Professional Documents
Culture Documents
M=N (y)
Şekil (a) da gösterilen kolonun maksimum hesap momenti,
dışmerkezliğin oluşturduğu momente (birinci mertebe momenti), ikinci
mertebe momenti eklenerek bulunur.
Kolona uygulanan birinci mertebe momentinin (M=N.e) kolon boyunca
sabit olmasına karşın, ikinci mertebe momenti yer değiştirmeye göre
kolon boyunca değişmektedir.
Bu nedenle maksimum moment, yer değiştirmenin en büyük olduğu
kolon boyu ortasında oluşacaktır.
N (e) = M
Gerçek yapılardaki kolonların sınır koşulları ve kolona etkiyen yükler,
şekilde gösterilenden çok daha karmaşıktır.
Düşey yüke ek olarak yatay kuvvetlerin de bulunduğu
durumlarda, eğer yeterli rijit perdeler yoksa, oluşacak yer
değiştirmeler büyük olacak ve ikinci mertebe momentleri
yüksek düzeylere erişecektir. Böyle bir kolon Şekil (b) de
gösterilmiştir. Bu durumda birinci mertebe momenti de kolon boyunca
sabit olmadığından, birinci ve ikinci mertebe momentlerinin toplanması
ile elde edilen maksimum moment, kolon boyu ortasında
oluşmayacaktır.
Narin betonarme kolonlarda oluşan ikinci mertebe momentleri, çoğu kez
ihmal edilemeyecek büyüklüklere erişeceğinden, bunlar hesapta mutlaka
dikkate alınmalıdır.
İkinci mertebe momentinin doğru olarak bulunabilmesi için yer
değiştirmelerin doğru olarak hesaplanabilmesi gerekmektedir.
Betonarme bir yapı elemanında, özellikle kolon gibi eksenel yük taşıyan
bir elemanda, atalet momenti ve elastisite modülünün, çatlama ve
sünme etkisi nedeni ile doğru olarak hesaplanabilmesi olanaksızıdır.
Bu durumda atalet momenti ve elasitisite modülünü temel alan yer
değiştirme hesabının kesin olması beklenemez.
İkinci mertebe momentinin irdelenmesinden önce, eksenel kuvvet ve
eğilme altındaki bir betonarme kolonun genel davranışı ve taşıma gücü
irdelenecektir.
BİLEŞİK EĞİLME ALTINDAKİ ELEMANLARIN TAŞIMA GÜCÜ
Genel Denklemler
Şekil (a) da kesit geometrisi düzgün olmayan, fakat moment
vektörüne dik yönde simetrik ve donatısı değişik düzeylere dağıtılmış
bir betonarme kesit gösterilmiştir. Kesite etkiyen eksenel yük ve
moment, şekilde gösterildiği gibi kesit ağırlık merkezine “e”
uzaklığında etkiyen bir eksenel kuvvete dönüştürülmüştür.
( M=N . e)
Burada kesit ağırlık merkezi ile brüt kesitin ağırlık merkezi ifade
edilmektedir.
Şekil (b) de gösterilen birim deformasyon dağılımı ile Şekil (c) de
gösterilen beton gerilme dağılımı ve kuvvetler, taşıma gücü
varsayımlarına uygun olarak belirlenmiştir.
Seçilen kesitin dikdörtgenden farklı oluşu ve donatının değişik
düzeylere yayılması, çözümün olabildiğince genel olmasını
sağlamaya yöneliktir.
En genel şekliyle gösterilen bu bileşik eğilme probleminin çözümü,
iki denge ve yeterli sayıda uygunluk denkleminden oluşur.
Uygunluk denklemlerinin sayısı, kesitteki donatı sırasına bağlıdır.
Aşağıda gösterildiği gibi donatı dört sırada düzenlenmiş ise, dört
uygunluk denklemi gerekecektir. Ancak, aşağıda çıkartılacak olan
ifade tüm uygunluk denklemlerini kapsayan genel bir denklemdir.
Bileşik eğilme ( eksenel basınç ve eğilme ) altında taşıma gücü sınır durumu
DENGE DENKLEMLERİ :
n
N r 0.85 f cd Acc Asi si
i 1
n
M r N r (e) 0.85 f cd Acc ( x p x ) Asi si xi
i 1
UYGUNLUK DENKLEMİ :
( x p c ) xi
si 0.003
c
si si E s
xi x p
si 0.003E s 1
c
si f yd
Yukarıdaki üç denklem genel problemin çözümü için yeterlidir. İkinci
denklemde Mr ile gösterilen moment, kuvvetlerin tüm (brüt) kesitin
ağırlık merkezine göre momentidir (kesit üst yüzünden xp kadar
uzaklıkta).
x , beton basınç bileşkesinin basınç yüzünden uzaklığıdır. Eşdeğer
gerilme dağılımı düzgün yayılı olduğundan beton bileşkesi, taranmış
alanın 0.85 fcd ile çarpılmasıyla bulunur.
