BÖLÜM 4

EKSENEL KUVVET ALTINDAKİ

ELEMANLAR

Giriş

Betonarme yapı sistemlerinin monolitik / birdöküm özelliği

nedeni ile bir elemanın salt eksenel yük taşıması mümkün
değildir.
Eksenel yük taşıyan her eleman, küçük de olsa bir miktar
kesme kuvveti ve moment taşır.
Özellikle Türkiye gibi arazisinin büyük kısmı deprem
kuşağında olan bir ülke için, depremin oluşturacağı
atalet/eylemsizlik kuvvetleri nedeni ile bir elemanın
moment taşımadığını düşünmek imkansızdır.
Eksenel Basınç Taşıyan Elemanlar :
Kolonlar
Yönetmeliklerde bir elemanın salt (sadece) basınç
taşıyor gibi tasarlanmasına izin verilmez.
Fakat, bunun bir sınır durum oluşturması nedeni ile
salt eksenel yük taşıyan elemanların davranış ve
dayanımlarının bilinmesinde fayda vardır.
En sık rastlanan eksenel yük taşıyan elemanlar
kolonlardır.
Kolonların temel işlevi, katlara gelen yükleri
taşımak ve bunları temele aktarmaktır.
Kat yükü kolona kirişler vasıtasıyla ya da kirişsiz
döşemelerde olduğu gibi doğrudan döşemelerce
aktarılır. Kolonlar, deprem ve rüzgar gibi yatay
yüklerin taşınmasında da varsa perde duvarlarla
birlikte en önemli işlevi üstlenirler.
Minimum dış merkezlik / eksantrisite “ e ” ile ilgili
TS 500-2000 koşulları daha ileride
 Kolon Türleri
Kolonlar basınç taşıyan elemanlar olduğundan boyutları
ayarlayarak tüm eksenel yükü betona taşıtmak ve böylece
donatısız kolon yapmak ilk bakışta mantıklı gözükebilir. Fakat,
büzülme ve özellikle sünme deformasyonları ile öngörülmeyen
eğilme momentlerinin oluşabilme ihtimalleri nedeniyle,
yönetmeliklerde buna izin verilmez. Ayrıca, kolona yerleştirilen
boyuna donatı eksenel yükün bir bölümünü de taşır.
Betonarme kolonlar, boyuna donatıyı saran enine donatının
cinsine göre iki sınıfa ayrılır.
a) Boyuna donatısı bireysel etriyelerle sarılmış olanlara “Etriyeli
Kolon”
b) Boyuna donatısı spiral şeklinde sürekli dairesel fretlerle sarılmış
olanlara “Fretli Kolon”
c) Eksenel yükün bir kısmının çelik elemanlarla taşındığı kolonlara
ise “Bileşik Kolonlar”
denir.
Enine donatı içinde kalan beton alanı “çekirdek / göbek alanı”,
dışında kalan alan ise “kabuk alanı” olarak adlandırılır.
Yapım kolaylığı ve mimari ile uyum açısından uygulamada en çok
kullanılan etriyeli kolon kesiti kare veya dikdörtgen, fretli kolon
kesiti ise daireseldir. Ancak, mimari gerekçelerle kolon kesitleri L ,
Kolon Türleri
Kolonlar İçin Elastik Teori
Ülkemizde elastik teorinin betonarme tasarımında
kullanımına izin verilmemekle birlikte; büzülme, sünme ve
kullanılabilirlik hesaplarında elastik teoriye dayalı birtakım
tanım ve teknikler kullanıldığından, burada bu konu kısaca
irdelenecektir.
Elastik teoride, beton ve çelik davranışının elastik olduğu
varsayılır. Eksenel yük altında gerilmelerin hesaplanmasında
“Eşdeğer Alan” kavramından yararlanılır. Buna göre kesitteki
toplam boyuna donatı alanı Ast , modüler oran ( n = Es / Ec )
ile çarpılarak eşdeğer beton alanına dönüştürülür. Betona
dönüştürülmüş eşdeğer alanın taşıyacağı eksenel yük, denge
N = σ A +σ A
denklemlerinden c bulunabilir.
cn s st
Acn =Ac-Ast
N = σ c [ ( Ac − Ast ) + nAst ]
N N
σc = =
( Ac − Ast ) + nAst Ac + Ast ( n − 1)
Donatıdaki gerilmeler ise yukarıda formülde bulunan
beton gerilmesinin modüler oranla çarpılması ile
bulunur.
N ( n)
σs = = nσ c
Ac + Ast (n − 1)

N : Eksenel yük
σ c : Betondaki gerilme
σ s : Donatıdaki gerilme
Ac : Tüm( brüt ) beton alanı
Ast : Kesitteki toplam boyuna donatı alanı
Acn : Net beton alanı
n : modüler oran, Es / Ec
Yukarıda bulunan denklemler donatı oranı cinsinden de ifade
edilebilir. Buna göre:
Ast
ρ t : Donatı oranı (Donatı yüzdesi) ρ
: t =
(Toplam boyuna donatı oranı) Ac

N / Ac N / Ac
σc = ; σs =n ×
1 +ρt ( n - 1) 1 +ρt ( n - 1)

Yukarıda gösterilen gerilmelerin betonun zamana bağlı

deformasyonları nedeniyle, zamanla büyük ölçüde
değişebileceği daha önce belirtilmişti. Bu nedenle, her iki
malzemenin de doğrusal elastik davrandığı varsayımına göre
çıkarılan bu denklemler, kesit hesabı için hiçbir zaman
kullanılmamalıdır.
Ancak; söz konusu denklemler, büzülme ve sünme nedeniyle
oluşacak gerilmelerin kestirilmesinde yararlı olur.
Yukarıda tanımlanan gerilmeler betonun
zamana bağlı deformasyonları (büzülme
ve sünme) nedeni ile büyük ölçüde
değişecektir.

Büzülme ve sünme problemlerinde, çevreye

yayılmış olan donatı, eksenel simetriden
yararlanılarak kesit ağırlık merkezinde
toplanabilir.
Eleman deformasyon yapmakta serbest
olduğu sürece betonda hiçbir gerilme
oluşmayacaktır.

