ETM ve BLG LEM DARE BAKANLII

RLE ETM FATH YAZITA

E-mail: fyazitas@enerji.gov.tr

Tel: (312) 2122294

1976 Yozgat doumluyum. Frat niversitesi Mhendislik Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendislii mezunuyum. Eyll 1998 de Kangal Termik Santral Tesis Mdrlnde greve baladm. Bir yl boyunca Santraln Montaj ve letmeye alma ilerinde altm. Santraln deneme retiminde alp geici kabulde mahit ye olarak grev yaptm. Santralin geici kabul almalarn bitirdikten sonra Elektrik retim A.. Genel Mdrl Santrallar Proje ve Tesis Dai. Bk. htisas Mdrl l Kontrol grubunda greve baladm halen Eitim ve Bilgi lem Daire Bakanlnda Teknik ef olarak greve devam etmekteyim. Bu sre zarfnda yrtlen projeler ve kabul almalar. Kangal Termik Santral III. nitesi Komple Tesisi ve Baca Gaz Artma Tesisi Afin Elbistan B Termik Santral projesinin yrtm an Termik Santral projesinin yrtm Kemerky Termik Santral Baca Gaz Artma Tesisi Kangal Termik Santral III. nitesi Kesin Kabulu 1540 MW Gebze Kombine evrim Santral Erken retim ve Geici Kabul 777 MW Adapazar Kombine evrim Santral Erken retim ve Geici Kabul 1520 MW zmir Kombine evrim Santral Erken retim ve Geici Kabul

ALIMA ALANLARI
Kmrle alan Termik Santrallar ile Baca Gaz Artma Tesislerinin l ve Otomasyon sistemlerinin yaplmas ile ilgili projenin yrtm aamalarnda altm, halen EA Genel Mdrl Kurumsal Kaynak Planlamas (ERP) ve alt yaps projesinde almaktaym ve planlanan tarih ve yerlerde Koruma ve Rle eitimini vermekteyim Termik Santral Mhendislii (Yerleim, Yangn, Istma-Havalandrma). l-kontrol ve otomasyon DCS (Distributed Control Systems) PLC (Programmable Logic Controllers) TELECOM (Telecommunication Systems) IT (Information Technologies) DEHC (Digital Electro-Hydraulic Controller) Koruma ve Rle

YURT DII GREVLER

ubat 2002-Milano/TALYA : an Termik Santralna ait nartma /Demiralize nitesi ve Kondensat Artma nitesinin simulasyonla fonksiyon testleri ve teknik grmeler. Mays 2002- Oberhausen / ALMANYA : Afin-Elbistan (B) Termik Santral Buhar retim Tesisleri ve Kmr Hazrlama Tesislerinin PLC (Programable Logic Controller, Programlanabilir Mantk Kontrolrleri) ve FC Panels (Kmr Besleme Frekans Kontrol) ile ilgili olarak yaplan imalat testlerine katldm. Haziran 2002- Paris / FRANSA : an Termik Santral Kontrol ve Kumanda Sistemi ALSPA P320 KONTROL SSTEM nin rutin simulasyon ve fonksiyon testlerine katldm.

2x160 MW AKIKAN YATAKLI AN TERMK SANTRALI

YER KURULU GC RETM KAPASTES KULLANILAN YAKIT YAKIT ZELLKLER : -Alt Isl Deer -Nem -Kl -Kkrt YAKIT TKETM SANTRALIN VERM SANTRALIN ISI SARFYATI YKLENC an, ANAKKALE 2x160 MW 2,25 milyar kWh/yl Linyit 2600 kcal/kg 32 % 22 % 2-7 % 1.820.000 ton/yl 42 % 1909.3 kcal/kWh ALSTOM Power Centrales ALSTOM Power Boiler ALSTOM Enerji ve Nakil A.. TEKNOTES Ltd. ti.

YATIRIM BEDEL HALE EKL PROJE BALAMA TARH PROJE BT TARH ANA NTELER Kazan (2 adet) 461.8 ton/saat Akkan Yatakl Buhar Trbini (2 adet)

379.000.000 USD Uluslararas-%100 kredili, anahtar teslimi 23 Ekim 2000 I.nite : 32 ay (Deneme iletmesi hari) II.nite : 34 ay (Deneme iletmesi hari) EVT

Jeneratr

ALSTOM 160 MW 3 Basn Kademeli ( Birleik HIP+Tek Geili LP) ALSTOM 178 MVA Hava soutmal HELLER Sistem, doal ekili 15/154 kV 178 MVA 150 1000 800 mg/Nm3 mg/Nm3 mg/Nm3

Soutma Sistemi soutma kuleli(1 adet) Ana Trafolar EVRESEL ZELLKLER Toz Emisyonu SO2 Emisyonu NOx Emisyonu

ANALOG VE SAYISAL (DJTAL) KAVRAMLAR

Gnmz Elektronii Analog ve Saysal olmak zere iki temel trde incelenebilir.Analog byklkler sonsuz sayda deeri iermesine ramen Saysal byklkler sadece iki deer alabilirler. Analog byklklere rnek olarak Basn,Scaklk gibi bir ok fiziksel bykl rnek olarak verebiliriz. ekil1.1 deki Elektrik devresinde k gerilimi ayarl direncin deitirilmesi ile birlikte 0 ile 12 Volt arasnda deer alabilir. ekil 2.2deki devrenin k gerilimi sadece iki gerilim seviyesinde tanmlanabilir. Eer anahtar aksa 0 Volt, anahtar kapal ise 12 Volt devrenin k geriliminin alabilecei deerlerdir.

ekil 1,1

ekil 2,2

Mantk (Lojik) Devre Elemanlar ve Tantm

Mantk devrelerinde k sinyali mevcutsa (1) deilse (0) sembolleri ile gsterilir. rnein bir rlenin kontann bir ucunda bekleyen pozitif kontan ak olmas halinde br tarafa geemeyecei iin bu rlenin kontak k yoktur ve (0) ile gsterilir. Kontak kapand takdirde ise pozitif geeceinden rle k verecektir ve bu ilemin yapld (1) ile gsterilir. Belli bal temel mantk devreleri ile bunlarn elektrikli edeerleri yle aklanabilir. (Bunlara kap devreleride de denilebilir).

Japonyadaki Senday Metrosu dnyann en gelimi metrosu olarak kabul edilmektedir. Yaklak 14 KM boyunca 16 istasyonda duran tren o kadar yumuak hareket etmektedir ki ayaktaki yolcular bile hareketten etkilenmezler. Bu metroda ayakta hibir yere tutunmadan kahvenizi rahatlkla iebilirsiniz. Bu sistemin temelinde Bulank Mantk ( Fuzzy logic) yatmaktadr.

VE (AND) DEVRES
Bir VE kapsnn almasn elektrik edeer devresi yardm ile aklayalm.
A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr (Q=0).

Mantk tablosunda, her stundaki 0 iareti hizasndaki kontan ak olduunu 1 iareti kapal olduunu gsterir.

VEYA (OR ) DEVRES

VEYA kapsnn almasn elektrik edeer devresi yardm ile aklayalm.
A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr (Q=0).

DEL (NOT) DEVRES

Buna ayn zamanda tersleme kaps da denilir.

TERS VE (NAND) DEVRES

Bu kap devresi VE ile TERS devrenin toplamna edeerdir.

NOR DEVRES
Bu kap devresi ise VEYA ile TERS devrenin toplamna edeerdir.

