BA GRUP ELEMENTLER

NTENN BLM
BALIKLARI

1. BLM: EVRENDE VE DNYADA ELEMENTLER

2. BLM: ELEMENTLER NASIL ELDE EDLR?
3. BLM: ALAIMLAR
4. BLM: HDROJEN
5. BLM: ALKAL VE TOPRAK ALKAL METALLER
6. BLM: TOPRAK GRUBU ELEMENTLER
7. BLM: 4A GRUBU ELEMENTLER
8. BLM: 5A GRUBU ELEMENTLER
9. BLM: KALKOJENLER
10. BLM: HALOJENLER

1. BLM: EVRENDE VE
DNYADA ELEMENTLER

HAFF ELEMENTLERN
OLUUMU VE BYK
PATLAMA

BG BANG (BYK PATLAMA)

TEORS
Big Bang (Byk Patlama) teorisi basite
yle zetlenebilir: 13,7 milyar yl nce
evren bir nokta olarak var edildi ve
geniletildi. Bu teoriye gre evrenin bir
balang noktas vardr. Bu balang
noktasndan nce madde ve zaman
yoktur.
Evrenin balang noktas denildiinde,
noktann boyutunun olmad bilinmelidir.
5

 Var edili ve genileme, bir emirle

balamtr ve devam etmektedir.

PLANCK ZAMANI
1043 saniyeye kadar geen sre Planck
Zaman olarak adlandrlr.

SPERNOVA PATLAMASI
Yldz yaktn tketince soumaya balar,
bundan dolay yldzn d tabakas ker.
Bu kme ok byk ok dalgalar yaratr
ve yldzn bzlm olan d tabakas
uzaya dalr. Bu olaya Spernova
Patlamas denir.

CERNDE, MADDENN
BALANGICININ OLDUU
DENEYSEL OLARAK SPAT
EDLECEKTR
CERN Cenevrededir. CERNde 2008
ylnn eyll aynda byk bir deney
gerekletirilmitir. CERNde grevli bilim
adamlarnn bazlar Trk bilim adamdr.
Ancak CERNe ye deildirler.
9

 Maddenin balangcnn olduu, baka bir

ifade ile maddenin belli bir balangtan
itibaren var edildii konusu, CERNdeki
deneylerin sonucunda deneysel olarak da
ispat edilecektir.
Big Bang (Byk Patlama) teorisine gre
madde zaten ezel (ncesiz) deildir.
lk var ediliin nasl olduunu tam olarak
bilemeyiz; nk gklerin ve yerin
yaratlna ahit tutulmadk.
10

 Zaman geriye gtrp bu geree ahit

olma konusu ise nemli bir husustur.

11

BYK HADRON
ARPITIRICISININ NASI,
HGGS BOZONLARININ KEF
NDR
Higgs parac (Higgs bozonlar),
gnmzdeki madde kuramnn henz
kefedilmemi taneciidir. Higgs bozonlar
atom alt paracklardandr.
Higgs bozonlarnn esir olabilecei
dnlmektedir.
12

 Cenevrede Avrupa Nkleer Aratrma

Merkezi (CERN)in yerin altndaki byk
laboratuarna dnyann en byk sper
iletken mknats indirilmitir. Mknats,
Byk Hadron arptrcsnda (LHC)
parack arptrma deneyi iin
kullanlacaktr.
Byk Hadron arptrcsnn niin ina
edildiini tek bir cmleyle yantlarsak bu
yant Higgs bozonlarnn kefedilmesi
amacyla ina edildii eklinde olacaktr.
13

 Higgs kelimesinin szlk anlam ok

byk bir srama demektir.

14

ATOM ALTI PARACIKLAR

N YAPILAN ALIMALAR
BYK PATLAMAYA NASIL
DELL OLUYOR?
Atom alt tanecik aratrmalarnda daha
derinlere inildike, ok kk ktleli,
ktlesiz, ok hzl ve ok ksa mrl
taneciklerin varl bize unlar
dndryor: Madde her an, sanki
varlkyokluk snrndan ve hatta yokluktan
var ediliyor.
15

 Atom alt dnyas sabit ve hareketsiz

deildir. Var edildikten sonra kendi hline
braklmamtr.
Bu kadar kk, hzl, her an oluan ve
baka eylere dnen bu kadar ok
taneciin var edilmesi bizim, bykl,
ilmi, hesabn inceliini ve sonsuzluu
anlamamz iindir.

16

HGGS BOZONLARININ ESR

OLABLECE
DNLMEKTEDR
19. asrn sonlar ve 20. asrn balarnda
bilim dnyasnn youn bir ekilde tartt
esirin varl konusunda gnmzn bilim
adamlar arasnda birlik olduu
sylenebilir. Yine de baz kiilerin kabul
etmediini syleyebiliriz.
Esir, atomdan ok kktr. Esirin de
zerreleri vardr. Gnmzn bilinen en
kk parac, esirin zerreleridir.
17

 nce esir, sonra atom var edilmitir. Atom

esirden yaplmtr. Atomun yap talar
esirdendir.
Esir, atomlarn tarlasdr. Esiri bir deryaya
benzetirsek onda yzen varlklar; atomlar,
molekller, iyonlar, formlbirimler ve
galaksiler olur. Yeryz de esir denizinde
yzen bir gemi gibi dnlebilir.
Esir, su gibi akcdr. Hava gibi nfuz
edicidir. Esirin nfuz etmedii madde
yoktur.
18

 Is, k, elektrik ve sesin yaylmas esirin

varln gsterir; nk bolukta bunlarn
yaylmas dnlemez. Dolaysyla uzay
boluu yoktur. Uzayn derinlikleri,
sonsuza kadar usuz bucaksz bir boluk
deil; uzay, kesinlikle esir maddesiyle
doludur. Gezegenler arasndaki ekme ve
itme kanunlar da ancak esirin varlyla
aklanabilir. Yine uzay boluu dndaki
her eit bolukta da esir vardr.
19

 Atomlarn yap ta birdir. Proton, ntron

ve elektronun farkl adetlerinin bir araya
gelmesiyle farkl atomlar ortaya kyor.
Bunun gibi proton, ntron, elektron ve
dier atom alt paracklarnn da ayn yap
tann farkl adetlerinin bir araya
gelmesiyle ortaya ktn syleyebiliriz.
Buz ile su buharnn birlemesinden su
oluabiliyor. Bunun gibi atom iinde de
birlemeler, dnmler ve eitlikler
gerektiinde oluyor.
20

TANECK DNMLER,
ENERJ VE ESR LKS
Bu birleme, dnm ve eitliklerden
bazlar unlardr:
Proton + Elektron Ntron
Ntron Proton + Elektron
Bu durum bize hem esir maddesinin enerji
ile ilgili olduunu ispat eder hem de
atomdaki taneciklerin yap tann ayn
olduu konusunda fikir verir.
21

 Esirde tabir caiz ise byk bir enerji

olduu dnlyor.
Kandiller bir zaman zeytinya ile yaklr.
Sonra petrol ve elektrik enerjisi devreye
girer. Petroln devrinin bitmesi yakn
grnyor. Yer ve gk hazinelerinin
stndeki perdenin kalkaca ve yeni
enerji kaynaklarnn alaca bir dnem
beklenmektedir. O dnemin ulam
vastalar temiz enerjiyle veya enerjiye bile
lzum grlmeden alacaktr.
22

 Maddenin 4 hli olduu gibi esirin de

hlleri vardr.
Maddenin hllerinde forml ayn kalmakla
beraber isimler ve grnler farkl oluyor.
Su buhar, su, buz rneinde olduu gibi
gaz, sv ve kat tr maddenin de
forml H2Odur. Bunun gibi esir maddesi
de esir kalmakla beraber, dier maddeler
gibi farkl ekil alabilir ve ayr suretlerde
bulunabilir.
23

 Hem madde esirden yaplmtr hem de

madde iinde esir vardr.
Esirin farkl ekillerinden bir ksm tart ve
lye gelir, bir ksm ise tart ve lye
gelmez. Demek ki llemeyen de bilim
oluyor. Esir, tart ve lye gelmeyen
ortamlar da oluturur. Esir; madde ve
mana lemlerinin arasnda bir yapya
sahiptir. Bu nedenle esir maddesi, manevi
varlklarn da yaama ortam olarak
dnlebilir.
24

 Demek ki bilimin konusu maddeyle snrl

deildir; metafizik de bilim kabul
edilmelidir.
Esir ruha yakn bir yapda olup vcudun
en zayf mertebesidir. Esirle ilgili ortaya
kacak ispatlar, bizi, din ile ilmin
bulutuu noktalara gtrebilir.
Maddenin % 96sn oluturan ve
gnmzde bilinmeyen madde olan
karanlk maddenin esir olabilecei
dnlmektedir.
25

ATOM ALTI PARACIKLAR DA

ESRDEN YAPILMI OLABLR
Esir maddesi atom alt parack olduu
gibi dier atom alt paracklar da esirden
yaplm olabilir.

26

EVRENN BR NOKTASINDA
BR PARTKL YARATILINCA
ONUNLA BRLKTE ZIT KZ
DE MEYDANA GELR
Kinatn herhangi bir noktasnda bir
partikl yaratlnca onunla birlikte zt ikizi
de meydana gelir.
Elektronun zt ikizi pozitron, protonun zt
ikizi anti proton, ntronun zt ikizi anti
ntron, ntrinonun zt ikizi anti ntrinodur.
27

KUARK, EVRENN VAR

EDLNDE LK OLUAN
PARACIKLARDANDIR
Kuarklar; proton ve ntronlar oluturur.
Kuark ad verilen partikller de iftler
hlindedir: Yukar kuarkaa kuark, st
kuarkalt kuark, tuhaf (garip) kuarktlsm
kuark.
Kuarklar; hem elektromanyetik kuvvet,
zayf kuvvet ve nkleer kuvvetin ortaya
kmasna sebeptir hem de bunlarn
etkilerini duyarlar.
28

EVREN VAR EDLDNDE,

ET MKTARDA MADDE VE
ANT MADDENN YARATILDII
TAHMN EDLMEKTEDR
Bildiimiz atoma karlk ekirdei negatif,
elektronu pozitif (pozitron) atomlar da
vardr. Bu atomlardan oluan madde;
maddenin zt ei veya anti madde olarak
adlandrlr.
29

 Sebepler dnyasnda her eyin ift

yaratlm olmasn, anti madde ile evren
baznda da grm oluyoruz.
Madde, enerjinin younlam ekli olarak
da tarif edilebilir ve tekrar enerjiye
dnebilir.
Fisyon ve fzyon reaksiyonlarnda,
ktlenin binde bir, on binde bir gibi ok
kk bir ksm enerjiye dnr. Geri
kalan ksmndan ise baka element oluur.
30

 Anti maddenin varl CERNde tanecik

hzlandrclarda ortaya konulmutur. Atom
alt paracklarn k hzna yakn hzda
paralanmasyla CERNde ok kk
miktarda bir grnp bir kaybolan anti
madde ispatlanmtr.
Dnyada anti madde yoktur. Anti madde
baz yldz sistemlerinde bulunmaktadr.
Anti madde, kuantum mekaniinin en srl
konularndandr.
31

 Evren var edildiinde, eit miktarda

madde ve anti maddenin yaratld
tahmin edilmektedir.

32

ANT MADDE, EVRENN

BALANGICINDAN BER
YKSEK SICAKLIK
ARTLARINDA MEVCUTTUR
Beta bozunmasnda, ntron protona
dnr ve darya bir elektron ile bir anti
ntrino denilen tanecik nerolunur.
Ntron Proton + Elektron + Anti ntrino
Baz nadir izotoplarda ise ift beta
bozunmas grlr.
33

 ift beta bozunmasnda, ntronlarn ikisi

birden ayn anda bozunur. ki protona
dnr. Bu esnada iki elektron ile iki anti
ntrino yaylr.
ift beta bozunmasnn farkl bir
versiyonunda ise anti ntrino olumaz.
Beta bozunmasnda darya bir anti
ntrino neredilir. ift beta bozunmasnda
ise darya iki anti ntrino neredilir. Bu;
bir ntronda bir anti ntrino bulunduu
anlamna gelir.
2Ntron 2Proton + 2Elektron
34

 ift beta bozunmasnn farkl

versiyonunda oluan anti ntrino
ekirdekten dar kamadan,
ekirdekteki bir baka ntron tarafndan
absorbe edilir. Bizim bunu gzlemimiz,
anti ntrinonun bir grnp bir kaybolmas
eklinde olur. Buna, anti ntrinonun
gizlenmesi de diyebiliriz. Dnyada anti
maddenin olmay, anti maddenin
gizlenmesinden dolay olabilir. ayet
byleyse; ntronun yapsnda gizlenmi
anti ntrino maddenin temel paracklar
arasnda ayr bir yer alacaktr. 35

 Anti madde, tanecikler arasnda mstakil

olarak mevcut deildir.
Anti madde, evrenin balangcnda yksek
scaklk artlarnda mevcuttu.

36

EVREN VAR EDLDNDE

ANT MADDE YARATILMI VE
GZLENMTR
Anti madde ile madde birbirine temas
ettiinde her ikisi de byk bir enerji aa
kararak ortadan kaybolurlar.
Madde ile anti madde karlatnda;
maddenin %100 enerjiye dnr. Bu,
patlayan bir hidrojen bombasnn
braktnn 143 kat daha fazla enerji
demektir.
37

 ayet Dnyada anti maddenin gizlenmesi

olmasayd Dnya olmayacakt.

38

ELEKTRON LE POZTRON
BRBRNN ANT
MADDESDR
Elektron ve pozitron arasndaki temas
neticesinde, 511000 elektron volt gibi
enerjiye sahip gama nlar meydana
gelir.
Elektronun (madde) atom numaras 1,
ktle numaras 0dr. Pozitronun (anti
madde) atom numaras +1, ktle numaras
0dr.
39

 kisini topladmzda atom numaras da

ktle numaras da 0 olan gama n
oluur ve enerji aa kar.

40

BYK PATLAMA LE OLUAN

FOTONLAR (IIK PARACII)
Foton, evrenin en hzl paracdr.
Ktlesiz ve elektrike ykszdr.
Saniyede 300 milyon km yol alr.
Fotonun grevi, gneteki enerjiyi
Dnyaya tamaktr.
Elektromanyetizmann taycsdr.
Elektrik ykl paracklar zerine etkir.

41

FOTONLARDAN ATOM ALTI

TANECKLERN MEYDANA
GEL
lk var edildii yer gnein merkezidir.
Gnein merkezindeki scaklk 15 milyon
Ctr. Gnein merkezinde var edilen her
bir foton ilk bata yksek enerjiye sahipti.
Fotonlar gnein merkezinde arpmalar
sonucu soudu; farkl zellikte, dk
enerjili birok deiik foton ve baka atom
alt tanecikler meydana geldi.
42

 Gneten kan foton, yaklak 8,5

dakikada Dnyaya ular.
Foton eitlerinden zararl olanlar,
Dnyaya ulaamaz. Ozon tabakas,
bunlar tutmakla grevlidir.
Gnete fzyon sonucu 4 adet hidrojen
ekirdeinden, 1 adet helyum ekirdei
oluur ve 2 adet pozitron meydana gelir.
Bylece her saniye 564 milyon ton H
(hidrojen) elementi, He (helyum)
elementine dnm olur.
43

 Bu dnm esnasnda gne, her saniye

ktlesinden E=mc2 formlne gre 4
milyon ton kaybeder.
Bu azalan ktle enerjiye dntrlr.
Gne enerjisi hlinde Dnyaya gelir.
Foton ve ntrinolar da bylece meydana
gelir.
Foton ad verilen paracklara da atom alt
parack denebilir.
Fotonlar eitlidir.
44

FOTON (IIN) ETLER

Alfa n (kozmik n)
Beta n
Gama n
X nlar
Ultraviyole (mor tesi) nlar
Grnen k
nfrared (kzl tesi) nlar: IR n
Mikro dalgalar
Radyo dalgas
Lazer n
45

NTRNO
Ntrino atom alt paracklardandr.
Ntrino da; fotonlar gibi, gnete,
hidrojenin helyuma dnmesi annda,
maddenin enerji karl olarak meydana
gelir.

46

GLUON (GULON)
Atomun yapsnda gluon ad verilen
parack da belirlenmitir.
iddetli ekirdek kuvveti, gluon diye
bilinen sekiz parack tarafndan tanr.
Ktlesiz ve elektrik ykszdr.
Elektromanyetik kuvvet ve zayf kuvvete
kar duyarszdr.
47

LEPTON
ekirdek kuvvetinden etkilenmez.
Yaltlm bireyler olarak gzlemlenir.

48

MUON
Uzaydan Dnyaya gelen muon ad verilen
paracklara da atom alt parack
denebilir.

49

TAKYON (TACHYON)
Takyon, Latincede ok hzl demektir.
Takyonlar ktan hzl, ktlesi eksi,
boyutlar sfrdan kk olan atom alt
paracklardr.
Takyonlarn kefi, enerjinin ktan hzl
gidebileceini gstermitir.

50

GYRON (JAYRON)
Baz bilim adamlarna gre gyron (jayron)
denilen atom alt parack, esir
maddesinin temelini tekil eder ve evrenin
en kk paracdr.
Bir adet atomda yaklak 1020 gyron
vardr.

51

ATOMUN MADDEYE
DEMES
Aaca giren eitli atomlarn yaprak, iek
ve meyvelere eksiksiz bir ekilde ayrt
edilip dalmalar atomun maddeye
inklabdr.
Mideye giren kark gdalarn iindeki
atomlarn eit eit uzuvlara ve hcrelere
noksansz ayrlmalar atomun maddeye
inklabdr.
52

 Yer altnda kark vaziyette bulunan

atomlarn, tohumun smbl zamannda
tohuma gemesi ve kemaliimtiyazla
tefrikleri atomun maddeye inklabdr.

53

NSAN VCUDUNDAK
ATOMLAR DER M?
Her senede iki defa, derece derece ve
yava yava; insan vcudunun atomlar
tazelenmektedir.
Her bir ruh ka yl yaam ise; o kadar
sene, insan bedenindeki atomlar komple
yenilenmektedir.
56 senede insann btn atomlar
deimektedir.
54

ATOMLARIN YARII
(ATOMLAR CANLI MIDIR?)
Bitki, hayvan ve insan olmak zere
grup canl varlk vardr.
Her bir cansz atom; canl olan insan,
hayvan, hatta bitki cismine girince, orada
adeta canllk kazanr. Bu canl bnyeler,
cansz atomlar iin bir nevi misafirhane,
kla ve okul gibidir. Burada bir talim ve
terbiye yarndadrlar. Bu yar; btn
atomlarn hayat sahibi olduu bir yerde
bulunabilmek iindir.
55

 Bu dnyada madde olarak atom ve atom

alt paracklardan var edildik. Ancak
btn atomlarn hayat sahibi olduu teki
dnyadaki varlmzn zellikleri hakknda
kesin ve net konumaktan kanmalyz.
Orada insan, atom ve atom alt
paracklarn tesinde bir maddeden veya
atom ve atom alt paracklara esas tekil
edecek olan daha farkl bir maddeden var
edilebilir. Sonraki hayatta insan varln
oluturan yap talarna madde
denilebilecei de aslnda bizce mehuldr.
56

 Aslnda dnyadaki atomlarda hayat yoktur.

