Madde Özellikleri

1
Bu nitede, varlklarn enlerinin ve boylarnn deitirilmesi durumunda kesit alanlarnn, yzey alanlarnn, hacimlerinin ve ktlelerinin deiip deimeyeceini, canllarn eitli zellik ve ihtiyalarnn yzey alanlarna, hacimlerine ve ktlelerine bal olup olmadn, su bceinin neden suya batmadan hareket edebildiini, kavanozundan ok ince olarak szlen sv baln akmas kesildiinde neden tekrar yukar ekildiini, su damlasnn neden kresel davrandn, bir gaz olarak atmosferin nasl olutuunu, atmosferin katmanlarn, plazmann nasl retildiini, kuzey ve gney kutup klarnn nasl olutuunu reneceiz. Katlarda boyutlar aras ilikiler ve dayankllk, svlarda klcallk ve yzey gerilimi, yapma(adezyon) ve tutma(kohezyon) olaylar, atmosferin oluumu ve souk ve scak plazma bu nitede anlatlacaktr.
Madde ve zellikleri
Silindirik yapda konserve kutular iml etmek iin en az teneke harcayarak en byk hacimde konserve kutusu iml etme problemi matematiksel olarak ifade edilip zlebilir. Burada konserve kutusunun ap ve ykseklii birbirine eit alnrsa en kk alan ile en byk hacim kaplanm olur. Ancak konserve kutularnn dayankll iin malzeme kalitesinin yannda kesit alannn uygun olmas, hafif ve paslanmaz olmas, maliyetinin uygun olmas da gerekir.
Burada; maddelerin doada, kat, sv, gaz ve plazma olmak zere drt hlde bulunduunun bilindii, ortak ve ayrt edici zelliklerinin neler olduunun renildii. Kat, sv, gaz ve plazma maddelerin hacimlerinin llp llemeyecei ve zktlelerinin hesaplanp hesaplanamayacann bilindii kabul edilerek dayanklln nelere bal olduu, svlarn yzey gerilimi ve klcalln nelere bal olduu, souk ve scak plazmalar ve aurolar anlatlacaktr.
En kk boyuttan en byk boyuta gei yaplrken, fiziksel dnyann bir taraf nem kazanrken dier taraf nemsiz hle gelir. Yani, kendi llerimizde nemsiz olan bir ok zellik, ok kkte ve ok bykte nem kazanr. Bizim btn l ve tart sistemlerimiz kendi normal leimizden, yani kendimizi nasl grdmzden etkilendii iin, byk lekli yaplar, mesela byk binalar veya transatlantikler ina edilirken, lek deiiklii faktrleri hesaba katlmazsa, beklenmedik sonularla karlalabilir. Bir ary model alarak ve onun geometrik oranlarn koruyarak devasa, muhteem ve mkemmel bir uak ina edebiliriz. Sonuta da sadece kck bir problem kar: uak uamaz. O nedenle katlarda boyutlar aras ilikiler ile dayankllk nemli bir yere sahiptir.
KATILARDA BOYUTLAR ARASI LKLER VE DAYANIKLILIK

Bir makine icad edilirken deiik modeller denenir, bir dizi testler yaplr. Kullanlan malzemelerin boyutlarna gre, ideal olan model bulunmaya ve bunlarn sonucunda asl hedefe ulalmaya allr. Bir tasarmda mmkn olduu kadar az malzeme kullanarak, en dayankl yapy elde etmeye almak, aracmzn yakt ile mmkn olduunca fazla seyahat edebilmek, elimizdeki kstl bir miktar para ile mmkn olduunca en kaliteli ve dayankl bir ayakkaby almaya almak, pazarda alveri yaparken mmkn olduunca az para harcayarak, en kaliteli meyve ve sebzeleri almaya almak, bir ii en ksa zamanda ve en iyi ekilde bitirmeye almak hayatmzn iinde yer alan gereklerden bazlardr.
Canllarn yaplarnda, hareketlerinde ve davranlarnda dayankllk problemlerinin varl ve bunlarn en iyi ekilde zld, bilim adamlarnn yaptklar matematiksel modeller ve deneylerle dorulanmtr. Canllarn kemiklerinin minimum arlkta ve maksimum dayankllkta olmas bunun bir gstergesidir. Canllarn kemik tasarmlar mkemmel ina edilmemi olsa idi, ya arln fazlalndan dolay hareket zorlaacak, yahut yeterli mukavemet olmadndan kemikler kolayca krlacak ve canlnn hayatn devam ettirebilmesi zorlaacakt. Baz canllarn kemikleri ii bo boru eklindedir. Bu ekil, ii dolu silindirik yapya gre daha dayankldr. Kemiklerin iinde ise ilik bulunmaktadr. Kemikler srekli ivmeli harekete maruz kaldklar iin dayankllkla birlikte hafif olmalar da ok nem arz etmektedir. te tm bunlar gznne alndnda, katlarn boyutlar, kesitleri, yzey alanlar ve hacimleri aras ilikilerle, dayanklln nelere bal olduunun ok iyi bilinmesi gerekmektedir.
I. NTE
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
Kat hldeki maddeler, belli bir oranda bytlr ya da kltlrse kesit alanlar, yzey alanlar, hacimleri ve ktleleri de belirli oranda byr ve klr. Canllarn eitli zellik ve ihtiyalar bu deerlere gre deiir. Genel olarak, kesit alannn kltlmesi dayanklln azaltrken kesit alannn byltlmesi dayanklln artrr. Dikdrtgen prizmas, silindirik ve kresel cisimlerin yzey alanlarnn hacimlerine oranlar boyutlarna baldr. Kat cisimlerde yzey alan hacime oranlandnda bu oran en dk kresel cisimlerde olmaktadr. Dzgn geometrik ekilli cisimlerin hacim hesaplamalarnda kullanlan matematiksel ifadeleri renmitik. imdi de baz geometrik ekilli cisimlerin hacim formllerini hatrlayp, kesit alan ve yzey alanlarnn nasl hesaplandn renelim. Ksa kenar w, uzun kenar l ve ykseklii h olan dikdrtgenler prizmasnn hacmi; Yarap r olan bir krenin hacmi 4 V= r3 matematiksel ban3 ts ile hesaplanr. Krenin kesit alan, S = r2 bants ile, yzey alan ise, S = 4r2 bants ile hesaplanr. Bu krenin kesit alan ile hacim ve yzey alan ile haciminin oran ise u ekildedir:
Kesit alan 3 = Hacim 4r Yzey alan 3 = Hacim r
O DS
h w
Bir kenarnn uzunluu l olan kbn hacmi V = l 3 matematiksel bants ile hesaplanr. Kbn kesit alan, S = l
2 2
V = w l h matematiksel bants ile hesaplanr. Dikdrtgenler prizmasnn kesit alan, S = l w bants ile, yzey alan ise,
w DS
l l
bants ile, yzey alan ise,
S = 2 ( l w + l h + w h) bants ile hesaplanr. Bu prizmann kesit alan ile hacim ve yzey alan ile haciminin oran ise u ekildedir:
Kesit alan 1 = Hacim h
Yzey alan 1 1 1 = 2 + + Hacim l w h
S = 6 l bants ile hesaplanr. Bu kbn kesit alan ile hacim ve yzey alan ile haciminin oran ise u ekildedir:
Kesit alan 1 = Hacim l Yzey alan 6 = Hacim l
Taban yarap r, ykseklii h olan bir silindirin hacmi V = r2 h matematiksel bants ile hesaplanr. Silindirin kesit alan, S = r2 bants ile, yzey alan ise,
r
Taban yarap r, ykseklii h olan bir koninin hacmi 1 V = r2 h matematiksel 3 bants ile hesaplanr.
h r
S = 2r (r + h) bants ile hesaplanr. Bu silindirin kesit alan ile hacim ve yzey alan ile haciminin oran ise u ekildedir:
Kesit alan 1 = Hacim h r +h Yzey alan = 2 Hacim r h
Koninin yzey alan, yanal alan ile taban alannn toplamna eittir. Koninin yanal alan bir daire dilimidir. Daire diliminin alan, yay uzunluu ile yarapnn arpmnn yarsna eittir. Yay uzunluu taban evresine eit olduundan yanal alan r l ye eittir. Yzey alan ise, S = r2 + r l bants ile hesaplanr. Bu koninin yzey alan ile haciminin oran ise u ekildedir:
Yzey alan 3 = 1+ Hacim h r
Fizik / 10. Snf
I. NTE
Madde ve zellikleri
Kk boyutlu cisimlerin birim ktlesine den yzey alan, byk boyutlu cisimlere gre daha fazladr. Yani bir kilogram byk boyuttaki patateslerle, bir kilogram kk boyutlu patatesler soyulduunda, kk boyutlu patateslerden daha fazla kabuk kacaktr. Kat maddelerin biim deitirebilmesi iin dardan bir kuvvetin etki etmesi gerekir. Maddenin bu kuvvete gsterecei direni, onun dayanklln gsterir. Her maddeye gre deien bu dayankllk belli kat saylarla gsterilir.
Madde Alminyum Prin Bakr elik Tungsten Cam Sktrlma sabiti (N/m2) 7,01010 6,11010 141010 161010 201010 5,0 - 5,51010
Benzer olarak hacimleri eit olan kresel bir karpuz ile kp eklindeki bir karpuz kesildiinde kresel karpuzun kabuu daha az kar. Maddelerin ktlesi m = d V bants ile hesaplanyordu. Bu bantya gre, boyutlar byltlen kat cisimlerin hacimleri, dolays ile ktleleri de byr. Boyutlar kltlen kat cisimlerin hacimleri dolays ile ktleleride klr Varlklarn en ve boyca belli bir oranda bytlmesi ya da kltlmesi durumunda kesit alanlar, yzey alanlar, hacimleri ve ktleleri de belirli oranlarda byr ya da klr.
