DO. Dr.

ZEKERYA DURSUN

2005-2006

ANALTK KMYA: Maddelerin bileiminin ne olduunu (Nitel Analiz), ne kadar olduunu (Nicel Analiz) ve hangi yapda olduunu aydnlatmaya ynelik yntemlerin kuram ve uygulamalarn inceleyen bir bilim daldr. Analitik Yntemlerin Snflandrlmas Klasik Yntemler Enstrumantal Yntemler Volumetri Spektroskopik yntemler

Gravimetri

1)Ik Emisyonu X nlar Ultra-Viyole, Grnr Blge Elektron Auger Floresans, Fosforesans ve Lminesans 2)In sorumu Spektrofotometri ve fotometri a)X nlar b)Ultra-Viyole, Grnr Blge c)IR d)Fotoakustikspektroskopi e)Nkleer manyetik rezonans Elektrospin spektroskopi

3)In Salmas a) Trbidimetri b) Nefelometri c) Raman Spetroskopi 4) In Krlmas a) Refraktometri b)nterferometri 5)In Rotasyonu a)Polarimetri b) Optik rotary dispersiyonu c) Dairsel Dikroizm 6)In Krnm a)X-Inlar krnm b) Elektron Krnm

1) Elektrot potansiyeline

Potansiyometri Kronopotansiyometri
Kulometri

Syrma Voltammetrik teknikler Anodik syrma voltammetrisi Katodik syrma voltammetrisi Adsorptif syrma voltammetrisi Potansiyometrik syrma Analizi

2) Elektrik Yk 3) Elektrik akm Voltammetri ve Amperometri Klasik Polarografi (DCE) Gelitirilmi Voltammetrik yntemler

Lineer Taramal Voltammetri Dngsel Voltammetri Alternatif akm polarografisi Puls ve Diferansiyel Puls voltammetri Kare dalga akm Voltammetri

4) Elektriksel Diren
Kondktometri C)Dier Yntemler

SPEKTROSKOPK ANALZ YNTEMLERNE GR Spektroskopik yntemlerle analiz, elektromagnetik dalgalar (e.m.d.) ve madde arasndaki etkileime dayal olarak gerekletirilir. Bu etkileim sonucunda n, salabilir, krlabilir, sourulabilir, enerjisi yeterli ise elektron koparabilir, yada sourulan enerji baka enerji biimleriyle (n enerjisi gibi) yeniden ortaya kabilir.

Tm bu olaylarn iyi anlalabilmesi iin spektroskopik analiz yntemlerini incelemee balamadan nce bu konularda geecek kimi temel kavramlar vermekte yarar vardr. Elektromagnetik ma (dalga): Bolukta (vakumda) ok hzla yaylan bir enerji trdr. En ok bilinen ekli ktr, X-nlar, ultra viyole (mor tesi) nlar, mikro dalgalar ve radyo dalgalar bunlar arasnda saylabilir. Elektromanyetik dalgalarn zelliklerini aklamak iin onun dalga ve tanecik karakterinde olduunu anmsamak gerekir.

Elektromanyetik mann dalga karakteri:Elektromanyatik dalgalar, elektriksel bileenle manyetik bileenden oluurlar. Bu bileenler ekil 1.1a daki gibi vektrlerle gsterilebilir. Her iki bileen de sinzoidal dalga hareketinde olup, yaylma dorultular birbirine diktir. Elektromanyetik dalga madde ile etkileime girdiinde, dalgann elektriksel alan elektronlarla etkileir. O nedenle ou ama iin elektromanyetik dalga ekil 1.1b deki gibi sadece elektriksel vektrle gsterilir. Elektromanyetik dalgalar dier dalga hareketlerinden farkl olarak yaylmalar iin mutlaka bir ortam gerektirmezler, bolukta da kolaylkla yaylabilirler. Bunlarn dalga hareketleri, her dalga hareketi gibi, dalga boyu, dalga says, periyot, frekans, hz ve genlik gibi parametrelerle aklanr.

ekil.1 Elektromanyetik dalgalarn (a) elektriksel ve manyetik bileenlerinin, (b) sadece elektriksel bileeninin dalga hareketi.

Dalga boyu ( ): Yanyana iki dalga zerinde ayni fazda bulunan iki nokta arasnda, dalgalarn yaylma dorultusundaki aralktr. rnein iki maksimum yada iki minumum arasndaki uzaklk dalga boyunu verir. Dalga boyu iin kullanlan birimler, genelde spektral blgelere gre deiir. rnein, X-nlar iin Angstrm (A0), mor tesi ve grnr blge nlar iin nanometer (nm), ve krmz tesi nlar iin de mikrometre ( m) birimleri kullanlr. Bu birimlerin metre (m) ve santimetre (cm) cinsinden deerleri, 1 m = 10-6m = 10-4cm 1nm = 10-9m = 10-7cm 10A = 10-10m = 10-8cm

Dalga says ( Birim uzunluk (genelde 1cm) iindeki ): dalga saysdr. Tanm olarak dalga boyunun tersidir.

Periyot (t): Uzayda sabit bir noktadan ardk iki dalga maksimumunun gemesi iin gerekli zaman araldr ve genelde saniye (s) birimiyle verilir. Frekans ( ): Birim zamandaki (saniyedeki) devir says olup, periyodun tersi (1/t) olarak tanmlanr. Birimi Hertz (Hz) dir. Elektromanyetik dalgann yayld ortam ne olursa olsun, frekans deimez, ancak kaynak tarafndan tayin edilir. Dalga hz (v): Elektromanyetik dalgann birim zamanda ald yoldur. Hz, ortama ve frekansa baml olup, bu bamllk dalga boyu ile frekans arpm eklinde verilir. vi = .i

Buradaki i indisi ortama bamll gsterir. Frekans ( ) (devir/s) ve dalga boyu ( i) (cm/devir) birimleriyle verilirse, hz (vi) da (cm/s) birimiyle verilir. Vakumda n yaylma hz (c), frekansa bal olmayp, en byk deerindedir. c = 2,99792.1010cm/s

Elektromanyetik dalgann hz, vakumda frekansa bal olmad iin, c = . eklinde yazlr, ve deeri 3.1010cm/s alnabilir.

Elektromanyetik ma, vakumdan baka herhangi bir ortamda yaylrken ortam oluturan maddenin atom ve molekllerindeki elektronlarla etkilemesi nedeniyle hz azalr. Frekans ortama bal olarak deimeyecei iin, vakumdan her hangi bir ortama gei srasnda hzdaki bu azalma dalga boyunun ksalmas sonucudur.

Genlik (A): Sinzoidal dalga hareketinin maksimumunun yaylma dorultusundaki eksene uzakldr.

Imann tanecik karakteri: Elektromanyetik dalgalarn srekli yaylmas ile onlarn tanecik karekterinde olduu anlalamaz. Ancak n bir madde ile etkiletiinde onun bu karakteri ortaya kar, ve bu da fotoelektrik etki ile iyi anlalr.

Fotoelektrik Etki Yeteri kadar enerji tayan bir n, metalik bir yzeye drldnde yzeyden elektronlar koparabilir. Kopan elektronlarn enerjisi yzeye drlen nn frekans ile orantl olup, bu iliki E = h - W eitlii ile verilir. Buradaki h: Planck sabiti olup, deeri 6,6256.10-34 joul.s, ve W: elektronlar metalden koparp bolua uzaklatrmak iin gereken itir. Eitlikten grld gibi yaymlanan elektronlarn enerjisi (E), n iddeti ile deil, frekans ( ) ile doru orantldr. In iddetinin artrlmas sadece E enerjisi ile yaymlanan elektronlarn saysn artrr.

Elektromanyetik Spektrum Blgeleri Elektromanyetik dalgalar, dalga boylarna veya enerjilerine gre ok geni bir alana yaylrlar. Elektromanyetik spektrumun blgeleri ekil deki gibi gsterilebilir.

ekil Elektromanyetik spektrumun blgeleri.

Byle geni aral kapsayan ok farkl enerjili nlarla maddeler etkiletiinde ok farkl etkileimlerin (salma, krlma, sourma ve elektron koparma gibi) olaca aktr. Deiik enerjili nlarn maddelerde oluturduu geiler ve bunlara dayal spektroskopik yntemler izelge 1.1 de verilmitir. izelge 1.1 de zet olarak verilen spektroskopik analiz yntemleri izelge 1.2 deki gibi ayrntl olarak gruplandrlabilir.

izelge 1.1. Elektromanyetik maya dayal bilinen spektroskopik yntemler.

Spektroskopi Tipi Gamma nlar yaym X-nlar sourma, yaym, fluoresans, ve difraksiyon Vakum mor tesi sourma Mor tesi ve grnr blge sourma, yaym, ve fluoresans Krmz tesi sourma, ve Raman salma Mikrodalga sourma Elektron spin rezonans Nkleer manyetik rezonans Dalga boyu aral Dalga says aralQuantum gei tipi 0,005 - 1,4A0 0,1 - 100A0 ekirdeksel i elektron

10 - 180nm 180 - 780nm

1.106-5.104 5.104-1,3.104

ba elektronlar ba elektronlar

0,78 - 300m

1,3.104-3,3.101

molekllerin dnmesi ve titreimi molekllerin dnmesi manyetik alanda elektronlarn spini manyetik alanda ekirdeklerin spini

0,75 - 3,75mm 3cm 0,6 - 10m

13-27 0,33 1,7.10-2-1.103

izelge 1.2. Spektroskopik yntemlerin gruplandrlmas.

Atomik spektroskopi Moleklsel spektroskopiDier spektroskopiler Yaym (alev, DC-ark, AC-ark, spark, plazma) sourma (alevli ve alevsiz) Fluoresans (alevli ve alevsiz) Mor tesi X-nlar (yaym, sourma, difraksiyon, fluoresans) ktle nkleer manyetik rezonans ( N M R )

grnr blge kzl tesi

Ik Madde Etkileimi Bir madde zerine bir n demeti drldnde aadaki olaylar olabilir: 1) In madde tarafndan ok az sourularak geirilebilir. Bu durumda giren ve kan n iddetleri birbirine ok yakndr. 2) Inn ilerleme yn, yansma ve krlma ile deiebilir. Inlarn bir ksm da maddede bulunan tanecikler tarafndan salabilir (ekil 1.6). 3) Inn enerjisi biraz yada tamamen sourulabilir. Sourma olaynda nn enerjisi madde tarafndan alnmaktadr ve sourma olay molekln yapsal karakterini belirleyen zel bir olaydr.

ekil Salma, krlma ve yansma nedeniyle olan kayplar.

Inlarn Sourulmas

Kat sv ve gaz halindeki geirgen bir madde zerine k drldnde, seimli olarak belli frekanslardaki nlarn iddetinde bir azalma olur. Bu olaya sourma ad verilir. Burada maddeyi oluturan atom veya molekllere elektromanyetik enerji aktarm olmutur. Sonuta bu tanecikler dk enerjili halden (temel hal) daha yksek enerjili hale (uyarlm hal) geerler . Uyarlm taneciklerin mr ok ksa olup, 10-8 -10-9s kadardr, ve bu ksa sre iinde tekrar temel hale dnerler. Bu srada uyarlm tanecikler enerjilerini yitirmektedirler. Bu enerji yitmesi ya sourduu enerjiyi bir n eklinde yaymlamakla (emisyon), yada dier atom ve molekllere arparak onlara kinetik veya s enerjisi olarak aktarmakla olur, bu enerji kimi zaman bir kimyasal deimede ve bir elektron koparmada da kullanlabilir

Bylelikle srekli olarak tanecikler temel duruma dnerler ve tekrar ndan enerji soururlar. Bunun sonucunda, srekli olarak spektrum elde edilir. Aksi halde, yani temel duruma dn olmasayd spektrum srekli olarak elde edilemezdi Atom, molekl ve iyonlar belirli sayda kuantlam enerji dzeylerine sahiptirler. Inn sourulmas iin temel durum ile uyarlm durum arasndaki enerji farkna eit enerjide fotonlarn olmas gerekir. Her bir madde iin bu enerji farkl olduundan, sourulan nlarn frekanslar incelenerek yap aydnlatlmas yaplabilir. Bu amala n iddetindeki azalma (absorbans), dalga boyu yada frekansa kar grafie geirilerek Sourma Spektrumlar elde edilir.

Sourma spektrumlarnn grnm, rnein kat sv ve gaz oluuna (fiziksel haline), souran taneciin evre koullarna (zc v.b. gibi), yapsnn karmaklna baldr. Bunlardan baka taneciklerin atom yada molekl olmalar da spektrumun biimini deitirir (ekil 1.7).

ekil 1.7. Kimi mor tesi sourma spektrumlar.

Atomik Sourma Polikromatik mor tesi veya grnr blge nlar gaz halindeki Hg veya Na gibi tek atomlu tanecikler ieren bir ortamdan geirildiinde, ok belirgin bir ka frekansta sourmann olduu grlr. Uyarlma atomun bir veya bir ka elektronunun daha yksek enerji dzeylerine karlmasyla gerekleebilir. rnein Na atomunun 3s elektronunun 3p ye uyarlmas, = 1,697.104cm-1 e karn gelen enerjiyi gerektirir, ve o nedenle Na buhar 589,3nm de (sar k) keskin bir sourma piki verir. Na da dier elektronik uyarlmalara ait bir ka sourma piki daha gzlenir (rnein 285nm de 3s den 5p ye geie karn gelen pik gibi). Mor tesi ve grnr blgedeki nlar, en d kabuktaki veya deerlek elektronlarnn geiine neden olacak yeterli enerjiye sahiptir. X-nlar ise ok daha yksek enerjili olduklar iin, ekirdee en yakn elektronlar bile uyarabilir. Bu elektronlarn geilerine karn gelen sourma pikleri Xnlar blgesinde gzlenir.

Atomlarda sourma iin tketilen enerji, n ne trde olursa olsun, sadece elektronik uyarlmalar iin tketilir. Eatom = Eelektronik Bu nedenle atomik sourma spektrumlar biimindedir. Gerekte, Eatom = Eelektronik + Etranslasyon + Eekirdek izgi

Ancak buradaki son iki enerji ok kk olduundan terkedilebilir. Translasyon enerjisindeki (Etranslasyon) farkllanma izgilerin genilemesine neden olur.

Moleklsel Sourma

ok atomlu bir molekl tarafndan yaplan sourma ok daha karmaktr. nk molekllerde elektronlar atomik orbitallerde deil moleklsel orbitallerdedir. Bunlarda elektronik uyarlmalarn yannda titreim ve dnme hareketlerinden tr titreim ve dnme uyarlmalar da vardr. Ksacas bir molekln uyarlmas iin sourulan enerji toplam, Emoleklsel = Eelektronik + Etitreim + Ednme eklindedir. Eitlikteki Etitreim: molekldeki atomlarn titreimleri ile ilgili, Ednme: molekln arlk merkezi etrafnda dnmesi ile ilgili uyarlma enerjileridir. Her bir elektronik enerji dzeyi iin olasl birka titreim enerji dzeyi, ve bunlarn her biri iin de dnme enerji dzeyleri vardr. Sonuta bir moleklde bir atomdan farkl olarak ok sayda olas enerji dzeyleri vardr (ekil 1.8).

ekil 8. Bir molekldeki elektronik ve titreim enerji dzey diyagram.

ekilde E0, E1 ve E2 ile gsterilen izgiler, srasyla temel, birinci ve ikinci uyarlm elektronik hallerin enerjilerini, e0, e1,..., e4; e0', e1',..., e4' ve e0", e1",e2",..., e4" ise her bir elektronik enerji hali iin titreim enerji dzeylerini gsterir

temel ve uyarlm elektronik enerji dzeyleri arasndaki fark, her bir elektronik enerji dzeyindeki titreim enerji dzeyleri arasndaki farktan ok ( 10 - 100 kat) daha byktr. En byk enerjiyi elektronik uyarlmalar ister. O nedenle moleklde elektronik uyarlmay mor tesi ve grnr blgedeki (200-800nm aras) nlar salar. rnein ekilde E0 dan E1 deki herhangi bir titreim enerji dzeyine uyarlma, grnr blgedeki nlarla olup, onun frekans,

1 ' E1 + en E 0 n = h

Benzer ekilde E0 dan E2 deki herhangi bir titreim dzeyine uyarlma ise mor tesi kla olabilir, ve bunun frekans da,

eklinde verilir.

n = 1 ( E2 + en" E0 ) h

Daha az enerjili yakn krmz tesi (N.I.R) ve normal krmz tesi (IR) (1-15 m) nlar, ancak temel haldeki titreim dzeyleri arasnda bir geie neden olur. nk IR nlarnn enerjisi elektronik geiler iin yeterli deildir.

Her bir titreim enerji dzeyinde var olan fakat okluu nedeniyle ekilde gsterilemeyen dnme enerji dzeyleri arasndaki gei ise ok daha dk enerjili nlarla (500100cm-1) olur. Mor tesi ve grnr blgedeki moleklsel spektrum, ou zaman belli dalga boyu aralnda stste gelen sourma bandlarndan oluur. nk bu blgedeki sourma, hem elektronik ve hem de titreim ve dnme enerji dzeylerine uyarlmaya neden olur.

