Fiziksel Metalurji Sunu 2

1
FZKSEL METALURJ
BLM 4.
MARTENZTK DNMLER
2
MARTENZTK DNMLER :
Kat hal (kat-kat) faz dnmleri genellikle
ekirdekleme ve byme dnmleri ile ilikilidir.
Bu durumlarda oluan hacimsel dnm hz genellikle
Avrami tipi bir kinetik denklem ile tanmlanr.
Bunun yan sra kat-hal faz dnmlerinin ok nemli
ikinci bir snf da bulunur; bu martenzitik dnm
olarak adlandrlr.
Martenzitik dnmler Avrami tipi kinetik ilikiye gre
gereklemez ve sonu olarak bu dnmler
ekirdeklenme ve byme dnmleri eklinde
snflandrlamazlar.
Bununla birlikte fiziksel olarak martenzitik dnmde
bir ekirdeklenme aamas ve bir byme aamas
vardr; fakat byme hz o kadar byktr ki hacimsel
dnm hz hemen hemen tamamen
ekirdeklenme aamas ile kontrol edilir.
3
MARTENZTK DNMLER (devam):
Eer bir elik blgesi iine kadar stlp
homojenletirmeden sonra yeterli yksek bir hzda su
verilirse bir martenzitik dnm oluur.
Karbon ierii ktle-% 0.6 karbondan daha yksek
karbonlu eliklerde, YMK stenit kararsz HMT bir faza
dnr.
Bu faz stenit iinde plakalar halinde ok byk hzda
byr; yleki, plakann bymesi, ekirdeklenme
sonunda 0.0001 saniyeden daha az bir sre iinde
oluur.
elikteki bu HMT fazna, ilk olarak 1895 de Floris
Osmond tarafndan mehur Alman metalograf Adolf
Martens adna ithaf sonucu martenzit denilmitir.
4
elik martenzitinde
olduu gibi bu gibi sper
yksek byme hzlarna
sahip yeni fazn oluumu
bir ka alamda ve baz
saf metallerde de
gzlenir (Tablo 4.1).
5
elikte martenzit faz kararsz olduu iin bu faz
sadece sper yksek hzl souma ile oluur. Buna
ek olarak dk scaklk tavlamas ile martenzit, bir
ekirdekleme ve byme reaksiyonu ile ferrit ve
sementite ayrr.
Ancak bir ok martenzitik dnmnde dk
scaklk faz, kararsz faz olmaktan ziyade bir
denge fazdr, ok dk souma hzlarnda bile
oluur. (rnek:Au-Cd ve In-Tl). Bu sistemlerdeki
dnmler doal olarak martenzitik oluur ve bu
nedenle elikte olduu gibi hzl su vererek dnmn
bu hzl byme eklini salama gereksinimi yoktur.
Demir d martenzitlerde de yksek scaklk
faznn stenit ve dk scaklk faznn martenzit
olarak adlandrlmas ska grlr.
6
Martenzit reaksiyonlarn en nemli taraf, martenzit
faz ile ana faz arasnda hzl bir byme
mekanizmasnn iletilmesine izin veren zel
kristalografik bir ilikiyi iermesidir.
Martenzitik dnmn kristalografisi
deformasyon ikizlenmesini ieren kristalografi
ile ok benzerdir.
kizlenme durumunu anlamak daha kolay olduu iin
ikizlenme ncelikle incelenecektir.
7
KZLENME :
Bir YMK metalde dizilim sralamasnn basite
deitirilmesi koherent bir ikiz snr ile
sonulanr.
kiz tane snrlar ok dk enerjiye sahiptir. Bu
blmde btn ikiz snrlarnn koherent olduklar farz
edilecektir.
8
kizlenme ile dizilim sralamas deiir !
a) ABC dizilii b) Birim hcrenin izimi
YMKda atom dizilii en sk olan dzlemler {111} kbn hacm
diyagonaline <111> dik olan dzlemlerdir.
YMK yapda atom dizilii en sk olan dzlemlerin birim
hcredeki konumlar
9
KZLENME (devam) :
kizler bir kristalde ya deformasyon srasnda ya da
kristal bymesi srasnda oluur ve buna bal olarak
ikizler, genellikle deformasyon ikizleri ve byme
ikizleri olarak snflandrlr.
Byme ikizleri ister buhardan, ister svdan ve isterse
katdan bysn bir kristal iinde oluabilir.
Rekristalizasyon srasnda byme ikizlerinin olumas
YMK metaller iin gayet yaygndr ve bu ikizler
ounlukla tavlama ikizleri olarak adlandrlr.
Ergiyikten katlaan metallerde byme ikizlerinin
oluumu yaygn deildir; bununla birlikte baz metalik
dendritler byme eksenleri boyunca bir ikize sahiptir.
Ayrca dkme demirde grafit ve Al-Si tektik
alamlarnda silisyum birok byme ikizleri ierir.
10
KZLENME (devam) :
Burada sadece deformasyon ikizlenmesi ile
ilgileneceiz; byme ikizlerinden sadece ikizlerin
birbirinden farkl iki ayr mekanizma ile olutuunu
aklamak iin bahsedildi.
Plastik deformasyon konusunda da bahsedildii gibi
ikizlenme, metallerin plastik deformasyonu iin
bir baka tr sunar.
Metalik malzemelerde kayma genellikle ikizlenmeden
daha kolay olutuu iin ikizlenme, yalnz kbik
olmayan metallerin plastik deformasyonu iin
nemli bir mekanizma olur. Kbik olmayan metallerde
ok az kayma sistemleri mevcuttur (rnein SPH
metaller ve HMT Sn). Bununla birlikte HMK metallerde
deformasyon ikizlenmesi dk scaklklarda nemli
kazanr. Deformasyon ikizlenmesi YMK metallerde
nadirdir ve ancak ok dk scaklklarda baz
zorluklarla yaplabilir.
11
KZLENME (devam) :
Deformasyon ikizlenmesi prosesi ematik olarak ekil
4.1ada gsterilmitir.
Makroskopik bakla uygulanan kayma gerilmesinin
ekilde gsterildii gibi orijinal tek kristal matris iinde
bir kink knts oluumuna neden olduu grlr.
Orijinal matris ile ikiz matrisi arasndaki snrlar ikiz
dzlemleri olarak adlandrlr. kiz matris iinde
atomik dzen, ikiz dzlemleri boyunca orijinal matris
iinde atomik dzenin bir ayna grntsn
oluturur.
12
ekil 4.1. (a) Kayma gerilmesi ile ikiz oluumu
(b) Kayma deformasyonu
13
KZLENME (devam) :
Kristalografinin tanm iin ikizlenme prosesinin esasn
tekil eden temel iki zelii vardr:
Deformasyon saf kaymadr. Bu durum ekil
4.1bde gsterilmitir; burada btn hareketler,
prosesi salayan kayma gerilmesine paralel oluur.
kiz dnm kafes yapsn korumaldr. Ana
kristalin yaps birim hcre ile tanmlandnda, ikiz
kristalin birim hcresi de ana kristalinki ile ayn
olmaldr. Yegane farkllk ekil 4.2 de gsterildii
gibi baz dnmeler olacaktr.
14
ekil 4.2. Birim kafesi aklayan vektrlerin
edzlemsel olmayan lsnn rotasyonu
15
Problem iki paraya blnebilir; birincisi, dnm
zerinde invariant (deimez) atomik dzenleri
gsteren tm dzlemleri belirlemek ve ikincisi,
dnm sonras invariant ortak alara sahip bu
dzlemlerde vektr saptamamzdr.
kizlenme kaymas ncesinde ve sonrasnda
atomik dzeni ayn olan herhangi bir dzlem
distorsiyona uramam (bozunmam) bir dzlem
olarak adlandrlacaktr. Sonu olarak bu
edzlemsel olmayan vektrlerin yukarda belirttiimiz
ilk gereklilik dorultusunda bu dzlemler iinde olmaldr.
kizlenmi dzlemin bir kenar grn ekil 4.3de
gsterilmitir. Bu ikizlenmi dzlem, ekilde verilen ana
matriks ile ikiz matriksin arayzeyidir. Bu dzlem hem
ana matrikse, hem de ikiz matrikse ait olduu iin
bozunmam bir dzlem olmas gerekir. Bylece
ikizlenmeye dahil olmu sadece iki tane
bozunmam dzlem olduunu saptarz.
KZLENME (devam) :
16
KZLENME (devam) :
Bu yzden ikizlenmenin, birim hcre vektrnn
boylarn ve ayrca onlarn ortak alarn
koruyan saf bir kayma dnm gibi
dnlebilecei aktr.
Saf bir kayma dnm iin aadaki
gereksinmeyi salayan edzlemsel olmayan
vektr bulunmas gerekir:
Bunlarn boylarn dnm sonras muhafaza
etmeleri gerekir.
Bunlarn ortak alarn dnm sonras muhafaza
etmeleri gerekir.
Bunlar rasyonel olmalar, yani kafeste atom
merkezlerinden gemeleri gerekir.
17
ekil 4.3. kiz matrikste bir yarm daire zerine
etkiyen ikiz gerilmesi
K
1
ve K
2
dzlemleri ikizlenmeye dahil olmu 2 bozunmam dzlem.
18
KZLENME SIRASINDA ATOM HAREKET :
YMK ikizini gz nne alacaz. YMK ikizi, {111}
dzlemlerinin dizilim sralamasnda ABCABC.. den
ACBACB. tarz bir deiime neden olur.
(111) dzlemlerinin bir kenar grnts, O sembol
ile gsterilmi (110) izi zerinde atomlar ile ekil
4.4te gsterimitir. kizlenme dzlemi zerindeki ikiz
matriksinde atomlarn pozisyonu sembolleriyle ile
gsterilir. kiz matriksindeki atomlar balayan kesik
izgili drtgen, ikizlenme dzlemi zerinden ana
matrikste atomlar balayan srekli izgi drtgenin
bir ayna grnts oluturur; bu da bylece ikiz
ilikisini gsterir.
19
ekil 4.4. YMK kristale ait (111) dzleminde kenar
grnm, (110) izi zerindeki atomlar gstermektedir.
Orijinal atom yerleri o ile gsterilmi olup ikizlenme
kaymas sonraki atom yerleri ile verilmitir
20
KZLENME SIRASINDA ATOM HAREKET (devam) :
Burada oluan atom hareketinin doas ekil 4.4nn solunda
ikizlenme kaymas gznne alnarak gsterilmitir.
kizlenme dzlemi zerindeki ilk (111) dzlemi stnde atomlar, olan
t vektr ile hareket eder, bu da atomlarn bu dzleminin gerekli
BC geiine uramalarna neden olur. kizlenme dzlemi zerindeki
herbir baarl gei yapan dzlem stnde atomlar bir ilave vektr
ile telenir; bu durum ekil 4.4te oklarla ve kayma gerinmesi
diyagram ile gsterilmitir. Bu teleme ikinci dzlem zerinde 2t,
nc dzlem zerinde 3t dir ve bu tarz srmeye devam eder.
Bu nedenle herbir atom kendi komusuna gre relatif ayn t
vektr ile hareket eder. Tm atomlar kendi komularna gre
relatif ayn vektr dorultusunda hareket ettii iin buna ortaklaa
hareket (cooperative motion) ad verilir.
kizlenme dzleminden uzaklatka ortaklaa hareket toplayarak
artar ve bylece toplam gerinme byk olur. rnein, ikizlenme
dzlemi zerindeki drt dzlemde toplam ekil deiimi 4t ile
orantldr ve ikizlenme dzlemi zerindeki n dzlemde nt ile
orantldr. Bu nedenle olduka byk bir gerinme (ekil
deiimi), bir ok kk fakat ortaklaa atom hareketleri ile
retilir.
21
t vektrnn [112]a/6 olmas olduka enteresandr ve
bu Shockley ksmi dislokasyonunun Burgers
vektrdr.
Bu nedenle bu ikizlenmeler, Shockley ksmi
dislokasyonlarnn kaymaya uratlmasyla
retilebilir. Bu mekanizma, ikizlenme dzlemi
zerindeki ilk dzlemde kaymak iin bir dislokasyon,
ikinci dzlemde iki dislokasyon, ncde ,
drdncde drt vb. gerektirecektir.
kizlenme dzleminden balayarak kayabilen
dislokasyonlarnn saysnda bu baarl art retmek
iin bir kutup mekanizmas kabul edilir.
22
180
o
lik ilikinin aklanmasnda ikiz matristeki atomlar
balayan kesik izgili drtgen [112] ynnde 180
o