Bir halatn dayanklln ele alalm. Bir kiinin aslmasyla kopabilen bir halata zde iki halat, yan yana konduunda, ayn kuvvetle aslan iki kii tarafndan koparlabilir. nk bir uzun halat yerine konan ayn kesit alanna sahip iki halatta lif says iki katna kar. Yani, bir halatn kopmaya dayankll kesit alanyla (yarapnn karesiyle) orantldr. Ayrca ayn iliki sadece halatlar iin deil, ekme iin kullanlan kablolar ve yk tayan kolonlar (direkler) iin de geerlidir. O halde bir halatn, kablonun veya kolonun yarap iki katna karlrsa, boyca dayankll drt katna kar. Dayankllk = k l 2 matematiksel bants ile hesaplanr. Bu bantdaki k, orant kat saysdr. Eiffel Kulesine benzeyen, fakat mesela 10,000 metre yksekliinde bir bina asla ina edilemez. Dalar nemli ksmlar itibariyle kat yaplardr, ilerinde fazla boluk bulunmaz. Bir devin kemiklerinin kaln olmas gibi yeryznde da byklnde bir cismin tamamnn dolu olmas gerekir. Aksi halde, imdiye kadar bilinmeyen bir malzemeden yaplmtr dememiz gerekir. Dayankllk, ktle ekimi etkisinden uzaktaki yerde bulunan yaplar iin de geerlidir. Yapy oluturan malzeme miktar arttka, ekim kuvveti de artacak ve btn yap iinde boluk kalmayacak biimde kendi zerine kecektir. Ktlenin fazla olduu ksmlarda ekim kuvveti de fazla olacandan, yap bir nokta etrafnda simetrik hle gelinceye kadar biim deitirecektir. Byle bir yap da ii dolu bir kredir. Dayankllk, mikro alemde de geerlidir. Burada ktle ekim etkileri nemini yitirecek, yzey etkilerinin nemi artacaktr. ok daha ke inildiinde, yzeyler artk przsz ve dmdz grnmeyecek, ptrler ve przler ortaya kacak ve yzeyin belirlenmesinde zorluk ekilecektir. O alemde baka tanmlama biimleri kullanmamz gerekecektir. Yine de lek faktrleri gnlk hayatmzda grdklerimizden ok farkl ekillerde atom blgesinin hakim unsuru olarak karmza kacak ve artc sonular olacaktr.
Karnca, vcut arlnn birka kat arlndaki ykleri rahatlkla kaldrabilir. Ancak karncay orantl olarak insan kadar bytecek olsak kendi arln bile kaldramaz. Benzer olarak karnca, eek ve filin kendi arlklarna gre tayabilecei arlk miktar en fazla karncada en az ise filde olur. Kat bir cismin zelliini kaybetmeden, gerilme ya da sktrlma gibi etkilere, gsterdii dirence dayankllk denir. Kat cisimlerin kesit alan dayankllk ile ilikilidir. Ayn maddeden yaplm iki cisimden kesit alan byk olann dayankll, kesit alan kk olannkine gre daha fazladr. Bu nedenle, kat cisimlerin dayankll kesit alanlar ile doru orantldr. Kprlerin dayankll ayaklarnn kalnlna, halatn dayankl ip saysna, haman dayankll kesit alanna ve ip kalnlna baldr.
I. NTE
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
Kat cisimlerin boyutlarnda yaplacak deiim, kesit alanlarnn, hacimlerinin ve ktlelerinin deimesi demektir. Kat bir cismin boyutlar hangi oranda deiirse kesit alan bu orann karesi kadar, hacmi bu orann kb kadar, ktlesi ve arlda bu orann kb kadar deiir. Kat cisimlere uygulanan kuvvet, katnn dayankllk snrn geerse kat krlr veya atlar. Betonlarda atlamay nlemek iin tel, lif ya da elik ubuk kullanlr. Bunlar betonun gerilim sabitini byterek daha dayankl olmasn salar. Dayankllk kesit alan ile doru orantl iken arlk hacimle orantldr. Kp eklindeki kat bir cismin kenar uzunluu iki katna karsa kesit alan drt katna kar. Bu dayanklln drt kat artmas anlamna gelir. Ancak katnn hacmi sekiz kat artacandan arlda sekiz kat artar. Dolays ile katnn boyutu iki katna karldnda dayankll bir birim artarken arl iki birim artar. Sonu olarak herhangi bir varln bytld dnlrse, arl dayankllndan daha hzl byyecektir. Bu ise o varlk iin dengesizlie sebeb olacaktr. Evrende her ey olmas gerektii boyuttadr. Bir karnca, bir fil kadar byk olamaz. Gk delenlerin boyunda goril ya da dev adam olamaz. Karncalarn bacaklarnn ince, filin bacaklarnn kaln olmasnn belirli bir sebebi ve amac vardr. Karnca ve filin yaratl gayeleri ayn olmad gibi tm canllarn yaamlarn srdrd ortama en uygun yaplar, dayanklklar vardr. Varlklar amalarna uygun olarak en hassas llere gre yaratlmtr. rnein geyik ve atn ayaklar uzun ve ince, fil ve su aygrnn ayaklar ksa ve genitir. Bu, canlnn vcut arln rahatlkla tayabilecei en uygun ldr. varln boyutlar artyorsa yzey alanndaki byme kesit alannda olduu gibi byme oranna baldr. Bir cismin boyutu hangi oranda deiirse yzey alan bu orann karesi ile deiir. Bir cismin boyutlar byrken yzey alanndaki artn, hacmindeki arta oran azalr. Tersine bir cismin boyutlar azalrken yzey alanndaki azaln, hacmindeki azala oran artar. Ayn maddenin kk paral olanlarnn, birim hacmi bana den yzey alan, byk paral olanlarnkinden daha byktr. rnein kzartma yapmak iin iri patateslerin seilmesi daha az fire verilmesi salar. Bir kilogram arlndaki tek patatesten kacak kabuk, yzey alan lsndedir. Ayn patates eit olarak paralara blnm kk patateslerden olsayd, fazladan d kabuk soymak zorunda kalrdk. Bu ise boyut kldke yzey alanndaki azaln hacimdeki azala orannn artaca anlamna gelir. Bilinen geometrik biimli cisimler incelendiinde krenin zel bir yere sahip olduu grlr. nk eit hacimli kapal cisimlerde yzey alan en kk olan cisim kredir. Yzey alannn hacmine oran en kk olan kre olduundan, eit byklkteki yzey alanlarndan en byk hacmi kre evreler. Buradan karlacak sonu udur; birim hacime den yzey alan en az kresel cisimlerdedir. Dnyamz ve dier gk cisimlerinin eklinin kresel olmasda kreye ait bahsi geen zellikten dolaydr. Gk cisimleri ok byk ktlelidir. Bir cismin ktlesi ne kadar bykse, ktleyi oluturan her bir paraca etki eden ktle eki kuvvetide o kadar byk olur. Bir gk cisminin paralarna etki eden kuvvetler, merkeze dorudur. Bu nedenle d yzeylere etki eden kuvvetler bu ksmlarn, i ksmlarda boluk brakmayacak ekilde ieriye doru skmasn salar. Bylece d ksmlar merkeze gre simetrik bir ekil alarak kre olutururlar. Maddelerin yzey alan ile hacimi arasndaki iliki gnlk yaamda ve evremizde bir ok sonularn olumasna neden olur. Maddelerin kk olanlarnn daha abuk pimesi ve daha abuk deiim gstermesi bu duruma birer rnektir. Maddelerin yzey alan/ hacim oran ilikisinden dolay, rnein ince dilinmi patateslerin yzey alan kaln olarak dilinmi patateslerin yzey alanndan fazla olduundan kzgn yada ince olanlar daha abuk pier. nk kzartma ilemi patatesin yzeyindeki taneciklerle ilgilidir. Ne kadar ok tanecik kzgn ya ile temasta olursa, patates o kadar abuk kzaracaktr. Benzer ekilde ince hamurlu pizzalarn kaln hamurlu pizzalara gre, ince kftelerin kaln kftelere gre daha abuk pimesi yzey alan/hacim oranlarnn byk olmasndandr. Kfteler, kresel deilde yarap byk ykseklii ok kk yaplarak yani yzey alan/hacim oran artrlarak(ayn hacimi daha geni yzey alanna yayarak) daha abuk piirilebilir.
Balinalarn iskelet kemikleri balinann arln dengeleyecek dayankllkta deildir. Balinalar suyun iinde iken suyun kaldrma kuvveti ile denge salarlar. Balinann kemiklerinin zayf olmas su iinde iken balinann hareketini engellemez. Ancak balina karaya vurduunda tm arl kemiklere biner ve kemikler de bu arl tayamayaca iin krlarak balinann lmesine neden olur. Boyut deiimlerinde arlk, dayankllktan daha hzl deitii iin, ok yksek bina ina etmek olanakszdr. nk ykseklik arttka kullanlan malzemelerin arlklar dayankllndan daha hzl artacaktr. Dolays ile teknoloji ne kadar gelisede maddelerde olan arlk dayankllktan hzl deiir gereinin nne geilemeyecektir. Sonu olarak maddelerde bahsi geen bu zellik nedeni ile ulalacak ykseklikler snrsz olamayacaktr. Varlklarn boyutlarndaki deiim yzey alanlarnn yada kesit alanlarnn deimesine neden olur. Bir
Fizik / 10. Snf
I. NTE
Madde ve zellikleri
Eit hacime sahip, kp eker ile toz eker aya atldnda toz ekerlerin daha abuk erimesi, eit hacime sahip demir tozlar ile demir parasndan, demir tozlarnn daha abuk paslanmas, sobaya konulan eit hacime sahip kmr tozlar ile kmr paralarndan kmr tozlarnn nce tutumas, eit hacime sahip kk buz kalplar ile byk buz kalplarndan kk olanlarn daha nce erimesi veya iine brakld iecei erken soutmas yine yzey alan/hacim orannn byk olmasndan kaynaklanmaktadr. Doada bir ok canlnn yaama biimi ve beslenme ihtiyalar, yzey alan/hacim oranna yani vcut zelliklerine gre deiir. Bilindii gibi filler ok byk hayvanlardr ve havann ok scak olduu blgelerde yaarlar. Filin kulaklarnda bir ok kan tayc damar vardr. Bunlar scak kan kulan yzeyine tarlar ve scakln buradan havaya gitmesini salarlar. Ayrca fillerin kulaklarnn geni olmas, toplam yzey alanlarnn daha geni olmasn salar. Bundan dolay evreye daha geni yzeyden s verir ve daha abuk serinlerler. Hcreler beslendike yzey alanlarda byr. Ancak yzey alanlarndaki byme hacimdeki byme kadar hzl gereklemez. Bunun sonucu olarak belirli bykle ulaan hcre iin, alnan besin, ihtiyac karlayamaz duruma gelir. Bu durumda hcre daha fazla bymek yerine blnerek yzey alann artrma yoluna gider ve yaamn bu ekilde srdrr. Tavan ve kedi gibi hayvanlar, ay ve foklara gre daha fazla s kaybederler. Kk boyutlu canllar iin yzey alan/hacim oran byk olduundan bu canllarn ald besin daha ok vcut scaklklarn korumak iin olur. Dolays ile bu canllar byk olanlara gre daha fazla besine gereksinim duyarlar. Boyutlar kk olan canllar byk olanlara gre yksekten derse kk boyutlu canllara hareketi engelleyici daha byk bir kuvvet uygulanr. Canlya uygulanan kuvvet, canlnn yzey alan ile orantldr. Uurumdan den kedi ayn yerden den filden daha ansl olur. nk yzey alan/hacim oran kedide daha fazladr.