Betonarme elemanda sünme ve

büzülmeden etkilenmeyen donatının
varlığı, betonun zamana bağlı
deformasyonunu bir miktar sınırlayacağı
için her iki malzemede de gerilmeler
Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, elemanın serbest
kısalması ε t l olması gerekirken, donatının varlığı nedeni ile
deformasyon azalmakta ve ε s l olmaktadır . Bu durumda
betonda gerilme oluşturan deformasyon, engellenen
deformasyondur, ε c l = ε t l – ε s l . Donatıda gerilme
oluşturan deformasyon ise, doğrudan ε s l ’ dir. Burada ε t ,
büzülme, sünme veya sıcaklık değişimi birim
deformasyonlarının her biri veya toplamıdır.

Büzülme ve/veya sünme etkisi altındaki betonarme

Beton ve donatıda oluşan gerilmeler, yazılacak
denge ve uygunluk denklemlerinden yararlanılarak
hesaplanabilir.
Çekme gerilmesi ve birim uzama (-) işaretli olarak
yazılacaktır.

Denge denklemi :
N c +N s =0
( Ac - Ast )σc +Ast σs =0 (1)

Uygunluk Denklemi :
c ε l + ε sl = ε t l (2)

Gerilme - birim deformasyon ilişkisi : Es

ε c = −σ c / Ec ε s = σ s / Es n= (3)
Ec
Yukarıda verilen denklemler gerilme hesabı için yeterlidir.
Bunun için (1) denkleminde σ s yerine (3)
denkleminden ε s . Es yazılır ve buradan ε s yerine (2)
denkleminden ε t- ε c konulur ve ε c yerine de -
σ c/Ec yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa;
Ast ε t E s
σc = −
Ac + Ast (n − 1)

bulunur.
Ast
ρ =
Donatı oranı t olarak gösterilirse, yukarıdaki
Ac
denklem şu şekli alır.
Esε t Esε t
σ c = − ρt σ s = (1 − ρ t )
1 + ρ t (n − 1) ; 1 + ρ t (n − 1)
Eksenel Yüklü Kolonların
Davranışı

Kolonun yük taşıma gücünün tükenmesi

için, mutlaka her iki malzemenin de sınır
dayanım değerine ulaşması gerekmektedir.
Beton veya donatı sınır dayanımına eriştiğinde
“kuvvet uyumu” oluşmakta ve sınır dayanıma
erişmeyen malzeme diğerine yardım
etmektedir.
Deneylerden elde edilen bilgiler ışığında,
eksenel basınç altındaki bir betonarme elemanın
taşıma gücünün, beton ve donatı kapasitelerinin
N or = 0.85 f ck Acn + Ast f yk
toplanması ile elde edileceği anlaşılmıştır.

Acn = Ac − Ast
Yapılan deneylerde, eksenel yük sıfırdan başlayarak
belirli basamaklarla artırıldığında, donatı ve betonda
oluşan gerilmelerin elastisite teorisinden elde edilen
sonuçlardan fazla farklı olmadığı görülmüştür.

Ancak, yük belirli bir aşamada sabit tutulduğu takdirde,

zamana bağlı deformasyonlar nedeniyle gerilmeler
önemli ölçüde değişmekte ve hesaplanan gerilmeler
elde edilen sonuçlarla uyuşmamaktadır.

Eksenel yük taşıyan kolonda (M=0) eğer boyuna donatı

çeliği S220 ise, donatı akma birim kısalmasına
ulaştığında ε sy =0.0011 olup, beton henüz maksimum
gerilmeye karşılık gelen birim kısalmaya erişmemektedir
(ε co =0.002) . Bu durumda yük artırıldığında, donatı
tarafından karşılanan kuvvet sabit kaldığından, betonun
uygulanan yükten aldığı pay oranı yükselmektedir.

Birim kısalma ε co değerine eriştiğinde, betonun ezilerek

dağılmasını önlemek, ancak betonca taşınan yükün bir
bölümünün donatıya aktarılması ile mümkün olur.
Bunun nedeni, betonun σ −ε eğrisinin incelenmesinden
anlaşılabilir;
Yukarıda bir kez daha verilen şekillerden de görüleceği üzere, birim
kısalmanın ε co değerini geçmesi, ancak bir gerilme azalması ile
mümkün olacaktır. Bu aşamada betondan donatıya kuvvet aktarmak
mümkün değildir; çünkü donatı daha önce akma gerilmesine ulaştığı
için daha fazla yük almayacaktır. Bu durumda kolon taşıma gücüne
ulaşacak ve artan deformasyonlarla yük düşmeye başlayacaktır. Bu
nedenle, taşıma gücüne erişildiğinde kolondaki birim kısalma, yaklaşık
ε co =0.002 olacaktır.
Kolon boyuna donatısı S420 olduğu durumlarda, donatının akma birim
deformasyonu, yaklaşık betonun birim kısalması ε co ’ ya eşit
olacağından (ε sy =0.0021),
=0.0021) taşıma gücündeki birim kısalma yine 0.002
Yukarıda sözü edilen davranış, ancak yeterli sargı donatısı ile çekirdekteki
betonun dayanımı ve σ −ε eğrisinin tepe noktasındaki birim kısalma değeri
artırılarak (ε( co >0.002) değiştirilebilir.Bu ise, sargı donatısı olarak sürekli
dairesel fret kullanmakla mümkündür. Uygulamada dikdörtgen kolonlarda
enine donatı olarak kullanılan bireysel etriyelerle buna yakın bir sargı
etkisinin sağlanabilmesi ve daha sünek bir davranış elde edilmesi ise,
tutulmuş boyuna donatılar arasındaki uzaklık olan serbest etriye açıklığı “a”
ve etriye aralığı “s” azaltılarak ve bunlara göre daha az etkili olsa da, etriye
çapı artırılarak mümkündür.Bunun nedeni, fretteki deformasyonların eksenel
rijitliğe, dikdörtgen etriyede ise eğilme rijitliğine bağlı olmasıdır.

Kolon davranışına sargı donatısının Etriyeli kolonun kırılma davranışı

etkisi
Yukarıdaki şekilde verilen yük - deformasyon eğrilerinin incelenmesinden,
enine donatının sargı etkisinin artırılmasının kolonlardaki davranışı
sünekleştirdiği; dolayısıyla, eğriler altında kalan alanlar kıyaslandığında,
enerji tüketme kapasitesini artırdığı açıkça görülmektedir. Bu durum, çok
yüksek enerjinin bir anda açığa çıktığı deprem etkisi altındaki kolonlar için
Aşağıdaki şekilde, brüt beton ve boyuna donatı alanları aynı olan, etriyeli ve
fretli iki kolonun yük-deformasyon eğrileri gösterilmiştir. Etriyeli kolonun sargı
donatısı oranı ve aralığı, çekirdek alanındaki betonun özelliklerini değiştirecek
düzeyde değildir.