Atomlar hayata mazhar* olmak iin
benzersiz ve insanda hayret uyandran
tavrlardan geerler.
(mazhar*: Bir eyin grnd, aa
kt yer.)
Hayat eitlerinin en basiti bitki hayatdr.
Bitki hayatnn balangc, ekirdekte ve
tohumda hayat dmnn uyanp
almasdr.
57

ATOMLARIN HAREKET
Cesedimiz, atomlardan oluur.
Cesedimiz, ruhumuzun evidir; elbisesi
deildir.
nsan vcudundaki atomlarn belli bir mr
vardr. Organizmadaki atomlar, srekli
deimektedir.
Vcudun deitirilmesi ve devam iin;
yklan, atlan atomlarn yerini dolduracak,
onlar gibi alacak yeni atomlar lazmdr.
58

 Yeni atomlarn insan vcuduna gelmesi

iin eitli bileiklere ihtiya vardr. Bu
bileikler, alnan gdalarla salanr.
Gdalarla alnan bileiklerdeki atomlar,
giden atomlarn yerine datlr.
rnein; kalsiyum kemiklere, demir kana,
flor die, kkrt saa, fosfor beyne gider.
Beyinde len bir fosfor atomunun yerine
gelen fosfor atomu; topraktan bitkiye,
bitkiden hayvana, hayvandan insana,
yenilen gdalar ile gemi ve sonunda da
beyne sevk olunmutur.
59

 Fosfor atomu bu yolculuunda hangi eye

girmi ise; gryormuasna,
duyuyormuasna, biliyormuasna
muntazam hareket edip ve sonuta gerekli
olduu yerine ve hedefine giderek,
rnein; beyne girmi, oturmu ve
almasna balamtr.
Bu bize, balangta, o fosfor elementinin;
hangi kiinin beyni iinse, o kii iin planl
olduunu gsterir.
Her adamn alnnda rzk yazldr.
bilimsel bir gerektir.
60

 Atomlar, vcudun her parasnn

gereksinimlerine gre nceden belirlenmi
bir kanun ile pay edilir ve bedenin her
tarafna apak bir nizam ile dzenli,
srekli ve dzgn bir biimde datlr.
Atom, hangi yere girerse, o yerin nizamna
boyun eer; hangi tavra getiyse, onun
zel kanunuyla i yapar ve hangi tabakaya
misafir gitmi ise, muntazam bir hareket
ile sevk edilmitir.
61

 Atomlarn hareketi bou bouna deildir.

Kendilerine uygun bir ykselme
iindedirler: Elementteki atomlar maden
derecesine, madendeki atomlar bitki hayat
tabakasna, bitkideki atomlar hayvann
otlanmas sonucu hayvan mertebesine,
hayvandaki atomlar insann beslenmesiyle
insan hayat makamna, insann
vcudundaki atomlar da szle szle
saflaarak beynin ve kalbin en ince ve
kritik yerine karlar.
62

 Canllarn ekirdek ve tohumlarndaki

atomlar, aaca bir ruh hkmne geer.
Aacn btn atomlar iinde bir ksm
atomlarn bu dzeye kmalar, o aacn
hayata sahip olmas ve hayata hizmet
etmesi gibi nemli grevleri yerine
getirmesiyle anlalr.
Atomu aksiyona sevk eden yerinde
duramamasdr ve evkidir.

63

ATOM BAIBO DELDR

Bir tek atom bile babo deildir.
sznde atomlar arasndaki smsk iliki
ve ekimden, mkemmel ahenkten, belli
gayelere ynelik, ok sayda hikmet ve
maslahat ieren davran ve hareketten
sz edilmektedir ki btn bu faaliyetlerde
kimyasal ba grev yapmaktadr.
Molekl ve molekl tekil eden
atomlardaki bu faaliyetin gsterdii iaret
vardr.
64

 Her bir insan da atom gibi olmaldr. Zaten

insanl tam yaayan gerek insanlar,
atom paras gibidir; babo deildirler.
Aile, btn fertleriyle bir molekldr.
Akrabalk, milliyet vb. irtibatlar vardr.
Medeniyet, insan sevgisi dourur. Rus ve
Ermeni ile olan, hrriyet tanma bamz
bile, hakiki dnya birlii uurunun temelini
oluturmaktadr.
65

EVREN, YERKRE (DNYA),

HAYAT VAR EDLLER
Arzn (yerkre) arlndan dolay suya
batp kaybolmas mmkn iken byle
olmamtr. nsanlar iin bir mesken ve
nimetler iin bir sofra olarak tefri
edilmitir.
Evrende ilk oluan aciniye maddesi,
hamur gibi yorulmu cisimdir. Kinatta ilk
yaratlan boyutsuz bir maddedir; bu
madde yaratlta evrenin ekirdei
66
olmutur.

 Gne, Dnya ve gezegenler, balangta

ekilsiz bir hamur hlinde beraberdiler.
Zaman gelince o hamur ald,
gezegenler yerlerine yerleti. Gne ve
Dnya bugnk yerlerini ald. Dnya
souduka top biiminde bir sv hline
geldi. Daha sonra sv sertleerek ta oldu.
Ta da daha sonra topraa dnt. Sv
kalsayd canllarn yaamasna elverili
olmazd. Sv, ta olduktan sonra demir
gibi sert olsayd, istifade mmkn olmazd.
67

 Arz (Dnya), ta gibi kat ve sert deildir ki

zerinde yaanlmasn. Su gibi sv da
deildir ki ziraat yapmak ve istifade etmek
mmkn olmasn. Orta bir durumda var
edilmitir ki hem mesken hem de tarla
olsun. phesiz ki buna bu vaziyeti veren,
Dnyadaki canllarn ihtiyalarn bilen,
gren ve bundan dolay da en uygun
ekilde hazrlayandr.
Daha sonra, atmosfer tabakas ve su
meydana geldi.
68

 Semadan yamurun yamas, gneten

s ve n gelmesiyle hayat balad.
Hayat sahibi milyonlarca bitki ve hayvan
tr meydana gelmitir. Fosiller, her bir
canl trnn var olduu gnden beri
deiiklie uramadn ispat eder. Trler
aras gei olmadn, her bir trn bir
evvel babas olduunu kantlar.

69

NSANIN YARATILII
nsann maddi kaynak olarak topraktaki
elementlerden ve insana gda olarak giren
bu elementlerin insanda meydana getirdii
bir sv veya protein orbasndan
yaratlmtr.
nsan, varlklar hiyerarisinde en yksek
ve en son mertebededir.
nce drt unsur (su, hava, ate, toprak)
sonra srasyla madenler, bitkiler,
hayvanlar ve nihayet insan yaratlmtr.
70

NAZZAMIN PARTKL
TEORS LE LGL 1213 ASIR
NCEK KEF
Atom teorisini ilk ortaya koyan Yunan
bilginleri maddenin en kk parasnn
atom olduunu sylerken bir slam limi
olan Nazzam, maddenin sonsuz denecek
lde paralanabileceini sylemi ve
gnmzn ilim adamlarndan biri gibi
konumutur.
71

 Bugnn partikl teorisi perspektifinden

atom alt paracklar dnlerek bu
meseleye bakldnda Nazzamn 1213
asr nce, ok derin eyler sylemi
olduu iddia edilebilir.

72

HAFF ELEMENTLERN VE
AMETALLERN SERBEST YA
DA BLEK OLARAK DOADA
BULUNMASIDAK KURAL
F2 gaz ve Cl2 gaz, tabiatta bulunmaz.
Doada florr bileikleri ve klorr
bileikleri vardr. Bu ikisinden baka btn
ametaller; hem elementel hlde hem de
bileii hlinde bulunur. Tabloda bunlar
rneklerle gsterilmitir:
73

AMETALN DOAL
SEMBOL ELEMENTEL
AMETALN
FORML

AMETAL
EREN
DOAL
BLEN
FORML

C (KMR)

CO2

H2 (HDROJEN)

H2O

O2 (OKSJEN)

CaCO3 (ALI)

N2 (AZOT)

PROTEN

S (KKRT TOZU) CaSO4

(MERMER)
Si (AKK TAI)
SiO2 (KUM)

Si

74

AIR ELEMENTLERN
OLUUMU

75

ATOM NUMARASI 26YA

KADAR OLAN ELEMENTLER
YILDIZLARIN NDE OLUUR
Yldzlarda demirin fisyon (ekirdek
paralanmas) reaksiyonlar gerekleir;
bu nedenle de yldzlarda atom numaras
26ya kadar olan elementler vardr.

76

EKRDENDE NKLEON
BAINA DEN BALANMA
ENERJSNN EN YKSEK
OLDUU ELEMENT: DEMR
Demirin balanma enerjisi en yksektir.
Balanma enerjisinin en yksek oluu,
ileride demir ekirdei paralanabilir
anlamna gelebilir.
77

 Yerkrenin ekirdeinde demir vardr.

ekirdekte aaca ait zelliklerin tamam
bulunur.
Gnmzde Dnyada yaklak 90 doal
element tespit edilmitir. Element says
114tr.
Demir Dnyann ekirdei olduuna gre
acaba demirde de Dnya'daki doal
elementlerin btn var mdr?
78

 Magma tabakasndaki yksek scakln,

demirin nkleer reaksiyonundan
kaynakland bilinmektedir. Bu yksek
scaklk, demiri eritmektedir.
Demirde elementlerin ounun getii
bugn kefedilmitir.
te bunlardan dolay ileride demir
ekirdeinin paralanarak eitli
elementlerin elde edilebileceini
syleyebiliriz.
79

METALLERN SERBEST YA DA
BLEK OLARAK DOADA
BULUNMASIDAK KURAL
ndirgenme yar pil gerilimi listesinde;
indirgenme potansiyeli hidrojenden yksek
olan elementler, soy (altn, platin, gm)
metaller ve yar soy (bakr, cva)
metallerdir. Soy metaller doada yalnz
elementel hlde bulunur, bileikleri hlinde
bulunmaz.
80

 Yar soy metaller ise hem elementel hlde

hem de bileii hlinde bulunur.
Amalgam di dolgular; cva ve gm
ierir. Altn di dolgusu da vardr. Platin
metali ise, protezlerde kullanlr. Btn bu
kullanmlarda altn, platin, gm ve cva;
aynen doadaki gibi metalik hldedir. Sfr
deerliklidir. Bu nedenle de sala
zararlar yoktur.
Bakr ve cva da soy metaller gibi genelde
doada serbest hlde bulunur.
81

 Bakr ve cva metallerine, yar soy metal

denmesinin sebebi; doada doal
bileiklerinin de olmasdr.
Bu 5 element dndaki btn metaller,
yaklak 70 metal doada yalnz bileikleri
hlinde bulunur, hibiri serbest hlde
bulunmaz.
rnein doada Na, Ca, Al yoktur. NaCl
(yemek tuzu), CaCO3 (mermer), Al2O3
(alminyum metalinin elektroliz yntemiyle
elde edildii boksit cevheri) vardr.
82

 Tabiatta bulunan, genellikle suda

znmeyen, elde edilmeye deer
miktarda bir veya birden fazla element
ieren minerallere baka bir ifadeyle doal
inorganik metal bileiklerine cevher (filiz)
denir. Forml basit olan cevherler olduu
gibi, kompleks olanlar da vardr.
Genellikle kaya tuzu gibi suda znenler
yerin derinliklerinde, suda znmeyenler
ise yerin stndedir.
83

 Demir ve nikelin indirgenme potansiyeli

hidrojenden az olmasna ramen,
yerkrenin merkezinde erimi elementel
hlde de bulunurlar.

84

ELEMENT OLARAK
KULLANDIIMIZ DOAL
KAYNAKLARIMIZIN
BULUNDUU YERLER
Alminyum, Hakkride, Seydiehirde ve
Toros dalarnda bulunur.
lkemizdeki toryum madeni kaynaklar
EskiehirSivrihisar Beylikahr
Kzlcaren kynde ve Malatyada
HekimhanKulancaktadr.
85

Titanyum Ispartada bulunur.

Altn, Hatay ve Konyada bulunur.
Bakr, Ergani ve Murgulda bulunur.
Bor; KtahyaEmet, BalkesirBandrma,
BalkesirBigadi, EskiehirKrka ve
BursaKestelekte bulunmaktadr.
Uranyum; Ar danda, Somada ve Van
glnde vardr.

86

HANG ELEMENTTE
DNYADA BRNCYZ?
Dnyadaki borun % 76s Trkiyededir.
Dnya'daki toryumun % 80i Trkiyededir.
Dnya'daki titanyumun % 100
Trkiyededir.

87

ETL KAYNAKLARDA
LKELERN MADEN
YZDELER NN
FARKLIDIR?
Bir element, farkl cevherlerden elde
edilebilir. ayet herhangi bir elementin;
cevherdeki yzde ierii azsa ve gnmz
tekniine gre henz o cevherden elde
edilmesi ucuz yolla gerekletirilemediyse,
o kaynak yok saylyor.
88

 lkemizde ok bulunan titanyumun bir

grevi de, uydu haritalarnda maden
kaynaklarmz tam gstermemesidir.
Hazinelerin stn rtme konusu,
kaynaklarmzn stne lmesini
nlemesi asndan gnmzde nem
tamaktadr.

89

ELEMENTLERN BOLLUK
ORANLARI

90

EVRENN % 90 ELEMENTEL
HDROJENDR
Yldzlarda ve gezegenlerin birounda
elementel hidrojen bulunur. Evrende en
ok bulunan elementtir. Evrenin % 90
elementel hidrojendir. Elementel hidrojen,
sfr deerliklidir. Elementel hidrojene
serbest hidrojen de denir.

91

EVRENDE EN OK BULUNAN
ELEMENTLER
Evrende en ok bulunan elementler
srasyla unlardr:
1- Hidrojen
2- Helyum
3- Karbon
4- Oksijen
5- Azot
92

DNYA'DA EN OK BULUNAN
ELEMENT OKSJENDR
Dnya'da en ok bulunan elementler
unlardr: Dnya'da en ok bulunan
element oksijendir (% 46,4). % 27,7 ile
silisyum ikinci, % 8,1 ile alminyum
ncdr. Daha sonra srasyla % 5
demir, % 3,6 kalsiyum, % 2,8 sodyum, %
2,6 potasyum, % 2,1 magnezyum, % 0,4
titanyum ve % 0,1 ile hidrojen gelmektedir.
93

CANLI VE CANSIZ
VARLIKLARDA BULUNAN
ELEMENTLER
Canllardaki elementlerin % 96sn C, H, O
ve N elementleri oluturur. Bu drt madde,
eyann asl kaynadr.
Canllarda; karbonhidrat, ya ve protein
olmak zere balca grup madde vardr.
Karbonhidratlar ve yalar; C, H, O
elementlerinden oluur. Proteinler; C, H, O
ve N elementlerinden oluur. Enzim ve
hormonlar da proteindir.
94

 Bunun dndaki ksma mineral maddeler

(madensel tuzlar) denir. Mineral madde
olarak % 2 Ca, % 1 P vardr. Kalan dier
btn maddeler % 1i oluturur. % 1lik
ksmn en nemlileri S, Na, K, Mg ve
Fedir. Mineral maddeler, iyonik hldedir.
Doal 90 elementin hepsi insanda vardr.
C (karbon), organik bileiklerin temel
maddesidir.
C, H, O ve N elementlerine; drt temel
unsur denir.
95

 Drt temel unsur denince hava, toprak, su

ve gne de anlalr. Hava, toprak, su,
gne de balca C, H, O ve N
elementlerinden olumutur.
Hava, toprak, su, gne, insan, hayvan,
bitki gibi tm canl ve cansz varlklarda C,
H, O ve N elementleri ile beraber az veya
eser miktardaki btn elementler bulunur.
nsanda btn elementlerin bulunduu
bilinmektedir.
96

YER KABUUNDAK
BLEKLER

97

DNYADA EN OK BULUNAN
ELEMENTLERN YER
KABUUNDAK BLEKLER
Dnya'da en ok bulunan elementler
srasyla oksijen, silisyum, alminyum,
demir, kalsiyum, sodyum, potasyum,
magnezyumdur.
Bu elementler yer kabuunda genellikle
silikat, oksitler ve almina silikat hlinde
bulunur.
98

 Yer kabuundaki bileiklerin ounun

yapsnda bulunan en nemli anyon
silikattr. Dnya'da en ok bulunan
elementlerden ilk ikisi % 46,4 ile oksijen ve
% 27,7 ile silisyumdur; ikisi arasnda
forml (SiO3)2 olan ve yer kabuundaki
bileiklerin yapsnda yer alan silikat
oluur. Silikat anyonunun yer kabuundaki
balca bileikleri; alminyum silikat, demir
silikat, kalsiyum silikat, sodyum silikat,
magnezyum silikat ve potasyum silikattr.
99

 Yer kabuundaki kayalarn yaps

genelde silikattr. Oksit ve almina silikat
trnde kayalar da vardr.
Al2O3 (alminyum oksit) bileii yer
kabuunda oksit tipi kayalarn yapsnda
bulunana rnektir.
Yer kabuunda silikat, oksit ve almina
silikat tipi kayalarn bol olmas yer
kabuundaki oksijen, silisyum ve
alminyumun doal bolluunun
gstergesidir.
100

2. BLM: ELEMENTLER
NASIL ELDE EDLR?

101

ALTIN, GM, PLATN

BAKIR, AZOT VE OKSJEN
ELEMENTLERNN ELDE
EDLMES
Altn, gm, platin gibi soy metaller
doadan dorudan alnr.
Bakr gibi yar soy metaller de doadan
dorudan alnr.
Azot ve oksijen havadan fiziksel yntemle
elde edilir.
102

AZOT GAZININ DER ELDE

EDLME YOLLARI
NH4NO2 N2 + 2H2O (Tepkime 300 C
scaklkta gerekleir.)
2NaN3 3N2 + 2Na (Tepkime 300 C
scaklkta gerekleir.)

103

HAYATIMIZDAK BALICA
METALLERN ELDE EDLME
REAKSYONLARI
2Al2O3 4Al + 3O2 (elektroliz)
HgS + O2 + yksek scaklk Hg + SO2
NiO + H2 + yksek scaklk Ni + H2O
Fe2O3 + 3C + yksek scaklk 2Fe + 3CO
PbO + C + yksek scaklk Pb + CO
104

ZnO + C + yksek scaklk Zn + CO

Sb2O3 + 3C + yksek scaklk 2Sb + 3CO
Cr2O3 + 2Al + yksek scaklk 2Cr + Al2O3
SnO2 + 2C + yksek scaklk Sn + 2CO
Metaller genelde doada oksitleri hlinde
bulunur.

105

SYANR YNTEMYLE ALTIN

ELDE EDLMESNE AT
KMYASAL REAKSYON
DENKLEMLER
4Au + 8NaCN +2H2O + O2
4NaAu(CN)2 + 4NaOH
2Na + 2Au(CN)2 + Zn
2Au + Na2Zn(CN)4
106

KLOR GAZI ELDE EDLMES

4HCl(g) + O2(g) 2Cl2(g) + 2H2O(g)
2NaCl(s) 2Na(k) + 2Cl2(g) (Elektroliz)

107

BROM ELDE EDLMES

Deniz suyundan Cl2 geirilerek elde edilir.
Cl2(g) + 2Br (suda) Br2(s) + 2Cl(suda)

108

YOT ELDE EDLMES

Deniz suyundan Cl2 gaz geirilerek elde
edilir.
Cl2(g) + 2I(suda) I2(k) + 2Cl(suda)

109

AMORF BOR ELDE EDLMES

B2O3 + 3Mg 2B(k) + 3MgO
Amorf bor, kahverengidir.
Baz elik alamlarnda bulunur ve
nkleer reaktrlerde kullanlr.
Safszlk ierir (BO, B4O5).

110

KRSTAL BOR ELDE EDLMES

B2O3 + 2Al Al2O3 + 2B(k)
Safszlk ierir (AlB2).

111

OK SAF BOR ELDE

EDLMES
KBF4 + 3Na KF + 3NaF +B(k)

112

APATT FLZNDEN FOSFOR

ELDE EDLMES
APATT FLZNDEN FOSFOR ELDE
EDLMESNN TEPKME DENKLEM
3Ca3(PO4)2.CaF2 + 9SiO2 + 15C
9CaSiO3 + CaF2 + 3/2P4 +15CO
Ayrca kemikten de fosfor elde edilir.

113

CEVHERDEN METAL ELDE

ETME SRECNDEK LEM
BASAMAKLARI

Krma-tme
Zenginletirme
Kavurma
ndirgeme

114

EVRE KRLLNE VE AST

YAMURLARINA NEDEN
OLAN MADDE
Slfrlerin bol hava ile stlarak oksidine
dntrlmesi ilemi olan kavurma
sonucunda aa kan SO2 (kkrt
dioksit) gaz, evre kirliliine ve asit
yamurlarna neden olur.

115

GANG
Cevherler genellikle kum, kil ve granit gibi
istenmeyen yan maddeler ierir. Bu
maddelere gang denir.

116

KOROZYON
Metal veya metal alamlarnn oksitlenme
veya kimyasal etkilerle anmasna
korozyon denir.

117

TENR
Cevherde bulunan veya cevherin
zenginletirilmesi veya ilenmesi
sonucunda elde edilen rn ierisindeki
kymetli elementin yzdesel oranna tenr
denir.

