BÖLÜM 8

BURULMA ETKİSİ
Giriş
Betonarme yapıların monolitik (birdöküm) özelliği
nedeni ile yapı elemanlarının büyük bir çoğunluğu,
diğer etkilere ek olarak burulmaya da maruzdur.
Burulma momenti, sistemin geometrisinden veya
simetrik olmayan yük uygulamalarından
kaynaklanabilir.
Pratikte tüm yapı elemanları için burulma hesabı
yapılması gerekmez. Çünkü çoğu kez burulma
momenti diğer etkilere oranla ihmal edilebilecek
kadar küçüktür.
Hiperstatik bir sistemde yapı elemanına etkiyen
burulma momentinin malzemenin doğrusal elastik
davrandığı varsayımına göre hesabı, gerçekçi
sonuçlar vermemektedir.
Burulma nedeniyle çatlayan bir betonarme kirişin
burulma rijitliği büyük ölçüde azaldığından,
sistemde ihmal edilemeyecek çapta bir uyum
oluşmakta ve bu aşamadan sonra elastisite
teorisine dayanan yöntemlerle hesaplanan
burulma momentleri, gerçek değerlerin çok
üstünde çıkmaktadır.
Betonarme yapı elemanlarında oluşan burulma
momenti için aşağıdaki şekilde iki tipik örnek
verilmiştir.
Şekil a ‘da K412 kirişinin iki ucundaki burulma
momentlerinin toplamı, K407 kirişinin K412
kirişine saplandığı noktadaki negatif eğilme
momentine eşittir.
Şekil b ‘deki kenar kirişte ( K316 ) oluşan
burulma momentleri de döşemeden
aktarılmaktadır.
Betonarme sistemlerde burulma
Burulma momentleri, elemanda kayma gerilmeleri
oluşturur. Kesme nedeni ile oluşan kayma
gerilmelerinden farklı olarak, bu gerilmeler
elemanın karşılıklı iki yüzünde bir birine ters
yöndedir. Bu nedenle, eğilme ve burulmanın birlikte
etkidikleri durumlarda, kesme ve burulmadan
oluşan kayma gerilmeleri elemanın bir yüzünde aynı
yönde iken, karşı yüzde ters yöndedir.
Burulma momenti, elemanın bir yüzünde bu
kayma gerilmelerini, dolayısıyla asal çekme
gerilmelerini artırdığından, eğik çatlak
oluşmasına neden olur ve betonarmede büyük
önem taşır.
Kayma gerilmelerinin neden olduğu asal çekme
gerilmelerinin betonarmede büyük sorunlar doğurduğu,
daha önce Bölüm 7 ‘de ayrıntılı olarak anlatılmıştı.
Eğilme ve kesme nedeniyle oluşan asal çekme
gerilmelerinin yol açtığı sorunların ne denli karmaşık
olduğu da 7. Bölümde incelenmişti. Sorun, burulmanın
da katılmasıyla daha karmaşık hale gelmektedir.
Kesme kuvveti ve burulma nedeniyle kirişin karşılıklı
iki yüzünde oluşan kesme gerilmeleri
Betonarme elemanların burulma hesabında
başlıca iki aşama vardır.
1. Elemana etkiyen burulma momentinin hesabı
2. Kesitin taşıyabileceği burulma momentinin hesabı
(taşıma gücü)
Daha önce belirtildiği gibi; burulma çatlaması, eğilme
ve kesme çatlamasından farklı olarak burulma rijitliğini
önemli ölçüde değiştirdiğinden, oluşan uyum ihmal
edilemeyecek boyutlara ulaşır.
Bu nedenle, elemana etkiyen burulma momenti
belirlenirken, burulma çatlamasının etkisi dikkate
alınmalıdır.
Betonarme yapılarda burulmanın neden olduğu hasar
ve göçmelere nadiren rastlanır. Bu nedenle, ACI ve
daha birçok yönetmelikte burulmaya yıllarca yer
verilmemiştir.
Basit Burulma
Basit burulmaya, yani kesitte sadece burulma momentinin
olması haline pratikte pek rastlanmaz; burulma genellikle
eğilme ve kesme ile birlikte etkir. Bu nedenle, basit
burulmanın ayrıntılı olarak irdelenmesi gereksiz görülebilir.
Ancak basit burulma, tıpkı kolonlardaki eksenel yük durumu
gibi bir sınır durum oluşturduğundan, basit burulma altındaki
davranışın ve dayanımın bilinmesi zorunludur.
Davranış
Dikdörtgen kesitli, donatısız bir beton kiriş, basit burulma
altında deneye tabi tutulduğunda, ilk çatlamanın oluşması ile
son derece ani ve gevrek bir biçimde kırılır. Aşağıdaki şekilde
görüldüğü gibi, çatlaklar kirişin üç yüzünde asal çekme
gerilmelerine dik yönde oluşurken, dördüncü yüzde ezilme
gözlenmektedir.
a) Basit burulma altındaki donatısız bir kirişin kırılması
b) Basit burulma altındaki donatılı bir kirişte gözlenen çatlaklar
Yapılan deneyler, kirişe yerleştirilen boyuna
donatının tek başına yukarıda sözü edilen davranışı
değiştirmediğini göstermiştir.
Boyuna donatı kullanılmadan, salt etriye ile
donatılmış kirişler de tıpkı donatısız kirişler gibi
davranmaktadır. Bu bulgu, etriyenin de tek başına
etkili olmadığını, burulma için mutlaka boyuna
donatıya gereksinme olduğu göstermektedir.
Ancak, etriye ve boyuna donatı birlikte
kullanıldığında, davranış değişmekte ve kiriş ilk
çatlakların oluşması ile kırılmamaktadır.
Bu durumda, kırılma konumuna ulaşılmadan asal
çekme gerilmelerine dik yönde çok sayıda çatlak
oluşmaktadır.
Etriye ve boyuna donatının varlığı, burulmadaki
taşıma gücünü de büyük ölçüde artırmaktadır.
Denge ve Uygunluk Burulması
Burulma etkisinde çatlamanın oluşması ile burulma rijitliği hemen
hemen sıfıra düştüğünden, bu noktalarda burulma plastik
mafsallarının oluştuğu varsayılabilir. Bu davranış, eğilmede donatının
akması ile oluşan davranışa çok benzer. Yani, burulma çatlaması
oluştuktan sonra burulma momentinin sabit kaldığı ve kesitin sabit
burulma momenti altında serbestçe döndüğü varsayılabilir.

