HADDELEME

HADDELEME: Malzemeleri eksenleri etrafnda dnen iki silindir (merdane) arasndan geirerek yaplan plastik ekil verme ilemidir.

Malzemenin merdaneler arasndan her geiine PASO denir. Haddeleme bir dolayl basma mekanik ilemi olup, malzemenin deformasyonu, merdanelerin malzemeyi sktrmasyla salanan RADYAL BASMA GERLMELER ve malzeme ile merdaneler arasnda srtnmeyle oluan yzey KAYMA GERLMELER ile salanr. Srtnme kuvvetleri ayn zamanda malzemenin merdaneler arasnda ilerlemesini de salar. Haddeleme, ilem scaklna gre; a-) SICAK HADDELEME ( Tdef > Tyk veya Tdef > 0,5 Tm ise) b-) SOUK HADDELEME (Tdef < Tyk veya Tdef < 0,5 Tm ise) olarak snflandrlr. Aadaki ekilde elik rnlerinin retim akm emas grlmektedir.

SICAK HADDELEME ile eliklerde slab, blum ve ktk gibi YARI RNLER ile levha, sac, ubuk, boru, ray ve profiller gibi eitli rnler elde edilebilir. SOUK HADDELEME ile sac, folyo, ince ubuk ve tel gibi kk kesitli rnler elde edilebilir.

HADDELENM RNLERN SMLENDRLMES

Haddelenmi rnlerin kesit, boyut ve ekillerine gre zel terimler kullanlr. Bunlar boyutlarna gre aada gsterilmilerdir.

ETL AMALARLA YAPILAN HADDELEME LEMLER

Hadde rnleri genel olarak YASSI ve UZUN RNLER olmak zere ikiye ayrlr. Yass hadde rnleri kalnlklarna gre snflandrlrken, uzun hadde rnleri kesit byklklerine gre ( hafif, orta ve ar profiller olmak zere) snflandrlrlar.Uzun rnlerden profiller; drtke, yuvarlak, lama, altgen, kebent, U, I ve T gibi eitli ekillerde olabilir.

HADDE TEZGAHLARI
Hadde tezgahlar, malzemelerin merdaneler arasndan geirilerek istenilen ekli almasn salayan makinelerdir. Merdaneler, yataklar, hadde kasas ve merdaneleri dndrmek iin kullanlan aftlara bal motordan oluurlar.

MERDANE TRLER:
Hadde tezgahnn en nenmli paralarndan biri olan merdaneler aadaki ekilde grld gibi, haddeleme ileminin yapld gvde ksm, gvdeyi tayan ve yatak iinde dnen muylu ksm ve merdanenin dnen aftlara baland kavrama ksm ve merdanenin dnen aftlara bal ksm olmak zere ksmdan meydana gelir. Merdanelerin ap 5-10 cm. ile 150 cm. arasndadr .Genel olarak gvde ksmnn uzunluunun ( L ) apa ( D ) oran ( L / D ) 2,2 ile 2,7 arasndadr.

Merdaneler, haddelenecek rnn cinsine gre gvde ksm dz yzeyli veya eitli profilli olabilir. Yass rnlerin haddelenmesinde silindirik gvdeli dz merdaneler profillerin haddelenmesinde de merdane gvdesinde istenilen profile gre eitli ekilde oyuklar bulununan kalibreli merdaneler kullanlr. Aadaki ekilde kalibreli bir merdane takm grlmektedir.

Malzemelerine gre merdaneler genel olarak elik merdaneler ve dkme demir merdaneler olarak ikiye ayrlrlar. elik merdanelerde kendi arasnda dvme elik merdaneler ve dkme elik merdaneler olmak zere iki guruba ayrlr.

MERDANE DZENLER
Tezgahlar merdanelerin dizili durumlarna gre isimlendirilirler. Bunlar ; (a) tek ynl ikili, (b) tersinir ikili,(c) l, (d) drtl, (e) onikili, (f) planet gibi eitli dzenleri vardr..

Genellikle rulo halindeki salarn haddelenmesinde kullanlan drt tezgahl bir haddeleme sistemi aada ematik olarak gsterilmitir. Her tezgahta farkl deformasyon oran uygulanrken haddelenen sa her tezgahtan farkl hzlarda ktndan, bir tezgahtan kan san k hz ile girdii tezgahn merdanelerinin dnme hz ayarlanarak uyum salanr.

