LETM KURAMLARI

letiim Nedir?
letiim szcnn kkenine baklacak
olursa;
Franszca ve ngilizcede communication
Communicationn
kkeninde
yine
Latincedeki communis kavram bulunur.
(Birok kiiye ya da nesneye ait olan ve
ortaklaa yaplan anlamlarnda).
Bu kavramdan hareketle iletiim szcnn
znde yaln bir ileti alveriinden ok
toplumsal nitelikli bir etkileim, dei
toku ve paylam anlam bulunur.
2

Bu asyla iletiim;
belirli bir corafya parasnda ayn doa koullar

iinde
varlklarn srdrmek iin ara ve gere bulan,
bu konuda eitli bilgiler retmi bulunan,
bunlar belirli i blm yntemlerine gre
kullanan,
kendi aralarndaki bu i blmnden kaynaklanan
farkllamalar hakllatrmak iin deerler ve
inanlar reterek toplumun farkl kesimlerini
ortak
st
kimlikler
iinde
kaynatrmay
amalayan insanlarn etkinlii olarak tanmlanr.

letiimin Kullanm
Biimleri

letiimi ;
(1) kiinin isel iletiimi (kendiyle iletiim),
(2) bireyler (kiiler) aras iletiim,
(3) grup iletiimi,
(4) rgt iletiimi,
(5) kitle iletiimi,
(6) reklamclk,
(7) halkla ilikiler,
(8) ulusal iletiim,
(9) uluslararas iletiim,
(10) kii d iletiim,
(11) bilgisayar ve internet iletiimi gibi toplumsal
kullanm biimlerine gre eitlendirebiliriz.
4

Kiinin

isel iletiimi kiiyi gdleyen,

motive
eden,
gereksinimleriyle
kiinin
kafasndaki kendisini kavramasna yardmc
olan bir iletiim biimidir.
Bireyler aras iletiim, kiiler arasndaki
her trl iletiime karlk gelir.
Grup iletiimi grup iindeki kiilerin yapc
ve engelleyici iletiimlerini, stlendikleri
rolleri, etkileri kapsar.
rgt iletiimi rgt iindeki iletiimi, i ve
d evresiyle iletiimi konu alr.
5

Kitle iletiimi ise kitle iletiim aralaryla ilgilenir

ve bu aralar sayesinde kurulan iletiime denir.

letiimin gereklemesini salayan teknolojik
aralara da kitle iletiim aralar (KA) denilmitir.
Kii d iletiim, bir baka kiinin dnda
herhangi bir eyle, rnein makinelerle ya da
hayvanlarla kurulan dorudan iletiim anlamnda
kullanlr.
Bunlar dnda; reklamclk, halkla ilikiler, ulusal
iletiim, uluslararas iletiim de mevcuttur.
Bilgisayar teknolojileriyle birlikte sosyal medyada
yeni bir iletiim dili ve yapsnn gelitii
sylenebilir.
6

letiim Tarihi
nsanlk tarihi gibi iletiimin de somut bir tarihi

yok.
letiimin insann kendisini tanmasyla balad
sylenebilir.
lk insanlar dneminde hrltlar ve vcut
hareketleri iletiimin tek anlamyken; binlerce yl
sonra insanlk tarihinde ilk iletiim yeniliinin
gelitirilmesi,
konumann
gc
ve
sembolize etme olarak kendisini gstermitir.
Bu da insanln gruplar halinde bir arada
toplanmasna yani toplumlarn olumasna frsat
vermitir.
7

En

eski grsel iletiim kalnts M..

45,000lere ve eski duvara kazlm hayvan
resmi M.. 30,000lere aittir.
Bir sonraki nemli iletiim buluu fonetik
alfabenin gelitirilmesidir. Bylece bilgiler
biriktirilip saklanr olmutur.
Tarih olarak ise bulgulara gre Smerlerde
kil tabletlere resimlerle yazl olaylar M..
3500lere dayanr.
Papirs zerine yazl olarak bulunan en eski
dokman M.. 2200lere aittir.
8

Tsai Lunun kad bulmas M.S. 105 yldr.