dndrlr. Bu durumda bu drtgen, ana matrisin srekli
izgi drtgeni ile akacaktr.
Ayn ekilde kesik izgili drtgenin 3 numaral atomda
ikizlenme dzlemine dik bir eksen evresinde 180
o

dndrlmesi, etiketli ikizlenmedeki atom yerlerinin O
etiketli ana atom yerleri stne direkt olarak dmesine
neden olur.
Bu operasyon ikiz ve ana matriksler arasndaki 180
o
lik
dnme bantsn gsterir. kizlenmenin neden olduu
atom hareketlerinin btn orijinal kafesi 180
o
dndrmedii
gz nnde tutulmaldr.
kizlenmedeki kk ortaklaa atom hareketleri, yeni
bir kafes ynlenmesi retir; bu yeni oryantasyon
orijinal ana kafesin 180
o
lik dnm haline benzer.
23
KZ OLUUMU :
Bir metal zerine uygulanan gerilme, metali deformasyon
ikizlenmesine urayacak ekilde artrlrsa, ikizlenmenin
balayaca bir gerilme seviyesine ulalr.
kiz plakalar tane iinde ayr ayr taneler iin ekirdeklenir ve
ekil 4.5ada gsterildii gibi bir grnm veren taneler iinde
boydan boya hzla yaylr.
kiz plakalarnn dz kenarlar, ikizlenme dzlemi, K1 e
paraleldir. kizler youn olarak K1 dzlemine paralel ynlerde,
daha kk bir bymeyle ise K1 dzlemine dik ynlerde byr ve
bu sre iinde plaka morfolojilerini retir.
kiz plakalarnn ba eken kesi ok ince bir noktaya incelir.
Bylelikle bu u blgesinde ikiz-ana malzeme arayzeyi her yerde
K1 dzlemine paralel olamaz. Bu nedenle bu yrelerde ikiz snrlar,
mevcut bir ka uyumsuzluk (mismatch) dislokasyonuyla ksmen
koherent olmaldr.
Genelde ikiz plakalarnn ucunun tavlama sonras karevari olmas
gzlenir. ikiz-ana matriks arayzeyi, krelmi bir son oluturarak
tekrar koherent bir ikiz snr olur.
24
ekil 4.5. kizlenmi plakalarn oluumu (a) tane
iinde (b) serbest yzeyi kesen
25
KZ OLUUMU (devam) :
kiz plakas K1 e dik ynlerde kalnlatnda -ikiz-matris
arayzeyinde koheransln muhafaza edilmesi koulunda-
ana matriste hatr saylr bir ekil deiimi gerekir; bu da
ak olarak ekil 4.4teki kayma gerinmesi diyagramndan
grlr.
Bu konum belki de ekil 4.5bde verildii gibi serbest
yzeyli bir deformasyon ikizinin kesit alannn
gzlemlenmesi ile en iyi ekilde gsterilebilir.
kizdeki serbest yzey, onun orijinal oryantasyonuna bir
ada ylm olur ve komu ana matriks, ikiz-ana matriks
koheransnn muhafaza edilmesi iin iddetli ekil
deitirir. Gsterildii gibi yzeyde ekil deitirmi ana
matriks blgesi bir intibak kinki olarak adlandrlr.
Metal sistemlerde hemen hemen daima ana matriksteki
ekil deiiminin akma gerilmesinin almasna neden
olduu ve bu yzden bu blgelerde bir plastik akmann
olutuu bulunmutur.
26
KZ OLUUMU (devam) :
nce bir kadmiyum metal ubuk bkldnde
dardan farkl bir trt sesi iitilecektir. Bu ses
kadmiyumda oluan deformasyon ikizlenmesi ile
retilir.
kiz plakalarnn byme hznn ok yksek
olmas nedeniyle ses dalgalar retilir. kiz
plakalarnn byme hznn bu gibi durumlarda ses
hzna yaklatna inanlr.
27
MARTENZTK DNMLERN
KRSTALOGRAFS Deneysel :
Bu blmde genellikle martenzitik dnmlerde
gzlenen ve kristalografiyi anlama asndan ok
nemli olan drt deneysel karakteristii
tartacaz.
ou zaman martenzit faznn ana matriks iinde farkl
bir plaka morfolojisi ile grnd bulunmutur.
Deformasyon ikizlenmesindeki gibi bu plakalar,
serbest bir yzeyle kesitiinde ematik olarak ekil
4.6da gsterilen karakteristik bir yzey rlyef
tipini retirler.
Bu yzey rlyefi ani bir ekil deiiminden
sonulanr. Bu ekil deiiminin etdnn daha
geleneksel bir yolu, dnm ncesi yzeyin ince
iziklerle bezenmesidir. Dnm takiben bu
iziklerin dikkatlice incelenmesi sonucu martenzitik
dnmlerde oluan ekil deiiminin doas
hakknda youn bilgi sahibi olunabilir.
28
ekil 4.6. Martenzit plakasnn oluumuyla yzeyde
rlyef retimi
29
MARTENZTK DNMLERN
KRSTALOGRAFS Deneysel (devam) :
ekil 4.7a genellikle dnm takiben bulunmu
sonucun tipini gsterir. Plaka boyunca ana kafesin
bir yer deiimi vardr. Gzlenmeyen iki nemli ey
ekil 4.7de ayrca gsterilmitir. Birincisi, ekil
4.7bde gsterildii gibi martenzit-ana matriks
arayzeyindeki izikte dnm sonras bir
sreksizlik vardr, ancak bu durum gzlenmemitir.
Bu gzlem 1000x civarndaki bytme snrna kadar
k mikroskobu ile dorulanr. Makroskobik boyut
olarak (atomik boyutlarla kyasla) adlandracamz
bu konumda martenzit-ana matriks arayzeyinin
koherent kald sonucunu karrz; bylece ilk
nemli karakteristii elde ederiz:
Makroskobik boyutta habit dzlemi bir invariant
(deimez) dzlemdir veya alternatif olarak bir
sfr-distorsiyon ve sfr-dnme dzlemidir
(ikizlenmedeki K1 dzlemi gibi).
30
ekil 4.7. Olas iz distorsiyonu (a) grlen sonular
(b) arayzeyde uyum kayb (c) matrikste elastik
distorsiyon
31
MARTENZTK DNMLERN
kincisi, ekil 4.7cde gsterildii gibi martenzit
plakalarnda iziklerin dnm sonras lineer olmad
gzlenmemitir.
Bu durum tm farkl izikler ve yzey oryantasyonlar
iin dorudur ve martenzit plakasndaki serbest
yzeyin dzlemsel olarak kald anlamna gelir.
Bu nedenle dnm, dz hatlarn dz hatlara
dnmesine, dzlemlerin de dzlemlere
dnmesine neden olur.
Bu tarz dnmler homojen olarak adlandrlr. Bir
invaryant habit dzlemli homojen deformasyon
reten ekil deiimi invaryant dzlem gerinmesi
olarak adlandrlr.
32
MARTENZTK DNMLERN
kizlenmede oluan ve ekil 4.8ada gsterilen basit
kayma, invaryant dzlem ekil deiiminin bir
rneidir.
Martenzitik dnmler genellikle ekil 4.8bde
gsterilen invaryant dzlem ekil deitirmenin daha
karmak bir trn ierir; burada telenme invariant
dzleme hafif bir adadr. Bu nedenle martenzitik
dnmler, basit bir kaymann yannda habit
dzlemine normal dorultuda bir tek eksenli
ekme veya basma ierir. Deiik martenzitler iin
bu ekil deiimi komponentlerinin rnekleri Tablo
4.2de verilmitir.
kinci nemli karakteristik bu dorultuda saptanr:
Bir makroskobik boyutta, martenzitte ekil
deiimi bir invaryant dzlem ekil deiimidir.