Bir kimyasal reaktrdeki ar basncn incelenmesi iin kontak bulunduunu ve bir oy ounluk devresi oluturmak istediimizi varsayalm. Eer bu kumanda anahtarna A,B,C ve oy ounluuna da Z denilirse bu olay u doruluk tablosu ile ifade edilir. (Minterim yntemi ile)
A 0 0 0 0 1 B 0 0 1 1 0 C 0 1 0 1 0 Z 0 0 0

1
0

1
1 1

0
1 1

1
0 1

1 1 1

A ve B ve C veya A ve B ve C veya A ve B ve C veya A ve B ve C

Kontak plan ile programlama teknii ile yazlan programlar biim olarak birbirine benzemekte , sadece giri k sembollerinin (kodlarnn) ve PLC iin adreslerin (sayc , zamanlayc gibi) kodlar deimektedir. Lojik diyagram programlama teknii ile programlamada biim olarak benzerlik vardr. Programlamada genellikle ayn tip semboller kullanlmaktadr.
En ok kullanlan ortak semboller aadaki ekillerde verilmitir:

VE (AND) kaps

VEYA (OR) kaps

DEL (NOT) kaps

- Rleli sistem

PLCli sistem

Rleli kontrol sistemlerinde de kontrol devresi sadece bir kontrol iini yapabilecek ekilde gerekletirilir. Kontrol sisteminde yaplacak deiiklik iin kablo balantlarnn yeniden yaplmas gerekir. Endstriyel retim srelerinde otomasyon uygulamalarna ihtiya arttka aratrma gelitirme almalar bu ihtiyalara cevap verecek rnleri gelitirmeye ynelmitir. Yar iletken devre elemanlarnn gelitirilmesi ile yar iletken devre elemanlarndan meydana gelen rleler kullanlmaya baland. Bu rlelerin hareketli paralarnn olmamas nedeni ile anma ve ark gibi sorunlardan da kurtulmu olundu. Yar iletken devre elemanlar teknolojisindeki gelimelere paralel olarak meydana gelen bilgisayar konusundaki gelimeler endstriyel otomasyon uygulamalarna byk yenilikler getirmitir. Bilgisayar teknolojisindeki yeniliklere endstriyel retim srelerinde kullanlmas iin gelitirilen PLCler ekleninceye kadar elektrikli kontrol devreleri rleli lojik balantlar yardmyla gerekletirilmitir. zellikle byk sistemlerde rle saysnn ok olmas nedeni ile byk kontrol panolarna ihtiya duyulmakta , montaj ve bakm almalarna fazla zaman ayrlmakta idi.

Endstriyel retim srelerinde bilgisayarlarn etkin olarak kullanm PLClerle balamtr. PLClerin kullanlmaya balanmasndan sonra ok karmak kontrol sreleri endstriyel bilgisayar da denebilecek bu elemanlarla gerekletirilmeye balanlmtr. Klasik kontrol panosu iinde bulunan elektromekanik elemanlarn (rleler , zaman rleleri , sayclar) hemen hepsi PLC iinde bulunmaktadr.
PLC ; programlanabilir lojik kontrol organlarnn ksaltmas olarak literatre yerlemitir. Baz literatrlerde PLC yerine PC (Programmable Controller) kullanlmaktadr. Siemens literatrnde de PC olarak kullanlmaktadr. Bu isimlendirme bazen kiisel bilgisayar (Personal Computer) ksaltmas ile karklk yaratmaktadr. Gnmzde PLCler endstriyel uygulamalarn pek ok alannda kullanm yeri bulmutur. Ancak otomasyon srelerinde genellikle pnmatik kontroln ilemci grubu olarak kullanlmaktadr. Bir kontrol srecinde makinenin iinde bulunduu durum alglayclar tarafndan alglanmakta ve bu bilgiler PLC giri modlne alnmaktadr. PLC de ilenen bilgiler k modl yardm ile i elemanlarn tetikleyecek kumanda elemanlarn enerjilemektedir. Bu elemanlar pnmatik kontrolde selenoid valf bobinleri olmaktadr. PLClerin kontrol sistemlerinde kullanlmas sistem tasarm , iletime alnmas ve bakm almalarnda byk kolaylk getirmektedir.

PLC Verilerine Internet zerinden Eriim iin bir Model

TRKYE ELEKTRK SSTEMNN LETLMES

Trkiye Elektrik Sisteminin kontrol ve kumandas, Ankara-Glbanda bulunan Milli Yk Tevzi Merkezi ile stanbul, Ankara, zmir, Adapazar, Samsun, Keban, Adana ve Erzurum Blgesel Yk Tevzi Merkezleri tarafndan yrtlmektedir.
STANBUL SAMSUN

ERZURUM ADAPAZARI ANKARA

ZMR

KEBAN

ADANA

Baz Avrupa lkelerinin letim Sistemi Uzunluklar (400-220-154 kV)

Bulgaristan 5.048 km Hrvatistan Romanya Polonya spanya Fransa Almanya Trkiye 0 5000
7.356 km 8.917 km 12.694 km 27.831 km 35.536 km 36.000 km 45.810 km

10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000

* Almanyada 75400 km 110 kV, Fransada 12710 km 90 kV, Bulgaristanda 9518 km 110 kV gerilim seviyesinde datm sistemi mevcuttur.

TRKYE ELEKTRK LETM SSTEM

- 51 ADET 400 kV STASYON - 445 ADET 154 kV STASYON - 22 ADET 66 kV STASYON

- 13976 km 400 kV HAVA HAT

- 31030km 154 kV HAVA HAT - 84,km 220 kV HAVA HAT - 719 km 66 kV HAVA HAT - 45810 km TOPLAM HAVA HAT - 123 km KABLO

- 512 ADET STASYON (71106 MVA)

ENERJ RETM VE LETM

Elektrik enerjisini reten merkezler (santraller) ounlukla tketim merkezleri yaknnda kurulamamaktadrlar. Bunun en nemli nedeni hammadde nakliyesi , evre kirlilii , gvenlik vb. saylabilir.rnein lkemizde hidrolik ve termik kaynaklar ounlukla Dou ve Gneydou blgelerimizde toplanm iken , tketim merkezleri ounlukla Bat Anadoluda yer almaktadr. Bu bakmdan elektrik enerjisinin , kilometrelerce uzaa iletilmesi sz konusu olmaktadr. te bu noktada enerji iletimi devreye girmektedir.

Enerji iletim sistemini oluturan elemanlar ekil 1.1. de grlecei gibi enerjiyi reten genaratr , ondan sonra ykseltici trafo , sonra hatlar daha sonrada indirgeyen trafo ve kullanc (tketici) ksmndan oluurlar.

Dengeleme
RETM LETM

DAITIM /
TKETM

Sistem Frekans = 50 Hz
Arz Deiimleri

RETM = TKETM

Talep Deiimleri

Otoprodktrler, 16.00- 22.00 arasnda elektrii devlete kilowatt saati 112 bin liradan satyor. Otoprodktrler, saat 22.00'den sonra 55 bin liradan satacaklar iin maliyet karlanmadndan retimlerini durduruyorlar. Yerel dzeyde elektrik gereksinimini karlayan otoprodklerin devre d kalmasyla byk tketicilerin bulunduu Bursa, zmir ve stanbul gibi illeri iinde yer ald blgeler, Orta Anadolu ve Dou Anadolu'daki santrallerden elektrik almaya balyor. Ancak cumartesi gecesi ma nedeniyle televizyonlarn banda toplanlmas ve akam olmasna ramen ar scak elektrik tketimi yksek olan klimalarn kullanmna zirve yaptryor. Belli bir tama kapasitesi bulunan iletim hatlar, ar yklenmeyle birlikte snyor. Hatlar, zarar gryor ve kopuyor. Trafo merkezlerinde bata Bursa'da olmak zere teknik arzalar meydana geliyor. (380 kilovoltluk doalgaz fiderinin ayrcsnn yanmasndan kaynakland-MLLYET G.)