Fc=0.85 fcd Acc
Burada Acc , k1c ile sınırlanan taranmış beton alanıdır. Bileşkenin
etkime noktası ise, taranmış alanın ağırlık merkezidir.
Denge denklemlerinde basınç kuvvetleri (+), çekme
kuvvetleri ise (-) alınmıştır. Uygunluk denklemlerinden elde
edilen (+) değerler, birim kısalma olarak dikkate
alınmalıdır.
Ayrıca, xi değerleri ağırlık merkezinin üstünde (basınç bölgesine
doğru) olduğu zaman (+) , altında (çekme bölgesine doğru) olduğu
zaman da (-) alınmalıdır.
Kesit geometrisi, malzeme özellikleri ve donatı alanları
bilindiğinde, yukarıda verilen denklemler yardımıyla verilen
M için Nr , yada verilen N için Mr kolayca hesaplanabilir.
Tarafsız eksen derinliği “ c ” için çeşitli kabuller yapılarak,
yukarıdaki denklemlerden her bir “ c ” için N ve M çiftleri
hesaplanabilir.
Bu şekilde elde edilen N ve M değerleri kullanılarak, eksenel
yükün moment ile değişimini gösteren bir eğri elde edilebilir.
Aşağıdaki şekilde dikdörtgen bir kesit için elde edilmiş olan bu
eğri, “karşılıklı etki diyagramı” olarak adlandırılır.
Eğri, taşıma gücü denklemlerinden elde edildiği için bir
“dayanım zarfı” niteliğindedir. Bu eğrinin içine düşen herhangi
bir N – M birleşimi, söz konusu kesitte güvenle taşınabilecektir.
Kolayca görülebileceği gibi, orijinden çizilen radyal doğrular da
kesitte uygulanan dışmerkezliği (eksantrisite) simgelemektedir.
Karşılıklı etki diyagramı üzerinde işaretlenmiş olan B noktası,
dengeli durumu göstermektedir.
Dengeli durumun tanımı, kirişler için yapılan tanımla aynıdır. En
dış basınç lifindeki beton ezilme birim kısalmasına ulaşırken (
TS 500-2000 ’de cu=0.003 ), çekme yüzüne en yakın çekme
donatısı da akma birim uzamasına erişmektedir.
Bu noktaya karşı gelen eksenel yük “ Nb” (dengeli yük) ve
dışmerkezlik / eksantrisite de “ eb” olarak gösterilmiştir.
Karşılıklı etki diyagramı (Dayanım zarfı)
N < Nb veya e > eb olduğu durumlarda, şekilde görüleceği gibi, dış
yüze en yakın çekme donatısı, beton ezilme konumuna ulaşmadan
akacağından, sünek bir kırılma oluşacaktır ( cu=0.003 ve s1 > sy )
Bu tür kırılma “çekme kırılması” olarak adlandırılmıştır.
N > Nb veya e < eb olduğu durumlarda, dışmerkezliğe bağlı olarak,
birim deformasyon dağılımı üçgen veya trapez olabilir. Her iki durumda
da en dış lifteki beton ezilme konumuna ulaştığında ( cu=0.003) ,
çekme yüzüne en yakın donatı çekme nedeni ile akma birim uzamasına
ulaşmayacaktır.
Ancak, tüm kesitte basıncın etkidiği durumlarda, söz konusu donatının
basınca çalışması ve akma birim kısalmasına erişmesi mümkündür.
“Basınç kırılması” olarak adlandırılan bu kırılma, gevrek niteliktedir.
Görüldüğü gibi, bileşik eğilmedeki dengeli durum için yapılan tanım,
kirişler için yapılan tanımla aynıdır.
Hatırlanacağı gibi, kirişlerde kırılma türü, çekme donatısı oranına bağlı
olduğundan, donatı için bir üst sınır konularak gevrek davranışın
yasaklanması mümkün olmuştu.
Bileşik eğilmede ise, kırılma türü donatı oranından bağımsız olup,
eksenel yük düzeyine veya dışmerkezliğe bağlıdır.
Bu durumda, kirişlerdeki gibi donatıyı sınırlayarak gevrek davranışın
önlenmesi mümkün değildir. Kolonun kesit boyutlarını büyüterek eksenel
yükün dengeli yük düzeyi altında kalmasını sağlamak, böylece gevrek
kırılmayı önlemek teorik olarak mümkündür. Ancak, bu çözüm ekonomik
olmayabilir.
Buna karşın, aşırı gevrek kırılmayı önlemek için bazı önlemlerin alınması
da gerekmektedir. Bu önlemler, şunlar olabilir;
TS 500-2000 ’de maksimum eksenel yükün 0.9 fcd Ac veya 0.6 fck Ac
TDY97 ‘de ise maksimum eksenel yükün 0.75 fcd Ac veya 0.5 fck Ac
h k1 c n
M r N r e 0.85 f cd k1c(b) Asi si xi
2 2 i 1
xi h / 2
si 0.003E s 1
c
si f yd
Bu denklemler, dikdörtgen kesitler için genel denklemler olarak kabul
edilebilir ve basit eğilmeden eksenel yüklü kolon durumuna kadar
tüm durumları kapsar.