Buna gre, byk canllarn yzey alannn hacmine oran daha kk olduu iin zor s kaybederler. Bir fil iin bu ciddi bir problemdir ve ssn atabilmesi iin file yzey alann geniletecek ekilde byk kulaklar bahedilmitir. Aksine sy korumas gereken kutup aysna ise kk kulaklar verilmitir. ri bir dinozor tr olan Dimetrodonun srtnda yelken eklinde ince bir deri yzey bulunur ve bu yzey hayvann toplam alan ile deil, hacmi ile orantl olacak ekilde bymektedir. Dolays ile bu organ snn dzenlenmesine yardm etmektedir. Bir ubuun dayankll kesit alan (l 2) ile orantldr. Ayaklar zerinde yryen bir canly ele alrsak vcut arln destekleyen bacaklar bir ubuk olarak dnlebilir. Bacaklarn dayankll l 2 ile orantl iken, arl ise hacmi (l 3) ile orantldr. Baka bir deyile dayankllk oran 1/l ile orantldr. Canlnn karakteristik uzunluu (l) arttka bu oran azalacaktr, yani ayn dayankll salamak iin normalden daha kaln bacak kemiklerine ve daha fazla kasa ihtiya olacaktr. Bu sebepten dolay bir fareyi orantl ekilde filin byklne kadar ulatrm olsak bile, bu garip canl muhtemelen yetersiz kaslardan dolay hareket edemeyecek ya da hareket srasnda bacaklar krlacaktr. Fil ve dinozorlar gibi dev canllarn vcutlar ile orantsz kaln bacaklar canllarda bir denge oluturmak iindir.
Dev goril, dev arlar ya da bceklerin olduu kurgu filmler, bilimsel gereklerden ok uzaktr. Bu tr filmlerde mantk aranmaz, sadece grsel efektler filme heyecan katar.
Canllar sy korumak ve gerektiinde s retebilecek ekilde yaratlmlardr. Scak iklimlerde metabolizmada oluan fazla snn dar atlmas nemli iken, souk iklimlerde ise enerji kaybedilmemesi ve mmkn olduunca uzun sreli tutulmas nemlidir. l niceliini canlnn karakteristik uzunluu kabul edersek, metabolizmada retilen s enerjisi canlnn hacmi ya da l 3 ile, bu enerjinin d ortama geii ise yzey alan l 2 ile orantldr. Baka bir deyile retilen snn kaybedilme kolayl ya da kazanma zorluu l 2/l 3=1/l ile orantldr.
N O T
Kemiklerimiz dayankllk ve hafiflii birletiren ideal yaplardr. Binalarn % 60-70 arln, yk tayan binann iskeleti olutururken; insan iskeleti, vcut arlnn 1/7 si kadardr. Omurgamz ve onun etrafndaki kaslar 7 000 newtonluk arlklara dayanabilecek ekildedir. Bu kadar hareket ve ekleme sahip bir yap, hareketlilikle salaml birletiren en iyi yapdr.
I. NTE
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
N O T
Memelilerin kemikleri, ii bo boru eklindedir ve bolukta ilik vardr. Yaplan matematik hesaplamalar dayankllk ve hafifliin bir arada olabilmesi iin, i yarap/d yarap orannn 0,4 ila 0,7 arasnda olmas gerektiini gstermitir ki, btn memelilerde yaraplar oran bu snrlar ierisinde kalmaktadr. nsan vcudunu ayakta tutan kablo ve kolonlar kas ve iskelet sistemidir. Burada tanan yk mevcut et, kemik, kan vb yani, vcut ktlesidir. Vcut ktlesi de ktle = zktle hacim bantsna gre vcut hacmiyle orantldr.
kullanlmaldr ya da normal bir insana gre devin dayankllnn azalmas gerektii kabul edilmelidir. Boyu orantsz biimde artarsa, der ve kendi arl altnda ezilir. Dier taraftan, vcut lleri klrse, vcudun dayankll ayn lde azalmaz, aksine vcut ne kadar klrse nisbi dayankll o kadar byr. Bundan dolay, mesela, kk bir kpek kendi lsndeki 2 veya 3 kpei srtnda tayabilirken, bir at kendi arlndaki dier bir at bile zor tar. Havuzdan ktmzda cildimizin zerinde ince bir su tabakas bulunur. Bu tabaka vcut yzeyimizin her tarafnda ortalama ayn kalnlktadr. Vcut yzeyindeki su miktar, vcut yzey alanyla doru orantldr. (Su miktar l 2, yzey alan uzunluun karesi ile doru orantldr.) Kendi arlmz da vcudumuzun hacmi (l 3) ile orantl olduundan, havuzdan ktmzda tadmz fazla ykn kendi vcut arlmza oran l 2/l 3, yani 1/l ile orantldr. Havuzdan bir bardak su ile km olsak bile bu, vcut arlmz en fazla % 1 artrr. Fakat bir Lilliput sudan ktnda arlnn % 12'si kadar su getirir ki, bu da bir insan iin kutup blgesinde yaayan insanlarn elbiselerinin arlyla edeerdir. Bir sinek slanrsa yk iki katna kar ve bir damla suya hapsolur. Bylece o byklkteki bir bcein aya veya orbaya dtnde oradan niin kamayp mitsizce rpndn anlalm olur. Bir canlnn vcut leinin daha nemli bir etkisi de vardr. Vcudumuzun balca s kaybetme yolu cilttir. (Bir ksm da scak havay dar solumakla kaybedilir.) Vcut scakl ve cildin yaps gibi dier faktrler sabit iken, s kayb vcut yzey alanyla orantldr. (Yani, s kayb l 2) Yediimiz gdalar hem bu s kaybn telafi etmeli, hem de hareket edebilmemiz iin gereken fazla enerjiyi salamaldr. Buna gre en az gda ihtiyac l 2 ile orantldr. Gulliver gibi biri bir veya iki gnde bir yedii bir koyun budu ve bir ekmekle hayatn srdrebiliyorsa, ayn vcut scaklna sahip bir Lilliput ayn gdann sadece (1/12)2 sine ihtiya duyacaktr. Ancak onun leindeki bir koyun budunun hacmi, dolaysyla ktlesi (1/12)3 kat daha kk olacaktr. (Lilliput Gulliver'n 12 kat daha kktr ve hacim, dolaysyla ktle, uzunluun kpyle orantldr.) htiyac olan gdann kendi leindeki gdaya oran 1/l 2/ 1/l 3= l olduundan, Gulliver'in kendi leinde bir tanesini yiyerek doyduu bir but ve bir ekmein, kendi leindeki 12 katn yiyen bir Lilliput ancak doymu olur. Lilliputlar a, dur durak bilmeyen, kpr kpr, daima teye beriye kouturan, ancak biraz suya battnda kolayca hayati tehlike geiren mahluklar olmaldr. Bu zellikleri pek ok kk memeli hayvanda, mesela farelerde, gzleyebilirsiniz.
Gulliver ve Lilliputlar
imdi Gulliver' kendisinin 12 kat uzunluundaki Brobdingnag deviyle karlatralm. Dev, Gulliver'a yap bakmndan tamamen benzediinden, onun her bir boyutu Gulliver'nkinin 12 katdr. skelet ve kaslarn dayaBrobdingnag nkll kesit alanlaryla, dolaysyla, yaraplarnn karesiyle doru orantl olduundan (dayankllk l 2) devin kemikleri Gulliver'nkinin 122, yani 144 kat daha salam olacaktr. Devin arl hacmi ile ve dolaysyla l 3 ile orantl olduundan Gulliver'nkinin 123 kat, yani 1728 kat olacaktr. Bu durumda devin dayankllnn arlna oran, bizimkinin 12 de 1'i kadar olacaktr. Yani, dev bizden 12 kat daha gszdr. Bizim sadece kendi arlmz tamamza karlk dev, arln tarken, bizim kendi arlmzdaki 11 kiiyi srtmzda tarken karlaacamz glkle karlard. Tabi, biz bunu yapamayz, nk halterde Naim'in rekoru kendi arlnn yaklak kat kadardr. Bu nedenle csse bakmndan bizden byk olan hayvanlarn (fil, bizon vs) kemik yaraplar ile csselerinin oran bizimkiyle ayn deildir. Onlarn kemikleri boylarna gre daha kalndr, bylece benzer llerdeki kemikleri zayf klacak l deiiklii telafi edilmi olur. Byk bir devin bacaklarnn orantsnn herhangi bir insannki gibi olmas istenirse, ya daha sert ve salam bir malzeme
Fizik / 10. Snf
I. NTE
Madde ve zellikleri
Bununla birlikte niin fareden daha kk scakkanl hayvan bulunmadn da anlayabiliriz. Balk ve kurbaalar ok kk olabilirler, nk vcut scaklklar evrelerininkinden daha fazla deildir. Yzey ve hacimleri leklendirme kanunlarna gre kk ve scakkanl hayvanlar nisbi olarak (bize gre) daha fazla gdaya ihtiya duyarlar. Gerekten kk olanlar bu kadar gday toplamak bir yana, hazmedemezler bile. uras kesindir ki Lilliputlar'n ziraat, yazar Swift'in tasvir ettii gibi bir lkeyi asla besleyemez. Kohezyon kuvveti > Adhezyon kuvveti ise sv katya yapmaz ve katy slatmaz. Kohezyon, tek bir maddenin ierisindeki atomlarn, molekllerin, iyonlarn ve benzer paracklarn bir arada tutulmasn salayan bir ekim kuvvetidir. Bundan dolay madde kendisini oluturan paracklarn bir arada tutulmasndan dolay dalmadan durabilir. Su damlacklar rnei tipik bir kohezyon rneklemesidir. Bir su damlasn oluturan herbir tanecie dier tanecikler tarafndan, kohezyon kuvveti etki eder. Tanecikler teleme hareketi yapabildiinden maruz kaldklar bu kuvvetler nedeniyle birbirlerine yaklaarak yzey alann kltrler. Bylece damlay oluturan tanecikler mmkn olan en kk uzaklkta toplanarak bir ekil olutururlar. Bu ekilde en kk yzey alanna sahip olan kredir. Adhezyon birbirine benzemeyen iki madde arasnda meydana gelen ekim kuvvetidir. rnein test tpnn iine koyduumuz su ile cva arasnda yzeyde meydana gelen ekil farkl olacaktr. Test tp ierisindeki suyun yzeyi yukarya doru bir yay eklinde gzkr. Cva bulunan test tpnde ise cva yzeyi aaya doru bir yay meydana getirir. Bu durum tamamen adhezyon ve kohezyon ile aklanabilir. ay barda ile tabak arasnda, ince bir su ya da ay tabakas olduunda, adezyon nedeni ile bu sv tabakas bardak ile taba birbirine yaptrr. Adezyon taban arlndan daha byk olduundan taban bardak ile birlikte hareket etmesini salar. Kontakt lenslerin gz kresi zerinde dmeden durabilmesi adezyon sayesinde mmkn olmaktadr. Gz ya svs hem korneay hem de kontank lensi kuvvetlice eker. Adhezyon ve kohezyon, molekller aras bir ekim kuvvetidir. Bu kuvvetler elektriksel kuvvetlerdir. Molekller arasnda ktle ekim kuvvetide vardr. Ancak elektriksel kuvvet, ktle ekiminden 1027 kat daha byktr. Su molekllerinin kendi aralarnda meydana gelen ekim kuvveti (kohezyon), su moleklleri ile cam moleklleri arasndaki ekim kuvvetinden (adhezyon) kktr. Ayn ekilde cva moleklleri arasndaki ekim kuvveti (kohezyon), cva moleklleri ile cam moleklleri arasndaki ekim kuvvetinden (adhezyon) byktr. Bir cam bardak suyla doldurulup tekrar boaltldnda bardan i yzeyine kk su damlacklarnn yapt grlr. Bunun sebebi cam ile su tanecikleri arasndaki adezyon kuvvetidir.