SABAH GAZETES 03/07/2006

KORUMA RLELER
Santrallerde generatrler, baralar, enerji iletiminde ve datm devrelerinde kullanlan transformatrler ve eitli devre elemanlar ar akm, yksek gerilim, snma, topraa kaak salnm ve dengesiz yklenmelere kar korunmaldrlar. Seici bir koruma olmadan gnmzde bir g sisteminin iletilmesi dnlmez. Koruma rlelerinin uygulanmasyla, g sisteminin herhangi bir noktasnda oluan arza tespit edilir ve arzal blm sistemden ayrlr. Arzal blm sisteme bal kaldnda, aada belirtilen ana etken nedeniyle sistemin bir blm yada tm tehlikeye der.
Generatrlerin senkronizasyon koullarn kaybetmeleri ve sistemden kopmalar. Arzal blmn hasar grme ihtimali. Arzasz blmn hasar grme ihtimali.

G sistemleri iin tehlikeli olmamasna ramen, tketiciler asndan nemli olan dier bir etkende byk endstriyel kurululardaki senkron motorlarn servis d kalarak, hayati saylabilecek fonksiyonlarn yapamama ihtimalidir. ebekelerde grlen balca arzalar unlardr : A-Ksa devreler, B-Gerilim ykselmeleri, C-Dengesiz yklenmeler, D-Salnmlar, E-Toprak ve gvde kaaklar, F-Geri g, G-Dk gerilim,

Bildirim sistemleri arzalar sesli veya kl sistemlere bildirirler. Bazlarda bildirim yapmadan ayarlandklar byklklere gre aarlar. ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullanlr. Ksaca korumann amac, kesicilerle birlikte g sisteminin her tip arzadan hzla temizlenmesini salamaktr.

Koruma rlelerinin uygulanmasnda, g sistemleri eitli blmlere ayrlr. Ancak bu blmlerdeki korumalarda, be temel ilke her zaman aklda tutulmal ve uygulanmaldr: 1) Gvenirlik : Her trl arzaya gvenilir ve etkin biimde mdahale edebilmek. 2) Seicilik : Sistemde devamll salamak iin, sistemden yalnz arzal blmn ayrlmasn salamak. 3) Hz : En dk arza zamann ve en az tehizat hasarn salamak. 4) Basitlik : En az donanm ve devre ile korumay gerekletirmek. 5) Ekonomi : En dk harcama ile en fazla korumay salamak.

Santraller ve enerji iletim-datm ebekelerinde elektriksel arzalardan ayr olarak mekanik arzalar iin de rleler ve bildirim sistemleri kullanlabilir. Bunlara rnek olarak, transformatrlerde kullanlan Buchholz : Buhholz rlesi, buhar trbinli santrallerde buhar basncnn tehlikeli snrlara gelmemesi iin kullanlan buhar basn gsterge ve rle sistemleri, ar scaklklar iin kullanlan rleler vb. leri gsterilebilir.
Rleler ou zaman devre ac elemanlarla birlikte kullanlr. rnein, devre kesicilerle (disjonktrlerle) birlikte kullanlabilirler. Doru akmla ve alternatif akmda alan rleler vardr. Rleler alma prensiplerine gre u ekilde grublara ayrlabilirler : Elektro-termik rleler. Elektro-manetik rleler. Elektro-dinamik rleler. Endksiyon tipi rleler. Birleik tip rleler (Termik manetik rleler gibi).

Balan ekillerine gre ise rleleri u ekilde gruplandrmak mmkndr :

Primer rleler. Sekonder rleler Yardmc akml rleler Diferansiyel tipli rleler Hangi rlenin nerde kullanlaca, arza yaptnda bunlarn onarmlarnn yaplabilmesi, Ayarlamalar veya ayarlarnn kontrolnn nasl yaplacann bilinmesi ok nemlidir.

PRMER RLELER
Devreye dorudan balanan rleye primer rle denir. Primer rleler ucuz ve basit olmalar nedeniyle alak gerilimde youn olarak kullanlmalarna karn, orta gerilimde snrl bir ekilde, sadece ar akm rlesi olarak kullanlrlar. Primer rleler elektro manyetik ekme ve itme prensibine gre alr. Bir bobin, ters kuvvet yay ve itme veya ekme ilemini yapan hareketli koldan meydana gelir. Bobinden geen akmn meydana getirdii manyetik alann ekme kuvvetiyle oluan hareket ile alr. Primer rleler ucuz olmalarna karn aadaki zellikleri nedeniyle gnmzde yerlerini sekonder rlelere brakmaktadrlar.

Ama kumanda ve mekanizmalarnn mekaniki olmas

nedeniyle arzalanma olaslklar daha fazla ve bakmlar zordur. Bal olduu devre, gerilimsiz braklmadan ayar, bakm ve test gibi almalar yaplamaz. Genel yaps nedeniyle duyarl bir koruma elaman olmadndan tam bir seicilik yaplamaz. Orta gerilimde kullanlan primer rleler genellikle Elektromanyetik alma prensibine gre yaplmaktadrlar ve dolaysyla ani almaldrlar. Ancak ama mekanizmalarna elektriki veya mekaniki bir zaman eleman yerletirmekle, ters zamanl rle ekline dntrlebilirler.

SEKONDER RLELER
l trafolarnn sekonder devresine balanan rlelere sekonder rleler denir. Alak ve Orta gerilim devrelerinde kullanld gibi zellikle yksek gerilim devrelerinde bu tip rlelerle koruma yaplmaktadr.

Sekonder Rlelerin tesis maliyeti, primer rlelere gre ok daha yksektir. Ancak aada belirtilen zellikleri nedeniyle sekonder rleler daha ok kullanlrlar.

 Ama kumandalarnn elektriki olmas nedeniyle korumann baarszla urama olasl ok azdr. Rle bobinin besledii byklk belirli oranda drldnden, bu rleler daha duyarldr. Devre gerilimli durumda iken rle zerinde ayar, bakm ve test gibi almalar yaplabilir. Akm, gerilim, g ve frekans gibi byklklerle alabilirler. Yn eleman olarak kullanlabilirler. eitli alma prensiplerine gre yaplabilirler.

TERMK RLELER :
Is uzama katsaylar farkl iki ayr metalden yaplm bu rleler, zerlerinden geen akmn oluturduu s ile alrlar, Bimetal zerinden geen akm, ayarlanan akmdan kk olduu durumda devre kapaldr. Geen akm ayarlanan akmdan byk olursa bunun bunun oluturduu s bimetale etki ederek bker. Bylece devrenin almas gerekletirilmi olur. ekil 1 de bir termik rlenin prensip emas grlmektedir. Termik rlelerle yaplan devre amalarnda zaman ok nemlidir. Bimetalin snarak devreyi amas iin geecek zaman, devrede istenilmeyen olaylara neden oluyorsa, devreleri ani olarak aabilecek baka tip rleler kullanlmas uygun olur. Termik rlelerde kontaklar ama srasnda oluan arkdan dolay anrlar. Bunlarn zaman zaman temizlenmesi ve iletkenliinin salanmas gerekir.

MANYETK RLELER

Bu tip rlelerde devre ama ileri bir elektro mklants yardm ile olur. Elektro- manetik rlelerin yaplar ok basittir. alma prensipleri kontaktrlere benzemektedir. Primer, sekonder ve yardmc akml rlelerde devre amalar olduka ani olarak yaplabildii iin kontaklarn anmas nlenebilir. Kullanlmakta olan rlelerin birou bu prensiple almaktadr.
Elektro-termik ve elektro-manetik rlelerden ayr olarak baka rlelerde de kullanlr. Bu rlelerin alma ekilleri ayn l aletlerinin alma prensiplerine benzer.