33
ekil 4.8. (a) ikizlenmede basit kayma gerinmesi
(b) Martenzitin invaryant dzlem gerinmesi
34
35
MARTENZTK DNMLERN
Alkanlk dorultusunda martenzitin habit dzlemi, -
martenzit plakasnn fiziksel dzlemine paralel olan-
ana fazn {hkl} dzlemleri olarak verilir.
Bu nicelii lmek iin yap iinde oluan martenzit
plakalarna gre ana fazn kristalografik oryantasyonunun
bilinmesi gerekir.
Yksek karbonlu eliklerde martenzitik dnm genellikle
oda scaklnda tamamlanmaz, bylelikle artk (kalnt)
stenit bulunur. Bu nedenle artk stenitin kristalografik
oryantasyonu oda scakl X n teknikleri ile llr ve
bundan sonra artk stenite gre plakalarn oryantasyonu,
stenitin iki yzeyindeki plakalarn izinin birbirine yaklak
90 de incelenmesi ile llr.
Kapsaml deneysel bulgular, martenzitik dnmlerin
kristalografisi ile ilgili nc nemli eksperimental
karakteristii saptar:
Martenzit habit dzlemi irrasyoneldir.
36
MARTENZTK DNMLERN
Bu blmde son nokta martenzit faznn altyaps
ile ilgilidir. Metallerde iki farkl martenzit morfolojisi
gzlenir.
Bu konuda ilediimiz plaka morfolojisinin yansra bir
lata morfolojisi de gzlenebilir. Lata tipi martenzit
bitiik paralel latalarn bir dizini olarak dnlebilir.
Bir optik mikroskopta gzlendiinde martenzit
plakalar genellikle homojen grnr; bu da her bir
plakann bir tek kristal olduu fikrini verir. Bununla
birlikte elektron mikroskobu ile inceleme, plaka
morfolojisinin ok ince bir altyapya sahip olduu
gsterir. Plakalarn ematik olarak ekil 4.9ada
gsterildii gibi ok ince ikizlerin ynlarndan
olumu olduu gzlenir. elik martenzitinde bu
ikiz aramesafeleri 15-200 derecesindedir.
37
MARTENZTK DNMLERN
Genellikle lata tipi martenzitin ikiz iermedii,
ancak dislokasyon younluunun ok yksek
olduu bulunmutur. Bu yksek dislokasyon
younluunun geni lde paralel blgelerin
ynlarna baldr, ekil 4.9b; bu blgeler birbirlerine
karlkl olarak kayar ve kafes invaryant kaymas
retirler.
Bu nedenle son nemli kristalografik karakteristik
aadaki gibidir:
Mikroskobik boyutta martenzit plakalarnn ok
ince ikizlerin yn olduu gzlenir ve martenzit
latalar genellikle ok yksek bir dislokasyon
younluuna sahiptir.
38
ekil 4.9. Martenzit plakalarnn altyaps
(a) ikizlenme ieren (b) kayma ieren
PLAKA LATA
39
MARTENZTK DNMLERN
Tablo 4.3de bu hususla ilgili olarak eitli demir bazl
alamlara ait veriler gsterilmitir. Martenzit
altyapsnn tipinin alam kompozisyonuna bal
olduu grlebilir.
ekil 4.9ada gsterildii gibi ikizlenmi bir altyapnn
mevcudiyeti, -yukardaki (1) nolu hususta ifade
edildii gibi- habit dzleminin sadece makroskobik
boyutta bir invariant dzlem olduunu ve ayrca -
yukardaki (2) nolu hususta ifade edildii gibi- ekil
gerinmesinin sadece makroskobik boyutta
homojen olduunu aka gsterir.
40
41
MARTENZTK DNMLERN
KRSTALOGRAFS Teori :
Bir rnek olarak yksek-karbon Fe-C martenziti kullanarak
martenzit kristalografisinin teoriksel ilemlerini tartacaz.
Klasik bir makalede (1924 de yaynlanm) E.C. Bain bir
ema hazrlayarak bir YMK birim hcrenin bir HMT birim
hcreye dnmesini gstermitir.
ekil 4.10 bir ortak (010) yzeyinde birbirlerine dokunan iki
YMK birim hcreyi gsterir. Bu (010) yzeyinin
merkezindeki atom, ekil 4.10 de gsterildii gibi ayn
zamanda bir tetragonal birim hcrenin de merkezindedir.
Bu tetragonal birim hcre ekil 4.11de tekrar izilmitir;
burada c/a orannn 2 olan hacm merkezli bir tetragonal
birim hcrenin olutuu grlebilir. Eer bu birim hcre
(x
3
)
M
ynnde %18 ksalrsa ve (x
1
)
M
ile (x
2
)
M
ynlerinde
%12 genilerse Fe-C alamlarnn HMT martenziti iin
doru birim hcre elde edilir. Bu kombine uzama ve
ksalma sklkla Bain distorsiyonu olarak adlandrlr.
42
ekil 4.10. Bain ilikisi
43
ekil 4.11. Bain distorsiyonu
44
MARTENZTK DNMLERN
KRSTALOGRAFS Teori (devam):
Bain in bu teklifinde ana kafesin belirli bir yapsal biriminin
martenzit kafesinin birim hcresi olmasn gerektirir.
Bu iki spesifik kafes arasndaki bant sklkla kafes
tekabl veya bazen Bain tekabl olarak adlandrlr.
Ana matriste veri bir yn, [xyz]
martenzitik matrikste
spesifik bir yne, [xyz]
m
tekabl edecektir.
rnein ekil 4.10 ve 4.11den ak olarak grlebilecei
gibi Bain tekabl aadaki ilikileri gerektirecektir.
[100]
m
tekabl [110]
[010]
m
tekabl [110]
[001]
m
tekabl [001]
Benzer olarak ana matriste veri bir dzlem, (hkl)

martenzitik matrikste spesifik bir dzleme, (hkl)
m
tekabl
edecektir; rnein ekil 4.10 ve 4.11den aadaki iliki
yazlabilir:
(112)
m
tekabl (101)

45
MARTENZTK DNMLERN
Eer Bain tekabl direkt olarak Fe-C martenzit
dnmne uygulanrsa bir yolla sfr distorsiyonlu
bir dzlem retilmesi gerekli olduunu anlarz.
Martenzitik dnmlerle ilgili teoriler 1953 de
Wechsler, Lieberman ve Reed ile 1954 de
Bowles ve Mackenzie tarafndan sunulmutur.
Gerekte edeer olan bu teoriler dnmdeki
atom hareketlerini aklamaz. Daha dorusu
bunlar dnmn balang ve sonu
kristalografik durumlarn tarif eden analitik
ilemlerdir. Bu anlamda ilgili teoriler termodinamikle
benzerdir.
46
MARTENZTK DNMLERN
Teorinin matematiksel ilemleri ana ileme
blnebilir ;
Yeni kafesi retmek iin bir kafes (Bain) distorsiyonuna
msade etmek
Sfr distorsiyonlu bir dzlem elde etmek iin bir uygun
kafes-invariant kayma retmek
Sfr distorsiyonlu dzlem kendi orijinal konumuna
gelebilmesi iin martenzit matrisi dndrmek
Birinci adm, martenzit faznn gerekli kafes yapsn
retir. kinci adm sfr bozunumlu dzlem eldesi iin
bir prensip gerinmesinin sfr olmasn salar. Bununla
birlikte burada devreye giren ilave kayma, 1. adm ile
retilen yeni kafes yapsn deitirmek
mecburiyetinde deildir. Bu yzden bu kaymann bir
kafes-invaryant kayma olmas mecburidir.

47
MARTENZTK DNMLERN
Kafes-invaryant kaymann nasl elde edildiini
gstermek iin ekil 4.12ada verilen rombus (ekenar
drtgen) ekilli kristal gz nne alnr.
Kristal yapsn deitirmeksizin kayma
deformasyonu ile bu ekenar drtgeni batan baa
bir dikdrtgen ekline iki yolla dzeltebiliriz ;
Bu deiim, paralel dzlemler boyunca kayma (slip)
ile (ekil 4.12b) ve ikiz ynlarnn retimi ile (ekil
4.12c) baarlr.
Bu kafes-invaryant kaymalarn ematik olarak ekil
4.9da gsterildii gibi martenzit plakalarn iinde mevcut
olduu dnlebilir. Bu nedenle ilgili teori, martenzit
faznn ikiz ynlarndan oluan bir i altyapya sahip
olmasn veya paralel dzlemler boyunca iddetlice
kaym olmasn gerektirir.
48
ekil 4.12. Kafes-invaryant kaymalar
49
MARTENZTK DNMLERN
Teori iin data girii,
(a) ana fazn ve martenzit faznn yapsndan ve kafes
parametrelerinden,
(b) kafes tekablnden
(c) kafes-invariant kaymadan
oluur.
Bu verilerden teoriler,
(a) habit dzlemini,
(b) ekil gerinmesini
(c) ana matriks ve martenzit faz arasnda kristalografik
oryantasyon bantsn
n tahmin edebilir.
Deney ve teori arasndaki uyuma, dk ekil gerinmeleri
ieren martenzitler, rnein Au-Cd, In-Tl ve ayrca demir-
bazl alamlardaki (3 10 15) martenzitleri iin ok iyidir.
Sonu olarak kristalografik teorilerin martenzitik
dnmleri olduka iyi tanmlad grlr.
50
MARTENZTK DNMLERN BAZI
KARAKTERSTKLER Ortaklaa Hareket :
Martenzitik reaksiyonlarn ana karakteristiklerinden biri,
yap dnmnn btn atomlarn ortaklaa
hareketleri ile retilerek sonulanmasdr.
Deformasyon ikizlenmesindeki gibi her bir atom kendi
komusuna gre ayn vektr ile hareket eder.
Bu ortaklaa atom hareketinden dolay martenzitik
dnmler bazen askeri dnmler olarak da
adlandrlr. Buna kart olarak dnm arayzeyinde
atomlarn rastgele atlad dier dnmler, sivil
dnmler olarak adlandrlr.
51
KARAKTERSTKLER Arayzey Hz :
Martenzitik dnmlerin bir dier ayrd edici karakteristii
arayzey hareketindeki hzdr.
Martenzit plakalar genellikle ekirdeklendikten sonra
yaklak 0.0001 saniyeden daha az bir sre iinde kendi
snr boyutlarna byrler. Lineer byme hz Fe-Ni-C
martenzitlerde, 20C ile 200C scaklk aralndaki btn
scaklklarda yaklak 10
5
cm/s olarak llmtr.
Deformasyon ikizlenmesinde olduu gibi martenzit
plakalarnn oluumu, duyulabilir bir tkrd eliinde
gerekleir. Bir plaka olutuunda metalde hzla mekanik
bir karklk retir. Bu karklk metal yzeyine doru
ilerleyen bir akustik dalga yayar ve sonunda gzlemcinin
kulanda bir hissedilir klik sesi retir. Yaln karbonlu
eliklerde martenzit retmek iin gerekli hzl su verme ile
ilikili sesten dolay dnmdeki ses duyulamaz. Buna
karn Au-Cd dnmnde (ki burada dengeli martenzit
faz retmek iin sadece yava souma yeterli olur) bu ses
duyulabilir.
52
KARAKTERSTKLER Yaynma (Difuzyon)
ermeyen Karakteri:
Kooperatif atom hareketi ve ok hzl byme hzlar
martenzitik dnmlerin bir nc karakteristiini retir.
Martenzit faznn kompozisyonu ana faznki ile
benzerdir.
rnein % 0.77 Clu bir tektoid elik yavaa soutulursa,
% 0.022 Clu kompozisyona sahip ferrit ve % 6.7 Clu
kompozisyona sahip sementit eklinde iki fazdan
olumasn bekleriz. retilen bu fazlar, kendi
kompozisyonlarn bir difuzyon prosesi ile ana faznkinden
deitirir.
Eer tektoid elie martenzit oluturmas iin hzl su
verilirse, martenzit faz % 0.77 Clu ana faz ile ayn
kompozisyona sahip olacaktr.
Bu nedenle difuzyon gerekli deildir ve sonu olarak
martenzitik dnmlerden bazen difuzyonsuz
dnmler olarak sz edilir.
53
KARAKTERSTKLER Morfoloji :
Demir bazl alamlarda (eliklerde) martenzit faz
genellikle iki farkl morfolojiden birini gsterir.
Bu morfoloji (ekil) ler lata martenzit ve plaka
martenzit olarak adlandrlr.
Bu iki morfolojinin kabullenilmesi yllar boyunca adm
adm gerekletii iin bu martenzitler iin kullanlan
farkl isimler de vardr. En popler alternatif isimlerin bir
listesi Tablo 4.4te verilmitir. Birka yksek alaml
elikte bir nc morfoloji olarak levha martenzit
gzlenir.
Fe-C alamlar % 0.6 Cnn altnda ncelikle lata
martenziti, % 0.6 Cnn stnde plaka martenziti
oluturur.
54
55
KARAKTERSTKLER Morfoloji (devam) :
Bir optik mikroskopta, 500-1000x gibi yksek
bytmelerde lata mikroyaps incelendiinde, optik
mikroskopta ayrdedilemiyen ok ince ve tyvari bir
yap grlr (ekil 4.13a).
ekil 4.13de aka tanmlanm en kk yap birimleri
paketler (veya bloklar) olarak adlandrlr. Bu paketler
sklkla bitiik paralel eritler (resmin sa taraf)
olarak grnr, fakat bunlar ayn zamanda daha
blokvari bir grnme sahip olabilir (resmin sol taraf).
TEM paketlerin bir altyapya sahip olduunu ortaya
karr. Her bir paket, birbirlerine oranla kk bir
oryantasyon farkna sahip paralel plakavari alttanelerden
oluur. Paket iindeki bu ince paralel alttaneler bu
yzden lata ekline sahiptir ve bu nedenle lata
martenzit olarak isimlendirilir.