N O T
Bir canlnn s yayma (enerji yayma) hz yzey alan ile ilikilidir. Boyutlar byk olan canllarn d ortamla olan etkileim yzeyleri de byktr. Dolays ile s al verii daha geni yzeyden yaplr. Ancak bu tip canllarn enerji yaymalar iin yeterli miktarda besin almalar gerekir. Bunun iinde boyutlarna gre yemek yemeleri gerekmektedir. Dolays ile canllar, bacak kalnlklarna, kuyruk ve kulak byklklerine ve vcut arlklarna gre yk tayabilir ve o oranda da besine ihtiya duyarlar. Boyutlar byk olan canllar, boyutlar kk olan canllara gre yksekten derlerse daha fazla zarar grrler. Hem ktlelerinin fazla olmas, hem yzey alanlarna gre hacimlerinin fazla olmas byle bir sonucu ortaya karr.
SIVILARDA KILCALLIK VE YZEY GERLM

Belirli bir hacme sahip olmasna ramen sabit bir ekli olmayan ve teleme hareketi yapabilen maddelere sv madde denir. Svlar, iinde bulunduklar kaplarn ya da doldurduklar hacimlerin eklini alrlar. Svlar teleme hareketi yapabilirler. Svlar normal artlar altnda sktrlamazlar. Demir, nikel ve kobalt gibi az saydaki maddenin sv hlleri dndaki svlar mknatstan etkilenmezler. Sv ve gazlarn her ikisine birlikte akkanlar denir. Sv moleklleri bir arada tutan en nemli faktr, molekller aras ekim kuvvetleridir. Sv moleklleri arasndaki ekim kuvvetleri, katlara gre daha zayf olduu iin, sv moleklleri birbirleri zerinden kayar. Sv moleklleri ile dier maddelerin moleklleri arasnda da ekim kuvveti oluur. Ayn tr molekller arasndaki ekme kuvvetine kohezyon kuvvetleri denir. Farkl tr molekller arasndaki ekme kuvvetlerine adhezyon kuvvetleri denir. Bir svnn moleklleri ile katlarn temas srasnda; Kohezyon kuvveti < Adhezyon kuvveti ise sv katya yapr ve katy slatr.
I. NTE
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
Sulu boya frasnn tyleri suyun iindeyken dank durduu hlde sudan kartrken hemen toplanr. Salarmz, suyun iine daldmzda dald hlde sudan karken toplanarak tamamen bamza yapr. Buna benzer birok olayda, svlar oluturan taneciklerin birbirlerine uyguladklar ekim kuvvetini grrz. Ak sv yzeylerinde, tanecikler arasndaki ekim kuvvetlerinden kaynaklanan gerilmeye yzey gerilimi denir. Yzey gerilimi sv yzeyinin bir zar tabakas ile kaplym gibi gergin olmasn salar. Bir svnn iine girmek ya da svdan darya kabilmek iin svnn yzeyinde oluan bu zar etkisini delmek yani yzey gerilimini yenmek gerekir. Yzey gerilimi sayesinde bir ay ka ay yzeyinde dengelenebilir ya da bir ata su yzeyinde yzdrlebilir. Deniz yzeyinin ince bir film tabakas ile kaplym gibi bir grnt olumasna neden olanda yzey gerilimidir. Sv moleklleri arasndaki kuvvetler ksa menzilli kuvvetlerdir. Yzey gerilimi, svnn yzeyindeki herhangi bir dorunun birim uzunluuna, dik dorultuda etki eden kuvvettir. Bir svnn yzey gerilimi, yzeyin her dorultusunda ve her noktasnda ayndr. Yzey gerilimi her svnn yzeyinde oluan bir zelliktir. Ancak her svnn yzey gerilimi eit olmad gibi bir svnn yzey gerilimi de her zaman ayn olmaz. Svlarn baz zellikleri yzey gerilimleri zerinde etkilidir. Bir svnn, sabit bir scaklktaki yzey gerilimini, svnn yapsna bal olan yzey gerilim kat says belirler. Yzey gerilimi, scakla ve svyla temas ettirilen kimyasal maddelere bal olarak deiim gsterebilir. Suyun yzey gerilimi, herhangi bir svnn yzey geriliminden (cva hari) byktr. Aadaki tabloda baz svlarn scaklk deerlerine gre yzey gerilmeleri verilmitir.
Sv Helyum Hidrojen Oksijen Kloroform Etanol Kan Su Su Su Su Cva Tungsten Scaklk(C) Yzey gerilimi (N/m) -270 -255 -183 20 20 37 100 50 20 0 20 3410 2,39 10 4 2,31 10 3 1,32 10 2 2,0 10 2 2,27 10 2 5,8 10 2 5,89 10 2 6,79 10 2 7,27 10 2 7,56 10 2 43,55 10 2 2,5
Bir svnn yzey gerilimi; yzey zerinde svnn yzey genilemesine zt olan birim uzunluk bana den kuvvettir. Yzey gerilimi, yzeye paralel olarak etkir. Yzey geriliminin S sistemindeki birimi N/m veya J/m2 dir. rnein suyun yzey gerilimi 20 C de 7,28 102 J/m2 olduundan suyun yzeyini 20 C de 1 m2 geniletebilmek iin 7,28 joulelik bir enerjiye veya 1 m boyunca sv yzeyinde yer alan molekller aras ilikileri kesebilmek iin 7,28 102 N lik bir kuvvete ihtiya var demektir. Btn svlarda iddeti svnn trne gre deien molekller aras ekim kuvvetleri (kohezyon kuvvetleri) bulunmaktadr. Svlarda i ksmlarda (svnn eitli derinliklerinde bulunan) molekller evresindeki komu molekller tarafndan her ynden eit olarak, dier bir ifadeyle kresel simetrik ekilde, ekim kuvvetlerinin etkisi altnda bulunurlar. Bylece sv ierisindeki bir molekle etkiyen kuvvetler birbirlerini dengeler. Oysa svnn yzeyinde bulunan bir molekl (sv- buhar ara yzeyi gz nne alndnda) buhar fazndaki younluk sv fazdan dk olduundan, sadece yzeyin altndaki molekller tarafndan svnn ierisine doru ekilirler. Sv ierisindeki molekller, yzeydekilere gre daha fazla ekim kuvvetinin etkisi altnda bulunduklarndan potansiyel enerjileri, yzeydeki molekllerin potansiyel enerjilerinden daha dktr. Genel olarak bir cisme etki eden ekim kuvvetleri ne kadar fazla ise cismin potansiyel enerjisi o kadar dktr. ekilde buhar ile temasta bulunan bir sv sistemi grlmektedir.
buhar
sv yzeyi
sv
Svnn i ksmndaki moleklleri yzeye getirerek yzeyi geniletmek iin, sistemin zerine i yaplmas gerekir. Svnn i ksmndaki moleklleri yzeye kararak svnn serbest yzeyini artrmak iin, sv moleklleri arasndaki kohezyon kuvvetlerine kar i yaplmaldr. Bunun sonucu olarak svnn yzey blgesinin ierisinde bulunan znm maddenin serbest enerjisi, svnn dier ksmnn serbest enerjisinden yksektir. Sv yzeyinin mekanik zellikleri, yzey zerine gerilmi hayali bir zarn mekanik zellikleri ile ilikilidir. Sv yzeyi molekller arasnda mevcut olan kohezyon kuvvetlerinin sonucu olarak, bir bakmdan gerilmi hayali bir zar gibi daima bzlmek isteyen ve mmkn olan en kk yzeyi almak isteyen bir molekl kalnlnda ok ince zar gibi dnlebilir.
Fizik / 10. Snf
I. NTE
Madde ve zellikleri
Yzey Gerilimi nasl deiir?
Sv zerindeki gaz younluu ok fazla arttrldnda veya bu sv zerine bu svda znmeyen bir baka sv ilave edildiinde svnn yzey gerilimi kar fazdaki molekllerle girecei molekler etkilemeler sonucu bir miktar azalacaktr.