Denge burulması
Yapı sisteminde veya elemanında dengeyi sağlayabilmek için
burulma momentine gereksinme varsa, burulma “denge burulması”
dır. Sözü edilen gereksinme, elastik aşamadaki değil, kırılma
aşamasındaki gereksinmedir. Aşağıdaki şekilde gösterilen tüm
eleman ve sistemlerdeki burulma, denge burulmasıdır.
Denge burulmasında, burulma momenti sistemin ayrılmaz bir
parçasıdır; elemanın davranışı doğrusal olsa da olmasa da vardır.
Denge burulması olan sistemlerde, klasik yöntemlere göre
(doğrusal-elastik) hesaplanan burulma momenti ihmal edilemez
veya azaltılamaz.
Denge Burulması Örnekleri
Uygunluk Burulması
Eğer bir sistemde burulma momentinin bulunması denge için
zorunlu koşul değilse, söz konusu burulma “uygunluk
burulması” dır. Yapılarda uygunluk burulmasına, denge
burulmasına oranla daha sık rastlanır.
Uygunluk burulmasında, burulma çatlaması ile oluşan plastik
mafsallarda burulma momentinin sabit kaldığı
varsayılmaktadır. Bu sabit değer çatlama momentidir.
O halde uygunluk burulmasının söz konusu olduğu
durumlarda, burulma momentinin hesabına gerek yoktur.
Bu moment en fazla Tcr ‘ye eşit olabileceğinden, Td=Tcr
varsayılabilir.
Tcr : Burulma bulunması halinde eğik çatlama dayanımı
Td : Burulma bulunması halinde hesap momenti
Aşağıdaki şekil a ve d ‘de uygunluk burulması için iki örnek
gösterilmiştir.
Uygunluk Burulması Örnekleri
Bu durumda, pratikte en sık rastlanan burulma türü olan uygunluk
burulmasında, burulma momentinin saptanması için gerekli çok
sayıda karmaşık hesaba gerek kalmamaktadır. Bu, çok büyük bir
zaman tasarrufu sağlamakta ve işlemleri basitleştirmektedir.
Ancak, bu yapıldığında “uyumun” neden olacağı değişmeler
dikkate alınmalı ve çatlak genişliği kontrol edilmelidir.
Burulma mafsalı oluşan kesitteki çatlak genişliğini 0,3 mm ile
sınırlamak uygun olacaktır. Ancak, burulma çatlağı genişliğinin
hesaplanması son derece zordur. Bu durumda, hesaplanacak birim
dönmenin 10x10-3 rad/m ile sınırlanması uygun ve emniyetli
olacaktır.
Birim dönmenin nasıl hesaplanabileceği, Şekil c örnek alınarak
anlatılacaktır. Önce K202 kirişinin K201 kirişine saplandığı
noktadaki dönme, K202 kirişi basit mesnetli varsayılarak
hesaplanabilir. Hesaplanan bu dönme açısı, K202 ile kolon
arasındaki uzaklığa (burulma açıklığı) bölündüğünde, birim dönme
açısı elde edilmiş olur.
  10 x 10 -3 rad/m
Uygunluk burulması için yapılacak işlemler
şöyle özetlenebilir:

► Burulma ihmal edilir (Td =Tcr varsayımı yapılır)

► Burulma rijitliği sıfır varsayımı ile, diğer elemanlara
gelen zorlamalar hesaplanır.
► Kirişe minimum burulma donatısı yerleştirilir.
Bu bölümün sonunda gösterilecek olan denklemler ile
minimum donatı hesaplanırken, Td =Tcr varsayımı yapılır.
► Birim dönme açısı hesaplanır. Birim dönme açısı ( )
10x10-3 rad/m değerini geçerse, sistem veya eleman
boyutları değiştirilir.
Betonarmede Burulma Hesabı

Denge ve uygunluk burulması için yapılacak

hesaplar oldukça değişik olduğundan, işlemlere
başlamadan önce burulma türünün saptanması
gerekir.
Burada önerilen yaklaşımla, uygunluk burulması
için gereken hesaplar büyük ölçüde azalmakta ve
basitleşmektedir.
Bir kirişin diğer kirişe saplandığı durumlar ve
döşemelerce aktarılan burulma momentlerini
taşıyan kenar kirişler gibi pratikte en fazla
rastlanan burulma sorunları uygunluk burulması
olduğundan, sağlanan bu kolaylık çok önemlidir.
Kullanılacak Denklemler

a) Çatlama

Vcr=0,65 fctd bw d

Tcr=1,35 fctd S

bağıntısındaki S , burulma dayanım momenti olup;

plastisite teorisine göre daha kesin hesap yapılmayan
durumlarda bu değer aşağıdaki çizelgeden alınabilir.
 Çeşitli Geometriye Sahip Kesitler

a) Dikdörtgen Kesit
b) Tablalı Kesit
c) Kutu Kesit
d) Çok Kenar
 Değişik kesitler için yaklaşık burulma dayanım momentleri

Dikdörtgen kesit S=bw2 h/3

Tablalı kesit S=x2 y/3
Dairesel veya dış bükey çok S=3/12
kenarlı kesit
İnce çeperli ( te<x/5 ise ) S=2 Ae te
kutu kesitler ( Ae= bkhk )

Ae : Kesit köşelerindeki boyuna donatı merkezlerini birleştiren sınır içinde kalan alan
Kutu kesitlerde, duvar kalınlığı ortasından geçen çevre içinde kalan alan

Çizelgede, “x” ve “y” tablalı kesiti oluşturan dikdörtgenlerin kısa ve uzun

kenarlarıdır. Bu hesaplarda, gövde dışına taşan tabla genişliği,
tabla kalınlığının üç katından fazla alınmamalıdır.
Kutu kesitlerde te  x/5 ise, kutu kesit, x ve y boyutlarıyla
dikdörtgen kesit gibi dikkate alınır.
Çatlama Kontrolü
2 2
 Vd   Td 
      
 Vcr   Tcr 
Eğer   1,0 ise, kesit çatlamamıştır. Minimum enine
ve boyuna kayma donatısı konulur.