1000 ylnda inde hareketle kil bask

yaratlm, 1049da Pi Sheng kil kullanarak

hareketli bask tipini gelitirmitir.
Avrupada hareketli tip (harflerin dizilmesiyle)
bask yaplmasna Gutenberg tarafndan
1446dan sonra geilmitir. Bylece iletiimin
nc nemli buluu olan matbaa ortaya
kmtr.
1452de baskda metal tabakalar kullanlmaya
balanmtr.
Matbaann
icad,
Batdaki
Rnesans hareketine n ayak olmutur.
9

Trkiyede

ilk

matbaa
ise
tarafndan

brahim
1626da

Mteferrika
kurulmutur.
Trkiyede ilk kitabn (Vankulu Lgat)
yaynland tarih ise 1729dur.
Bu
arada Avrupada ilk gazetelerin
1600l
yllarn
banda
grlmeye
balandn, Trkiyede ilk gazetenin ise
(Takvim-i Vekayi) 1831de yaynlanmaya
baladn eklemek yerinde olabilir.
10

1844te Washington ile Baltimore arasndaki 65

kilometrelik mesafede Morseun telgrafla

iletiim kurmasyla birlikte elektronik dil devreye
girmi ve ilerlemelerin gnlk olarak yaand
bir dnem balamtr.
1876da Alexander Graham Bell, insann
konumasn elektrikle iletebilmesini salayan
telefonu icat etmitir.
1895 ise Lumiere kardelerin Pariste ilk
hareketli resim kamerasn yaparak ilk
sinema salonunu at ve ilk filmi gsterdii
tarihtir.
11

 1920de ilk radyo istasyonu Pittsburghda (KDKA)

kurulmutur.
1923te ise Rus asll Amerikal Vladimir Komsa
Zworykin
grntleri
elektrik
iaretlerine
dntren
ikonoskop
lambasn
bularak
televizyonun geliiminde en nemli admlardan
birini atmtr.
Berlin
Olimpiyatlar 1936da kapal devre
televizyon sistemiyle yaynlanr.
1939da New York Dnya Fuarnda halka
televizyon gsterilmitir.
Dzenli
televizyon yaynlarna ise ABDde
1939da balanmtr.
12

Trkiyede ise siyah beyaz ilk televizyon yayn

1952de
stanbul
Teknik
niversitesinde
gerekletirilmitir. Trkiye Radyo ve Televizyon
Kurumunun yayna baladnda ise tarih
1966y gstermektedir.
Dolaysyla
1900lerin
banda
radyo,
1930larn banda televizyon elektronik eya
olarak satlmaya ve yaygnlamaya balamtr.
Birinci Dnya Sava (1914-1918) radyonun,
kinci Dnya Sava (1939- 1945) televizyonun
poplerliini artrmtr.
letiim biliminin doumu da bu yllara;
1900lerin balarna rastlar.
13

lk

bilgisayar ABDli Vannevar Bushun

ynetiminde 1930lu yllarda Cambridgede
Massachusetts
Teknoloji
Enstitsnde
gelitirilmitir.
te
yandan
elektrik
sinyallerinin
ykseltilmesini,
denetlenmesini
ya
da
retilmesini salayan yar iletken ilk aygt; yani
transistr, ABDdeki Bell Laboratuvarlarnda
John Bardeen, Walter Houser Brittain ve William
Bradford Shockley tarafndan 1948 ylnda icat
edilmitir. Bu iletiim teknolojilerinin dnm
noktalarndan birini oluturur.
14

 IBM, 1911de kurulmasnn ardndan Model 650 isimli

ilk bilgisayarn 1953te kartmtr.

nternetin balang noktas saylacak ARPANET
(Advanced Research Projects Agency Network),
Amerikan Savunma Bakanl bilgisayar ebekesi
1969da kurulmutur.
lk kiisel bilgisayarn IBM tarafndan karld tarih
ise 1975tir.
Dnya
genelinde
bilgisayarlarn
birbirine
balanmasn salayan elektronik iletiim a,
internetin yaygnlamas ise 1990l yllara rastlar.
nternetin Trkiyeye gelii ise 1994 ylnda olmutur.
15

letiim Yaklamlar
1. izgisel ve sosyo-psikolojik yaklamlar
2. Medyann etkilerine ynelik yaklamlar
3. zleyici merkezli yaklamlar
4. Teknoloji merkezli yaklamlar
5. Dilbilimsel ve gstergebilimsel yaklamlar
6. Eletirel yaklamlar

