Dnme

Dnme, olay ve nesneler yerine onlarn simgelerini (iaretlerini) kullanarak yaplan zihinsel bir ilem ve sorunlara zm arama yoludur. Dnme yetenei en fazla olan canl insandr. Fare, maymun gibi st dzey canllarda da dnme yetenei vardr. Fareler eski deneyimlerinden yararlanarak karlatklar problemleri zebilirler.

Dnme Sreleri : mgeleme : Dnlen durum ya da olayn imgesinin (hayalinin grntsnn) zihinde canlandrlmasdr. rnein, alma odanz dzenlemeyi dndnzde alma masanzn, kitaplnzn nce nerede daha iyi duracan gznzn nne getirir, sonra yerlerini deitirirsiniz.

Baz kiiler ise grdkleri durum ve nesneleri olduu gibi tm ayrntlaryla zihinlerinde canlandrabilirler. Buna fotorafs imgeleme denir. mgeleme, kavramlardan oluan nermelerden farkl olarak somut bir nesneyi zihinde canlandrmaktr. Yani kpekleri deil Karaba zihinde canlandrmaktr.

rnein, alma odanz dzenlemeyi dndnzde alma masanzn, kitaplnzn nce nerede daha iyi duracan gznzn nne getirir, sonra yerlerini deitirirsiniz. Baz kiiler ise grdkleri durum ve nesneleri olduu gibi tm ayrntlaryla zihinlerinde canlandrabilirler. Buna fotorafs imgeleme denir. mgeleme, kavramlardan oluan nermelerden farkl olarak somut bir nesneyi zihinde canlandrmaktr. Yani kpekleri deil KPENZ zihinde canlandrmaktr.

Sessiz Konuma : Dnme ileminin imgelemede olduu gibi nesnelerin grntleriyle deil, kavramlarn ve szcklerin zihinde canlandrlmasyla yaplmasdr.

Davran ruh bilim uzmanlarndan olan Watsona gre iimizden sylediimiz (o szc iimizden sylerken farknda olmadan kk kas hareketleri de yaparz) bir szck baka bir szck iin uyaran grevi yapar ve bu ilem zincirleme olarak devam eder ve dnme gerekleir. Bir davran bazen szel olarak dnlemez motor alkanlkla isel hareket eklinde zihnimizde canlandrlarak dnlr.

Dil : Duygu ve dnceleri yapay iaretlerle anlatmaya yarayan bir dizgedir (sistemdir).

Dilin zellikleri unlardr :

- Dil insana zg bir dnme aracdr. Toplumsallama sonucunda renilir. - Dil kendi bana deiir ve geliir. - Dil dnme iin zorunlu koul deildir; ama dil, dnmeyi zenginletirir. - Dildeki szcklerin byk ounluu kavramlardan oluur. Kavramlar dilin temelidir. Dnme de kavramlara dayandndan dnmeyle dil arasnda sk bir balant vardr. Simge : Szcn, ayn varla, durum ya da eyleme iaret etmesidir.

UYARI : Hayvanlar birbirleriyle kendileri iin anlaml olan sesler ve iaretler araclyla iletiim kursalar da bu dil deildir. nk hayvanlarn sesler ya da iaretlerle kurduklar iletiim igdseldir, simge nitelii tamaz.

Kavram : Herhangi bir tr nesne ya da belli bir tr olayn ortak zelliklerinin bir ad altnda toplanmasdr. Kavramlar zihnin soyutlama ve genelleme yetenekleriyle elde edilir. Nesnelerin ve yaanm olaylarn izleri nce bireysel ve somuttur. Soyutlama : Gerekte ve gnlk yaantda nesnelerden ayrlma zellii olmayan nitelikleri (zihinde) nesneden ayrarak dnebilmeye soyutlama denir. Genelleme : Birbirine benzeyen varlklar ortak zellikleriyle dnmektir. rnein, kpek kavram sayesinde her grdmz kpei tek tek incelemeden (tyleri olduuna, havladn, et yediini, sadk olduunu) dier kpeklerle ayn ortak zelliklere sahip olduunu biliriz.

Szel Dnme : Kk ocuklar szckleri kullanmaya balamadan nce kavramlar kullanmaya balarlar. rnein masa szcnden nce masa kavram ocuklarda olumutur. Konumaya baladklarnda ise yaptklar ey daha nceden rendikleri kavramlarla yetikinlerin kulland szckler arasnda iliki kurmaktr. Okul eitiminin balamasyla beraber kavramsal dnmenin szel dnmeye dnmesi hzlanr.

Problem zme : Birok durumda dnme, problem zmeye yneliktir. Kiinin bir amaca, hedefe ulamaya alrken bir engellemeyle karlamasna ya da karlat zorluu aamamasna problem denir. Problem zmne ynelik olarak dnmenin olabilmesi iin ncelikle karlalan engelleme durumunun kii tarafndan problem olarak alglanmas gerekir. Bir problemle karlaldnda problemin zm iin baz srelerden geilir :

Problem zme Sreleri

Problem zme Aamalar : Kiinin bir durumu problem olarak alglamasndan balayarak problemin zmne kadar olan aamalardr. Problem zmede drt aama vardr : - Hazrlk : Problemin ne olduu ak seik bir dille, ortaya konur. Problemle ilgili bilgi ve malzeme toplanr.
- Kuluka : problem zerinde dnlr ve eitli zm yollar aranr. - Kavray ya da aydnlanma : Problemin elemanlar arasndaki ba, anszn kurularak problem zme kavuturulur. - Deerlendirme ve dzeltme : zm yolu defalarca denenerek zmn geerlilii test edilir.

zm Etkileyen Bireysel Etkenler : Problemin zme ulatrlmas, kiisel etkenlere de baldr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz : - Zeka
- Gdlenme - Edinilmi deneyimler - Alkanlklar

Yaratc Problem zme : Karlalan sorunlara allmn dnda, orijinal zm yollarnn bulunmasna yaratc dnme denir. Yaratc dnmede akl yrtmeye ek olarak hayal kurma da (imgeleme) kullanlr. Yaratc dnmenin ortaya kmasn engelleyen etkenler unlardr : - Zihinsel Kurgu : Karlalan problemlere hep ayn davran kalplaryla, yntemlerle zm aranmas.

