Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

LDYALILARIN TARH, KLTR ve MEDENYET

Ahmet Safa YILDIRIM

Keywords: Lydian Kingdom, Culture and Civilization of Lydia, Lydian Money, Army, Economy Anahtar Kelimeler: Lidya Krall, Lidya Kltr ve Medeniyeti, Lidya Paras, Ordu, Ekonomi

Lidyann Tarihi Corafyas

 Dou Snr: Snr kesin olarak belli deildir. Herodotos, Lydia ile Frygia arasndaki snrn Karrura denilen bir yerleme olduunu ve Lydia kral Kroisosun buraya snr belirleyici bir ta diktirdiini syler. Mezar tespitleri ile snr belirleme ynetemi, dou snrnn Ktahyann gneylerine kadar uzandn gsterir. Bat Snr: Manisa (Magnesia Syplos) kentidir. Daha batda onya blgesi yer alr. Kuzey Snr: Mysia blgesi ile snrdr. Hermos grabeninin kuzey kysndan Temnos ve Dindymos dalarna kadar uzanr. Gney Snr: Aydn dalardr. En gneydeki kent Tyrhadr. Daha gneyde Karia blgesi yer alr. Ve Maiandros nehri akar.

Nehirler

Kaykos (Bakray) Hermos (Gediz)

Kaystros (Kk Menderes)

Ulam kolay, tarm ve hayvanclk iin msait, zengin kil ve maden yataklarna sahiptir. Ticarete nem vermilerdir.

Paktolos (Sart) ay / Lydiann zenginlik kayna

THYATRA:Akhisar SPYLOS MAGNESASI:Manisa

TRPOLS:Yenice

PHLADELPHA/KALLATEBOS:Alaehir

Lidyallarn Kkeni

1. Gr

2. Gr

Lydiallar

Lydiallar, tun ann sonlarnda Frygler ile ayn zamanda (M.. 1200) Anadoluya geldiler.

Lydia dili ile Hitit dili arasnda iliki var. Bu sebeple Lydiallar bat Anadoluya M.. 2. Bin yln balarnda geldiler.

Biz, Karia ve Mysiallarla ayn soydanz.

Herodotos: Mylasadaki Kariallara ait tapnaa karde uluslar olarak yalnzca Mysiallar ve Lydiallar alnmaktadr.

Strabon: Mysia, Frygia ve Lydiallar Thrak kkenlidir.

Lydiallarn kkeni henz tam olarak zlebilmi deildir. Lakin, onlarn Hint-Avrupa karakterli olduklar ve Anadoluya dardan geldikleri bilinmektedir.
Baz dil bilimciler, Lydce ile Hitite arasnda iliki yoktur derler. Bu dilin daha ok Luvca ve Lykeye benzediini savunurlar.

Lidya Tarihi

Lydiada Hkm Sren Hanedanlar

Atyadlar

Heraklidler

Mermnadlar

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Manes Atys Lydus Tmolus Omphale Tantalus

1. 2. 3. 4. 5.

Agron Ardys Alyattes Meles Kandales

1. 2. 3. 4. 5.

Gyges Ardys Sadyattes Alyattes Kroisos

Kral Gyges doudan gelen Kimmerlere kar nlem almaya alt. Gyges, Kimmerle ile girdii bir mcadelede ld.

Kral Ardys zamannda Kimmerler Bakent Sardesi yamaladlar. Ardysten sonra Sadyattes daha sonra Alyattes kral oldu.

 Alyattes, Kimmer tehlikesini ortadan kaldrd. lke snrlar Kzlrmaka kadar geniledi. Batdaki Yunan kentleri itaat altna alnd.

 Douda Medler ksa srede Kzlrmaka kadar snrlarn genilettiler. Lydia ve Medler snr komusu oldu. atmalar balad.

 M.. 590 585 yllar arasnda 5 yl sren savatan iki tarafta sonu alamad. Bir gne tutulmas sava bitirmelerine vesile oldu. Halys snr kabul edildi. Alyattesten sonra yerine olu Kroisos geti.

Kroisos

Kiros

 Lydiallar ve Persler arasnda M.. 547de yeni bir atma balad. ay sren savatan sonu alnamad. Kroisos, Sardese ekildi. Byk Kiros, onu takip etti ve 14 gnlk kuatmadan sonra Sardesi ele geirdi. Lydia Krall son buldu.