Nve : Bakr tellerin sarld, makarann geirildii metal paradr. Tek para yumuak demirden veya silisli salardan rlenin byklne gre yaplr. Yumuak demir kullanlmasnn sebebi: mknatslk zelliini hemen kaybedebilmesidir. Bobin : Yaltkan bir malzeme stne makara eklinde sarlm iletkenlerden meydana gelir. Rlenin byklne ve ekecei akma gre iletken ap ve spir says deiir. Bobin ularna gerilim uygulandnda bobin nveyle birlikte elektro mknats zellii kazanr. Bylece karsndaki paleti ekip, kontaklarn temasn veya ayrlmasn salar. Kontaklar : Birbirine temasa halindeyken zerinden akm geen, alp kapanabilen paradr. Kontaklarda kapanma esnasnda elektrik sramas nedeniyle ark ismini verdiimiz bozulmalar olabilir. Bunu engellemek iin kontaklar ok iyi ( pas yapmaz) iletkenlerden imal edilir. Kontaklar yapmna gre normalde ak ve kapal olabilir. Gvde : Rle paralarnn zerine monte edildii paradr. Elektriki olarak izole edilmitir.

Rlenin almas:
Manyetik rle elektromanyetik yolla kuvvet retilmesi prensibine gre alr. ana ksmdan oluur. Bunlar; ortasnda yumuak ferromanyetik madde (yumuak demir) bulunan rle bobini, yumuak demirli armatr ve zerinde kontaklarn bulunduu kontak yaylardr. Rlenin hareketli ksmna armatr veya palet denir. Kontak yaylar elektriksel bakmdan birbirlerinden izole edilmitir. Manyetik rlede , iinden elektrik akm geen rle bobininin yaratt manyetik alan rle kontaklarna ya dorudan veya dolayl olarak etki eder. Rle bobini ierisinden elektrik akm aktnda rle bobini ierisinde bir manyetik alan oluur. Bu manyetik alan bobin ekirdei ortasnda bulunan yumuak demirden yaplm olan kontaklar mknatslar. Mknatslanan kontaklar birbirini eker. Kontaklarn birbirini ekmesi ile kontaklarn kumanda ettii elektrik devresi enerjilenir. Rle bobini ierisinden akan akm kesildiinde, kontaklardaki mknatslk ortadan kalkar. Kontaklarn mknatsl kaybolur ve kontaklar birbirlerinden ayrlrlar. Kontaklarn kumanda ettii elektrik devresinin enerjisi kesilir.

Manyetik rlenin kullanm alanlar:

Rleler elektriki olarak anahtarlamak istediimiz her trl devrelerde kullanlr. TV alclarnda, PLC devrelerinde , merdiven otomatiklerinde , tek ve fazl motorlara enerji vermedeki kullanmlar rnek olarak verilebilir

YILDIRIM ARPMALARI
Yldrm kazalarnn nasl, nerede ve ne zaman olacan bilmek mmkn deildir. Atmosferik koullar ve iyonlatrc yap ve malzemelerin durumlar yldrm ile ilgili olasl belirler. Dnyada,dolaysyla lkemizde de, saysz yldrm kazas olmu, bunlardan bazlar kayt altna alnabilmiken byk ounluu kayt ddr.

YILDIRIM
Yldrm, basit olarak; toprakla, elektrik ykl bir bulut arasndaki elektriksel dearj olarak tanmlanabilir. Sz konusu bu dearj sadece bulutla yer arasnda olmayabilir. Gerekli artlar salanm ise iki bulut arasnda da olur ki, biz buna imek diyoruz. Her iki olayda olduka belirgin bir kvlcm atlamas grlr ve gk grlts iitilebilir. Btn bunlara meteoroloji dilinde oraj denilmektedir.
1. Eksi ykl elektronlar aa doru zigzag yapmaya balarlar 2. Art ykl paracklar da yerde bulut tabann altnda toplanr 3. Bulut yer yzne iyice yaklanca nc eksi ykler yere inerek bir yol aarlar (bunlar grlmez) ve sonra da yerden buluta doru elektrik akm balar. 4. Art ykler saniyede 100 000 km yi aan bir hzla buluta akar.

YILDIRIMDAN KORUNMA
Elektrik akm havann direncinin en az olduu yada iletkenliin en fazla olduu yerde balar. nsan iyi bir iletkendir. Teller, metaller, nemli toprak, aa kkleri, aalar vb. bir ka rnektir. Yldrm arpmas ile elektrik arpmas ayn ey deildir. Elektrik arpmasnda voltaj (yksek gerilimlerde) 20 000 volt ile en fazla 63 000 volt arasnda deiir. Yldrm arpmasnda ise voltaj 300 000 volttur. Elektrik arpmas nadiren yarm saniyeden (500 mili saniye) fazla srer nk ya devre otomatik olarak kesilir yada arpma kiiyi frlatr.yldrm arpmasnda ise sre ok ksadr (bir ka mili saniye). Hemen her ikisinde de arplan kii ya kalp problemlerinden yada frlatlma ile meydana gelen yaralanmalardan hayatn kaybeder.

imek ve yldrm bulutlar aras yada bulutlarla yer arasnda oluan byk bir elektrik boalmasdr. Frtna bulutlar byr ve bu bulutlarn iinde elektrik ykleri oluur. Art ve eksi ykl paracklarn ekim gc havann direncini krdklar zaman elektrik boalmas meydana gelir ve devre tamamlanm olur.Bir imein iindeki s 30 000oC a kadar kabilir ve sresi ortalama 30 mikro saniyedir. Yer yznde gnn her dakikas ortalama 1800 imek akar yada yldrm der. Bir kiiye yldrm arpmas olasl 700 000 de birdir ancak olasl yabana atmamak gerekir

AIRI GERLEME KARI KORUMA

Ar gerilimin etkisinden orta ve yksek gerilim devrelerindeki izalasyon maddelerini koruyabilmek iin genel olarak koruma tertibinden faydalanilmaktadir. Koruma Teli Ark Boynuzu Parafudr

1-KORUMA TEL
zolasyon maddelerini yldrm darbe geriliminden korumak amacyla yaplan bir koruma tertibidir. zellikle 60 Kv un stndeki enerji nakil hatlarnda ve alt sahalarnda kullanlr. Koruma teli ile yaplan uygulamada esas olan, buluttaki elektrik yk ile toprak arasndaki boalma yolunu, sistem izolasyonuna zarar vermiyecek ekilde deitirmektir. Koruma telleri, elik konstrksiyon (pilon) direklerin st ksmlarna balanarak hat boyunca devam eder, (ekil-1). Her direkte veya birka direkte bir topraa balanr. Dolaysyla enerji nakil hattna yldrm dtnde, elektrik yk koruma teli zerinden topraa aktarlarak hattn izolasyonu byk oranda korunmu olur.

Orta gerilim datm hatlarnda koruma teli kullanlmas sakncaldr. Yldrm darbe gerilimi sonucu elektrik yknn boalmas annda, koruma teli toprak arasnda oluan gerilim dm, izolatrlerin yaltm zelliklerinin bozulmasna neden olmaktadr. Koruma telleri, elik iletkenlere takviye edilerek, direklerin tepe kuvvetlerinin artrlmasna yardmc olurlar.

2-ARK BOYNUZU Ar gerilimin etkisinden izolasyon maddelerini koruyabilmek iin, izolasyon seviyesi dk yapay bir devre oluturmak yeterlidir. Ark boynuzu bu presnsipten faydalanlarak uygulanan ok basit bir koruma tertibidir. Ark boynuzunun yaps, izolatr ve buinglerin hat ve toprak taraflarna monte edilen ular kvrk madeni ubuklardan oluur. (ekil 2) Madeni ubuklar arsndaki bolua, ARK BOYNUZLARI ATLAMA ARALII denir ve bu aradaki izsyon seviyesi hava ile salanr. Ark boynuzu atlama aralndaki izolasyon seviyesi, buing veya izolatrn izolasyon seviyesinden daha dktr. Dolaysyla ar gerilim oluumundaki boalma (atlama), ark boynuzlar arasnda balayarak sistemin izolasyonu korunmu olur.

