KLM ELEMANLARI

scakln kayna

Yeryzndeki scakln kayna Gnetir. Yeryznn Gneten ald s miktarna scaklk denir.

Termometre

Termometre ile llr. Scakln birimi santigrat derece (C) dir.

Gne nlar

Gne nlar vastasyla gelen s enerjisi, atmosferi geerek yeryzne ular ve yeryzn str. Ancak, Gneten gelen enerjinin tm yeryzne kadar ulaamaz. Bir ksm atmosferde alkonur, bir ksm atmosferin yzeyinden geri yansr.

Atmosfere gelen enerji % 100 kabul edilirse;

-Enerjinin % 25'i bulutlarn ve atmosferin etkisi ile uzaya doru yansr. -% 25'i atmosferde dalarak glge yerlerin aydnlatlmasn ve gk yznn mavi grnmesini salar.

- % 15'i atmosfer tarafndan emilerek atmosferin snmasn salar. -% 35'i yeryzne ular. Bu enerjinin % 27'si yeri str. % 8'i ise yeryzne arptktan sonra tekrar uzaya yansr.

SICAKLIK DAILIINI ETKiLEYEN FAKTRLER

1. Gne nlarnn yeryzne dme as:

Yeryznde scaklk daln etkileyen en nemli faktrdr. Gne nlar bir yere ne kadar dik derse, oras o kadar fazla snr. Dme as kldke snma azalr. Dme asn belirleyen etkenler unlardr:

A.Dnyann ekli ve enlem B.Yaanan Mevsim C.Gnn Saati D.Bak ve eim:

9

a. Dnyann ekli ve enlem:

Dnyann ekline bal olarak, Ekvatordan kutuplara doru gidildike gne nlarnn yere dme alar klr. Bunun sonucunda da Ekvatordan kutuplara gidildike scaklk azalr.

10

11

b. Yaanan Mevsim:
Dnyann eksen eiklii ve yllk hareketine bal olarak gne nlarnn dme as yl boyunca deiir. Buna gre, Kuzey Yarm Kre, yaz mevsiminde gne nlarn daha dik, kn daha eik alr.

12

13

14

c. Gnn Saati:

Dnyann gnlk hareketine bal olarak, gne nlarnn bir noktaya geli as gn boyunca deime gsterir. Gne nlar sabah ve akam eik ayla, le vakti ise gelebilecei en dik a ile gelir.

15

16

17

d. Bak ve eim:

Gne nlarnn dme as, yerekillerinin Gnee bakma durumuna gre (Bakya gre) ve yerekillerinin eimine gre deiir.

18

19

2. Gne nlarnn atmosferde katettii yol

Gne nlarnn atmosferde ald yol uzadka enerji kayb o oranda artar. Dik a ile gelen nlar daha ksa bir yoldan yeryzne ular ve daha az kayba urar. (Ekvator evresi gibi) Dar a ile gelen nlar ise, daha uzun bir yoldan yeryzne ular ve daha fazla kayba urar. (Kutup evreleri gibi)

20

21

3. Gnelenme Sresi

Gnelenme sresi arttka scaklk artar. Yaz aylarnda gnelenme sresi fazla olduundan scaklk deerleri yksektir. Yine gn iinde en yksek scaklklarn tam le vakti deil, leden birka saat sonra olmas gnelenme sresi ile ilgilidir. Geceleri ise, Gneten enerji alnmad iin souma grlr. Bu nedenle gnn en souk an, sabah Gne domadan nceki andr.

22

23

24

4. Ykselti

Troposfer katnda, yerden ykseldike scaklk deerleri her 100 m. de 0,5 C azalrken, alaldka her 100 m. de 0,5C artar.