56
Her bir lata genellikle kendi iinde ar yksek bir
miktarda dislokasyon younluuna sahiptir; bu
da yaklak cm
2
de 0.5x10
12
seviyesindedir. ok az
durumda ise latalar, plaka martenzitin
karakteristiinde ince ikizlenmi bir mikroyap
gsterir.
Yaln karbonlu eliklerde plaka martenzit ile lata
martenziti ayrmann iki dier nemli yol vardr.
Birincisi lata martenzitin habit dzlemi {111} e
yakndr, plaka martenzitin habit dzlemi ise ya
{225} yada {259} dur.
kinci olarak, lata martenzitin kristal yaps HMK iken
plaka martenzitinki HMT dr.
57
ekil 4.13.
(a) Su verilmi Fe % 0,09 C lu elikte lata martenzit
(b) Fe % 22,5 Ni % 0,4 C alamnda plaka martenzit
58
Her bir lata genellikle kendi iinde ar yksek bir
miktarda dislokasyon younluuna sahiptir; bu
da yaklak cm
2
de 0.5x10
12
seviyesindedir. ok az
durumda ise latalar, plaka martenzitin
karakteristiinde ince ikizlenmi bir mikroyap
gsterir.
Yaln karbonlu eliklerde plaka martenzit ile lata
martenziti ayrmann iki dier nemli yol vardr.
Birincisi lata martenzitin habit dzlemi {111} e
yakndr, plaka martenzitin habit dzlemi ise ya
{225} yada {259} dur.
kinci olarak, lata martenzitin kristal yaps HMK iken
plaka martenzitinki HMT dr.
59
Plaka martenzitin morfolojisi ekil 4.13bde
gsterildii gibi genellikle ok belirgindir.
Ayr ayr plakalar yukarda tarif edilen lata gibi
birbirine bitiik paralel ynlar olarak
yerlememilerdir; fakat genellikle birbirlerine gayet
farkl alardadrlar. Daha uzun plakalar daha
genitir.
Yap dalandktan sonra plakann merkezinde doru
olarak uzanan bir ince hat da genellikle gzlenebilir.
Bu oluum omurga olarak isimlendirilir. Omurgann
oluacak plakann ilk ksm olduu kantlanmtr.
60
elikte martenzitin bu iki tipinin oluumu gayet
farkldr ;
Lata martenzitin oluumu bitiik paralel latalarn
bymesi ile karakterize edilir. Latalarn bir grubu bazen
aniden kooperatif bir ekilde bir dizin olarak byr ve bazen
de baarl bir ekirdekleme sonucu ilk olumu lataya
paralel bir ekilde byr.
Plaka martenzitte ilk oluan plakalar tm stenit tanesini
keserek byr. lave plakalar bundan sonra stenitte
ekirdekleme ve byme ile ilk olumu plakalar ve tane
snrlar arasnda oluur. Martenzit plakalarnn oluumu ile
stenit giderek blnd iin stenitik blgeler klr ve
bu nedenle sonradan oluan plakalar kk olur.
Bylece plaka martenzitte olduka byk boyut
dalml paralel olmayan plakalar var iken lata
martenzitlerde youn olarak paralel lata oluumu
vardr; burada paket iindeki lata boyutlar olduka
homojendir.
61
Levha martenzit baz yksek alaml eliklerde
grlr ve paralel levhalardan oluur.
Bu faz daima SPH dir ve {111} stenit dzlemlerine
paralel olumutur.
Bu levhalar o kadar incedir ki geirimli elektron
mikroskobunda bile kk veya hi altyap
grntlenemez.
62
Birok demir d metallerin alamlarndaki
martenzitlerin morfolojileri Fe-C alamlardaki
plaka martenzitine gayet benzerdir.
Bununla birlikte rnein In-Tl, Mn-Cu gibi birka demir
d metallerin alamlarndaki martenzitler paralel
bandlar eklinde grnr. Bandlar paralel
ikizlenmi blgelerden oluan bir altyapya sahiptir
ve hem bandlar, hem de ikizler optik mikroskopta
ayrd edilebilecek kadar byktr.
Bandlanm martenzit Fe-C alamlarnn lata
martenzitine benzer grnmdedir; ancak boyutu
lata martenzite gre ok daha kabadr ve bandlanm
martenzit bir dislokasyon altyapsndan daha ziyade
bir ikizlenmi altyapya sahiptir.
63
KARAKTERSTKLER Arayzey Yaps :
Deformasyon ikizlenmesi durumunda, ikiz snrlar
arayzeyi (K1 dzlemi), ana kristal ve ikiz kristali
arasnda tam bir koherans dzlemidir.
Martenzit-ana faz arayzeyi sadece makroskobik
boyutta koherent olduu gsterilmiti.
Martenzit plakalarnn ikizlenmi ve kaym
doasndan dolay, martenzit-ana faz ara yzeyinin
tam koherent olmayaca aktr ve yar koherent bir
snr olarak daha uygun ekilde tarif edilmitir.
Arayzeyde gerekli kaymay yerletirmek iin bir tr
arayzey dislokasyon yaps genellikle kabul edilir.
ekil 4.14 bir kaym martenzit ve bir ikizlenmi
martenzit iin arayzey yapsnn ematik modellerini
gsterir.
64
ekil 4.14. Martenzitstenit arayzey yapsnn
ematik modeli
65
KARAKTERSTKLER Arayzey Yaps
(devam) :
ekil 4.14ada kafes invaryant kayma, paralel vida
dislokasyonunun bir dizini ile retilirken, ekil
4.14bde bu kayma, deiken ikizlenme ile retilir.
ekil 4.14adaki arayzey, arayzey dislokasyonlarnn
paralel dizini ile tanmlanm dzlemde bulunur. Her iki
resimde OZ ve OZ dorular, arayzeyin her iki
kenarndaki makroskopik vektrlerdir; bunlar
arayzeyin makroskopik koheransn gsterirler. Ancak OA
ve OA vektrleri arayzeyin her iki kenarndaki
kafes vektrleridir ve bunlar arayzeyde yerlemesi
gereken kafes invaryant kaymay gsterir.
Arayzeyin detayl ince yaps ne olursa olsun, ar yksek
hzlarda hareket edebilme yeteneine sahip olma gereklilii
aktr. Arayzey dislokasyon dizinleri prensipte bu
yetenee sahiptir ve genellikle martenzit ekil deiimi,
arayzey dislokasyon dizinlerinin kooperatif kaymas
ile baarlr.
66
KARAKTERSTKLER Oluum Kinetii
Bir stenit fazn soutarak martenzit oluumunun
balama scakl, martenzit start scakl olarak
isimlendirilir ve M
s
sembol ile verilir.
Yaln karbonlu elikler ile dk alaml eliklerde
oluan martenzit miktar, ekil 4.15ada gsterildii
gibi M
s
scaklnn ne kadar aasna soutulduunun
bir fonksiyonudur.
Sonu olarak tm stenitin martenzite dnt veya
dnmn durduu bir scakla ulalr ve bu scaklk
martenzit fini scakl, M
f
olarak adlandrlr (ekil
4.15ann stndeki scaklk T
E
, stenit ve martenzit
fazlar arasndaki termodinamik denge scakln
gsterir).
67
ekil 4.15.
(a) Scakln fonksiyonu olarak martenzit hacim miktar
(b) ki elikte kompozisyon ile M
s
scaklnn deiimi
68
(devam)
M
s
scakl, eliklerin sl ileminde gz nne alnmas
gereken nemli bir scaklktr. Deneyler, neredeyse tm
kimyasal elementlerin elie katksnda, ilgili elementin
stenitte znmesi durumunda M
s
scakln
dreceini gstermitir; ayrca arayer elementleri
M
s
scakln drmede ok daha etkilidirler.
Bu durum dk alaml elikler iin Steven ve
Haynesin ampirik denklemi ile gsterilir:
M
s
(
C)=561 - 474 C - 33 Mn - 17 Ni - 17 Cr - 21 Mo
Burada C, Mn, Ni, Cr ve Mo ktle-% miktardr. Bu
forml kaba bir yaklam olarak kabullenmelidir, nk
M
s
n tane boyutu ile -kk de olsa- bir ilikisi
bulunmaktadr.
ekil 4.15b ngrlen M
s
ile kompozisyon ilikisini yaln
karbonlu bir elik ve Fe-%0.4C-Ni elikleri iin
gstermektedir.
69
(devam)
Deneyler M
s
scaklnn 50.000
o
C/s kadar yksek
souma oranlarnda 20
o
C iinde sabit olduunu
gstermitir; ve nceden bahsedildii gibi martenzit
plakalar (veya latalar) mikrosaniyelik bir srete
oluur. Bundan dolay martenzit hacmsal miktarnn
zaman ile deitii -ekil 4.16ada dk alaml
elikler iin gsterildii gibi- bulunmutur.
70
(devam)
Dnm milisaniye iinde bitirilir ve srekli bir
izotermal (esl) tutma daha fazla martenzit
retmeyecektir.
lave martenzit sadece daha dk bir scakla su
verme ile elde edilebilir (ekil 4.15a). Ancak dnm
tekrar grnrde bir anda oluur ve bundan sonra
scaklk tekrar drlne kadar durdurulmu olur.
Tabii ki scaklk M
f
scaklna ulatnda dnecek
stenit kalmayacandan dnm tamamlanm olur.
Bu tip reaksiyon ile retilen martenzitler atermal (sl
olmayan) martenzit olarak adlandrlr.
71
ekil 4.16. Martenzit oluumunun zaman ilikisi
(a) atermal martenzitte
(b) izotermal martenzitte
72
(devam)
Atermal martenzit terimi bir para karktr, nk
martenzitin hacmsal miktar kesinlikle scakla
bamldr. Burada tamamen atermal (scaklktan
bamsz) olan nicelik, arayzey hareketinin hzdr.
Arayzey hznn -oluum scaklndan bamsz olarak-
alamda ses hznn te biri seviyesinde olduu tahmin
edilmektedir. Fe-Ni alamlarnda plaka martenzitlerin
byme hz, -20
o
C den -195
o
C ye kadar olan scaklk
aralnda yaklak 2x10
5
cm/s olarak llmtr.
Arayzeyler blmnde bir arayzey hznn, bir mobilite
arp bir itici kuvvet olarak aklanabildii gsterilmitir.
Mobilite, bir difuzyon katsaysna orantl olduu iin hzn
arlkl scaklk bants, mobiliteden e-
Q/RT
terimidir;
burada Q, arayzey ilerlemesi iin gerekli olan atomlarn
difusiv hareketinin aktivasyon enerjisidir. Bu nedenle
athermal martenzit iin byme hz scaklktan
bamsz olduu iin, byme mekanizmas iin
aktivasyon enerjisinin gerekte sfr olmas gerektii
aktr.
73
(devam)
Tm martenzitik dnmler ekil 4.15 ve 4.16ada
tarif edilen athermal kinetie uymaz.
Baz alamlarn (zellikle Fe-Ni-Mn alamlar) -
ematik olarak ekil 4.16bde ematik olarak
gsterildii gibi- Avrami denklemine benzer bir
kinetik denkleme uyduu bulunmutur.
Eer M
s
scaklnn altna su verilir ve o scaklkta
tutulursa, martenzit faz zaman getike ortaya
kmaya balar. Athermal martenzitlerle
karlatrmada srekli bir izotermal tutma ilave
martenzit oluumu retir.
Martenzitin bu tipi izotermal (esl) martenzit
olarak adlandrlr. Bu tip martenzitin kinetii, nceden
gsterilen T-T-T diyagramlarna benzer tipik C erileri
gsterir. ekil 4.16bde gsterildii gibi C erisinin
burun scaklna su verme, maksimum dnm
hzn retecektir.
74
(devam)
zotermal martenzitlerin hacmsal dnm
hznn athermal martenzitlerden daha yava
olmasna ramen izotermal martenzitlerdeki
arayzey hareketinin hznn gerekte athermal
martenzitlerdeki kadar yksek olduu
bulunmutur.
Ayrca, izotermal martenzitlerde genellikle bir
plaka saniyenin ok kk bir miktarnda oluup
stenit tane iine snrl bir boyuta bydnde bu
plakann daha fazla bymedii gzlenir. Bu yzden
izotermal martenzitlerde dnm scaklnda tutma
sonucu oluan srekli dnmn, yeni martenzit
plakalarnn ekirdeklenmesinden ileri gelmesi
gerekir. Dnen hacmsal miktarn hzndaki
balangta grlen artn ekirdeklenme hzndaki bir
arttan kaynaklandna inanlr.
75
(devam)
zotermal martenzitte ekirdeklenme hzndaki bu artn
bir otokatalitik etki nedenli olduu dnlr;
otokatalitik etkide bir plaka byyerek dier plakaya
arptnda daha fazla plaka ekirdeinin retilmesini
salayan koullar doar.
ekirdeklenme hzndaki nihai azalmann u gerekten
sonuland dnlr: martenzit plakalarnn steniti
giderek klen paralara blmesi sonucu bu blgelerde
oluan ekirdeklenme olaynn olasl azalr.
Bu nedenle atermal ve izotermal martenzitlerin
kinetiinde ana farklln kendi ekirdeklenme
karakteristikleri ile ilikili olmaldr. zotermal
martenzitlerde mevcut ekirdek says scakln
ve zamann bir fonksiyonu iken atermal
martenzitlerde mevcut ekirdek says yalnzca
scakln bir fonksiyonudur (zamann deil).
76
(devam)
Birok Fe-Ni ve Fe-Ni-C alamlarnda yukarda
tartlan atermal veya izotermal martenzitlerden
olduka farkl bir dnm modu devreye girer.
Martenzit start scaklnda stenitin youn bir miktar
-ekil 4.17de iki Fe-Ni-C alam iin gsterildii gibi-
mili saniyeler iinde martenzite dnr. Bundan
dolay bu martenzitlerden burst (patlam)
martenzitler olarak sz edilir.
ekil 4.13bde gsterildii gibi bu martenzitlerde plaka
yaps iin zig-zag eklindeki grnm olaandr.
77
ekil 4.17. Patlam martenzit iin dnm
erileri
78
ekil 4.13.
(a) Su verilmi Fe % 0,09 C lu elikte lata martenzit
(b) Fe % 22,5 Ni % 0,4 C alamnda plaka martenzit
79
(devam)
Bir otokatalitik ekirdeklenme, M
s
scaklndaki
martenzit oluumunun geni bir patlamasn retmek
iin meydana gelir.
Herbir plaka, dier plaka veya bir tane snrna arpma
ile boyutta snrlanr. Bu arpmada yresel koullar
dier plakann ekirdeklemesini dourur, bylece zig-
zag paternler reten bir kooperatif ekirdeklenmenin
oluumunu ve ok byk bir hacmsal dnm
meydana getirir.
Bu patlam martenzitlerin sadece M
s
scaklnn
0
C nin altnda olduu konumda olutuu ve M