118

3. BLM: ALAIMLAR

119

ALAIMLARIN YAPILMA
SEBEPLER
Metallerin fiziksel ve mekaniksel
zelliklerini deitirmek suretiyle daha
elverili malzemeler retmek
ok sayda ve deiik zelliklere sahip
metal gelitirerek ihtiyalara cevap vermek
Isl ilemlere uygun metal retmek
Malzemelerin maliyetini drmek
120

 Malzemenin anmadan ve d artlarn

ypratc etkisinden korunmasn salamak

121

ALAIM OLUTURMA
BMLER
Alam oluturma biimlerinden birisi yer
deitirme ile oluan alamlardr. Dieri
ise rg boluu tipi alamlardr.
Yer deitirme ile oluan alamlar ikiye
ayrlr. Bunlardan birinin ad rastgele yer
deitirme ile oluan alamlardr.
Dierinin ad ise sper rg alamdr.
122

BLEK TP ALAIM
Metaller arasnda bileik oluabilir.
Alam oluturan metal atomlar
arasndaki elektronegatiflik fark byk
olduunda metal atomlar arasnda bileik
tipi alam oluur.

123

BALICA ALAIMLAR
ALAIMIN ADI

BLEM

PRN

% 63 Cu

BRONZ (TUN)

% 7095 Cu
% 530 Sn

LEHM

% 60 Sn

SAMA

% 99,5 Pb
% 0,5 As

MATBAA HARF

% 73 Pb
% 12 Sn

AMALGAM D
DOLGUSU

% 4055 Hg
% 4560 Ag

22 AYAR ALTIN

% 91,7 Au % 5 Ag
% 2 Cu
% 1,3 Zn

% 37 Zn

% 40 Pb

% 15 Sb

124

ALTIN ALAIMLARI
Renk

Ayar Almdaki Elementlerin Yzdeleri

Sar

22

Altn 91,67%
Gm 5%
Bakr 2%
inko 1,33%

Krmz 18

Altn 75%
Bakr 25%

Gl

Altn 75%
Bakr 22,25%
Gm 2,75%

18

125

Renk

Ayar Almdaki Elementlerin Yzdeleri

Pembe

18

Altn 75%
Bakr 20%
Gm 5%

Beyaz

18

Altn 75%
Palladyum veya Platin 25%

Beyaz

18

Altn 75% Palladyum 10%

Nikel 10% inko 5%

Gri
Beyaz

18

Altn 75%
Demir 17%
Bakr 8%

Yeil

18

Altn 75%
Gm 25%
126

Renk

Ayar Almdaki Elementlerin Yzdeleri

Ak Yeil

18

Altn 75%
Bakr 23%
Kadmiyum 2%

Yeil

18

Altn 75%
Gm 20%
Bakr 5%

Koyu Yeil

18

Altn 75% Gm 15%

Bakr 6% Kadmiyum 4%

Beyaz
Mavi
veya Mavi

18

Altn 75%
Demir 25%

Mor

Altn 80%
Alminyum 20%
127

Renk

Ayar Almdaki Elementlerin Yzdeleri

Sar

22

Altn 91,6%

Gm 5,5%

Sar

18

Altn 75%

Youn
Sar

22

Altn 91,6%

Gm 3,2%

Bakr 5,1%

Sar

14

Altn 58,5%

Gm 30%

Bakr 11,5%

Koyu
Sar

Altn 37,5%

Gm 31,25%

Gm 16%

Bakr 2,9%

Bakr 9%

Bakr 31,25%

128

4. BLM: HDROJEN

129

HAYATIMIZDA HDROJEN
Hidrojen, su yapc demektir. Sv H2
(hidrojen), roket yaktdr. H2 gaz;
margarin elde edilirken sv yalarn
doyurulmas ileminde, NH3 (amonyak),
HCl (hidroklorik asit), CH3OH (metil alkol)
bileiklerinin sentezinde ve uan
balonlarda kullanlr. Uan balonlarda
helyum gaz tercih edilir, nk hidrojen
gaz patlayc ve yancdr.
130

 Havann hacimce % 0,00005i hidrojendir.

131

HDROJEN KAYNAKLARIMIZ
Karadenizin derinliklerindeki H2S (hidrojen
slfr)den elde edilebilecek olan H 2
Bor bileiinden elde edilebilecek olan H2
Gnete gaz hlindeki H2
Gne enerjisi yardm ile H2Oyu
ayrtrarak elde edilen gaz hlindeki H 2

132

EVRENN % 90 ELEMENTEL
HDROJENDR
Yldzlarda ve gezegenlerin birounda
elementel hidrojen bulunur. Evrende en
ok bulunan elementtir. Evrenin % 90
elementel hidrojendir. Elementel hidrojen,
sfr deerliklidir. Elementel hidrojene
serbest hidrojen de denir.
Dnya'da elementel hidrojen ok azdr.
Dnya'mzdaki hidrojen kaynamz
sudaki hidrojendir. Sudaki hidrojen +1
deerliklidir.
133

 Hidrojen, Dnya'da bolluk ynnden

9.elementtir. Dnya'da en ok bulunan
element oksijendir.

134

HDROJEN ZOTOPLARI
Hidrojenin; hidrojen, dteryum ve trityum
olmak zere 3 izotopu vardr. Trityum
radyoaktiftir.
Hidrojen (H): Atom numaras 1, ktle
numaras 1
Dteryum (D): Atom numaras 1, ktle
numaras 2
Trityum (T): Atom numaras 1, ktle
numaras 3
135

HDROJENN
LABORATUVARDA ELDE
EDLME YOLLARI
Kzgn demir zerine su buhar
yollanmasyla elde edilir:
2Fe(k) + 3H2O(g) Fe2O3(k) + 3H2(g)
2HCl(suda) + Zn(k) ZnCl2(suda) + H2(g)
2Na(k) + 2H2O(s) 2NaOH + H2(g)
2Al(k)+2KOH(aq)+6H2O2KAl(OH)4+3H2(g)
CaH2(k) + 2H2O(s) 2Ca(OH)2(aq) + 2H2(g)
136

 2H2O(s) 2H2(g) + O2(g) (Hoffman

voltametresinde suyun elektrolizi)

137

HDROJENN ENDSTRDE
ELDE EDLME YOLLARI
C(k) (kok) + H2O(g) CO(g) + H2(g) ) (Tepkime
1000 Cta gerekleir.)
CO(g) + H2O(g) CO2(g) + H2(g) (Tepkime
500 Cta ve Fe/Cu katalizrlnde
gerekleir.)
C(k) (linyit) + 2H2O(g) CO2(g) + 2H2(g) )
(Tepkime 1000 Cta, Ni katalizrlnde
gerekleir.)
138

 CH4(g) + H2O(g) CO(g) + 3H2(g) (Tepkime

1100 Cta ve Ni katalizrlnde
gerekleir.)
Tepkimede metan yerine baka
hidrokarbon da kullanlabilir:
CnHm + nH2O(g) nCO(g) + (m/2+n)H2(g)
Kzgn demir zerine su buhar
yollanmasyla elde edilir:
3Fe(k) + 4H2O(g) Fe3O4(k) + 4H2(g)
Fe3O4(k) + 4CO(g) 3Fe(k) + 4CO2(g)
139

 2H2O(s) 2H2(g) + O2(g) (Sanayide suyun

elektrolizi)

140

HDROJENN KULLANIM
ALANLARI
Hidrojen, amonyak sentezinde kullanlr.
Sentezde katalizr olarak Fe, Al veya Si
gereklidir. Amonyan kimyasal sentezi
Fritz - Haber prosesi olarak bilinir.
Amonyak sentezinin kimyada zel bir yeri
olduundan tepkime, bulan kimyacnn
adyla anlmaktadr. Tepkime 380C
scaklkta ve 2 atm basnta gerekleir:
N2 + 3H2 2NH3 + 22 kcal
141

 Hidrojen; hidrojenlendirmede, zellikle de

margarin imalinde kullanlr. Doyurma
ilemi Ni katalizrlnde, 200 C
scaklkta ve 30 atmosfer basnta
gerekletirilir.
Hidrojenin yanmasyla 2700 Ca kadar
yksek scaklk elde etmeye yarayan alete
hidrojen hamlac ad verilir. Bu hamla,
metalleri eriterek (Pt) kaynak yapmada
(otojen kaynak) ve erime noktas yksek
bileikleri (SiO2, Al2O3) eritmede kullanlr.
142

 Hidrojen, gne pillerinde kullanlr.

Hidrojen, metanol sentezinde kullanlr.
Metanol, yaktlarda oktan saysn attrmak
iin kullanlr.
ndirgen zelliinden dolay metalrjide
metal oksitleri metale indirgemek iin
kullanlr.
CuO + H2 + yksek scaklk Cu + H2O
WO3 + 3H2 + yksek scaklk W + 3H2O
FeO + H2 + yksek scaklk Fe + H2O
143

HDROJEN BLEKLER VE
KULLANILDII YERLER
H2O
D2O (Ar su): Ar suyun erime scakl
3,81 C, kaynama scakl 101,42 C,
younluu 1,04 g/mLdir.
H2S dericilikte ty dkmek iin kullanlr.
Na2S zrnk adyla bilinen maddedir. As
elementine de zrnk denilir.
Hidrrler
144

HDRRLER
Hidrojen, bileiklerinde 1 ykseltgenme
basamanda ise bu bileiklere hidrr
bileikleri denir.
Hidrrler, yksek scaklk ve yksek
basnta oluur.
1A grubunun hidrrleri iyonik bileiktir.
2A grubunun hidrrleri BeH2 hari iyonik
bileiktir; BeH2 kovalent bileiktir.
3A grubunun hidrrleri kovalent bileiktir.
145

 Hidrrler, kuvvetli indirgendir ve kuvvetli

baz zellii gsterirler:
1
1
H (suda) + H2O(s) H2(g) + OH (suda)
2NaH + O2(g) Na2O + H2O(s)

146

HDROJEN ENERJS (SU LE

ALIAN ARALAR)
Bir ynyle Aracn benzin deposuna su
koyacaz, ara gidecek. diyebiliriz.
Sudaki hidrojen elektrolizle elementel
hidrojene ayrtrlr.
Ayrtrma ilemi iin uygun olan gne
enerjisidir.
Elde edilen elementel hidrojen, havadaki
oksijenle birleerek enerji verir. Su veya su
buhar da aa kar.
147

 Aa kan su veya su buharndan tekrar

hidrojen retilir.
Bu ekilde alan sisteme hidrojen pili
denir.

148

GELM LKELERDE
HDROJEN ENERJSYLE
LGL ALIMALAR
almalar henz deneme amaldr;
nk gne enerjisini belirli bir noktada
odaklayarak elektrolizin gerekletirilmesi
zor bir ilemdir. Yaygn olarak
yaplamamaktadr.
Buna ramen gelimi lkelerde hidrojenle
alan piller ticari olmutur.
149

 Hidrojenle alan otomobil, otobs ve

uak yaplmtr.
nsanlarn merak konusu olduundan
dolay gelimi lkelerde su ile alan
ara kiralamak mmkndr.

150

HDROJEN ENERJS VE
TRKYE
Uluslar Aras Hidrojen Enerjisi Birlii
bakan Nejat Veziroludur.
Nejat Vezirolu, Miami niversitesi
profesrlerindendir. Bu niversitenin Temiz
Enerji Aratrma Enstitsnde grev
yapmaktadr.
Nejat Vezirolu, 2000 ylnda Nobele aday
gsterilmitir.
151

 Nejat Vezirolu, ayn zamanda stanbulda

kurulan UNIDOICHET mdrln de
yrtmektedir.
UNIDO (United Nations Industrial
Development Organization), Birlemi
Milletler Endstriyel Geliim
Organizasyonudur.
UNIDOnun alt kuruluu olan ICHET
(International Centre for Hydrogen Energy
Techologies) ise Uluslararas Hidrojen
Enerjisi Teknolojileri Merkezidir.
152

 Karadeniz blgesinde, zellikle

Samsunda mavi akm projesi ad altnda
hidrojen aratrmas yaplmaktadr.

153

FZYON (BRLEME)
Kk ktleli ekirdeklerin birleerek
byk ktlede ekirdee dnmesidir. Bu
olayda fisyondan ok daha byk enerji
aa kar. Gneteki enerji, fzyon ile
ortaya kar. Hidrojen bombasnda aa
kan enerji de, kontrolsz fzyon
reaksiyonu neticesindedir.

154

YARILANMA SRES
MADDENN SONRADAN VAR
EDLDN GSTERR
Radyoaktif maddeler yarlanma
sonucunda bitmediine gre bir
balanglar var demektir. ayet madde
ezeli olsayd (maddenin balangc
olmasayd) radyoaktif maddeler oktan
bitmi olacakt. Bitmediine gre sonradan
var edilmitir. yleyse madde ezeli
deildir.
155

TRTYUM RADYOAKTFTR
Trityum radyoaktiftir ve 12,32 yl yar mre
sahiptir. Beta bozunmasyla helyum-3e
dnr. Kozmik nlarn az miktarda
atmosferik gazlarla etkileimi sonucu az
miktarda trityum ortaya kar. Trityum
nkleer silah testlerinde havaya salnr.
Trityumlu saatler ve trityumlu trafik
iaretleri, kendiliinden k satklar iin
karanlkta da rahatlkla grlebilirler.
156

BALANMA ENERJS
(NKLEER ENERJ)
ekirdekteki nkleer enerjinin grevi,
birbirlerini iten pozitif ykl protonlarn bir
arada durmalarn temin etmektir.
Balanma enerjisi denmesi, bu sebepledir.
Einstein, ekirdekteki nkleer enerjiyi
E=mc2 forml ile aklar. Formldeki m
maddenin ktlesi, c k hz, E ise
enerjidir.
157

Hidrojen dndaki btn atomlarn, bir

tartlan ktlesi bir de hesap edilen ktlesi
vardr. Tartlan ktle, mutlak surette her
zaman daha az kmaktadr. Bu azalan
miktar kadar madde, daha ilk oluumda,
hidrojen hari tm atomlarn ekirdeinde,
enerjiye dnmtr. te bu enerji,
nkleer enerjidir.

158

Nkleer enerji, ekirdek reaksiyonlar,

radyoaktivite, radyoaktif atom, radyasyon,
kararllk kua, kararsz atom gibi
tabirleri konuyu iyi anlamak iin bilmek
gerekir.
In yayan atomlara radyoaktif atom, bu
konuya da radyoaktivite denir.
Atomun ekirdeinde pozitif ykl
protonlar bulunmaktadr.

159

Ayn ykler birbirini iter. ekirdekte birden

fazla proton bulunursa bunlar, pozitif
ykl, yani ayn ykl olduklar iin
birbirlerini iterler.
Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde
birden fazla proton bulunur.
ekirdekteki ntronlar da, protonlarn
birbirlerini itmelerini nleyerek balayc rol
oynar.

160

Bu da protonlar, ntronsuz bir arada

bulunamazlar demektir.
Bunun tersi de sz konusudur; ntronlar
da her zaman protonlara muhtatr; nk
onlar da tek balarna kaldklar zaman 13
dakikada yars bozulmaya urayarak
proton ve elektron kartrlar.
Ntron = Proton + Elektron
Atom ekirdei bydke proton ve
ntron says eit olarak deil, ntron
says daha fazla olacak ekilde artar.
161

Tabii her eye ramen bu artn yine de

bir snr ve ls vardr: Ntron saysnn
proton saysna oran en az 1, en ok da
1,5 olmaldr. ayet ntron saysnn
proton saysna oran bu ly gemise
atom ekirdei kararsz bir durum arz
eder. Bu atomlara kararsz atom denir.
Kararsz bir ekirdek de kendi iinde
meydana gelen radyoaktivite ile kararl
hle kavuur.
162

ekirdeinde 83 ve daha fazla proton

bulunan elementler ne kadar ok ntrona
sahip olurlarsa olsunlar kararszdr. Bu
kadar ok pozitif yk, atom ekirdeinde
devaml tutulamaz. ekirdek klerek
kararl bir duruma der.
En istikrarl atom hidrojen, en istikrarsz
atom ise uranyum atomudur.
Uranyum atomunun protonlar,
bulunduklar yerde srekli grlt ve
infilaklara sebebiyet verir.
163

Onun iin atom bombasnda da temel

unsurlardan biri olarak uranyum
kullanlmaktadr.
Uranyumun atom numaras 92dir. Proton
says da 92 olur. Ntron says ise
23892=146 olur.
Alfa mas yapmak, helyum ekirdei
yaymak demektir.
Alfa mas yapan atomun atom numaras
2, ktle numaras 4 azalr.
164

U (Uranyum238) atomu, bir alfa

parac nerederek proton saysn
92den 90a, ntron saysn da 146dan
144e drr. 90 protona 144 ntron
biraz fazladr.
Uranyum bu defa bir beta parac
nereder.
Beta mas elektron yaymaktr. Beta
mas yapan atomun atom numaras 1
artar, ktle numaras ise deimez.

238

165

Neredilen beta n sonucunda uranyum

ekirdei proton saysn bir arttrr, ntron
saysn deitirmez. Bylece proton
says 91 olur, ntron says 144te kalr.
Beta bozunmas srasnda ekirdekteki
ntronlardan biri, proton ve elektrona
paralanmtr.
Ntron Proton + Elektron

166

Proton saysnn her deimesinde farkl

bir element oluur. Bir seri hlinde bu i
devam eder gider. Nihayet uranyum
atomu ekirdei, 82 protonlu ve 124
ntronlu olan kararl kurun atomu
ekirdeine dnr.
Radyoaktif bozunma, yalnz ntronproton
dengesizliinden (ntron saysnn proton
saysna orannn yksekliinden)
kaynaklanmaz.
167

Bazen sadece proton saysnn yksek

oluu da buna sebep olabilir (pozitron
bozunmas).
Pozitron, elektronun zt ikizidir; ktlesi
elektronun ktlesine eittir; her eyi
elektronla ayn, sadece yk farkldr.
Elektronun yk 1, pozitronun yk ise
+1dir. Pozitron bozunmasnda; atom
numaras 1 azalrken, ktle numaras
deimez.
168

ekirdekteki ntronlar, elektrik bakmndan

ykszdr. Yksz olduklar iin bir madde
iinde uzun yol alabilirler. Bu ar paralar,
arlklarna gre sratlenirler. Hzlar, k
hzndan saniyede birka kmye kadar
deiir. Ntronlarn bazlar ok ardr; bu
arlklarndan dolay yle hz
kazanabilirler ki, en kesif maddelerin bile
bir tarafndan girip br tarafndan
kabilirler.
169

Ntronlar bu sratle, 30 cm kalnlndaki

demir ve kurundan bile geebilir. Ancak
atom ekirdeiyle arpmalarnda
enerjilerini kaybederler.
Ku havada ne kadar rahat uuyor veya
balk denizde ne kadar rahat yzyorsa,
ntronlar da o hz sayesinde o kadar rahat
hareket ederler.

170

Bu zellikleri tayan ntronlar, ekirdek

iinde enerjilerini, protonlar bir arada
tutmak iin kullanrlar.
Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde,
mutlaka nkleer enerji bulunur. Hidrojen
atomunun ekirdeinde proton 1 adet
olduundan, hem ntrona hem de nkleer
enerjiye ihtiya yoktur.

171

Einstein, ekirdekteki nkleer enerjiyi

E=mc2 forml ile aklar. Formldeki m
maddenin ktlesi, c k hz, E ise
enerjidir. Nkleer reaksiyonlarda, atom
numaras ve ktle numaras
korunmaktadr; bu durum ktlenin
korunduu anlamna gelmez. Nkleer
reaksiyonlarda ktle kayb olur.
Hidrojen dndaki btn atomlarn, bir
tartlan ktlesi bir de hesap edilen ktlesi
vardr. Tartlan ktle, mutlak surette her
zaman daha az kmaktadr.
172

Bu azalan miktar kadar madde, daha ilk

oluumda, hidrojen hari tm atomlarn
ekirdeinde, enerjiye dnmtr. te
bu enerji, nkleer enerjidir.
Olay, saatin kurulup braklmas gibi de
deildir: Protonlarn birbirlerini itmemeleri
iin balangta maddenin enerjiye
dnmesiyle balayan grevi, ntronlar
her an srdrmektedirler. Ayrca var etme
her an srmektedir.
173

YALNIZ HDROJEN
ATOMUNUN EKRDENDE
NTRON BULUNMAMASININ
SEBEB
Ntronun grevi, protonlarn birbirlerini
itmesini nlemektir.
Hidrojen atomunun ekirdeinde 1 tane
proton bulunduundan, byle bir grev
sz konusu deildir. Bu nedenle de
hidrojen atomunun ekirdeinde ntron
yoktur.
174

GNETE HER SANYE 4

MLYON TON MADDE
NKLEER ENERJYE
DNR
Gnete her saniye 564 milyon ton H
(hidrojen) elementi, He (helyum)
elementine dnr.
Bu esnada gne, her saniye ktlesinden
E=mc2 formlne gre 4 milyon ton
kaybeder.
175

 Madde, nkleer enerjiye dnm olur.

