mitokondri

Prof.Dr.Sabahattin Muhtaro lu T p Fakltesi Biyokimya Anabilim dal Mart-2009

mitokondri
Metabolizman n merkezinde yer alan nemli bir hcre organelidir. Mitokondiri, oksijenin(nemli bir blm) i lenmesi ve tketti imiz g dalardaki ya asitleri, karbohidrat ve proteinlerin enerjiye dn mesinden sorumludur. Hcrenin enerji retim merkezi olarak kabul edilmesi yan nda, baz hastal klar, apoptozis ve ya lanma ile ili kisi ve kendine has genomu nedeniyle mitokondiri zerine daha ok durulmaktad r.

nsan mtDNA s solunum zincirinin 13 esansiyel proteinini kodlayan kk bir genomudur. Mitokondiri ift katl memb randan olu mu tur. Bu hem koruma amal , hem de farkl metabolik yollar n lokalizasyon sa lamakttad r.

Mitokondiri hcrede bulunan ikinci byk organel. Boyutlar , ekilleri ve hcrede lokalize oldu u blgeler hcreden hcreye ve trden tre farkl l k gsterir. Deniz kestanesi yumurta hcresi 14.000 adet Fare karaci er hcresi 800 Bbrek tubulus epiteli 300 Sperm hcresi ise 24 adet mitokondiri ierir.

Metabolizman n giri ve k n dzenleyen btn transport sistemleri i memb randa yerle mektedir. memb ran k vr mlar nda ETS ve oksidatif fosforilasyon ile ilgili enzimler yer al r. Matrikste; TCA dngs, ya asitlerinin Boksidasyonu, mitokondriail DNA replikasyonu ve mitokondrial proteinlerin biyosentezinde grev yapan enzimler yer al r.

Matrikste ise, znr enzimler yer almaktad r. mitokondiri memb ran H, OH, ve K gibi bir ok iyona kar geirgen de ildir. Mitokondiri memb ran nda iki zel ta ma sistemi yerle mi tir(ADP, Pi ve ATP al veri ini sa lamak iin)

1. Adenin Nkleotid Translokaz Sistemi; ADPnin ieri girmesini ve ATPnin d ar kmas n sa lamaktad r 2. Fosfat Translokaz sistemi ;H2Po4- ile H+ iyonunun sitoplazmadan mitokondiri matriksi iine birlikte transportunu sa lar.

Bu iki transport sisteminin birlikte fonksiyon gstermesi sonucunda; eksternal fosfat ve ADP matriks ierisine girmekte, i memb randa proton gradiyenti ile sentezlenen ATP ise sitozola transfer edilmektedir.(bu sistem bitkisel bir toksin olan atraktilosid taraf ndan inhibe edilir.

Karaci er mitokondiri i membrabnlar , sitoplazmada meydana gelen ve matrikse gemesi gereken piruvat iin zel bir transport sistemi ihtiva eder. Ayr ca ; Malat e suksinat gibi disakkaritler iin, sitrat ve izositrat gibi trikarboksilik asit ve aspartat ve glutamat iin de birer transport sistemi ierirler.

Elektron mikrokopunda mitokondiriler genellikle sosis biiminde, baz olumsuz ko ullarda ise kresel cisimcikler olarak grlr. Hcre iindeki lokalizasyon da farkl l k gsterir; karaci er ve midenin paryetal hcrelerinde sitoplazma iinde homojen olarak da l rken, kas hcresi iinde miyofibriller evresinde y lm durumda bulunurlar.

mitokondri
ekilleri (kremsi veya uzun silindirik) ve byklkleri (ap: 02-1 m, uzunluklar : 2-6 m) farkl l klar gsterir. Say lar de i kendir (1-2000).

M TOKONDR
Hemen hemen btn karyotik hcrelerde ve karyotik mikroorganizmalard a bulunur. Eritrositlerde, bakterilerde ve ye il alglerde mitokondri bulunmaz.

M TOKONDR
Hcre iindeki yerle imleri farkl l k gsterir. Kalp kas nda kas l p gev emeyi sa lamak iin miyofibriller aras nda bulunur. Spermin kuyruk hareketini sa lamak iin boyun blgesine yerle mi tir.

M TOKONDR
Mitokondri ift membranla evrili bir organeldir. ift membran iki mitokondriyal kompartman olu turur;
Membranlar aras alan Matriks

M TOKONDR
Membranlar aras alan
40-80 Ao geni li indedir. Baz enzimler bulunur. Sitozole e de er ieriktedir.

M TOKONDR
Matriks membran n evreledi i aland r. Bol miktarda protein molekl, e itli reaksiyon enzimleri , mtDNA, ribozomlar ve tRNA bulunur. Matrikste granl say s azd r. Hcre iindeki kalsiyum ve magnezyum gibi katyonlar n fazlas mitokondriye geerek granllere ba lan r. Depolanan bu katyonlar gerekti inde tekrar sitozole geri verilir.

M TOKONDR
D membran
membrana (50-60 Ao) gre daha kal n (70 Ao) olup plazma membran n n yap s na benzer.

Porin ad verilen kanal proteinleri bykl 5000 dalton ve daha kk moleklleri (su, iyonlar) ieri al r. Ayr ca d membranda mitokondriyal lipid sentezi ile ili kili enzimler ve lipid substratlar matrikste metabolize olabilecek formlara dn tren enzimler bulunur.

M TOKONDR
membran
membran yar geirgen zelliktedir. Baz molekller matrikse aktif transport ile geer. membran d membrana paralel seyreder, ancak matrikse do ru Krista denen k vr mlar yapar. Kristalar n yap s farkl l klar gsterir (ubuk, tp, prizma).