1 = h ( e n e0 )

O nedenle spektrum, ok sayda geie karn gelen yanyana bir seri sourma bandlar ierecektir (ekil 1.7 deki benzen buharnn spektrumunda olduu gibi). Younlam halde ve zc varlnda bandlar daha yayvanlar (ekil.1.7 deki bifenil ve benzenin hegzandaki spektrumlar gibi). Krmz tesi blgedeki spektrumlar, bu blgedeki nlarn enerjisi elektronik geiler iin yeterli olmad iin sadece titreim geilerinin neden olduu birbirine yakn sourma pikleri ierir. Dnme enerji dzeyleri arasndaki geiler de aslnda her bir titreim dzeyi iin bir seri pik oluturabilir, ama ou zaman dnme hareketi ya engellenmitir yada kat ve sv ortamlarda tamamen giderilmi olabilir. Saf dnme spektrumu gazlarda mikrodalga blgesinde elde edilebilir.

MORTES-GRNR BLGE (UV-VISIBLE) SOURMA SPEKTROSKOPS

Mor tesi ve grnr blgedeki nlarn kullanld sourma lmleri nitel ve nicel analizde geni bir uygulama alan bulur. Bu blgedeki nlarn sourulmas ile genelde ba elektronlar uyarlr. Elde edilen sourma spektrumlarndaki piklerin maksimumlarna karn gelen dalga boylar ( max.), molekldeki ba tipleri ile ilgilidir. Bunlarn incelenmesiyle nitel olarak fonksiyonel grup analizleri yaplabilir. Sourma spektroskopisiyle ayni zamanda sourmay yapan balara sahip bileiklerin seimli olarak nicel analizi de yaplabilir. Bunlarn iyi anlalabilmesi iin aada verilen tip elektronik uyarlmann iyi bilinmesi gerekir.

1) , , ve n tipi moleklsel orbitallerdeki elektronlarn uyarlmalar, 2) d ve f tipi moleklsel orbitallerdeki elektronlarn uyarlmalar, 3) yk aktarm elektronlarnn uyarlmalar

, ve n Elektronlarnn Uyarlmas
Bu tr uyarlma organik molekllerde, iyonlarda ve ok sayda inorganik anyonlarda grlr. Molekldeki elektronik uyarlma ve geileri kavrayabilmek iin moleklsel orbitalleri bilmek gerekir. Moleklsel orbitallere ayni zamanda Kimyasal Balar da denir. Bunlar, ba (bonding), kar ba (anti bonding) ve ba d (non bonding)

Moleklde ba moleklsel orbital dk enerjili, kar ba moleklsel orbital daha yksek enerjilidir. Ba elektronlar temel halde ba moleklsel orbitallerdedir. Tek bal bir moleklde ba moleklsel orbitaller eklinde, kar ba moleklsel orbitaller ise * eklinde gsterilir. ift bal molekllerde iki tr moleklsel orbital vardr, bunlar ve tr moleklsel orbitallerdir. ile gsterilen moleklsel orbitaller, ba ve kar ba moleklsel orbitaller eklinde olup, bunlar da srasyla ve * ile gsterilir. ou molekllerde ve tr moleklsel orbitallerden baka ba d moleklsel orbitaller de vardr, ve bunlara da n tipi moleklsel orbital denir. Bu tr moleklsel orbital elektronlar ekil 2.1 de verilen yapda gsterilmektedir. Bu yap tekli ba, ikili ba ve ortaklanmam elektron ifti ierir.

ekil 1.Formaldehit moleklndeki tip moleklsel orbital elektronlar.

Moleklsel orbitaller iin ekil 2.2 de ematik olarak enerji dzey diyagram verilmektedir. Inlarn sourulmas ile bu enerji dzeyleri arasnda, *, n *, n * ve * geileri olabilir. * ve * geileri yasak geilerdir.

ekil 2.2. Moleklsel orbitallerin elektronik enerji dzey diyagram.

* Geileri tipi moleklsel orbitaldeki bir elektron, nlarla * tipi moleklsel orbital dzeyine karlarak uyarlr. Bu gei iin gerekli enerji, dierlerine gre en byk deerdedir, ve ancak vakum U.V. blgesindeki nlarla gerekletirilebilir. rnein CH4 molekl sadece C-H tekli bana sahiptir, bu badaki elektronlar * geiine urarlar, ve sourma spektrumlarnda max. = 125nm olan bir pik gzlenir. Bu dalga boylu n vakum U.V. blgesine der. Benzer ekilde etanda (C2H6) ise, C-C tekli bandaki elektronlar ayni tr geile yine vakum U.V. blgesinde max = 135nm olan pik elde edilir. Bu iki deer karlatrlrsa CH4 deki C-H bann, C2H6 daki C-C bandan daha kuvvetli olduu, ve buradan CH4 n * geii iin gerekli enerjinin, dalga boyu daha kk olan daha yksek enerjili nlarla saland sylenebilir.

n * Geileri

Bu tr geiler ortaklanmam elektron iftlerine sahip doymam bileiklerde gzlenir. Bu geiler, * geilerinden daha az enerji istedikleri iin, dalga boyu 150 - 250nm arasnda olan nlarla salanabilir. rnein max, su iin 167nm, CH3I iin 258nm ve (CH3)3N iin 227nm dir. Bu geilerin molar sourma katsaylar ( ) ortada bir deer olup, 100-3000L.mol-1.cm-1 dzeyindedir. Polar zgen etkisiyle max lar, daha ksa dalga boylarna kayma eilimi gsterirler.

n * ve * Geileri Bu geiler, daha az enerji gerektirdikleri iin denel olarak rahat allabilen mor tesi ve grnr blgede (200 700nm) oluur. Her iki gei de, moleklde elektronlarna sahip doymam fonksiyonel gruplarn varln gsterir. Bu gruplara Kromofor denir. n * ve * geilerine ait pikleri birbirinden ayrt edebilmek iin, bunlarn molar sourma katsaylarna, ve bu geilere zgen etkisinin ne tr olduuna bakmak gerekir. nk, n * pikinin molar sourma katsays genelde dk, ve 10 - 100L.mol-1.cm-1 kadardr. * pikininki ise 1000-10000L.mol-1.cm-1 arasndadr. te yandan bu piklerin max lar zgen etkisi ile hipsokromik (daha ksa dalga boylarna) yada batokromik (daha uzun dalga boylarna) kayma gsterir. rnein zgen polaritesi arttka, n * piki daha ksa dalga boylarna, * piki de daha uzun dalga boylarna kayar. Bunun nedenleri aadaki gibi aklanabilir:

Hipsokromik etkide, zgen polaritesi artnca ortaklanmam elektron iftinin bulunduu n tr moleklsel orbitalinin enerji dzeyi, solvatasyonun artmas nedeniyle drlr. Sonuta n ve * tr moleklsel orbitaller arasndaki enerji fark byr, ve n * geii daha fazla enerji ister, max da daha kk dalga boylarna kayar. Bu kayma bazan nemli dzeylerde ( 30nm) olur. * pikine, artan zc polaritesinin etkisi daha byk dalga boylarna kayma eklinde olur, ama dzeyi pek fazla olmayp 5nm kadardr. nk burada zc ile sourma yapan tr arasnda oluan ekim kuvvetleri her iki moleklsel orbitalin ( ve * moleklsel orbitallerinin) enerjisini drr. Yalnz * moleklsel orbitaldeki dme biraz daha fazla oldu iin dzeyler arasndaki enerji fark biraz azalr, ve max da biraz

n * ve * geileri iin enerji istemi zc etkisinden baka, doymam ba saysna, grevli gruplarn trne, doymam balarn konjuge olup olmamasna da baldr. rnein bir tane ifte ba ieren 1-pentende max = 184nm, iki tane ifte ba ieren 1,5-hegzadiende ise max = 185nm dir. Konjuge ifte ba durumu ele alnrsa, konjuge 1,3btadiende max = 217nm olup, bu deer konjuge olmayannki ( max = 185nm) ile karlatrldnda, konjugasyon varlnn, max u daha uzun dalga boyuna kaydrd grlr Grevli grup farklandnda da max un farklanaca aktr. rnein bir keton olan 2-hegzanonda max = 282nm, bir olefin olan 1-pentende = 184nm dir.

d ve f Elektronlarnn Uyarlmas

ou gei metal iyonlar mor tesi ve grnr blgedeki nlar soururlar. Bu sourma 1. ve 2. gei metallerinde 3d ve 4d elektronlarnn uyarlmasyla, lantanit ve aktinit serisinde de 4f ve 5f elektronlarnn uyarlmasyla gerekleir. Gei metallerinin iyonlar ve kompleksleri grnr blgede sourma yaparlar. 3d - 4d geilerinde, d elektronlar evresindeki molekl ve iyonlardan etkilendikleri iin, bandlar genitir. Yk Aktarm Elektronlarnn Uyarlmas Yk aktarm sourmas gsteren trlerin molar sourma katsaylar ok byk ( > 10000L.mol-1.cm-1) olduu iin, bunlar analitik ynden olduka nemli olup, duyar tayinlere olanak salarlar.

Bu sourumu yapan pek ok inorganik kompleks vardr. Bunlar arasnda Fe 3+ -SCN-, Fe 3+ -fenol, I2 - I- ve Fe 2+ kompleksleri saylabilir. Kompleksin yk aktarm sourmasn verebilmesi iin, bileenlerden birinin elektron verici, dierinin de elektron kabul edici zellikte olmas gerekir. Bylece sourma, elektronun bir trden dierine aktarlmasna neden olur. Uyarlm tr bir i redoks olaynn rndr. rnein, Fe3+-SCN- kompleksinde SCN- dan bir elektron Fe3+ n orbitaline aktarlr. Bylece rn Fe2+ ve ntral SCN ieren uyarlm bir trdr. Komplekslerde elektron aktarm eilimi arttka yk aktarm iin daha az enerjili nlar gerekir, ve bunun sonucunda oluan kompleks daha uzun dalga boylarnda sourma yapar. rnein SCN-, Cl- den daha kolay elektron verici olduu iin Fe 3+ n SCN- l kompleksi grnr blgede, Cll kompleksi ise mor tesi blgede yk aktarm sourmas verir.

SOURMAYI DETREN ETMENLER Sourmann nelere bal olduu, Lambert-Beer Yasasndan anlalmaktadr. Bu yasaya gre, monokromatik bir n demeti, sourucu sistemden getikten sonra iddeti I0 dan I deerine der. Ortamdan kan nlarn iddeti, giren nlarn iddetine dorudan, ve nlarn getii ortamn kalnlna (b) ve sourucu trn deriimine (C) stel olarak baldr. Bu bamllk, I = I0

kbC

Burada K orant katsays olup eitlik:

I = b e kC I0

10 tabanna gre logaritmas alnrsa,

I k log = bC I0 2,303

k ve 2,303 deerini ieren yeni bir katsay (K), sourma katsays olarak tanmlanr, ve negatif (-) iaret deitirilecek ekilde dzenleme yaplrsa,

Buradaki log(I0/I) terimine Absorbans denir, ve A ile gsterilir. Sourma katsays olarak tanmlanan K nn deeri de b ve C nin birimlerine bal olup, b nin birimi cm ve C ninki mol/L ise, o zaman sourma katsays, Molar Sourma Katsays adn alr ve ile gsterilir. Molar sourma katsays, tanm olarak 1M deriimde sourucu ieren 1cm kalnlndaki zelti katmannn absorbansdr.

I0 lo g =K C b I

izelge 2.1 de de verildii gibi geirgenlik, geen n iddetinin giren n iddetine oran olup, T = I/I0 eklindedir. Buna gre geirgenlik ile absorbans arasndaki iliki verilmek istenirseTerim ve Sembol Tanm , Dier ad ve T = 10 = 10
-A - b C

Sembolleri

In iddeti,I,I0

Birim zamanda dedektre varan enerji

log I0 I I I0

In gc,P,P0

A = -logT = b C eklinde olur. Geirgenlik,T,

In yolu,b, Molar sourma katsays,,

Absorbans,A

Optik younluk,D; Ekstinksyon,E Transmittans,T, l, d

A b C

Molar ekstinksyon katsays, Molar absorbsiyon katsays

Absorbanslar toplanabilir niteliktedir. Yani rnekte belli dalga boyunda birden fazla sourma yapan tr varsa, llen absorbans her bir trn absorbanslar toplamdr. Atoplam = A1 + A2 + A3 +..+ An Atoplam = 1bC1 + 2bC2 + + nbCn Buna gre n bileenli bir ortamdan sadece birinin absorbans saptanmak istenirse, dier bileenlerin absorbans vermemeleri, yada onlarn absorbanslarnn giderilmesi gerekir.

Geirgenlik ve absorbansn deriimle deiimleri karlatrldnda, ekil 2.7 de grld gibi, absorbans deriimle dorusal olarak artt halde geirgenlik stel olarak azalr.

ekil 2.7. Absorbans ve geirgenliin deriimle deiimi.

Beer Yasasndan Sapmalar Beer Yasasnn matematiksel ifadesinden grld gibi, bu yasa, molar sourma katsays ( ) n yolu (b) deimez tutulduu koullarda, absorbans deriim (C) ile dorusal deiim gsterir; bu deiim merkezden geen bir doru verir. Eer molar sourma katsays ve n yolu sabit tutulmazsa, zellikle molar sourma katsaysnn sabit olmad koullarda, bu yasadan sapmalar gzlenir. a) Beer Yasasn asl snrlayan olaylar, b) kimyasal olaylar, c) cihazdan kaynaklanan olaylar

a)

Lambert-Beer Yasasn asl snrlayan olaylar (Deriimden kaynaklanan snrlamalar):

Beer Yasas ancak seyreltik zeltiler iin geerlidir, 10-2 M dan daha deriik zeltilerde sapmalar gzlenir. Bu zeltilerde sourucu trler arasndaki uzaklk azalmakta, ve bunlar komu taneciklerin yk dalmlarn etkileyerek onlarn belli dalga boylarnda sourma yapma eilimlerini yani molar sourma katsaylarn deitirmektedirler. Bu etkileim deriime bal olarak artt iin, deriim arttka absorbans-deriim ilikisi de dorusallktan sapar. Beer Yasasndan sapma, molar sourma katsaysnn, zeltinin krnma indisine (n) bal olmas nedeniyle de gzlenir.

Eer deriim deiimi, krnma indisinde de nemli bir deiiklik yapyorsa, o zaman bu nedenle olan sapmay dzeltmek iin,

=n

(n

l
2

+2

eitliini kullanmak gerekir. Genelde 10-2M dan daha kk deriimler iin bu etki nemli olmayp, dzeltmeye gerek yoktur.

b) Kimyasal sapmalar:

Sourma yapan tanecik zgen moleklleri ile ayrma (disosiyasyon) ve birleme (asosiyasyon) gibi, yada baka herhangi bir tepkimeye giriyorsa, Beer Yasasndan gene sapma grlr. Buna rnek olarak tamponlanmam ortamlarda K2Cr2O7 n sulu zeltideki davran verilebilir. Cr2O72- + H2O === 2 HCrO4- === 2H+ + 2 CrO42zelti seyreldike H+ deriimi azalaca iin denge CrO42ynne kayar. ou dalga boylarnda , Cr2O72-, HCrO4- ve CrO42- n molar sourma katsaylar olduka farkl olduu iin, herhangi bir Cr2O72-, zeltisinin toplam absorbans, zeltideki monomerik (HCrO4- ve CrO42-) ve dimerik (Cr2O72-) trlerin deriimleri arasndaki orana baldr, ve bu oran da seyrelme ile ok deitii iin, Cr2O72- n toplam deriimi ile

Kuvvetli asit zeltisinde egemen tr Cr2O72- , kuvvetli baz zeltisinde ise CrO42- olduu iin, bu ortamlarda Beer Yasasna uyum vardr, ve absorbans lm ile her bir trn deriimi tayin edilebilir.

c)Cihazdan kaynaklanan sapmalar, 1) Polikromatiklik, Beer Yasas ancak monokromatik nlar iin geerlidir. Bu ise cihazlarla salanmaya alldna gre, nlarn monokromatikliini cihaz snrlar, ve cihazlarla %100 orannda monokromatiklik elde edilemez. Ancak belli dalga boyu aralnda bir n demeti elde edilebilir. Bu nedenle lm farkl dalga boylarnda yaplyor gibidir. rnein 1 ve 2 dalga boylarnda lm yaplyor olsun. 1 de llen (I ) (I ) log log 0 1 absorbans, A1 = = 1bC 2 A2 =I = 2bC I1
0 2 2

zeltiye giren nlarn iddetleri toplam, (I0)1 + (I0)2; kan nlarnki, I1 + I2 olup, bunlara gre llen toplam absorbans,

Al=

log

( I0 )1 + ( I0 ) 2
I1 + I 2

Bu eitlikteki I1 ve I2 yerine, Beer Yasasna gre ifadeleri konur, ve 1 = 2 koulunda alld dnlrse, ve eitlik alarak dzenlenirse, Al=-log10- bC elde edilir.