Suyun yzey gerilimi(102 N/m) 70
nokta ne stteki ne de alttaki svya benzemektedir. Bu svlarn her birinin ayr ayr yzey gerilimleri toplam bu iki svnn oluturduu ara yzey geriliminden her zaman byktr. Her svnn yzey geriliminde bir azalma olacana gre bir baka deyile svlar yzey serbest enerjilerini azalttklarna gre bu svlar birbirinden ayrabilmek iin bir i yapmak gerekir. Svlar farkl ise bu ie adezyon ii denir. Bu i svlar ayn ise kohezyon ii olarak adlandrlr. Aslnda kohezyon ii, bir svy ikiye blp yeni bir yzey oluturulabilmek iin verilmesi gereken enerji miktardr. Yzey gerilim rnekleri; I. Suda yrmek: su yzgeci gibi kk bcekler, suda yryebilir nk arlklar yzeye nfuz etmek iin yeterli deildir.
60 50 0 Scaklk(C) 20 40 60 80 100
ou svlarn yzey gerilimleri artan scaklkla dorusal bir ekilde azalr(baz erimi metaller hari) ve molekller aras kohezyon kuvvetlerinin sfra yaklat kritik scaklk civarnda ok kk bir deer olur. Bir svnn scakl artarsa, taneciklerinin kinetik enerjileride artar. Bu durumda tanecikler daha hzl hareket etmeye balar. Bu da tanecikleri birbirlerine balayan ekim kuvvetlerinin zayflamasna neden olur. ekim kuvvetlerinin azalmasndan svnn yzeyindeki tanecikler de etkilendii iin yzey gerilimi azalr. Benzer ekilde, deterjan ve sabun, suyun yzey gerilimi azaltr. Kresel ekil alm su damlalar zerine kk bir sabun kp braklrsa su damlasnn hemen yayld grlr. Bu da bize sabun kpnn suyun yzey gerilimini azalttn gsterir. Saf bir madde ierisinde bir madde znyorsa znen maddenin ve zcnn karakterine bal olarak yzey geriliminin deitii gzlenir. Ayrca znen maddenin svnn i ksmlarndaki konsantrasyonun birbirinden farkl olmas gerekir. Tuz suyun yzey gerilimini azaltr. Tuz, su tanecikleri arasndaki balar zayflattndan tanecikler arasndaki kohezyon kuvveti azalm, bundan dolay da yzey gerilimi azalm olur. zeltiler ve karmlar oluurken maddelerin kimyasal yaplar, bu maddelerin molekllerini oluturan taneciklerin elektriksel yaplar, bu taneciklerin birbirlerine balanma ekilleri gibi birok baka faktr de etkilidir. Bu nedenle karmlar ve zeltilerin yzey gerilimleri karan maddelerin zelliklerine gre farkl farkl olabilir. Hava otamnda, su ile sirke asidi karmnn yzey gerilimi sirke asidinin katlma yzdesine gre deiir. rnein 20 C ile 30 C scaklk aralnda % 100 sirke asidi iin yzey gerilimi 27,6 N/m iken, % 40 sirke asidi iin yzey gerilimi 40,68 N/m, % 20 sirke asidi iin yzey gerilimi 54,56 N/m dir. Birbiri iinde znmeyen iki svnn birbirlerine temas noktasnda bir yzey gerilimi vardr ve bu
II. Bir ineyi yzdrmek: bir kk ine su gibi youn sv yzeylerinde yzdrlebilir. Bir bardakta tama snrna gelen suyun zerine bir ka deneme yaparak toplu ine yatay olarak konulursa batmadan su yzeyinde yzdrlebilir. III. Sabunlar ve deterjanlar: Su iine katlan deterjan ve sabun kullanm yzey gerilimini iyice azaltt iin kirletilen alanlara ve gzeneklere nfuz ederek kirlenen elbiselerin temizlenmesini salar. IV. Elee dokunmak: Tel ya da ip ile rlm elek ya da sineklik zerine su dkldnde gzenekler su ile kapatlarak bir tabaka oluturulur. Alt ksma su gemez. Eer elee ya da fileye bir tik vurulursa suyun yzey gerilimi krlr ve gzeneklerdeki su yere boalr. V. Souk su ile ykamak: Suyun yzey gerilimi scaklkla azald iin temizlik srasnda scak su kullanlrsa ellerin daha iyi slanmasn salar. Ykama srasnda kullanlacak temizlik malzemesi rnein sabun suyun zaten yzey gerilimini azaltr. Dolays ile eer sabun kullanlyorsa suyun scak olmas gerekmez. Ancak hem scak su hemde sabun kullanm suyun yzey gerilimini iyice azaltr ve daha rahat temizlik yaplmasn salar. amar ykamak iin scak su kullanmann en nemli nedeni scak suyun yzey geriliminin dk ve ok iyi bir slatc olmasdr. Zaten deterjan yzey gerilimi drmektedir, o hlde stma gereksiz olabilir. VI. Dezenfeksiyon: Dezenfeksiyon malzemeleri, genellikle dk yzey gerilimine sahip olup yzey geriliminin zmleyicileridir. Bu malzemeler bakterilerin hcre duvarlarn paralayarak ldrr epeevre sarar, zerlerini tamamen kapatr ve onlara engel olur. VII. Sarlk iin klinik testi: Normal idrarn yzey gerilimi 0,66 102 N/m dir. Sarlk testi idrar zerine dkldnde yzey gerilimi 0,55 102 N/m ye iner. Test, idrar yzeyine pskrtlnce, normal idrarda yzerken, sarlk hastal olanlarda batar.
I. NTE
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
Su kohezyon kuvvetine sahip bir maddedir, yani kendi moleklleri arasnda ekim kuvveti sayesinde dalmadan kalabilmektedir. Su moleklleri iki kutuplu olduu iin, birok maddeye yapabilir, suyun slatma zellii buradan gelmektedir. Su, su moleklleri arasndaki gl kohezyon kuvveti nedeniyle oluan yksek yzey gerilimine sahiptir. Bu etki grlebilir bir etkidir, rnein, kk miktardaki su znmez bir yzey zerine (rnein polietilen) konulduunda, su, dier madde ile beraber dene dek kalacaktr. Su ayn zamanda adhezyon kuvveti yksek bir maddedir. Hidrojen balar nedeniyle su moleklleri birbirlerini de ekerler yani su moleklleri arasnda kohezyon gcde ok yksektir. Sudaki kohezyon ve adhezyon kuvvetleri, suyun belirli klcal yaplar iinde kopmadan ykselmesine ve tanmasna yardmc olur. Bu da bitkilerin karada yaamlarn srdrmeleri asndan nem arz eder.
Klcallk
Ucu aya hafife dokundurulan kp ekerinin ay hzla yukarya, ekerin iine doru ekmesi ve ayn ekeri slatmas, slak ellerimizle kat havluya dokunduumuz anda cildimizdeki su taneciklerinin hzla havlunun iine ekilmesi ve ellerimizin kurumas, bir gazya lambasnda, fitilin st ucuna hazneden yukarya srekli gazya tanmas ve fitil yanarken fitilin slak kalmas, ok ince, temiz bir cam tpn suyun iine batrlmasyla suyun yava yava yukarya doru ykselmesi ve bu olayn belirli bir dzeye ulancaya kadar devam etmesi vb gibi olaylarn temelinde adezyon etkisi grlr. Bir svnn ok ince bir tp iinde ya da ok dar bir oyukta ykselmesine klcallk etkisi denir. Klcallk olay bir maddenin baka bir maddeyi kendine ekmesi olaydr. Bu olay bir bitkinin iletim sisteminde veya przl ktla kolayca gzlenebilir. Bir sv ile baka bir maddenin molekler seviyedeki ekiminin, svnn kendi moleklleri arasndaki ekim kuvvetinden daha kuvvetli olmas sonucunda meydana gelir. Bu etki svnn dik bir yzeye dokunduu ksmda sv yzeyinin ibkey bir hal almasna sebep olur. Ayn etki snger gibi maddelerin suyu emmesinde de grlr. Ayrca kt peetelerin iinde ince klcal boluklar bulunur. Peete slak bir yzey ile temasa getiinde, klcallk zelliinin etkisi ile yzeydeki suyu bu klcal borularn iine ekerek yzeyi kurulam olur. nk peetenin yapld madde ile su arasndaki adezyon kuvveti, su molekllerinin kendi arasndaki kohezyon kuvvetinden daha fazladr.
Klcall gzlemlemek iin en ok kullanlan deney dzenei klcal borulardr. Cam bir borunun, dikey vaziyette, su gibi bir svnn iine batrlmas sonucunda konkav bir hal oluur. Yzey gerilimi, sv kolonunu, yer ekimi ile molekller aras kuvvetler dengeye gelene kadar yukar eker. Sv kolonunun arl borunun yarapnn karesiyle, sv ve boru arasndaki temas uzakl borunun yarapyla orantl olduundan dar bir boru svy geni bir borudan daha yukar tar. rnek olarak, 0,5 mm yarapl cam bir boru suyu ortalama 2,8 mm ykseklie ulatrr. Su tanecikleri arasndaki ekim(adezyon), su taneciklerinin kendi aralarndaki ekimden (kohezyon) daha fazladr. Bu nedenle tp suya batrld anda, adezyon etkisi ile tpn i ve d yzeyleri, belirli bir ykseklie kadar ince bir film tabakas gibi su ile kaplanr. Bu srada suyun yzey gerilimi hlen etkin durumdadr. Bu nedenle tpn d yzeyine yapan su tanecikleri ile su yzeyindeki tanecikler arasndaki ekim su yzeyinin tpe doru erisel bir ekil almasna sebep olur. Tpn iinde bir taraftan adezyon etkisi ile cam yzeye ekilen su tanecikleri bir taraftan da kohezyon etkisi ile su yzeyindeki taneciklerden kopamazlar. Bunda tpn i apnn ok kk olmasnn da nemli bir etkisi vardr. Bylece tpn iinde erisel ekil alan su yzeyi yukarya doru ekilir. Suyun tp iindeki ykselii, cam ve su tanecikleri arasndaki adezyon, ykselen suyun arl tarafndan dengeleninceye kadar devam eder. nce bir tpn iinde, yukarya ekilen suyun arl az olaca iin su daha fazla ykselebildii hlde, tpn i ap arttka, ekilen suyun arlnn artmas nedeniyle su ykselmesi daha az olur. Bu nedenle klcallk etkisi ile delik genilii birbirleri ile ters orantldr. Dolays ile suyun ykselme miktar tpn genilii ile ters orantldr. Baz madde iftlerinde, mesela cam ve cva ikilisinde, atomlar arasndaki kuvvetler, sv ile kat arasndaki ekim kuvvetinden gldr. Bu yzden konveks bir hal oluur ve klcallk tersine iler.