s
scaklnn balang stenit tane boyutunun bir
fonksiyonu olduu bulunmutur.
80
TERMODNAMK
Martenzit faz, daha dk bir serbest enerjiye sahip
olmas sonucu oluur.
stenit ve martenzit fazlarnn serbest enerjilerinin
scaklk bants, ekil 4.18de gsterilen ekle sahip
olmaldr.
ki fazn termodinamik dengede olduu belirli bir
scakln olmas gerekir ve bu T
E
ile gsterilir.
Martenzit start scakl, M
s
, T
E
den belirgin derecede
daha dktr.
Martenzit oluumuna kuvvetli bir ekirdeklenme engeli
vardr ve bu yzden - martenzit faznn oluumu iin
yeterli serbest enerjiden nce- nemli bir miktar ar
souma olumaldr.
M
s
scaklnda martenzit oluumu iin gerekli serbest
enerji aadaki gibi tahmin edilebilir:
G
-M
(start) = S
[T
E
- M
s
]
81
ekil 4.18. stenit ve martenzit iin scakln bir
fonksiyonu olarak iin serbest enerji erileri
82
TERMODNAMK (devam)
Martenzitik dnmlerin termodinamii ile ilgili bir
ikinci enteresan husus da dnmn difuzyon
iermeyen karakteristii ile ilgilidir.
Bir rnek olarak bir YMK stenitin bir HMK
martenzite dnt lata martenzitleri gz
nne alalm.
YMK ve HMK fazlar arasnda faz denge diyagram
ekil 4.19(a)da gsterilmitir.
T
1
ve T
2
scaklklarndaki serbest enerji-kompozisyon
diyagram faz diyagramnn altnda gsterilmitir
(ekil 4.19 (b) ve (c)).
83
ekil 4.19. Difuzyonsuz
dnmler iin AGyi gsteren
iki scaklktaki serbest enerji
kompozisyon erileri
(a) YMK ve HMK fazlar
arasndaki faz denge diyagram