1 = 2 olduu dalga boylar aralnda alld zaman Beer Yasasna uyum olaca grlr.

Bunun iin ekil 2.9 dan, molar sourma katsaysnn ( ) hemen hemen hi deimedii dalga boyu aralnn, max un, ierildii dalga boyu aral olduu anlalr. Bu blgede almann yksek duyarlk bakmndan da yarar vardr.

ekil 2.9. Beer Yasas ilikisine polikromatik n etkisi. A blgesinde, ok deimedii iin sapma pek olmaz. B blgesinde ise da nemli lde deime olduu iin sapma byktr.

2) Kaak nlar, allan dalga boyundaki n yannda monokromatrler ve dier optik gerelerden salma ve yansma nedeniyle oluan kimi nlar da, slipten geip dedektre ulatnda Beer Yasasndan sapmalara neden olurlar. Al = log I 0 + I k
I +Ik

Bu nedenle kaak n, Ik, (stray radiation) en az olan spektrofotometreler daha ok tercih edilir. 3) Bunlarn dnda, sspansiyon taneciklerinin nlar samas ve fluoresans oluumu nedenleriyle de sapmalar olabilir ve absorbans daha kk bulunabilir. 4) Ayni zamanda scaklkla iyonsal dengelerde kaymalar sz konusu olduu iin max lar scaklkla da deiir. Scaklk artrldnda bunlar daha uzun dalga boylarna kayar.

SOURMA LM AYGITI Bir nn zelti tarafndan ne kadar sourulduunun denel olarak llmesi: 1) kararl bir n kayna, 2) dalga boyu seicisi, 3) rnek kab, 4) geen nlar signale (ounlukla elektriksel signale) dntren dzenek, 5) signali katlandran ve gsterge ile belirleyen sistem, gibi 5 temel bileeni ieren dzeneklerle gerekletirilir. ekil 2.10 da bu bileenler ematik olarak gsterilmitir.

ekil 2.10. Bir sourma aygtnn ana bileenlerinin dizilii.

1) In Kaynaklar

Sourma cihazlarnda kullanlacak n kaynaklar, tayin ve lm iin yeterli gte olmal ve srekli, yani kullanlan blgedeki btn dalga boylarnda, n vermelidir. Grnr blge n kaynaklar W-lamba; 3000 K e kadar stldnda akkor hale gelerek kara cisim mas yapan ve 320-2500nm aralnda srekli spektrum veren lambalardr. Verdii nlarn enerji dalm scakla baldr. Bu da lambaya uygulanan voltajn 4. kuvvetiyle deiir ve kararl n elde edilmek istendiinde voltaj kontrolunun ok iyi yaplmas gerekir. W-Halojen lambalar: W-lambasnn iine az miktarda I2 konulduunda bu tr lambalar elde edilir. alma scakl yksek (3500K) olduundan bu lambalarn yapmnda quartz sistem gerekir. Kullanm sreleri, W-Flaman lambalarnkinin yaklak iki kat kadardr.

Mor tesi n kaynaklar:

Bu blge iin n kayna olarak dk basnl hidrojen yada dteryum boalm lambalar kullanlr. Bunlar 180375nm aralnda srekli spektrum verirler. Xe-ark lambalar, daha yksek iddetli nlar iin kullanlabilir. Bu lambalar 250 - 600nm aralnda srekli spektrum verirler, yalnz ok sndklarndan, cihazn dier blmlerinden izole edilmeleri ve hatta soutulmalar gerekir Mor tesi ve grnr blgede kullanlan lambalar, zellikle tek n yollu cihazlarda nlarn iddetinin deimemesi iin, ok kararl voltaj kaynaklar ile beslenmelidirler. Inlarn iddeti uygun diyaframlar ve slitler kullanlarak ayarlanr.

2) Dalga Boyu Seicileri

Nicel analizde belli dalga boyu aralnda allarak, a) Beer Yasasna uyum salanm olur, b) bu aralk maksimum sourmann olduu aralk ise, duyarlk artrlm olur, c) dier dalga boylarnda sourum yapan maddelerin giriimi engellenerek, seimlilik artrlm olur. Bu nedenlerle istenilen dalga boylu nlar elde etmek iin filtreler ve monokromatrlerden yararlanlr.

Filtreler

Belli dalga boyundaki nlar elde etmenin en kolay ve en ucuz yolu filtreleri kullanmaktr. Bunlar genelde, belli dalga boyundaki nlar geirirken dier dalga boylarndaki nlar geirmeyen maddelerdir. Bir filtrenin karekteristii geirgenliin maksimum olduu dalga boyu ve etkin band genilii ile verilir. Etkin band genilii: Geirgenliin maksimum deerinin yarsna dt dalga boyu araldr. Filtre seerken, geirgenliin yksek fakat etkin band geniliinin dar olmas istenir. Filtreler, sourma ve giriim filtreleri olmak zere iki gurupta incelenebilir.

ekil 2.13. Sourma ve giriim filtrelerinin etkin band genilikleri.

Sourma filtreleri Grnr blgede spektrumun belli dalga boylarndaki nlar sourarak geen nlar snrlarlar. Bu amala renkli camlar, ve iki cam plaka arasnda, iinde boyar madde datlm jelatin sktrlarak kullanlr. Renkli camlar sya daha dayankldrlar. Sourma filtrelerinin etkin band genilikleri 30 250nm aralndadr.

Giriim Filtreleri; bu filtreler, daha dar (3 - 17nm) etkin band geniliine sahiptirler ve pik geirgenlikleri %40 - 95 arasnda deiir. Giriim filtreleri, i yzeyi bir metal (rnein Ag) film ile kaplanm cam yada geirgen plakalar arasna nlar geirici dielektrik maddeler (CaF2, MgF2 gibi) yerletirilerek elde edilir.

Monokromatrler

Inlar dalga boylarna gre ayran ve spektrumun istenilen blgesindeki nlar elde etmek iin kullanlan dzeneklerdir. Monokromatr dzenei balca, slit, mercek ve datc bir elemandan (pirizmalar ve optik alar) oluturulur (ekil 2.14). Pirizma ile ayrma, indislerine baldr. nlarn pirizmadaki krnma

Bir slitten giren n demeti toplayc bir mercekle pirizma zerine gnderilir. Inlar pirizmann iki yzeyinde de krlmaya urarlar. Dalan nlar yine bir mercekle toplanarak k slitine drlrler. Pirizmann hafif bir hareketi ile k slitinde istenilen dalga dalga boylu nlar elde edilebilir.

ekil 2.14. a) Giriim al, ve b) pirizmal monokromatrler (Her ikisinde de 1 > 2 dir.).

Pirizmann yapld material kullanlaca blgeye gre deiir (ekil 2.15). rnein grnr blgede filint camndan yaplm pirizmalarla iyi bir ayrma yaplabildii halde, bunlar mor tesi blgede kullanlamaz. nk cam bu blgedeki, 350nm den daha kk olan nlar sourur. O nedenle mor tesi blge iin quartzdan yaplm pirizmalar kullanlr.

ekil 2.15. Deiik monokromatrlerin n datm.

Optik alar (veya giriim alar) ile ayrma: Bunlar dzgn ve parlatlm bir yzeyde (cam, plastik gibi), yzeyleri birbirine parelel olan tepecikler oluturulduktan sonra zerleri bir metal filmle (Ag, Al gibi) kaplanan sistemlerdir (ekil 2.16). ekildeki her bir tepecik birer n kayna gibi davranr, ve deiik mertebelerde giriim olayn oluturur

ekil 2.16. Giriim anda oluan salma mekanizmas.

Slitler

Bir monokromatrn nitelii slit genilii baldr. Etkin band genilii, slit genilii ile artar. Bu nedenle slit genilii daraltlmal ki, etkin band genilii azalsn ve aletin ayrma gc artsn. Bir Monokromatrde Aranan zellikler Bir monokromatrn kalitesi, spektral saflna, dalga boylarn zmleme yeteneine, n toplama gcne spektral band geniliine baldr.

3) rnek Kaplar

zelti iin kullanlan kaplara sel yada kvet denir. Bunlar allan blgedeki nlar sourmayan geirgen maddelerden yaplmaldr. Bu nedenle < 350nm olan mor tesi blgede deil quartzdan yaplm kvetler kullanlmaldr. Bunlar 200nm - 3 m dalga boyu aralnda kullanlabilirler. Silikat camlar ise 350nm - 2 m blgesinde (grnr blgede) kullanlabilir. Grnr blgede kimi zaman plastikten yaplm malzemeler de seilebilir. Kvetler dikdrtgenler pirizmas eklinde olup, geniilikleri 0,1 - 10cm arasnda deiir. En ok kullanlanlarn genilii 1cm dir. Kvetlerin n dorultusundaki yzeyleri temiz olmaldr. Kirlilik ve parmak izlerinin varl yanlglar artrr, ve tekrarlanabilir lmler alnamaz. Kvetler etvde kurutulmamaldr.

4) Dedektrler (almalar)

Dedektrler, genelde dedektrler eklindedir.

foton

dedektrleri

ve

termal

Mor tesi ve grnr blgede en ok kullanlanlar foton dedektrleridir. Foton dedektrleri, n enerjisini elektrik enerjisine evirip lm yaparlar. Tm nlar souran aktif bir yzeye sahiptir. Inlar sourulduktan sonra ya fotoelektronlar oluur ve yaymlanr, yada elektronlar iletkenlik bandlarna geirilerek fotoiletim olur. Foton dedektrleri, a) fotovoltaik piller, b) fototpler, fotokatlandrclar, c) fotoiletken piller ve d) silisyum diyotlar eklinde gruplandrlarak incelenebilir.

Fotovoltaik piller Bu piller, bir Cu yada Fe levhann zeri, Se yada Cu2O gibi bir yar iletkenle kaplanp, bu kaplamann zeri de Ag, Au ve Pb gibi ince bir metalik film ile rtlrek yaplr (ekil 2.19). Inlar bu pillerin zerine drldnde, yar iletkenle metal arasnda bir elektrik akm oluur. Bu akm pilin yzeyine den nlarn iddeti ile orantldr, ve 10 - 100 A dzeyindedir. Fotovoltaik piller grnr blge lmleri iin uygundur, 550nm de maksimum duyarla sahiptir. 250 ve 750nm lerde yantlar maksimum duyarln %10 una kadar der.

Fototpler ukur bir katot ile tel eklindeki bir anot, havas boaltlm geirgen bir dzenee yerletirilir. Katodun ukur yzeyi nlara duyar (nlar dnce elektronlar kopan) bir madde ile kaplanmtr Katot nlarla dvldnde, yzeyinden elektronlar koparlr; elektrotlar arasna bir gerilim uygulanarak bu elektronlarn anoda doru hareket etmesi ve devreden bir akmn gemesi salanr. Oluan akm ou zaman kktr (0,1 A), fakat kolaylkla katlandrlabilir.

ekil 2.20. Bir fototp ve aksesuar devresi.

Fotokatlandrclar Dk iddetli nlarn llmesinde kullanlan bir fototptr. Bunlarda ukur yzeyleri kar karya gelen ve dynot denilen bir seri katot ierilir, ve her katot arasna gittike daha pozitifleen gerilim uygulanr. Foto letken Piller Inlarn bir yar iletken tarafndan sourulduunda yar iletkenin iletkenliinin deimesi, ilkesine dayal olarak alan dedektrlerdir. Bunlar genelde yakn krmz tesi (N.I.R) blgesinde, 750-3500nm aralnda, kullanlrlar

SOURMA AYGITLARI

kolorimetreler, fotometreler, spektrofotometrelerdir. Kolorimetrelerde, dedektr olarak insan gz kullanlmasna karn, tayin ok snrl bir alandaki (500 - 625nm) nlara duyarl olduu iin, bu dalga boylarna karn gelen renkler karlatrlarak yaplr. Karlatrmann en kolay biimi, dibi dz Nessler tpleri kullanlandr. Burada n kayna gnetir. Tplere renkli standart zeltiler konur. Bilinmeyenin rengi standartlatla karlatrldnda, renk hangi standardnkine uyuyorsa deriim onun deriimine eittir.

rnek maddenin renk iddeti kolorimetre ile de standart maddeye kar yaplr. En ok bilineni Dubosq Kolorimetresidir (ekil 2.24). Dubosq kolorimetresinde n kayna W-lambadr. Dibi dz iki tp, bu nla dipten aydnlatlr. Tplere dalp karlabilen iki saydam ubuk, nlar bir mercek yardmyla yuvarlak bir yzeye drr.
ekil 2.24. Bir Dubosq Kolorimetresi.

Dalclarn ykseklikleri deitirilerek bilinmeyenin ve standardn absorbanslar eitlenir, ve bilinmeyenin deriimi aadaki gibi bulunur.

Eitliklerdeki s ve x indisleri srasyla standart ve bilinmeyeni simgelemektedir. Bu yntemle %5 kadar bir yanlgyla deriim tayini yaplabilir.

Ax = As

x.bx.Cx = s.bs.Cs

bs Cs C = x bx

Fotometreler
Fotometreler n kayna olarak W-lambann, dalga boyu seicisi olarak filtrelerin, ve dedektr olarak da fotovoltaik pillerin kullanld sourma aygtlardr. Tek nl ve ift nl fotometreler bilinmektedir. Fotometrelerde filtre seimi nemlidir. rnein bir zelti krmz renkte ise, bu zelti krmznn tamamlaycs olan yeil rengi souraca ve krmzy geirecei iin, kullanlacak filtrenin yeil olmas gerekir ki, yeil renkli nlar geirsin.
ekil 2.25. Basit bir fotometrenin elemanlar.

izelge 2.4. Grnr blgede sourulan nlar ve onlarn tamamlayc renkleri.

Dalga boyu, (nm) < 380 380-435 435-480 480-490 490-500 500-560 560-580 580-595 595-650 650-780 > 780 Sourulan renk mor tesi meneke mavi yeilimsi mavi mavimsi yeil yeil sarms yeil sar turuncu krmz NIR Tamamlayc (gzlenen)renk sarms yeil sar turuncu krmz koyu pembe meneke mavi yeilimsi mavi mavimsi yeil -

Spektrofotometreler

Dalga boyunu otomatik olarak deitiren ve deien dalga boyuna kar absorbans yada geirgenlii kaydeden daha gelimi cihazlardr. Tek ve ift nla alan spektrofotometreler vardr.
ekil 2.26. Mor tesi ve grnr blge sourma lmlerinde ok kullanlan, a) tek nl ve b) ift nl, iki cihaz dizayn.

In kayna olarak H2 (yada D2), Xe-ark ve W-lamba; dalga boyu seicisi olarak pirizmal veya optik al monokromatrler; dedektr olarak da fototp, fotokatlandrclar kullanlr. Quartz malzemeler kullanlarak mor tesi ve grnr blgede allabilir. ki n demetiyle alan spektrofotometrelerde monokromatrden kan nlar, iki demete ayrlr, ve bunlar rnekten ve kr zeltiden ayni anda geirilir. Bylelikle kr iin sfrlama yapmaya gerek kalmaz.

UYGULAMALAR

Mor tesi ve grnr blge sourma lmleriyle: nitel analiz, tekli ve karm halindeki rneklerin nicel analizi, spektrofotometrik titrasyonlar, denge sabitlerinin tayini, yaplabilir. Salkl bir spektrum alnarak bu tayinlerin yapabilmesi iin, nceden zgen etkisi, slit etkisi, salma ve yansma etkisi, gibi kimi etkilere kar nlemlerin alnmas gerekir.

zgen Etkisi
zgen alma dalga boyu alt snr (nm) max max (nm)

Sourma lmlerine dayal olarak yaplan analizlerde, zgen allan blgede hem sourma yapmamas, ve hem de znenle etkileime girmemesi gerekir. Bu amala en ok kullanlan zgenlerin kullanlabilme dalga boyu (alt snr) izelge 2.5 de verilmitir.

su etanol hegzan siklohegzan

180 210 195 210

1480

167

benzen CCL4 dietileter aseton dioksan

280 260 210 330 220

7900

204

Bu izelgedeki verilerden, mor tesi blgede su, %95 lik etanol, siklohegzan ve dioksann, grnr blgede ise renksiz herhangi bir zgenin kullanlabilecei grlr. te yandan su, etanol, esterler ve ketonlar gibi polar zgenlerde ince yapya ait bandlar gzlenemez. Bunlar ancak apolar zgenlerde yada gaz evrede gzlenebilir. Polar zgenler, max larn yerlerini de deitirebilirler. Bu etkiler, ekil 2.27 de verilen asetaldehidin gaz evredeki, n-heptandaki (apolar zgen), su ve etanoldeki (polar zgen) spektrumlarnda aka grlr.

ekil 2.27. Asetaldehidin sourma spektrumuna zgen etkisi.