Fizik / 10. Snf
10
I. NTE
Madde ve zellikleri
Klcallk, su molekllerinin toprak paralarna ekiminde de vardr. Klcallk olay suyun nemli blgelerden kuru blgelere tanmasnda grev alr. Topran su akn etkileyen ve su tutma potansiyelindeki farkllklar klcalla sebep olur. Klcallk ayn zamanda gzde srekli olarak salglanan gzyann, gzya kanallar ad verilen kanalcklar yardmyla uzaklatrlmasn salar. Kat havlular, svlar emerken klcallk olay gzlenir. Yzeydeki delikler birer klcal boru grevini grp svy ekerler. Spor malzemeleri yapmnda kullanlan baz kumalar, teri deriden ekmek iin klcallktan yararlanrlar. Klcallk, zcnn dikey olarak hareket ettii bir karmda, karmn bileenlerini tanmak iin kullanlr. znm maddeler, zcde, kutuplar ile orantl hzlarla yol alrlar. Klcal hareket, suyun ok dar (klcal) bir boru ya da kanalda yer ekimi kuvvetine kar hareketini ifade eder. Su boru ya da kanaln yzeyine yapr ve daha sonra boru ya da kanala yapan su, kohezyon kuvveti sayesinde zerinden daha fazla suyun gemesini salar. lem, yer ekimi adhezyon kuvvetini yenecek kadar su boru ya da kanaldan yukar geinceye dek tekrarlanr. Doada, su aalarn klcal damarlar vastasyla en yksek dallara kadar yer ekimine kar hareket edebilir. Klcallk zellii, bitkilerin yaamlarn srdrmelerini salad gibi ayn zamanda byme snrlarn da belirleyerek ekolojik dengeye katkda bulunur. Aalarn yapsndaki klcal kanallar, aacn kknen en utaki dallarna kadar tm gvdeyi sarar. Su tanecikleri bu klcal kanallarn kklerdeki ularndan girerek klcallk etkisi ile yer ekimini yenip tm yapraklara ularlar. Klcallk etkisine sebep olan su tanecikleri ile dokular arasndaki ekim kuvvetleri bu kanallardan yukarya ekilen suyun arln yense de belirli bir ykseklikte ekim kuvvetleri ile arlk kuvveti birbirine eit hle gelir. Su, bu ykseklikten daha yukarlara kamaz. Bu da aacn boyunun uzayabilecei maksimum ykseklii belirlemi olur. Klcallk aataki i su basncn, yaprak bykln, fotosentez ve dier faktrleri etkilemektedir. Aacn yapraklar alt ksmlarda byk, st ksmlarda kktr.
GAZLAR VE PLAZMALAR
Belirli bir hacmi ve ekli olmayan ve teleme hareketi yapabilen (akkan olan) maddelere gaz madde denir. Gazlar bulunduklar kapal kabn iini doldururlar. Bu durumda hacimleri kabn hacmine eit olur. Gazlarn ou gzle grlemez. Gazlarn tanecikleri arasndaki ekim kuvvetleri katlar ve svlarnkine gre ok zayftr. Bu nedenle serbeste hareket edebilirler. Gazlar kolayca sktrlabilir. Gaz eitleri; Hidrojen, helyum, amonyak, azot, oksijen, karbondioksit, klor, metan, propan ve btan, benzin veya benzol buhar, hava gaz, doal gaz dr. rnein, doal gaz; mutfak, banyo, ocak, kalorifer kazanlar gibi yerlerde ayrca kombilerde ve doal gaz sobalarnda da kullanlmaktadr. Btan gaz, LPG ya da tpgaz olarak kullanld gibi, akmaklarda da yakt olarak ve sprey rnlerde itici gaz olarak kullanlr. Havagaz daha ok kesme, lehimleme veya yzey sertletirme ilemlerinde kullanlan bir gazdr. Benzin buhar daha ok su altnda yaplan kesme ilerinde kullanlr. Propan ve btan kesme, tavlama ve lehimleme ilerinde kullanlr. Gazlarn hacimleri Gazlar Younluk (g/cm3) 0 C ta ve 76 cm-hg basn altnda(NA Hidrojen 0,0899103 da) lldnde, Helyum gazlarn zktleleri 0,178103 farkl olur. Bu art0,771103 Amonyak lar altnda zktle, gazlar iin ayrt ediAzot 1,25103 ci bir zellik olarak 1,29103 Hava kullanlr. Bu artlar dnda yaplan l1,43103 Oksijen mlerde farkl cins iki gazn zktleleri Karbondioksit 1,21103 eit kabilir. Ayn Klor 3,21103 ekilde bir gazn ktlesi deitirilmeden hacmi deitirilecek olursa zktlesi deiir. Bu durumda gazlarn zktleleri verilirken, basn ve scaklk deerlerininde verilmesi gerekir. Yukardaki tabloda gazlarn zktleleri verilmitir. Atmosfer, yerekiminin etkisiyle, dnyay epeevre saran, gneten gelen enerjinin hzl bir ekilde uzaya geri dnmesini nleyen ve canllar iin yaamsal nem tayan gaz tabakasdr. Atmosfer, yerekimi etkisiyle i ie krelerden meydana gelmitir. Bunlarn younluklar ve bileimleri birbirinden farkldr. Atmosfer olumadan nce Dnya'nn manto tabakas ve yer kabuu tarafndan karbondioksit, nitrojen ve dier ar gazlar ortama braklmtr. Bu gazlar dnyann yerekimi kuvveti sayesinde tutulmu ve zaman iinde Gene enerjisininde dengeli bir ekilde etkilemesiyle bugnk atmosfer meydana gelmitir. Yerekimi, metan, karbondioksit, amonyak, hidrojen, azot ve su buharnn bu ekil-
I. NTE
11
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
de atmosferde birikmesine neden olmutur. Zaman iinde Dnya, su buharnn younlap sv hle gelmesini salayacak kadar soumu, bu durum beraberinde yamurlar ve kuvvetli kasrgalar meydana getirmitir. Srekli yaan yamurlar denizlerin olumasn salam. iddetli kasrgalar srasnda oluan elektrik dnyann yzeyini etkilemitir. Balangta atmosferde serbest hlde hi oksijen olmayp daha sonralar olumutur. Atmosfer birbirinden farkl kimyasal zelliklere ve deiik scaklk deerine sahip eitli tabakalardan olumaktadr. Atmosferdeki toplam gaz karmnn % 99 undan daha fazlas yer yzeyinden itibaren ilk 40 km lik tabakada bulunmaktadr. Yer yzeyinden itibaren yaklak 15 km ye kadar uzanan, scakln hzl ve dzgn bir ekilde azald tabakaya troposfer denilmektedir. Atmosferdeki su buharnn % 99 u bu tabakada bulunmakta, miktar ise enlemlere gre deiiklik gstermektedir. eitli gazlarn karmndan meydana gelen atmosferde 30 kilometre ykseklie kadar yaplan llere gre % 78,03 orannda azot, % 20,99 orannda oksijen bulunmaktadr. Bu iki gazdan baka % 0,9 argon, % 0,03 karbondioksit, % 0,01 hidrojen, % 0,002 neon, % 0,0005 helyum, % 0,0001 kripton, % 0,0001 ozon, % 0,00001 ksenon bulunmaktadr. Yzde 1'i ise su buhar olup bunlara toz ve duman gibi maddeler de katlr. Su buhar, yer ve zamana gre deien biimde, atmosferin alt katmanlarna karm olarak bulunur ve yaklak 10-15 km ykseklikten sonra azalmaya balar. Yeryzndeki iklim ve meteoroloji koullarnn olumasnda su buhar nemli bir rol stlenir. Atmosfer, renksiz, kokusuz, tatsz, ok hzl hareket edebilen, akkan, elastik, sktrlabilir, sonsuz genlemeye sahip, s geirgenlii zayf ve titreimleri belli bir hzda ileten bir yapya sahiptir. Is farkllklaryla eitli blmlere ayrlan atmosferin aadan yukarya doru blmleri troposfer, stratosfer, mezosfer, iyonosfer ve en d kabuu da eksosferdir. Ktlesi, yaklak olarak 5,2 1018 kg olan atmosferin, atmosferin ktlesinin yaklak % 50 si 6 km lik ykseklii % 75 i 11 kmlik ykseklii, % 90 18 kmlik ykseklii, % 99 u ise 30 kmlik ykseklii doldurur. Tersine, ktlece % 95 i 25 km lik yksekliin altnda, ktlece yars 5,5 km lik yksekliin altnda, ktlece % 99 u 30 km nin altndadr.