Ark boynuzlar arasndaki boalma, hava ile salanan faz toprak izolasyonunun ar gerilim sonucu delinerek bir arkn olumas eklinde olur.

3-PARAFUDR
Parafudrla izolasyon maddelerini ar gerilimin etkisinden koruyabilmek iin, ark boynuzu rneinde olduu gibi, izolasyon seviyesi dk yapay bir devre oluturmak prensibinden faydalanlr. letmecilikte, faz toprak arasnda ark yaratan ar gerilim etkisini kaybettikten sonra, iletme gerilimi nedeniyle devam eden arkn kesilmesi nemlidir. Parafudr bu ilevi salayan bir koruma tertibi olmas nedeniyle ana koruma eleman olarak kullanlr. Parafudrlar Faz toprak arasnda ger faza bir tane ve korunacak tesisata mmkn olduu kadar yakn yerletirilmelidir. eitli yap ve alma prensiplerine gre imal edilmelerine ramen sistemimizde genel olarak VALF TP PARAFUDRLAR kullanlmaktadr. Valf tipi parafudr TSE standartlarnda, DEKEN DRENL YILDIRIMLIK olarak ta belirtilmektedir.

VALF TP PARAFUDRUN YAPISI Bu tip parafudrun yaps, belirli sayda seri atlama aralklar ve deiken diren dilimlerinden oluur. (ekil-3) Seri atlama aralklar belirli sayda yuvarlak madeni plakalarn birbirinden yaltlarak alt alta dizilmeleriyle meydana gelir ve aadakii grevleri yaparlar. 1- Fazla toprak arasnda, belirli bir izolasyond eerini salamak. 2- Boalma sonunda arkn snmesine yardmc olmak.

Deiken diren, belirli sayda diren dilimlerinden oluur. Boalma sonunda iletme gerilimi nedeniyle akan akm snrlar. Diren deeri gerilime gre deien bir zellie sahiptir. Bu zellikte bir diren belirli oranlarda silisyumkarbr, minel, alminyum oksit ve su karm maddeler dilimler halinde preslenip piirilerek gerekletirilebilir. letme geriiliminde diren deerinin ok yksek olmasna ramen ar gerilim sz konusu olduunda der ve rahat bir boalmann oluumunu salar. Boalma annda gerilim dtke, diren deeri tekrar ykselir. Seri atlama aralklar ile deiken diren dilimleri birbirleriyle seri balanarak bir izolatr iine yerletirilir. zolatr iindeki hava alnrak yerine azot gaz doldurulur ve hava almama iin iyi bir szdrmazlk salanr.

b-ALIMASI
Parafudrun izolasyon seviyesini aan bir gerilimde, deiken direncin deeri der ve ayn zamanda seri atlama aralklar arasndaki izolasyon delinerek ark balar. Boalma annda ar gerilim deeri azaldka deken direncin deeri ykselir ve akan akm snrlar. Bu nedenle birka mikro saniye sonunda seri atlama aralklar arasndaki ark snerek parafudr ilemini tamamlam olur.

c-ZELLKLER

Deiken direncin deerindeki deime, yanliz gerilime bal deildir. Kullanlan malzemenin s katyas negetif olduundan sndkca deeri dmektedir. Bu zellik, byk boalma akmlarnda ar snma nedeniyle parafudr elemanlarnn tahribine yada baka bir deyile patlamasna sebeb olabilmektedir. Ayrca parafudrun montajnda toprak direncinin byk olmas parafudrun patlamasn salayan nedenlerden biridir. Durum byle olunca topraklama direncinin bir Ohm civarnda olmas aranan bir zelliktir.

FDER KORUMA
Trke karl ENERJ HATTI olan FEEDER, ngilizce bir kelimedir ve teknik terim olarak sistemimizde kullanlmaktadr. k olarak ifade edilen fider, bir transformatr merkezi barasndan bir veya birka mterie enerji tasmaya yarayan hat veya kablo donanmdr. Orta gerilim devrelerinde fider koruma, bir transformatr sargsnn besledii barada birden fazla mteri k olmas halinde uygulanr amac iki ekilde zetlenebilir. A-Yalnzca arzal olan fideri devre d brakmak B-Besledii g transformatrn korumak

FDER AIRI AKIM KORUMA

Ar yklenme ve fazlar aras ksa devre arzalarna kar yaplan bir koruma tertibidir. Ayrca toprakl devrelerde, faz-toprak arzalarnda ana veya art koruma elaman olarak kullanlr.
rnek olarak ekil-1 de, g transformatrnden beslenen 15 kV bara kndaki Fider- 1devresinde uygulanan ar akm koruma A.C. balant devresi grlmektedir. Sz konusu fider zerindeki akm transformatrlerinin sekonder polarite ularndan akm rleleri beslenmektedir. Bu rleler, belirli bir alma akmna ayarldr. Herhangi bir fazdan rle alma akmnn stnde bir akm gemesi halinde rle kontaklar kapanr ve u ilevleri gerekletirir.

1-Korna alar 2-Kumanda panosu zerinde FDER-1 AIRI AKIM kl sinyali kar 3-Fider-1 k kesicisi aar. Toprakl devrelerde fider ar akm koruma, ar akm rlesiyle yaplabildii gibi, A ve C fazlarna konan iki ar akm rlesiyle de yaplabilmektedir. Ancak iki ar akm rlesiyle yaplan uygulamada, faz toprak ksa devre arzalarna kar toprak rlesinin kullanlmas gerekir. Aksi halde B faz toprak arzasnda devre korumasz kalm olur.

zole devrede oluan bir faz toprak ksa devre arzasnda, arza noktasndan topraa nemli byklkte bir akm akmaz. Bu nedenle izole devrelerde fider ar akm koruma, ar ykleme ve fazlar aras ksa devre arlarna kar kullanlr. Fazlar aras arzada, arza akm en az ikifazdan akaca iin, fazdan ikisinin ar akm rlesi konmas, bu tip arzalarn belirlenmesinde yeterli olur. Bylece izole devrede uygulanan fider ar akm korumada, bir rle ve bir akm transformatrnden tasarruf etmek imkan doar.

Toprak Hatas Rlesi

Toprak Rlesi 3 fazn yldz noktasndan topraa akan akm ler. ebeke yknn dengeli olmas halinde yldz noktasndan topraa akan akm sfrdr. Kk dengesizlikler halinde ise kk deerlerde akm akar. Eer fazlardan birinden topraa kaak olursa bu denge bozulur ve topraa byk bir akm akar ve rleyi altrr.

Koruma Sistemlerinde Seicilik

1-Ayn datm hatt zerinde bulunan rlelerin ,ayn ilem karakteristiine sahip olmas gerekir. 2-Ayn datm hatt zerinde bulunan rlelerin ama gecikmelerinin Zaman Basama eklinde ayarlanmas gerekir. Yani, bir enerji datm sisteminde, kaynaktan itibaren sralanm rle dizisinde, ama zamanlar kaynaa en yakn olann ama zaman en uzun olmak zere basamak eklinde azalacak durumda ayarlanr. Yani kaynak dibindeki rlenin ama gecikmesi en uzun ,hat sonundaki rleninki en ksa olacaktr . ekilde ayn hat zerinde sralanm bir rle dizisinin basamak zamanlar grlmektedir. Burada rle ama zamanlarn seerken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta da kaynaa en yakn rlenin ama zamannn seilmesidir .Bu sre selektiviteyi salayacak kadar uzun ,fakat kayna koruyacak kadar ksa olmaldr , nk kaynaa yakn noktalarda daha byk hata akmlar olutuundan, ebekede daha byk hasar sz konusudur. Bu saknca nedeniyle ters zaman karakteristiine sahip rleler gelitirilmitir.