NTEL ANALZ

Nitel analiz, elde edilen spektrumlarn maksimum sourma dalga boylarndan (max.) ve molar sourma katsaylarndan ( max) gidilerek yaplr. Spektrumlar, standartlarn spektrumlaryla karlatrlr, deiik zgen ve pH lardaki karlatrmalardan bir yargya varlr, elde edilen bilgiler dier spektroskopik verilerle pekitirilir, ve o zaman salkl bir tan yaplabilir. izelge 2.6 da kimi nemli gruplarn maksimum sourma dalga boylar ve molar sourma katsaylar verilmitir. rnein izelgedeki bilgilere gre, 280-290nm de zayf bir band oluuyorsa, ve bu bandn max u zgen polaritesi arttka daha ksa dalga boylarna kayyorsa (n * geiine hipsokromik etki), bu band byk bir olaslkla moleklde C = O grubunun varln gsterir. Yine benzer ekilde 260nm de oluan zayf bir band da aromatik halkann varln gsterir. Bu halka fenolik bir halka mdr, yoksa aromatik bir amine mi aittir? onu belirleyebilmek iin spektrumlara pH etkisi incelenebilir.

izelge 2.6. Kimi bilinen kromoforlarn absorbsiyon karakteristikleri.

Kromofor Alken Alkin rnek C6H13 CH=CH2 C5H11C C-CH3 zgen n-Heptan n-Heptan max (nm) 177 178 196 225 186 280 180 293 204 214 339 280 300 665 270 max 13,000 10,000 2,000 160 1,000 16 Geni 12 41 60 5 22 100 20 12 Gei tipi * * n * n * n * n * n * n * n * n * n * n *

Karbonil

CH3COCH3 CH3CHO

n-Hegzan n-Hegzan

Karboksil Amido Azo Nitro Nitrozo Nitrat

CH3COOH CH3CONH2 CH3N=NCH3 CH3NO2 C4H9NO C2H5ONO2

Etanol su Etanol zooktan Etil eter Dioksan

izelge 2.7 deki verilerden pH etkisi aklanabilir. Fenoldeki -OH ve anilindeki -NH2 gruplar oksokrom gruplardr. Hem maksimum sourmann olduu dalga boyunu ve hem de molar sourma katsaysn artran gruplara oksokrom gruplar denir. imdi aromatik halkadaki oksokrom grup -NH2 midir, yoksa -OH mdr? onu anlamak iin pH deiimi ile oksokrom gruplarn n-elektronlar ile halkadaki -elektronlarnn etkileimine baklr. pH art ile fenolden fenolat olutuu zaman nelektronlarnn says artar, ve bunlarn halkadaki -elektronlaryla etkileimleri de artarak, bu elektronlarn enerji dzeyleri drlm olur, sonuta maksimum sourma dalga boyunda krmzya doru bir kayma meydana gelir. Anilinden, pH d ile anilinyum iyonunun oluumu srasnda da, nelektronlarnn says azalr, ve dolaysyla halka ile etkileim de kaybolur, ve durum benzen halkasndakine dner.

Sourma spektroskopisi, aadaki zellikleri nedeni ile nicel analiz amacyla en ok kullanlan bir yntemdir. Bu zellikler unlardr : Uygulama alan genitir. Mor tesi ve grnr blgede sourma yapan yada sourma yapan bir tre dntrlebilen tm organik ve inorganik maddelere uygulanabilir. Duyarl yksektir. Molar sourma katsays 10000-40000 arasnda olan komplekslerin yk aktarm geileri, 10-4-10-5M deriim dzeyinde tayinlere olanak verir. zel nlemler alnarak 10-6-10-7M dzeyine de inilebilir. Seimlilii kt deildir. Tayin edilecek madde belli dalga boyunda karmdaki dier maddelerden bamsz sourma yapyorsa, ayrma yapmakszn nicel tayin yaplabilir. Yada bamsz sourma yapan bir bileiine dntrlerek de seimlilik salanabilir. Tekrarlanabilirlik iyidir. ou kez ardk lmelerde %1-3 kadar bir sapma gzlenir. Yalnz bunun iin absorbansn 0,2-0,8 aralnda olmas gerekir. Aksi halde sapmalar daha byk olur Kolay uygulanabilir ve hzldr. Gelimi cihazlarla ksa srede analiz yaplabilir.

NCEL ANALZ

Nicel Analizde Yaplan lemler

1)dalga boyu seimi 2) kalibrasyon erisinin izimi, 3) absorbans lm, admlardr. 1) Dalga boyu seimi: Analizin ilk adm dalga boyu seimi ile balar. Bu amala sourmann maksimum olduu dalga boyu seilmelidir. nk bu koullarda duyarlk en byktr, ve Beer Yasasna uyum en iyidir. Kimi koullarda sourmann maksimum olduu dalga boyunda baka trler de sourma yapabilir. O zaman dalga boyuna gre sourmann ok deimedii bir blgeden seim yaplabilir.

zeltide sourma yapan trn oluturulmasnda aadaki noktalara dikkat edilmelidir :

pH etkisi: pH, kompleks oluumunda ve seimliliin artrlmasnda nemli rol oynar. rnein Zirkonyum, Hafnium yannda 1M HClO4 li ortamda uygun bir ligandla tayin edilebilir. zobestik nokta bulunduran sistemlerde pH kontrol edilemiyorsa, bu izobestik noktann pH seilmelidir. Farkl iki trn dengede olduu sistemlerde, bu iki tre ait molar sourma katsaysnn ayni olduu dalga boyuna zobestik Nokta denir. rnein HIn eklindeki bir indikatrn asidik (HIn) ve bazik (In-) trlerine ait max lar srasyla 433 ve 558nm dir (ekil 2.27). pH deitike bu trlerin dengedeki deriimleri deiir, ve buna bal olarak spektrumlarnda da ekildeki gibi deiimler oluur. Bu spektrumlardan izobestik noktann = 480nm de olutuu grlr.

Reaktif deriimi: Optimum reaktif deriimi saptanmaldr. Reaktifin az yada ars Beer Yasasndan sapmalara neden olabilir. Zaman: Kompleksin oluum hz saptanarak oluumun tamamlanmas iin gerekli zaman kadar beklenmelidir. Oluan kompleks kararsz ise absorbansn en byk olduu (kompleks deriiminin en byk olduu) zaman aralnda lm yaplmaldr. Scaklk: Tepkimeyi hzlandrmak iin gerekiyorsa scaklk artrlabilir. Bu belirtilmelidir. Reaktiflerin katlma sras: Uygun srada katm yaplmazsa istenmeyen yan tepkimeler de oluabilir. Kararllk: Kompleksin kararll az ise lm hzla yaplmal yada kararll artrmak iin nlemler alnmaldr. Maskeleme: Giriimcilerin etkisini gidermek iin bavurulan yoldur. rnein Co 2+, SCN- ile tayin edilirken, Fe 3+ n giriimi EDTA ile giderilir.

Organik zgen: ou organik reaktifler ve kompleksleri suda znmezler. O zaman su ile karan organik zgenler kullanlr, yada suda znrl ok az olan bir organik zgen ile ztleme yaplarak ar reaktif ve giriimcilerin ayrlmas salanabilir. Tuz deriimi: Yksek deriimlerde elektrolit varl, bileiin spektrumunu, iyon-asosiyasyon komplekslerinin oluumu nedeniyle etkiler ve absorbansda azalmaya neden olur.

2) Kalibrasyon Erisinin izimi:

Bilinmeyen rnekte nicel analiz yapmak iin deriimi bilinen standart zeltilerle oluturulan absorbans - deriim erilerine gereksinme vardr. Bu eriler yardmyla rnek iin saptanan absorbansdan deriim bulunur. Sonucun doru olmas iin standart zeltilerle rnek zelti hemen hemen ayni bileimde olmaldr. Eer, rnek zelti 1M H2SO4 ierikli ise, standartlar da ayni miktarda asit ierikli olmaldr. rnek zeltinin bileimi nceden bilinmedii iin benzer ierikli standartlar hazrlanamaz. Byle durumlarda Standart Katma Yntemiyle kalibrasyon grafii izilir. Standart katma ynteminde, rnek zeltinin belli bir hacmine (V0), standart zeltiden bilinen hacimler (Vs) katlr ve her katmdan sonra absorbanslar (A+s) okunur. Bilinmeyen rnek zeltinin deriimi (Co), ya bu verilerden aadaki gibi hesapla, yada ekil 2.28 deki gibi elde edilen grafikten bulunur.

As r a s b ob n

Standart zeltinin deriimi

Standart zeltilerle kalibrasyon erisi

A= bC ve bir kez de standart katlm rnek iin, A+s= bC+s eklinde yazlr, ve bu eitliklerdeki deriim deerleri seyrelme oranlar dikkate alnarak yazlp yerine konulduktan sonra, oranlanarak, deeri,
Absorbans

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

Standart zeltinin deriimi

A C s v s C = A+ s ( v + v s ) v A

ekil 2.28. Standart katma yntemiyle elde edilen verilerle oluturulan kalibrasyon grafii.

3) Absorbans lm:

allan dalga boyunda, tayini yaplacak bileen dnda dier bileenler ve zgen de sourma yapabilir. Bunu nlemek iin tayini yaplacak bileen dnda dierlerini ieren bir zelti hazrlanr, bu zeltiye kr zelti denir. Cihaz nce bu zeltiyle sfr absorbansa yada %100 geirgenlie ayarlanr. Bu ayarlamadan sonra rnek zelti iin absorbans llr. Eer spektrometre ift nl ise, o zaman bu n demetlerinin yolu zerine birine kr zelti dierine de rnek zelti koyarak lm yaplr. alma 0,15-0,80 absorbans aralnda yaplmaldr. nk bu snrlar dnda okumalar yaplacak olursa, kk bir okuma yanlgs deriim hesabnda daha byk bir yanlgya neden olur.

Karmlarn Nicel Analizi

Absorbanslarn toplanabilir olmas zelliinden yararlanlarak, birden ok tayin edilecek bileen ieren karmlarn analizi olanakl hale getirilir. rnein, M ve N bileenlerini ieren bir karmdaki bileenlerin tek bana ve karm halindeyken spektrumlar ekil 2.30 deki gibi verilmi olsun.

Absorbans

M+N

2 Dalga Boyu

ekil 2.30. ki bileenli bir karmn sourma spektrumu.

Sourmalar llrken, molar sourma katsaylar orannn maksimum olduu dalga boylar seilmelidir. Yani, 'M/ 'N nin maksimum olduu dalga boyu 1, "N/ "M nin maksimum olduu dalga boyu 2, ve bu dalga boylarnda okunan sourmalar da srasyla A1 ve A2 olsun. A1= bCM + bCN ( 1 de) A2= bCM + bCN ( 2 de) eitliklerinden, deerleri, saf M ve N iin oluturulacak kalibrasyon grafiklerinin eimlerinden bulunarak, iki bilinmeyenli denklem zm yaplr, CM ve CN deerleri hesaplanabilir.

SPEKTROFOTOMETRK (YADA FOTOMETRK) TTRASYONLAR Titrasyon sonunu saptamak amacyla fotometrik veya spektrofotometrik lmlerden yararlanlabilir. Bu tr titrasyonlar gerekletirebilmek iin titre eden (T), titre edilen yada rnek () ve tepkime rnnden () en az birinin seilen dalga boyunda sourma yapmas gerekir. Bu koul salandnda oluturulan titrasyon erileri,

Titrasyon tepkimesi, genel olarak rnek + Titrant rn, yada + T eklinde yazlrsa, seilen dalga boyunda,

1) Sadece titrant sourma yapyorsa ( t > 0, = = 0): Edeerlikten nce katlan titrant tketilip sourma yapmayan rne dntrld iin, zeltinin absorbansnda bir deime olmaz. Ancak edeerlikten sonra, titrantn ar katlmas nedeniyle absorbansda art gzlenir (ekil 2.31a).

Titrant Hacm, mL

2) Sadece rn sourma yapyorsa ( > 0, = t = 0): Eri ekil 2.31b deki gibi elde edilir. Edeerlikten nce titrant katldka rn deriimi artt iin absorbans artar, edeerlikten sonra ise sourma yapmayan titrantn katlmas sourmay deitirmez.

Titrant Hacm, mL

3) Sadece rnek sourma yapyorsa ( > 0, t = = 0): edeerlikden nce titrasyon srasnda rnek deriimi azald iin sourma der, sonra da rn oluumu ve ar titrant katmyla sourma deimez (ekil 2.31c).

Titrant Hacm, mL

4) rnek ve titrant, her ikisi de sourma yapyor, fakat

molar sourma katsaylar farkl ise ( > t > 0, = 0): rnee ait sourma daha fazla olduu iin edeerlikten nce dme, sonra da ar titrant katm daha dk eimle artmaya neden olur (ekil 2.31d). 5) Hem rn ve hem de titrant sourma yapyor, fakat molar sourma katsaylar farkl ise ( t > > 0, = 0): edeerlikden nce ve sonra artan eimli dorular elde edilir, fakat bu art edeerlik sonras, titrantn molar sourma katsays daha byk olduu iin, daha fazladr (ekil 2.31e). 6) rn ve titrantn molar sourma katsaylar, > t > 0, olacak ekilde farkl ve = 0 ise: edeerlikten sonra eim art daha azdr (ekil 2.31f ).

Uygun titrasyon erilerini elde edebilmek iin sourma Beer Yasasna uymaldr. Aksi halde titrasyon erisinde dorusal blm olmad iin ekstrapolasyon ile titrasyon sonu belirlenemez. Titrant hacmi (v) ve rnek hacmi (V) alnarak absorbanslar seyrelme orannn tersi, , ile arplarak dzeltilmelidir. Titrasyon erilerinde tepkimenin nicelliine gre edeerlik yaknlarnda erisel ksmlar oluur. Bu ksmlarn kk olmas iin tepkimenin nicelliinin byk olmas gerekir. Fotometrik titrasyonlar, yukardakilerden farkl olarak renkli indikatrler yardmyla da gerekletirilebilir. Bu yola genelde rnek, titrant ve rnden hibiri sourma yapmadnda bavurulur.

rnein Ca2+ un Eriochrom Black T (EBT) indikatr yannda EDTA ile titrasyonunda, tepkime pH = 10 olan NH4+/NH3 tamponunda gerekletirilir. Bu pH da EBT nin bazik ekli mavi, CaEBT kompleksininki de krmzdr. alma dalga boyu 620nm olarak seildiinde, edeerlik yaknlarna kadar EBT ile komplekslememi serbest Ca2+, EDTA ile titre edildii iin absorbansda bir deime olmaz. Edeerlie yakn blgede kompleks iindeki Ca2+ titre edilirken 620nm de sourma yapan serbest EBT oluumu ile sourma hzla artar, ve edeerlikten sonra da katlan ar EDTA sourmad iin sabit kalr. Fotometrik titrasyonlar, dorudan sourma lmyle yaplan analizlere gre daha doru sonu verirler. nk bu tr titrasyonlarda tayin edilecek tr yannda dier trler sourma yapsa da titrasyon boyunca, absorbanslar deimedii srece, tayin edilecek tre ait sourma izlendii iin bir yanlg olmaz.

ekil 2.34. Ca 2+ un EBT indikatr yannda EDTA ile titrasyonu.

Fotometrik Titrasyonlarn Uygulamalar

Fotometrik titrasyonlar balca redoks, asit - baz (pH indikatrleri yannda) ve EDTA ile kompleksleme tepkimelerine dayal olarak gerekletirilebilir. rnein Bi3+ ve Cu2+ karm, 745nm de EDTA ile titre edilebilir. Bu dalga boyunda Cu2+, Bi3+ ve EDTA sourma yapmaz, fakat CuEDTA kompleksi yapar. Bi3+ , EDTA ile daha kararl kompleks oluturduu iin nce o titre edilir. Titrasyon erisi ekil 2.35 daki gibidir.

ekil 2.35. Bi 3+ ve Cu 2+ karmnn EDTA ile titrasyonu.