Eksenel yük altındaki kolonların davranışı(etriyeli ve fretli

kolonlar)
Şekilden görüldüğü gibi; A tepe noktasına kadar, beton ve boyuna donatı
alanları aynı olan etriyeli ve fretli kolonların davranışları arasında fark
olmayıp, taşınan yük aynıdır. Deneylerden, A tepe noktasına erişinceye kadar
fret ve etriyedeki gerilmelerin sıfıra yakın olduğu, dolayısıyla sargı donatısının
bu noktaya kadar taşıma gücüne katkısı olmadığı görülmektedir. Fakat, A tepe
noktasından sonraki davranış çok farklıdır. Etriyeli kolonda A noktasına
Eksenel yük taşıyan etriyeli bir kolonun kırılması,
aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi betonun ezilmesi ve iki
etriye arasındaki boyuna çubukların burkulmasıyla
meydana gelmektedir.

Etriyeli kolonun kırılması ODTÜ

Deneyleri
 kolon deneyi.WMV

Kesit 16x16 cm, C20-S220, 4 φ12, φ 8/8-4

70

60

50

Eksenel Yük (ton)

40

30

20

10

0
0 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006

Boyuna Birim Kısalma ( ε )

Selçuk Üniversitesi Kolon Deneyleri

A tepe noktasına kadar benzer davranışı gösteren fretli kolonun
artan deformasyon altındaki davranışı ise, etriyeli kolonunkinden
çok farklıdır.

Fretli kolonda sargı mekanizması

Yukarıdaki şekilde fretli kolonun sargı mekanizması görülmektedir.
Fretli kolonda A tepe noktasından sonra kabuk betonu ezilip
dökülür ve fret, Poisson etkisi ile yanlara doğru genişlemeye
çalışan çekirdek betonunun genişlemesini engelleyerek, artan
deformasyonla beraber çekirdek betonuna çepeçevre basınç
uygular. Fretin uyguladığı yanal basınç nedeni ile çekirdekteki
beton artık tek yönlü değil, üç yönlü gerilme altındadır (σ 2=σ 3=q).
( İki yönde eşit yanal basınç altındaki betonun bu yönlere dik
uygulanan eksenel basınç altında dayanımının önemli ölçüde
Bu nedenle, fretin içinde kalan çekirdek betonunun dayanımının
artması sonucu fretli kolon “A” noktasında kırılmayacak, artan
deformasyonlar altında yük taşımaya devam edecektir.
N-∆ eğrisinden izleneceği gibi, kabuk betonunun ezilmesi sonucu
yitirilen kapasite nedeniyle, önce yükte bir düşme olacak; daha
sonra fretin tam etkili olması ile kolon yeniden toparlanacaktır.
Fretli kolonun kırılması, birinci (A) tepe noktasına oranla çok
daha büyük deformasyonlardan donra ikinci bir tepe noktasında
oluşacaktır. A noktasından sonra kapasitede düşme miktarı kabuk
alanının büyüklüğüne, ikinci tepe noktasında taşınan yükün
büyüklüğü ise kesitte bulunan fret donatısı oranına bağlıdır.
Ancak, ideal bir sünek davranış için artan deformasyon altında
kapasitede önemli bir azalmanın olmaması gerekmektedir. Bu
açıdan bir önceki tepe noktasına tekrar bakıldığı zaman ikinci
tepe noktasında taşınan yükün birinci tepe noktasında taşınan
yükten az olmaması gerekmektedir. Bu koşulu sağlayacak fret ise
minimum fret olarak adlandırılacaktır.
Minimum fret, iki tepe noktasının birbirine eşit olması ilkesi
ile hesaplanabilir.
Önceki şekilden görüldüğü gibi, etriyeli kolon
davranışının gevrek olmasına karşın, fretli kolon
davranışı oldukça sünektir.
İki eğri altında kalan alanlar kıyaslandığında, sargı
etkisi nedeniyle, fretli kolonun enerji tüketme
kapasitesinin etriyeliye oranla çok yüksek olduğu
görülür.
Bu nedenle, deprem etkisi altında, fretli kolonlar
çok daha sağlıklı davranış gösterir.
Uygulamada dikdörtgen kolonlarda enine
donatı olarak kullanılan bireysel etriyelerle
buna yakın bir sargı etkisinin sağlanabilmesi
ve daha sünek bir davranış elde edilmesi ise,
tutulmuş boyuna donatılar arasındaki uzaklık
olan serbest etriye açıklığı “a” ve etriye
aralığı “s” azaltılarak ve bunlara göre daha az
etkili olsa da, etriye çapı artırılarak
mümkündür.
Etriye aralığı küçüldükçe boyuna donatının serbest
boyu da küçülmekte, dolayısıyla N-∆ eğrisinin, A tepe
noktası aşıldıktan sonra eğimi azalarak, süneklik
artmaktadır.
Fretli kolonda ikinci tepe noktasında taşınan
yükün birinci tepe noktasında taşınan yüke eşit
olmasını sağlayacak fret oranı “minimum fret
oranı” olarak adlandırılır.
Çekirdek betonunun dayanımı A tepe noktasında fck
iken, daha önce anlatıldığı gibi, fretin sargı etkisi
nedeniyle ikinci tepe noktasında fc1 =
fck +4σ 2 olmaktadır. Ancak, kolon boyutları fck yı
tanımlayan standart silindir numunesi boyutlarından
çok daha büyük olduğundan ve silindirdeki beton çok
daha iyi sıkıştırıldığından, bu bağıntıda fck yerine 0.85
fck alınması daha doğru olur. Burada σ 2 fretin
çekirdek betonuna çepeçevre uyguladığı basınçtır
(σ 2 = q).
Buna göre, minimum fret oranı, kabuk betonunun
 ∆N
Yitirilen kapasite (kabuk betonu):
1 = 0.85 f ck ( Ac − Ack )
( Ac-Ack ) kabuk alanıdır.