 : Kavrama as Vo: Giri hz

HADDELEMEDE ETKL KUVVETLER ve GEOMETRK LKLER

( X-N ) arasnda Vmalzeme < Vmerdane olup F k ynndedir. Haddelemede etkili kuvvetler: F: srtnme kuvveti Pr: radyal basma kuvveti VI: k hz V: Merdanelerin yzey hz ( N - Y ) arasnda Vmalzeme > Vmerdane olup F giri ynndedir. L: temas boyu L = R h

( h= ho - h1 )

Haddelenen malzemenin merdaneler arasndaki herhangi bir dey elementinin distorsiyona uramamas iin k hz ( V1), giri hzndan ( Vo ) byk olmaldr. Haddelenen malzemenin hz merdanelere giriten ka doru devaml artarken merdanelerin yzey hz ( V ) sabit olup, Vo ile V1 arasndadr. Bu deiim aadaki ekilde gsterilmektedir.

P1 = Pr.sin x Pr 90

F1 = F.Cos

Eer F.Cos > Pr. Sin ise sac merdaneler arasnda k ynnde ilerler.

Limit durumda; F. Cos Pr. Sin ( F / Pr ) ( Sin / Cos )= tan = ( F / Pr ) > tan bulunur. tan

Srtnme katsays : Pr F

ise malzeme haddelenebilir

= F / Pr Snr Durumda ; =tan = ( h / R )1/2 veya ( h ) max = 2 R

( H ) max = MAKSiMUM KALINLIK AZALTMA MKTARI ( H ) max = 2 R i.) ( H ) max ii.) R ( H ) max Scak haddelemede, her pasoda ( H ) max elde edebilmek istenir. Bu nedenle ve R nin byk olmas faydaldr. Souk haddelemede, yzey kalitesi nemlidir, nin byk olmas istenmez, ayrca souk haddelemede malzemenin mukavemeti arttndan, merdanelerin elastik deformasyonu da nemli olmaktadr.

HADDELEMEDE ELASTK EKL DEM ve ETKS

Haddelemede 2 ekilde elastik ekil deiimi olur. 1-) Haddelenen parann deformasyona gsterdii direnle merdaneleri itmesi ile merdanelerin elastik deformasyonla eilmesi. Yass malzemelerin haddelenmesinde genilik boyunca niform kalnlk salamak iin, merdanelerin elastik eilmesi BOMBEL MERADANELER ile giderilebilir.

2-) Haddeleme srasnda merdanelerin elastik ekil deiimi ile temas alan( L ) boyunca erilik yarap artar, RRI deerini alr. RI = Merdanelerin elastik ekil deiimine uram temas yay yar ap ise; CP Wo. h

R =R 1+
I

bants ile hesaplanr. Burada;R =Merdane yarap ( mm ) P = Haddeleme kuvveti ( kg ) Wo = Genilik ( mm ) h = ho - h1 = Deformasyon miktar (ezme miktar)( mm ) C = Merdane malzemesi ile ilgili bir sabit ( mm2 / kg ) C = 2,12 * 10-4 ( elik merdaneler iin ) C = 4,17 * 10-4 ( dkme demir merdaneler iin )

Bir sacn haddelenmesi srasnda hadde tezgahnn karakteristik elastik ve plastik erilerden k kalnl ( h1 ) bilinebilir.

Elastik eri: Merdaneler aras akln haddeleme kuvveti ile deiimi

Plastik eri: Haddeleme kuvvetinin deformasyon oranna gre deiimi

Haddeleme artlarndaki deiimler hadde karakteristik ELASTK ve PLASTK erilerini etkiler

tezgahnn

hmin: Hadde tezgahndaki elastik ekil deiimi sebebi ile haddelenen bir sacda salanabilecek minimum kalnlk. hmin : f ( R, , ) hmin= ( .R . ) / 11.08 Birimler : ( MPa ve m cinsindendir.) R : Merdane yar ap ( m ) : Ortalama gerilme ( MPa ) : Srtnme katsays Genellikle, haddelenen sacn kalnl merdane apnn 1 / 400 ila 1 / 600 den daha az olduunda,haddelemede istenilen kalnln elde edilebilmesinde problemler balar.