25

26

5. Kara ve Denizlerin Dal

Ayn miktarda gne enerjisi alan karalar ve denizler ayn derecede snmazlar. Karalar denizlere oranla daha fazla ve abuk snrken, denizler daha az ve ge snrlar. Yine karalar denizlere oranla daha fazla ve abuk sourken, denizler daha az ve ge sourlar. Denizler karalara oranla ge snp ge souduu iin, karasal iklimlerde en scak ay Temmuz, en souk ay Ocak iken, denizel iklimlerde en scak ay Austos, en souk ay ubattr.

27

28

29

6. Nem Miktar

Nem, bir yerin fazla snmas ve soumasn nler. Scaklk farkn azaltr. Gne nlarnn dik ve dike yakn geldii Ekvator evresi Dnyann en scak yerleri olmas gerekirken, nemin fazlalndan dolay olmamtr. Dnyann en scak yerleri ise Dnenceler civar (Tropikal ller) olmutur. K mevsiminde, havann bulutlu olduu gnlerde, s kayb azaldndan scaklk deerleri yksektir. Havann bulutsuz olduu gnlerde ise, s kayb daha fazla olduundan scaklk deerleri dktr. Kuru ve ayaz bir hava yaanr. Nemin fazla olduu deniz yzeylerinde, vadilerde ve alak ovalarda nemin fazlalndan dolay scaklk kayb az iken, da zirvelerinde nemin azlndan dolay scaklk kayb fazladr.

30

31

7. Okyanus Akntlar
Okyanus akntlar, hem denizler hem de karalar zerinde havann scakln etkilerler. Bu akntlar scakln Ekvatordan kutuplara doru dzenli olarak azalmasn engeller. Ekvator ynnden gelen Gulf - Stream, Brezilya, Kuroivo ve Alaska gibi akntlar scakl ykseltir. Buna karlk, kutup ynnden gelen Labrador, Kanarya, Oyaivo, Benguela ve Kaliforniya gibi akntlar scakl drr.

32

33

8. Rzgrlar

Kuzey Yarm Krede gneyden, Gney Yarm Krede de kuzeyden esen rzgrlar, Ekvator ynnden geldikleri iin scakl artrr. Kutup ynnden gelen rzgrlar ise, scakl drrler. Bu durum enlem - scaklk ilikisine rnektir.

34

Denizden

karaya doru esen rzgrlar kn ltc, yazn ise serinletici etki yapar.
35

Karadan

denize doru esen rzgrlar ise, kn scakl drc, yazn ise scakl ykseltici etki yapar.
36

9. Bitki rts

Bitki rts, gne nlarnn bir ksmn emerek gndz yerin fazla snmasn nler. Gece ise, yerden yan scakln bir blmn tutarak fazla soumay engeller. Bunun sonucunda, bitki rtsnn gr olduu alanlar ile seyrek olduu alanlar arasnda, scakln dal asndan nemli farklar ortaya kar.
37

38

10. Zeminin Yaps

Karalar oluturan ta ve topraklarn fiziksel zellikleri (rengi, parlakl, gzeneklii gibi zellikleri) yeryznde snma farkllklarna neden olur. Ayrca zeminin bitki rts ile kapl olup olmamas, bitki rtsnn younluu, kar ya da toprak rtsnn bulunup bulunmamas scaklk dal zerinde etkilidir. Bu nedenle ta ve topraklarn snp souma sreleri farkllk gsterir. rnein ak renkli ve gevek yapya sahip kumsallarda snma ve souma abuk gerekleir.

39

40

SICAKLIIN YERYZNDEK DAILII

Scakln yeryzne dal izoterm ad verilen e scaklk erileri ile gsterilir. Scaklk haritalarna ise izoterm haritalar denir. izoterm haritalar gnlk, aylk ve yllk olabilir. Bu haritalarn bir ksm gerek scaklklar gsterir. Bunlara gerek izoterm haritalar denir. Bu haritalarda ykseltinin etkisi hesaba katlr.
41

ZOTERM HARTASI

42

Bir de, ykselti deerleri her yerde sfr metre kabul edilerek, scaklk deerlerinin buna gre dzenlenip izildii haritalar vardr. Bu haritalara da indirgenmi izoterm haritalar denir. Her yerin gerek scaklna, ykseltiden dolay kaybettii scakln eklenmesiyle indirgenmi scaklk bulunur.
43

rnein, 1000 m. ykseklikteki bir yerin gerek scakl 16C ise, burann indirgenmi scakl;

44

Dnya Yllk Ortalama Scaklk Dal

Yeryznde farkl scaklk kua olumutur.