Lidyada Para

Lydiallarn insanla en byk armaan paradr.

n yzleri nceleri dz, sonra izgili ve daha sonra devlet armaldr. Arka yzleri ise 1-2-3 adet gen ya da kare ukurdur.

lk balarda elektrondan baslmtr. Ayrtrma sonucu saf altn ve gmten ayr ayr baslmtr.

n yzlere tanra portreleri basldktan sonra eski n yz, arka yz olmutur.

Lydiallardan sonra evre toplumlarda da sikke darb grlmektedir. 1. Miletos 2. Ephesos 3. Samos vd. Hayvan, bitki ve sembolleri parann n yznde kullandlar. Arka yzleri Lydia sikkelerine benziyordu. Daha sonra tek ukur olarak darb edildi. Lydia Miletos Sistemi = 14.11 gr.

Phokaia Sistemi = 16 gr.

Lidyada Ekonomi

Lydia Pazar Yeri

1.Fenike Boncuklar 2.Asur Alabastronlar 3.Babil Mhrleri 4.Fryg Figrinleri Buluntular arasndadr. Bu da Lydiallarn ticaret an gstermesi bakmndan nemlidir.

Herodotos: lk olarak Lydiallarn kapeloi olduunu syler.

Lydiallar, Lydion ad verilen tamamen kendi rn mleklerde, yine kendilerinin rettii parfm ve krem gibi kozmetik rnlerini pazarlamlardr

 Lydia ekonomisinde tarm nemli bir yere sahiptir. zellikle zm balar geni yer kaplar ve bunlardan arap elde edilir. Dokumaclk ve tekstil bir dier nemli ekonomi kaynadr. Lydia evlerinde kil zemin zerine hal serili olduu bilinmektedir. Ayrca dokunan bu hallarn evre lkelere de ihracat yaplyordu. Paktolos (Sart) ay, Lydiallarn zenginliinin ana kaynadr. Alvyal toprak ierisinden altn elde edilmitir. Sart aynn zenginlii, Fryg Kral Midasn efsanesi ile ilikilendirilmektedir. MTAnn yapt modern aratrmalar. Lydia corafyasnda altn varln kantlamtr.

Lidyada Din

 Lydia dini ile ilgili pek fazla bilgi yoktur. Ancak tarihi kaynaklardan anlaldna gre ok tanrl bir inan mevcuttur. Ana Tanra (Kybele, Kybebe, Kuvava) byk sayg grmektedir. Bir dier ilgi gren tanra da Artimu (Artemis) ad verilen tanradr. Ephesoslu yazar Hipponax, Kandaules adl bir tanrdan sz eder. Bu tanrnn Thrako-Fryg kkenli olduu ve onuruna verilen dinsel lenlerde yeni doan kpek eniklerinin boularak kurban edildii ve sonra da yenildii sanlr. Sonraki dnemlerde; Athena, Apollon, Asklpios, Dionysos, Hermes ve Zeus gibi Yunan tanrlarnn da nem kazand grlmektedir. Bunlardan baka dou kkenli baz tanrlara da taplmaktadr. Bunlarn banda Kuvava ve Artimu gelmektedir.

 Lydiallar tanrlarna yanstrlard.

olan

ballklarn

eitli

tapnmalarla

Uzun sal rahiplerin hadm edildikleri, baz yksek deneyimler elde etmek amac ile yaptklar denemeler srasnda vahi lklar attklar bilinir. Dini trenlerde teflerini, krbalarn, grltl zillerini, etrafa kokular yayan salarnn buklelerini Ana Tanraya ithaf etmektedirler. Daha sonralar Lydiada Kybele ve Artemisten baka Bakhos da nem verilen tanr olmutur. Bu tanr Lydia halknn dinsel inanlarnn gerekletirilmesinde nemli yere sahiptir. Lydia krallar, Yunan tapnak ve kahinlerine de nem vermilerdir. Onlara eliler yoluyla hediyeler sunmulardr.

Artemis Suna

Kybele Suna

l Gmme Gelenekleri
Lydiada kral ve soylular tmls ad verilen yma tepeler altndaki mezar odalarna konulmak suretiyle gmlrlerdi.