16

1. izgisel ve sosyo-psikolojik
yaklamlar
Uyaran-Tepki Modeli
letiim alannda balangc yapan ve 1940larn

sonlarna kadar egemen olan yaklam, psikoloji

disiplininden gelen uyaran-tepki modelidir.
Uyaran-tepki modeli bir uyarana yine bu
uyarann hedefi dorultusunda cevap ya da bir
tepki vermedir. Dolaysyla kitle iletiim
aralarna ynelik yaplan aratrmalara yn
veren temel soru, iletiim aralarnn bireylerin
tutumlar ve davranlar zerinde nasl bir etki
yaptdr.
Buradaki
etkinin
anlam
ise
bireylerin tutum ve davranlar zerinde kitle
iletiim aralar vastasyla deiiklik yapmadr.

17

Kitle

toplumunda
bireylerin
medya
mesajlar karsnda hayli savunmasz
olaca
n
kabulyle
ilk
iletiim
aratrmalarna Sihirli Mermi, Derialt
ne ya da Hipodermik rnga gibi
gl etki yapma potansiyelini artran
metaforik (arma dayal) adlar kullanlr.
20.
yzyln ilk yarsna propaganda
savalar damgasn vurduu iindir ki
bireylerin
alg
ve
tutumlarn
incelemek nemli grlr.
18

 Alg, insanlarn

evresindeki
uyaranlarn ya da
olaylarn ayrmnda
olmas ve onlar
yorumlama sreci ya
da insann yaknndaki
dnyadan etkin bir
ekilde malzeme
seimi yapmas ve bu
malzemeyi
anlamlandrmas
olarak tanmlanr
19

Tutum; bireyin

kendine ya da
evresindeki herhangi
bir nesne, toplumsal
konu ya da olaya
ynelik deneyim, bilgi,
duygu ve gdlerine
dayanarak rgtledii
zihinsel, duyusal ve
davransal bir
tepkinin n eilimidir.

20

Sihirli Mermi
Medyann

insanlar zerindeki etkilerine kafa

yoran
ilk
iletiim
aratrmalar,
medya
mesajlarnn insanlarn tutumlarn istendik ynde
etkileme ve ynlendirmede hayli gl etkilere
sahip olduu eklinde abartl bir n kabule
sahiptir.
Gnmzde nasl ki nternet ve yeni iletiim
teknolojileri tadklar riskler asndan tehlikeli
bulunmakta,
baz
yasaklama
ve
sansr
giriimleri yaplmakta ise gazete, radyo, sinema
ve televizyon da ilk ortaya kp yaygn kullanma
eritiklerinde benzer bir kukuyla karlanmtr.
21

Medyann

snrsz
derecede
etkileme
gcnden kuku duymayan Sihirli Mermi
Kuramna gre, medyann bu kadar gl
bir etkileme ve ynlendirme potansiyeline
sahip olmas, onu tketenlerin yeni
ekonomik
ilikiler
ierisinde,
ehir
ortamnda bir kitle toplumunda yaamalar
ve medya mesajlarnn tketiminde hayli
savunmasz kalmasyla aklanr.

22

Uyaran-tepki

Modelinden hareketle ne
srlen bu grler, tpk sihirli bir
merminin insanlar arasnda dolaarak
doru hedefi bulmas ve etkilemesi gibi
tanmlanr. Dolaysyla yaplan propaganda
karsnda
da
halkn
diren
gsteremeyecei ve siyasal iktidarlar ya da
medya sahipleri tarafndan istendik ynde
tutum
deiikliinin
rahatlkla
yaptrlabilecei kabul grr. Bu yaklam
ekil 2.2de grebiliriz.