(b) T
1
scaklnda serbest
enerji-kompozisyon diyagram

(c) T
2
scaklnda serbest
Enerji-kompozisyon diyagram
84
TERMODNAMK (devam)
stenit faznn T
1
scaklna su verildiini farz edelim; dan
o ya difuzyonsuz bir dnm retmek iin o faznn ana
faz gibi ayn kompozisyonla olumas gerekir. ekil 4.19da
gsterildii gibi G
-o
(difuzyonsuz) T
1
scaklnda bir
pozitif niceliktir.
T
2
scaklnda (ekil 4.23c) benzer muhakeme ile bu
scaklkta G
-o
(difuzyonsuz) deerinin negatif bir say
olduu ve reaksiyonun ilerleyebilir olduu grlr.
G
-o
(difuzyonsuz) un sfr olduu scaklk, YMK
fazndan HMK o fazna martenzitik dnm iin denge
scakl, T
E
n tanmlar. T
1
ile T
2
arasnda eitli
scaklklarda serbest enerji-kompozisyon diyagramlarnn
izimi ile G
-o
(difuzyonsuz), C
o
kompozisyonunda A
1
ve A
3

izgilerinin arasnda kabaca orta yolda olmas gereken bir
scaklkta sfra gider.
Bu nedenle martenzitik dnm iin denge scakl
T
E
, ekil 4.19ada gsterildii gibi kabaca A
1
ve A
3

arasndadr.
85
TERMOELASTK MARTENZTLER
Termoelastik karakteristik gsteren birka demir d
alam martenziti bulunmaktadr.
Tartma amal olarak martenzitleri -kayma
komponentlerinin byklne bal olarak- A ve B
olarak iki gruba ayrrz:
A: Byk kayma komponenti,
rnein, Fe-C ( = 0.19), Fe-30Ni ( = 0.20)
B: Kk kayma komponenti,
rnein, Au-Cd ( = 0.05), In-Tl ( = 0.02)
Daha nceden bahsedildii gibi bir dizi martenzit, stma
sonucu tekrar stenite geri dntrlebilir. Fe-30Ni (A
tipi) ve Au-Cd (B tipi) gibi bu tr iki martenzitin
dnm erileri ekil 4.20de gsterilmitir.
86
ekil 4.20. A tipi martenzit (Fe-Ni) ve B tipi
martenzit (Au-Cd) iin dnm erilerinde
gsterilen histeresisler
87
TERMOELASTK MARTENZTLER (devam)
Istma ile yksek scaklk fazna martenzitik geri
dnm belli bir scaklkta balar; bu scaklk,
stenit start scakl, A
s
olarak adlandrlr. A
s

scakl, M
s
scaklnn daima olduka zerindedir ve
dnm erileri ekil 4.20de gsterildii gibi
kuvvetli bir histeresis gsterir.
Gsterildii gibi, histeresisin A tipi martenzitlerde ok
daha geni olduu bulunmutur. Histeresis erisinin
aralnn (yani geniliinin) Au-Cd iin sadece 16
o
C
olmasna ramen Fe-Ni iin 420
o
C olduu
saptanmtr.
88
M
s
ve A
s
scaklklarnn her ikisi de ekil 4.20de
grlmektedir.
stenit oluum reaksiyonu martenzit oluum
reaksiyonunun tersi olduu iin denge scakl, M
s
ve
A
s
arasnda ortada bir yerdedir.
Histeresis geniliinden T
E
tahmin edilebilir. Martenzit
reaksiyonun balamas iin gerekli serbest enerjinin,
AG
M
(start) = AS
]
|AT/2]
eklinde tahmin edilebildii aktr; burada AT (=A
s
-M
s
)
histeresis aralnn scaklk geniliidir.
Bu nedenle, A-tipi martenziti balatmak iin daha
byk bir serbest enerjinin gerekli olduu
grlebilir.
Bu sonu bu tr martenzitlerin oluumu iin daha
byk kayma gereklilii gereinin bir sonucudur.
89
A-tipi ve B tipi martenzitlerin oluum modunda
nemli bir farkllk grlr.
Her iki durumda da scakln M
s
n aasna drlmesiyle
plakalar oluarak snrl bir boyuta byr.
Scakln daha da drlmesiyle B tipi martenzitlerde
ilave dnm, hem yeni plakalarn ekirdeklenmesi
hem de eski plakalarn bymesi ile oluur.
Bununla birlikte A-tipi martenzitlerde ilave dnm
sadece yeni plakalarn ekirdeklenmesi ile oluur. Eski
plakalar bir kere olutuunda daha dk scaklklarda dahi
bymeyecektir.
B tipi martenzitlerde eski plakalarn srekli bymesi, kesik
kesik bir hareketle oluur. Bu plakalarn byme hz,
martenzitik dnmler iin karakteristik ok yksek
deerlerde kalr, ancak byme, scakln drlmesiyle
daha fazla serbest enerji mevcut olduundan ksa
mesafelerde oluur.
90
ekil 4.21 bir martenzit plakas gsterir; mercekvari
plaka ayn r radyuslu bir kre ile evrelenmitir. ekil
deiimi eitli paralel izgilerin krlmasyla ile
gsterilmitir. Plakay evreleyen kresel blge iinde
youn bir ekil deiiminin stenit faz iine doru
balad aktr. stenit blgesindeki birim hacmdaki
ekil deiimi, E
s
yaklak olarak aadaki gibi verilir:

Burada G: stenitin kayma modl, C: plaka kalnl ve
|: ekil 4.21de tanmlanan kayma asdr.
2
2 2
s
r 2
C G
E
|
=
91
ekil 4.21. Mercek biimindeki martenzit plakas
evresinde gerinme
92
Plaka kalnlatka (C bydke) evresel stenit
kafesinde ilave ekil deiiminin balamas gerektii
aktr.
Sonu olarak artan bu ekil deiimi stenitte akma
gerilmesinin almasna neden olur. Yeterli plastik
akma olutuunda stenit ve martenzit arasndaki
zel arayzey dzeni tahrip olur ve byme durur.
lave byme ar zorlaacaktr ve sistem iin yeni
plakalarn ekirdeklenmesi, eski plakalarn
bymesine msade etmekten daha kolaydr.
A-tipi martenzitlerde kayma ekil deiimi ve ar
souma, T
E
-M
s
byktr, bylece srekli byme
mekanizmasnn sonunun devreye girdii
dnlr.
93
Bununla birlikte B-tipi martenzitlerde daha kk
kayma ve daha kk ar souma vardr.
Bu durumlarda, reaksiyonu srdrmek iin mevcut
serbest enerji, AG
M
stenit faznda retilen
ekil deiimi enerjisi ile dengelendirildiinde
byme durur. Plastik akma olumaz ve elastik ekil
deiimi enerjisi ile martenzit faznn daha dk
serbest enerji durumu sonucu kullanlabilecek serbest
enerji arasnda bir dengeye ulalr.
Bu nedenle bu martenzit termoelastik olarak
adlandrlr ve B tipi martenzitler de bu yzden
sklkla termoelastiktir.
Scaklk drldnde, martenzit oluumu iin daha
fazla serbest enerji kullanma hazr olur ve yeni bir
denge iin yeterli ekil deiimi enerjisi retilene
kadar plakalar byr.
94
MARTENZTK DNMLERN LAVE
KARAKTERSTKLER Tersinirlik (Reversibilite)
Martenzitik dnmlerin olduka etkileyici
zelliklerinden biri de birok durumda tersinir olmas
gereidir.
Bu durum ok iyi bir ekilde Ti- ktle-%55 Ni
alamlarnda (hafzal alamlar) yaklak 60
o
C
civarnda oluan martenzitik dnmde gzlenir.
lk olarak bu malzemenin dz telleri yksek scaklk
faznda hazrlanr. Teller bundan sonra oda scaklna
soutulur ve bir sarmala sarlr. Bu teller tekrar
yksek scaklk fazna geriye stldnda (rnein
kaynakta kullanlan bir el toru ile) teller kendiliinden
sargl konumunu bozarak derhal kendi orijinal ekilleri
olan dz hale gelir.
95
KARAKTERSTKLER Tersinirlik (devam)
Ayn arpc etki, Au-ktle-%47.5 Cd alam bir ince
ubuk ile gsterilmitir.
Bir destekten dar uzanan dz ubuk yksek scaklk faz
retmek iin stlr. Dar kan serbest uca kk bir arlk
aslr ve ubuk dnm scaklnn altna souduunda bu
arlk altnda kuvvetli bir ekilde eilir. Eer ubuk imdi
yksek scaklk fazna tekrar stlrsa hzla geriye doru
(yani balang konumundaki dz duruma) dnerek kendisi
ile beraber arl da kaldracaktr.
Burada martenzitik reaksiyon ve deformasyon ikizlenmesi
ile ilikili karakteristik klik sesi iitilir.
Plastik deformasyon sonras tersinirlik sadece bu iki
alamda rneklenmitir; burada plastik deformasyon
dk scaklk martenzit faznda gerekletirilmitir.
Tersinirliin bu arpc gsterimi sadece ikizlenmi
altyapya sahip termoelastik martenzitlere zgdr.
96
KARAKTERSTKLER Tersinirlik (devam)
Dier martenzitlerle yaplan deneyler, stma sonras martenzit
plakalarnn kaybolarak ana fazn orijinal tane yapsn verdiini
gsterir. Soutma sonras martenzit plakalarnn pozisyonu ve
oluum dzeni hemen hemen kesin olarak martenzitin ilk olutuu
zamanki ile ayn olduunu gstermitir.
Bu sonular, martenzit oluumu iin grev yapan ayn ekirdein,
alamn stenitten martenzite her evrime uradnda devreye
girdiinin bir kant olduu eklinde yorumlanr.
Bu aklama u gerekle desteklenir: eer alam, dnm
scaklnn epey stnde yksek scaklklarda tavlanrsa
tersinirlik ihmal edilebilir.
Ti-Ni ve Au-Cd un stma sonras kendi orijinal ekillerine
dnmesinin nedeni stenit startta devreye giren
ekirdein orijinal ynlenmelerini korumas ve orijinal
yksek scaklk kristal yapsnn elde edilmesidir.
Tersinirlik elikte gzlenmemitir, nk martenzitik faz
termodinamik olarak kararszdr ve tersinir reaksiyon
balamadan nce bununla rekabet eden dier reaksiyonlar
geliir.
97
KARAKTERSTKLER Stabilizasyon
Bir stenit faznn M
s
n alt, fakat M
f
in st olana kadar
herhangi bir scakla soutulduunu ve ilgili numunenin
bir At zaman aral iin bu scaklkta tutulduunu farz
edelim (ekil 4.22).
Scakln drlmesi srdrlrse ilave martenzitin
oluumu, scaklk belirli bir AT miktar drlne kadar
olumaz ve hatta ok dk scaklklarda srekli
soumada oluabilecek kadar ok dnm elde edilmez.
Ayn olay stenit oluumu iin tersinir reaksiyon srasnda
da oluur (ekil 4.22) ve bu olay stabilizasyon olarak
adlandrlr
98
ekil 4.22. Dnm erisi zerinde stabilizasyon
etkisinin sonucu
99
KARAKTERSTKLER Stabilizasyon (devam)
Stabilizasyon etkisi hem demir ve hem de demir
d alam martenzitlerinde gzlenmitir.
Teoriler, stabilizasyon etkisini, At srecinde tutma
srasnda arayer atomlarnn g etmesi ile retilen
baz kilitleme mekanizmalarna balar.
M
f
scakl oda scakl altnda olan eliklerin
temperleme ncesi artk stenit miktarn azaltmak iin,
oda scaklna su verme sonrasnda elii sfr altna
soutmak gereklidir. Bu gibi durumlarda su verme ve
sfr alt soutma arasndaki srecin uzun tutulmas
stabilizasyon retebilir, bu da sfr alt soutma ile
ortadan kaldrlan artk stenit miktarn snrlayacaktr.
Bu etki ekil 4.23n incelenmesinden grlebildii gibi
belirli takm eliklerinde nemlidir.
100
ekil 4.23. W1 tipi bir takm eliinde stabilizasyon
etkisi
101
KARAKTERSTKLER Plastik Deformasyonun
Etkisi
Eer stenit ilk olarak M
s
ve M
f
arasndaki bir
scakla soutulur ve plastik deformasyon bu
scaklkta gerekletirilirse, martenzit miktar
deformasyonla arttrlr.
Eer stenit M
s
in zerinde, fakat M
d
olarak
adlandrlan bir scakln altndaki bir scakla
soutulursa, plastik deformasyon martenzit
oluumuna neden olacaktr.
M
d
, plastik deformasyonun martenzit
oluumuna neden olaca M
s
in zerinde en
yksek scaklktr.
A
d
scakl ise plastik deformasyonun stenit
oluumuna neden olaca A
s
in altnda en dk
scaklk olarak tanmlanr.
102
ekil 4.24. Baz Fe-Ni alamlarnda M
s
, M
d
, A
s
ve A
d