TREV VE FT DALGA BOYUSPEKTROFOTOMETRS

Trev spektrofotometrisinde dalga boyuna kar absorbans yada geirgenliin birinci, ikinci yada daha st dereceden trevi alnr, dalga boyuna kar izilerek spektrum elde edilir. Genellikle spektrum, normal spektrumdan daha ok ayrnt gsterir. Tayinlerde ou zaman spektral giriimler daha az etkilidir. Fakat trev spektroskopisinde sinyalin grltye oran daha kktr. Bu yntemde dalga boyundaki kk artlara karlk absorbans veya geirgenlikteki artn dalga boyu ile deiimi incelendiinden, yntem zellikle sivri piklerin elde edildii gaz fazndaki lmlerde ok baarldr. Birbiri ile akan pikin tipik bir birinci trev spektrumu ekil 2.37a da ve baz gazlarn ikinci trev spektrumlar da ekil 2.37b de gsterilmektedir. Bu yntemin kimi uygulamalar ise izelge 2.8 de verilmektedir.

ekil 2.39. a) akan pikin birinci trev spektrumu, b) Kimi gazlarn ikinci trev spektrumlar

Trev spektrumlar elektronik olarak elde edilebildii gibi, ift mono kromotr kullanlarak birbirine ok yakn (1 - 2nm kadar farkl) iki ayr dalga boylu nla lmler yaplarak da elde edilebilir. Spektrumda bu iki nn absorbans yada geirgenlik farklarnn dalga boyu ile deiimi incelenir.

izelge 2.8. Trev spektroskopisi ile kimi hava kirletici gazlarn belirtilme snrlar.
Bileik Deriim (ppb) 1 5 40 40 1 0,5 Bileik Deriim (ppb)

Amonyak Azot monoksit Azot dioksit Ozon Kkrt dioksit Cva buhar

Benzen Toluen Ksilen Formaldehit Benzaldehit Aset aldehit

25 50 100 200 100 400

FOTOAKUSTK SPEKTROSKOP

Bu yntemde rnek, iinde n sourmayan hava yada gaz bulunan kk bir odaya yerletirilir. Odann bir yznde de duyar bir mikrofon bulunur (ekil 2.40). In odaya girdiinde rnek tarafndan sourulursa, sourma sonucu uyarlan molekller temel enerji dzeyine masz gei yaptnda aa kan enerji oda scakln deitirir. Odaya giren nn dalga boyu deitirildiinde rnein absorbans, dolaysiyle odann scaklk ve basnc da deiir. Basn deiiklii mikrofon zarn titretirerek ses oluturur. Oluan ses iddeti elektrik sinyaline dntrlerek dalga boyuna kar kaydedilir. Salan yada yansyan nlar mikrofona etki etmeyecekleri iin giriim yapmazlar.

Fotoakustik spektroskopi ile kan rneklerinin dorudan spektrumu alnabilmektedir; eitli mineraller, yar iletkenler, doal bileikler ve katalizr yzeyleri bu yntemle incelenebilmektedir. Krmz tesi nlarla yaplan fotoakustik lmler kat fazda nitel analiz amacyla kullanlabilmektedir.

ekil 2.40. Bir fotoakustik spektrofotometrenin ematik gsterimi.

KIZIL TES (IR) SOURMA SPEKTROSKOPS

Elektromanyetik spektrumun, 12800-10cm-1 dalga sayl, yada 0,78-1000 m dalga boylu blgesine Kzl tesi (nfrared, IR) Blge ad verilir. Bu blge yakn krmz tesi (NIR), orta krmz tesi (IR), ve uzak krmz tesi (FIR) eklinde blgelere ayrlr. NIR: 12800-4000cm-1 (0,78-2,5 m), IR: 4000-200cm-1 (2,5-50 m), FIR: 200-10cm-1 (50-1000 m), arasndadr. Bu blgelerden en ok kullanlan, 4000200cm-1 aralnda olandr.

IR spektroskopisi, nitel ve nicel analiz amacyla kullanlr. Bu yntemden en ok organik bileiklerin tannmasnda yararlanlr. Nicel analizdeki uygulamalar daha azdr. Bir IR sourma spektrumu, mor tesi ve grnr blge sourma spektrumlarndan farkl olarak, dalga boyu ( m) yada dalga saysna (cm-1) kar geirgenlik kaydedilerek alnr (ekil 3.1).

ekil

3.1. nce bir polistiren filminin IR sourma spektrumu.

Daha nce grld gibi, mor tesi ve grnr blge nlaryla, elektronik uyarlmalarla birlikte titreim ve dnme uyarlmalar da olumaktadr. Titreim ve dnme uyarlmalar iin gerekli enerji, elektronik uyarlmalar iin gerekli enerjiden ok daha azdr. 4000cm-1 den daha kk dalga saylarndaki (yada 2,5 m den daha byk dalga boylarndaki) nlarla hi bir elektronik uyarlma olmaz; bu nlarn enerjisi ancak titreim ve dnme uyarlmalarna yetebilir. Eer rnek gaz ise, spektrum, titreim bandlar yannda dnme bandlarn da ierebilir. Kat ve sv rneklerde, dnme hareketleri engellendii iin bu bandlar kaybolur, spektrum yalnz titreim bandlarn ierir

IR nlarnn sourulmas ile genelde sadece titreim uyarlmalar salandna gre, bunun iyi kavranabilmesi iin, nce molekllerdeki titreim trlerinin ve saylarnn bilinmesi gerekir. Bir molekldeki atomlarn yerleri sabit olmayp, srekli salnm yaparlar. Moleklsel titreimler denilen bu hareketler, gerilme ve burulma titreimleri, eklinde gruplandrlr. Gerilme titreimlerinde atomlar, ba ekseni dorultusunda ileri geri hareket ederler ve aralarndaki uzaklk srekli deiir. Burulma titreimlerinde ise, iki ba arasndaki a deimektedir. Gerilme titreimleri, simetrik ve asimetrik gerilme titreimleri olmak zere iki trdr. Burulma titreimleri ise makaslama, sallanma, rgalama ve bklme, olmak zere drt trdr. Molekllerdeki titreim trleri ekil 3.2 de verilmitir.

Molekllerde, atom saysna bal olarak titreimlerin etkileme yada eleme (coupling) olaslklar vardr. Genelde ok atomlu bir moleklde olasl titreim says bulunurken serbestlik derecesinden yararlanlr. Eer molekl N tane atom ieriyorsa, N tane noktann hareketi sz konusudur. Her birinin hareketi eksen dorultusunda olaca iin 3N tane serbestlik derecesi vardr. Bunlardan 3 teleme, molekl asal ise dnme, izgisel ise ikisi dnme iin olacandan, N atomlu bir molekl iin titreim says, izgisel molekller iin: 3N-5tane, asal molekller iin: 3N-6tane olacaktr.

H2O moleklnde titreim says 3 3-6=3, CO2 moleklnde 3 3-5=4

ekil 3.2. Molekllerdeki titreim trleri. (+): sayfadan okuyucuya, (-): sayfadan arkaya doru hareketi gsterir.

Titreimler IR Inlarn Sourur?

Moleklsel bileiklerin, IR nlarn sourabilmeleri iin, dnme yada titreim hareketleri srasnda, molekln dipol momenti ( = q d) nde deiiklik olmas gerekir. Ancak bu koulda elektromanyetik dalgann elektriksel bileeni molekln hareketi ile etkileir, ve genlik deiir. rnein CO, NO gibi, atomlar zerindeki yk dalm asimetrik olan molekllerde, titreim srasnda pozitif ve negatif yk merkezleri arasndaki uzaklk deitike (salnm yaptka) bir elektriksel alan oluur, bu da nlarn elektriksel bileeni ile giriim yapar. Eer nlarn frekans molekln titreim frekans ile ayni ise, molekle net bir enerji aktarm olur, ve molekln titreiminin genlii artar, dolaysiyle n sourulmu olur. Bu ekilde IR enerjisini sourabilen titreimlere IR Etkin titreimler denir. Asimetrik yapdaki molekller, ktle merkezi etrafndaki dnme hareketi nedeniyle de bir sourum yapabilir.

N2, O2 ve Cl2 gibi simetrik yapdaki e atomlu molekller ise titreimleri srasnda net bir dipol moment deiimi olmad iin IR sourumu yapamazlar. Gerilme Titreimlerinin Mekanik Anlam Gerilme titreimlerinin enerjisini veren bant, gerilme titreimleri basit harmonik harekete benzetilerek tretilebilir. Bir yayn iki ucuna iki ktle balanr, bunlardan biri yay boyunca ekilir braklrsa, oluan titreim hareketi Basit Harmonik Hareket(BHH)tir. Kolaylk olsun diye bu hareket, bir ucuna ktle aslm dier ucu sabit bir yere tutturulmu ekil 3.3a da verilen bir yayn hareketi, eklinde dnlebilir.

ekil 3.3. a) Basit harmonik hareketin (1 erisi) ve b) anharmonik davrann (2 erisi) potansiyel enerji diyagramlar.

Hooke Yasasna gre, yaya etki eden kuvvet (F), yay boyunca yayn yer deitirmesi (y) ile orantldr. F=-k.y Burada k: yay sabitidir ve yayn cinsine baldr. Bu ekildeki bir yayn hareketi olarak bilinen basit harmonik hareketin potansiyel enerjisi (Ep), bu salnm (osilasyon) hareketi sresince deiir, ve denge durumunda sfrdr. Yay, ekilerek yada sktrlarak denge durumundan dy kadar uzaklatrlrsa, potansiyel enerjisi bu srada yaplan i kadar artar. Denge durumundan dy kadarlk bir uzaklatrma srasnda uygulanan kuvvet F ise, potansiyel enerji deiimi, dEp, dEp = -F.dy

. Bu da dEp=-(-ky).dy=kydy

(3-3)

Bunun 0 ile y arasnda integrali alndnda,

1 k. y 2 Ep= 2
elde edilir.

(3-4)

Bu ilikiye gre basit harmonik hareketin y ye bal potansiyel enerji deiimi ekil 3.3a daki gibi parabolik bir eri verir. Buradan, yay ekilerek yada sktrlarak maksimum genlik (-A, +A) deerlerine getirildiinde, potansiyel enerjinin maksimum deeri ald, ve denge konumuna doru gelindiinde ise parabolik olarak azald grlr.

Gerilme Titreim Frekanslarnn Tahmin Edilmesi

Eitlik (3-22) ye gre, her bir ban ba sabiti biliniyorsa, titreim sourmasna ait dalga says yada dalga boyu ( ) yaklak olarak bulunabilir. Bu amala, 1 k 5 tekli balar iin k 5.10 dyn/cm, = 2 .c ikili balar iin k 10.105dyn/cm, l balar iin ise k 15.105dyn/cm alnabilir. rnein C=O, C-H ve C-C balar iin gerilme titreimlerinin dalga saylar, atomlarn gerek ktleleri yerine bal deerleri (a.k.b. birimiyle verilen deerleri) alndnda

1 = 2 3,14 3.1010 cm / s

K ( M 1 + M 2 ) 6,02.10 23 ( M1 M 2 )

= 1302

K ( M 1 +M 2 ) ( M 1 M 2 )

Eitlikteki M1 ve M2: ba oluturan atomlarn atom ktleleri, ve K ise birli, ikili ve l balar iin srasyla 5, 10 ve 15 saylarnn kullanld bir sabittir. Buna gre deerler eitlikte yerine konulduunda,

C=O ba iin = 1572cm-1, C-H ba iin = 3030cm-1 ve C-C ba iin -= 1188cm-1 bulunur. Bu rneklerden anlald gibi deiik

balarn hangi blgelerde sourma yapacaklar yaklak olarak hesaplanabilir.

Buna gre, C=O balarnn 1600 - 1900cm-1; C-C balarnn 1200cm-1 ve C-H balarnn da 3000cm-1 civarnda sourma bandlar verecei sylenebilir.

te yandan her titreimin sourma yapamayaca, ancak dipol moment deiimini salayan titreimlerin IR sourmas yapacaklar biliniyordu. Ayrca ok bal molekllerde titreimlerin elemeleri nedeniyle de beklenenden daha az sayda sourma bandlarnn oluaca dnlebilir.

rnein CO2 izgisel moleklnde, atomlar zerindeki yk dalm farkldr. Titreim sonucu dipol moment deiimi olur, ve molekl IR. etkindir.

Bylece CO2 iin, 3 3 5 = 4 tane titreime ait 4 tane sourma bandnn olmas beklenir. Oysa denel olarak 2330cm-1ve 667cm-1 de iki sourma band gzlenir. CO2 iin verilen 4 titreim trnden (ekil 3.4a) simetrik gerilme titreimi IR etkin deil, fakat asimetrik olan IR etkindir. Buna ait band, eleme nedeniyle hesaplanandan (1572cm-1) farkl olup, 2330cm-1 de gzlenmitir. Burulma titreimlerinden her ikisi de IR etkindir, ve bunlar e enerjili olduklarndan yaklak olarak ayni yerde (667cm-1 de) bir tane band verirler.

Benzer dncelerle H2O iin ka tane IR sourma bandnn oluaca aklanabilir. H2O molekl asal yapda ve polar niteliktedir. 3 3 6 = 3 tane titreim hareketi vardr, bunlar simetrik ve asimetrik gerilme titreimleri ile burulma titreimleridir (ekil 3.4b). Her titreim tr de IR. etkindir ve tane band beklenebilir. Denel olarak da simetrik gerilme titreimi iin 3760cm-1; asimetrik gerilme titreimi iin 3650cm-1; ve burulma (makaslama) titreimi iin de 1595cm-1 de band gzlenmitir.

ekil 3.4.a) CO2 ve b) H2O molekllerindeki titreim trleri.

Genel olarak IR spektrofotometreler, mor tesi ve grnr blge sourma spektroskopisindekilere benzer ana paralar ierirler, fakat hepsinin yaps farkldr. In Kayna Genelde elektrikle 1500 - 2000K e kadar stlm inert bir kat kullanlr. Bunlar akkor hale gelene dek stldklarnda srekli yaym yaparlar. Bu nlar katnn cinsinden ok scakla baldr. Bu tr malara Kara Cisim Imas denir. Kara cisim mas yapan katlarda scaklk artrldka yaymlanan nlarn dalga boyu daha ksa dalga boylarna kayar, ve bal enerjileri de scaklkla stel olarak artar.

IR SOURMA SPEKTROFOTOMETRELER

En ok kullanlan ticari n kaynaklar:

1) Nernst kayna, 2) Globar kaynak, 3) Tel kaynak, ve 4) Karbon dioksit laser kaynaklar Nernst (Glower) Kayna: Nadir toprak metallerinin oksitleri (ZrO2 + Y2O3 + ThO2 gibi), ap 1 3mm, uzunluu 2 - 5cm olan bir silindir ubuk ekline getirilir, ve iki ucuna elektriksel balanty salamak iin, Pt tel tuttturulur. Byle bir silindirin direnci souk iken ok yksek olduu iin, elektrikle stlarak akkor hale gelebilmesi iin nce dardan stlmas gerekir. nk nadir toprak metallerin oksitlerinin diren-scaklk katsaylar negatiftir, daha nce stlrlarsa, elektrii daha kolay iletirler

Globar Kaynak: 50mm uzunluk ve 5 -8mm apta bir SiC ubuktan olumutur. Diren-scaklk katsays pozitiftir, ve elektrikle stlarak IR nlar oluturulur. Tel Kaynak: Spiral eklinde bir Ni-Cr telden, veya bir Rodyum tel seramik silindirden geirilerek, oluturulur, ve elektrikle stlrlar. Bu kaynaklar genelde dk iddette olmalarna karn uzun mrldrler. Karbon Dioksit Laser Kaynak: Bir karbon dioksit moleklsel laseri, 900 - 1100cm-1 dalga says aralnda birbirine ok yakn, yaklak 100 izgi ierir. Bu aralktaki IR nlar molekllerin burulma titreimlerinden biri tarafndan sourulabilir niteliktedir. Buna dayanarak nicel analizler yapan kimi IR lm dzenekleri gelitirilmitir. Bu dzenekler, zellikle NH3, NO2, etanol, benzen gibi maddelerin saptanmasnda kullanlmaktadr.

rnek Tutucular IR spektroskopisinde, rnekler kat sv ve gaz olabilir. rnek maddenin fiziksel haline gre tutucular farklanr. Bunlarn yapld maddeler IR blgede sourma yapmamaldr. rnein cam kaplar bu blgede, byk bir sourma yaptklar iin, kullanlmazlar. Gaz rnekler: Dk kaynama noktal svlar ve gazlar, havas boaltlm bir hcrede geniletilir ve basnc sabit tutulur. Bu hcreler bir ka cm den bir ka metreye kadar n yoluna sahip kaplar eklindedir. Bir ka metrelik yol, nn rnek iinde aynalarla bir ka kez dolatrlmas ile salanr. Sv rnekler: Sv haldeki 1 damla rnek, IR blgede sourma yapmayan, NaCl den yaplm iki disk arasnda ince bir film haline getirilir, ve spektrumu alnarak nitel analizi yaplr.

zeltiler: rnek madde zeltisi halinde allacaksa, zgen seimi nemlidir. Seilen zgenin IR blgesinde sourma yapmamas, ve rnek bileenle tepkimeye girmemesi gerekir. Bu amala IR blgesinin tm iin deil ama kimi deiik aralklarndaki almalar iin CS2, CCl4, CHCl3, dimetil formamit, dioksan, siklohegzan kullanlabilir. Polar zgenlerden H2O, IR blgesinin byk bir ksmnda sourma yapar. zeltiler iin kullanlan kaplar, NaCl veya AgCl den yaplmtr. NaCl 600cm-1 e kadar sourma yapmaz ve NaCl zmeyen svlar da kullanlabilir. Sulu zeltiler iin AgCl yada belli blgelerde ilev yapan plastikten yaplm kaplar kullanlr.