Koruma Sistemlerinde Seicilik A- Zaman Karakteristikli Seicilik

ekilde grld gibi g sistemi boyunca ar akm koruma nitelerinin ama srelerini, gereken ekilde farkl deerlere ayarlama esasna dayanr. letme Tarz: ekilde grlen hata A-B-C-D ar akm koruma niteleri tarafndan ayn anda alglanr. Ancak koruma nitelerinin harekete geme sreleri sistemde aadan yukarya doru geciktirerek ayarlandndan en nce D nitesi ama yaptrr ve A-B-C niteleri stand-by pozisyonuna geri dner.

Zaman karakteristikli seicilik

Zaman karakteristikli seici sistemin avantajlar:

Koruma sistemi kendi kendini yedekler . Koruma sistemi arzadan dolay aktif hale geemeyip atrma yapamazsa bir sre sonra C nitesi aktif hale geerek arzal blm devreden kartr.

Sakncalar:
Kademe says fazla olduunda en st kadenmedeki koruma nitesi en uzun sreye sahip olacandan arza temizleme sresi ekipmann ksa devre dayanm asndan uygun olmayabilir.

Uygulama:
Zaman karakteristikli, seici sistemde sistemden geen akm rlenin ayarlanan akm eik deerini atnda zaman rlenin zaman mekanizmas aktif hale geer . ki tip zaman karakteristikli rle vardr.

Koruma rleleri zaman karakteristikleri

(Isc ksa devre)

Enerji datm sistemlerinde lkemizde en yaygn olarak kullanlan besleme ekli datm ebekesini bir ring yaps oluturarak kurmak ve bu ringi ak altrarak radyal yap ile istasyonlar beslemektir. (Bkz. ekil 1).

Ak ring almada, koruma rlesi olarak arakm rleleri kullanlmaktadr. Koruma sisteminin zaman kademelendirmesi salkl koullarda ringin ak alacak noktasnn belirlenmesi sonrasnda oluturulur. Ancak bu datm eklinde hat zerinde meydana gelen arzalar sonrasnda ringin ak noktas deiir, ve bunun sonucunda da radyal besleme yaps mevcut eklinden yine radyal bir baka yapya dnr. Bu durumda selektivite bozulmu olur ve oluan arzalarda arzaya en yakn rle yerine ok uzaktaki bir baka rle aabilir. Dolaysyla bu durumdan arza hi ile ilgisi olmayan tketiciler etkilenmi olur. Halbuki doru koruma rleleri kullanarak, kapal ring alamayan sistemler kapal ring olarak alabilirler. Bu sayede hem oluan arzalarda sadece arzal blm ebekeden izole edilir, hem de ringin kapal olmas sayesinde sistemde enerji kesintisi yaanmam olur Kapal ring sitemlerde kullanlan en yaygn koruma rleleri ynl arakm rleleridir. Ancak ynl arakm rleleri radyal yapdan gzl yapya geildiinde veya ring zerindeki istasyon says zaman kademelendirmesi yapamayacak boyuta gelindiinde ilave birtakm zel ek tehizatlara gereksinim duyarlar. Sonu itibaryla ortaya deiik zm kmaktadr. Ynl arakm rleleri, Hat diferansiyel rleleri ve Mesafe koruma rleleri. Aada her hat diferansiyel rleleri kullanlarak oluturulmu bir ring besleme emas yer almaktadr. (Bkz. ekil 2)

HAT DFERANSYEL KORUMA RLELER

Hat diferansiyel rleleri adndan da anlalaca zere diferansiyel akm prensibi kullanarak hatt koruyan sistemdir. (ekil 3)

Arza yokken sistemden i akm akmakta ve giren akm ile kan akm birbirine eit olduu iin I1+I2 sfra eit olmaktadr. Ancak koruma blgesinde yani CT1 ile CT2 arasnda bir arza meydana gelmesi durumunda I1+I2 sfra eit olmayacak ve rleler karlkl olarak trip sinyali reteceklerdir. Yukardaki ekil hat diferansiyel rlelerinin pilot kablo (bakr) kullanan modelleri iin izilmi bir prensip emasdr. Gnmzde fiberoptik kablo kullanan hat diferansiyel rleleri sklkla kullanlmaktadr. (Bkz. ekil 4)
.

Hat diferansiyel koruma datm ebekeleri iin en selektif ve en hzl koruma sistemidir. Bu sayede yanl amalar nlenmi olur. Yani arza hangi blgedeyse daima arzaya en yakn iki kesicinin amas salanm olur. Ring kapal altndan hibir tketicinin enerjisi kesilmemi olur. Ayrca arza en hzl ekilde izole edildii iin tketiciler gerilim dm veya dalgalanmalarndan en az ekilde etkilenirler. Bu sayede tketicilerin temiz ve kaliteli enerji kullanm sreleri maksimize edilmi olur.

Bu koruma niteleri aadaki ekilde grld gibi g sisteminin her iki ucundaki giri ve k akmlarnn karlatrlma esasna dayanr.

Korunan blgede hata meydana geldiinde giri ve k akmlar arasnda farkllklar grlr. Bu akm farkndan dolay diferansiyel koruma nitesi harekete geer ve bu koruma nitesi korunana blgenin dnda meydana gelen hatalara kar hassas olmadndan diferansiyel koruma yaps itibaryla seici bir korumadr.. Diferansiyel korumann dzgn almas ve d hatalardan dolay yanl amama yapmamas ve ebeke davranndan etkilenmemesi iin her iki utaki akm transformatrleri zel boyutlandrlr. Diferansiyel koruma sisteminde ani ama olduunda meydana gelir.

YNL AIRIAKIM KORUMA RLELER VE YN KARILATIRMALI BLOKAJ

ekil 5te ynl arakm koruma rleleri ile yn karlatrmal blokaj dzeni kullanlmas durumunda blokaj prensibini gstermektedir. Hat zerindeki tm rlelerin ynsz koruma elemanlar ayn zaman gecikmesi verilerek set edilir. rnein 300 ms. Burada ana mantk ynl elemanlardan sadece yn bilgisi alnarak ynsz koruma elemanlarn bloke etmektir. Baz arza durumlarn inceleyecek olursak: 1. stasyon A ve stasyon B arasndaki kabloda bir arza meydana gelmesi durumu: R1 ve R2 rleleri arzay hatta doru grecekler ve bu rleler dier hibir rle tarafndan bloke edilmeyeceklerdir. Ayrca R2 rlesinin stasyon B barasna bakan yn eleman R3 rlesini, R3 rlesinin stasyon Bye bakan yn eleman R4 rlesini, R4 rlesinin stasyon Cye bakan yn eleman R5 rlesini, R5 rlesinin stasyon Cye bakan yn eleman R6 rlesini bloke edecektir. Bylelikle de 300 ms. sre sonunda R1 ve R2 rleleri karlkl olarak trip sinyali retecektir.