23

Dz, izgisel ve tek ynl bir enformasyon akn anlatan bu

modele gre, uyarc bireylerin duyaca ya da grecei herhangi
bir ses, sz, uzun bir konuma olabilecei gibi bir ekil, simge ya da
sembol eklinde bir etkendir. Bireyler bu mesajlar alglar, isel
dnyasnda deerlendirir ve bu uyarandan hareketle bir tepki
gsterirler. Dolaysyla kitle iletiim aralarnn ksa sre ierisinde
ve dorudan etkileme potansiyelinin varl kabul edilir.
24

 Harold

Lasswell

ve

letiim

Zinciri

Modeli
Model 1948 ylnda gelitirilmitir. Lasswell
modelinde iletiim srecinin elerini yle
belirtir: Kim, neyi, hangi kanalla, kime ve
hangi etkiyle syler. Lasswelle gre ister
yz-yze isterse de dolayl olsun her
iletiim eylemi bu formldeki elerin
tmn ya da bir ksmn kanlmaz bir
ekilde ierir.
25

26

Model; geri bildirim iermeyen tek ynl, dz ve

izgisel bir modeldir.

Ona gre alclar pasif konumdadr. zleyicilerin
pasif olduu sav 1970lere kadar devam eden
bir yarg olur.
Lasswellin iletiime bak bir ikna srecidir.
Lasswelle gre etki, izleyicide iletiim srecinde
eler tarafndan oluturulan gzlenebilir ve
llebilir deiim yaratmadr.
letiim zincirindeki elerden bir tanesinde
yaplacak bir deiim etkide de deiiklik
olmasna yol aar.
27

 Shannon ve Weavern Matematiksel Modeli

Claude

Elwood Shannon ve Warren Weaver

letiimin Matematiksel Teorisi (1948) adl
makalelerinde iletiim srecine teknik bir bakla
yeni bir model gelitirirler. Bilgi (Enformasyon)
Teorisini temel alan bu model, kaynaktan hedefe
mesajn tanmas esnasnda herhangi bir
nedenle veri kayb olmamas; dolaysyla yzde
yzlk bir mesaj aktarmnn imkanlarn aratrr.
Hayli teknik bir baka sahip olan bu model,
makineler arasnda veri akn insan iletiimine
uyarlama amac tar.

28

Matematiksel

model daha sonraki iletiim

aratrmalarnda, daha ok bireyler aras
iletiimde kullanlmtr. Her ne kadar dorudan
kitle iletiiminin ieriiyle ilgili gibi grnmese
de gerekte ana akm iletiim almalarnda
insan iletiiminin nasl ilediinin aklamasnda
bir model olarak uzun sre kullanlr. Daha
sonraki iletiim modellerinin dz, dorusal tek
ynl bir izgide kurulmasnda ve bireylerin
davranlarndaki deiiklii lmeyi amalayan
etki
odakl
bir
alma
geleneinin
olumasnda da hayli etkili olmutur

29

30

 Wilbur Schramm ve letiim Modelleri

Wilbur Lang Schramm, iletiim srecini anlatan

modelinde (1954) temel bileene veya eye

ihtiya olduunu belirtir.
Bunlar kaynak, mesaj (ileti) ve hedef (alc)
eklinde sralanr. Schramm modelini gelitirirken
M.. 300 ylnda szl iletiim konusunda kafa
yoran Aristonun grlerinden etkilenir.
Aristo, retorik (rhetoric) de bileen olduunu
syler: Konumay yapan konumac, konu ve
hedeflenen dinleyicidir. Aristonun modelinde
dinleyici ok nemli bir yere sahiptir; nk etkili
bir
iletiimin
gerekleip-gereklememesi
tamamen ona baldr. Eer alc veya dinleyici
de gerekli etki ya da ikna gerekletirilemediyse
iletiim baarl deildir.
31

Schramma gre her salkl iletiimin ileyii yledir: Kaynak

tarafndan mesaj kodlanr (anlaml iletilere dntrr), hedefe
belirli kanallar kullanlarak iletilir. Hedef (alc) ise ald
mesajlar kod amna uratr (anlamlandrr ve yorumlar).

32

2. Medyann etkilerine ynelik

yaklamlar
Denis Mc Quail iletiim aratrmalarn ayr

33

dnem halinde snflandrr:

Birinci dnem 19. yzyl sonlar-1930lar
arasn,
ikinci dnem 1940-60 arasn ve
nc dnem de 1960lar sonrasn kapsar.
1940a
kadarki
ilk
dnem
iletiim
aratrmalarnda medyann olduka etkili bir
ekilde insanlar ynlendirme gcnn
varlna inanlmtr.