Kat rnekler: Bu rnekler nlar geirebilecek saydamla getirilmelidir. Bu amala 1mg rnek, 100mg KBr ile toz edilerek kartrlr. Vakumda preslenerek saydam bir pelet haline getirilir. Bu pelet pencereler yardmyla nlarn yoluna yerletirilir, ve IR spektrumu alnr. Genelde nem ierii nedeniyle 3448cm-1 ve 1639cm-1 de pikler gzlenir. Mull Teknii denilen yntemde ise, iyice toz edilmi kat rnek, Nujol denilen ar bir hidrokarbon iinde datlr, NaCl diskler arasnda IR spektrumu kaydedilir.

Monokromatrler Bir IR monokromatr, bir ok giri k slitleri, datc eleman ve yanstc toplayc bir ok ayna ierir. Bu sistemde mercek kullanlmaz. Inlar dalga boyuna gre ayrmak amacyla optik alar ve pirizmalar kullanlr. Yakn IR blgede (0,8 - 3 m, yada 12500 - 2000cm-1 aralnda) quartz pirizmalar, daha uzun dalga boylarnda (2000 - 600cm-1 de) NaCl den yaplm pirizmalar, ve 600cm-1 den daha byk dalga sayl blgede KBr veya CsBr den yaplm pirizmalar kullanlr. Bir ok IR spektrofotometrelerinde, bu pirizmalar otomatik olarak deitirilerek deiik blgeler taranr. Gnmzdeki IR spektrofotometrelerinde daha ok optik alar kullanlmaktadr. Bunlarn ayrma gc daha fazladr ve daha az n kayplarna neden olurlar. Bu alar, plastik yada cam yzeyin Al ile kaplanmasyla oluturulurlar.

Dedektrler IR nlarnn enerjisi dk olduu iin bunlarn lmleri gleir, ve elde edilecek sinyal kk olaca iin gl bir katlandrma gereklidir. IR spektrofotometresinin duyarlk ve kesinliini dedektr sistemi belirler. Dedektr olarak genelde, fotoiletken piller, termal dedektrler ve piroelektrik dedektrler kullanlr. Bu blgedeki nlarn enerjisi elektron koparmaya yetmedii iin fototp ve fotovoltaik piller kullanlamaz

UYGULAMALAR

IR spektrumlar nitel ve nicel analiz amacyla kullanlr. Bu yolla en ok ilevsel (fonksiyonel) grup analizi, yapsal analiz ve saflk kontrolleri yaplr. Nitel Analiz -C=O, -C=N-, -C=C-, H-C=O, -C C-, -CH3 gibi ilevsel gruplarn IR sourma frekanslar yaklak olarak hesaplanabilir. Her grubun belli bir sourma frekans vardr. Her ne kadar bu frekans baka grup ve balarla etkileerek deiiyorsa da bu deiim belli bir blgede kalmaktadr. Bu zellik byle gruplarn belirtilmesinde kullanlabilir. Deiik gruplar iin IR sourma aralklar izelge 3.1 de verilmitir. Bunlarla karlatrmalar yaplarak salkl belirtmeler yaplabilir. IR deki nemli spektral blgeler, aadaki gibi zetlenebilir.

Ba

Bileik Tipi

Dalga Says iddetlilik Aral, cm-1 2850-2970Kuvvetli 1340-1470Kuvvetli 3010-3095Orta 675-995Kuvvetli 3300Kuvvetli 3010-3100Orta 690-900Kuvvetli 3590-3650Deiebilir 3200-3600Deiebilir, Bazen geni 3300-3500Orta 1610-1680Deiebilir 1500-1600Deiebilir 2100-2260Deiebilir 1180-1360Kuvvetli 2210-2280Kuvvetli 1050-1300Kuvvetli 1690-1760Kuvvetli 1500-1570Kuvvetli 1300-1370Kuvvetli

C-H C-H C-H C-H O-H

Alkanlar Alkenler Alkinler Aromatik halkalar Monomerik alkoller, fenoller Hidrojen-bal alkoller, Fenoller Aminler, amitler Alkenler Aromatik halkalar Alkinler Aminler, amitler Nitriller Alkoller, eterler, Karboksilli asitler, esterler Aldehitler, ketonlar, karboksilli asitler, esterler Nitro bileikleri

N-H C=C C=C C C C-N C N C-O C=O NO2

Hidrojen Gerilme Titreim Blgesi (3700 - 2700cm-1): Bu blgede H ile dier atom arasndaki gerilme titreimi kuvvetli sourma yapar. H atomu daha hafif olduu iin hareket daha ok onun tarafndan gerekletirilir ve sourum molekln geri kalan ksmndan o kadar ok etkilenmez. Ayrca H-gerilme frekans, dier kimyasal balarn titreim frekansndan ok daha byk olduu iin, bunun dier titreimlerle etkileimi de azdr. O-H, N-H Gerilme Titreimleri, 3700 - 3100cm-1 arasnda gzlenir. O-H n dalga says, N-H nkinden daha byktr, ve ayni zamanda O-H band, N-H bandndan daha genitir. O-H band sadece apolar zgenlerde gzlenir. H-kprs oluumu bandn genilemesine ve dalga saysnn daha dk deere kaymasna neden olur. Alifatik C-H Gerilme Titreimi, 3000 - 2850cm-1 arasndadr. Bir ok alifatik bileikte ok sayda C-H ba olduu iin bu bandn iddeti byktr, yapdaki herhangi bir deiiklik bandn yerini deitirir. rnein, Cl-C-H daki C-H bann dalga says 3000cm-1 ; asetilenik (-C C-H)

C-H bannki 3300cm-1; ve aldehitlerdeki (O=C-H) C-H bannki ise 2745 - 2710cm-1 dir. C-H bandaki H atomu D ile yer deitirdiinde, (3-23) eitliinden grlecei gibi, dalga says yaklak orannda klr. Bu etkiden C-H gerilme titreimlerini belirlemede yararlanlr. l Balarn gerilme Titreim Blgesi (2700 1850cm-1): Bu blgede sayl gruplar sourma yapar, ve varlklar hemen anlalr. rnein, -C N- gerilme titreimi 2250 - 2225cm-1; -N C gerilme titreimi 2180 - 2120cm-1; ve -C Cgerilme titreimi 2260 - 2190cm-1 de band verir. Ayrca yine bu blgede S-H (2600 - 2550 cm-1), P-H (2440 - 2350 cm-1) ve Si-H (2260 - 2090cm-1) balar iin de bandlar gzlenir.

kili Balarn Gerilme Titreim Blgesi (1950 - 1550cm-1): C=O gerilme titreimi, bu blgedeki sourumuyla karakterize edilir. Ketonlar, aldehitler, amitler, ve karbonatlar yaklak 1700cm-1 de sourma yaparlar. Esterler, asit klorrleri ve asit anhidritleri ise biraz daha yksek dalga saysnda, 1770 - 1725cm-1 de, sourma verirler. konjgasyonun varl band yaklak 20cm-1 kadar dk deere kaydrr. Parmak zi Blgesi (1500 - 700cm-1): Bu blgedeki bandlar ince yap tayininde nemlidir. nk molekl yapsndaki ufak deiiklikler bu blgedeki bandlarn dalmnda deiiklikler oluturur. Bu nedenle iki spektrumun bu blgeleri karlatrlarak bileiin kesin yaps aydnlatlabilir. ou tekli balar bu frekanslardaki sourma bandlarnn iddetini artrr. nk frekanslar yaklak eit olduunda, komu balarla kuvvetli etkileim oluur.

Parmak zi Blgesinde bir ka nemli grubun sourma frekans vardr. Bunlar arasnda eter ve esterlerin C-O-C gerilme titreimi (1200cm-1), C-Cl n 3 (700-800cm-1) ve , SO 2 , NO3 , PO4 n 32 CO
4

(1200cm-1 den dk) sourma frekanslar saylabilir.

Genel olarak nitel analiz amacyla spektrum deerlendirilerek bir n yargya varldktan sonra, maddenin saf rneinin spektrumu ile karlatrma yaplarak kesin karar verilir.
,

FOURER TRANSFORM SPEKTROFOTOMETRELER

IR sourma spektrofotometrelerinde dedektrlerle oluturulan sinyal genelde zayftr. Bu nedenle IR spektrofotometrelerinin ayrma gc ve duyarl dktr. Katlandrldklarnda ardk ortalama alnarak sinyal/grlt (S/N) orann iyiletirmek g olur. yileme lm saysnn karekk ile orantldr. Normal spektrumlar frekansa kar sourum yada yaym saptanarak elde edilirler. Bu spektrumlara frekans temelli spektrumlar denir. Byle bir spektrumu bir kez almak iin 12-15dakika gereklidir. Eer sinyal/grlt orann iki kat iyiletirmek istersek, drt kez lm yapmamz gerekir. Bu da yaklak 50-60dakika demektir.

te yandan zamana bal spektrum almak da olasdr. Yalnz IR nlarnn frekans yaklak 1014 - 1015Hz dzeyindedir. Bu frekansn her bir admn ayr ayr alglayabilecek dedektr yoktur. En hzl yant verebilen dedektrlerin ayrt edebilecei frekans duyulabilir (audio) frekanslardr. Byle olunca lm frekans drlm nlara gerek duyulur. Bu amala Michelson nterforometresi denilen giriim dzenei kullanlr. Bu dzenekte dorultular birbirine dik olan iki ayna vardr. Aynalardan biri sabit, dieri ise hareketlidir. Kaynaktan kan n demeti bir blc ile iki eit demete ayrlr. Demetlerden biri sabit, dieri de hareketli aynaya drlr. Eer iki aynann n blcye olan uzaklklar (S ve H) eit ise, yol fark (S - H) sfr olacandan, nlarn giriimi olumaz.

Eer hareketle H uzakl deitirilirse, yol fark oluacandan giriim oluur. Oluan giriim saana interferogram denir. Bu giriimin oluturduu saaklarn genlii, yol fark (S - H) girien nlarn dalga boyunun ( ) tam katlarysa maksimum, eer /2 nin tam katlarysa minimum (sfr) olur. Bu koullarda lm alnarak sinyal grlt oran artrlarak lm alnm olur. FTIR spektrofotometreleri, daha ok orta IR blgesinde kullanlrlar. Bu spektrofotometrelerin ayrma gc yksektir (<0,1cm-1), bunlarla daha doru ve tekrarlanabilir, duyar spektrumlar kaydedilir. Spektrum alma sresi bir ka saniye mertebesinde olup, ok hzldr. Buna karn ok pahal cihazlardr.

RAMAN SPEKTROSKOPS Geirgen bir ortamdan nlar geirildiinde, bu nlarn bir ksm her yne doru salr. Eer tanecik boyutu, kolloidler ve sspansiyonlardaki gibi nlarn dalga boyu mertebesinde ise, salma gzle grlebilir dzeyde oluur, ve bu tr salma Tyndal Etkisi ve Trbidite eklinde alglanr. Eer ortamdaki taneciklerin boyutu daha kk, rnein moleklsel boyutlarda ise, yani zc ile ayni evrede iseler, salma gzle farkedilemeyecek dzeyde olur. Bu tr salma ya Rayleigh Salmas yada Raman Salmas biimindedir. Tanecikler zerine drlen fotonlar, onlarla esnek arpma sonucu saldklarnda, salan n ile gnderilen nn frekans ayni olduu zaman, bu salma Rayleigh Salmas adn alr.

Fotonlarla tanecik arasnda esnek olmayan arpmalar sonucunda, salan nlarn frekans gnderilen nlarnkinden farkl olur, ve salmaya Raman Salmas ad verilir. 1928 de Hintli Fiziki C.V. Raman, bu tr salmann varln saptadktan sonra, frekanstaki farklanmann ortamdaki molekllerin yapsna bal olduunu da bulmutur. Bu spektroskopik yntem yap aydnlatlmalarnda ve kimi karmlarn nicel analizinde kullanlmaktadr.

Bir Raman spektrumu elde etmek iin, rnek zerine iddetli bir monokromatik n demeti drlr, salan nlar rnee gre belli bir ada (900 de) incelenir ve salan nlarn iddeti (Is), giren ve salan nlarn dalga saylar farkna ( ) kar, Is = f( erileri eklinde, kaydedilir (ekil 4.1). ) Raman salmasnda gelen ve salan nlarn frekanslar arasndaki fark (Raman Kaymas), kzl tesi (IR) nlarn frekanslarna karn gelmektedir. Bir bakma moleklsel titreimlerin sourduu dzeyde bir enerji, Raman salmas srasnda ya tketilmekte yada kazanlmaktadr. Bu nedenle Raman spektrumlar ile IR spektrumlar arasnda bir benzerlik olmaldr.

Ayni bir molekl iin biri iddetli bir band verirken dieri zayf band verebilir, yada kimi bandlar olumayabilir (ekil 4.2). Yani Raman etkin bandlar IR etkin olmayabilir, yada tersi.

ekil 4.2. Raman ve Kzl tesi spektrumlarnn karlatrlmas.

Kuramsal Bilgiler Raman salmasna ilikin nlarn iddeti ok zayfdr, ve kaynankinin yaklak %0,001 i kadardr. Bu nedenle lmleri gtr. Salkl ve lm kolay olan bir Raman spektrumu elde edebilmek iin gl n kaynaklarna gereksinme vardr. Bu amala nceleri grnr blge n kaynaklarndan Hg-ark kullanlmtr, gnmzde ise gaz yada kat Laser n kaynaklar kullanlmaktadr. Raman spektrumlarnda kaynaa ait karakteristik izgiler yannda, buna gre daha uzun ve daha ksa dalga boylarnda Raman Salma izgileri elde edilir. Daha uzun dalga boylarnda elde edilenlere Stokes izgileri, daha ksa dalga boylarndakilere de Antistokes izgileri denir. Bu izgilerin nasl olutuklar ekil 4.3 de izgilendirilmitir

ekil 4.3. Rayleigh ve Raman salmalarnn oluumu.

Burada kullanlan nlar uyarlacak molekl, kuantlam her hangi bir elektronik enerji dzeyine kadar uyaramaz. Uyarlm molekln, ondan daha dk enerjili ara Uyarlm Halde olduu dnlebilir. k frekansla gelen n, h k enerjisini temel haldeki ( = 0), yada sl yolla her hangi bir titreim dzeyine ( = 1) uyarlm bir molekle aktardnda, molekl ara hale uyarlr, burada 10-15-10-14 s gibi ksa bir sre alkonulduktan sonra ayni enerjide (h k) nlar yaymlayarak, ya temel hale ( = 0), yada birinci titreim dzeyine ( = 1) dnebilir. Bu yolla olan salma sonucunda Rayleigh izgileri oluur. Temel halden uyarlm bir molekl tekrar temel halin uyarlm titreim dzeylerinden birine (rnein = 1) dnerse, bu srada yaymlanan nn enerjisi, kaynankinden E ( = 1 ve = 0) titreim dzeyleri arasndaki enerji fark) kadar daha azdr.

h = h k - E

ve frekans fark da,

k

= k E h

E h

= - =

Yaymlanan nlar, kaynankine gre daha uzun dalga boylarnda olurlar. Bunlar Stokes izgileridir. rnee drlen nlar, daha nceden sl yolla titreim dzeylerinden birine ( = 1) uyarlm molekl, ara hale uyarrsa ve molekln tekrar dn = 0 durumuna olursa, bu kez yaymlanan nlar, kaynankinden E kadar daha byk enerjili olur ve izgiler daha ksa dalga boylarnda gzlenir (Antistokes izgileri). Bunlarn da enerjileri, h = hk + E

ve frekanslar = k +

E h

Bu eitliklerden Raman kaymalarnn (kaynak v yaymlanan nlarn frekans farklarnn), dorudan titreim enerji dzeyleri arasndaki farka bal oldu grlmektedir. Bu nedenle enerji farklanmas molekln I sourma blgesine kar gelmektedir.

Yani IR nin deerleri Raman n deerleriyl deerleriy akmaktadr. Genelde Stokes izgilerinin iddetleri Antistoke izgilerininkinden daha fazladr. nk oda scaklnda s yolla uyarlm molekllerin says, temel haldek halde molekllerinkine gre daha dktr. O nedenle analiz ii daha ok Stokes izgileri kullanlr.

Raman spektrumlar kesikli, izgi eklindeki bandlardan oluurlar. Bu da kesikli bir enerji aktarmn gsterir. Bu aktarma, nn elektriksel bileeni ile molekln elektronlar arasndaki etkilemeyle oluur. Etkileme, molekln titreim hareketi srasnda polarlanabilirliinde periyodik deime varsa olur. Bu etkileim sonucunda da yaymlanan nn enerjisi, yani dalga boyu, farklanm olur. IR spektroskopisinden anmsanaca gibi, her titreim IR etkin olmayabiliyordu, ancak dipol moment deitirici titreimler etkin olabiliyordu. Raman spektroskopisinde de yine her titreim etkin olamamaktadr.