HADDELEME KUVVETNN HESAPLANMASI

Haddeleme kuvvetlerinden ( Pr ve F ), radyal basma kuvvetinin dey bilekeni HADDELEME KUVVET ( P ) olarak bilinir. Bu kuvvet ayn zamanda malzemenin merdaneleri birbirinden uzaklatrmaya alt kuvvete eittir. Bu nedenle haddeleme kuvveti, merdaneleri birbirinden uzaklatrma kuvveti olarak da isimlendirilir. HADDE BASINCI ( p ) haddeleme kuvvetinin ( P ), temas yzeyine ( L . w ) blnmesiyle hesaplanr. Hadde Basnc ( p ) = P / ( L .w ) L = Temas Boyu w = Genilik

I- Merdane ile malzeme arasndaki srtnme kuvvetini yenmek

iin gereken basn

II- Malzemeyi dzlem birim ekil deiiminde haddelemek iin

gereken basn

Haddeleme; srekli bir dvme ilemi olarak kabul edilerek, haddeleme kuvveti, dvme kuvvetinin hesapland bantlarla bulunabilir. L: Temas Boyu ; h = ( ho + h1 ) / 2 ortalama kalnlk olduuna gre ; i -) ( h / L ) > 1 ise deformasyon homojen deildir. Bu durumda ; P=LwQi (Q i : Homojen olmayan deformasyon ile ilgili dzeltme katsays ) ii -) ( h / L ) < 1 ise deformasyon homojendir ve, ( w / L ) > 10 ise dzlem ekil deiimi salanr. Bu durumda; P = L w QP ( Qp = Dzlem ekil deiiminde ve homojen deformasyon olduunda geerli dzeltme katsays )

= ORTALAMA MUKAVEMET :

SOUK HADDELEMEDE k = K n den hesaplanr

( giri + k ) / 2 veya ( K / ).(n+1 / n+1 ) den hesaplanr.

SICAK HADDELEMEDE = C m bants ile hesaplanr. Burada ; ortalama deformasyon hzdr.

= ( V / L ) ln ( ho / h1 )
hz

V: Merdanelerin dnme L: Temas boyu

HADDELEME KUVVET ( P )
P = L w Q olduuna gre; i -) L = Temas boyu ( L = Rh ) R ve h L P anlalr. ii -) ( h ) max = 2 R olduuna gre ve R h P anlalr. Souk haddelemede = 0,05 - 0,01 arasndadr. Scak haddelemede > 0,2 deerindedir.

Yass malzemelerin haddelenmesinde malzemenin merdanelere giri ve knda uygulanan ekme gerilmeleri de haddeleme kuvvetini azaltr.Germe gerilmelerinin uygulanmas halinde toplam haddeleme kuvveti ( Pt ); P= haddeleme kuvveti + (herhangibir germe P = P(1 b f __ ) t gerilmesi yoksa) 1,155 = kavrama as = Ntr nokta ile k dzlemi arasndaki a

1 2 = ( ) 2 2
b=Girite uygulanan ekme gerilmesi. f=kta uygulanan ekme gerilmesi

MALZEMENN MERDANELERE GR VE IKIINDA UYGULANAN EKME GERLMELERNN HADDE BASINCINA ETKS:

Giri ve kta uygulanan ekme gerilmelerinden, merdanelere girite geriye doru uygulanan ekme gerilmesinin, kta uygulanan ekme gerilmesine gre, haddeleme kuvvetini azaltmada yaklak iki kat daha etkili olduu saptanmtr

HADDELEME GCNN HESAPLANMASI:

Hadde tezgahna uygulanan g, merdaneleri evirmek iin gerekli momenti salar. Harcanan toplam g u drt i iin kullanlr: a -) Malzemenin plastik deformasyonu iin gerekli enerji, b -) Merdanelerin muylu yataklarndaki srtnme kuvvetlerini karlamak iin gerekli enerji, c -) Gc motordan tezgaha tayan sistemdeki dili ve aftlardaki enerji kaybn karlamak iin gerekli enerji, d - ) Jeneratr ve motorlardaki elektrik kayplarn karlamak iin gerekli enerji.

a = L / 2 olarak alnr. ki merdane kullanldna gre toplam moment : MT = 2 Pa = 2P ( L / 2 ) = PL MT = PL

Merdanelerin her dnnde toplam haddeleme kuvveti ( P ), evre uzunluu 2 a olan bir daire boyunca hareket eder. ki merdane olduundan yaplan ii; = 2 ( 2 a ) P = 2 (2 Pa ) 2Pa = MT =2 MT = 2 P L Birimi ( kg.m ), ( N. M ) veya ( ft . Lb ) olabilir. G yaplan iin bir hz olarak tanmlanr.