 Bu

dnemdeki anlaya gre medya; insanlarn

dnce, inan ve yaam biimlerini deitirmekte,
davran ve tutumlarn etkilemektedir.
Bunun nedenleri arasnda; iletiim teknolojisindeki
gelimeler, ehirleme ve endstrilemenin etkisi,
atomize olmu insan ve Birinci Dnya Savanda
medyann insanlarn beynini ykadna ve kinci
Dnya
Sava
ncesi
faizmin
ykseliini
salamasna olan inan yer almaktadr.
Bu dorultuda da medyann kamuoyuna ynelik
szck mermileri frlatt ya da sihirli bir ine
yapt ve bunlarn da olduka gl bir ekilde
etkide
bulunduu
savunulmutur.
Sihirli
mermi/hipodermik ine kuramlar bu dnemde
medyann etkilerini aklayan ilk almalar olarak
tarihteki yerini almtr.
34

1940lardan balayarak 1960larn bana

kadar olan dnemde medyann etkilerine

ynelik farkl bak alar gelitirilerek
tutumlarn
oluumu
ve
deiimine
odaklanlmtr. ki aamal ak ve
birincil grup etkisi gibi almalar,
medyann etkilerinin hi de sanld gibi
olmadn, medyann snrl etkilere sahip
olduunu ortaya koymutur.

35

 SUSKUNLUK SARMALI KURAMI

Suskunluk

sarmal kuram (spiral of

silence), Alman sosyolog Elisabeth NoelleNeumann tarafndan gelitirilmitir. Kuram
znde, insanlarn aznlkta olduklarn
hissettiklerinde
neden
dncelerini
aklamaktan ekindiklerini aklamaktadr.

36

 Temel

olarak suskunluk sarmal kuram u gre

dayanr: nsanlar belli bir gr benimsemede yalnz
olduklarn dnyorlarsa bunu ak olarak dile
getirmekten
kanrlar;
ancak
bu
grlerinin
paylaldn ya da destek greceini dnyorlarsa
evrelerindeki dier insanlarla bu grleri hakknda
konuurlar.
letiim aralarnn hemen hepsi az ya da ok tekelci bir
ekilde ayn kanlar dile getirme eiliminde olup
insanlar toplumdaki kan iklimine ilikin ou kez yanl
bir grntyle ba baa brakmaktadrlar. Buradan
hareketle belli bir gre sahip birok insan, toplumdan,
bulunduu evreden dlanma korkusuyla grn
savunamayacaktr.
37

38

 GNDEM BELRLEME KURAMI

Medyann

snrl etkilere sahip olduu

grnn
hkim
olduu
dnemde
gelitirilen
gndem
belirleme
kuram
(agenda-setting theory), bu gre bir kar
k anlamna gelmektedir.
Kuram, medyann etkilerinin en azndan
farkndalk yaratma anlamnda bilisel
dzeyde geerli olduunu vurgulamaktadr.

39

Gndem belirleme kuramnn isim babalar

Maxwell McCombs ve Donald Shaw,

dncenin
temellerinin
ilk
iletiim
aratrmaclarndan, siyaset bilimci Walter
Lippmannn 1922de yaymlanan Kamuoyu
(Public Opinion) adl eserine dayandrrlar.
Lippmann bu almasnda iki kavram
kullanmtr:
Dmzdaki
dnya
ve
kafamzdaki resimler.

40

 YETTRME KURAMI
Yetitirme kuram (Cultivation

Theory), Amerika
Birleik Devletlerinde 1960larn sonu ve 1970li
yllarn banda Gerorge Gerbner tarafndan Kltrel
Gstergeler Projesi ad altnda gelitirilmitir. Bu
yzden
Gerbner
ve
arkadalarna
kltrel
gstergeler
grubu
denilmektedir.
Kltrel
gstergeler
kavram,
ekonomik
ve
sosyal
gstergeleri tanmlamak ve onlarn btnln
salamak iin gelitirilmitir. Kavram, nemli
kltrel sorunlarn bir barometresini salamaktadr.
Kltrel gstergeler grubunun nemli bir bulgusuna
gre
televizyonun
yanstt
dnya,
gerek
dnyadan
farkllamaktadr.
Televizyon,
ok
seyredenlerin inanlarn ierie uygun bir ekilde
homojenletirmektedir.
41