Ancak titreim srasnda molekldeki balarn polarlanabilirlii deiebiliyorsa, bu tr titreimler Raman etkin olabilmektedir. Yani titreimle polarlanabilirlii deimeyen molekller Raman salmasn oluturmazlar. Polarlanabilirlik, ba uzunluunun artmasyla, elektron younluunun ve ba kuvvetinin azalmasyla artar. Bir moleklde titreimle hem dipol momenti ve hem de polarlanabilirlik deiiyorsa, bu molekl hem IR ve hem de Raman etkindir. Bu molekln kimi titreimleri IR etkin olurken kimileri de yalnzca Raman etkin olabilir.

rnein CO2 in simetrik ve asimetrik gerilme titreimlerinden hangisi IR etkin ve hangisi Raman etkindir? sorusunun yant aadaki gibi verilebilir : Simetrik gerilme titreimi srasnda O atomlar C merkez atomuna yaklap uzaklarken, dipol momentinde bir deiiklik olmaz, ve hep ayni ( = 0) kalr. Bu nedenle CO2 in simetrik gerilme titreimi IR etkin deildir. Oysa titreim srasnda ba uzunluu srekli deitii iin buna bal olarak polarlanabilirlik deiir (Polarlanabilirlik ba uzunluu azaldka azalyordu). Polarlanabilirlik, denge durumunda sfr iken simetrik olarak balar uzayp en byk deere ulat zaman maksimum deere ular; balar ksalp O atomlar C atomuna ok fazla yaklatklarnda ise en kk deere, yani minimuma, ular

(ekil 4.4a). Sonuta polarlanabilirlikteki deiim, titreim ile ayni fazda olduu iin Raman etkin bir titreim olur.

ekil 4.4. CO2 moleklnn a) simetrik ve b ) asimetrik gerilme titreimleri srasnda dipol moment ve polarlanabilirlikteki deiimler. Asimetrik gerilme titreiminde dipol moment deiimi olduu iin bu titreim IR etkindir. Polarlanabilirlik de, titreim srasnda deiir, fakat deiim titreimle ayni fazda olmad iin Raman etkin deildir.

Raman Salmasnn iddetini Deitiren Etmenler

Ayni dalga saylarnda meydana gelen IR ve Raman pikleri ayni iddette deildir. nk IR pikleri sourma, Raman pikleri ise salma pikleridir. Ayni zamanda bu piklerin olu mekanizmalar ve olaslklar da farkldr. Raman piklerinin iddeti, ortama gnderilen nlarn iddetine, kaynak frekansna, Raman etkin gruplarn frekansna ve polarlanabilirlik dzeyine

Raman Spektrofotometreleri

Raman spektrofotometreleri, genelde ana bileenden oluur. Bunlar: 1) iddetli n kayna, 2) rnek uyarm sistemleri, 3) uygun spektrofotometrik lm kiti In Kaynaklar: En ok kullanlan n kayna, srekli yaym yapan He-Ne Laserleridir. Kaynak 632,8nm de iddetli bir Laser n verir.. 488,0 ve 524,5nm lerde iki izgi veren Argon-iyon Laser kayna da kullanlmaktadr. Bu kaynaklar duyar almalarda daha ok yelenir.

rnek Uyarm Sistemleri:

Raman spektroskopisinde, rnek hazrlama ve spektrum alma, IR spektroskopisindekine gre daha kolaydr. nk grnr blge n kayna kullanld iin, rnek kaplar ve optik sistemlerin yapmnda cam kullanlabilir. Ayrca Laser kayna ile elde edilen nlar ince bir demet eklinde olduu iin, kk hacimli rneklerde alma olana da salanm olur. Bu amala camdan yaplm kapiler tpler kullanlr. Bunlar 1mm apta ve 5cm uzunluktadr.

Spektrofotometrik lm Kiti:

lk spektrofotometrelerde n kayna olarak Hg-ark kullanlyor ve spektrumlar da fotoraf plaklarna kaydediliyordu. Modern cihazlarda ise salan nlarn oluturduu sinyal iddeti katlandrclarla artrlarak kaydolmaktadr. In kayna ise Laserlerdir. Bu spektrofotometrelerin yaps bir mor tesi-grnr blge spektrofotometresi gibidir. Genelde iki monokromatr ve n blc sistemlere sahiptirler. lmler, gelen na dik dorultuda yaplr. Bu bakmdan fluorometrelere benzerler.

UYGULAMALAR

Su IR etkin olduu halde Raman etkinlii az olan bir molekldr. O nedenle sulu ortamlarda Raman spektrumlar kolaylkla kaydedilebilir. Camn da IR blgede kuvvetli sourma yapt halde, Raman spektroskopisinde bir sorun karmamas, almalarn camdan yaplm kaplarla ve optik sistemlerle daha kolay gerekletirilmesini salar. Yntem, IR spektroskopisindeki gibi zel rnek hazrlama yntemleri gerektirmez. Yalnz burada dikkat edilecek en nemli nokta, zeltide asl kat taneciklerin olmamasdr. nk kat asl taneciklerin varl salmalara neden olur ve bu nedenle de yanlg dzeyi ok artar. Bu durumlarda szme ve santrafjleme ile bu saknca giderilebilir.

IR spektroskopisinde ok zayf sourma piki veren baz gruplar, Raman spektroskopisinde kuvvetli salma pikleri verirler. rnein sbstitye olmu ikili etilenik balarn,

R1 C=C R2

R3 R4

ve l asetilenik balarn R1 - C C - R2

titreimleri srasnda dipol moment deiimleri ok az olduu iin, IR pikleri zayf olur. Oysa bu gruplarn titreimleri srasnda polarlanabilirlik deiimi ok olduu iin Raman pikleri iddetli olacaktr. Bu nedenle bu tr gruplarn ve molekllerin yaplarnn aydnlatlmasnda, IR ve Raman spektroskopileri birbirini tamamlayc olarak kullanlmaldr. Raman spektroskopisi de, IR spektroskopisi gibi daha ok nitel analiz amacyla kullanlr. Ortamda bulunan dier trler tarafndan n salmalar yanlg dzeyini artrdndan nicel analizde zorluk kmaktadr. IR spektroskopisinde 200cm-1 den daha kk dalga sayl blgede lm yapmak gtr. Oysa Raman spektroskopisinde 50cm-1 e kadar rahat inilebilmektedir.

Yukarda saylan zellikler nedeniyle Raman spektroskopisi kimi ynlerden IR spektroskopisine gre daha stn tutulur. Bunun sonucu olarak da Raman spektroskopisi daha geni uygulama alan bulur. rnein bir ok organik, inorganik ve biyolojik rneklerin nitel ve nicel analizleri Raman spektroskopisiyle yaplabilmektedir. Nicel Analiz Sulu zeltiler ve cam kaplar kullanld iin, IR spektroskopisindekine gre, nicel analizi uygulamak daha kolaydr. Fakat yine de az sayda rnein nicel analizi yaplmtr. Yntemin duyarl fazla deildir. ounlukla 0,1-1M dzeyindeki deriimler tayin edilebilmektedir. Laser nlaryla bu duyarlk bir ka kat daha artrlabilir, ama gene de yeterli dzeyde olmaz.

MOLEKLSEL FOTOLMNESANS VE KEMLMNESANS SPEKTROSKOPS

Birbirine benzer nitelikte olan moleklsel fluoresans, fosforesans ve kemilminesans spektroskopilerinde analit moleklleri, lminesans yapacak tr verecek ekilde uyarlrlar. Uyarlan bu molekllerin verdii yaymlarn spektrumu ve yaym iddetinden yararlanlarak nitel ve nicel analiz yaplr. Fluoresans ve fosforesans spektroskopisinde uyarlma, n fotonlarnn sourulmasyla olur. Bu nedenle de fluoresans ve fosforesans spektroskopilerine Fotolminesans Spektroskopisi denir.

Bir ok kimyasal sistem elektromanyetik dalgalarla uyarldnda, sistem uyarc nlarla ya ayni dalga boyunda (Rezonans Fluoresans veya Rezonans Yaym), yada daha uzun dalga boylarnda (Stoks Kaymas) nlar yaymlarlar. Yaymlanan nlar, nlama kesildikten sonra da sryorsa, oluan yayma Fosforesans, nlama kesilir kesilmez bitiyorsa Fluoresans adn alrlar. Fluoresansdan sorumlu elektronik geilerde, elektronlarn spinlerinde bir deiiklik olmaz, fosforesansda ise bunun aksine deiiklik olur. Bu nedenledir ki, fluoresans yaym ksa mrl ( 10-9-10-8s), fosforesans yaym ise daha uzun mrldr (>10-4s olup, genelde bir ka saniye yada daha uzun sredir.). Genelde fluoresans ve fosforesans yaym, nlarnkine gre daha uzun dalga boylarnda olur. uyarc

nc tip bir lminesans olan Kemilminesansda, yaym yapacak olan uyarlm tr, fotolminesansdakinden farkl olarak, bir nla deilde, bir kimyasal tepkimeyle oluturulur. ou zaman uyarlm tanecikler, analit ile bir reaktif (rnein O3, H2O2 v.b. gibi bir ykseltgen) arasndaki kimyasal tepkimenin rn olurlar. Bu durumda tepkime enerjisi uyarlmay salar. Kimi hallerde de, kemilminesans tepkimelerinde analit dorudan ie karmaz, fakat tepkimede inhibe edici (azaltc) etkisi olur.

Her olayda da yaymlanan nlarn iddeti ile deriim arasnda belli aralkta dorusal bir iliki vardr. Bylelikle fotolminesans ve kemilminesans iddetleri llerek, eser miktarlardaki bir ok inorganik ve organik trlerin nicel tayinleri yaplabilir. Gnmzde fluorometrik yntemin uygulama fosforesans ve kemilminesansa gre daha genitir. alan,

Lminesans yntemlerinin en nemli zelliklerinden biri duyarlklarnn yksek olmasdr. Belirtme alt snrlar, sourma yntemlerininkinden 10-103kat daha dk olup, ppb dzeyindedir. Bir baka nemli zellii ise, deriim ile lminesans iddeti arasndaki ilikinin, sourma yntemlerindekine gre, daha geni bir aralkta dorusal olmasdr. Seimlilii de daha iyidir. Fakat lminesans zellikteki kimyasal sistemlerin says az olduu iin, lminesans yntemlerinin uygulama alan, sourma yntemlerine gre ok daha dardr.

Kuramsal Bilgiler

Fluoresans yaym basit ve karmak, gaz sv ve kat kimyasal sistemlerde oluur. En basit fluoresans tipi seyreltik atomik buhar tarafndan olandr. rnein Na atomlar 5896 0A ve 5890 0A daki nlar sourduunda, 3s elektronlar 3p ye uyarlr. 10-5-10-8s sonra temel hale dnerek ayni dalga boylarna sahip n yaymlarlar. Inlarn, frekansnda hi bir deiim olmakszn tekrar yaymland fluoresans tipine Rezonans Fluoresans yada Rezonans Ima denir. Molekllerde rezonans fluoresans ara sra gzlenir, ama daha ok, yaymn daha uzun dalga boylarnda olutuu moleklsel fluoresans yada fosforesans gzlenir.

Fluoresans ve fosforesans arasndaki farkn iyi anlalmas iin, temel ve uyarlm singlet ve triplet hallerinden sz etmek gerekir.

Spinlerin elemi olduu elektronik hale singlet hal denir. Eer temel halde orbitalde elememi, yaln, bir elektron varsa bu hale de dublet hal denir. Molekl uyarldnda elektronlarn bu durumlar deiebilir. Uyarlma srasnda, molekln bir ift elektronundan biri spinini deitirmeksizin daha yksek enerjili hale karlrsa, bu duruma Uyarlm Singlet Hal denir. Eer uyarlma elektronun birinin spini deiecek ekilde olursa, buna da Uyarlm Triplet Hal ad verilir.

Bir moleklde uyarlm bir triplet hal, karn gelen uyarlm singlet halden daha dk enerjilidir. Triplet hale uyarlm bir molekln zellikleri singlet hale uyarlm olannkine gre olduka farkldr. rnein molekl singlet halde diamagnetik, triplet halde paramagnetik zelliktedir. Bu farkl iki hale uyarlm molekln yaym biimi de farkldr. Moleklde bir singlet halden bir baka singlet hale gei (singlet-singlet geii) olasl, singlet-triplet gei olaslna gre daha byktr. Bu nedenle singlet-singlet geiinin mr ok ksa ( 10-5-10-8s), singlet-triplet geiininki ise daha uzun (10-4s-bir ka saniye) olmaktadr

Singlet-singlet geileri fluoresans, singlet-triplet geileri de fosforesans oluturur. Fotolminesans Diyagramlar Molekller in Enerji Dzey

ekil 5.2 Jablonski Diyagramnda bir molekln uyarlmalar, ve bu uyarlmalarn hangi yollarla sonland. Diyagramdaki yatay kaln izgiler her bir elektronik enerji dzeyinin en altdaki titreim enerji dzeylerini nce izgilerise her bir elektronik enerji dzeyinde bulunan titreim enerji dzeylerini gsterir.

ek. 5.2. Elektromagnetik dalgalarla uyarlm bir molekln temel hale gei yollarn gsteren enerji dzey diyagram (Jablonski Diyagram).

Fluoresans ve Fosforesans iddetini Deitiren Etmenler

Bir maddenin fluoresan (yada fosforesan) zellikte olup olamamas, onun moleklsel yapsna ve evresinin ona olan kimyasal etkisine balanr. Madde lminesans yapyorsa, bu etmenler ayni zamanda onun yaym iddetini de etkiler. Bunlar aklamak iin nce Kuantum Verimi yada Kuantum Etkinliinden sz etmek gerekir. Kuantum Verimi: Fluoresans srecinde kuantum verimi, basite lminesans yapan molekllerin saysnn toplam uyarlm molekllerin saysna orandr. Fluoresein gibi kuvvetli fluoresan bir madde iin bu deer 1 e kadar kar, zayf fluoresan trlerde ise 0 a der.

Fluoresans iddetini

a)Moleklsel yapnn b) Deriimin, c) zgen ve scakln, d) pH n e) znm O2 nin

ok seyreltik zeltilerde F = k I 2,303 b C , F=KC 0

a) Moleklsel Yapnn Etkisi

Fluoresans Gei Tipleri: Fluoresans oluturmada uyarc n olarak ou kez 250nm dan daha uzun dalga boylu nlar kullanlr. Daha ksa dalga boylu (daha yksek enerjili) nlar, uyarlm trlerin ayrmalarna ve n ayrmalarna (fotobozunmalarna) neden olduklar iin fluoresans verimini drrler. Yksek enerjili nlarn uyard molekllerin * geilerinden oluacak fluoresansa pek rastlanmaz Daha ok daha dk enerjili olan * ve * n geilerinden oluur. Buna gre fluoresan bileiklerin bir ounun yaym, nisbeten daha az enerji isteyen n * ve * uyarlmalar sonucu oluurlar.

Kuantum Verimi ve Gei Tipi: Fluoresan davrann, daha dk enerjili n * geidense, * geiini yapan bileiklerde daha ok olduu gzlenmitir. Bir bakma en iyi kuantum verimi * geileriyle elde edilmitir. Bunun nedeni iki yolla aklanabilir. Birincisi, bir * geii iin deeri, n * geiinin undan 102-103 kat daha byktr; ve * geii n * geiinden daha hzldr ( * gei mr 10-7-10-9s, n * geiinin mr ise 10-5-10-7s dir) kinci neden ise, * geilerinde, singlet ve triplet halleri arasndaki enerji fark byk olduu iin, triplet titreim dzeylerinin singlet titreim dzeyleriyle akma olasl az olaca iin, sistemler aras gei yava ve hz sabiti, ks, de kk olur.

Moleklsel Yap: Az enerji isteyen geiler fluoresans verimini artrdndan, * geilerinden en az enerji isteyenleri daha iddetli fluoresans verirler. rnein dk enerjili * geilerine sahip aromatik hidrokarbonlar zeltilerinde iddetli fluoresans yaparlar. Alifatik ve alisiklik karbonil gruplar, konjge dien yada polien gruplar, ifte bal bileiklerdeki * geiinin enerji istemlerini azaltr, ve bu tr bileikler fluoresan nitelikte olurlar.

Sbstite olmam aromatik bileiklerde kaynak halkalarn says ve kondansasyon derecesi arttka fluoresans iddeti artar. Piridin, furan, tiyofen ve pirol gibi basit heterosiklik halkalar fluoresans yapmazlar. Azotlu halkalarda en dk enerjili gei n * geiidir. Bu gei hzla triplete dnm salar ve fluoresans sndrr. Eer byle bir heterosiklik halkaya kinolin, izokinolin ve indoldeki gibi, benzen halkas kaynarsa, bu trlerin molar sourma katsays artar, uyarlm trn mr ksalr ve bileik fluoresans yapar hale gelir.