Bileşik eğilme - eksenel basınç ve eğilme - altındaki dikdörtgen kolon kesiti
Genel denklemlerden elde edilen N ve M değerleri kullanılarak,
momentin eksenel yüke göre değişimini gösteren “karşılıklı etki
diyagramı” veya “etkileşim diyagramı” olarak adlandırılan bir eğri elde
edilebileceği daha önce söylenmişti. Bir dayanım zarfı oluşturan bu eğri,
bileşik eğilme altındaki kesitin taşıma gücünü belirlemede son derece
yararlıdır. Böyle bir eğri için gerekli değerlerin hesaplanmasında
izlenecek yol, aşağıda özetlenmiştir.
a) Önce e=0 durumu için Nor değeri hesaplanır.
Nor=0.85 fcd Ac + Ast fyd
(Dikdörtgen kesit için Ac=bh)
b) Dengeli Nb ve Mb değerleri hesaplanır. Tanım gereği, cu=0.003
ve s1=sy olduğundan, birim deformasyon dağılımı üçgenlerinden, cb
ve esi değerleri hesaplanabilir.
c) Tarafsız eksen derinliği ile ilgili bir varsayım yapılır. Önce büyük bir
“c” değerinden başlamak uygun olur. ( Örneğin c=1.2h )
d) c=0.003 ve varsayılan “c” değeri ile tanımlanan birim deformasyon
dağılımından, tüm si değerleri ve bunlara karşılık gelen si değerleri
hesaplanır.
h
xi
si 0.003E s 1 2
c
si f yd
Elle hesap yapılıyorsa, denkleme gerek olmadan si değerleri benzer
üçgenlerden hesaplanabilir.
e) Değişik düzeylerdeki donatıların taşıdığı kuvvetler hesaplanır.
Fsi=Asi si
f) Beton basınç bileşkesi hesaplanır.
Fc=0.85 fcd k1 c b
g) Varsayılan tarafsız eksen derinliği için kesite etkiyen yük (N) ve (M)
ilgili denklemlerden hesaplanır. Böylece etkileşim diyagramında (N , M)
çifti ile tanımlanan bir nokta bulunmuş olur.
h) Etkileşim diyagramını tamamlayabilmek için benzer şekilde birçok
(N , M) çiftinin hesaplanması gerekir. Bu amaçla (c) basamağına
giderek tarafsız eksen derinliği “c” için yeni bir değer seçilir ve hesap
tekrarlanır.
İki Yüzü Donatılı Dikdörtgen Kesitler
Donatısı yalnızca iki yüzüne yerleştirilmiş, ara donatısı olmayan
dikdörtgen kesitlerin taşıma gücü irdelenecektir.
Betonarme kolonlarda sünme etkisi son derece önemli olduğundan,
M/N oranı ne olursa olsun, genel olarak, kesitin iki yüzüne eşit
donatı yerleştirilmesi benimsendiğinden, burada yalnızca donatının
simetrik yerleştirildiği durumlar incelenecektir.
Aşağıda önerilecek çözüm, eksenel yük düzeyinin çok yüksek veya
çok düşük olduğu durumlar dışında, ara donatılı kesitlere de
uygulanabilir.
Eksenel yük düzeyinin çok yüksek yada çok düşük olduğu durumlar
dışında ara donatı tarafsız eksene yakın olacağından, bu donatılarda
gerilmeler sınırlı düzeyde kalacak, dolayısıyla ara donatının ihmali
büyük hata doğurmayacaktır.
Ayrıca, söz konusu ara donatının ağırlık merkezine göre moment
kolu da küçük veya sıfır olacağından, bu donatının moment
kapasitesine katkısı sınırlı düzeyde kalacaktır.
a) Dengeli Durum
0.003
Birim deformasyon dağılımından, cb d
0.003 sy
Tanım gereği, s1=-fyd ’dir. Ayrıca kolonda kullanılabilecek en
yüksek donatı çeliği kalitesi S420 olduğundan, birim deformasyon
dağılımından s2=fyd olması gerektiği açıkça görülür.
s 2 s1 f yd
h
xp
2
Ast
As1 As 2
2
değerleri denklemlerde yerine konularak, N ve M için dengeli
değerler hesaplanabilir.
h k1cb Ast
M b Nb f yd d
2 2 2
d d d
f yd 0.003Es
sy cb d
Es 0.003Es f yd
Donatı çeliği olarak S420 kullanıldığında dengeli eksenel yük,
aşağıdaki basit bağıntıdan hesaplanabilir. ( d=0.9h varsayılmıştır )
Nb=0.42 fcd b h
b) Çekme Kırılması
Tanım gereği
1) s1 > sy ve s1 = -fyd
2) Eksenel yükün çok düşük düzeyde olduğu durumlar dışında
s2=fyd varsayılabilir.