Eğer  > 1,0 ise, kesit çatlamıştır. Burulma hesabı

yapılmalıdır.
b) Taşıma Gücü (Donatı Hesabı)

Ao Aov Aot Vd  Vc Td
   
s s s n  f ywd  d 2  Ae  f ywd
Asw  n  Ao
Vc  0.8 Vcr ( TS 500 ) Kesme İçin Burulma İçin

Asw Vd  0.8Vcr Td
 
s f ywd  d Ae  f ywd
Bu bağıntılarda;
A0 =Kesme ve burulma için gerekli etriyenin kesit alanı
Asl =Burulma için gerekli toplam boyuna donatı alanı
Aov=Yalnız kesme için gerekli etriyenin kesit alanı
Aot =Yalnız burulma için gerekli etriyenin kesit alanı
s = Etriye aralığı
n = Etriyedeki kol sayısı
Asw = n Ao
Eğer n >2 ise; yani çok kollu etriye kullanılması
durumunda, iç kollar burulma donatısı olarak dikkate
alınamaz.
Burulmanın bulunduğu bu durumlarda, Ae alanını
çevreleyen etriyenin kesit alanı, yani sadece burulma için
gerekli etriye alanı Aot den az olamaz.
Böylece; Aswt= n Aot = 2 Aot = Td/(Ae fywd) kadar etriye,
kol sayısı n=2 olacak şekilde düzenlenmelidir.
Örneğin 4 kollu etriye kullanılmış ise; kesme için
etriyedeki kol sayısı n=4 olduğu halde, burulma için
sadece dış çevredeki kollar dikkate alınacağından,
burulma hesabında her zaman 2 kol söz konusudur.
Burulma için gerekli boyuna donatı alanı ise, burulma için
gerekli etriyeye eşit hacimde olmalıdır. Buna göre;

Aot f ywd Td  ue
Asl  ue 
s f yd 2  Ae  f yd
Ae  bk hk , ue  2(bk  hk )

bk ve hk ; köşelerdeki boyuna çubukların, merkezden merkeze

ölçülen uzaklığıdır.
Eğilme ve eksenel kuvvet için gerekli boyuna donatılar
ayrıca hesaplanarak, yukarıdaki donatıya eklenir.
c) Donatı ve zorlamalar için sınırlamalar

Minimum enine ve boyuna donatı koşulu,

asal çekme gerilmeleri nedeni ile oluşacak
gevrek kırılmanın önlenebilmesi içindir.

Zorlamalar için belirlenen üst sınır ise,

yüksek basınç gerilmeleri nedeniyle gövde
betonunun ezilmesi sonucu oluşacak gevrek
kırılmayı önlemeye yönelik önlemdir.
 Ao Ao
Minimum enine donatı ( etriye ):  min
s s
Ao Aov Aot Yandaki bağıntılarda
min  min  min
s s s Td
Ao f ctd Td  1. 0
min  0.15   (1  1.3 )  bw Vd  bw
s f ywd Vd bw alınmalıdır.

Eğer n>2 ise, dış yüzde sadece burulma için gerekli

minimum etriye bulundurulmalıdır. Yani, Ae alanını
çevreleyen etriye, yukarıdaki denklemin parantez içindeki
ikinci teriminden bulunandan(burulma minimum etriyesi) az
olmamalıdır. Buna göre;
Aot f ctd Td
min  0.15   (1.3 )  bw
s f ywd Vd bw
Minimum boyuna donatı :

Aot f ywd
min Asl  min  ue 
s f yd

Td ue
Asl   min Asl
2 f yd Ae
Maksimum zorlama :
Aşağıdaki koşul sağlanamaz ise, kesit boyutları
büyütülmelidir.

Vd Td
   v  t  
bw d S

   max ,  max  0.22 f cd

ÖZET ( İşlem Sırası )
Denge Burulması
1. Kesit zorlamaları, doğrusal-elastik bir çözümleme ile
hesaplanır ( Md , Vd , Td ).
2. Vcr ve Tcr değerleri hesaplanır.
2 2
3.  Vd   Td  hesaplanır.
      