Kral Alyattese ait tmls

 Lydia tmlslerinde mezar odalar Frgylerin aksine merkezden uzak bir noktaya ina edilmitir. Bunun nedeni, mezar soyguncularna kar alnan nlem olsa gerek. Mezar odalar dikdrtgen bir yapya sahiptir. lleri birbirlerinden pek farkl deildir. len kiinin nemine gre, tepe ykseklii artmaktadr. Baz mezar odalar giri geitli bazlarnda is geit yoktur. Geit olmayanlara ller tavandan sokulmutur. Odalar iinde ta ya da ahap sandukalar vardr. ller bunlarn iine ya da zerin yerletirilmektedir.

Akhisar, Alaehir evresi ve Kk Menderes vadisinde irili ufakl bir ok tmls bulunmaktadr.

 Orta ve daha aa snftan halk ise yumuak kayalara oyulmu, kk mezar odalarna defnedilmilerdir.

 En basit mezarlar ise topraa alm bir ukurun zerine kapak ta koymak suretiyle oluturulmutur. Baka bir mezar eidi de kk tmlsler biiminde olanlardr. Kayaya oyulan mezarlarn girileri ta stellerle belirtilmitir. Giriten ince ve uzun bir geit ile bir ya da iki blmeli mezar odasna girilir. Cesetler ta sedirler zerine ya da topraktan yaplm zeri boyal lahitlerin iine konulmutur. Baz sedirler oymal bacaklara tmlslerindeki sedirleri hatrlatr. sahiptir. Bu tr, Fryg

ok odal mezarlar bir kii iin deil belki bir aile iin yaplmlardr.

Mezar Odalar

Lidyada Alfabe ve Dil

 Fenike alfabesinden alnmtr. 26 harften oluur. Fenike alfabesinden alnm olmas itibariyle Yunan ve Fryg yazlaryla benzerlikler gsterir. Pek ou Persler grlmektedir. dnemine ait mezar talar zerinde

 Lydce yaztlardaki fonetik deerler saptanmtr ancak henz dil tam anlamyla zlememitir. Yaztlarn zmnde ift dilli olanlar byk nem tamaktadr. Lydce ilk kez Aramice Lydce olarak kaznm ift dilli (bilinguis) bir yazt sayesinde anlalmaya balanmtr. Bu dil, Lyke, Karca ve Side dili gibi Hint-Avrupa dil ailesinin bir yesidir. Lydcenin hangi eski dillerle daha fazla benzer olduu henz saptanmamtr.

Lidyada Mimari

Lidyada Gzel Sanatlar

KK EL SANATLARI:
Kk el sanatlarnda fildii oymacl ve altn iilii nceli bir yer tutar. Lydia mezarlarnda ulalmtr. Buluntular arasnda; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. l giysilerini ssleyen bezekli kk levhalar. Rozetler. Dmeler ve altn eritler Kpeler Yzkler Kolyeler Cam boncuklar nemli bir yer tutar. onlarn bu baarsn gsteren eserlere

 Lydia halk ss eyas olarak kpeye nem verirdi. Kpeler sadece kadnlar arasnda deil ayn zamanda Lydia svarileri arasnda da yaygndr.

lemecilikte Dou Yunan slubu ile benzer zellikler tamaktadr. Bunlar ayrt etmek neredeyse imkanszdr.
Tarihi kaynaklar ve Sardes kazlarndan renildii zere, Lydiada altn ve mcevher ileyen yerli atlyeler mevcuttur. Antika yazarlarnn bahsettii bir ok nemli Lydia eserine henz ulalamamtr.

HEYKELTRALIK:
M.. 7nci yzyldan M.. 547 ylna kadar sren Mermnadlar slalesi Yunanllar ile siyasi ve dini ilikiler kurmulardr. Lydiann siyasal ve kltrel bakmdan zirvede olduu bu dnemde Heykeltralk okullar sayesinde Lydia, arkaik Dou Yunan sanatnn merkezi haline geldi.

Lydia gzel sanatlarnda Yunan etkisi giderek stnlk kazanmaya balad.

Lydia heykel ekol, on sanatnn yumuaklnn ve Dou sanatnn okunluunun harman edildii kendine zg nitelikleriyle dikkat ekmektedir. Lydiallar ok sk bir iliki iinde bulunduklar Yunanllardan pek ok ey almakla birlikte, bunlara deiik yorumlar katarak Anadoluya zg sade bir grnm kazandrmay bilmilerdir.