Gne enerjisi hlinde Dnya'mza gelir.
Bu nkleer enerji, gneteki fzyondur.
ekirdek birlemesi veya ekirdek
kaynamas da denir.
Belli bir zaman sonra gneteki hidrojenin
tamam helyum hline dnecektir.
Gne souyarak lecektir. Bu da
Dnya'daki hayatn sonu olacaktr.
Her an gnete yeni bir keyfiyet meydana
gelmektedir. Var etmenin her an olduu
gnete apak grlmektedir.
176

EKRDENDE NKLEER
ENERJ BULUNMAYAN TEK
ELEMENT OLMASINA
RAMEN EN BYK ENERJ
KAYNAI: HDROJEN (H2)
177

PERYODK CETVELN
LK ELEMENT OLAN
HDROJENE BENZEMEK
(KENDN SIFIRLAMAK)
Atomlardan yalnz hidrojen atomunun
ekirdeinde nkleer enerji (balanma
enerjisi) yoktur. Buna ramen btn
enerjilerin kayna olmutur.
178

 Hidrojen hari dier btn atomlarn

ekirdeklerinde nkleer enerji vardr.
Bu enerji, nkleer isminden de
anlalaca gibi ok byk bir enerjidir.
Maddenin enerji karldr, ekirdekte
sakldr.
Atom bombas veya nkleer santrallerde
aa kan enerji, ekirdekte sakl olan bu
enerjinin dar kmasdr.
179

 Hidrojen atomunun ekirdeinde yalnz bir

adet proton olduundan, protonlarn
birbirini itmesi diye bir ey sz konusu
olmadndan, byle sakl bir nkleer
enerjinin ekirdekte bulunmas gereksiz
bir i olacakt.
Zaten abes ve hikmetsizliin ekirdein
iine girmesi dnlemezdi.
Bu nedenle de hidrojen atomunun
ekirdeinde nkleer enerji yoktur.
180

 SORU: O hlde gnete hidrojenin

helyuma dnmesinde aa kan
enerji, ekirdekte enerji bulunmadna
gre nereden kmaktadr?
CEVAP: Bu enerji, maddenin enerjiye her
an dntrlmesiyle annda aa kan
enerjidir.
Biz de hidrojen atomunu rnek alp,
kendimizi sfrlayp, etrafmza enerji
kayna olmalyz.
Yok yoksa var olur.
181

EN KK ATOM: Hidrojen
EN BYK ATOM: Uranyum
HDROJENN ENERJS (FZYON),
URANYUMUN ENERJSNDEN (FSYON)
DAHA FAZLADIR.
FZYON GNETEDR, FSYON SE
NKLEER SANTRAL, NKLEER
LABORATUVAR VEYA ATOM
BOMBASINDADIR.
182

EN STKRARLI (KARARLI)
ATOM: Hidrojen
EN STKRARSIZ (KARARSIZ)
ATOM: Uranyum

183

FZYON NN
GEREKLETRLEMEZ?
Fzyon, gnete 15 milyon Cta
gerekleir.
Fzyon iin Dnya'da 100 milyon Clk
scaklk gerekir; nk Dnya'daki basn
gnetekinden daha dktr.
Bu scakla eriilebilmesi mmkn
deildir.
184

5. BLM: ALKAL VE
TOPRAK ALKAL METALLER

185

ALKAL METALLER

Li
Na
K
Rb
Cs
Fr

186

TOPRAK ALKAL METALLER

Be
Mg
Ca
Sr
Ba
Ra

187

ALKAL VE TOPRAK ALKAL

METALLERN KULLANIM
ALANLARI

188

ALKAL METALLERN
KULLANIM ALANLARI

189

LTYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Metalik lityum ok az oranda baz
alamlarn yapsna girer. Berilyum ve
magnezyum elementleriyle olan alamlar
sert olup ve dk younlua sahip
bulunduundan dolay uak endstrisinde
ve uzay arac yapmnda kullanlr.
Erimi metaller iindeki gazlarn
giderilmesi iin erimi bakr ierisinde
bulunan % 0,005lik lityum svs kullanlr.
190

SODYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Sodyum, iyi iletken olduu iin ekirdek
reaktrlerinde soutma svs olarak boru
iinde kullanlr.
Sodyum, organik bileik sentezlerinde
kullanlr.
Sodyum, yksek s geirgenlii nedeniyle
uak motorlarnn soutma sisteminde
kullanlr.
191

 Sodyum metali titanyum, hafniyum ve

zirkonyum gibi metallerin elde edilmesinde
kullanlr.
Ti+4 + 4Na Ti + 4Na+1
Hf+4 + 4Na Hf + 4Na+1
Zr+4 + 4Na Zr + 4Na+1

192

YKSEK BASINLI SODYUM

BUHARLI LAMBALAR (EVRE
AYDINLATMA AMPULLER)
Bu lambalar en uzun mrl lambadr.
Parlak beyaz-sar renkte k yayarlar.
Bu lambalarn en verimli tipi effaf cam
tpl olanlardr.
Bu tr lambalarn mrleri, ilerindeki
seramik tp sayesinde 30 bin saate kadar
kar.
193

 Sodyum buharl lambalar zellikle futbol

sahalar, spor salonlar, park ve baheler
gibi byk alanlar olmak zere, ehir
iindeki yol, cadde ve sokaklarn, yzme
havuzlarnn ve byk akvaryumlarn
aydnlatmasnda kullanlr.

194

POTASYUM, FOTOSEL
OLARAK KULLANILIR
Potasyum aktif metal olduundan
ultraviyole nda elektron verir.
Potasyumun bu zelliinden yararlanlarak
alkali foto hcreleri yaplr. Photo cell
dilimize fotosel ya da foto hcre olarak
gemitir. Fotosel iin alkali metaller
zellikle de potasyum tercih edilir. zerine
den n iddetiyle orantl olarak voltaj
reten k alglaycsdr.
195

 Fotoseller, fotoelektrik olay prensibiyle

alr.
Fotoseldeki cam krenin i ksm lityum,
sodyum, potasyum gibi alkali metallerle
kapldr; nk alkali metallerin
elektronlar, yksek enerjili beyaz
alnca (gne ) kopar ve anot ucuna
ekilirler.
Byk boyutlu potasyumlu foto hcreler
gne pili olarak kullanlr, k enerjisiyle
elektrikli aletleri dorudan altrlabilirler.
196

 Alkali fotoseller, televizyon kameralarnda

n elektrik sinyallerine
dntrlmesinde ve film ses kaytlarnn
okunmasnda da kullanlr.

197

RUBDYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Rubidyum, vakum tplerinde, fotosellerde
ve zel cam yapmnda kullanlr.
Rubidyum, yksek scaklkta iyonlama
zelliinden dolay buhar trbinlerinde
jeneratr altrc olarak kullanlr.

198

SEZYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Sezyum, elektron yayma zelliinden
dolay fotosellerde ve elektron borularnn
yapmnda kullanlr.

199

FRANSYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve
n elde edilmesinde kullanlr.

200

TOPRAK ALKAL METALLERN

KULLANIM ALANLARI

201

BERLYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Berilyum baz alamlarn bileimine girer.
Bakr iine kartrlan % 3 orannda
berilyum, bakrn elektriksel zelliine
olumsuz etki etmezken kopma direncini 6
katna kadar arttrr.
ekirdek reaktrlerinde moderatr
maddesi (ntronlar yavalatmak iin
kullanlan madde) ve ntron yanstc
olarak kullanlr.
202

 Berilyumun atom numaras kk

olduundan elektronlar ve rntgen
nlarn kolayca geirir. Bu zelliinden
dolay ince berilyum plakalar, rntgen
borularnda ve siklotron ad verilen
parack hzlandrclarda pencere olarak
kullanlr.

203

MAGNEZYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Magnezyumun en nemli kullanm
alanlarndan birisi organik kimyada
Grignard reaktifinin hazrlanmasndaki
kullanmdr.
Birok hafif alamn da bileimine giren
magnezyumun en ok kullanlan alam
duralmindir. Duralmin sert, dayankl ve
ok hafif bir alam olduundan uaklarn
ve fzelerin yapmnda kullanlr.
204

 Baz alamlar ev eyas yapmnda

kullanlr.
Ayrca fotoraflkta fla olarak kullanlr.

205

RADYUM METALNN
KULLANIM ALANLARI
Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve
n elde edilmesinde kullanlr.

206

ALKAL VE TOPRAK ALKAL

METALLERN NEML
BLEKLER VE KULLANIM
ALANLARI

207

ALKAL METALLERN NEML

BLEKLER VE KULLANIM
ALANLARI

208

LTYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
Li2CO3 (Lityum karbonat): Tpta manik
depresif hastalarn tedavisinde kullanlr.
Lityum bileikleri pillerin, seramiklerin,
sabunlarn, sentetik yalarn ve gres
yalarnn bileimine girer.

209

SODYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
NaOH (Sodyum hidroksit): Sud kostik
veya kostik adyla bilinir. Kimya
laboratuvarnda nitel ve nicel analizlerde,
birok inorganik ve organik bileik
sentezinde ve beyaz sabun retiminde
kullanlr. Kostik; zeytini, normalinden daha
ksa bir srede, yaklak 56 gnde
sarartr. Kostikli zeytinlerin istenmeyen bir
kokusu olur. Kostik, yapay bir maddedir.
210

 Na2SO4.10H2O (Sodyum slfat

dekahidrat): Glauber tuzu adyla bilinir.
Tekstil endstrisinde kullanlr.
NaClO (Sodyum hipoklorr): amar
suyu adyla bildiimiz renksiz ve saydam
saf svdr.
C17H33COONa (Sodyum stearat):
Zeytinyandan elde edilen sabununun
forml ve kimyasal addr.
211

 NaHCO3 (Sodyum bikarbonat): Yemek

sodas, soda ya da kabartma tozu adyla
bilinen maddedir. Gda endstrisinde
kullanlr.
NaCl (Sodyum klorr): Yaygn ad sofra
tuzudur. Sofra tuzu olarak kullanlr. Serum
fizyolojik, % 0,9luk NaCl zeltisidir.
NaNO3 (Sodyum nitrat): Yapay gbre
retiminde kullanlr. ili gherilesi de
denir. Doada bulunmaz, yapay elde edilir.
212

 Na2CO3 (Sodyum karbonat): Soda kl

adyla bilinir. Sabun, deterjan, ila elde
edilmesinde, suyun artlmasnda,
yiyeceklerde katk maddesi olarak ve cam
endstrisinde kullanlr.
Na2CO3.10H2O (Sodyum karbonat
dekahidrat): Yaygn ad amar sodasdr.
Deterjan endstrisinde kullanlr.
Na2CO3.NaHCO3.2H2O (Trona): Tabiatta
doal olarak bulunan soda minerallerinden
en yaygn bulunandr.
213

VAN GL SODA (AMAIR

SODASI) KAYNAIDIR
Van gl suyu, amar sodas zeltisidir.
Ancak, iinde her eit deterjan da vardr.
Soda saf hlde Beypazarnda da bulunur.
Doada beyazms renksiz, effaf ve ta
eklindedir. Piyasadaki sodalar, sodann
toz edilmiidir.
Soda denildiinde genelde amar sodas
anlalr, yemek sodas anlalmaz.
214

 Van glndeki amar sodas, dnyann

ihtiyacn karlayacak kadar okluktadr.
Forml temelde Na2CO3 (sodyum
karbonat)tr. Bileiminde temel madde
olarak Na2CO3 ieren yaklak 15 eit
farkl formlde doal soda eitleri vardr.
Van glnde bu soda eitlerinin hepsi
bulunur.
leride sabun ve deterjann yerini alacak
kymette bir kaynamzdr.
215

POTASYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
KOH (Potasyum hidroksit): Teknikteki ad
potas kostiktir. Yapay gbre ve arap
sabunu sentezinde kullanlr. Baz
akmlatrlerde elektrolit maddesidir.
KAl(SO4)2 (Potasyum alminyum slfat):
ap veya kan ta adyla bilinir; damar
daraltc zellii vardr.
KCl (Potasyum klorr): la endstrisinde
ve fotoraflkta kullanlr.
216

 C17H33COOK (Potasyum stearat):

Zeytinyandan elde edilen arap
sabununun forml ve kimyasal addr.
KNO3 (Potasyum nitrat): Yaygn ad
gheriledir. Gbre endstrisinde,
kibritlerde ve barut yapmnda kullanlr.

217

RUBDYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
RbAg4I5 (Rubidyum pentaiyodoargentat):
nce film eklindeki pillerin yapmnda
kullanlr.

218

TOPRAK ALKAL METALLERN

NEML BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI

219

BERLYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
BeO (Berilyum oksit): Seramik eya ve
zel tip cam yapmnda, floresan
tplerinde ve nkleer reaktrlerde
kullanlr.

220

MAGNEZYUM BLEKLER
VE KULLANIM ALANLARI
Mg(OH)2 (Magnezyum hidroksit): la
endstrisinde antiasit mide ilalarnn
bileimine girer.
MgO (Magnezyum oksit): Yaygn ad sinter
ya da magnezyadr. Atee dayankl tula
yapmnda kullanlr.
MgSO4.7H2O (Magnezyum slfat
heptahidrat): Epsom tuzu yaygn addr.
Eczaclkta ve gbre imalinde kullanlr.
221

 MgCO3 (Magnezyum karbonat): Doada

bulunan magnezit adyla bilinen filizdir.
MgO (magnezyum oksit) elde
edilmesinde, izolasyon, mrekkep, cam,
seramik, boya, ila ve kozmetik
endstrisinde kullanlr.

222

KALSYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
Ca(OH)2 (Kalsiyum hidroksit): Snm
kire ismiyle satlan, suda znmeyen
beyaz tozdur. naatlarda har yapmnda
kullanlr. Kire denince, snm kire
anlalr. Badana yapmnda kire
sspansiyonu kullanlr. Kire suyu;
doymu veya doymam Ca(OH)2
zeltisidir. Har; Ca(OH)2in kum, imento
ve suyla olan karmdr.
223

 Ca(ClO)2 (Kalsiyum hipoklorr): Kire

kaymadr.
CaC2 (Kalsiyum asetilenr): Karpit adyla
tandmz kirli beyaz grnml tatr.
Olgunlamam muzlar, olgun gsterilmek
iin karpitlenir; salk asndan dalnda
olgunlam tercih edilmelidir. Ayrca
karpit zerine basit bir dzenekle su
dklr, asetilen gaz aa kar; aa
kan asetilen gaz ile de kaporta kayna
yaplr.
224

 CaCO3 (Kalsiyum karbonat): Kalsiyum

karbonatn piyasa ad, kire tadr.
Mermer ta, % 98 ile % 100lk; kalker
ta ise % 90 ile % 98lik kalsiyum
karbonat bileiidir. CaCO3tan; imento,
tula, fayans ve har gibi eitli maddeler
retilir. imento; CaCO3n piirme,
soutma ve tme ilemlerinden
geirilmesiyle elde edilir.
CaF2 (Kalsiyum florr): Doada bulunan
florit filizidir.
225

 CaCl2 (Kalsiyum klorr): Nem ekicidir.

Gelimi lkelerde, toz kalkmasn
nlemek amacyla yollara serpilir.
Laboratuvardaki hassas elektronik
cihazlar nemden korumak iin kullanlr.
rnein; st cameknla kapal hassas
elektronik terazilerde, cameknn iinde,
naylona sarl CaCl2 bulunur.
CaO (Kalsiyum oksit): Snmemi kiretir.
imento yapmnda, metalrjide, sularn
yumuatlmasnda kullanlr.
226

 CaSO4 x 2H2O (Kalsiyum slfat dihidrat):

Cevher ad jipstir. Al ta olarak bilinen
doal bileiktir. Piyasada al olarak satlr.
Al eklinde dekoratif ilerde, diilikte
kalp alnmasnda ve hazr duvar
retiminde kullanlr.

227

STRONSYUM BLEKLER
VE KULLANIM ALANLARI
SUDA AZ ZNEN STRONSYUM
BLEKLER: Strese kar iyi gelir. Suda
znmeyen herhangi bir stronsiyum
bileii, ime suyunun iine konur veya
odann bir kesinde bulundurulur. Sinir
ilalarnn iinde etken madde olarak SrBr 2
(stronsiyum bromr) vardr.
SrCl2 (Stronsiyum klorr): eker
retiminde kullanlr.
228

 Sr(NO3)2: Stronsiyum nitrat, piroteknik

(havai fiek) endstrisinde aleve verdii
koyu krmz renk dolaysyla havai
fieklerde kullanlr.

229

BARYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
Ba(OH)2 (Baryum hidroksit): Dier ad
barittir. Barit suyu, doymu veya
doymam Ba(OH)2 zeltisidir.
BaS (Baryum slfr): Fosforesans zellie
sahiptir. Fosforesans zellik, baz kat
maddelerin gn na veya dier uyarc
ualara maruz brakldktan sonra
ldamas veya k samasdr.
230

 BaSO4 (Baryum slfat): Ameliyat

esnasnda kullanlan sarg bezi, pamuk,
makas vb. steril ameliyat malzemeleri
baryum slfat zeltisine batrlmtr.
Ameliyat esnasnda vcudun iinde
unutulan ameliyat malzemelerini, rntgen
ekiminde BaSO4 gsterir. Ayrca BaSO4
ve hint ya karm, XM solsyonu
adndaki ilatr. Rntgen filmi ekiminden
az nce hastaya iirilir. irilen svnn
mideden barsaa ka dakikada getii
BaSO4 ile anlalr, gei sresine gre
hastala tehis konur.
231

RADYUM BLEKLER VE
KULLANIM ALANLARI
Ra(OH)2 (Radyum hidroksit): Kuvvetli baz
olarak kullanlr.