Plazmalar
Plazmalar, ksmen iyonize hle gelmi gaz olup, ierdii elektronlarn bir ksm bir atom veya molekle bal olmadan serbeste hareket eder. Plazma, manetik alandan etkilenmedii veya elektrik yklenmedii durumlarda gaz gibi davranr. Plazmalar elektriksel olarak iletkenlik zellii tarlar ve elektromanyetik alanlara kuvvetli bir tepki verirler. Plazmalar genellikle, plazma trlerinin scaklklarna bal olarak scaklklar 106 K ile 108 K e ulaabilen yksek scaklk plazmalar (yldzlar, termonkleer reaktrler), buna karlk scaklklar 106 K nin ok aasnda olan dk scaklk plazmalar diye iki temel gruba ayrlrlar. Dk scaklk plazmalar da scak plazma ve souk plazma olarak kendi aralarnda iki ksma ayrlrlar. Scak plazmann gaz scakl 1000 K nin olduka zerinde olup, genelde 104 K ile 105 K arasndadr. imek akmasnda, elektrik arklarnda ve dier yksek enerjili ortamlarda oluur. Souk plazmann gaz scakl 1000 K den dk olup genelde 300 K ile 400 K civarndadr. Dk scaklk plazmalarnda molekller, iyonlar, elektronlar termodinamik olarak dengede deildirler. Elektron scakl 104 K ile 105 K (1-10 eV) ularken, iyon scakl ise oda scaklna yakndr. Bu nedenle bu plazmalara souk plazma denmektedir. Plazma gruplar, I. Isl plazma: Elektron ve ar paracklarn ayn scaklkta olduu plazmalardr. II. Isl olmayan plazma: yonlarn ve yksz paracklarn daha dk scaklkta olduu plazmalardr. III. Scak plazma: Gaz molekllerinin tamamna yaknnn iyonize olduu plazma eididir. IV. Souk plazma: Gaz molekllerinin ok aznn (%1) iyonize olduu plazma eididir. V. Ntr plazma: Tm plazma hacmi gz nne alndnda eksi ve art yklerin eit younlukta olduu plazma eididir. Plazmalar scaklk ve younluk olarak incelendiklerinde yldzlarn merkezlerinde ok scak ve youn olarak bulunurken, Dnya atmosferinde gzlemlenen kutup mas olaylarnda olduu gibi, daha dk scaklklarda ve younluklarda da yer alabilirler. Maddenin kat, sv ve gaz halleri ise plazmaya gre olduka souk ve elektriksel olarak ykszdrler. Plazmalar elektriksel olarak ykl paracklardan olutuklarndan, elektrik ve manyetik alanlardan etkilenirler. Plazmalarn bu alanlarla etkileimlerinin incelenmesi, bize dnya ve gne arasndaki etkileimleri ve uzayn baka blgelerindeki olaylar daha iyi anlama frsat vermektedir. Bununla beraber, birok esrarl olaylar hl bilinememektedir. Atmosferdeki iyonosfer tabakasnda da plazma yapya rastlanlr. Bu yap yerden 70-80 km yukar-
Fizik / 10. Snf
12
I. NTE
Madde ve zellikleri
da balar. Burada elektronlar gneten gelen ksa dalga boylarna sahip (ultraviyoleden x nlarna kadar olan blgedeki dalgaboylar) nlarn etkisiyle atomlardan ayrlrlar. Atmosferin yere yakn blgelerinde kozmik nlarn etkisiyle ayn elektron kopular meydana gelse de bu blgede atmosfer daha youn olduundan, kopan elektron hemen birleir. Atmosfer yukarlara kldka seyrekletii iin iyonosferde kopan elektronun tekrar birleme ihtimali daha dktr. Dolaysyla, serbest elektronlardan ve iyonlardan oluan bir blge meydana gelir. yonosferin st ksmlar manyetosfere katlarak uzayn binlerce kilometre derinliklerine kadar uzanr. Doal plazma olay imek akmas srasnda da meydana gelmektedir. Nebula olarak bilinen baz yldzlarn evresinde bulunan bulut grnmndeki yaplar da doal plazma rnekleridir. Evrenin % 99`u plazma hlinde bulunmasna karn, bizim dnyamzda plazma olduka seyrek rastlanan bir durumdur. Buna ramen bilerek ya da bilmeyerek hayatmzda plazmadan faydalanmaktayz. Buna en basit rnek olarak floresan lambalar vermek mmkndr. Floresan lamba iinde cva buhar bulunur. Balangta bu gaz souk olmasna karn yine de iinde elektrik iletimi salayacak kadar serbest elektron ve iyon bulunmaktadr. Bunlarn varl doal radyasyona ve kozmik nma dayanmaktadr. Floresan lambaya ulaan elektrik, lambann bir ucunun pozitif(+) dier ucunun ise negatif(-) yklenmesini salar. Bu durumda plazma iindeki negatif ykl elektronlar pozitif) yklenen uca doru hareket ederken, pozitif ykl iyonlarda negatif yklenmi uca doru srklenmeye balarlar. Srklenen bu iyon ve elektronlar gittike hzlanr ve enerji kazanr. Kazandklar bu enerji sayesinde karlarna kan dier atomlarla arparak onlardan elektron koparrlar. Bylelikle ortamdaki iyon ve elektron says hzla artar. Bu da plazmann varlnn devamn salar. Ayrca bu arpmalar srasnda atomlar belli bir frekansta ma yaparlar. Bu ma floresan lambann eperinin kapland fosfor zerine dtnde grdmz beyaz n yaylmasn salar. Sokak ve gvenlik aydnlatmalarnda kullanlan ark lambalar, neon klandrmalarnn da yaps plazmaya dayanmaktadr. Ark lambalarnda reklendirme iin plazma iine kimyasal madde katlrken, neon lambasnda dk basnl neon gaz kullanlr. Neon lambas aldnda elektrik tpten geer. Elektrik gaz, neonu elektrikle ykler ve tpn iinde gaz iyonize edilerek bir plazma oluturur. Bu plazma ierideki gazn trne bal olarak zel bir renkte parldar. Bu ekilde elde edilen k tpleri zellikle dekoratif aydnlatmalarda ve kl yazlarda kullanlr. Eski stma yntemleriyle yaplan sterilizasyon fazla zaman almakta ve scaklk sterilize edilecek malzemede bozulmalar meydana getirmektedir. Yeni plazma teknolojisi ok eitli yzeylerdeki bakterileri saniyeler ya da dakikalarla tanmlanabilen zamanlarda ldrmektedir. Bu plazma sterilizasyon sistemleri bakteriler yan sra virs, mantar ve sporlar da yok etmektedir. Plazma kullanlarak yaplan iyon alamalar savunma ve sivil aralarn yzeylerinin sertletirilmesinde kullanlmaktadr. Verimi yksek, temiz enerji retimi iin yaplan almalarda plazmann ayr bir yeri vardr. Bu amala gelimi lkelerde fzyon yoluyla enerji retmenin yollar aratrlmaktadr. Fzyon hafif atomlarn yksek hzlarda arpmalar sonucu birleerek daha ar atomlara dnmesidir. Fzyon olaynn gereklemesi iin ok yksek enerjiler gerekmektedir. Doada fzyon iin uygun koullar sadece yldzlarn merkezindeki plazmalarda grlmektedir. Fzyon enerjisinin retimi iin gerekli olan yakt sadece ar hidrojen atomu olup deniz suyunda bulunmaktadr. Bu nedenle snrsz enerji kaynadr. Plazma Topu; Bir cam kre ierisine dk basnl baz gazlar konularak, merkezinden yksek alternatif gerilim uygulanr. Krenin merkezi ile yaltkan olan yzeyi arasnda potansiyel fark oluur. Gaz molekllerinin iyonize olmasyla elde edilen plazma ortamda merkezden yzeye doru renkli k hz meleri hlinde akm oluur.
Plazma lambas; Nikola Tesla tarafndan yksek voltaj olgusunu aratrmak amacyla ii boaltlm cam tplerde yapt yksek frekans elektrik akm deneyleri sonucunda icat edilmitir. Tesla bu icadn soy gaz dearj tb olarak adlandrmtr. Floresan lambann iindeki gaz, plazma (souk plazma) halindedir. Bir vakumlu tpn bir ucundaki elektrot ile dier ucundaki elektrot arasnda elektron akm vardr. Ak halindeki elektronlar gaz moleklleri ile arprlar. Bu arpmalar srasnda d seviyedeki elektronlar (molekllerin veya atomlarn) daha yksek enerji seviyelerine doru atlm yapar, ve daha dk enerji seviyelerine geri dnerlerken foton aa karrlar. Bu fotonlar, floressan (neon) lambalarnda grdmz ldamadr. Yldzlar olduka yksek scaklklardaki byk gaz toplardr. Yksek scaklk atomlar iyonlatrr ve plazma olutururlar. Scaklnn ok farkl olduuna bir rnek Yldzlar plazmalardr. Floresan lambalar, scak yldzlara oranla soukturlar.
N O T
I. NTE
13
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri
Aurora borealis (kuzey klar) ve aurora australis (gney klar):
Kutuplarda gzlenen kutup malarnn (Aurora), radyasyon kuaklarnn ve manyetik frtnalarn temel enerjisini Gne rzgr oluturmaktadr. Gne rzgr, manyetosfer iindeki plazmada bulunan elektronlara ve iyonlara enerji vererek hzlanmalarn salar. Hzlanan bu paracklar, manyetosferin alan izgilerinin birletii kutup blgelerinden Dnya`nn atmosferine girerler. Girdikleri blgede bulunan gazlarn atom ve moleklleriyle arpmalar sonucu eitli renklerde ma yapmalarna neden olurlar. Gne rzgrnn ok iddetli olduu dnemlerde kutup malarnn ekvatora kadar uzand grlmektedir. Kutup klar, ya da auroralar, genellikle kutup blgelerinde grlen bir gece mas. Auroralar, gkyzndeki doal k grntleridir. Genelde gece grlen kutup klar, plak gzle de izlenebilir. Kuzey Yarmkre'deki aurora grntsne aurora borealis, Gney Yarmkredekine de aurora australis denir. Auroralar, gnein dnya atmosferi zerindeki etkilerinin en belirgin ekilde grlebilenidir. Gneteki frtnalar sonucu meydana gelip kutuplarda geceleri grlen renkli ve hareket eden klardr. Kuzey manyetik kutbu evreleyen aurora borealis ve gney manyetik kutbu evreleyen aurora australis, solar rzgarlarla gelen hayli yksek oranlarda ykl elektronlarn dnya atmosferindeki elementlerle etkileime girmesiyle oluur. Solar rzgarlar, gneten yaklak saatte 1 milyon mil hzla uzaklarlar. Ve gneten ayrldktan bir sre sonra, yeryz ekirdeinin rettii manyetik g izgilerini izleyerek manyetosfere girerler. Buras olduka yksek oranlarda ykl elektrik ve manyetik alanlar blgesidir. Elektronlar yeryznn en st atmosferine girdiklerinde, yerkabuu yzeyinden 20 ila 200 mil yukardaki yksekliklerde oksijen ve nitrojen atomlaryla karlarlar. Aurorann rengi, hangi atomla arptna ve kar karya geldikleri ykseklie baldr. II. III. IV. Krmz oksijen, 150 mil yksekliin st Mavi nitrojen, 60 mil ykseklie kadar Mor/eflatun nitrojen, 60 mil stndeki ykseklikler (1 mil = 1,609344 km dir) Auroralar (renkli klar) genellikle, corafi kutuplarda deil de manyetik kutuplarda merkezlenen ve kabaca kuzey kutup dairesi ve gney kutup dairesine denk gelen yerlerde, k sbeleri boyunca meydana gelirler. Ancak, bolca gne lekelerinin olduu zamanlarda, bu klarn biraz daha gneye kaydklar grlr. zellikleri: yay, bulut ve izgi eklinde oluurlar. Bazlar hareket eder, parlaklar ya da aniden yanp snerler. Yeil, auroralarn en yaygn rengidir. Ancak ok ykseklerde olan kutup klar krmz ya da pembe olabilirler. ou aurora atmosferin 100 ile 1000 km aralnda oluur. Bazlar atmosfer boyunca binlerce kilometre yatay uzunlua sahip olabilir. Oluumlar: Kutup grntleri, Gne'ten gelen solar rzgarlardaki ykl paracklarn atmosferle etkilemesi sonucu oluur. Bu paracklarn bazlar dnyann manyetik alanna kaplr. Bu paralarn ou dnyann manyetik kutuplarna ekilirler. Bu paracklar atmosferdeki molekllerle arptklarnda enerji aa kar. Bu enerjinin bir ksm da "aurora"lar eklinde salnr. Grlme zamanlar: Kutup klar sklkla 11 yllk gne dngsnn en youn zamannda grlr. Bu dnemde, gne yzeyindeki koyu lekeler sayca artar. Gneteki iddetli patlamalar gne lekeleriyle ilgilidir. Solar patlamalardan kan elektronlar ve protonlar, dnya atmosferiyle etkileir. Bu etkileim olduka parlak auroralar yaratr. Bu ayn zamanda dnyann manyetik alannda gl dalgalanmalar meydana getirir; (manyetik frtna). Bu frtnalar esnasnda auroralar kutup blgelerinden ekvatora doru kayar.