Akl Yrtme : Kiiler, gemi yaantlar, gzlemleri ve renmeleri sonucunda oluturduklar somut ve soyut tasarmlar arasnda mantk ilkelerine uygun balantlar kurarak yeni yarglara varrlar. Buna akl yrtme denir. trl akl yrtme vardr : - Tmevarm : Gzlemlerden, tek tek olaylardan ya da nesnelerden yola karak genel yarglara ulamaktr. - Tmden gelim : Genel yarglardan zel bir olayn ya da nesnenin bilgisinin kartlmasdr.

- Anoloji : ki benzer olay arasnda karlatrma yaparak sonuca ulamaktr.

Yaratc Problem zme : Karlalan sorunlara allmn dnda, orijinal zm yollarnn bulunmasna yaratc dnme denir. Yaratc dnmede akl yrtmeye ek olarak hayal kurma da (imgeleme) kullanlr. Yaratc dnmenin ortaya kmasn engelleyen etkenler unlardr :

- Zihinsel Kurgu : Karlalan problemlere hep ayn davran kalplaryla, yntemlerle zm aranmas. - leve Taklma : Nesneleri belli ilevlerinin dnda kullanmamak. rnein, su motoru su pompalamak iin kullanlr. Ancak, Anadolunun birok yerinde su motorundan traktr kadar hz yapan tak tak adl bir tam arac gelitirilmitir. Bunu ilk yapan usta, su motorunun belli ilevine (su pompalama) taklmadndan yaratc dnmeyi ortaya koyabilmitir. -

Duygusal Etken : Kii, yaratc olabilecei bir alanda ya baarsz olursam kaygsyla baarsz olabilir. Bu baarszlk da bireyin daha sonraki almalarn olumsuz ynde etkiler.

Bilin : Belirli bir zaman snr iinde insann kendisinden ve evresinden haberdar olmas haline bilin denir. Bilin olmadan alglama dikkat, dnme, hatrlama vb. zihinsel ilevlerden sz edilemez. Bilin Durumlar

Uyku : Uyku, btn canllarn hava, su, besin kadar nemli bir gereksinmesidir. Uykusuzluk en ok merkez sinir sitemini ve beyni etkiler. Uykusuz kalan kiide nc gnden sonra davran bozukluklar grlr. (Tedirginlik, sknt, alg ve dnce bozukluklar). Uyku srasnda gz hareketlerini inceleyen aratrmaclar uykuyu iki dneme ayrmlardr:

- Dnemlerden biri hzl gz hareketlerinin olmad (Non Rapid Eye Movement) NREMdir. - Dier dnem hzl gze hareketlerinin olduu (Rapid Eye Movement) REM uykusudur. NREM : Bu dnemde kaslarn gerginlii azalr. Kalp vurumu, solunum says azalr. Kan basnc der. Gz kreleri hareketsizdir. Genellikle rya grlmez. En derin uyku evresidir. nsan uyumaya baladktan hemen sonra NREM dnemine girer. REM : Bu dnemde boyun kaslarnn gerginlii artar. Kan basnc ykselir. Gz kreleri hzla hareket eder. Kalp vurum says artar. Rya en ok bu evrede grlr.

Rya : Uykuda grlen grsel imgelerdir. Rya, i yaantlarn bir yan olup alar boyu tm insanlarn dikkatini ekmitir. Ryay aklayan kuramlar (teoriler) unlardr :

- Fizyolojik Kuram : Bu kurama gre, biimsiz yatmak, koku, dokunma, ses, k gibi duyusal uyaranlar ryaya neden olur.

- Psikanaliz : Freuda gre ryalar bask altnda kalm, doyum bulamam duygular, isimler ve dncelerin uyku srasnda bilin alanna kmasdr. Freuda gre ryalar oluturan imgelerin ak ve kapal anlamlar vardr. Kapal anlamlar ryalarn analiziyle ortaya kartlabilir. Adlere gre ryalarda zlmemi sorunlar ve baz beklentiler yer alr.

- Gestalt : Bu kuram benimseyenlere gre gnlk yaamda tamamlanamam ilerin yaratt gerilimden kurtulabilmek iin harcanan aba, ryaya neden olur.

Meditasyon : Beden zerinde ruhsal denetim salayarak gerginlikten ve kaygdan kurtulmaya meditasyon denir. Meditasyon srasnda kii, kaslarn gerginliini, solunum gibi bedensel ilevleri belirli lde denetim altnda tutar.

Hipnoz : Szle, Bakla ya da yardmc nesneler kullanarak telkinle oluturulan yapay uyku halidir. Hipnoz grnte uykuya benzeyen, ancak kiinin, hipnozu yapann etki ve telkinlerine ak, evrenin etkilerine kar kapal olduu bir durumdur.