45

Matematik klim Kuaklar

Dnyann eksen eikliine gre belirlendii iin, snrlar dnenceler ve kutup daireleridir.

46

Scaklk Kuaklar

Matematik iklim kuaklarnn scaklk etmenlerinin etkisi ile deiiklie uramas sonucu belirlenmitir. Kara ve denizlerin dal bu belirlemede temel etkendir. Kuzey Yarm Krede karalarn daha geni yer kaplamas, yaz srelerinin daha uzun olmas, scak su akntlarnn daha etkili olmas ve Gney Yarm Krede buzullarla kapl, geni Antartika Ktasnn bulunmas nedeniyle scak ve lman kuak Kuzey Yarm Krede, souk kuak ise Gney Yarm Krede daha genitir.

47

Scak Kuak

Scak kuakta bulunan yerlerde, Gne nlar yl boyunca dik ya da dike yakn a ile gelmektedir. Dnenceler arasndaki yerlere gne nlar ylda iki kez (yerel saat 12.00de) dik a ile gelir. Gnlk ve aylk scaklk farklar ok azdr. Ancak 30 enlemlerinde gece-gndz arasndaki scaklk fark ok fazladr. Aylk ve yllk scaklk ortalamalar 20Cnin zerindedir. Gece gndz sreleri yl boyunca birbirine yakndr. Alak yerlerde, yksek scaklk yaam olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle yamaya ve yerlemeye en elverili yerler ykseklerdedir.

48

Ilman Kuak

Ilman kuakta bulunan yerlerde, Gne nlar hibir zaman dik a ile gelmez. Gnlk ve aylk scaklk farklar belirgindir. Yllk scaklk ortalamas 20Cden azdr. Gece gndz sreleri arasndaki zaman fark artmtr. Drt mevsim belirgin olarak yaanr.

49

Souk Kuak

Souk kuakta bulunan yerlerde, Yllk scaklk ortalamas 10Cnin altndadr. Gece gndz sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin suresi 24 saatten uzundur. Gne nlarnn gelme as kktr. Kutup noktalar, gne nlarn yl boyunca en fazla 2327 lk ayla alr.
50

Dnya Ocak Ay Ortalama Scaklk Dal

51

Kuzey Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal

Ocak ay k mevsimine rastlar. En dk scaklklar Kuzeydou Sibirya ve Kanadada grlr. Buralardaki scaklk deerleri yl boyunca -20Cnin altndadr. Yksek scaklklar Ekvator ile Yenge Dnencesi arasnda, denizler zerinde grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. Bu durum, karalarn denizlerden daha souk olduunun kantdr.

52

Gney Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal

Ocak ay yaz mevsimine rastlar. En souk yer Gney Kutbudur. En yksek scaklklar Gney Afrikada Kalahari lnde, Gney Amerikada Patagonya lnde ve Kuzey Avustralyada grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. 50 60 gney enlemleri arasnda karalarn az yer kaplamas nedeniyle izotermler olduka dzgn uzanr.

53

Sonular
Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar. Her iki yarm krede okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur.