scaklklar
Denge
Scakl
Kk kayma martenzitlerinde (B tipi) M
d
ve A
d
nin gerekte eit
olduu sklkla bulunmutur.
103
Etkisi (devam)
M
d
scaklnn altndaki scaklklarda martenzit
faznn serbest enerjisi stenit faznnkinden daha
dktr.
Martenzit faznn ekirdeklenmesi, martenzit faz plakasnn
oluumu srasnda meydana gelen byk ekil deiiklii ile
ilgili gerinme enerjisi nedeniyle engellenir.
Deformasyonu reten uygulanan gerilme ekil
deiiminden kaynaklanan ekirdeklenme engelini bir
yolla azaltr ve bylece deformasyonun yokluunda
oluabilecek olandan daha dk bir itici gte
martenzit oluumuna izin verir.
Her bir martenzit plakasnn oluumu ile ilgili belirli bir
kayma ekil deiimi ve ekme ekil deiimi varolduu iin
uygulanan gerilme ile retilen plastik deformasyonun,
metaldeki ekil deiiminin mekanik olarak desteklenecei
ve bu yzden ekirdeklenme bariyerinin azaltld metal
iinde- bir ok blgelerin retilmesi olduka makul
grnmektedir.
104
Etkisi (devam)
Eer plastik deformasyon M
d
scakl stnde
yaplrsa, souma sonras M
s
de llen bir etki
retilir.
Eer kk bir deformasyon uygulanrsa, tahminen
ekirdeklenmeyi destekleyen hatalara bal olarak M
s
in
ykseldii bulunabilir.
M
d
nin zerinde iddetli deformasyon genellikle M
s
i
azaltr; bu etki mekaniksel stabilizasyon olarak bilinir.
Bu etkinin souk sertleme (pekleme) ye bal olarak
stenit faz iine plakann ilerlemesinin zorluundaki bir
arttan sonuland dnlr.
Eer basit olarak bir stenit fazna bir elastik gerilme
uygulanrsa, M
s
scaklnda bir etki gzlenir, ancak bu
etki genellikle yukarda aklanan plastik deformasyonla
retilenden daha kktr. Uygulanan gerilme alan veri bir
martenzit plakann ekil deiimine ya destek ya da engel
olacaktr.
105
MARTENZTN EKRDEKLENMES
ekirdeklemenin klasik teorisi martenzit
oluumu iin uygulanamaz (AG
*
ar byk).
rnein ekirdekleri, r radyuslu ve yar kalnl c olan
bir yayvan kre olarak alalm. Buna gre bir
ekirdein oluumunda serbest enerji deiimi
aadaki gibi yazlabilir:
AG = 4/3tr
2
cAG
B
+ 4/3trc
2
A + 2tr
2