232

FELDSPAT
Feldspat, kil endstrisinin ana ham
maddesidir. Volkanik kayalarn yapsnda
tip feldspat bulunur.
Potas feldspat: K2O.Al2O3.6SiO2
(potasyum oksit) (alminyum oksit)
(silisyum dioksit)
Soda feldspat: Na2O.Al2O3.6SiO2 (sodyum
oksit) (alminyum oksit) (silisyum dioksit)
Kire feldspat: CaO.Al2O3.6SiO2 (kalsiyum
oksit) (alminyum oksit) (silisyum dioksit)
233

PERLT
Cam gibidir. nci ta da denir. Doaldr.
Volkanik kayadr. Feldspat cinsindendir.
Pudra hline getirilerek yem maddelerinin
preslenmesinde kullanlr.
Bileiminde aadaki bileikler vardr:
Na2O
K2O
CaO
Al2O3
SiO2
234

6. BLM: TOPRAK GRUBU

ELEMENTLER

235

TOPRAK GRUBU
ELEMENTLER (3A GRUBU)

236

B, Al, Ga, In, Tl

Toprak grubu elementleri B (bor), Al
(alminyum), Ga (galyum), In (indiyum) ve
Tl (talyum) olmak zere 5 elementtir.
Bor yar metaldir; dierleri metaldir. Ayn
grupta yukardan aaya doru inildike
metalik zellik artar; talyum metalik zellii
en yksek olandr. Metalik zelliklerinin
artna gre toprak grubu elementleri
yle sralanr: B, Al, Ga, In, Tl
237

BOR ELEMENTNN DOAL

MNERALLER

238

BOR CEVHERLER (DOAL

BOR BLEKLER)
Bor doada genelde oksijenli bileikleri
olarak bulunur.
Na2B4O7.10H2O (SODYUM TETRABORAT
DEKAHDRAT): Forml
Na2O.2B2O3.10H2O eklinde de yazlabilir.
Tabiattaki boraks bileiidir.
KERNT: Forml Na2B4O5.(OH)4.2H2O ile
gsterilir.
239

 NaBO2H2O2.3H2O (KATI PETROL):

Doadaki bor filizinin en nemlisidir. Bu
bileikten elde edilen H2 ile, havadaki O2
yaklarak enerji elde edilir.
NaBO3.4H2O (SODYUM PERBORAT
TETRAHDRAT): Otomobil cam imalinde
yaygn olarak kullanlr.
KALSNE TNKAL: % 33 B2O3 bileii
ieren bor cevheridir. Bileim; CaO de
ihtiva eder.
240

 KOLEMANT: % 45 B2O3 bileii ieren

bor cevheridir. Bileiminde CaO de ihtiva
eder. Forml 2CaO.3B2O3.5H2O ile
gsterilir. Ca2B6O11.5H2O eklinde de
yazlabilir.
LEKST: NaCaB5O9.8H2O
PROBERTT: NaCaB5O9.5H2O

241

BOR MADEN TRKYE N

STRATEJK NEME SAHPTR
Dnya bor rezervinin % 76s
Trkiyededir.
lkemizde bor KtahyaEmette
bulunmaktadr. Bolu tneli havalisinde de
bor bulunmutur. Bolu tneli yapm 15
sene srmtr. lkemizdeki bor retim
merkezleri; BalkesirBandrma, Balkesir
Bigadi, EskiehirKrka, Bursa
Kestelektedir.
242

 Bor madeninin retiminde ve ihracatnda

Trkiye dnyada birinci sradadr. Bor,
doada genelde cevherleri hlinde
bulunur. Nadiren elementel hlde de
bulunur.
Elementel hldeki kullanm alanlar ve
yakt olarak kullanm aslnda ok daha
nemlidir.
Borun dnya fiyatn Trkiye
belirlemektedir.
243

 eitli yntemlerle, doal bor bileiinden

bor elementi elde edilir. Trkiyede bu
retime henz balanmamtr.
Bor madeni Trkiye iin stratejik neme
sahiptir, lkemizi ilerilere gtrecek bir
kaynaktr.

244

BOR ELEMENTNN VE BOR

ALAIMLARININ
KULLANILDII YERLER

245

BOR ELEMENTNN
KULLANILDII YERLER
Bor elementi, nkleer reaktrlerde ntron
sourucu olarak kullanlr. Ktle numaras
10 olan bor atomu 1 adet ntron sourur,
ktle numaras 11 olan bor atomu oluur.
Ktle numaras 11 olan radyoaktif bor
atomu alfa mas yapar, kanser
tedavisinde kullanlr. Ktle numaras 7
olan lityum atomu ve helyum ekirdei
oluur.
246

 Borun elementel hldeki kullanm alanlar,

alamlar hlindeki kullanm alanlar ve
yakt olarak kullanm aslnda ok daha
nemlidir.

247

BOR ALAIMLARININ
KULLANILDII YERLER
nemli bir kullanm alan bor alamlardr.
Borun elikle olan alam elastikiyet
kazanr. Bu zelliinden dolay 150 katl
binalarda kullanlr.
Uzay mekii yapmnda da bor alamlar
kullanlmaktadr.
LCD televizyon ekran yapmnda da bor
alamlar kullanlmaktadr.
248

 Kk atom numarasna sahip olmas

borun alam saysn arttrr.
eitli bor alamlar 400 farkl alanda
kullanlmaktadr.
Bor alamlar yaltm malzemesi imalinde
kullanlr.
Bor alamlarnn hzl tren ray yapmnda
kullanlmasnn ayr bir nemi vardr.
Bor telleri, plastik ve metallerle kullanlrsa,
bu malzemelerin dayanklln arttrr.
249

 Borun magnezyumla yapt alamlar

bilgisayarn 4 kat daha hzl almasn
salar.
Ferrobor alamlarnn kullanld yerlerin
ayr bir nemi vardr.

250

FERROBOR ALAIMLARININ
KULLANILDII YERLER
Farkl bileen ve yzdedeki borlu eliklerin
geni kullanm alan vardr.
Demir bor (ferrobor), nikel bor ve kobalt
bor alamlar Yksek Teknoloji Seramik
ve Kompozitleri Aratrma Merkezi
(YTSKAM) laboratuvarlarnda gelitirilmi
derin daldrmal ark ocanda, borik asidin
yksek scaklkta karbonla indirgenmesi
ile retilmektedir.
251

 % 0,04-% 4,2 bor ieren ferrobor

alamlar ve yzeyinde ince FeB tabakas
olan borlanm elikler, 800-1000 Ca
kadar oksidasyona dayankldr. Bu
nedenle yksek scaklkta korozyona
urayabilecek alanlarda kullanlr.
Nd-Fe-B (neodyum ferrobor) mknatslar
ticari olarak en yksek mukavemete ve
yksek younlua sahiptir. 850 gramlk
Nd-Fe-B mknats, 3 kilogramlk ferritin
yapt ii yapmaktadr.
252

 Ferrobor alam, yksek oranda Mn, Ni,

Cr ve Moin salayabilecei sertleebilirlik
zelliini dk oranlarda salar.
Ferrobor alam, paslanmaz eliklerde
kaynak kabiliyetini ykseltir.
Ferrobor alam, nkleer reaktrlerde
reglatr ubuu yapmnda kullanlr.
Ferrobor alam, otomobillerin
sileceklerinde ve mar motorlarnda
kullanlr.
253

 Ferrobor alam, hadde merdaneleri

retiminde kullanlr. Haddehanelerde
metaller merdanelerden geirilerek tel
durumuna getirilir, metallere ezmek
suretiyle ekil verilir. Kullanlan hadde
makinesinin trl apta delikleri vardr ve
ferrobor alamndan yaplmtr.
Ferrobor alam, yass ve derin ekme
ilemine tabi tutulacak eliklerde kullanlr.
Demir bor alamlar, eliklerde yzey
sertletirme amacyla kullanlr.
254

 Ferrobor alam, mineralleri manyetik

ayrmada kullanlr. Manyetik ayrm,
cevherleri oluturan mineralleri farkl
manyetik duyarllna gre ayrma
ilemidir.
Ferrobor alamlar, cep telefonlarnda,
EKG vb. cihazlarn sensrlerinde, metalik
cam retiminde ve yksek frekansl trafo
ekirdeklerinde kullanlr. Trafo ekirdei,
trafonun merkezidir.
255

BOR BLEKLER, BOR

BLEKLERNN ZELLKLER
VE BOR BLEKLERNN
KULLANIM ALANLARI

256

KATI PETROL ADIYLA BLNEN

BOR CEVHERNDEN
(NaBO2H2O2 x 3H2O)
HDROJEN ELDE EDLMES
Kat petrol de denilen NaBO2H2O2 x 3H2O
bileiinden bir dizi reaksiyon sonucu
nce NaBH4 (sodyum borohidrr) elde
edilir.
NaBH4 bileiinin H2O ile tepkimesinden
NaBO2 (sodyum metaborat) oluur.
NaBH + 2H O 4H + NaBO

257

 Son olarak da oluan H2 (hidrojen) gaz

havadaki O2 (oksijen) ile yanarak enerji
verir.
2H2 + O2 2H2O + enerji

258

KOLEMANT CEVHERNDEN
BORK AST RETM
Ca2B6O11 x 5H2O + 2H2SO4 + 6H2O
2CaSO4 x 2H2O + 6H3BO3

259

BORAKS CEVHERNDEN
BORK AST RETM
Na2B4O7 + 2H+ + 5H2O 4H3BO3 + 2Na+

260

BORK ASTTEN B2O3 ELDE

EDLMES
2H3BO3 B2O3 + 3H2O
Tepkime s etkisiyle gerekleir.
ift ynl tepkime olduundan oluan su,
ortamdan ekilerek tepkimenin ileri ynde
gereklemesi salanr.
Tepkime iki basamakta gerekleir; ilk
basamakta metaborik asit (HBO2), ikinci
basamakta bor trioksit (B2O3) oluur.
261

 2H3BO3 2HBO2 + 2H2O

2HBO2 B2O3 + H2O
Ktahya-Gedizde bulunan Ilca
Kaplcasnn suyu doal olarak metaborik
asit (HBO2) ierir.

262

B 2 O3
B2O3 bileii borik asit elde edilmesinde
kullanlr:
B2O3 + 3H2O 2H3BO3
B2O3 + 3H2O 2B(OH)3
B2O3 bileiinin balca reaksiyonlar
unlardr:
B2O3 + 8HCl 2HBCl4 + 3H2O
B2O3+6KCl+H2SO42BCl3+K2SO4+3H2O
263

YAPAY BOR BLE: H3BO3

(BORK AST)
Borik asit H3BO3 veya B(OH)3 forml ile
gsterilir.
Borik asit, beyaz toz hlinde kat bir
bileiktir.
Borik asit, pek ok sektrde yaygn olarak
kullanlmaktadr.
Alerjik gz kantlarnda borik asit
zeltisi, gz damlas olarak kullanlr.
264

 Borik asitli gz damlalarnn antiseptik

zellii de vardr. Baz gz pomatlar ve
talk pudralar da borik asit ierir. Bu
ilalarn iine genellikle % 5-10
konsantrasyonunda katlmaktadr.
Borik asit, kt gibi sellozik
malzemelerin alev almasn nledii iin,
evlerde kullanlan duvar ktlarna yangn
riskini azaltmak iin % 5 orannda eklenir.
Borik asit, nikel kaplamada kullanlr.
265

 Gnmzde bor Trkiyede, en ok borik

asit olarak ihra edilmektedir.
Ktahya Emette, Eti Maden letmeleri
Genel Mdrlne ait devletin borik asit
fabrikas vardr.
Ktahya Emette borik asit fabrikasnda;
yine Emette karlan bor cevherinden,
borik asit elde edilmektedir.
Borik asit yapay bir bileiktir.

266

BORAKS (Na2B4O7.10H2O)
Forml Na2O.2B2O3.10H2O eklinde de
yazlabilir.
Tetraborik asidin (H2B4O7) sodyum tuzu
olup sulu zeltisi bazik zellik gsterir.
Boraksn 320 C ile 400 C arasnda
stlmasyla susuz boraks kristalleri elde
edilir.
Boraks, s deiikliine dayankl pyreks
cam yapmnda kullanlr.
267

 Toz hlindeki boraks, renkli cam imalinde

cam renklendirmek iin katk maddesi
olarak kullanlr; rnein boraks, kobalt
oksitle stlrsa mavi renkli bir pigment
oluturur. Bu pigment cama katldnda
mavi renkli emaye imalinde kullanlan cam
elde edilir. Co(BO2)2 boraks incisi adyla
bilinir.
Na2B4O7 + CoO 2NaBO2 + Co(BO2)2
Boraks, sularn sertliinin giderilmesinde
kullanlr.
268

 Boraks, glazr (kaplama, sr) amurlarnn

bileenlerindendir. Glazr amurlar ile
emaye, porselen vb. malzemelerin i ve
d ksmlar kaplanr.
Bakteri ldrc nitelii, suda kolay
znmesi, mkemmel su yumuatc
zellii nedeniyle sabun ve deterjanlarda
% 10 boraks kullanlr.
Susuz boraks bitki rtsnn gelitirilmesi
iin gbre endstrisinde kullanlr.
269

BORAKS VE BORK ASDN

ORTAK KULLANIM ALANLARI
Boraks ve borik asit, bakteri ldrc
nitelii, suda kolay znmesi, mkemmel
su yumuatc zellikleriyle sabunlarda,
temizleyicilerde, deterjanlarda, ok eitli
ilalarn yapmnda, tekstil boyamalarnda,
eitli malzemelerin uzun sre
korunmasnda, hafif-dayanml alamlarn
yaplmasnda ve tarm endstrisinde ok
yaygn kullanm alanlarna sahiptir.
270

 Ahap malzemelerin kullanm srelerinin

uzatlmas iin, boraks ve borik asitten
elde edilen bir zelti kullanlr. Bu zelti
ile muamele grm ahap malzemeler,
yava yava kurutulduunda bozulmadan
ve rmeden uzun sre kullanlabilir.

271

SODYUM PERBORAT
TETRAHDRAT (NaBO3.4H2O)
Boraks ve hidrojen peroksit zeltisinden
kristalizasyon yoluyla yapay olarak da elde
edilebilir. Sodyum perborat, bor atomuna
kpr eklinde balanm olan peroksi
gruplar (OO) sayesinde renkleri
soldurmayan aartclarn imalinde
kullanlr. Toz deterjanlar retiminde,
deterjann beyazlatc etkisini arttrmak iin
% 10-20 arasnda sodyum perborat katlr.
272

 Otomobil cam imalinde yaygn olarak

kullanlr.

273

BORANLAR (BH)
B ile H arasnda oluan bileiklere
boranlar denir.
En kararl borann forml: B2H6
Boranlarn oran forml: BnHn+4 ve BnHn+6
B2H6: Gaz
B9H15: Sv
B10H14: Kat
Bor oran arttka gazdan katya doru
gei olmutur.
274

 Boranlar, hidrojence zengin olduklar iin

enerji ham maddesi olarak kullanlrlar.
Hidrojen kimyasal olarak metal hidrr, yar
metal hidrr olarak depolanabilmektedir.
Metalik magnezyum, bor trioksit ile stlp
oluan rn asitlerle etkileirse bir gaz
oluur. Bu gaz, uucu bir madde olan bor
hidrr bileiklerini ierir.
Bor hidrrler, bor atomunun saysna gre
diboran (B2H6), tetraboran (B4H10),
pentaboran (B5H11) gibi isimler alr.
275

 Diboran (B2H6), renksiz bir gazdr ve

yksek scakla kadar stldnda
hidrojen ve saf bora ayrr.
B2H6(g) 2B + 3H2(g)
Boranlardan tetraboran (B4H10), yakt
olarak fzelerde kullanlr. Bu nedenle bor,
uzay aratrmalarnda stratejik bir neme
sahiptir.

276

SODYUM BOROHDRR
(NaBH4)
Sodyum borohidrr (NaBH4), oto
endstrisi bakmndan nemli bir bileiktir.
Susuz bir zcde znm bor
triklorrn sodyum hidrr ile
tepkimesinden elde edilir.
4NaH + BCl3 NaBH4 + 3NaCl
Sodyum borohidrr (NaBH4) organik
kimyada ok kullanlan bir indirgendir.
277

 Sodyum borohidrrn iyi bir hidrojen

kayna olmasndan dolay fze kat
yaktlarnda, yksek enerjili jet
motorlarnda ve roketlerde saf hidrojen
kayna olarak kullanlmas hususunda
almalar yaplmaktadr.
Sodyum borohidrr (NaBH4) herhangi bir
yzeyin nikel ile kaplanmasnda kullanlr.

278

BN (BOR NTRR)
BN (Bor nitrr) bileiinin elde edilmesine
ait tepkime scakta gerekleir.
B2O3 + 2NH3 2BN + 3H2O
Bor nitrr bileii matkap ucu olarak
kullanlr. Ayrca sertlemede anmay
nleyici olarak ve kaplama malzemesi
olarak kullanlr.
279

BOR BLEKLERNN GENEL

KULLANIM ALANLARI

280

 Bor bileikleri, hidrojen kaynadr. Bordan

elde edilen hidrojen, yakt olarak kullanlr.
Bor bileiinin ierdii hidrojen yaktyla
alan arabalar vardr. Bunlara bor
arabalar denir. Borun yakt olarak
kullanlmas, en nemli kullanm alandr.
Bu alanda, gelecekte ok ileri gelimelerin
olaca tahmin edilmektedir.
Bor cevherinden elde edilen hidrojenin,
hava oksijeniyle yanmasyla alan bor
pili ve bor reaktr de vardr.
281

 Dezenfektan olarak kullanlr.

Cam elyafnn yapsnda kullanlr.
Cam ile borat karm pyreks camn
oluturur, pyreks camndan yaplm
mutfaklarda kullanlan kaliteli cam kaplar
borcam adyla bilinir.
Bor; deterjan, seramik, s izolasyonu, ila,
elektronik, tarm, salk, tekstil, cam,
imento, kozmetik, fotoraflk, dericilik,
kt vb. pek ok sektrde yaygn olarak
kullanlr.
282

 Tekstil endstrisinde tekstil boyalarnn

bileenlerindendir.
Bor bileikleri kaplama endstrisinde
elektrolit svs olarak kullanlr.

283

BOR ALLOTROPLARI
AMORF BOR
KRSTAL BOR
YKSEK SAFLIKTA BOR

284

B2O3 BLENDEN AMORF

BOR ELDE EDLMES
B2O3 + 3Mg 2B(k) + 3MgO (Tepkime,
s etkisiyle gerekleir.)
Amorf bor, kahverengidir.
Baz elik alamlarnda bulunur ve
nkleer reaktrlerde kullanlr.
Safszlk ierir (BO, B4O5).

285

KRSTAL BOR ELDE EDLMES

B2O3 + 2Al Al2O3 + 2B(k)
Safszlk da ierir (AlB2). Rengi siyahtr.
Daha saf kristal bor elde etmek iin bor
triklorr hidrojen ile indirgenir.
2BCl3 + 3H2 2B(k) + 6HCl
Kristal bor, elmastan sonra elementlerin
en sertidir. Sertlik, izilmeye kar direntir;
sertliin ls Mohs birimiyle ifade edilir.
286

YKSEK SAFLIKTA BOR ELDE

EDLMES
KBF4 + 3Na B(k) + KF + 3NaF
KBF4 (potasyum floroborat) bileiinin
elektroliziyle de yksek saflkta bor elde
edilir.

287

BOR NN
ZELLETRLMED? (BOR
POLTKAMIZ)
Yakn bir gemite Trkiyedeki bor
rezervlerini uluslararas trstler ele
geirmeye altlar.
zelletirme gnlerinde bora talipmi gibi
gzken yerli firmalar, yabanclarn
taeronuydu.
288

 Bu ayak oyunlarndan dolay bor

zelletirme kapsamndan karld.
Bor, Eti Maden letmeleri tarafndan
karlmaktadr ve ilenmektedir. Eti
Maden letmeleri, bir devlet kuruluudur.
Bor madeni Trkiye iin stratejik neme
sahiptir, lkemizi ilerilere gtrecek bir
kaynaktr.

289

DAVY (DEV)
Elektrolizle bor elementini elde etmeyi
baaran Davy (Devi) adl bilim adamdr.

290

ALMNYUM

291

Al (ALMNYUM)
Alminyum doada elementel hlde
bulunmaz.
Bileikleri hlinde bulunur.
Manavgat suyu ad altnda Toros
dalarnda Al aratryoruz.
Yer kabuunda oksijen ve silisyumdan
sonra en ok rastlanan element
alminyumdur.
292

 Alminyum doada oksit, hidratlanm

oksit ve silikat hlinde bulunur. Alminyum
oksit doada bulunan hemen hemen her
mineralde mevcuttur. Fakat alminyum
elde edilmesinde bu minerallerin hepsi
kullanlmaz; nk bu minerallerdeki
alminyum miktar azdr.
Doadaki balca alminyum mineralleri
feldspat, kil, mika, boksit ve turkosit
cevherleridir.
293

DOADAK ALMNYUM
MNERALLERNN
FORMLLER
Feldspat: (K2Na2Ca)O.Al2O3.6SiO2
Mika: K(Mg,Fe)3.AlSi3O10.OH
Boksit: (Al2O3.H2O ve Al2O3.3H2O)
Turkosit: Al2(OH)3PO4.H2O

294

FELDSPAT
Kil endstrisinin ana ham maddesidir.
Volkanik kayalarn yapsnda tip
feldspat bulunur.
Potas feldspat: K2O . Al2O3 . 6SiO2
(potasyum oksit) (alminyum oksit)
(silisyum dioksit)
Soda feldspat: Na2O . Al2O3 . 6SiO2
(sodyum oksit) (alminyum oksit) (silisyum
dioksit)
295

 Kire feldspat: CaO . Al2O3 . 6SiO2

(kalsiyum oksit) (alminyum oksit)
(silisyum dioksit)

296

KL
Hidratl alminyum silikattr.
Seramik endstrisinde ve sya dayankl
ate tulas yapmnda kullanlr.
Kil adyla bilinen birok mineral vardr.
Bunlardan en saf olan Al2O3 . 2SiO2 .
2H2O formlyle gsterilen kaolindir.
Kaolin; feldspatn, su ve karbon dioksit ile
ayrmas sonucu oluur.
K2O . Al2O3 . 6SiO2 + CO2 + 2H2O
Al2O3 . 2SiO2 . 2H2O + K2CO3 + 4SiO2
297

 Kil mineralleri tabakalar arasnda bulunan

Na+1, K+1, Ca+2, Mg+2 gibi katyonlar,
birtakm inorganik ya da organik anyon ve
katyonlarla yer deitirebilirler; bu
katyonlara deiebilen katyonlar denir.
Deiebilen katyon olarak Na+1 ieren bir
kil, CaCl2 zeltisi ile kartrldnda
zeltideki 1 adet Ca+2 iyonu, 2 adet Na+1
iyonunun yerini alr. Bu ileme katyon
deitirme denir. Kil mineraliyle yaplan
almalarda katyon deiimi nemlidir.
298

 Yapsnda demir oksitleri ieren kaolin, adi

kil ad ile bilinir. Seramik, fayans, porselen,
emaye ve tula yapmnda kil kullanlr.