3. zleyici merkezli
yaklamlar
Pasif

izleyici; yani kitle iletiim aralarnn

etkisine
maruz
kalan
izleyici
merkezli
aratrmalar, 1970li yllara kadar iletiim
alannda byk bir egemenlik kurmutur.
Tek ynl iletiim modelini izleyen ve insanlarn
kitle iletiim aralarnn pasif tketicileri olduu
fikrini tayan bu yaklamlarn izleyiciyi geri
planda brakmas, daha sonra izleyiciyi merkez
alan modellerin domasna neden olmutur.
Ardndan izleyici merkezli yaklamlar nem
kazanmaya balamtr.
42

Bu almalarda aratrmaclar, kitle iletiim

aralarnn izleyicilere neler yaptn deil,

izleyicilerin kitle iletiim aralaryla neler
yaptn sorgular hale gelmilerdir.
zleyici merkezli almalarda izleyiciler,
iletiim aralarnn etkilerine maruz kalan
pasif
nesneler
deil,
ok
eitli
gereksinimlerini karlamak iin iletiim
aralarn arayan, seen, hangi mesajdan
nasl etkileneceine kendisi karar veren
aktif zneler olarak tanmlanmtr.
43

Bylece iletiim aratrmalarnda odak; mesajn

ierii, etkisi ve mesaj gnderen kaynak

olmaktan kp bu mesaj alan izleyiciye doru
kaymtr.
zleyici merkezli yaklamlarn gnmzde hala
kullanlan nemli aratrma yaklamlarndan
biri kullanmlar ve doyumlar kuram adyla
anlr. Bu yaklam, kiilerin ihtiyalarn ya da
gereksinimlerini gidermek ve haz ya da doyum
salamak amacyla kitle iletiim aralarn ve
bu aralarn ieriklerinin kullandklar dncesi
zerine odaklanr.
44

zleyici merkezli yaklamlar arasnda en ok

dikkati eken kullanmlar ve doyumlar

yaklamnn kitle iletiim srecinde toplumsal
boyutu bir kenara brakarak daha ok bireysel
dzeyde
psikolojik
unsurlar
zerine
younlamas ise eletiri konusu olmutur.
Sz konusu eletiriler, aktif izleyici tezinden
vazgemeden yaklamn sorunlu yanlarn
gidermeye alan kullanmlar ve bamllk,
kullanmlar ve etkiler, beklenti-deeri gibi
eitli modellerin ortaya atlmasna neden
olmutur.
45

 KULLANIMLAR VE DOYUMLAR YAKLAIMI

Kullanmlar ve doyumlar yaklam, insanlarn

medyay neden kullandyla ilgilenmektedir.

Bu yaklam okuyucu, dinleyici ya da izleyicilerin
hangi iletiim aralarn ya da ieriklerini hangi
gereksinimlerle kullandklarn ve ne gibi
doyumlar saladklarn aklamaya alr.
Burada
ortaya
konulmak
istenen
fikir,
izleyicilerin her verileni snger gibi emen pasif
alclar olmad, mesajlar kendilerine uygun bir
ekilde yorumladklardr.
46

47

Modelin balang noktasn bireyin gereksinimleri (1) oluturur. Ancak bu

gereksinimlerin uygun bir eyleme dnebilmesi iin, ilk bata bunlarn
sorun (4) olarak alglanmas gerekir. Ayrca bu sorunlara olas zm (5)
yollarnn da alglanmas gerekmektedir. Modelde gereksinimlerin
deneyimi (3) gelime dzeyi ve siyasal sistemin biimi gibi toplumsal
yapnn zellikleri tarafndan (11) ve ayrca kiilik, toplumsal konum veya
yaam yks gibi bireysel zellikler (2) tarafndan biimlendirilir veya
etkilenir. Sorunlarn alglanmas ve olas zmler, kitle iletiim aralarn
(7) ya da dier davran (8) biimlerini kullanmak zere gdlerin (6)
olumasna yol aar. Sonuta, balangta var olan gereksinimler tatmin
edilerek birey doyuma (9) ular.