O I
N
piridin

S I I I
I

H I N I

furan

tiyofen

pirol

Aromatik halkaya sbstitent balandnda, bu sbstitent maksimum sourma ve fluoresans dalga boylarnda kaymalara ve fluoresans iddetinde de deimelere neden olur. Bu etkiler izelge.5.1 de grlmektedir.

izelge 5.1. Benzenin fluoresansna sbstitent etkisi.

Bileik Benzen Toluen Propilbenzen Florobenzen Klorobenzen Bromobenzen Iyodobenzen Fenol Fenolat iyonu Anizol Anilin Forml C6H6 C6H5 CH3 C6H5 C3H7 C6H5 F C6H5 Cl C6H5 Br C6H5 I C6H5 OH C6H5 OC6H5 OCH3 C6H5 NH2 C6H5 COOH C6H5 CN Fluoresans Dalga Boyu Bal Fluoresans (nm) iddeti 270 - 310 270 - 320 270 - 320 270 -320 275 - 345 290 - 380 285 - 365 310 - 400 285 - 345 310 - 405 310 - 390 280 - 360 10 17 17 10 7 5 0 18 10 20 20 0 3 20

Anilinyum iyonu C6H5 NH3+ Benzoik asit Benzonitril

b) zgen ve Scaklk Etkisi

zgenin polarl fluoresans iddetinde ok nemlidir. nk fluoresansa etki eden geilerin enerjileri zgen polaritesiyle deimektedir. rnein zgen polaritesi arttka, n * geileri daha fazla enerji gerektirirken, * geilerinde ise tersi olur. Baka bir deyile, polar zgenler * geileriyle oluan fluoresansn iddetini artrrlar. * n geili fluoresanslarda ise iddeti artrmak iin polaritesi dk zgenler kullanmak uygun olacaktr. te yandan zgenin viskozitesi de nemlidir. Viskozite azalmas uyarlm molekllerin arpma saysn ve i ve d dnm hzn artrr. Bylece fluoresans iddeti de azalr.

Bir molekln fluoresans, ortama fluorol maddeden baka ar atom ieren znenler katlrsa yada zgenin kendisi ar atom ierirse de azalr. Bu srada ar atom etkisiyle orbital - spin etkilemesi, triplet oluum hznda bir artma, ve bu nedenle de fluoresans iddetinde bir azalma olutururken, fosforesans iddetinde bir artma salar. Buna gre eer fosforesans iddetinin artrlmas isteniyorsa, ortama ar atom ieren maddeler katlmaldr. Bu amala genelde CBr4 ve C2H5 I kullanlr. Ortamn scaklnn artrlmas da, tpk zgen viskozitesi azalmasndaki gibi, arpma saysn ve i ve d dnm hzn artrr, dolaysiyle fluoresans azaltr.

c) pH Etkisi Fluorol bir madde, asidik yada bazik nitelikteyse, fluoresans iddetinin pH a bal olmas doaldr. nk asit ve onun elenik baz farkl dalga boylarnda sourma yaparlar, ve molar sourma katsaylar da farkldr. O nedenle pH deitiinde bir tr dierine dnecei iin sourma dalga boylar ve lar deiecek, buna bal olarak fluoresans dalga boylar ve iddetleri de deiecektir. izelge 5.1 de fenol ve anilinde bu etki grlmektedir. pH deiimiyle bileiin yaymndaki deiiklikler, asidik ve bazik trlerin rezonans formlarnn farkl saylarda olmasyla aklanr. rnein anilinin 3 tane rezonans formu varken anilinyumun bir tanedir.

--

H _

H
H

N _

H H N+

Anilin

Anilinyum

d) znm Oksijenin Etkisi

znm oksijenin varl, genelde fluoresans iddetini azaltmas O2 ve onun gibi paramagnetik maddeler, uyarlm molekln singlet halden triplet hale, yani sistemler aras geiini kolaylatrr. Kimi zaman analitin O2 ile ykseltgenmesi nedeniyle de fluoresans iddeti debilir.

e) Deriimin Etkisi Uyarc nlarn iddeti I0, zeltiyi geen nlarnki I ise, yaymlanan nlarn iddeti F, bu ikisinin fark ile orantl olacaktr. F=k(I0-I) Buradaki orant sabiti, k, kuantum verimiyle orantl bir sabittir. Fluoresans iddeti, F, nin deriimle ilikisini bulmak iin, Beer Yasasna gre I nin deeri yazlr, eitlikte yerine konulursa, F = k (I0 I0e- a b C) = k I0 (1 - e- a b C) elde edilir. Eitlikte parantez iindeki terim Maclaurin serisi eklinde aldnda, ( 2,303 .bC ) 2 + ( 2,303 .bC ) 3 .. + ( 2,303 .bC ) n F=KIo 2,303 .bC 2.! 3.! n.!

Bu eitlie gre fluoresans iddetinin bamllnn karmak olduu grlr.

deriime

Eitlii basitletirmek iin, parantez iindeki ilk terimin yannda dier terimlerin, %0,13 lk bir yanlgyla, 2,303 bC < 0,05 olduu (yani absorbansn 2,303 katnn, 0,05 den kk olduu) durumlarda, terkedilebilecei dnlr. Bu koul ancak ok seyreltik zeltilerde geerlidir. Baka bir deyile seyreltik zeltiler iin, F = k I0 2,303 b C olup, sabit iddette gelen nlar iin, C dndaki dier arpanlar K gibi bir sabit iinde dnlrse, F = KC

eitlii elde edilir. Bu eitlie gre seyreltik zeltilerde fluoresans iddeti deriimle doru orantl olmaktadr. ekil 5.3 de fluoresans iddetinin deriimle deiimi verilmitir. ekilden yksek deriimlerde, bir bakma 2,303 bC > 0,05 olduu durumlarda, parantez iindeki ilk terimin yanndaki dier terimler nemli olmaya balar, ve eride dorusallktan negatif bir sapma, daha sonra da bir maksimumdan geerek azalma gzlenir. Bu z Sndrme ve z Sourma gibi iki nedene balanabilir.

ekil. 5.3. Fluoresans iddetinin deriimle deiimi.

z Sndrme, uyarlm fluorol molekllerin birbirleriyle ve zgen moleklleriyle arpmalar srasnda, molekller enerjilerini masz bir gei olan d dnmle zgen molekllerine ve dier molekllere aktarrlar, ve bylece deriim arttka arpma ve z sndrme olaslnn artmas nedeniyle fluoresans iddetinde azalma oluur. z Sourmada, yaym dalga boyu, bir sourma pikinin dalga boyu ile aktnda, dier fluorol molekller yaymlanan nlar sourarak fluoresans iddetini drrler. Deriim arttka zeltiden geen yaym nnn, dier uyarlmam fluorol molekller tarafndan sourulmas artm olacak ve fluorsans iddeti de iyice azalacaktr.

Uyarc In Kaynaklar W ve H2 (yada D2) lambalar kullanlsa da, ou uygulamalarda bunlardan daha iddetli n veren Hg ve Xe-ark lambalar kullanlr. nk Eitlik (5-5) ten de grld gibi, fluoresans iddeti, uyarc nn iddetiyle doru orantldr. Filtreli fluorometrelerde en ok kullanlan uyarc n kayna, dk basnl ( 810mmHg) cva buhar lambasdr.

Srekli bir n kaynann gerekli olduu spektrofluorometrelerde ise Xe-ark lambas kullanlr. Bu lamba 300-1300nm aralnda srekli spektrum verir, ve alma ilkesi, 6000K de kara cisim mas eklindedir. Son yllarda fotolminesans iin uyarc kaynak olarak Laser Kaynaklar kullanlmaktadr. Filtreler ve Monokromatrler Fluorometrelerde giriim ve sourma filtreleri, spektro-fluorometrelerde de pirizmal yada optik al monokromatrler kullanlr.

Dedektrler Fluoresans sinyali, dk iddetli olduu iin katlandrlarak dedekte edilmesi gerekir. O nedenle duyar fluoresans cihazlarnda bu amala fotokatlandrclar kullanlmaktadr. rnek Kaplar Hem camdan ve hem de silikadan yaplm silindirik yada dikdrtgenler pirizmas eklindeki kaplar kullanlr. Yalnz kap blmesi yle olmaldr ki, salan nlarn dedektre ulamas en aza indirilebilsin.

UYGULAMALAR

Fluorometrik yntemler, genelde sourmaya dayal olan spektrofotometrik yntemlerden 10 - 103 kat daha duyardr. Bunun nedeni deriime baml parametre, F, nin llmesi, kaynak iddeti, I0, n llmesine baml deildir. Oysa sourma yntemlerinde sourmann lm, hem kaynak iddeti, I0, a ve hem de geen nn iddeti, I, nn llmesini gerektirir, ve absorbans da bu iki deer arasndaki oranla ilikilidir. Fluorometrik yntemin duyarl, kaynak iddeti artrlarak ykseltilebilir. Spektrofotometrik yntemde ise, kaynak iddeti artrldnda bal olarak geen nlarn iddeti de artaca iin, bunlar arasndaki oranda nemli bir deime olmayacaktr, o nedenle deriime baml parametre, A, artmayacaktr.

1) norganik Trlerin Fluorometrik Analizi

norganik maddeler arasnda dorudan fluoresans oluturanlarn says ok azdr. O nedenle bunlarn fluoresans lmne dayal tayinleri, dorudan ve dolayl yoldan gerekletirilebilir. Birinci yolda, fluorometrik bir reaktifle bir metal iyonu kompleksletirilerek kompleksin fluoresans iddeti llr, ve metal iyonu tayin edilir. kinci yolda ise, tayin edilecek maddenin fluoresans iddetinde oluturaca azalma llerek, daha ok anyonlarn analizleri yaplabilir.

Metal yonlarnn Dorudan Tayini: Fluoresans veren gei metal iyonlarnn says iki nedenle azdr: 1) Bu iyonlarn ou paramagnetik zellikte olmalar nedeniyle sistemler aras gei artar. Bu nedenle fosforesans yapma olasl artar, fluoresans yapma olasl da azalr. 2) Gei metalleriyle olan kompleksler birbirine ok yakn enerji dzeylerine sahiptir. Bu da i dnm olasln artrr, yine fluoresans azalr.

Fluorometrik

tayin amacyla balca, 8-hidroksikinolin, flavanol, Alizarin Garnet R ve benzoin reaktifleri kullanlr.

OH
O OH O

Flavanol
O C OH C H

8 - hidroksikinolin
OH N=N HO OH

Alizarin Garnet R

Benzoin

SO3Na

izelge 5. Anorganik maddeler iin kullanlan kimi fluorometrik yntemler.

yon Al3+ FB4O72Cd2+ Li+ Sn4+ Zn2+
Reaktif Sourma Fluoresans Duyarlk Giriim Dalga Boyu Dalga Boyu (g/ml) (nm) (nm) 470 500 0,007
Be,Co, Cr, Cu, F-, NO3-, Ni, PO43-, Th, Zr Be, Co, Cr, Cu, Fe, Ni, PO43-, Th, Zr Be, Sb NH3 Mg F-, PO43-, Zr B, Be, Sb, renkli iyonlar

Alizarin Garnet R

Alizarin GarnetR nin Al3+ ompleksi Benzoin 2-(o-hidroksifenil) benzoxozol 8-hidroksikinolin Flavanol Benzoin

470

500

0,001

370 365 370 400 -

450 mavi 580 470 yeil

0,04 2 0,2 0,1 10

2) Organik Trlerin Fluorometrik Analizi

Fluorometri, bir ok organik ve biyokimyasal trlerin tayininde kullanlmaktadr. Aralarnda ok sayda organik bileiin, enzimler ve koenzimlerin, tbbi reaktiflerin, bitkisel rnlerin, steroidler ve vitaminlerin bulunduu 200 e yakn maddenin fluorometrik analizi yaplabilmektedir. Yntem en ok, adenin, guanidin, indol, naftoller, aromatik polisiklik hidrokarbonlar, antranilik asit, salisilik asit, rik asit, triptofan, adrenalin, penisilin, fenobarbitaller, prokain, alkil morfin, klorofil, flavanoidler, vitamin ve vitamin rnleri gibi, gda rnlerinin, farmasotik ve klinik rneklerin ve doal rnlerin analizine uygulanmaktadr.

Kemilminesans lm

Kemilminesans lm sistemi olduka basittir. Bir tepkime kab ve uygun bir fotokatlandrc yeterlidir. Tek n kayna, analit ve reaktif arasndaki tepkime olduu iin dalga boyu seicisi gerekmez. Reaktif kartrldka, kemilminesans tepkimesinden alnan tipik sinyal zamana kar kaydedilir, bu sinyal bir maksimuma kadar hzla artar ve tepkime tamamlandktan sonra stel olarak azalmaya balar. Belli bir zaman dilimi iinde alnan sinyal integre edilir. Ayni ilemler standarda da uygulanarak karlatrma yaplr. ou zaman deriim ile sinyal arasnda dorusal bir iliki gzlenir.

Analitik Uygulamalar

Kemilminesans yntemi genelde ok duyar bir yntemdir. Grlt olmadndan dk yaym iddetleri kolaylkla llebilir. Ayrca filtre ve monokromatrler de kullanlmad iin nlarn zayflatlmas da sz konusu deildir. Yntemin belirtme alt snrn, dedektr duyarlndan ok reaktiflerin safszlklar kontrol eder. Duyarlk ppm - ppb dzeyindedir. Bu yolla balca gaz rneklerinin, sv evrede inorganik ve organik trlerin analizleri yaplabilmektedir. Gazlarn Analizi: Ozon, azot oksitleri ve kkrt bileikleri gibi havay kirleten ve yksek duyarlk isteyen maddelerin tayininde kemilminesans uygun bir yntemdir. Bu yolla en yaygn olarak NO tayini yaplr.

Tepkimeler, NO + O3 NO* + O2 NO* NO2 + h ( = 600 2800nm) Sisteme bir elektrojeneratrden ozon gnderilir ve kemilminesans mas fotokatlandrc tp ile gzlenir. 1ppb - 10000ppm arasndaki NO deriimleri iin yant dorusaldr. Atmosferde 20km ykseklere doru atmosferik bileenlerin deriimlerinin izlenmesinde bundan yararlanlr. Yntem egsoz gazlarndaki NO2 tayinine de uygulanmaktadr. Burada nce rnekteki NO2, 7000C ye stmayla bozundurulur, ve biraz nce verilen yntemle NO tayin edilir. NO NO + O

Bir baka rnek havadaki ozon tayinidir. Yntem aktif silikajel yzeyinde adsorblanm Rodamin B ile ozon arasndaki kemilminesans tepkimesine dayaldr. Bir baka ozon tayin yntemi de gaz faznda ozon ile etilenin kemilminesans tepkimesine dayanr. Her iki reaktif de ozon tayini iin seimlidir. SO2, H2S ve CH3SH tayinleri de hidrojence zengin bir alevde bu bileenleri ieren gaz rneklerinin stlmas ile oluan kemilminesans lmne dayanr.

SO2 tayini iin tepkime,

2SO2 + 4H2 S2*+ 4H2O S2* S2 + h ( = 300 425nm) eklindedir. Burada llen yaym iddeti uyarlm dimerlerinin deriimiyle ilikilidir.

norganik Trlerin Analizi: Sv evrede gerekletirilen kemilminesans tepkimelerinin ounda -CO-NH-NHR gurubunu ieren organik bileikler kullanlr. Bu reaktifler O2, H2O2 ve dier bir ok ykseltgenlerle tepkimeye girerek kemilminesans zellikte rn verirler. Bu bileiklerden en ok bilineni lminoldr. Lminoln O2 ile verdii tepkime rnnn yaym spektrumu, 3-aminoftalat iyonunun fluoresans spektrumu ile aynidir.
NH2 O C C NH NH
+ 2 OH + O2

NH2 COO N2 + 2 H2O + COO

+

hv

Lminol

3-aminoftalat iyonu

Lminoln O2 ve H2O2 ile verdii tepkimelerin kemilminesans iddetini kimi metal iyonlarnn artrc (katalizr) ve azaltc (inhibitr) etkileri vardr. Kemilminesans iddetindeki artma ve azalma llerek sz konusu metal iyonlarnn tayini olanakl hale gelir. Organik Analizler: Lminoln O2 ve H2O2 ile verdii tepkimeye, bir ok organik maddenin de katalitik yada inhibe edici etkisi vardr. Bu maddeler arasnda, aminoasitler, sinir gazlar, kimi insektisitler, hematinler, naftalin ve -NO2, -NH2, -OH gruplarn ieren benzen trevleri vardr. Kemilminesans iddetindeki farklanmadan yararlanlarak bu maddelerin tayinleri yaplabilir. nemli bir uygulama kan lekelerinin belirlenmesidir. nk hemoglobinin yukardaki tepkimeye kuvvetli bir katalitik etkisi vardr.