299

BOKST
Hidratlanm alminyum oksit mineralidir,
alminyum oksidin monohidrat (Al2O3.H2O)
ve trihidratlarnn (Al2O3.3H2O) karmdr.
Trkiyede Seydiehir, Antalya, Adana,
Gaziantep ve Mulada geni boksit
yataklar bulunmaktadr.

300

ALMNYUM RETM
YNTEM
Doada bulunan almino silikat
minerallerinden alminyum elde edilmez;
nk bu mineraller kararldrlar ve dier
minerallerle karm durumda bulunurlar.
Endstride alminyum retimi iin
yalnzca boksit minerali kullanlmaktadr.

301

BOKST CEVHERNDEN
ALMNYUM ELDE EDLMES
K BASAMAKTA
GEREKLETRLR
1. Boksitten (Al2O3.H2O ve Al2O3.3H2O
karm) saf almin (Al2O3) retimi
2. Almin (Al2O3) bileiinin elektrolizi ile
metalik alminyum (Al) retimi
302

BOKSTTEN (Al2O3.H2O VE
Al2O3.3H2O KARIIMI) SAF
ALMN (Al2O3) RETM
Yksek tenrl boksit cevherlerine Bayer
Yntemi (Ya Yntem), dk tenrl
boksit cevherlerine Kuru Yntem
uygulanr. Cevherde bulunan veya
cevherin zenginletirilmesiyle ya da
ilenmesiyle elde edilen rnn iindeki
kymetli elementin yzdesine tenr denir.
303

ALMN (Al2O3)N
ELEKTROLZ LE METALK
ALMNYUM (Al) RETM
Metalik alminyum, saf almin (Al2O3)in
kriyolit (Na3AlF6)li ortamda elektrolizinden
elde edilir.
Katotta alminyum, anotta oksijen elde
edilir.
2Al2O3 4Al + 3O2 (toplam tepkime)
304

 4Al+3 +12e1 4Al (katot tepkimesi)

6O2 3O2 +12e1 (anot tepkimesi)
Elektroliz ilemi esnasnda oluan metalik
alminyum, hcrenin dibine ker ve belirli
srelerle buradan alnr. Hcreden alnan
alminyum genellikle % 99,5-99,9
arasnda saflktadr ve ierdii ana
safszlklar demir ve silisyumdur.
Elektroliz ileminden sonra elde edilen
alminyum; blok, levha, ktk, ubuk ve
kle hlinde piyasaya srlr.
305

ALMNYUM METALNN
ZELLKLER
yi bir indirgendir.
Asitlerle ve bazlarla tepkimeye girer.
Toz alminyum hava ile veya dier
ykseltgenlerle kolayca ykseltgenir.
% 99,9 saflatrlm alminyum s ve
elektrii daha iyi iletir, daha kolay
ilenebilir ve daha dayankldr.
306

ALMNYUM METALNN
KULLANILDII YERLER
Otomobil, gemi, vagon ve uak
yapmnda, elektrik ve kimya
endstrisinde, mutfak aragerelerinin ve
elektrikli ev aletlerinin imalinde kullanlr.
Vagonlar, alminyum metalinden olmaldr;
nk alminyum metali hafiftir. Vagonlara
demir tatmamaldr.
Alminyum folyo yapmnda kullanlr.
307

 Roket yaktlarnda ve patlayclarda

kullanlr.
Yap malzemesi, refraktr malzemeler ve
iletken yapmnda kullanlr. Refraktr
malzeme, atee dayankl malzeme olarak
tanmlanr. Refraktr malzemeler
1000 C'nin zerindeki scaklklarda uzun
sre kullanlabilir.
Alminyum, byk lde alam
yapmnda kullanlr.
308

ALMNYUM ALAIMLARI,
ZELLKLER VE
KULLANILDII YERLER
Duralmin (% 94 Al, % 4 Cu, % 1 Mn, % 1
Mg ve az miktarda Si): Sert ve hafiftir,
fiziksel ve kimyasal andrclara kar
dayankldr. Havaclk, otomobil, gemi ve
kimya endstrinde, fotoraflk ve spor
malzemeleri imalinde, baz ev eyalar ve
hassas l aletlerinin yapmnda
kullanlr.
309

 Silumin (% 84 Al, % 16 Si): Kimyasal

etkilere kar dayankldr. Kimya
endstrisinde kullanlan metal kaplarn
yapmnda kullanlr.
Titanal (% 85,5 Al, % 7 Zn, % 2,5 Mg, %
1,7 Cu, % 0,1 Zr): Darbeye kar diren,
ekmeye kar dayanm ve esneklik gibi
yksek mekanik zellikler gsterir. Yksek
performans salamas istenen spor
malzemelerinin retiminde (kayak,
snowboard) kullanlr.
310

 Magnoks (Al, Mg): Korozyona kar

dayankldr. Nkleer reaktrlerde
kullanlr.
Mangalyum (% 70-% 90 Al, kalan ksm
Mn)
Linit (% 87-% 95 Al, kalan ksm Cu, Zn,
Fe, Mg)

311

ALMNYUMUN DOAL
FORMLARI (ALMNA
ETLER)
Almina: Al2O3 (Alminyum oksit)
-Al2O3 (Alfa almina): Oksit kristalleri sk
istiflenmitir, dzgn drtyzldr.
Alminyum katyonlar, kristaldeki
tetrahedral boluklara girer.
-Al2O3 (Gama almina): Dzensiz makro
kristallerdir. Alfaya gre daha yumuaktr.
312

ALMNYUM OKST (Al2O3)

EREN DEERL TALAR

Rubin: Krmz yakut

Mavi safir: Gk mavisi yakut
Beyaz safir: Saf korundum
Amoraid: Yeil zmrt
Bu drt deerli ta da -Al2O3 (Alfa
alminyum oksit) ierir.
313

YAYGIN ALMNYUM
BLEKLER VE
KULLANILDII YERLER

314

ALMNA (Al2O3)NIN
KULLANILDII YERLER
Almina olarak bilinen alminyum oksidin
(Al2O3) eitli yaplar mevcuttur. Kristal
yapdaki alminyum okside korundum
denir. Beyaz safir olarak bilinen saf
korundum, deerli bir tatr.
Deerli talar genelde az miktarda gei
metali de ierir.
Yakut ve safir minerallerinin iyi kristalleri
mcevhercilikte kullanlr.
315

 Deersiz olanlar ise metal kesme,

parlatma ve andrma ilerinde kullanlr.
Kyafete hasar vermeden iyi bir andrma
yapmak iin tekstil sektrnde ve metalleri
andrmak iin disk eklindeki bileme
talarnn imalinde kullanlr.
Almina, alminyum retimi dnda
yaltkanlarn, bujilerin ve daha pek ok
rnn yapmnda kullanlr.

316

ALMNYUM SLFAT VE
KULLANILDII YERLER
Alminyum slfat, slfrik asidin hidratl
alminyum okside etki ettirilmesiyle elde
edilen renksiz, effaf bir tuzdur.
la, kozmetik, yangn sndrc gibi
eitli sanayi dallarnda deiik amalarla
kullanlr.
Tekstil endstrisinde mordan maddesi
olarak kullanlr.
317

 Gda katks olarak kullanlr.

Boyaclkta ve kt fabrikalarnda kd
tutkallamak iin kullanlr.
Beton iin su geirmezlik ajan, kat ve sv
yalar iin berraklatrma ajan, petrol
rafineri proseslerinde koku ve renk giderici
ajan olarak kullanlr.
me suyu ve pis atk suyu (lam suyu)
artmnda sudaki kirlilikleri dibe ktrmek
iin ktrme ajan olarak kullanlr.
318

AP VE KULLANILDII
YERLER
Boya endstrisinde mordan madde olarak
kullanlr. Mordanlama tekstil elyafn doal
boyar maddelerle boyamak iin kullanlan
bir n ilemdir. Metal tuzlarn tekstil
elyafna balama ilemine mordanlama,
bu ama iin kullanlan maddelere de
mordan maddeler denir. Mordan maddeler
olarak suda znen metal tuzlar
kullanlr.
319

 En nemli mordan maddesi aptr.

apn kimyasal ad potasyum alminyum
slfattr.
ap, ift tuzdur.
ap, kan ta adyla bilinir; damar daraltc
zellii vardr.
Forml, KAl(SO4)2tr.
Tekstil, gbre, deri ve kt endstrisinde
de kullanlr.
320

ALMNYUM KLORR (AlCl3)

VE KULLANILDII YERLER
Eritilmi alminyumun gaz hlindeki klorla
tepkimesi sonucunda meydana gelir.
Birok organik bileiin sentezinde
katalizr olarak, petrol endstrisinde ve
kauuk elde edilmesinde kullanlr.

321

 Kristal alminyum klorr ise tekstil

endstrisinde, baz zel sabunlarn
yaplmasnda ve suyun temizlenmesinde
kullanlr.
Antipersperant etkiye sahiptir. % 10-15lik
alminyum klorr zeltisi ar terlemeye
kar kullanlr, ter kanallarn tkayarak etki
eder.

322

ALMNYUM HDROKST VE
KULLANILDII YERLER
Forml, Al(OH)3tr.
Su geirmez kuma yapmnda kullanlr.
Antiasit mide pastillerinin bir ksm
alminyum hidroksittir.

323

ALMNYUM HDRR (AlH3)

VE KULLANILDII YERLER
nemli bir indirgendir.
Polimerize bir katdr.
Tetrahidro alminatlarn elde edilmesinde
kullanlr.

324

LTYUM ALMNYUM HDRR

(LiAlH4) VE KULLANILDII
YERLER
Organik kimyada aldehit ve ketonlarn
alkollere indirgenmesini salar; bu
tepkime organik kimyada nemli bir
tepkimedir.

325

GALYUM, NDYUM VE
TALYUM

326

GALYUM
Galyumun erime noktas (29,78 C) ve
kaynama noktas (2403 C) arasndaki
farktan yararlanlarak yksek scaklk
termometreleri yaplmaktadr.
Galyum diilikte de dolgu alam
yapmnda ok az da olsa kullanlr.
Galyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde
edilen mavi-beyaz renkli bir metaldir.
Eridii zaman hacim azalmas gsterir.
327

NDYUM
ndiyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde
edilir.
Diilik ve kuyumculukta kullanlan
alamlara az oranda katldnda
matlamay nler.
ndiyumla kaplanan metal yzeyler,
anmaya ve atmosfer etkilerine kar
dayankllk kazanr; bu nedenle yar
arabas ve uaklarda kullanlr.
328

 ok sert bir metaldir.

Optik aygtlarda indiyumlu ayna kullanlr.

329

TALYUM
Talyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde
edilir.
Kuruna benzeyen mavimsi beyaz renkte
parlak grnml bir metaldir.
Talyumun hem +1 hem de +3
ykseltgenme basamanda bileikleri
vardr. En nemli bileikleri arasnda TlCl,
TlCl3, TlAl(SO4)2.12H2O (talyum ap)
bulunur.
330

 Yksek scaklkta yeil renkli bir alevle

yanarak talyum oksit oluturur.
Talyum bileikleri ok zehirli olduundan
fare ldrc olarak kullanlr.

331

7. BLM: 4A GRUBU
ELEMENTLER

332

C, Si, Ge, Sn, Pb

C: Ametal
Si: Yar metal
Ge: Yar metal
Sn: Metal
Pb: Metal

333

C (KARBON) VE
ALLOTROPLARI
Kmr, elmas ve grafit olmak zere
balca allotropu vardr. Kmr
yakacak, elmas ziynet eyas, grafit ise
elektrot ve kurun kalem ucu olarak
kullanlr.
Kmr amorf yapdadr.
Elmasn koordinasyon says 4tr. CC
ba uzunluu 1,54 dr. Elektrii iletmez.
Kristal yapdadr.
334

 Grafitin koordinasyon says 6dr. CC

ba uzunluu 1,32 dr. Elektrii iletir.
Grafit de amorf yapdadr.
Fulleren (fullorin) veya C60 adyla bilinen
drdnc bir allotropu vardr.

335

EKERN KMRLEMES
C12H22O11 12C + 11H2O

336

C (KARBON) VE ZOTOPLARI

12

C, 13C, 14C olmak zere 3 izotopu vardr.

337

CO (KARBON MONOKST)
800 birim havada 1 birim CO varsa ve 30
dakika solunursa lm meydana gelir.
CO bileiinin Lewis yapsnda C ile O
arasnda 1 adet l ba (3 adet
ortaklanm elektron ifti) ve hem C hem
de Oda 1 adet ortaklanmam elektron
bulunur.
CO + H2O CO2 + H2
338

CO2 (KARBON DOKST)

C + O2 CO2
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O
Kuru buz: Kat CO2
Sera etkisi: CO2 gaz Dnya'nn
evresinde hava kirlilii nedeniyle kaln bir
tabaka oluturuyor, bunun sonucunda
ar snmaya sebep oluyor, neticede
Dnya'nn dengesi bozuluyor. te buna
sera etkisi denir.
339

KARBONATLAR
NaHCO3 (SODYUM BKARBONAT):
Yemek sodas ve kabartma tozu olarak
satlan maddedir.
H2CO3 (KARBONK AST): Kola ve gazoz
gibi ieceklerdeki gazn esas maddesidir.
H2CO3, CO2 (karbon dioksit) zeltisidir.
Na2CO3 (SODYUM KARBONAT): Soda,
amar sodas, trona dier isimleridir.
Doal bileiktir.
340

 CaCO3 (KALSYUM KARBONAT):

Kalsiyum karbonatn piyasa ad, kire
tadr. Mermer ta, % 98 ile % 100lk;
kalker ta ise % 90 ile % 98lik kalsiyum
karbonat bileiidir. CaCO3tan; imento,
tula, fayans ve har gibi eitli maddeler
retilir. imento; CaCO3n piirme,
soutma ve tme ilemlerinden
geirilmesiyle elde edilir.
341

SODA (AMAIR SODASI)

Van gl suyu, amar sodas zeltisidir.
Ancak, iinde her eit deterjan da vardr.
Soda saf hlde Beypazarnda bulunur.
Doada beyazms renksiz, effaf ve ta
eklindedir.
Piyasadaki sodalar, sodann toz
edilmiidir.
amar sodasna, trona da denir.
342

 Van glndeki amar sodas, dnyann

ihtiyacn karlayacak kadar okluktadr.
leride sabun ve deterjann yerini alacak
kymette bir kaynamzdr.
Soda denildiinde amar sodas
anlalr, yemek sodas anlalmaz.
Kristal suyu iereni Na2CO3 x 10H2O
forml ile gsterilir.

343

DER ANORGANK KARBON

BLEKLER
CaC2 (KALSYUM ASETLENR): Karpit
adyla tandmz kirli beyaz grnml
tatr. Olgunlamam muzlar, olgun
gsterilmek iin karpitlenir; salk
asndan dalnda olgunlam tercih
edilmelidir. Ayrca karpit zerine basit bir
dzenekle su dklr, asetilen gaz aa
kar; aa kan asetilen gaz ile de
kaporta kayna yaplr.
344

 CaO (KALSYUM OKST): Snmemi

kiretir.
Ca(OH)2 (KALSYUM HDROKST):
Snm kire ismiyle satlan, suda
znmeyen beyaz tozdur. Kire denince,
snm kire anlalr. Badana yapmnda
kire sspansiyonu kullanlr. Kire suyu;
doymu veya doymam Ca(OH)2
zeltisidir. Har; Ca(OH)2in kum, imento
ve suyla olan karmdr.
345

ORGANK KARBON
BLEKLER
Karbon bileikleri denilince tm organik
bileikler anlalr.
Organik bileiklerin tamam karbon ierir.
Bu nedenle organik bileiklere karbon
bileikleri de denir.
Karbonhidrat, protein, ya, hidrokarbon,
alkol, eter, aldehit, keton, ester, karboksilli
asit vb. bileiklerdir.
346

 CH3COOH (ASETK AST)

C6H12O6 (GLKOZ)
C12H22O11 (EKER)
CH4 (METAN)
C2H2 (ASETLEN)
C3H8 (PROPAN)
C4H10 (BTAN)
C8H18 (OKTAN)
C2H5OH (ETL ALKOL)

347

 C2H4 (ETLEN)
COCl2 (FOSGEN)
CCl4 (KARBON TETRAKLORR)
CS2 (KARBON SLFR)

348

Si (SLSYUM)
Dnya'da oksijenden sonra en ok
bulunan element silisyumdur.
Kuvars SiO2 kristalidir.
Silis denildiinde SiO2 bileii
anlalmaldr.
Silikon (RSiO)n formlndedir. R, fenil
veya etildir.
4
Orto silikat: (SiO4)
6

Piro silikat: (Si2O7)

349

 Silikat: (SiO3)2

350

Si (SLSYUM) EREN
DEERL TALAR
Kuvars (kuvartz), akik ta ve akmak ta
silisyum kristalidir.
Akik talarnn her eidi stres ve gama iyi
gelir.
Krmz akik ta meni noksaniyetini
tamamlar, kan dolamn dzenler.
Mavi akik ta, dnce yeteneini
gelitirir ve gzel konumay salar.
351

 Pembe akik ta, kt duygulara frsat

vermez, sempati kazandrr.
Mor akik ta, ametist olarak bilinir.
Kuvars kristali, enerji verir ve tansiyonu
dzenler.

352

SLSYUM TEPKMELER
Si + 2F2 SiF4
Si + 2Cl2 SiCl4
Si + 4HCl SiCl4 + 2H2
Si + O2 SiO2 + 799 kJ
Si + 2H2O SiO2 + 2H2
SiCl4 + 2H2 Si + 4HCl
SiO2 + 4NaOH Na4SiO4 + 2H2O
SiO2 + Na2CO3 Na2SiO3 + CO2
353

 SiO2 + 2C Si + 2CO

354

SLSYUM CEVHERLER
Asbestos: H4Mg3Si2O9
Zeolit: Na2(Al2Si3O10)2H2O
Talk (Pudra): Mg3Si2O5(OH)4
Beril: Be3Al2Si6O18
Mika: K2Al2 (AlSiO3O10) (OH)2
Zirkon: ZrSiO4
355

DOPLAMA
Elektrik iletkenliinin arttrlmasna
doplama denir.

356

Ge (GERMANYUM)
inko cevherlerinin iinde safszlk olarak
bulunur.
Dnya'da en az bulunan elementtir.
Argirodit: GeS2.4Ag2S
Germanit: 2GeS2.3Cu2S.FeS
Germenat: GeO2
GeCl4
GeO
357

Sn (KALAY) ALLOTROPLARI
3 allotropu vardr:
Gri kalay: 13 Cn altnda kararldr.
Koordinasyon says 4tr. Elmas
yapsndadr.
Beyaz kalay: 161 Ca kadar kararldr.
Koordinasyon says 6dr (basit kp).
Rombik kalay: 161 C ile 232 C arasnda
kararldr. Koordinasyon says 6dr (basit
kp).
358

KALAY BLEKLERNN
TEPKMELER
SnO2 + 2C Sn + 2CO
SnO2 + 2CO Sn + 2CO2
SnCl4 + 2H2O SnO2 + 4HCl

359

KALAY BLEKLERNN
OLUUM TEPKMELER
Sn + O2 SnO2 (Tepkime scakta
gerekleir.)
Sn + 2H2O SnO2 + 2H2
Sn + 2X2 SnX4
Sn + 2HCl SnCl2 + H2

360

+2

STANNOZ (Sn ) BLEKLER

+4
VE STANNK (Sn )
BLEKLER
Sn+2 bileiklerine stannoz bileikleri denir.
Sn+4 bileiklerine stannik bileikleri denir.