3) As1=As2=Ast/2
4) xp=h/2 ve x2=-x1=d’’/2 =(d-d’)/2
Çekme kırılmasında oluşacak birim deformasyon dağılımları ve kesit
zorlamaları aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Bileşik eğilme etkisi altında çekme kırılması
Yukarıdaki tanımlama sonucu belirlenen bu değerler,
n
N r 0.85 f cd k1cb Asi si
i 1
h k1c Ast
M r Nr e N (d ) f yd
2 2 2
elde edilir. Bulunan bu iki denklem çözüm için yeterlidir.
Eksenel yükün çok düşük düzeyde olduğu durumlarda,
N d 0.003E s
0.85k1
bhf cd h 0.003E s f yd
Basınç donatısı akma konumuna ulaşmayacağı için iki denge denklemine ek
olarak bir de uygunluk denklemi yazmak gerekir.
s2 için yazılacak bu uygunluk bağıntısı için,
xi h / 2
si 0.003Es 1
denkleminden faydalanılırsa,
c
d / 2 h / 2
s 2 0.003E s (1 )
c
elde edilir. d
s 2 0.003E s (1 )
c
Basınç donatısının akmadığı durumlarda, yukarıda bulunan denklemler
aşağıdaki hale dönüşürler.
c) Basınç Kırılması
Tanım gereği;
1)
s 2 sy , s 2 f yd
s1 sy , s1 f yd
veya tüm kesitte basınç olduğu durumlarda, s1 ≤ fyd
Tanımlama sonucu belirlenen bu değerler,
n
N r 0.85 f cd k1cb Asi si
i 1
h k1c n
M r N r e 0.85 f cd k1c(b) Asi si xi
2 2 i 1
xi h / 2
si 0.003Es 1
c
Denklemlerinde yerine konursa,
Ast
N 0.85 f cd k1cb f yd s1
2
h k1c Ast d
M N e 0.85 f cd k1cb( ) ( f yd s1 )
2 2 2 2
d / 2 h / 2
s1 0.003E s (1 ) s1 f yd
c
d
s1 0.003E s (1 ), s1 f yd
c
Basınç kırılmasında “1” olarak işaretlenen donatı, eksenel yük
düzeyine göre çekme veya basınç taşıyabilir.
Bu donatının çekme bölgesinde olduğu durumlarda, ( d/c ) > 1.0
olacağından, s1 eksi (-) değer alacaktır.
Donatının basınç bölgesinde kaldığı durumlarda ise, ( d/c ) < 1.0
olacağından, donatıdaki gerilme pozitif çıkacaktır.
( d/c ) < 1.0 olduğu durumlarda, “1” olarak numaralandırılan
donatı basınca çalışacağından, akma konumuna ulaşabilir.
Başka bir deyişle, birim kısalma, akma birim kısalmasından büyük
olabilir.
Aşağıdaki şekilde A-B olarak gösterilen basınç kırılmasını
simgeleyen eğri, düz bir çizgi ile değiştirilebilir. Bu yaklaşım şekilden
de görüleceği gibi önemli bir hata getirmeyecektir.
AB eğrisi düz bir çizgi ile değiştirildikten sonra, benzer üçgenlerden
yararlanarak aşağıdaki ilişkiler yazılabilir.
N or N M
N or N b M b
M
N N or ( N or N b )
Mb
Yukarıdaki denklemden M yerine N.e , Mb yerine Nb.eb konularak
aşağıdaki denklemler elde edilir.
e N N or
N N or ( N or N b )
eb N b e N or
1 ( 1)
eb N b
Yukarıdaki denklemin kullanılabilmesi için, kesitin eksenel yük
kapasitesinin ( Nor ) ve dengeli değerlerin ( eb ve Nb ) bilinmesi gerekir.
Bunların hesabı son derece basittir.
Kesit geometrisi ve donatı yerleştirme düzeni ne olursa olsun yukarıdaki
denklem kullanılabilir. Başka bir deyişle, bu denklem ara donatısı olan
dikdörtgen kesitler ve dikdörtgen olmayan kesitler için de geçerlidir.
Basitleştirilmiş karşılıklı etki diyagramı
Ara Donatılı Dikdörtgen Kesitlerin Taşıma Gücü
Ara donatısı bulunan dikdörtgen kesitlerin taşıma gücü daha önce
çıkarılmış bulunan genel denklemlerden hesap edilebilir.