Kazanılan kapasite (çekirdek betonu):

∆N 2 = Ack ( f c1 − 0.85 f ck ) = Ack (4q )
∆N = ∆N 2
İki tepe noktasında taşınan yükün aynı olabilmesi için 1
olmalıdır.
0.85 f ck ( Ac − Ack ) f ck = Ack (4q )
 Ac 
0.85 − 1 f ck = 4q
 Ack 

İnce cidarlı boru analojisinden, sargı etkisi ile oluşan yanal basınç
“q” ile
qr
frette oluşan gerilme arasındaki ilişki,
σ sp =
t
Sınır durumda, sargı görevini yapan fret akma
dayanımına ulaşacağından;

σ sp = f ywk
Borunun çapı, betonarme kolonda çekirdek çapı
olan “D” olarak alınmalıdır ( r=D/2 ).
Kalınlık “t” ise, fret kesit alanının fret aralığına
bölünmesiyle t=Ao/s olarak elde edilir.
Bu veriler ışığında düzgün yayılı basınç q=σ 2
olarak aşağıda şekilde bulunur.

2 A0
q =σ2 = f ywk
D( s)
Aynı bağıntı, σ 2 ’nin çekirdekte düzgün yayılı olduğu
varsayımı ile aşağıdaki şekilden de elde edilebilir. Düşey
yönde kuvvetlerin toplamı aşağıda gösterildiği gibi
yazılabilir.
2A0
2 A0 f ywk = σ 2 Ac = σ 2 ( D) s σ2 = fywk
D(s)

Fretli kolonun serbest cisim

Yukarıdaki denklemlerden, gerekli minimum fret alanı;

D ( s )  Ac  0.85 f ck
A0 =  − 1
8  Ack  f ywk
olarak elde edilir.
Fret donatısının hacimsel oranı ρ s , bir halkadaki fret
hacmi, s yüksekliğindeki beton çekirdek hacmine
bölünerek bulunur.
πDA0 4 A0
ρs = =
πD ( s ) D( s )
2

4
Bu iki denklemden yararlanarak iki tepe noktasında
taşınan yükü eşit kılacak fret oranı (minimum fret oranı)
için şu bağıntı yazılabilir; f ck  Ac 
ρ s = 0.425  A − 1
f ywk  ck 
Bu denklem Türk yönetmelikleri dahil, bir çok ülke
yönetmeliğinde “minimum fret oranı” olarak yer
almaktadır. Ancak yönetmelikte bu katsayı
yuvarlatılarak;
f ck  Ac 
min ρ s = 0.45  A − 1 ( TDY97 )
f ywk  ck 

alınmıştır.
Kolon kabuk kalınlığının çok küçük olduğu durumlarda
ise, ρ s çok küçük çıkacağından, TDY97 ’de ilave
olarak aşağıdaki denklem de verilmiştir.
 f ck 
min ρ s ≥ 0.12 
 ( TDY97 )
 f ywk 

TDY97 ’ye göre; bu iki denklemden daha büyük değer

vereni hesaplarda esas alınır ( kolon sarılma bölgeleri
için ve Nd > 0.20 Ac fck olması durumunda ).
 TDY97 ’ye göre; etriyeli kolonlarda sargı etkisinin etkin olarak
sağlanabilmesi için, Nd > 0.20 Ac fck olması durumunda
sarılma bölgelerindeki minimum toplam enine donatı alanı,
aşağıda denklemlerde verilen koşulların elverişsiz olanını
sağlayacak şekilde hesaplanacaktır.
Bu hesapta kolonun eğilme yönüne dik çekirdek boyutu bk,
her iki doğrultu için ayrı ayrı gözönüne alınacaktır.

Ash ≥ 0.30 s bk [(Ac / Ack ) − 1] ( fck / fywk )

Ash ≥ 0.075 s bk ( fck / fywk )
Ash = İki dik doğrultuda alınan kesitte etriye ve çirozların
toplam kesit alanı (İZDÜŞÜM)

Hem etriyeli hem de fretli kolonlar için sargı bölgeleri

dışında bu koşullar biraz hafifletilir.
Etriyeli kolonlarda Ash hesabı
 Eksenel Yüklü Kolonların Taşıma Gücü
Etriyeli ve fretli kolonların birinci tepe noktasına göre taşıma
gücü aynıdır. birinci tepe noktasına göre eksenel yük taşıma
gücü şu şekilde yazılabilir. Beton alanı için yaklaşık olarak
(Acn =Ac – Ast ) yerine Ac alınırsa hata oranı %1 civarındadır,

N or =0.85 f ck Acn +Ast f yk Acn = Ac - Ast

Ancak, tasarım için taşıma gücü hesap değeri bulunmak
istendiğinde, bağıntıdaki karakteristik dayanım değerleri ( fck ve
fyk ) yerine hesap dayanımı değerleri ( fcd ve fyd ) konulmalıdır.
Fretli kolon ikinci tepe noktasına eriştiği zaman, kabuk betonu
tamamen ezilip dökülmüştür. Sargı tam olarak etkili olduğundan
beton dayanımı yükselmiştir. Bu nedenle tüm beton alanı yerine
çekirdek alanı ve beton dayanımı fck yerine fcc =fc1 =0.85fck +4σ 2
N 0 r 2 = f c1 Ack + f yk Ast
kullanılmalıdır.
N 0 r 2 = (0.85 f ck + 4σ 2 ) Ack + f yk Ast = f c1 Ack + f yk Ast
2 A0
N 0r 2 = 0.85 f ck Ack + 4 Ack f ywk + Ast f yk
D(s)
TS 500 ve birçok yönetmelikte, fret kesit alanı olan A0
yerine eşdeğer alan Asp nin kullanımı tercih edilmiştir.
Eşdeğer fret alanı Asp , fretin bir halkasının hacmi, boyu s
ile sınırlanan eşdeğer boyuna donatı hacmine eşitlenerek
bulunabilir.