361

Pb (KURUN) ELEMENTNN
KULLANILDII YERLER VE
KURUN ALAIMLARI
Matbaaclkta, atlarn kaplanmasnda,
boru, halat, ak ve boya yapmnda
kullanlr. Lehim; kurun ve kalay
karmdr. Sama; kurun ve arsenik
karmdr. Matbaa harfi; kurun, kalay ve
antimon karmdr.
362

RADYASYONU VCUTTAN
ATMAK N: KURUN
Kurun geni bir kapta eritilip insann
etrafnda gezdirilir.
Daha sonra suya dklr.
Suya dkldnde kan sesten sonra
kurun dalmadysa, kle hlinde
kaldysa radyasyon yoktur. Sama tanesi
gibi daldysa radyasyon var demektir.
Ayn ileme, kurun dalmayncaya kadar
devam edilir.
363

RADYASYONU VCUTTAN
ATMAK N GEREKL OLAN
BALICA K GIDA
Kimyon
Limon

364

ATOM NUMARASI EN BYK

KARARLI ELEMENT: KURUN
Baz kaynaklarda bizmut gemektedir.
Bizmut u ynlerden olamaz:
Bizmutun n / p oran 1,5tan byktr.
Kararsz atom ekirdekleri, bir seri deiim
sonucunda 82 protonlu olan kararl kurun
atomu ekirdeine dnr. Bizmutta
karar klnmaz, kurunda karar klnr.
Kurun radyoaktiviteyi alr, bizmut
radyasyon yayar.
365

RADYOAKTF BOZUNMA
SERLER
Uranyum, toryum ve aktinyum serisi olmak
zere 3 seri vardr. Her 3 seride de atom
ekirdei, bir seri deiim sonucunda 82
protonlu olan kararl kurun atomu
ekirdeine dnr.
Her bir deiimde atomlar enerjisini dar
verir. Enerjinin dar verilmesiyle atom
kararl hle geer. Zaten kararl
elementlerin sonuncusu kurundur.
366

KURUN BLEKLERNN
KULLANILDII YERLER
PbO2: Kurun(IV)oksit gze ekilen
srmedir. Erkekler gece, kadnlar her
zaman kullanrlar. Gz radyoaktiviteden
korur.
PbO2 aklerde katot olarak kullanlr.

367

KURUN CEVHERLER
PbS: Galen
Galen, inko blend olarak bilinen ZnS
cevheri ile beraber doada bulunur.

368

KURUN ELEMENTNN VE
KURUN BLEKLERNN
TEPKMELER
Pb+2 + H2O + ClO1 PbO2 + 2Cl1 + 2H+
Pb + 2HCl PbCl2 + H2
PbCO3 PbO + CO2 (Tepkime scakta
gerekleir.)
PbO + 2H+ Pb+2 + H2O
369

8. BLM: 5A GRUBU
ELEMENTLER

370

N, P, As, Sb, Bi

N: Ametal
P: Ametal
As: Metal
Sb: Metal
Bi: Metal

371

AZOT (N2)
Havann hacimce % 78i azottur.
Azot; amonyak ve nitrik asit retiminde
kullanlr.
Sv azot dondurucu olarak gda
rnlerinin dondurulmas ve
tanmasnda, canl dokularn
dondurularak korunmasnda,
dermatolojide cilt yaralarnn dondurularak
alnmasnda kullanlr.
372

AZOT GAZININ ELDE EDLME

YOLLARI
Azot gaz havadan elde edilir.
NH4NO2 N2 + 2H2O (Tepkime 300 C
scaklkta gerekleir.)
2NaN3 3N2 + 2Na (Tepkime 300 C
scaklkta gerekleir.)

373

AST YAMURU TEPKMELER

N2 + O2 2NO (Tepkime 2500 C
scaklkta veya imek akmasyla
gerekleir.)
2NO + O2 2NO2
2NO2 + H2O HNO3 + HNO2

374

AZOTUN KULLANIM
ALANLARI (ENDSTRDE
AMONYAK ELDE EDLMES)
Azot, amonyak sentezinde kullanlr.
Sentezde katalizr olarak Fe, Al veya Si
gereklidir. Amonyan kimyasal sentezi
Fritz - Haber prosesi veya Haber prosesi
olarak bilinir. Amonyak sentezinin kimyada
zel bir yeri olduundan tepkime, bulan
kimyacnn adyla anlmaktadr:
375

 N2 + 3H2 + yksek scaklk ve basn

2NH3 + 22 kcal (Tepkimede % 98 verim
elde edilebilir.)

376

LABORATUVARDA AMONYAK
ELDE EDLMES
1

NH4 + OH

NH3 + H2O

N3(suda) + 3H2O NH3 + 3OH1

NH4Cl NH3 + HCl (Tepkime scakta
gerekleir.)

377

AZOT BLEKLERNN
TEPKMELER
NH4NO3 N2O + 2H2O (Tepkime
scakta gerekleir.)
NH4NO2 N2 + 2H2O
4NH3 + 3O2 2N2 + 6H2O
2NH3 + 3Cl2 N2 + 6HCl
NH3 + HCl NH4Cl
NH3 + Cl2 NH2Cl + HCl
NH2COONH4 NH2CONH2 + H3782O

NTRTLER
Zehir etkisine ramen et rnlerinin
ilenmesinde kullanlr.
Hemoglobinle pembe renkli kompleks
oluturduundan dolay etin renginin
kahverengiye dnmesine engel olur.
Jambon, sosis ve dier et rnlerinde
bulunur.

379

NTRATLAR
4KNO3 2K2O + 2N2 + 5O2 (Tepkime
500 C scaklkta gerekleir.)
4NaNO3 2Na2O + 2N2 + 5O2 (Tepkime
500 C scaklkta gerekleir.)

380

PATLAYICILAR
Patlayclar genelde yapay azot
bileikleridir. Patlama sonunda azot gaz
aa kar.

381

PATLAYICILAR (NH4NO3)
NH4NO3 N2O + 2H2O(g) (Yandaki
tepkime 200 C ile 300 C arasnda bir
scaklkta gerekleirse patlama olmaz, N 2
gaz aa kmaz; 300 Cn zerinde
patlama olur. Yukardaki tepkime,
scakln 300 Cn altnda olduu zaman
patlamann olmad tepkimedir.)

382

 2NH4NO3 2N2 + O2 + 4H2O(g)

(Yukardaki tepkime scakln 300 Cn
zerinde olduundaki tepkime
denklemidir. Patlama aa kan N2
gazndan dolaydr.)

383

PATLAYICILAR (DNAMT)
Nitrogliserin C3H5N3O9(s) formlnde sv bir
maddedir. Gzenekli silikaya emdirilirse
dinamit olur.
4C3H5N3O9(s)6N2(g)+12CO2(g)+10H2O(g)+O2(g)

384

PATLAYICILAR (TNT)
TNT, trinitrotoluen bileiinin ksaltlm
addr.
TNT; C6H2(CH3)(NO2)3 veya tam kapal
yazarsak C7H5N3O6 formlyle gsterilir.
2C7H5N3O6(k)3N2(g)+12CO(g)+5H2(g)+2C(k)

385

NaN3
NaN3 bileii hava yastklarnda kullanlr.
2NaN3 2Na + 3N2
Bu tepkimenin gereklemesi iin 300 C
scaklk gereklidir. Trafik kazasndaki
arpma annda bu scaklk, molekler
dzeyde ayr bir sistemle salanr.
Hava yastnn NaN3, KNO3 ve SiO2
olmak zere 3 bileeni vardr.
386

 arpma esnasnda aa kan Na,

KNO3 birleerek toz hlindeki cam
oluturur.
10Na + 2KNO3 K2O + 5Na2O + N2
Oluan toz hlindeki camn bileenleri:
K2O, Na2O ve SiO2

387

HDRAZN
Hidrazin bileiinin ak forml H2NNH2
eklidedir.
Roket yakt olarak kullanlr.
Amonyak ve hidrojen peroksidin
tepkimesinden elde edilir.
2NH3 + H2O2 H2NNH2 + 2H2O

388

AZOT OKSTLER
NO
NO2
NO3
N2O
N2O3
N2O4
N2O5
389

AZOTUN ELEMENTEL HLDE

VE BLEKLERNDE ALDII
DEERLKLER
N2O azotu +1 deerliklidir.
NO azotu +2 deerliklidir.
N2O3 azotu +3 deerliklidir.
NO2 azotu +4 deerliklidir.
N2O4 azotu +4 deerliklidir.
N2O5 azotu +5 deerliklidir.
390

 NO3 azotu +6 deerliklidir.

N2 elementel azottur, 0 deerliklidir.
NH2OH azotu 1deerliklidir.
NH2NH2 azotu 2 deerliklidir.
NH3 azotu 3 deerliklidir.

391

FOSFOR FLZLER
Fosforit: 3Ca3(PO4)2.Ca(OH)2 (Fosforit filizi;
3 mol 3Ca3(PO4)2 ile 1 mol Ca(OH)2in
karmndan oluur.)
Apatit: 3Ca3(PO4)2.CaF2
Vivianit: Fe3(PO4)2.8H2O

392

APATT FLZNDEN FOSFOR

ELDE EDLMES
APATT FLZNDEN FOSFOR ELDE
EDLMESNN TEPKME DENKLEM
2Ca3(PO4)2.CaF2 + 6SiO2 + 10C
6CaSiO3 + CaF2 + P4 +10CO
Ayrca kemikten de fosfor elde edilir.

393

FOSFOR ALLOTROPLARI
Beyaz fosfor
Krmz fosfor
Siyah fosfor

394

BEYAZ FOSFOR
Beyaz fosfor: Yumuak mum
grnmndedir. Erime noktas 44,2 C,
kaynama noktas 280 Ctr. Beyaz fosfor
(P4) dzgn drtyzldr.
Havayla temas ettii hlde tutuur ve
beyaz dumanlar kararak yanar. En aktif
allotrop beyaz fosfordur, bu nedenle suda
saklanr.
395

 En nemli zellii karanlkta ldamas ve

ok zehirli olmasdr.

396

KIRMIZI FOSFOR
Krmz fosfor, beyaz fosforun 230 C ile
300 C arasnda stlmasyla elde edilir.
P4(beyaz) P4(krmz) + 18,4 kJ
Krmz fosfor, kibrit retiminde kullanlr.
Krmz fosfor en kararlsdr.
Beyaz fosforun aksine kolayca tutumaz,
ldamaz ve zehirli deildir.
397

SYAH FOSFOR
Siyah fosfor, beyaz fosforun havasz
ortamda ve basn altnda stlmasyla
elde edilir. Siyah fosfor yar iletkenlerin
yapm iin gerekir.

398

FOSFOR ALLOTROPLARININ
BRBRNE DNM
Siyah fosfor, bekleyince beyaz fosfora
dnr.
Siyah fosfor, kta krmz fosfora dnr.
Beyaz fosfor, scakta ve 12 000 atm
basnta havasz ortamda siyah fosfora
dnr.

399

 Beyaz fosfor, kta krmz fosfora

dnr.
Krmz fosfor, 250 Cn zerinde bir
scaklkta beyaz fosfora dnr.

400

BALICA FOSFOR
BLEKLER
PCl3
PCl5
P4O6
P4O10

401

PCl3
Kaynama noktas 76 C, donma noktas
ise 92 Ctr.
Renksiz svdr.
P4 + 6Cl2 4PCl3(s)
PCl3(s) + 3H2O H3PO3 + 3HCl
2PCl3(s) + O2 2POCl3

402

PCl5
P4 + 10Cl2 4PCl5(s)
PCl3(s) + Cl2 PCl5
PCl5 PCl3 + Cl2

403

P 4 O6
2P4 + 8O2 P4O6 + P4O10
P4O6 + 6H2O 4H3PO3
P4O6 + 6H2O PH3 + 3H3PO4

404

P4O10
Fosforun bol oksijenli ortamda
yaklmasndan elde edilir.
2P4 + 8O2 P4O10 + P4O6

405

GL VE AKARSULARDA
YOSUNLARIN AIRI
BYMESNE NEDEN OLAN
MADDE
Gl ve akarsularda fosfat maddesinin
birikimi yosunlarn ar bymesine
neden olur.

406

FOSFORUN ELEMENTEL
HLDEK DEERL VE
BLEKLERNDE ALDII
DEERLKLER

P4 elementel fosfordur, 0 deerliklidir.

+1 deerlikli fosfor yoktur.
+2 deerlikli fosfor yoktur.
P4O6 fosforu +3 deerliklidir.

P4O8 fosforu +4 deerliklidir.

407

P4O10 fosforu +5 deerliklidir.

+6 deerlikli fosfor yoktur.
1 deerlikli fosfor yoktur.
PH2PH2 fosforu 2 deerliklidir.

PH3 fosforu 3 deerliklidir.

408

As (ARSENK)
Ar metaldir. Ar metallerin hepsi, hem
kendileri hem de bileikleri zehirdir.
Kaynak sularnda bulunmazlar. Yer
altndan gelen ar metal ieren sular
Burdur gl, Ac gl gibi gllerde, ar
olduklarndan toplanr; yeryzne
kamaz. Dier sularda bulunan arsenik,
evre kirlenmesi sebebiyledir. Halk
arasnda zrnk adyla bilinen madde
arseniktir.
409

ARSENK LE ZEHRLEME
Arseniin zehir olarak kullanlmas ok
eskidir. Roma tarihinde Hristiyanlara kar
kullanmlardr, eskilere dayanmaktadr.
Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim
bata olmak zere ok sayda Osmanl
padiahnn, gnmzde de Turgut
zaln, Blent Ecevitin zehirlendii
sylenmektedir. Zehirlenenler genelde iyi
insanlardr, vcutlar rmeden
duruyordur.
410

 Forml As2O3 olan arsenik (III) oksit

bileii zehir olarak kullanlr.

411

TARH AHSYETLERN
MEZARLARI AILARAK
ZEHRLENDKLER AIA
IKARILMALI MI?
Byle tarih ahsiyetler iin bu yaplmaldr.
Mezarlar almal ve adli tpa
gnderilmelidir, bunun hibir mahzuru
yoktur, en azndan mesele kestirilip
atlarak konu kapatlm olur.
412

Sb (ANTMON)
Donarken genleen alamlarn yapmnda
kullanlr.
Kurunsuz lehim alamlarn yapmnda
kullanlr.
Forml Sb2S3 olan antimon (III) slfr
bileii kibrit yapmnda kullanlr.

413

Bi (BZMUT)
Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve
n elde edilmesinde kullanlr.

414

9. BLM: KALKOJENLER

415

O, S, Se, Te, Po

O
S
Se
Te
Po

416

O2 (OKSJEN)
Havann hacimce % 21i oksijendir; oksijen
solunum maddesidir. Kaynaklkta ve
elik endstrisinde kullanlr.

417

O2 (OKSJEN) GAZININ
LABORATUVARDA ELDE
EDLMES
O2 (oksijen) gaz laboratuvarda MnO 2
katalizrlnde KClO3 bileiinden
stlarak elde edilir.
KClO3 KCl + 1,5O2 (MnO2
katalizrlnde)
418

 H2O2 (HDROJEN PEROKST): Deriik

H2O2 % 30luktur, perhidrol adyla bilinir.
Eczanelerde oksijenli su diye satlan
zelti, % 3lk H2O2 zeltisidir; tpta
yaralar temizlemek iin yararlanlr.
Salar hafif sarartmak iin de oksijenli su
kullanlr. Boyamadan nce san doal
rengini gidermek iin de 34 kez
seyreltilmi perhidrol kullanlr. Perhidrol
ak renk salarda 3 kez sulandrlr, koyu
renk salarda ise 4 kez sulandrlr.
419

Sa boyamadan nce, rengini amak iin

kullanlan yaklak % 10luk H2O2 ciddi bir
ilatr. Bu nedenle sanatkr, iinin ehli
kiilere sa boyatlmaldr; insan, san
kendisi boyamamaldr. Dikkatli olmaldr.
San derisine H2O2 dedirilmemelidir;
nk scaklk, 50 C 60 Ca kar.
Temas durumunda; kafada imeler,
yaralar, alerjik reaksiyonlar olur. Ayrca
H2O2 pamuklu kuma endstrisinde renk
aartc olarak kullanlr.
420

O3 (OZON)
Oksijenin allotropu olan O3 (ozon);
havann hacimce % 0,00006sdr.
Ozonun zellikleri oksijenden ok farkldr.
Ozonun molekl yaps dorusal deil,
asaldr. Bu a nedeniyle ozon UV
nlarn sourur. Ozon tabakas, gne
nlarnn zararn filtre eder.
Ozon keskin bir kokuya sahiptir, solunum
yoluyla alndnda ldrc etki yapabilir.
421

 Ozon mavi renkli bir gaz olup atmosferin

yksek katmanlarnda (stratosfer) bulunur.
Ozon O2 (oksijen) molekllerinden, gne
nlarnn etkisiyle veya imekle doal
olarak, yksek gerilim kaynaklarnn
elektriksel enerji salamas suretiyle de
ozonizatr denilen alette yapay yolla elde
edilir.
O2 2O
O + O2 O3
422

 Ozon patlayc bir gazdr.

Ozon ok kuvvetli ykseltgen zellie
sahiptir. Altn ve platin dndaki dier
metaller ozonla ykseltgenir. Ozon, metal
slfrleri slfatna ykseltger.
4O3 + PbS PbSO4 + 4O2
Ozon tabakasnda gerekte bir delik
yoktur. Delik olarak adlandrlmasnn
nedeni ozon konsantrasyonunun o
blgede az olmasdr.
423

 Ozon; tiyatro ve sinemalarn havasn

temizlemede, atk gazlarn kokusunun
giderilmesinde, tekstilde ve yalarn
aartlmasnda, ime sularnn
artlmasnda kullanlr.

424

OZON AZALIMINA YOL AAN

BALICA KRLETCLER
Uak motorlarnn yksek scakl
sebebiyle oluan azot oksitleri
Aerosol, soutucu vb. kaynaklarda
kullanlan kloroflorokarbonlarn (CFC)
fotolitik bozunmasyla oluan klor atomlar

425

MONTREAL PROTOKOL
Ozon tabakasn korumak iin lkeler
Montreal Protokol olarak bilinen bir
anlamay imzalamlardr.

426

SU ARITIMINDA OZON
KULLANIMININ OLUMLU
YNLER
Dier dezenfektanlardan daha etkilidir.
Sudaki virsleri bile ldrebilir, her trl
mikroorganizmaya kar hzl ve yksek
derecede bir etkiye sahiptir.
Dezenfeksiyon iin gerekli temas sresi
ksadr.
Tat ve koku giderilmesinde etkilidir.
427

 Klorlamayla oluan zararl yan rnler

ozonlamada olumaz. Ozonlama sonucu
da baz yan rnler, doz ve pH
ayarlanamazsa meydana gelir.
Suyun pHn normal dozda etkilemez.
Artma sonucu suda fazla kalan ozon,
kendiliinden oksijene dnt iin,
suda artk madde brakmaz. Sudaki
oksijen konsantrasyonunu arttrr.
428

SU ARITIMINDA OZON
KULLANIMININ OLUMSUZ
YNLER
Ozonla artlm su sisteme verildikten
sonra, sistemden gelebilecek
mikroorganizmalarn remesini
engelleyemez.
Ozonlama yaplacak tesisinin maliyeti
yksektir.
429

OKST, PEROKST,
SPEROKST
Na2O
Na2O2
KO2

430

H2O VE H2S MOLEKLLER

ARASINDAK FARK
Tanecikler aras kimyasal balardan olan
hidrojen ba H2O moleklleri arasnda
olmasna ramen H2S moleklleri
arasnda yoktur.

431

KKRT (S8)
Yer kabuunun % 0,05i kkrttr.
S8 moleklnde S atomlar tek bala
baldr.