Ara donatılı kesitlerde donatı en az üç ayrı düzeye yerleştirilmiş
olduğundan, kapalı bir çözüm pratik olmaz. Burada, bu tür kesitlerin
taşıma gücünün denem yanılma yöntemiyle hesaplanması önerilecektir.
a) Tarafsız eksen derinliği “c” için bir varsayım yapılır.
b) Benzer üçgenlerden, her düzeydeki donatı için birim deformasyonlar
hesaplanır, si .
c) Her düzeydeki donatı için gerilme ve kuvvet hesaplanır, si=si . Es ,
|s1|≤ fyd ve Fsi=Asi si
si ’nin uzama veya kısalma olmasına göre si ve dolayısıyla Fsi , (+)
veya (-) olabilir.
d) Beton basınç bileşkesi hesaplanır, Fc=0.85 fcd Acc .
e) Denge koşulu kontrol edilir.
n
Asi si Fc N ?
i 1
Genel Çözüm
İki dik doğrultudaki çerçevelerden oluşan bir yapının kolonlarında,
deprem ve rüzgar gibi yatay yük etkilerinden ve bazı durumlarda da
düşey yükler nedeni ile iki eksenli eğilme durumu oluşabilir.
İki yönlü eğilme, özellikle köşe kolonlarında önem kazanır.
Aşağıdaki şekilde gösterilen kolonun donatısı, karşılıklı yüzlere
simetrik olarak yerleştirilmiştir. Bu kolon kesitinin eksenel yük ve iki
dik doğrultuda etkiyen momentler altında taşıma gücü, 2. Bölümde
anlatılan varsayımlar ışığında hesaplanabilir.
Bu varsayımlara göre elde edilen birim deformasyon dağılımı ve kesit
zorlamaları, aşağıda gösterilmiştir.
Çeşitli düzeydeki donatının birim deformasyon değerlerini bulmak için
gerekli olan uygunluk denklemleri, gösterilen birim deformasyon
dağılımından çıkarılabilir.
Eğik eğilme altındaki dikdörtgen kolon kesiti
Yazılacak iki denge denkleminde belirlenmesi en güç olan değerler,
beton basınç bileşkesi ve bu bileşkenin kesit ağırlık merkezine olan
uzaklığıdır.
Beton basınç bileşkesi, kesit üzerinde gösterilen taralı alanın 0.85fcd
ile çarpılması ile bulunur. Tarafsız eksenin konumuna göre, taralı alan
yamuk yada üçgen olabilir. Beton basınç bileşkesi, taralı alanın ağırlık
merkezine etkir.
Tek yönlü eğilmeden farklı olarak, tarafsız eksenin yeri, iki değişkenle
tanımlanır.
Daha genel çözüm isteniyorsa, dikdörtgen basınç dağılımı yerine,
sargı etkisini de içeren daha gerçekçi beton modelleri kullanılabilir.
Yukarıda özetlenen yöntem kullanılarak varsayılan her bir c için N ,
My ve Mz değerleri elde edilir. Varsayılan değişik tarafsız eksen
konumlar için elde edilen bu değerler, dik ekseni N , yatay eksenleri
de My ve Mz olan bir eksen takımına yerleştirilirse, noktaların
birleştirilmesinden bir yüzey elde edilir.
Bu yüzeyi oluşturan noktalar taşıma gücünü simgelediğinden, elde
edilen yüzey, bir dayanım zarfı olarak tanımlanabilir. Buna
“üçboyutlu karşılıklı etki diyagramı” denir.
Üç boyutlu karşılıklı etki diyagramı
Gösterilen karşılıklı etki yüzeyinde, eksenel yük eksenine dik kesitler
alındığında, My ve Mz moment etkileşimini görmek mümkün olur.
Böyle bir kesit yukarııda gösterilmiştir. My ve Mz etkileşim eğrisinin
geometrisi, eksenel yük düzeyine göre değiştiğinden, şekilde
gösterilen geometriden bir genellemeye gidilmemelidir.
Genel çözüm ancak deneme-yanılma yöntemi ile mümkündür.
Önce tarafsız eksen ile ilgili bir varsayım yapılır ve tarafsız eksen
denge sağlanıncaya kadar değiştirilir. Ancak, tarafsız eksen iki
parametre ile tanımlandığından ( kz , h ve θ ), çözüm uzun ve
külfetlidir.
Bu nedenle, bilgisayardan yararlanmak genellikle zorunlu olur.
a) Bresler Yöntemi
Prof. Bresler tarafından tanıtılan bu yöntemin, daha önce eski SSCB ’de
geliştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Çift doğrultuda eğilme ve eksenel
basınç ile zorlanan kesitlerin taşıma gücü hesabı için Bresler tarafından
önerilen denklem son derece basittir.
1 1 1 1
N r N ry N rz N or
Nr : İki yönlü eğilme altındaki kesitin eksenel yük kapasitesi (hesabı
amaçlanan kapasite)
Nry: Yalnızca ez dışmerkezliğine maruz kesitin (ey=0) taşıma gücü
aşamasında taşıyabileceği eksenel yük
Nrz: Yalnızca ey dışmerkezliği maruz kesitin (ez=0) taşıma gücü
aşamasında taşıyabileceği eksenel yük
Nor: Eksenel basınç altındaki kesitin taşıma gücü (ey=ez=0)
Bresler yönteminin en büyük dezavantajı, analize yönelik olmasıdır. Yani
yukarıdaki denklemle ancak boyutları ve donatısı belirlenmiş bir kesitin
yeterli olup olmadığı kontrol edilebilir. Bu nedenle tasarım, bir deneme
yanılma sürecine dönüşür.