π DAo=Asp (s) ve Asp = π DAo/ (s)

Yukarıdaki denklemde, Ao yerine Asp (s) / π D ve Ack yerine
N = 0.85 f A + A f + 2.0 A f
de π D2/4 getirilirse, Nor2 için aşağıdaki denklem bulunur.
0r 2 ck ck st yk sp ywk

Nor2 için iki denklemin sonucu aynı olmakla birlikte,

kavramsal açıdan birinci denklemin kullanılması daha
uygundur.
İkinci tepe noktasına erişildiğinde, kabuk betonu tamamen
ezilip büyük deformasyonlar oluştuğundan, kolonlarda
ikinci tepe noktası esas alınarak kapasitenin artırılması
kullanım açısından sakıncalıdır. Bu nedenle, etriyeli ve
Kolonlar İçin Yönetmeliklerde Öngörülen Koşullar ve
Nedenleri
Yönetmeliklerde kolon enkesit boyutları için minimum değerler
öngörülür. Bunun nedeni, betonun ve donatının yerleştirilmesinde
kolaylık sağlamak ve yatay yükler altında minimum bir rijitlik elde
etmektir.
TS 500-2000 ‘de dikdörtgen kesitli kolonların en küçük enkesit
boyutunun 250 mm ’den ve dairesel kolon çapının da 300 mm
’den az olamayacağı belirtilmiştir. Ancak, I , T ve L kesitli
kolonlarda en küçük kalınlık 200 mm, kutu kesitli kolonlarda ise en
küçük et kalınlığı 120 mm olabilir. TDY97 ’de ise ilave şart olarak,
dikdörtgen kesitli kolonların en kesit alanının da 75000 mm2 ’den
küçük olamayacağı belirtilmiştir.
Kolonlarda eksenel yük düzeyi arttıkça süneklik azaldığından, aşırı
gevrek davranışı önlemek amacıyla eksenel yük için bir üst sınır
getirilir; bir başka deyişle minimum enkesit alanı tanımlanır. Bu
üst sınır;
TS 500-2000 ‘de Ndmax ≤ 0.9 fcd Ac ( Nd ≤ 0.6 fck Ac )

TDY97 ‘de Ndmax ≤ 0.75 fcd Ac ( Nd ≤ 0.5 fck Ac )

olarak verilmiştir.
Yönetmeliklerde, kolonlardaki minimum toplam boyuna donatı
oranı (ρ tmin ) ve bu donatının minimum çapı da verilmektedir.
Minimum boyuna donatının temel amacı, yatay yüklere karşı ve
beklenmeyen dış merkezlik(eksantrisite) oluşması durumunda
belirli asgari bir moment kapasitesinin sağlanması ve betonun
ezilmesi ile oluşacak kırılma gevrekliğinin azaltılmasıdır.
TS 500-2000 ve TDY97 ‘de ρ tmin ≥ 0.01 olarak verilmiştir.
Ancak TS 500-2000 ‘e göre, kesitte hesaplanan gerekli donatının
en az 1.3 katı sağlanması koşuluyla, bu sınır 0.005 değerine
kadar azaltılabilir. Kolon kesitinin mimari vb. nedenlerle statikçe
gerekenden daha büyük yapıldığı durumlarda karşılaşılabilecek
bu esnekliğe, TDY97 ‘ye göre deprem bölgelerinde yapılacak
yapılar için hiçbir surette izin verilmez.
Yönetmeliklerdeki minimum boyuna donatı çapı ise, boyuna
donatının burkulma kapasitesini minimum bir düzeyde tutma
amacına yöneliktir.
TS 500-2000 ’de kolon için minimum donatı çapı 14 mm (φ 14)
olarak belirtilmiştir.
Ayrıca, yönetmeliklerde boyuna donatı oranı
için bir üst sınır da getirilmiştir. Bu üst sınırın
amacı;

a) Betona göre pahalı olan çeliğin kullanımını

sınırlandırmak
b) Beton ve donatının kolay yerleşmesini
sağlamak
c) Kesit boyutlarının aşırı küçülerek yatay
yüklere karşı olan eğilme rijitliğinin azalmasını
önlemek

TS 500-2000 ve TDY97 ‘ye göre, boyuna donatı

oranı aşağıdaki değerlerden fazla olamaz.
Bindirmeli ek bölgeleri dışında ρ tmax ≤ 0.04
Bindirmeli ek bölgelerinde ρ tmax ≤ 0.06

Türkiye şartları için ekonomik donatı oranının

0.01 ile 0.02 arasında değiştiği söylenebilir.
Kolon boyuna donatısı, kolon yüksekliği boyunca enine donatı
ile sarılır. Yönetmeliklerde etriye ve fretler için de bazı
sınırlamalar vardır. Bu sınırlandırmalar enine donatının işlevinin
bilinmesiyle aydınlığa kavuşur. Bunlar;
a) Boyuna donatıyı betonun yerleştirilmesi sırasında yerinde
tutmak,
b) Kırılma konumunda boyuna donatının burkulma boyunu
azaltarak, burkulmayı geciktirmek,
c) Çekirdek betonunun sünekliğini ve bazı durumlarda
dayanımını artırmak,
d) Kesme gerilmesini karşılamak.
Dikdörtgen etriyelerin boyuna doğrultudaki aralığı “s” ve
tutulmuş boyuna çubuklar arasındaki serbest açıklığı “a” ve
çapı ne kadar büyük olursa, bu işlevler o kadar iyi yerine
getirilmiş olur.Etriye serbest açıklığı aşağıdaki şekilde
gösterildiği gibi, birden fazla etriye veya ara çiroz kullanılarak
küçültülebilir.
TS 500-2000 ‘e göre, enine donatı çubuk çapı, en büyük boyuna
donatı çapının üçte birinden az olamaz (φ t ≥ max φ l /3). Enine
donatı aralığı da en küçük boyuna çubuk çapının 12 katından ve
200 mm den fazla olamaz (s ≤ 12 min φ l ve 200 mm).
Dikdörtgen kesitli kolonlarda etriye veya aynı aralıkta çirozla
tutulmuş olan boyuna donatı çubukları arasındaki uzaklık 300
mm den fazla olamaz (a ≤ 300 mm).
Kolonlarda bazı etriye düzenlemeleri
TDY97 ‘de boyuna donatının düzenlenmesi ve enine
donatı ile ilgili olarak getirilen ilave koşullar,
depremde kolonun daha iyi bir sünekliğe sahip
olabilmesine yöneliktir.Bu koşullar ayrıca
belirtilecektir.