M TOKONDR
Kristalar i membran yzeyini artt rmaya ynelik yap lard r. rne in; Karaci er hcresinin mitokondriyal i membran alan hcrenin total membran alan n n 1/3n olu turur. Enerji retimi fazla olan hcrelerde krista say s fazlad r. rne in, kalp kas hcrelerinin krista say s karaci er hcrelerinin krista say s ndan 3 kat fazlad r.

M TOKONDR
Yo un fonksiyonel zelli in den dolay i membran n protein oran di er membranlara gre daha yksektir.

% 70 protein, % 30 lipid ve ok az kolesterol. membran n lipid ieri inde bol miktarda bulunan Kardiolipin membran n geirgenli ini k s tlar.

M TOKONDR
membranda tip protein bulunur: a) Elektron transport zincirinin oksidasyon reaksiyonlar n gerekle tiren proteinler (enzimler, sitokromlar) b) Matrikste ATP yap m n gerekle tiren ATP sentetaz c) Metabolitlerin matrikse giri k n dzenleyen Permeaz ad verilen transport proteinleri.

M TOKONDR
Mitokondriler hcrenin enerji retim merkezleridir, oksidasyon-redksiyon reaksiyonlar ile enerji retirler. Hcre iin gerekli enerjinin % 95i burada retilir.

M TOKONDR
Matrix iinde purivat, amino asit ve ya asitlerinin metabolizasyonu sonucu olu an Asetil koenzim A sitrik asit siklsne girerek okside olur. CO2 , FADH2 ve NADH olu ur. Bu reaksiyonlar s ras nda olu an yksek enerjili elektronlar ta yan FADH2 ve NADH n elektronlar mitokondri i membran ndaki ta y c proteinler vas tas yla molekler oksijene ta n r ve H2O olu ur.

M TOKONDR
Elektronlar n transferi i membranda bulunan 4 protein kompleksi taraf ndan gerekle tirilir;
NADH dehidrogenaz (I) redktaz (III) Sksinat dehidrogenaz (II) Sitokrom c Sitokrom c oksidaz (IV)

M TOKONDR
Membranlar aras bo lukta hem pH hem de voltaj gradiyenti olu ur (Elektrokimyasal gradiyent). Bu gradiyent ATP sentezinin d nda molekllerin transferi iin de kullan l r.

Voltaj Gradiyenti (ADP/ATP antiportu): Matrikste toplanan ATP (-4), ADP (-3)ye gre daha negatif oldu undan membranlar aras bo lu a ve dolay s yla sitoplazmaya geer.

M TOKONDR
Mitokondrinin bol oldu u kahverengi ya dokusunda mitokondriyal i membranda Termogenin adl bir protein kanal vard r. Bu kanal proteini proton gradiyentinin olu umuna olanak vermez ve oksidatif reaksiyonlardan sa lanan enerjiden ATP retimi yerine s olu umu gerekle ir.
Termogenin miktar evre ko ullar na ba l d r. So ukta ya ayan hayvanlarda termogenin miktar fazlad r. Yeni do anda vucut s s n n korunmas nda kahverengi ya dokusu nemlidir.

Mitokondri Biogenezi
Bu srete nekleer genom major rol oynar (%95). Mitokondriler bakteriler gibi enine ve boyuna blnerek o al rlar. Replike olan DNA bo umlanma suretiyle ikiye blnen mitokondrilere rasgele da l r.

Mitokondriler hcrenin enerji ihtiyac na gre hcre blnmesinden ba ms z o al rlar. Mitokondriler hcre blnmesi s ras nda iki hcreye rasgele da l rlar.

Mitokondri Biogenezi
Mitokondrinin bymesi membrana protein ve lipidlerin girmesi ile olur. Bu olay interfaz s ras nda devaml olarak gerekle ir. Mitokondriyal lipidlerin o u sitozolden al n r.

Fosfolipidler, sitozolden fosfolipid transfer proteinler ile matrikse transfer edilir. Bu yolla al nan fosfotidilkolin (PC) ve fosfotidil etanolamin (PE) d nda, mitokondri iinde PEden fosfatidil serin (PS) ve kardiolipin sentezlenir.

Mitokondri Biogenezi
Mitokondriyal proteinlerin o u sitoplazmik ribozomlarda sentezlendikten sonra zel sinyal dizileri (presequens: bazik amino asit dizisi) sayesinde mitokondrilere ynlendirilirler.

Mitokondriyal Hastal klar

Baz dokular (kalp, iskelet kas , merkez sinir sistemi, bbrek) mitokondriyal enerji retimine yksek oranda ba l oldu undan mtDNA mutasyonlar ndan (nokta mutasyonlar , delesyonlar, dublikasyonlar) daha fazla etkilenirler. Bundan dolay hastal klar metabolizma ile ili kilidir.

Ba l ca klinik bulgular; hipotoni, geli me gerili i, mental gerilik, konvlsiyon nbetleri ve ataksidir. Vucut s v lar nda laktik asit dzeyinin artmas en nemli laboratuar bulgusudur.

Mitokondriyal Hastal klar

Ya lanma sreci iersinde mtDNA mutasyonlar n n birikmesine ba l olarak oksidatif fosforilasyon sisteminin verimlili i d er. Ge ba lang l nrodejeneratif hastal klar olan Parkinson, Alzheimer ve Huntingtonda mitokondriyal solunum zincir disfonksiyonu patogenezlerden biri olarak kabul edilir.
Bu hastal klarda, ya lanma ile birlikte dokuda mitokondriyal mutasyonlar gsterilmi tir.