b) İngiliz Betonarme Yönetmeliği Yöntemi (CP110)
İngiliz yönetmeliğinde, iki doğrultuda eğilme momenti taşıyan kolonların
taşıma gücü için önerilen denklem, daha önce Bresler tarafından çıkarılan
denklemin özel bir halidir.
n n
M yd
M zd 1.0
M M
oy oz
Myd : Kesite etkiyen ve vektörel yönü “ y ” olan moment, ( Myd=Nd ez )
Mzd : Kesite etkiyen ve vektörel yönü “ z” olan moment, ( Mzd=Nd ey )
Moy : Nd eksenel yükünün ve yalnızca Myd momentinin etkisindeki
kesitin (ey=0) taşıma gücü
Moz : Nd eksenel yükünün ve yalnızca Mzd momentinin etkisindeki
kesitin (ez=0) taşıma gücü
n : 1.0 ile 2.0 arasında değişen katsayı
Nor : Kesitin yalnızca eksenel yük altındaki ( ey=ez=0 ) taşıma gücü
Yukarıdaki denklem bir etkileşim diyagramını simgelemektedir. Temel alınan
etkileşim eğrisi, karşılıklı etki yüzeyinin, N eksenine dik bir düzlemle
kesilmesi ile elde edilebilir. Denklem ve şekilde gösterilen N=Ni düzeyinde
kesit alınarak bulunan Mxy - Mxz etkileşim diyagramı, Moy ve Moz
değerlerine bölünerek boyutsuz bir duruma getirilebilir. Seçilen n
katsayıları ile elde edilen eğrilerle, şekildeki karşılıklı etki eğrisine
yaklaşılmaya çalışılmaktadır.
n =1.0 ise, A ve C noktalarını birleştiren bir doğruyu,
n =2.0 ise, A ve C arasında bir daire parçasını simgelemektedir.
Gerçek durum da buna benzemektedir.
N/Nor oranı yükseldikçe, eğri daireselliğe yaklaşmaktadır.
Nd Nd
n 0.67 1.67 , 0.2 0.8
N or N or
c) Çakıroğlu - Özer Yöntemi
Bu yöntemde, çeşitli durumlara göre farklı denklemler verilerek, eğik eğilme
ve eksenel basınç altındaki kesitlerin taşıma gücü ifade edilmektedir.
Bu denklemler, TGÇA sh:173 - 181 ‘de verilmiştir.
Beton Dayanımının Bileşik Eğilme Altındaki Kesit
Taşıma Gücüne Etkisi
Yapım sırasında gerçekleştirilen beton dayanımının tasarımda
öngörülenden daha düşük olduğu durumlar; maalesef, ülkemizde sık
rastlanan bir durumdur.
5. Bölümde basit eğilmenin söz konusu olduğu durumlarda beton
dayanımının eğilmedeki taşıma gücüne etkisinin oldukça küçük
olduğu gösterilmişti.
Beton dayanımının bileşik eğilmedeki kesitin taşıma gücüne
olan etkisi ise, basit eğilmedeki kadar ihmal edilebilecek
düzeyde değildir.
Bileşik eğilme durumunda kapasite iki değişkenle Nr ve Mr ifade
edilmektedir.
Bu nedenle, sabit bir eksenel yük için moment taşıma güçlerini veya
sabit bir moment altında taşınabilecek eksenel yükleri karşılaştırmak
mümkündür.
► Eksenel yük düzeyinin yüksek olduğu durumlarda (e/h=küçük),
beton dayanımındaki azalma taşıma gücünü önemli ölçüde
etkilemektedir. Beton dayanımının azalması ile moment ve
eksenel yük taşıma güçlerinde görülen düşme oranları birbirinden
fazla farklı değildir.
► Beton dayanımındaki düşmenin taşıma gücüne etkisi, eksenel
yük düzeyi (e/h=büyük) küçüldükçe azalmaktadır. Bu durumda
davranış basit eğilmeye yaklaştığından, gözlenen bu sonuç son
derece doğaldır.
► S420 yerine S220 kullanıldığında, beton katkısı daha büyük rol
oynadığından, beton dayanımındaki azalma taşıma gücünü daha
fazla etkileyecektir.
► Kesitteki donatı oranı arttıkça betonun kesit davranışına katkısı
azaldığından, beton dayanımındaki düşme taşıma gücünü daha az
etkilemektedir.
► Bileşik eğilmede, özellikle eksenel yük düzeyinin yüksek olduğu
durumlarda, basit eğilmeden değişik olarak, beton dayanımındaki
düşme, taşıma gücünü hemen hemen aynı oranda etkilemektedir .