Yönetmeliklerin çoğunluğu, kolon taşıma gücünün

salt eksenel yüke göre hesaplanmasına izin vermez
ve kolonlar için minimum bir dış merkezlik öngörür.
Bunun nedeni betonun homojen olmaması, imalat
hatalarından doğabilecek eksen eğrilikleri,
betonarmenin bir döküm olma özelliği ve
beklenmeyen yük etkilerinin moment oluşturma
olasılığıdır.
TS 500-2000 ’de, yapısal çözümlemeden elde edilen
ve tasarımda kullanılacak kolon uç momenti ile
hesaplanan dış merkezliğin / eksantrisitenin
(15mm+0.03h) ’dan az olamayacağı belirtilmiştir.
Burada h , kolonun eğilme doğrultusundaki mm
cinsinden kesit boyutudur.
emin ≥ (15mm+0.03h)
Kolonlar için TDY97 ‘de öngörülen ilave
koşullar
Süneklik Düzeyi Yüksek Kolonlar
Kolon Boyuna Donatısının Düzenlenmesi (TDY97)
Kolon boyuna donatılarının bindirmeli ekleri, mümkün
olabildiğince kolon orta bölgesinde (kolonun alt ve üst uçlarında
tanımlanan sarılma bölgeleri arasında kalan bölge) ve her tür
donatı için mutlaka kancasız yapılmalıdır. Bu durumda bindirmeli
ek boyu, en az TS 500’de çekme donatısı için verilen kenetlenme
boyu ℓb ’ye eşit olmalıdır.

ℓ0 ≥ ℓb ve ℓ0 ≥ 30 cm ( TS500 )

TS 500’de ℓb ile ilgili aşağıdaki denklem verilmiştir. Düz yüzeyli

çubuklarda, nervürlü çubuklar  verilen bu değerin iki katı
f yd için
lb = 0.12
kullanılmalıdır. Bu konu ileride
φ ≥
ayrı
20φ
bir bölümde açıklanacaktır.
 f
ctd 
Boyuna donatıların bindirmeli eklerinin kolon alt
ucunda yapılması durumunda ise, aşağıdaki koşullara
uyulacaktır. Ayrıca, basınç donatısındaki bindirmeli
eklerde kanca yapılmamalıdır.

(a) Boyuna donatıların %50 ’sinin veya daha azının kolon

alt ucunda eklenmesi durumunda bindirmeli ek boyu, ℓb
’nin en az 1.25 katı olacaktır.
ℓ0 ≥ 1,25 ℓb

(b) Boyuna donatıların %50 ’den fazlasının kolon alt

ucunda eklenmesi durumunda bindirmeli ek boyu, ℓb ’nin
en az 1.5 katı olacaktır.

ℓ0 ≥ 1,50 ℓb
Temelden çıkan kolon filizlerinde de bu koşula uyulacaktır.

(c) Yukarıdaki her iki durumda da, bindirmeli ek boyunca

sarılma bölgeleri için öngörülen minimum enine donatı
Kolonlarda bindirmeli ek
Katlar arasında kolon kesitinin
değişmesi durumunda ;
Boyuna donatının kolon-kiriş birleşim bölgesi
içinde düşeye göre eğimi 1/6 ’dan daha fazla
olmayacaktır.
Kesit değişiminin daha fazla olması durumunda
veya en üst kat kolonlarında; alttaki kolonun
boyuna donatısının karşı taraftaki kirişin içindeki
kenetlenme boyu, TS500 ’de çekme donatısı için
verilen kenetlenme boyu ℓb ’nin 1.5 katından ve
40∅ ’den daha az olmayacaktır.
Karşı tarafta kiriş bulunmadığı durumlarda
kenetlenme, gerekirse kolonun karşı yüzünde
aşağıya doğru kıvrım yapılarak sağlanacaktır.
90 derecelik yatay kancanın veya aşağıya
kıvrılan düşey kancanın boyu en az 12∅
olacaktır.
Yan yana boyuna donatılarda yapılan manşonlu
veya kaynaklı eklerin arasındaki boyuna uzaklık
Kolon-kiriş birleşim bölgesinde kolon boyuna donatısının
Kolonda sarılma bölgesi
Kolonlarda Enine Donatı Koşulları (TDY97)
TDY97 madde 7.3.7.6 ‘ya göre (daha ileride kesme güvenliği
konusunda anlatılacaktır) daha elverişsiz bir durum elde
edilmedikçe, kolonlarda kullanılacak minimum enine donatıya
ilişkin koşullar, kolon sarılma bölgeleri ve kolon orta bölgesi için
ayrı ayrı verilmiştir.
Tüm kolon boyunca, TDY97 7.2.8 ’de tanımlanan özel deprem
etriyeleri ve özel deprem çirozları kullanılacaktır.
Her bir kolonun alt ve üst uçlarında özel sarılma bölgeleri
oluşturulacaktır. Sarılma bölgelerinin her birinin uzunluğu,
döşeme üst kotundan yukarıya doğru veya kolona bağlanan en
derin kirişin alt yüzünden başlayarak aşağıya doğru ölçülmek
üzere, kolon kesitinin büyük boyutundan (dairesel kesitlerde
kolon çapından), kolon serbest yüksekliğinin 1/6 ’sından ve 500
mm ’den az olmayacaktır.
Sarılma bölgelerinde kullanılacak enine donatıya ilişkin koşullar
aşağıda verilmiştir. Bu donatılar temelin içinde de, en az kolonun
dar kenar boyutunun iki katı kadar bir yükseklik boyunca devam
ettirilecektir.
Sarılma Bölgesi Uzunluğu
≥h
≥ ln / 6
≥ 500
(a) Sarılma bölgelerinde ∅8 ’den küçük çaplı enine
donatı kullanılmayacaktır.
Kolon boyunca etriye ve çiroz aralığı s, en küçük
enkesit boyutu b nin 1/3 ’ünden ve 100 mm ’den
daha fazla, 50 mm ’den daha az olmayacaktır.
Etriye kollarının ve/veya çirozların arasındaki yatay
uzaklık a , etriye çapının 25 katından fazla
olmayacaktır ( a ≤ 25φ t ). Sürekli dairesel
spirallerin (fretin) adımı s , 50 mm ’den büyük ve
göbek çapı ( D ) ‘nin 1/5 ’inden ve 80 mm ’den fazla
olmayacaktır.
 Sargı Donatısı (TDY97 madde 7.3.4.1)
φt ≥ 8 mm
sc ≤ b / 3
≤ 100 mm
≥ 50 mm

(b) Etriyeli kolonlarda Nd > 0.20 Ac fck olması durumunda

sarılma bölgelerindeki minimum toplam enine donatı alanı,
aşağıda denklemlerde verilen koşulların elverişsiz olanını
sağlayacak şekilde hesaplanacaktır. Bu hesapta kolonun
eğilme yönüne dik çekirdek boyutu bk, her iki doğrultu için
ayrı ayrı gözönüne alınacaktır.