Aratrmalarda ortaya konulan bulgular

erevesinde, kitle iletiim aralarnn kullanm

nedenlerine bal olarak elde edilen kiisel
doyumlar genel olarak u ekilde sralanabilir:
Gnlk yaamn basklarndan kurtulmak
Dnyada ne olup bittii hakknda bilgi edinmek
Zaman ldrmek/vakit geirmek
Yiyecek, giyecek ve eyalar hakknda bilgi almak,
Dinlenmek
Kiisel iliki ve arkadalk gereksinimini
karlamak
inde yaadmz zamandan geri kalmamak
(zamana ayak uydurmak).
48

Kullanmlar

ve doyumlar yaklamyla yaplan

aratrmalarn soruturduu konular arasnda
yarma programlar, pembe diziler, cinayet dizileri
yer almaktadr.
Soap opera, radyo ya da televizyon program
olarak dizi biiminde yaynlanan dramatik
kurmacalardr.
Radyo
tiyatrosu
olarak
yaynlandklar dnemlerde sponsorluklarnn
sabun (soap) reten firmalar tarafndan
yaplmas nedeniyle bu kurmaca trne soap
opera ad verilmitir. Bu tr, Trkiyede daha
ok pembe dizi adyla anlmaktadr.

49

 KULLANIMLAR VE ETKLER MODEL

Kullanmlar ve doyumlar yaklam ile etki

modelinin birlemesiyle kullanmlar ve

etkiler modeli ortaya atlmtr.
Kullanmlar ve etkiler, Sven Windahln
iletiim aralarnn farkl kullanm trlerinin
farkl sonular rettii hipotezine dayanan
bir iletiim modelidir.

50

Kullanmlar

ve etkiler modeline gre

tketilen kitle iletiim ieriinin tr, ne
miktarda kullanld ve nasl tketildii bu
ierik tketiminin sonularn kestirmede
nemli rol oynar. Belli tr ierikler belli tr
etkiler yaratma eilimi gsterirler.

51

 BAIMLILIK MODEL
Bamllk modeli, kitle iletiim aralarna

bamllk kuram olarak da adlandrlan bir

yaklamdr.
DeFleur
ve
Ball-Rokeach
tarafndan
gelitirilen bu model, kitle iletiiminin niin
kimi zaman ok gl ve dolaysz, kimi
zaman da dolayl ve olduka zayf etkide
bulunduu sorusunu yantlamaya alr.

52

Bu model, sanayilemi toplumlarda kitle

iletiim aralarnn ok nemli olduunu ve

belli toplumsal ilevler iin insanlarn iletiim
aralarna eitli bamllklar olduunu ne
srer.
Modern toplumlarda kitle iletiim aralarna
maruz kalan bireyler, iinde yaadklar
toplumda olan bitenle ilgili olarak bilgi sahibi
olabilmeleri ve buna gre kendi duygusal ve
dnsel yaplarn ynlendirebilmeleri iin
bu aralara baml hale gelmilerdir.
53

 BEKLENT-DEER YAKLAIMI
Beklenti-deer

yaklamlar,
nsan
davrann nceden kestirmeyi amalayan
ve
insanlarn
davransal
tercihler
yapmalarna yol aan bilisel sreleri
tanmlayan eitli kuramsal yaklamlardr.
Bu yaklamlarn ortak nermesi; bir kiinin
davrannn, o kiinin olas davranlarnn
sonular ve bunlarn kii iin tad
deere ilikin algsyla belirlendiidir.
54

Beklenti-deer

yaklam
kitle
iletiim
aralarnn benimsenmesi, kullanlmas ve
tketilmesi konusunda bir bak as sunar.
letiim arac tarafndan sunulan yararlarn
algs ile bu yararlara bal olarak farkllaan
deerlerin
bir
birleimini
zmleyerek
medya kullanmn aklamaya alr.
Medya tketiminin bireyin kontrolnde olduu
ve potansiyel sonularn olasl ve deerine
ilikin alglaryla ynlendirildii varsaylr.