 M.. 600-550 yllar arasnda zellikle Kroisosun istei zerine Lydiada byk eserler yaplmaya baland. Bu dnemde sanatta dorua ulald.
Lydia krallarnn sanata verdii bu deer ile Sardes sanat dnyasnn merkezi durumuna geldi.

KERAMK:
Eski dnemlerde Lydiallar, Yunan protogeometrik ve geometrik slubunda mlekler yapmlardr. M.. 7. yy ncesine ait erken Lydia vazolarnda genellikle daire ve yarm daire biiminde bezemeler kullanlmtr.

 Ayn dnemde Lydiann eski yerli rn olan tek renkli mlekler de devam etmektedir.

Siyah
ve

Kahverengi
tonlar arlktadr.

 Yunan kolonizasyon hareketi neticesinde Yunanllar dou lkeleriyle temasa getiler ve bu etkileim sonucunda Dou Yunan slubu ad verilen yeni bir tarz meydana geldi.
Bu slup zamanla Lydiada da etkisini gstermitir.

mleklerin zerleri, otlayan hayvan ekilleri ile bezenmitir.

1. 2. 3. 4. Yaban domuzu Arslan Ku Da keisi

Tasvirleri belirgindir.

 Lydiada resimli mlekilik, krallk nazarnda gelime gstermi ancak halka yansmamtr.

 M.. 6. yy ile birlikte Lydial sanatlar, tmyle kendilerine zg Lydion ad verilen bir tr mlek rettiler.

Ocak yeri

 Lydiallar, rnlerinde Yunanllardan etkilenmiler ancak doulu zelliklerini de betimlemelerinde ilemilerdir. Onlar, batnn btn bir taklitisi olmayp, dou ve bat kltrnn harmanlanmas neticesinde sanat eserleri ortaya koymulardr. Lydia mlekilii, evre medeniyetlerinkine gre snk bir gelime gstermitir.

Sanat Eserleri

Lidyada Gnlk Yaam

Anakreon, Fylarkhos, Xenofares gibi yazarlar Lydia yaam hakknda bir takm bilgiler verirler. Antika yazarlarnn anlattklarna gre; Lydia ve Sardes denilince akllara lks yaam gelmektedir. Lydia halk gnlerini zevk ve sefahatle geirmilerdir. Salarn uzatyorlar sslyorlard. ve altndan yaplm taklarla salarn

Bu gzel kokular Lydion ad verilen kk vazolarda tanrd. Tenlerinin beyaz olmas Lydiallar iin nemliydi. esmerlemesin diye gnete kalmak istemiyorlard. Renkleri

Lydiallarn giysileri Yunanllarnkine benzerdi. Bu giysiler bazen altn simli kumalardan yaplrd; bazen de, yalnzca kadnlara zg tasarlanrd.

Lydion Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara

Akam yemei iin krmzlar giyip, fildii ayakl mor demeli yataklarnda uzandklar da anlatlanlar arasndadr.

Oyunlar

Kumar Zar Oyunlar Ak Kemii ile oynanan oyunlar

Herodotos: Lydiallar, bu oyunlar alklarn unutabilmek iin buldular.

Lydia mzii ile ilgili bilgiler pek ak deildir.

Anakreon
Arkadam Leukaspis, vg temsilleri oynarken Lydia tarznda yaplm 20 telli bir harpi, acemice alard.

Sapfo
Gangylaya yalnz geldim. Yanmda Paktis denilen bir Lydia liri var.

Herodotos: Paktis, Lydia svarilerinin yrynde uyum salamas iin flt ve kaval ile birlikte kullanlrd.

Pindoros: Terpander, paktisin ses uyumunu tamamlayan barbitos adl yeni bir alet gelitirdi.
Diogenes: Sardesliler magadis adl bir baka mzik aletini de kullanrlar.

Athenaeus: Magadis Lydiallar tarafndan icat edildi. Sakinletirici bir zellii vardr.
Platon: Kark ve uzun Lydia makamlar, hznl arklara uygundur. Aristoteles: Lydia harmonisi, ocukluk ana ok uygun. Hem retici hem de gelitiricidir.

Lidya Ordusu

KAYNAKLAR

Sabrla Dinlediiniz in Teekkr Ederim

Ahmet Safa YILDIRIM