Haddeleme iin gerekli g, beygir gc ( BG ) veya ( kW )

cinsinden aadaki bantlardan hesaplanabilir. G ( BG ) = ( 2 P L N ) / 44650 G ( kW ) = ( 2 P L N ) / 60000 Burada; P: Toplam haddeleme kuvveti ( Newton) [ 1 kg = 9,8 N ] L:Temas boyu ( m ) (L = Rh ) N: Merdanelerin dnme hz ( devir / dak ) Bu bantlardan hesaplanan g, malzemenin haddelenmesinde plastik deformasyonu iin gerekli gtr. Toplam haddeleme gcn hesaplarken , bulunan bu haddeleme gcne, srtnme kuvvetlerini, gc motordan tezgaha tayan sistemdeki ve motordaki enerji kayplarn karlamak iin gerekli olan gc de ilave etmek gerekir.

PROFLLERN HADDELENMES
Profillerin haddeleme ile retimi genellikle demir esasl metalik malzemelere ( eliklere ) uygulanr. Belirli bir profilin elde edilmesinde hammadde olarak kullanlan blum veya ktn kesiti ancak birka kademede istenilen profile getirilebilir. Bu sebeple hammaddeyi, kesiti giderek klen ve sonunda istenilen rnn kesitine ve ekline eit olan birok profilden geirmek gerekir. Bu nedenle merdanelerin zerinde birlikte alan iki merdane kar karya geldiklerinde istenilen profilleri verecek ekiller alr.Merdane zerindeki bu ekilli arala kalibre, kalibrelerin alm olduu merdanelere de kalibreli merdaneler denir.

Kalibreler, ak ve kapal kalibreler olmak zere ikiye ayrlrlar. Kalibreli merdaneler arasnda kalibre aral denilen bir aralk vardr. Kalibre aral merdane eksenine paralel ise veya aadaki ekilde grld gibi kalibre aralnn merdane ekseni ile yapt as 60o den kk ise bu kalibrelere ak kalibre denir. Kapal kalibrelerde ise as 60o den byktr.

Kalibrelerin ykseklii haddelenecek parann kalnlndan az, genilii ise fazladr. Bu ekilde malzemenin merdaneler arasndan geiinde kalnl azalr, genilii artar. Genileyen kesitin kalibre geniliini doldurmas lazmdr. Genileyen bir kesitin tekrar daraltlmas istenirse, malzeme 90o dndrlerek tekrar haddelenir. Bylece bir kesitin iki boyutu da haddeleme ile kltlebilir.

KALBRE EKLLER:

KALBRE PRENSPLER
1-) Kalibre boyutlarnn hesaplanmas: Kalibre hesabna retilmesi planlanan profilin son pasodan gei scaklnda, malzemenin scaklkla genleerek boyutlarnn artaca gz nne alnmaldr. Buna gre; D = Do K = Do ( 1 + T ) Burada ; D = Malzemenin haddeleme scaklndaki boyutu Do = Malzemenin oda scaklndaki boyutu K = Genleme katsays ( K = 1 + T ) = Malzemenin dorusal s genleme katsays T = Malzemenin son pasodan k scakl NOT: eliklerin haddelenme scakl T = 800-1250oC arasndadr. Bu scaklk aralnda K = 1,010-1,015 deerindedir.

Kalibre boyutlarnn hesaplanmasnda, malzemenin haddelenmesi srasndaki elastik deformasyonu ile hadde tezgahnn elastik deformasyonu da gz nne alnmaldr. 2-) Kalibre Aral: Kalibreli merdaneler aras aklk. Kalibre aral merdanelerin apna ( D ) baldr. Kalibre aral = ( % 1 - 1,5 ) D ilk pasolarda yuvarlak ubuk haddelerinde. Kalibre aral = ( % 0,5 - 1 ) D Profil haddelerinde 3-) Kalibre yan kenarlar merdane eksenine genellikle eik yaplr.

Haddelemede, hadde tezgahndaki merdane iftinin aplarnn birbirine eit olmas, haddelenen malzemenin tezgahtan dz olarak kmasn salar. Merdane aplarnn eit olmamas halinde, malzeme tezgahtan aa veya yukar doru dnerek kar.Bu durumu nlemek iin hadde tezgahnn knda yolluklar kullanlr.