55

4. Teknoloji merkezli
yaklamlar

Kitle iletiim aralarnn gelimesi ve bu aralarn

gnmzde bilgisayar ve a teknolojileriyle

btnlemesi,
iletiim
alannda
teknolojinin
belirleyici olduu bir yaklam ortaya karmtr.
McLuhan, iletiim aralarnn etkisinin mesajn
ieriinde deil, kullanlan aracn kendisinde
olduunu ne srerek bu grn ara iletidir
savyla zetlemitir. Ona gre, bir iletiim aracnn
asl
etkisi,
duyularmz
arasndaki
oranlar
deitirerek alglama kalplarmz etkilemesindedir.
McLuhan elektronik medyann da dnyay kresel
bir kye dntrdn ne srmtr.
56

McLuhann grleri aada

balklar halinde zetlenmektedir:
Ara Egemen Deiim Gcdr
Ara nsann Uzantsdr
Ara letidir
Gazeteyi sadece gazete olduu iin mi;

yoksa okumak iin mi alyorsunuz?

Eer ierik nemli deilse neden
herkes ayn gazeteleri okumuyor?

57

McLuhan, aralar scak ve souk olmak

zere ikiye ayrmtr. Scak aralar, tek

duyuyu uzatan ve izleyiciye tamamlamas
iin ok ey brakmayan aralardr. Bu
balamda radyo, sinema ve fotoraf scak
aralardr. Souk aralar ise az ey veren
ve izleyici tarafndan ok ey eklenen
aralardr. Televizyon ve telefon gibi.

58

Televizyon

souk
aratr,
nk
enformasyon bakmndan verdii azdr.
Dolaysyla iletiyi tamamlamak iin izleyici
tarafndan aktif katlmay gerektirir. Bu da
televizyon ekranndaki noktalar ve izgileri
birletirerek yaplr. Telefon da souk
aratr.
Szgelii
alc,
bir
telefon
konumasnda atlanan bir bilgiyi salamak
zorundadr. Oysa scak aralar, gerekli tm
verileri saladklar iin alcnn iletiyi
alglarken etkin bir rol oynamas gerekmez.

59

5. Dilbilimsel ve gstergebilimsel
yaklamlar
Gstergebilimin

temel
konusu
iletiim
bilimlerinin de konularndan olan dilsel ve dil
d gstergelerdir.
zellikle son yllarda popler kltr ve grsel
kltrn gndelik yaamda artan rolyle
birlikte, dil d gstergeler zerinde yaplan
almalar da artmtr. Gstergebilimsel
adan toplumsal olan her ey ayn zamanda
bir gsterge unsurudur. Toplumsal olan her
ey var olmaya balad andan itibaren
kendisinin bir gstergesine dnr.
60

Gsterge

(iaret) herhangi bir somut nesne,

durum ya da kavramn yerine geen ve onu iaret
eden resim, yaz ya da grntdr.
Gstergebilim
de gstergelerin ve alma
biimlerinin aratrld disiplindir.
Gstergebilim
iletiim
bilimindeki
dorusal
modellerden farkl olarak dikkatini ncelikle
metinlere (text) yneltir. Gstergebilimin dorusal
modellerden dier bir fark, alcnn konumuyla
ilgilidir. ncelikle gstergebilim alc terimi
yerine
okuyucu
terimini
tercih
eder.
Gstergebilim, alc ya da okuyucunun birok
sre modelinin iddia ettiinden ok daha aktif
bir rol oynadn kabul eder.
61

6. Eletirel yaklamlar
letiim

alanndaki eletirel yaklamlarn ortak

noktas, tm toplumsal ilikilerin ve iletiim
ilikilerinin ayn zamanda iktidar ilikileri olduu;
bu iktidar ilikilerinin de karmak bir toplumsal
sistemde bask biimini ald varsaymdr.
Eletirel yaklamlar, kitle iletiiminin ulusal ve
uluslararas balamlardaki siyasal ekonomisinden
egemen ideolojiler ve bilin ynetimi ilikisine
kadar eitlenen geni bir aratrma alann kapsar.
Pozitivist-deneyci yaklamlarla belirlenen anaakm
kuramlarn eletiren bu yaklamlarn k noktas,
byk oranda Karl H. Marxn grleridir.
62