Ash ≥ 0.30 s bk [(Ac / Ack ) − 1] ( fck / fywk )

Ash ≥ 0.075 s bk ( fck / fywk )
Ash = İki dik doğrultuda alınan kesitte etriye ve çirozların
toplam kesit alanı (İZDÜŞÜM)
Tutulmuş İki Boyuna Donatı Arasındaki
Uzaklık
(c) Spiral donatılı kolonlarda Nd > 0.20 Ac fck olması
durumunda sarılma bölgelerindeki enine donatının
minimum hacimsel oranı, aşağıdaki denklemlerde
verilen koşulların elverişsiz olanını sağlayacak
şekilde hesaplanacaktır.
ρ s = 4A0 / (D . s)
A0 = Spiral çubuğun kesit alanı
ρ s ≥ 0.45 [(Ac / Ack ) − 1] ( fck / fywk )
Spiral
ρ s ≥ 0.12 ( fck / fywaralığı
k )
s ≤ D/5
s ≤ 80 mm

(d) Nd ≤ 0.20 Ac fck olması durumunda, kolon sarılma

bölgelerinde yukarıda verilen denklemler ile enine
donatıların en az 2/3 ’ü, minimum enine donatı
olarak kullanılacaktır.
Kolon sarılma bölgesine konulan enine donatı,
aşağıdaki durumlarda kolon orta bölgesinde de
aynen devam ettirilecektir ;
(1) TDY97 Bölüm 6, Tablo 6.1 ’de B1 başlığı ile
tanımlanan düzensizlik durumunda, Dayanım
Düzensizliği Katsayısı ’nın 0.60 ila 0.80 arasında
değiştiği katta yer alan bütün kolonlar,
(2) TDY97 Bölüm 6, Tablo 6.1 ’de B3 başlığı ile
tanımlanan düzensizlik durumunda üst katlardaki
perdelerin altta oturtulduğu kolonlar (Ayrıca bu
durumda enine donatı, perde içine kenetlenme boyu
kadar uzatılan kolon donatıları boyunca devam
ettirilecektir).

Kolon orta bölgesi, kolonun alt ve üst uçlarında

tanımlanan sarılma bölgeleri arasında kalan bölgedir .
Kolon orta bölgesinde ∅ 8 ’den küçük çaplı enine donatı
kullanılmayacaktır. Kolon boyunca etriye, çiroz veya
spiral aralığı, en küçük enkesit boyutunun yarısından ve
200 mm ’den daha fazla olmayacaktır. Etriye kollarının
ve/veya çirozların arasındaki yatay uzaklık, a, etriye
çapının 25 katından fazla olmayacaktır.
Kolon sarılma bölgesine konulan enine donatı,
aşağıdaki durumlarda kolon orta bölgesinde de aynen
devam ettirilecektir.
Kolonda
enine ve
boyuna
donatı
( TDY97 )
 KOLONLAR İÇİN MOMENT-EĞRİLİK İLİŞKİSİ KOLON
50 x 50 cm
100
Boyuna donatı: 8φ 26
90 ETRİYE 2φ8/10 cm(yönet.)
fc=200 kg/cm2
80 fy=4200 kg/cm2
fsu=5250 kg/cm2
70 ρt=0.029
MOMENT (tm)

BETON:GELİŞTİRİLMİŞ
60
KENT&PARK
N=50 ton
50 εss=0.01,εsu=0.1
Betonun Çekme Diyagramı
40 (İki Doğrusal Eğri)
N=250 ton
30

20
50 cm
10 As

0
50 cm
0,000 0,025 0,050 0,075 0,100 0,125 0,150 0,175 0,200
EĞRİLİK (rad/m)

Kolonlar için moment - eğrilik ilişkisi

Özel Deprem Etriyeleri ve Çirozları
Bütün deprem bölgelerinde, süneklik düzeyi
yüksek veya süneklik düzeyi normal olan tüm
betonarme sistemlerin kolonlarında, kolon-kiriş
birleşim bölgelerinde, perde uç bölgelerinde ve
kiriş sarılma bölgelerinde kullanılan etriyeler özel
deprem etriyesi, çirozlar ise özel deprem çirozu
olarak düzenlenecektir. Özel deprem etriye ve
çirozlarının sağlaması gerekli koşullar aşağıda
verilmiştir.
Özel deprem etriyelerinin her iki ucunda
mutlaka 135 0 kıvrımlı kancalar bulunacaktır.
Özel deprem çirozlarında ise bir uçta 900
kıvrımlı kanca yapılabilir. Bu durumda çirozların
900 ve 1350 kanca kıvrımları sıra ile birer
atlanarak konulacaktır.
Kanca ucu çekirdek betonunda
kenetlenmelidir (1350 kanca). Kabukta yapılan
kenetlenme etkisizdir, çünkü kabuk betonu
erken bir aşamada dökülür ve durumda
kenetlenme etkisiz olur. Sadece çirozların bir
Bu durumda kolonun veya perdenin bir yüzünde,
kanca kıvrımları 135 derece ve 90 derece olan
çirozlar hem yatay hem de düşey doğrultuda birer
atlayarak düzenlenecektir. 135 derece kıvrımlı
kancalar, ∅ enine donatı çapını göstermek üzere, en
az 5∅ çaplı daire etrafında bükülecektir. Kancaların
boyu kıvrımdaki en son teğet noktasından itibaren,
düz yüzeyli çubuklarda 10∅ ve 100 mm ’den,
nervürlü çubuklarda ise 6∅ ve 80 mm ’den az
olmayacaktır.

Özel deprem etriyeleri boyuna donatıyı dıştan

kavrayacak ve kancaları aynı boyuna donatı etrafında
kapanacaktır. Özel deprem çirozlarının çapı ve
aralığı, etriyelerin çap ve aralığı ile aynı olacaktır.
Çirozlar, her iki uçlarında mutlaka boyuna donatıları
saracaktır.