432

TABATTA BULUNULARI
Elementel kkrt
Slfr ve slfat mineralleri
Doal gazda H2S (hidrojen slfr)
Karadenizin derinliklerindeki H2S (hidrojen
slfr)
Petrol ve kmrde organo kkrt
bileikleri
433

KKRT FLZLER

Galen: PbS
Pirit: FeS2
Sinebar (Zinober): HgS
Barit: BaSO4

Jips: CaSO4.5H2O
inko blend (Sfalerit): ZnS

434

ELEMENTEL KKRT ELDE

EDLMES
Petrol ve doal gaz kuyularnda oluan
H2Sn bir ksm nce SO2ye ykseltgenir.
2H2S + 3O2 2SO2 + 2H2O
Ortamda kalan H2S ile oluan SO2in
tepkimesinden de elementel kkrt elde
edilir.
2H2S + SO2 3S + 2H2O (300 C ve
Al2O3 katalizrlnde)
435

KKRT ELEMENTNN
KULLANILDII YERLER
Elementel kkrt tarmsal mcadelede
kullanlr.
Aklerin svs olan slfrik asit retiminde
kullanlr.
Vulkanize kauuk retiminde kullanlr.

436

H2S (HDROJEN SLFR)

Petrol rafinerilerinde yan rn olarak elde
edilir. Petroln oluumu srecinde bitki ve
hayvanlardaki kkrtl proteinlerin
bakteriler araclyla bozunmas sonucu
H2S oluur.
Renksiz bir gazdr.
rk yumurta gibi kokar.
Sudaki zeltisi zayf asittir.
H2S yanabilen bir gazdr.
437

 H2S bileiinin kaynama noktas suyun

kaynama noktasndan ok dktr.
Metal slfrler zerine seyreltik asitlerin
etki ettirilmesi sonucunda elde edilir.
FeS + H2SO4 FeSO4 + H2S
H2S, btn metaller ile trl ekil ve renkte
slfrler meydana getirdiinden, nitel ve
nicel analizde katyonlarn tannmas ve
dierlerinden ayrlmasnda kullanlan
nemli bir gazdr.
438

Na2S (SODYUM SLFR)

Endstride Na2SO4n C ile
indirgenmesinden elde edilir.
Na2SO4 + 4C Na2S + 4CO
Laboratuvarda Na ve Sn tepkimesinden
elde edilir.
2Na+ S Na2S
Na2S, deri endstrisinde kl dkc olarak
ve kt endstrisinde kullanlr.
439

FeS
Demir (II) slfr, Fe ile Sn stlmasndan
elde edilir.
Fe + S FeS
H2S retiminde kullanlr.

440

EVRE KRLLNE YOL

AAN KKRT BLEKLER
SO2
SO3
H2S
H2SO4
Na2SO3

441

AST YAMURU
Endstride atk madde olarak oluan SO 2
ile NO2 tepkimeye girerek SO3e dnr.
SO2 + NO2 SO3 + NO
SO3 atmosferdeki su buharyla tepkimeye
girerek asit yamurlarna neden olabilir.
H2O + SO3 H2SO4
H2SO4 ciddi solunum rahatszlklarna
sebep olmaktadr.
442

 Slfrlerin bol hava ile stlarak oksidine

dntrlmesi ilemi olan kavurma
sonucunda aa kan SO2 (kkrt
dioksit) gaz, evre kirliliine ve asit
yamurlarna neden olur.
Slfrik asit, topraktaki kalsiyum iyonlar
ile reaksiyona girerek kalsiyum slfat
oluturur. Kalsiyum slfat suda
znmediinden toprak iinde sabitleir
ve bitkiler tarafndan alnamaz.
443

 Asit yamurlar, gllerin kirlenmesine,

mermer ve kire talarnn erozyonuna
neden olur.

444

SO2 BLENN
KULLANILDII YERLER
H2SO4 retiminde
Kays, zm, incir vb. kuru meyvelerde
aartc ve koruyucu olarak
Kt endstrisinde aartc olarak

445

SO2 REAKSYONLARI VE
SENTEZ
SO2 + H2O H2SO3
SO2 + 2NaOH Na2SO3 + H2O
LABORATUVARDA SENTEZ
NaHSO3 + H2SO4 NaHSO4 + SO2 + H2O
Cu + 2H2SO4 CuSO4 + SO2 + 2H2O
ENDSTRDE SENTEZ
S + O2 SO2
4FeS + 7O2 2Fe2O3 + 4SO2

446

SO3
SO2 + O2 SO3 (V2O5 katalizrlnde)

447

SLFRK AST BLENN

ELDE EDLMES
1.YNTEM
S + O2 SO2
2NO + O2 2NO2
SO2 + NO2 + H2O H2SO4 + NO
2.YNTEM
SO3 + H2SO4 H2S2O7
H2S2O7 + H2O 2H2SO4
448

SLFRK AST BLENN

ZELLKLER

Renksiz, yams bir svdr.

Kuvvetli asittir.
Su ekicidir.
Ykseltgen olduundan kimyada ok
amal kullanlr.

449

SLFRK AST BLENN

KULLANILDII YERLER
Gbre, boya, patlayc, ak yapmnda ve
tekstil endstrisinde kullanlr.
Slfat tuzlarnn elde edilmesinde
kullanlr.
2NaCl + H2SO4 Na2SO4 + 2HCl
Ca(OH)2 + H2SO4 CaSO4 + 2H2O
450

CuSO4 x 5H2O (BAKIR SLFAT

PENTAHDRAT)
iftilerin gz ta veya gk ta dedikleri
bileiktir. Mavi kristallerden oluan, suda
ok znen bir maddedir. Elmann
kabuu, ok faydal olmasna ramen
yenmemelidir. Elma, kabuu soyularak
yenmelidir; nk elma aalar CuSO4
zeltisiyle ilalanr. Bol suyla ykansa bile
kabukta Cu+2 kalr. Cu+2 sapta en oktur.
451

 Cu+2 dzeyinin kanda ykselmesi ile

Wilson ad verilen lmcl karacier
hastal ba gsterebilir. Yapay bir
maddedir.

452

CaSO4 x 2H2O (KALSYUM

SLFAT DHDRAT)
Cevher ad jipstir. Al ta olarak bilinen
doal bileiktir. Piyasada al olarak satlr.
Al eklinde dekoratif ilerde, diilikte
kalp alnmasnda ve hazr duvar
retiminde kullanlr.

453

Na2SO4.10H2O (SODYUM
SLFAT DEKAHDRAT)
Glauber tuzu adyla bilinir. Tekstil
endstrisinde kullanlr.

454

POTASYUM SLFAT(K2SO4)
BLENN ELDE EDLMES
VE KULLANILDII YERLER
2KCl + H2SO4 K2SO4 + HCl
Gbre ve seramik endstrisinde kullanlr.

455

KAl(SO4)2 (POTASYUM
ALMNYUM SLFAT)
ap veya kan ta adyla bilinir; damar
daraltc zellii vardr.
ap, ift tuzdur.
Tekstil, gbre, deri ve kt endstrisinde
de kullanlr.

456

MgSO4.7H2O (MAGNEZYUM
SLFAT HEPTAHDRAT)
Epsom tuzu yaygn addr. Eczaclkta ve
gbre imalinde kullanlr.

457

BaSO4 (BARYUM SLFAT)

Ameliyat esnasnda kullanlan sarg bezi,
pamuk, makas vb. steril ameliyat
malzemeleri baryum slfat zeltisine
batrlmtr.
Ayrca BaSO4 ve hint ya karm, XM
solsyonu adndaki ilatr. Rntgen filmi
ekiminden az nce hastaya iirilir. irilen
svnn mideden barsaa ka dakikada
getii BaSO4 ile anlalr, gei sresine
gre hastala tehis konur.
458

 Ameliyat esnasnda vcudun iinde

unutulan ameliyat malzemelerini, rntgen
ekiminde BaSO4 gsterir.

459

ALMNYUM SLFAT VE
KULLANILDII YERLER
Alminyum slfat, slfrik asidin hidratl
alminyum okside etki ettirilmesiyle elde
edilen renksiz, effaf bir tuzdur.
la, kozmetik, yangn sndrc gibi
eitli sanayi dallarnda deiik amalarla
kullanlr.
Tekstil endstrisinde mordan maddesi
olarak kullanlr.
460

 Gda katks olarak kullanlr.

Boyaclkta ve kt fabrikalarnda kd
tutkallamak iin kullanlr.
Beton iin su geirmezlik ajan, kat ve sv
yalar iin berraklatrma ajan, petrol
rafineri proseslerinde koku ve renk giderici
ajan olarak kullanlr.
me suyu ve pis atk suyu (lam suyu)
artmnda sudaki kirlilikleri dibe ktrmek
iin ktrme ajan olarak kullanlr.
461

TYONL KLORR (SOCl2)

BLENN ELDE EDLMES
VE KULLANILDII YERLER
SO2 + SCl2 + Cl2 2SOCl2
Boya, pigment ve ila endstrisinde
kullanlr.

462

Po (POLONYUM)
Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve
n elde edilmesinde kullanlr.

463

10. BLM: HALOJENLER

464

FLOR
2Na(k) + F2(g) 2NaF(k) H=1147 kJ
2H2O(s) + 2F2(g) 4HF + O2(g) H=759 kJ
En aktif halojendir.
Eskiden soutucularda freon gaz (F 2Cl2C)
kullanlrd. Gnmzde
kullanlmamaktadr.
Teflon, tetrafloretilendir.
465

FLOR FLZLER
Florspar: CaF2
Kriyolit: Na3AlF6
Floroapatit: Ca5F(PO4)3

466

KLOR
4HCl(g) + O2(g) 2Cl2(g) + 2H2O(g)
2NaCl(s) 2Na(k) + Cl2(g)

467

AMAIR SUYU KLOR

KATYONU (KLOR +1) ERR
amar, bulak, fayans, slak zemin,
tuvalet, banyo temizliinde kullanlr.
amar ve bulakta; 2 litre suya 1 yemek
ka amar suyu katlr.
Dier temizliklerde; saf olarak kullanlabilir.
amar suyunun forml NaClOdir.
Sodyum hipoklorr veya sodyum hipoklorit
diye okunur.
Saf (% 100lk) svdr; zelti deildir.
468

TUZ RUHU
H2(g) + Cl2(g) 2HCl(g)
HCl(g) + su % 36lk deriik HCl
Temizlikte dorudan kullanlan asit, tuz
ruhu adyla bilinir. Doymu HCl zeltisidir.
Fayans, ta vb. slak zemindeki ar
kirlerin temizlenmesinde kullanlr.
zellikle tuvalet temizliinde yaygn olarak
yararlanlr. Sala zararl olduundan
kullanlmamasnda fayda vardr.
469

AMAIR SUYU VE TUZ

RUHU BRLENCE AIA
IKAN KLOR GAZI LDRR
NaClO + 2HCl NaCl + H2O + Cl2
Tuvalet temizliinde ayn anda hem
amar suyu hem de tuz ruhu
kullanlmamaldr. Aa kan Cl2 ldrc
dozdadr.
470

EHR SULARININ
TEMZLENMES
Byk belediyelerde Cl2 (klor) gaz
katlarak ehir suyu temizlenir.
Kk belediyelerde NaClO (sodyum
hipoklorit) svs katlarak ehir suyu
temizlenir.
Eczanelerde musluk suyunun dezenfekte
edilmesi iin satlan bileik ise kire
kayma adyla bilinen Ca(ClO)2 (kalsiyum
hipoklorit) tabletleridir.
471

 En zararls Cl2 gazyla yaplan

klorlamadr.
Cl2 gaz yeil renklidir.
NaClO (sodyum hipoklorit), renksiz ve
saydam svdr.
Ca(ClO)2 (kalsiyum hipoklorit) ise beyaz
tozdur.

472

KLOR YERNE AM IRASI

KULLANILABLR M?
am rasnn sudaki dezenfektan etkisi,
ispatlanmtr.
Dezenfektan etki; mikrop remesini
engelleyen ve mikrobu ldren etkidir.
Eskiden su depolarna am ras
konurdu.
am aacndan imal edilmi su testileri,
gemite ok yaygnd.
473

BROM

Uucu, krmz svdr.

Buhar ok zehirlidir.
AgBr bileii fotoraflkta kullanlr.
Yakt katksdr.
Kimyasal ilalarda kullanlr.
Deniz suyundan Cl2 geirilerek elde edilir.

Cl2(g) + 2Br

(suda)

Br2(s) + 2Cl

(suda)
474

I2 (YOT)
Mor renkte uucu katdr.
En az aktif olan halojendir.
Tentrdiyot; I2 (iyot) ve KI (potasyum
iyodr)n C2H5OH (etil alkol)deki
zeltisidir. Tentrdiyot kullanm
gnmzde iyottan dolay byk lde
braklmtr.
Radyoaktif izotopu, hipertiroidizimde
kullanlr.
475

YOT ZEHRLENMES
yot zehirlenmesi, iki tr ortaya kar.
Tentrdiyot zeltisinin az yolu ile
vcuda girmesiyle gerekleen trnde
iyot mide eperini yakar, kusma ve ishal
ba gsterir, hafif bir sarholuk grlr,
sinirsel bozukluklar, titremeler ortaya kar.
Kalp at ve kan dolam zayflar, nabz
ok yava atar. Sonunda hasta bilincini
btnyle kaybederek koma hline girer.
476

 yot zehirlenmesi, srekli iyot buhar ile

temas edenlerde de grlr. Bu eit iyot
zehirlenmesinin balca belirtileri ise soluk
borusu ve grtlak mukozalarnn yanmas,
ruhsal gerginlik, uykusuzluk, zayflama,
ate ykselmesi, ergenlikte grld gibi
deri stnde meydana gelen sivilcelerdir.

477

YOT FLZLER
Lauterit: Ca(IO3)2
Dietzelit: 7Ca(IO3)2.8CaCrO4

478

YOT ELEMENTNN ELDE

EDLMES
Deniz suyundan Cl2 gaz geirilerek elde
edilir.
Cl2(g) + 2I(suda) I2(k) + 2Cl(suda)

479

At (ASTATN)
Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve
n elde edilmesinde kullanlr.

480

SOY GAZLAR

481

SOY GAZLARIN KEF

Sir William Ramsay (1852-1916) ve Lord
Rayleigh (1842-1919) 1898 ylnda bu
grubu bulmulardr. 1904 ylnda Ramsay
ve Rayleighe Nobel dlleri verildi.
1962 ylnda Neil Bartlett (1932-2008)
PtF6, XePtF6 bileiklerini sentezlemitir.

482

SOY GAZLARIN
KULLANILDII YERLER
He: Balon yapmnda, soutucularda,
roket yakt olarak, anestezik gazlarn
seyreltilmesinde
Ne: Krmz k elde edilmesinde
Xe: Araba farlarnda
Rn: Kanser tedavisinde

483

ELEMENTEL HLDE OLAN SOY

GAZLARIN HAVADA HACMCE BULUNMA
YZDELER
GAZIN ADI
Helyum

HACMCE
YZDES
0,0005

Neon

0,0012

Argon

0,94

Kripton

0,0001

Ksenon

0,000009
484

SOY GAZLARIN
REAKSYONLARI
Xe + 2F2 XeF4(k)
3XeF4 + 6H2O XeO3(aq) + 3/2O2 + 3Xe
+12HF
1
1
XeO3(aq) + OH (aq) HXeO4 (aq)
2HXeO41(aq) + 2OH1(aq) XeO61(aq) + Xe(g)
+ O2 + 2H2O

485

SOY GAZLAR YAPAY BLEK

OLUTURUR
Soy gazlardan He (helyum), Ne (neon), Ar
(argon) elementlerinin hibir bileii
yoktur. Kr (kripton), Xe (ksenon) ve Rn
(radon) elementleri ise zel artlarda O 2
(oksijen) gaz ve F2 (flor) gazyla bileik
olutururlar.
Neden soy gazlardan ilk bileik
yapmyor da son bileik yapyor?
Neden yalnz O2 ve F2 elementleriyle
bileik oluturuyorlar?
486

 Elektronegatiflik; ba elektronlarn ekme

kabiliyetidir.
Elektronegatiflik, periyodik tabloda soldan
saa doru artar. Soy gazlarn
elektronegatiflii dier gruplara gre
yksektir. Bununla beraber O ve F
elementlerinin elektronegatiflii; Kr, Xe ve
Rndan daha fazladr. He, Ne ve Ar
elementleri iin elektronegatiflik sz
konusu deildir. Oksijenin elektronegatiflii
3,5, florun 4, kriptonun 3, ksenonun 2,6,
radonun ise 2,4tr.
487

 Oksijen ve florun elektronegatiflii ile son

soy gazn elektronegatiflikleri arasnda
fark azdr. Bu nedenle oluan bileik,
kovalent zelliktedir. Elektronegatiflii az
olan Kr, Xe ve Rn ksmi pozitif
konumunda; elektronegatiflii fazla olan O
ve F ise ksmi negatif konumundadr.
Soy gaz bileikleri, yapaydr. Aratrma
amal retilmitir.
Kullanm yerleri yoktur.
Oluturulma reaksiyonlar, endotermik
olduundan masrafldr.
488

 Tabloda grld gibi ok farkl bileik

olutururlar. ki element arasnda ok
sayda bileiin meydana gelmesi;
kararszln ve zorla oluturulmann
gstergesidir.
Kararsz bileik, hemen bozunan bileik
anlamna gelir.
Soy gaz bileikleri, ametal ametal
bileikleri gibi adlandrlr.
Soy gazlar, havada bulunan elementlerdir.
489

KSENONUN OKSJENLE
YAPTII BLEKLER
XeO3
XeO4
Na4XeO6 x nH2O
2Ba2XeO6 x 3H2O

490

KSENONUN OKSJENLE VE
FLORLA YAPTII BLEKLER
XeO2F2
XeOF2
XeOF4
KXeO3F
(NO)2XeF8

491

KSENONUN FLORLA YAPTII

BLEKLER

XeF2
XeF4
XeF6
XeF6 x SbF5
XeF6 x AsF5
XeF2 x 2SbF5
XeF2 x 2TaF5
492

 XeF6 x BF3
RbXeF7
NaXeF8
K2XeF8
Cs2XeF8
Rb2XeF8

493

KRPTON VE RADONUN
FLORLA YAPTII BLEKLER
KrF2
KrF2 x SbF5
KrF4
RnFn

494

HER NSAN FARKLI BR

MADEN GBDR
Her insan farkl bir maden gibidir. Bazs
altn, bazs gm, bazs fosfor, bazs
toryum, bazs bor, bazs bakrdr; ama
her insan bir madendir. Bu ynyle her
insandan olumlu ynde faydalanlabilir.
Elmasla kmr arasnda bir sramalk
fark vardr. Hazreti Ebubekir elmas,
Ebucehil ise kmr gibidir.
495

 Trkiyede altn gibi insan az olmakla

beraber Allahn her an yoktan altn
yaratacana, maddi manevi altn
rezervlerimizi arttracana inancmz da
tamdr.
Acaba madenlerin bulunduu lkedeki
yzdesi ile o lkenin insanlarnn karakteri
arasnda bir benzerlik var mdr?
Trkiyede altnn az olmas ne anlama
gelmektedir?
496

ELEMENT OLARAK
KULLANDIIMIZ DOAL
KAYNAKLARIMIZIN
BULUNDUU YERLER
Alminyum; Hakkride, Seydiehirde ve
Toros dalarnda bulunur.
lkemizdeki toryum madeni kaynaklar
EskiehirSivrihisar Beylikahr
Kzlcaren kynde ve Malatyada
HekimhanKulancaktadr.
497

Titanyum Ispartada bulunur.

Altn, Hatay ve Konyada bulunur.
Bakr, Ergani ve Murgulda bulunur.
Bor; KtahyaEmet, BalkesirBandrma,
BalkesirBigadi, EskiehirKrka ve
BursaKestelekte bulunmaktadr.
Uranyum; Ar danda, Somada ve Van
glnde vardr.

498

ETL KAYNAKLARDA
LKELERN MADEN
YZDELER NN
FARKLIDIR?
Bir element, farkl cevherlerden elde
edilebilir. ayet herhangi bir elementin;
cevherdeki yzde ierii azsa ve gnmz
tekniine gre henz o cevherden elde
edilmesi ucuz yolla gerekletirilemediyse,
o kaynak yok saylyor.
499

 lkemizde ok bulunan titanyumun bir

grevi de, uydu haritalarnda maden
kaynaklarmz tam gstermemesidir.
Hazinelerin stn rtme konusu,
kaynaklarmzn stne lmesini
nlemesi asndan gnmzde nem
tamaktadr.

500