Profillerin haddelenmesinde, parann kalibreli merdaneler arasndaki istenen pasoya kolaylkla girebilmesi iin GR YOLLUKLARI da kullanlr.

PASO SAYISININ HESAPLANMASI:

a = A1 / A o Kesit Kltme Katsays = a k Kesit Alan = A1 Giri Kesit Alan = A o i-) Kesit kltme katsays ( a ), her pasoda sabit olursa, n paso sonraki kesit alan ( A n ); An=Aoan bants ile hesaplanabilir. i-) Kesit klme katsays ( a ) sabit deilse; An = Ao. a1.a2.a3........an= Ao.a-n bants kullanlr. Buradan; n = paso says;

n=

ln An ln A0 ln a
__

bantsndan hesaplanabilir.

RNEK:

retilecek bir profilin kesit alan ( An ) = 100 mm2 Bu retimde kullanlan hammaddenin kesit alan ( Ao ) = 10000 mm2 ve ortalama kesit kltme = katsays ( a ) = 0,75 ise; PASO SAYISI (n) =

ln An ln A0 ln a
__

ln 100 ln 10000 = = 16 ln 0,75

Paso Says (n) = 16 olarak bulunur.

HADDELEMEDE DEFORMASYON ORANLARI:

Haddelemede scak ve souk haddelemede uygulanan deformasyon oranlar, her pasoda paso srasna gre deiir. Genellikle ilk pasolarda en fazla, son pasolarda en az deformasyon oran uygulanr. Deformasyon oran, % Kesit Daralmas ile ifade edilir. Deformasyon oran : lk pasolarda % 30 Orta pasolarda % 20 - 25 Son pasolarda % 10 - 15 arasndadr. Son pasodaki deformasyon oran daha da az olabilir.

n=7

n=8 Baz profillerin haddelenmesinde kullanlan kalibre dzenleri

n=9

n=8 n=8 n=16

HADDELEME HATALARI:
Haddeleme ileminin hatasz yaplabilmesi iin scaklk kontrol, ara tavlama, hatasz haddeleme, yalama, merdanelerin yzey artlar gibi faktrler zenle dengelenmelidir. Haddelemede kullanlacak hammaddenin yzey hatalar giderilmelidir. Profillerdeki en nemli hadde hatalar; EKL BOZUKLUKLARIdr. Bunun balca sebepleri : i - Kalibreye gre haddelenen metalin az veya fazla olmas ii - Kalibreli merdanelerin bozuk yerletirilmesi

rnein; - Malzeme kesitinin paso kesitine gre fazla olmas FTL oluumuna, Merdanelerin bozuk yerletirilmesi kesitin SMETRKL-NN BOZULMASINA sebep olur. Yass hadde rnlerinden salarn haddelenmesindeki hatalardan nemli biri de sac kalnlnn sacn eni ve/veya boyu boyunca deimesidir. Haddelenen bir sac da kalnln rulo boyunca deiiminin sebepleri unlardr; 1-) HADDELEME ARTLARINA bal sebepler 2-) HADDELENEN MALZEMEYE bal sebepler 3-) MERDANELERE bal sebepler

Haddeleme artlarna bal sebepler;

q q q

Hz deiimi Saca uygulanan ekme ( germe ) kuvvetlerinin deiimi Merdane scaklnn deiimi

Haddelenen malzemeye bal sebepler;

Malzemenin giri kalnlnn deiimi Malzemenin giri sertliinin deiimi

q q

Merdanelere bal sebepler

Oval ilenmi merdaneler Eksantrik ilenmi merdaneler Yataklama hatalar

q q q

Saclarn kalnl eni boyunca da farkllk gsterebilir. 1-) Merdanelerin elastik ekil deiiminin saclarda oluturduu hatalar:

Sacn yaylmasnn neden olduu hatalar:

Sacn kalnl ynnde deformasyonun homojen olmamasndan kaynaklanan hatalar: a-) Kaln malzemelerin (slab, levha ) haddelenmesinde uygulanan deformasyon orannn az olmas (h / L > 2 ise ) b-) Kaln malzemelerin haddelenmesinde uygulanan deformasyonun fazla olmas c-) Timsah az tipinde atlak oluumu

Yass rn haddeleme teknolojisindeki tarihsel gelimeler