Etriyeler ve çirozlar beton dökülürken oynamayacak

biçimde sıkıca bağlanacaktır.
Etriye ve çiroz detayları (TDY97)
Süneklik Düzeyi Normal Kolonlar
Enkesit ve Boyuna Donatı Koşulları
Enkesit boyutlarına ve boyuna donatıya ilişkin olarak
süneklik düzeyi yüksek kolonlar için belirtilen koşullar,
süneklik düzeyi normal olan kolonlar için de geçerlidir.
Boyuna Donatının Düzenlenmesi
Boyuna donatının düzenlenmesine ilişkin olarak süneklik
düzeyi yüksek kolonlar için belirtilen koşullar, 7.3.3.2’nin
(c) paragrafı hariç olmak üzere, süneklik düzeyi normal
olan kolonlar için de geçerlidir.
Boyuna donatı bindirmeli eklerinin kolon alt ucunda
yapılması durumunda, ek boyunca TDY97 Madde
7.7.4.1’de tanımlanan minimum enine donatı
kullanılacaktır.
Enine Donatı Koşulları
Kolonlarda kullanılacak minimum enine donatıya ilişkin
koşullar, kolon sarılma bölgeleri için aşağıdaki 7.7.4.1’de
ve kolon orta bölgesi için 7.7.4.2’de verilmiştir. Tüm kolon
bölgelerinde, TDY97 ’de tanımlanan özel deprem etriyeleri
ve özel deprem çirozları kullanılacaktır.
TDY97 Madde 7.7.4.1
Kolon sarılma bölgelerinin her birinin uzunluğu için
süneklik düzeyi yüksek olan kolonlar için verilen
tanım, süneklik düzeyi normal olan kolonlar için de
geçerlidir.
Süneklik düzeyi normal olan kolonlarda sarılma
bölgesindeki enine donatı aralığı, aşağıdaki
7.7.4.2’ye göre kolon orta bölgesine konulan etriye
aralığının yarısı kadar olacaktır.

TDY97 Madde 7.7.4.2

Kolon orta bölgesine ilişkin olarak süneklik düzeyi
yüksek kolonlar için TDY97 Madde 7.3.4.2’de verilen
tanım ve minimum enine donatı koşulları ile TDY97
Madde 7.3.4.3’te verilen koşullar, süneklik düzeyi
normal olan kolonlar için de geçerlidir. Kolon orta
bölgesindeki enine donatı, 7.7.5.3’e göre
belirlenecektir.
 Kolonlarda öngörülen minimum
koşullar ve önemi

Her yapı elemanında olduğu gibi,

kolonlarda da öngörülen koşullara uymak
ve yapımda gereken özeni göstermek, en
az hesaplar kadar önemlidir. Bir kolonun
çökmesi, tüm yapının çökmesi ile
sonuçlanabileceğinden, kolonlar için
diğer yapı elemanlarına oranla daha da
titiz davranmak gerekmektedir.
Yıllardır betonarme yapılar üzerinde
yapılan incelemelerde, kolonlarda düşey
ya da yatay yükler altında oluşan hasar
ve çökmelerin genellikle şu dört
nedenden kaynaklandığı gözlemiştir.
Bunlar;

a) Yetersiz enkesit boyutları

b) Yetersiz sargı donatısı
c) Boyuna donatıda yapılan bindirmeli
eklerde bindirme boyunun yetersizliği Depremde ağır hasar
d) Beton dayanımının öngörülenden çok görmüş bir betonarme
düşük olması kolon
Kolonlar için kullanılan bazı semboller
Kolonlar için minimum koşullar çizelgesi
 Eksenel Çekme
Tek katlı, tek açıklıklı çerçeve veya kemerlerin gergileri,
silo ve dairesel su depolarının duvarları gibi bazı yapı
elemanları eksenel çekme taşıma durumundadırlar.
Eksenel çekme etkisindeki elemanlarda donatı kesit
ağırlık merkezine göre simetrik olarak yerleştirilmeli ve
olabildiğince donatıda ek yapılmamalıdır. Ek
yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda bindirme boyu
normal kenetlenme boyunun iki katı alınmalı ( 2lb )
veya özel ek manşonları kullanılmalıdır.
Donatısı simetrik olarak yerleştirilmiş bir betonarme
kesite, betonu çatlatmayacak düzeyde bir eksenel
çekme uygulandığında bu yük beton ve donatı
tarafından N = Acσtaşınır.
birlikte ct + Astσ s

Eksenel çekme, betonun çekme dayanımını aştığında

beton çatlar ve bu durumda yükün tamamı donatı
N = Astσ s
tarafından karşılanır.
Betonu çatlatacak eksenel yük, yaklaşık olarak aşağıdaki
gibi hesaplanabilir.

N cr = Ac f ctd
Eksenel çekme nedeniyle oluşacak çatlaklar, eleman
eksenine dik olarak gelişir ve elemanı çepeçevre sararlar.
TS 500-2000 ‘e göre, bütün kesitin çekmeye çalıştığı
durumlarda taşıma gücü hesabı, beton katkısı dikkate
alınmaksızın, sadece boyuna donatı dikkate alınarak şu
şekilde hesaplanmalıdır.
N d = Ast f yd

Eksenel çekme altındaki elemanlarda en az gevrek

kırılmayı önleyecek kadar ve çatlama dayanımı çatlak
sonrası dayanıma eşitlenerek hesaplanabilecek minimum
bir donatı bulundurulur. Ast f ctk
Ac f ctk = Ast f yk ρ t min = =
Ac f yk
Karakteristik dayanımlar yerine hesap dayanımları
yazılırsa yaklaşık olarak, TS 500-2000 ‘de verilen,
aşağıdaki bağıntı elde edilir.
f ctd
ρ t min = 1.5
f yd
Sonuç olarak;
Eğer N d ≤ N cr ise, yukarıda belirtilen minimum
donatının
bulundurulması yeterlidir.
N cr = Ac f ctd
N d 〉 N cr
Eğer ise, gereken donatı aşağıdaki gibi
hesaplanmalıdır.
N
Ast = d
≥ ρt min Ac N d = Ast f yd
f yd