(A=ekil deiim faktr)
B
G
c
A
=
2
*
2
) (
4
*
B
G
A
r
A
=
4
3 2
) ( 3
32
*
B
G
A
G
A
= A
t
106
MARTENZTN EKRDEKLENMES (devam)
Martenzit ekirdeklemesinin bir teorisine alternatif
yaklamlar, genellikle stenit iinde altkritik bir ekirdek
dalmnn varolduunu kabul eder; klasik ekirdekleme
koullarnda olduu gibi, bunlar termal olarak aktive edilmi
bir proses ile olumak zorunda deillerdir.
Bu altkritik ekirdeklerin genellikle bir tr kristal
hatas olduu dnlr. rnein YMK kafeste bir dizilim
hatas, dizilim srasn ..ABCABABABC olarak
deitirir. Bu hatann en yakn blgesinde dizilim ABAB
olmutur; bu da SPH metallerde de oluan ayn dizilim
srasdr. Bu nedenle YMK ve SPH kristaller arasndaki
martenzitik dnmler iin -Co da olduu gibi- ksmi
dislokasyonlarn oluumuyla kolaylkla retilebilen bir dizilim
hatas martenzit dnm iin bir ekirdek rol
oynayabilecektir.
Dier durumlarda belirli dislokasyon dzenleri, altkritik
ekirdekler olarak hizmet verir.
107
Atermal martenzitlerin oluumu ;
Altkritik ekirdek dalm vardr.
M
s
de en byk (veya en hareketli) ekirdek
kritikleir ve byr.
Scaklk drldnde daha kk (veya daha az
hareketli) ekirdek daha yksek itici gce bal
olarak kritikleir ve byr.
M
s
ve aasndaki scaklklarda tutma, yeni
ekirdek oluumuna msade etmez.
108
zotermal martenzitlerin oluumu ;
Altkritik ekirdek dalm vardr.
M
s
ve aasndaki scaklklarda bu ekirdeklerin
bazlar kritikleir ve byr.
M
s
ve aasndaki scaklklarda tutma, baz
bilinmeyen termal aktive edilmi prosesler yardm
ile ilave kritik ekirdek oluumuna neden olur.
109
MASF DNMLERLE KARILATIRMA
Martenzitik deiimlerin temel zelliklerinden biri
martenzit reaksiyonunun kolay byme
mekanizmasnn varolmas nedeniyle olumasdr;
burada yeni faz oluturacak atomsal difuzyona
gereksinme duyulmaz.
Bu nedenle stenit-martenzit arayzeyindeki
dislokasyon dzeninin doasn anlamak,
martenzitik reaksiyonlar anlamann ok nemli bir
parasdr; nk iki zel kristal yaps arasnda
martenzitik dnmn oluabilmesi iin bu iki kristal
arasnda bir tr zel dzen varolmaldr.
Arayzey yaps ve ilgili hzl byme mekanizmas
hemen hemen tm martenzitler iin benzerdir.
110
(devam)
Bir alama, bir kat hal faz dnm zerinden dk
bir scakla ok hzla su verildiinde dk scaklk
denge faznn veya herhangi metastabil dk scaklk
faznn oluumunun tamamen engellenmesi ounlukla
mmkndr.
Ancak bir dk scaklk faznn martenzitik olarak
olumas durumunda, bu oluumu mmkn en
yksek su verme hzlarnda bile durdurmak
mmkn deildir.
Bazen bir dk scaklk faznn hzl su verme srasnda
oluabildii bulunmutur; bu dnmler masif
dnmler olarak adlandrlr, nk yeni faz bir
topaks morfoloji oluturur. Bu morfoloji ou hzl
byme dnmlerinin plaka veya inemsi
morfolojisine keskin bir kontrasttadr.
111
(devam)
Masif dnmlerin temel zellikleri :
Ana ve rn fazlar ayn kompozisyona sahiptir
(difuzyonsuz dnm).
Byme oran hzldr, ancak martenzitik
durumdaki kadar hzl deildir.
Martenzitlerde olduu gibi serbest yzey zerinde
ekil deiimi grlmez.
Ana faz-rn faz arayzeyi inkoherent bir snrdr.
112
(devam)
Bu nedenle masif dnmler martenzitik dnme
benzer bir davran gsterir; burada yeni faz herhangi
kompozisyon deiimi olmakszn hzla oluur.
Bununla birlikte martenzitik durumun hzl byme
mekanizmas mevcut deildir ve basite byk bir
itici kuvvete bal olarak bir yksek a snrnn
ok hzl g vardr.
Bu itici kuvvet, AS
f
. AT genellikle martenzitik
dnmler iin olandan dktr ve baz sistemlerde
martenzitik dnm daha yksek ar soumalarda
oluurken, bir masif dnm dk ar soumada
oluur. Bu gibi bir durum dk karbonlu eliklerde
grlr (ekil 3.4).
113
ekil 3.4. Fe-C alamlarnn scaklk-kompozisyon
blgeleri; uzun reaksiyon zamanlarnda elde edilen eitli
kelti ekilleri. M: masif ferrit, W: Widmannsttten ferrit,
GBA: tane snr ferrit.
114
(devam)
zet olarak, eer bir alama bir kat-hal faz
dnm zerinden iddetle su verildiinde birka
olaslk oluur:
Yksek scaklk faz su verme scaklnda artk bir
metastabil faz olarak kalabilir (buna kalnt faz da
denir).
Metastabil bir fazn kk partiklleri, ya spinoidal
ayrma yada homojen ekirdeklenme ile oluabilir.
Widmannsttten plakalar veya beynit gibi hzl
byyen bir kelti faz oluabilir.
Masif dnmle bir dk scaklk faz retilebilir.
115
BEYNT
stenitik bir elie tektoid scakln hemen altndaki bir
scaklkta su verildiinde tanelerin iinde karakteristik lamelli
perlitik yap elde edilir.
Karbon kompozisyonuna bal olarak ya ferrit ya da
sementitin tane snrlarnda eeksenli taneler veya
Widmannsttten plakalar olarak byd grlr.
Su verme scakl drldnde, (ekil 3.4), perlit
ara mesafesi incelir Widmannsttten plakalar da incelerek
sonunda grnmez olur.
Perlitin basite su verme scaklnn drlmesiyle (su
verme scakl M
s
a kadar ulaana kadar) giderek incelmesi
beklenir. M
s
scaklnda stenit martenzite dnr.
M
s
in hemen stndeki su verme scaklklarnda ince
perlitten tamamen farkl bir mikroyap oluur; bu
mikroyapya bainit/beynit (almancada ara kademe yaps
da denir) ad verilir.
116
BEYNT (devam)
Bainit, genellikle metalografide birbirine son derece
yakn olarak byyen ve bir tye benzer bir grnme
sahip ok ince plakavari projeksiyonlar grubu olarak
gsterilir.
Bu tyms mikroyap Davenport ve Bain tarafndan
1930 da bulunmu ve E.C. Baini onurlandrmak iin
bainit olarak adlandrlmtr. Benzer yaplar ayrca
belirli demir d alam mikroyaplarnda da
gzlenmitir.
Bu tip bir mikroyap oluumuna genelde bainitik
dnm ad verilir.
Beynitik dnm zellikle karmak bir reaksiyondur,
nk hem martenzitik reaksiyonlarn ve hem de
difuzyon kontroll ekirdekleme ve byme
reaksiyonlarnn ortak zelliklerini ierir.
117
BEYNT Temel Karakteristikler :
i) Morfolojiler
Beynit, ferrit ve demir karbrden oluan iki fazl
bir mikroyapya sahiptir.
Su verme scakl ve kompozisyona bal olarak
beynitin morfolojisinde ve karbrn tipinde (Fe
3
C
veya c karbr, ~ Fe
2.5
C) bir deiim grlr.
Morfolojide olduka belirgin bir deiim, yksek ve
dk su verme scaklklar arasnda oluur (ekil
4.25). Bu iki morfoloji st beynit (yksek su verme
scakl) veya alt beynit (dk su verme
scakl) olarak isimlendirilir.
Bir dizi elik iin karbon ierii ile gei scaklnn
deiimi Pickering tarafndan verilmi ve ekil 4.26 da
gsterilmitir. Her iki oluumun da mevcut olduu
kk bir scaklk dalm vardr ve buradaki gei
scakl alt beynitin gzlendii en yksek scaklktr.
118
ekil 4.25. AISI 4340 elii, 843C de stenitletirilmi,
T scaklnda 6 dakika beklendikten sonra buzlu tuzlu suda su
verilmitir; nital ile dalanm.
a) Martenzitik matrikste st beynit, 2200x, SEM (T= 468 C)
b) Martenzitik matrikste alt beynit, 2300x, SEM (T= 300 C)
119
ekil 4.26. Karbon miktarnn st beynitten alt
beynite gei scaklna etkisi
120
i) Morfolojiler st Beynit
st beynitin d ekli gayet dzensizdir ve bu yzden
tek bir yzeyin incelenmesiyle belirlenmesi zordur.
ki yzey analizi, st beynitin d morfolojisinin bir lata
veya ine benzeri ekile sahip olduunu gstermitir;
bu ekillerde bir boyut (boy) dier iki boyuttan (en ve
genilik) daha uzundur.
ekil 4.25adaki st beynit, hzl su verme ile
retilmi bir martenzitik matrikste bulunmaktadr.
Beynit iindeki beyaz partikller Fe
3
C dir.
121
i) Morfolojiler st Beynit (devam)
TEM almalar, st beynitin i yapsnn uzun eksene (lata
eksenine) paralel uzanan ferrit latalar ile ncelikle lata
snrlarnda kelmi karbr partikllerinden olutuunu
gsterir.
Bu nedenle st beynitin d morfolojisi latadr veya inemsi
ekillidir ve isel olarak uzun eksene paralel uzanan ferrit
latalar ile lata snrlarnda kelmi Fe
3
C partikllerinin bir
bileimidir. Bu ferrit latalar, yksek dislokasyon
younluuna sahip altlatalara blnebilir.
Ferrit latalar arasnda bazen artk stenit de mevcut olabilir.
Su verme scaklnn drlmesinin st beynit
morfolojisine etkisi, latalarn daha ince olmasna ve
birbirlerine daha bitiik olmasna yolaar; bylece latalar
arasnda karbr partikllerinin daha dk aramesafeli olarak
retilmesine neden olur.
tektoid st eliklerde beynitin nc faz ferritten
ziyade sementit olabilir ve bu yaplar bazen invers
(ters) beynit olarak adlandrlr.
122
i) Morfolojiler Alt Beynit
Alt beynitte (ekil 4.25b) ferrit, latalardan ziyade
plakalar eklinde oluur ve karbrler ferrit plakalarnn
yan duvarlarnda kelir.
Karbr keltileri ok ince boyutludur ve bunlar sklkla
ubuk veya jilet (ince plaka) ekline sahiptir.
Karbr ubuk ve plakalar birbirlerine ok veya az paralel
olarak dzenlenmitir ve ferrit plakasnn byme ekseni ile
55
o
ve 65
o
arasnda bir a yaparlar.
Plakalarn, kendilerini kk al tane snrlar ile ayran
farkl altplakalarn bileimi olduu bulunmutur. Altplakalar
yksek bir dislokasyon younluuna sahiptir.
elikte silisyum bir alam elementi olarak bulunduunda alt
beynit iindeki demir karbrn c karbr olduu
saptanmtr; bunun dnda karbr, sementit ve c
karbrn bir karm veya tamamen sementit olabilir.
123
ii) Kristalografi
st ve alt beynitin ana karakteristiklerinden biri, belirli bir
yzey rlyefi gstermeleridir; bu topografinin grnm
martenzit plakalarnda ve deformasyon ikizlerinde
gsterilene benzer.
Alt beynitin her bir plakada tek bir niform yzey rlyefi
gsterdii bulunmutur. st beynitte her bir lata oklu bir
yzey rlyefi gsterir.
Bainitin ferrit komponenti, stenite gre belirli bir
kristalografik oryantasyonla oluur.
Martenzit temperlendiinde ilk olaylardan biri martenzit
plakalar iinde c karbr keltisinin oluumudur. Alt beynit
temperlenmi martenzite benzer bir grnme sahiptir.
Alt beynitte bulunan karbrler, beynit plakalarnn byme
ynne spesifik bir ada oluur (ferrit ve karbr plakalar
arasnda spesifik bir epitaksiyel bant). Alt bainitteki
karbrler, ferritten kelme ile oluur.
Ayrca st beynitin karbr ve ana faz stenit arasnda bir
epitaksiyel bant iin kant bulunmaktadr.
124
iii) Kinetik
Beynit dnm, bir T-T-T diyagramnda kendi C
erisini takip eder.
Yaln karbonlu eliklerde perlit reaksiyon erisinin alt
taraf ile beynit reaksiyon erisinin st taraf arasnda
arasnda nemli bir st ste akma bulunur (ekil
4.27a).
Belirli alam elementlerinin ilavesi ile perlit oluum
hz drlr, ancak beynit oluum hznda etki
dktr. Bu durumlarda ekil 4.27bde gsterildii
gibi perlit ve beynit C erilerinin st ste akma
olasl azdr.
125
ekil 4.27. Yaln karbonlu (a) ve yksek alaml
(b) elikler iin TTT erileri
126
iii) Kinetik (devam)
Beynit iin hacmsal miktar dnm erileri ekirdekleme
ve byme dnmlerinin karakteristiklerini gsterir, ancak
baz hususlar martenzitik dnmlere benzer.
Alaml eliklerde stenite -beynit reaksiyonu balamadan
nce- spesifik bir scakln altnda su verilmelidir; bu scaklk
B
s
(bainit start) scakl olarak adlandrlr (ekil 4.27b).
B
s
scaklnn hemen altndaki scaklklarda stenitin
beynite tamamen dnm uzun sre sonrasnda
dahi mmkn deildir.
B
f
gibi stenitten beynite tamame dnmn mmkn
olduu daha dk bir scaklk vardr. Bu B
f
scakl M
s

scaklnn stnde veya aasnda olabilir, ancak M
s

scaklnn altnda martenzit oluumunun balamas
nedeniyle- tamamen beynitik bir elik elde edilemez.
Martenzitin M
s
ve M
f
scaklklarna benzer olarak alaml
eliklerde beynit dnmleri B
s
ve B
f
scaklklar gsterir.
127
iii) Kinetik (devam)
Beynitik dnmn varl, birok alaml eliin T-T-T
erilerinin allmam karmak bir ekil almasna neden
olur.
ekil 4.27ada gsterildii gibi perlit ve beynit erileri
birbirine karmadka klasik C ekli elde edilmez.
Bir rnek olarak AISI 4340 elii gibi popler bir alaml
eliin T-T-T erileri ekil 4.28de verilmitir.
M
s
scaklnda eriler son bulur; bunun ak nedeni M
s

scaklnn altnda kontroln martenzit reaksiyonu ile
yaplmasndandr.
128
ekil 4.28. AISI 4340 elii iin TTT erisi (0.42 C,
0.78 Mn, 1.79 Ni, 0.80 Cr ve 0.33 Mn, 800C de
stenitletirilmi, ASTM tane boyutu 7-8)
129
iv) Reaksiyon Mekanizmas
Beynit ile retilmi yzey rlyefi kullanarak yksek
scaklk mikroskobu ile plaka ve latalarn oluum hz
belirlenebilir.
Beynit plakalarnn gzlenen yanal byme hzlar
martenzit byme hzlarndan ok daha kktr. ekil
4.29adaki gibi bir model kullanarak byme hz analiz
edilebilir.
Burada bymenin, bainit ucundan stenit ana fazna
yaynan karbon atomlarnn hareketi (difuzyonu) ile
kontrol edildii farz edilir. Beynitik reaksiyon yeterince
dk scaklklarda ve yksek hzlarda oluur; bu
nedenle yeralan atomlarn difuzif hareketinin olayn
kinetiinde rol oynad gzlenmez.
Beynitik reaksiyonun bir kayma dnm olduuna bir
sre inanlmtr (varolan yzey rlyef kant
nedeniyle); burada byme hz, karbonun stenit iine
difuzyonu ile kontrol edilir.
130
ekil 4.29. Beynit bymesi iin modeller
131
iv) Reaksiyon Mekanizmas (devam)
Bainitteki ferritinin altlatalar veya altplakalardan
olutuunu gsteren elektron mikroskobu almalar,
alternatif bir byme mekanizmas nermitir;
burada tek bir arayzeyin srekli bymesi gerekmez.
Bu grte herbir alt plaka kendi u konfigrasyonu ile
stenit iine ilerler. Bu model ekil 4.29bde
gsterilmitir.
Burada her bir altplaka, bitiik altplaka stnde bir
knt olarak oluur. Kalnlama, ilave alt plakalarn
ekirdeklenmesi ve dik bymesi ile oluur.
Termiyonik emisyon mikroskobunda, Fe-0.66C-3.3Cr
alamnda st beynit plakalarnn bymesinin direkt
gzlemi bu modeli dorular.

Fiziksel Metalurji Sunu 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fiziksel Metalurji Sunu 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

C nin altnda olduu konumda olutuu ve M

You might also like