 Vcr   Tcr 
4. Eğer   1,0 ise, kesme donatısı hesabına gerek
yoktur. Ancak, aşağıda verilen denklemden hesaplanan
minimum donatının bulundurulması zorunludur.
Aov  Aot f ctd Td
min  wo   0.15   (1  1.3 )
s  bw f ywd Vd bw
Td ue
min Asl 
2 f yd Ae
 5. Eğer  > 1,0 ise denklemden  hesaplanır. Eğer,
 > 0,22 fcd ise, kesit boyutları büyütülmelidir.
  0,22 fcd ise, denklemlerden gerekli etriye ve boyuna
donatı alanları hesaplanır. Hesaplanan etriye ve boyuna donatı
alanı belirlenen minimum donatıdan az olmamalıdır.
Td  0,65 fctd S ise, burulma ihmal edilebilir ve burulma için
ilave etriye gerekmez. Vd Td
   v t  
bw d S
Ao Aov Aot Vd  0.8Vcr Td
   
s s s n  f ywd  d 2  Ae  f ywd
Aot f ywd Td  ue
Asl  ue 
s f yd 2  Ae  f yd
Ao f T f
min  0.15  ctd  bw  (1  1.3 d ) min Asl  min Aot  ue  ywd
s f ywd Vd bw s f yd

6. Eğilme için gerekli donatı hesaplanır. Asl ile eğilme için

Uygunluk Burulması

1. Burulma momentinin hesaplanması gerekmez. Vd ve Md

hesaplanır.
2. Md ye göre gereken eğilme donatısı hesaplanır.
3. Burulmanın ihmal edildiği elemanlarla ilişkisi olan diğer
elemanlardaki zorlamalar hesaplanırken, burulma ihmal
edilen elemanın burulma rijitliği sıfır alınmalıdır
( O elemana oturanların mesnetleri, basit mesnet alınır).
4. Burulmanın ihmal edildiği elemanlarda, denklemlerden
belirlenen minimum donatı bulundurulmalıdır. Hesaplarda
Td=Tcr varsayılabilir. Td  0,65 fctd S ise burulma için
ilave etriye gerekmez.
Aos  Aot f ctd Td
min  wo   0.15   (1  1.3 )
s  bw f ywd Vd bw
f ctd Td
min Asl  0.39 bwue
f yd Vd bw
5. Burulmanın ihmal edildiği elemanda, birim dönme
açısı hesaplanır. Eğer   10x10-3 rad/m koşulu
sağlanmıyorsa, kesit boyutları değiştirilir.

Uygunluk burulmasında; burulmanın döşeme ya da

nervür tarafından aktarıldığı durumlarda ( kenar kiriş
gibi ) dönme kontrolünün yapılmasına gerek yoktur.

Bir kirişin diğerine saplandığı durumlarda, saplanan

kirişle mesnet arasındaki uzaklık, yüklenen kiriş
derinliğinin üç katından fazla ise, dönme kontrolü
yapılmayabilir.
Detaylandırma ile İlgili Öneriler
Burulma etkisindeki elemanların donatısının detaylandırılmasında
gereken özen gösterilmelidir.
Burulma için gerekli boyuna donatı, olabildiğince kesit çevresine
dağıtılmalı ve köşelerdeki çubuk çapı en az 12 mm olmalıdır.
Ayrıca boyuna iki çubuk arasındaki uzaklık 30 cm yi geçmemelidir.
Burulmanın ihmal edilemeyeceği durumlarda (denge burulması)
etriye uçlarının 90o kancalı ve aynı köşeden bindirmeli yapılmasına
izin verilmez. 135o kancalı ve kapalı etriyeler (örneğin kesit üzerinde
yatay iki kol ile sol ve sağ üst köşeden kanca ile kenetlenmiş etriye)
kullanılır ve uçları çekirdek içinde kenetlenir. Ayrıca, etriye çapı en az
8 mm olmalı ve etriye aralığı aşağıdaki koşulları sağlamalıdır.
s  d/2
Uygunluk
s  ue/8 s  ue/6
burulması için
s  30 cm
Burulma etkisindeki elemanlarda etriyenin kenetlenmesi önemli
sorunlar doğurabileceğinden, kanca ucundaki serbest boy 10 den
az olmamalıdır ve kapalı etriye kullanılmalıdır.