2. stasyon B ve stasyon C arasndaki kabloda bir arza meydana gelmesi durumu: R3 ve R4 rleleri arzay hatta doru grecekler ve bu rleler dier rleler tarafndan bloke edilmeyeceklerdir. nk R2 rlesinin R3 rlesini bloke edebilmesi iin arzay hat ynnde grmesi gerekmektedir. Ayn ekilde R5 rlesinin de R4 rlesini bloke etmesi arzay hat ynnde grmesi kouluna baldr. Dolaysyla R2 rlesi de R5 rlesi de ters ynde arzalar grecekler ve karlarnda bulunan R1 ve R6 rlelerini bloke edeceklerdir. 300 ms. sonunda R3 ve R4 karlkl olarak aarak arzay temizler. 3. stasyon Bde k fiderlerinden birinde arza olmas durumu: Bu durumda arzal fiderde bulunan arakm ksadevre koruma rlesi R2 ve R3 rlelerini bloke edecektir. Ayn zamanda R2 ve R3 rlelerinin stasyon B barasna bakan elemanlar R1 ve R4 rlelerini bloke edecektir. Yine R4 ve R5te arza ynne bakan elemanlar bir sonraki rleyi bloke edecektir.

Yani R4 R5i, R5 R6y bloke edecektir. Bu sayede sadece arzal fiderde bulunan rlenin amas salanm olur. Ancak bu durumda arzal fider kesicisinde bir kesici arzas meydana gelir fider kesicisi aamaz ise hat zerindeki tm rleler blokajl olduklarndan blokaj sresi sonunda tm hattn kesicilerinin amas riski vardr. Bu durumun nne gemek iin datm merkezi k fiderlerinde kullanlan rlelerde kesici arzas korumas bulunmaldr. Bu sayede kesici arzas oluursa blokaj sinyali sonrasnda stasyon Bdeki giri ve k kesicilerine blokaj kalkmadan nce trip sinyali gnderilerek arzann lokal olarak temizlenmesi salanm olur. 4. stasyon Bde bara arzas olmas durumu: Bu durumda R2 ve R3 rleleri dnda 3 no.lu arza senaryosunda blokajlanan rlelerin tamam yine ayn ekilde bloklanacaklardr. 300 ms. sonra R2 ve R3 rleleri aarak bara arzasn lokal olarak temizlemi olurlar. Yukardaki rneklerden grld gibi yn karlatrmal blokaj dzenleri ring ebekelerinde arzann temizlenme sresinin 300-500 ms. gibi sreler iin tolere edilebilir olduu durumlarda tek balarna kullanlabilirler. Ancak arza temizleme hz ebeke stabilitesine etki etmekteyse (rnein retim tesisine sahip OSBlerde sz konusu olabilir) ya da tketicilerin retimde kullandklar makinelerin hassasiyeti bu srelere tolerans gstermeyecek kadar hassas ise bu durumda hat diferansiyel koruma ile birlikte yn karlatrmal blokaj dzeni birlikte kullanlabilir. Bu uygulamaya rnek olarak da zmir Atatrk Organize Sanayi blgesindeki (AOSB) uygulamamz verebiliriz. AOSBde henz sistem devreye alnmam olup retim aamasndadr. Nisan ay ierisinde sistemin devreye alnmas planlanmaktadr

MESAFE KORUMA RLELER

Son olarak ele alacamz koruma sistemi ise mesafe koruma rleleri kullanlarak oluturulan sistem. Mesafe koruma rleleri zellikle datm ebekelerinde zellikle 10 km ve zeri hatlarda tercih edilmektedirler. Ayrca ksa hatlarda eitli blokaj dzenekleri oluturarak hzl ve selektif ama yaplabildiinden hat diferansiyel koruma ve yn karlatrmal blokaj dzeninin birlikte kullanlmas opsiyonuna alternatif olarak dnlebilirler. Mesafe koruma algoritmalar diferansiyel koruma kadar olmasa bile, diferansiyel koruma algoritmasndan sonra en hzl alan algoritmadr. ekil 6da sistemin prensip emas gsterilmitir. Ksaca alma prensibine bakacak olursak mesafe koruma, hattn salkl alma koullarndaki empedans ile arza durumundaki empedansn birbirinden farkl olmas gereine dayal olarak alr. Bu nedenle empedans koruma olarak da adlandrlr.

Tekrar Kapama Rlesi

Tekrar kapama rlesi ,ar akm sekonder koruma rleleri ile birlikte kullanlmak zere gelitirilmitir. Enerji datm sistemlerinde koruma ekipmanlarnn nemli bir parasdr. Datm ebekesinin orta ve yksek gerilim hatlarnda meydana gelen arzalarn %80i ebekeyi geici olarak devreden karmakla ortadan kaldrmaktadr,nk bu sre, elektrik arknn deiyonize olmas iin yeterli olmaktadr. Bu ilem hatlarda meydana gelen geici arzalarn uzun elektrik kesintilerine neden olarak, kullancnn zarar grmesini nler. Bu amala gelitirilen rle koruma dzeninden gelen arza ihbarn deerlendirir ve kesiciyi ,seilen kapama adedine ve zaman gecikmelerine uygun olarak tekrar devreye sokar. Eer arza durumu ortadan kalkmsa kesici kapanr ve sistemde elektrik kesintisi olmaz,arza durumunun devam etmesi halinde tekrar kapama ilemlerinin bitiminde devreyi aar ve datm ebekesinin enerjisini keser.

zetlemek gerekirse uygun koruma rleleri ve sistemleri kullanldnda her trl ebeke konfigrasyonu iin selektivite salamak mmkndr. Bu sayede datm ebekelerinde hem gereksiz enerji kesintisinin nne geilmi olur hem de arzalar en ksa srelerde sistemden izole olur. Bu adan bakldnda ilk yatrm maliyetleri yksek olan koruma sistemleri kendi maliyetlerini ok ksa bir srede geri demektedirler. Uzun vadede ise hem organize sanayi blgelerindeki enerji tketen fabrikalara, hem de lke ekonomisine byk katk salamaktadrlar.

ANSI KODLARI AIKLAMALARI:

52 : G Kesicisi 50/51 : Fazlar iin arakm ksadevre korumas 50N/51N : Toprak iin arakm ksadevre korumas 46 : Faz dengesizlii korumas 79 : Tekrar kapama 49 : Aryk korumas 87L : Hat diferansiyel korumas 21/21N : Mesafe koruma (faz ve toprak) 67N : Ynl toprak arzas korumas 85 :Tele-koruma (blokaj dzenekleri)

Transformatr Korumas
Enerji sistemlerinde en temel, en pahal ve nemli donanmlardan biri trafolardr. Meydana gelecek bir arzann evreye ve sisteme verebilecei zararlar, trafolarn pahal olmas, onarmlar veya deitirilmeleri sresince enerjide olacak kesintiler gz nne alndnda trafo arzalarnn hem iletme hem de mteri asndan nemli kayplara neden olaca anlalmaktadr. Trafolarn arzalanmas; yldrm, koruyucu ekipmanlarn yetersizlii, ar ykleme, ksa devre arzalar, ya kaaklar, ar scak gibi olumsuz hava artlar,kadn ve yan yalanmas sonucu dielektrik dayanmlarnn zayflamas gibi nedenlerden olmaktadr. Dolaysyla trafolara ait arzalarn nceden veya balang aamasnda belirlenmesi; - Enerji kesintisinin nlenmesi, - Byk hasarlarn nlenmesi, - Arzann ilerlemesinin nlenmesi, - Ekonomik kayplarn azaltlmas, -.Tamirat sresinin ksaltlmas asndan olduka nemlidir.

Trafo yangn korkuttu

Baclar da, yaklak 4 bin ev ve iyerine elektrik salayan trafoda meydana gelen yangn drt otomobilin byk zarar grmesine neden olurken, evrede de panik yaratt. Zaman zaman patlamalarn meydana geldii yangn, itfaiye ekiplerinin bir saat sren almalar sonucu sndrld. Boazii Elektrik Datm A.. (BEDA) yetkilileri, blgeyi elektriksiz brakan yangnn, ar scaklar nedeniyle trafodaki yalarn erimesi sonucu meydana geldiini bildirdi. Milliyet gazetesi 16/08/2006

25 tonluk trafoyu almaya kalkt!