54

Dnya Yllk Ortalama Scaklk Dal

Scaklk Ekvatordan kutuplara doru azalr. En dk scaklklar kutup blgelerindeki karalar zerindedir. Alak enlemlerde karalar denizlerden, yksek enlemlerde denizler karalardan daha scaktr. 0 - 45 Kuzey enlemleri arasnda scaklk deerleri, karalarn geni yer kaplamas nedeniyle Gney Yarm Kreye gre yksektir. 45 Gney enleminden sonra Gney Yarm Kre, Kuzey Yarm Kreden daha scaktr. Termik ekvator, Avustralya evresi dnda Gney Yarm Kreye inmez. nk bu yarm krede souk su akntlar daha etkilidir. Kuzey Yarm Krede lman kuak okyanuslarnn dou kylar bat kylarndan daha scaktr.

55

Trkiye Ocak Ay Scaklk Dal

En dk scaklklar, enlem ve karasallk nedeniyle Kuzeydou Anadoluda Erzurum Kars Blmnde grlr. En yksek scaklklar, enlem ve denizellik nedeniyle Akdeniz kylarnda grlr. Ky kesimlerinde denizellik nedeniyle scaklk 0Cnin stndedir. ksmlarda karasallk nedeniyle scaklk dktr. Buna bal olarak ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark artmtr.

56

57

Trkiye Temmuz Ay Scaklk Dal

En yksek scaklklar enlem etkisi ve nem azl nedeniyle Gneydou Anadoluda grlr. Enlem etkisi nedeniyle gneyden kuzeye doru scaklk azalr. Ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark Ocak ayna oranla azalmtr.

58

Dnya Yllk Scaklk Fark

En dk scaklk fark enlemin etkisine bal olarak Ekvator evresinde grlr. En yksek scaklk fark 65C ile Sibiryada grlr. Kanadann kuzeyinde ise 45Cye ulaan scaklk farkna rastlanr. Ayn enlemlerde bulunmalarna kar Sibiryada yllk scaklk fark Kanadadakinden daha yksektir. nk Sibiryada karasalln etkisi daha belirgindir. Ilman kuak okyanuslarn bat kylarnda scaklk farklar souk su akntlarnn etkisiyle daha yksektir. UYARI : En scak ay ile en souk ay arasndaki scaklk farkna yllk scaklk fark denir. Bu farklar dnenceler evresinde, karasal blgelerde en fazladr. Ekvator evresinde ve denizel etkilere ak yerlerde ise scaklk farklar azalr.

59

60

Trkiye Yllk Ortalama Scaklk Dal

zoterm erileri genellikle bat-dou uzanldr. En dk scaklklar Kuzeydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin kuzeyde yer almas nedeniyle souk enlemlere yakn olmas Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi. En yksek scaklklar, Gneydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin gneyde yer almas nedeniyle scak enlemlere yakn olmas. Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi Blgenin scak ve kuru l rzgarlarna ak olmas

61

Trkiye Yllk Scaklk Fark

Nemlilik etkisiyle en dk scaklk farklar Karadeniz Blgesi ky kesimlerindedir. Karasalln etkisiyle, kylardan uzaklatka scaklk farklar artar. En yksek scaklk fark Dou Anadoluda, Erzurum Kars Platosundadr. UYARI : Scaklk farklarnn 15C nin stnde olmas, Trkiyenin matematik konumu ile ilgilidir.

62

Dnya Temmuz Ay Ortalama Scaklk Dal

63

Kuzey Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal

Temmuz ay yaz mevsimine rastlar. Scaklk deerleri yksektir. nk karalar bu yarm krede geni yer kaplar. En scak yerler, 15. ve 40. paraleller arasndaki karalar zerindedir. zoterm erileri karalar zerinde kuzeye, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir. 0C izoterm erisi, Grnlandn kuzeyi ve kutup evresinden geer.

64

Gney Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal

Temmuz ay k mevsimine rastlar. Antartika Ktas -10C izoterm erisi ile evrelenmitir. 50 - 60 enlemleri arasndan geen 0C izoterm erisi olduka dzgn uzanldr. zoterm erileri, karalar zerinde Ekvatora, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir.

65

Sonular
Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar. Okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur.

66

67

68

Ataner TOKAT Corafya retmeni

69