İki ayrı fcd için karşılıklı etki diyagramı
Bileşik eğilmede, beton dayanımının taşıma gücüne etkisi
Kolonlarda Boyutlandırma ve Donatı Hesabı
Daha önce de belirtildiği gibi, betonarme kolonların salt eksenel
basınç taşıyor gibi boyutlandırılıp donatılmasına izin verilmez. Eğer
hesap momenti Md , ve hesap eksenel yükü Nd , temel alınarak
hesaplanan dışmerkezlik, yönetmelikte öngörülen minimum
dışmerkezlikten küçük ise, boyutlandırma ve donatı hesabında
minimum dışmerkezliğe göre hesaplanan moment temel alınır.
Eğer Md < ( Nd . emin) ise, hesap momenti =Nd . emin
emin=15mm+0.03h
( h: dış merkezlik doğrultusundaki kolon kenarıdır. )
Hesap eksenel yükü Nd , kolona etkiyen eksenel yükler uygun yük
katsayıları ile çarpılarak elde edilir.
Hesap momenti Md ise, yapısal çözümlemeden elde edilen ve yük
katsayıları ile çarpılmış eğilme momentidir.
M’d ise, Md momentine ek olarak ikinci mertebe momentlerini de
içeren maksimum kolon momentidir.
Yönetmelikte kolon boyuna donatısının oranı için alt ve üst sınırlar
verilmiştir. Alt sınırın amacı, kesitin betonarme gibi davranmasını
sağlamak ve belirli bir sünekliği garanti etmektir.
TDY97 ‘de, boyuna donatı için öngörülen alt sınır 0.01 , üst sınır ise
0.04 ’tür. Donatının eklendiği bölgelerde üst sınır 0.06 ’ya kadar
çıkabilmektedir.
TS 500-2000 ’de, gerekli boyuna donatının en az 1.3 katının sağlanması
koşuluysa, donatı oranı alt sınırının 0.005 değerine kadar
azaltılabileceği söylenmektedir.
Bu azaltma, elbette ancak deprem dayanımına katkıda bulunmayan
kolonlar için geçerlidir.
Deprem dayanımına katkıda bulunan kolonlar için Deprem
Yönetmeliği’nin t≥0.01 koşulu geçerlidir. TS-500-2000 ’de donatı için
verilen üst sınır, deprem yönetmeliğiyle aynıdır.
Birçok ülkenin deprem yönetmeliğinde, kolonlarda belirli bir rijitliği ve
sünekliği sağlamak amacıyla eksenel yük için bir üst sınır getirilmiştir.
Ülkemizde bu sınırlama hem TS 500-2000 ‘de, hem de Deprem
Yönetmeliğinde ayrı ayrı yapılmıştır.
TS 500-2000, Nd ≤ 0.6 fck Ac veya Nd ≤ 0.9 fcd Ac
Deprem Yönetmeliği, Nd ≤ 0.5 fck Ac veya Nd ≤ 0.75fcd Ac
Ülkemizin hemen tamamı deprem bölgesi olduğundan, TS 500-2000
sınırlaması ancak deprem dayanımına katkıda bulunmayan çerçeve
kolonları için geçerlidir.
Öntasarım aşamasında kesit boyutları saptanırken, kesit alanı aşağıdaki
değerden az olmamalıdır.
min Ac=Nd/(0.75 fcd)
TS 500-2000 ve Deprem yönetmeliğinde dikdörtgen kesitli kolonların
kesit alanının 75000 mm2 den az olmaması ve en küçük kesit
boyutunun 250 mm olması öngörülmektedir. Dairesel kolonlar için
minimum çap 300 mm ’dir.
Öntasarım aşamasında kolon boyutları saptanırken, yukarıdaki
denklemden yararlanılabilir. Hatta, bazı amprik bağıntılar da
geliştirilebilir. Fakat mühendislik önsezisi ve tecrübesi,
denklemlerden çok daha isabetli sonuç verebilir.
Kesin tasarım aşamasında, yapılan çözümleme sonucu hesap
zorlamaları, Nd ve Md hesaplanmıştır. Kolon kesit boyutları da
öntasarım aşamasında bilinmektedir. Amaç gereken donatının
saptanmasıdır.
Yapısal çözümleme, birden fazla hareketli yük düzenlemesi için
yapıldığından, çeşitli yük birleşimleri dikkate alındığında
( örneğin 1.4G+1.6Q ve 1.0G+1.0Q+1.0E ), donatı hesabı için çok
sayıda Nd ve M’d çifti vardır. Tasarımcı deneyim ve davranış bilgisi
ile bunların bir kısmını eleyebilir ( hesaplarda , özellikle max N ,
max M ve max V değerlerini içeren birleşimleri dikkate almak gibi ).
Diğerleri için donatı ayrı ayrı hesaplanır ve çıkan en yüksek değer
kullanılır.
Kolon Taşıma Gücü Abakları
Taşıma gücü hesabı için en kullanışlı abaklar, boyutsuz karşılıklı etki
diyagramlarıdır. Karşılıklı etki diyagramlarının ordinatı b.h.fcd , apsisi de
b.h2.fcd ’ye bölündüğünde, eksenel yük ve moment ifadeleri boyutsuz
hale getirilmiş olur.