Denizli'de polis karakoluna 50 metre mesafedeki 25 tonluk g trafosunu kiralad vinle almaya kalka kii, polis ekiplerince yakaland. 15 Austos 2006
TEDA yetkililerinin emniyet glerine haber vermesiyle olay yerine gelen polis, M.Y'yi yakalayarak, gzaltna ald. fadesinin alnmasnn ardndan adliyeye kartlan M.Y, tutukland. Bu arada, trafonun almad ve herhangi bir arza devreye sokulmak iin yedek olarak bekletildii renildi.

Transformatr Korumas
Transformatr etkileyen ana hatalar Ar yk Ksa devre Tank hatalar
Ar ykler transformatrde ayn anda beslenen yk miktarlarnn transformatr nominal gcnn stne kmas halinde meydana gelir.Ar yklenmede uzun sre akm ekilmesi sonucu sarg ve transformatrde izolasyonun tahrip olmas veya eskimesi ile sonulanabilecek kalc hasarlar meydana getiren s ykselmesi olur. Ksa devre hatalar transformatrn iinde ve dnda meydana gelebilir. ksa devreler farkl faz iletkenlerine ait faz sarglar arasnda veya faz sarglar ile transformatr ya tank arasnda ve ayn sargnn sarmlar arasnda meydana gelebilir.Arkl meydana gelen hatalar transformatr tahrip ettii gibi yangnn olumasnda sebebiyet verirler.Ark hatalarda yanc gaz gaz k olur.Hafif hatalarda dk gaz k olur ancak birikmesi halinde byk yangn tehlikeleri meydana gelir.

Ark hatasz gl bir ksa devrede eer koruma cihaz vastasyla transformatrn beslemesi gerekli srede kesilmezse kazan iindeki ya kaynar. D ksa devreler transformatrn sekonder yani enerji k tarafndaki ksa devrelerdir. Bu ksa devreler transformatr sarglarn mekanik ve termik ynden etkileyecek ve hasara uratabilecek byk elektrodinamik ve termik zorlamalara neden olur.Eer hatal blm gereken srede devre d edilmezse transformatrde i ksa devre hatalar meydana getirir. Tank Hatalar: Transformatrn i hatalardr. Tank ile faz sarglar arasnda veya bunlarn yerletirildii manyetik ekirdek arasnda meydana gelir.Hata akmlarnn bykl transformatrn primer ve sekonder sarglarnn ve ntr topraklamalarnn dzenleme ekline baldr.

Transformatr Diferansiyel Koruma

Diferansiyel koruma genellikle 10 MVA gcnden yukar ve zel neme sahip transformatrlerde kullanlan ok nemli bir koruma sistemidir. Basit olarak transformatrn giri ve k terminallerindeki akmlarn karlatrlmas esasna dayanan yksek gvenirlilie sahip koruma eklidir. Diferansiyel koruma nite korumas olup ana koruma fonksiyonu olarak transformatr sarglarnda meydana gelen hatalarda alr.Diferansiyel koruma blgesi her iki uta tesis edilen akm transformatrlerinin arasnda bulunan transformatr ,baralar ve kablolardr. Ancak buing tipi akm transformatrleri kullanldnda kesici ve transformatr arasndaki baralar ve kablolar korunan sisteme dahil olmazlar.

Transformatrn elektriksel i hatalar ok nemli olup ciddi hasarlara sebeb olurlar. Sarg ve terminaller zerindeki toprak hatalar ve ksa devreler genellikle diferansiyel koruma vastasyla alglanabilirler.Ayn sargya ait iletkenler arasnda sarm hatalar diferansiyel koruma vastasyla gerekletirilir. Sarm hatalar elektriksel koruma sistemlerinde en zor alglanan hatalardr. Birka sarmdan ibaret sarm hatas toprak hatas olarak geliinceye kadar hata akm miktar alglanamaz.Bundan dolay herhangi bir d hatada istenmeyen amaya neden olmamak kaydyla yksek hassasiyetli diferansiyel koruma kullanlr. Hatal transformatrn mmkn olduu kadar hzl devre d edilmesi gerekir. Koruma blgesi dndaki hatalarda ise diferansiyel koruma sistemi almaz.

BUCHHOLZ RLES:
Trafolarn zati arzasnda (yani trafonun ierisindeki arza veya anormal snmalarda ) alarak sinyal veya atrma kumandas veren mekanik bir rledir. Buchholz rlesi, ana tankla rezerve tankn irtibatla yan boru zerinde bulunmaktadr. Rlenin ierisinde cva kontakl iki adet amandra vardr. st amandrann kontak ular sinyal devresine, alt amandrann kontak ular ise ama devresine balanmtr.

ALIMASI:
Trafonun ierisinde meydana gelebilecek bir arza sonucu alacann belirtmitik.Arzalar, bir sargda sipir ksa devresi, sarglar aras ksa devre veya sarg ile tank aras olabildii gibi, manetik devrede de olabilir.Eer arza kk boyutta ise hafif gaz oluumu olur ve bu gaz balonlar rezerve tanka gemeye alrlar.yava olan bu gaz ak alttaki, yani ama devresine bal amandrann paletini hareket ettiremez ve rlenin st tarafnda birikmeye balar.Ya iinde yzen alarm devresine ait st amandra bu olay sonucu yava yava hareket ederek d yapar ve kontaklar bu hareket sonu kapannca Buchholz alarm alnr.

Bu durumda trafo servis harici edilip gaz analizi yaplr.Gaz analizinde gazn rengine ve yanc olup olmadna baklr.Gazn rengi beyaz ise kat izolasyonunda bir bozulma, siyah ve gri ise ya bozulmasn ifade eder.Bu durunda rlenin st musluundan alnan gazn yanp yanmadna baklr.Gaz yanc deilse rleyi ya ierisindeki havann altrd anlalr.Ya alnr, trafo servise sokulur. Byk ve nemli arzalarda meydana gelen gaz miktar ok fazladr.Bu nedenle, trafo tankndan rezerve tankna ya ve gaz geii ok kuvvetlidir.Bu nedenle hem st hem de alt amandra alp kontaklarn kapatrlar.Alt amandrann almas trafoya ait giri ve k kestiricilerini atrp trafoyu servis harici eder.Bundan sonra trafoya ait testler yaplmadan trafo servise alnmaz

Bucholz Rlesini altran Arzalar :

Bir ksm amacna uygun olmamasna ramen Bucholz Rlesini altran arzalar ve arzann ekline gre alan devreleri aadaki gibidir Arzann ekli alan Devre Nve arzas Alarm Elektrikli devrede kt temas durumu Alarm G trafosunun primer yada sekonder sargsnda oluan; sarmlar,sarglar Alarm ve Ama veya sarg tank arzas Ya seviyesinin dmesi durumu nce Alarm sonra Ama Ya sirklasyon pompasnn hava emmesi durumu Alarm ve Ama Deprem durumu Alarm ve Ama

GAZ TAZYK RLES Baz g trafolarnda trafo tank tamamen ya ile dolu olmayp rezerve tanknda bulunmamaktadr.Bu tip trafolarda sarglar ve nve ya iinde kalacak seviyede ya ile dolu olup yan st yzeyi ile tank kapa arasnda kalan boluk AZOT gaz ile doldurulmutur.Trafo zerine yerletirilecek basn rlesi ile trafo ierisinde meydana gelebilecek arzalardan trafo korunur. Ancak ani basn deimelerinde alr. Scaklk deiimlerinde oluan hafif genlemelerden etkilenmemesi iin rle ierisindeki baypas kanalyla basn eitlenmesi yaplr. Gaz tazyik rlesi kademe buchholzu ile kartrlmamaldr.