N/(b.h.fcd) ve M/(b.h2 . fcd)
Böylece belirli bir donatı türü ( S220 veya S420 ), belirli bir d’’/h oranı,
belirli bir donatı düzeni ve oranı için diyagram genelleştirilmiş olur. Aynı
abak üzerinde çeşitli donatı oranlarını gösteren çok sayıda boyutsuz
karşılıklı etki diyagramı çizilebilir.
Betonarme için çizelge ve abaklar ( TGÇA 4.2 - 4.79 ) ‘da, donatı
oranı t.m olarak ifade edilmiştir. Burada m = fyd/fcd olduğundan,
eğriler beton dayanımından bağımsız bulunmuş olmaktadır.
Abaklardan;
4.2 - 4.45 : Dikdörtgen kesit ,
4.46 - 4.63 : Daire kesit,
4.64 - 4.79 : Halka kesit
içindir.
TGÇA 4.2 - 4.45 de dikdörtgen kesitler için verilen abaklardan
hangisinin kullanılacağı, söz konusu kesitte kullanılan donatı sınıfına
(S220 veya S420), d’’/h oranına ve katsayısına bağlıdır.
Abaklardan iki ayrı d’’/h oranına en yakın olanı kullanılır veya iki
abak arasında doğrusal oranlama yapılır.
katsayısı, ara donatı alanının, kesitteki tüm donatı alanına
oranıdır.
Sözü edilen abakların özelliklerini daha iyi tanıyabilmek için, tipik bir
abak aşağıda şekilde gösterilmiştir. Abağın sağ üst köşesinde donatı
düzeni gösterilmiş ve önemli bazı parametreler tanımlanmıştır.
Onun hemen solunda, kutu içinde abak seçiminde temel alınacak
kesit özellikleri belirtilmiştir,
a) donatı sınıfı
b) d’’/h oranı
c)
Şekilde gösterilen her eğri belirli bir donatı oranını temsil etmektedir.
t=(t m)/m
Örnek Kolon Taşıma Gücü Abağı 4.2
Örnek Kolon Taşıma Gücü Abağı 4.27
Örnek Kolon Taşıma Gücü Abağı 4.44
Örnek Kolon Taşıma Gücü Abağı 4.59
Örnek Kolon Taşıma Gücü Abağı 4.77
Abakta TS 500-2000 de bulunan iki sınır, koyu çizgilerle gösterilmiştir.
Bu sınırlardan ilki, minimum dışmerkezliktir, e/h ≤ 0.1 ( Eski TS
500 ) .
Eğrilerin bu sınırın solunda kalan parçaları kullanılmamalıdır.
İkinci sınırlama yük düzeyi ile ilgilidir.
Abakta bu sınır ( N / Acfcd ) = ( N / bhfcd ) = 0.9
olarak gösterilmiştir.
Eğrilerin bu sınır üstünde kalan bölümleri de kullanılmamalıdır.
h : Dışmerkezlik doğrultusundaki kenar
Abakların, çeşitli problemlerin çözümünde nasıl kullanılacağı aşağıda
özetlenmiştir.
Problem 1-Tek yönlü eğilmede kolon donatısının
belirlenmesi
n 4 için , H
N d
0 .6
(E I )
c c r
n 4 için , H
N d
0.2 0.1n
(E I )c c r
N k
lk 35
i Nd
f ck Ac
olan kolonların hesap momentinin bulunmasında, ve s değerlerinin çarpımı
kullanılır. ( M’d = . s . Md2 )
2 EI
Nk 2
lk
Betonarme kolonunun etkili eğilme rijitliğinin ( EI ) hesabı için, TS
500-2000 ’de önerilen iki yaklaşık bağıntı aşağıda verilmiştir.
0,4 × Ec I c
EI = veya ;
1 + Rm
0.2 Ec I c + Es I s
EI =
1 + Rm
Ec : Betonun elastisite modülü ( TS 500-2000 ’den alınacak )
Ic : Tüm brüt beton kesitinin atalet momenti
Rm : Sünmeye bağlı katsayı
Es : Çeliğin elastisite modülü
Is : Kolon boyuna donatısının beton kesiti ağırlık merkezine göre
atalet momenti
Yukarıda verilen ilk formül, boyuna donatının 0.01 ile 0.02 arasında
olduğu durumlarda oldukça iyi sonuçlar vermektedir.
Ancak, donatı oranının daha fazla veya narinliğin çok büyük olduğu
durumlarda, eğilme rijitliğinin hesabında donatının da dikkate
alınması ve ikinci formülün kullanılması yararlı olur.
TS 500-2000 ’e göre sünme ile ilgili katsayı Rm , yanal ötelenmenin
önlenmiş yada önlenmemiş olmasına göre iki ayrı biçimde hesaplanır.
Yanal ötelenmesi önlenmiş sistemlerde Rm , kalıcı hesap eksenel
yükünün ( Ngd=1.4 Ng ), hesap eksenel yüküne ( Nd ) oranıdır.
Rm=Ngd/Nd