Tm manyetik ve elektriksel gler, srekli kayan kombinasyonlarda birbirleriyle etkileirler. Bu kaymalar ve aklar, 50 000 voltta 20 000 000 ampere kadar ulaabilen atmosferik akmlar boyunca aurorann (n) ritmik hareketleri eklinde grlebilir. Renk tonlar ise aada verilen yksekliklerde olur. I. Yeil - oksijen, 150 mil ykseklie kadar
Plazma, gaz hlindeki iyon kmesidir. Plazmalar yldzlarn merkezlerinde ok scak ve youn olarak bulunurken, Dnya atmosferinde gzlemlenen kutup mas olaylarnda olduu gibi, daha dk scaklklarda ve younluklarda da olabilirler. Uzayda grlebilen plazmalar, Gne ve dier yldzlar, yldzlar aras uzay, galaksiler, galaksiler aras uzay, plazma iermektedir. Ayrca gezegenler arasnda da plazma bulunmaktadr. Gneten uzaya yaylan paracklar Gne rzgr olarak bilinmektedir ve bu rzgr, Gnein Korona tabakas iinde gereklemektedir. Gnein en d tabakas olan Korona plazmas ok yksek scakla sahip olmas nedeniyle Gnein ekim alan iine hapis olmayarak Gne sisteminin bilinen en uzak gezegenlerinin de tesine kadar yaylmaktadr.
Fizik / 10. Snf
14
I. NTE
Madde ve zellikleri
Dnya zerinde grlen bir dier plazma yap, atmosferdeki iyonosfer tabakasdr. Yerden 70-80 km yukarda balar. Burada elektronlar gneten gelen ksa dalga boylarna sahip (ultraviyoleden xnlarna kadar olan blgedeki dalgaboylar) nlarn etkisiyle atomlardan ayrlrlar. Atmosferin yere yakn blgelerinde kozmik nlarn etkisiyle ayn elektron kopular meydana gelse de bu blgede atmosfer daha youn olduundan, kopan elektron hemen birleir. Atmosfer yukarlara kldka seyrekletii iin iyonosferde kopan elektronun tekrar birleme ihtimali daha dktr. Dolaysyla, serbest elektronlardan ve iyonlardan oluan bir blge meydana gelir. yonosferin st ksmlar manyetosferde katlarak uzayn binlerce kilometre derinliklerine kadar uzanr. Bir baka doal plazma olay da imek akmas srasnda meydana gelmektedir. Nebula olarak bilinen baz yldzlarn evresinde bulunan bulut grnmndeki yaplar da doal plazma rnekleridir.
rnek .. 2
Yarap 3 cm olan bir kre iin, I. Hacmi 108 cm3 tr. II. Kesit alan/Hacim oran
1 1/cm dir. 4
III. Yzey alan/Hacim oran 1 1/cm dir. yarglardan hangileri dorudur?(=3 alnz)
DD
A) Yalnz I D) I ve III
B) Yalnz II
C) Yalnz III E) I, II ve III
zm...
I. Krenin hacmi V =
4 r3 bants ile hasap3
lanr. Krenin yarap 3 cm olduundan V=

4 33 3
V = 4 27 = 108 cm3 olur. (I. yarg dorudur.) II. Krenin kesit alannn hacmine oran
3 bants 4r
zml Sorular..
rnek .. 1
Eni ve boyu iki katna, ykseklii drtte birine indirilen bir dikdrtgenler prizmas iin, I. Hacmi deimez. II. Kesit alan drt katna kar. III. Kesit alan/Hacim drtte birine iner. yarglardan hangileri dorudur?
DD
ile hesaplanr. r=3 cm olduuna gre, verilen oran 1 1/cm dir.(II. yarg dorudur.) 4 III. Krenin kesit alannn hacmine oran
3 bants r
ile hesaplanr. r=3 cm olduuna gre, verilen oran 1 1/cm dir. (III. yarg dorudur.) Cevap E
B) Yalnz II
zm...
I. Dikdrtgenler prizmasnn hacmi V = l bants ile hesaplanr. l, iki katna, w, iki karlp h drtte birine indirilirse prizmann V = 2l 2w h/4 = V olur. Yani prizmann deimez. (I. yarg doru) w h katna hacmi hacmi
DD
rnek .. 3
Yarap r kadar olan bir kre G arlkl bir cisim altnda iken ancak krlabiliyor. Buna gre, 3r yarapndaki ayn maddeden yaplm kre ka G arlkl cisim altnda ancak krlabilir? A) 2 B) 4 C) 7 D) 9 E) 13
II. Prizmann kesit alan S = l w bants ile hesaplanr. l ve w iki katna karldna gre S drt katna kar. (II. yarg doru) III. Prizmann kesit alannn hacmine oran 1/h ile hesaplanr. Soruda verilenlere gre, h drtte birine indirildiine gre prizmann kesit alannn hacmine oran drt katna kar. Cevap E
zm...
Krenin dayankll kesit alan ile yani S = r2 ile doru orantldr. Krenin yarap 3r olduunda dayankll yarapnn karesi ile orantldr. Dolays ile kre 9G arlkl cisim altnda ancak krlabilir. Cevap D
I. NTE
15
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri rnek .. 4

I II III
rnek .. 6
K L
Kule
Kpr
Hamak
M
Salatalk
N
ri patates
Yukarda verilenlerin hangilerinde dayankllk nemlidir?

EE
B) Yalnz II
C) Yalnz III E) I, II ve III Kk patates Soan
zm...
Dayankll kesit alan ile doru orantldr. Yaplarn dayankll kullanlan malzemelerin yapsna ve kesit alanlarna baldr. Kulenin, kprnn ve haman kullanm nedeniyle dayankl olmalar nemlidir. Cevap E
Yukardaki sebzelerden eit ktlelerde alnarak ayn soyacak ile soyularak kan kabuk miktarlar kyaslandnda hangi ikisindeki kabuk miktarlar kesinlikle farkl olur?
CC
A) K ile N D) K ile M
B) K ile L
C) L ile M E) N ile L
zm... rnek .. 5
X Y Z
Patatesler ve soanlar kresel yapya sahipken salatalklar ise silindirik yapya sahiptir. Sebzelerden kacak kabuk miktar yzey alanlarnn hacimlerine oranna baldr. Kk boyutlu patateslerin yzey alanlarnn hacimlerine oran byk boyutlu patatesler iin daha fazladr. Salatalk ve soanlar iin ise yzey alan ile hacimlerinin oranlar arasnda kesin bir iliki kurulamaz. Eek Sonu olarak L deki ve M deki patatesler soyulduunda M deki patateslerden daha fazla miktada kabuk elde edilir. Cevap C
Karnca
Fil
Yukarda verilenler az dayankldan ok dayanklya gre sralanrsa aadakilerden hangisi elde edilir?
DD
A) X, Y, Z D) Y, Z, X
B) Y, X, Z
C) Z, Y, X E) X, Z, Y
rnek .. 7
Malzemeler I. Kp eker ve toz eker
zm...
Varlklarn dayankll yzey alanlarnn hacimlerine oranndan bulunur. Yzey alan/Hacim oran hangisinde daha bykse o varlk dierlerinden daha dayankldr. ekillerde verilen karnca, fil ve eekten, karncann yzey alannn hacmine oran en byk, filin ise yzey alannn hacmine oran en kktr. nk kk varlklarn yzey alanlar hacimlerinden ok fazladr. Bu nedenle dayankllklarda o oranda fazladr. Fil kendi arlna gre kyaslanrsa karncadan ok ok az bir dayanma gc vardr. Dolays ile karnca en dayankl, fil ise en az dayankldr. Karnca kendi arlndaki bir ka karncay tayabilirken fil kendi arlndaki bir fili bile tayamaz. Cevap D
ki bardak ay
II. nce kfte ve kresel kaln kfte
Mangal
III. Kaln dilinmi ve ince dilinmi patates
Tavada kzartma Yukarda verilenlerin hangilerinde yzey alan ile hacim arasndaki iliki gsterilebilir?
EE
B) Yalnz II
Fizik / 10. Snf
16
I. NTE
Madde ve zellikleri zm...

Gnlk yaammzda ve evremizde varlklarn yzey alanlar ve hacimleri arasndaki ilikiyi okca grrz. Bir aya atlan toz eker, kp ekere gre daha abuk erir. Kzgn ya iine konulan ince patatesler kaln patateslerden daha abuk kzarr. Mangalda ince kfteler kaln kftelere gre daha abuk pier. te tm bunlar hacime gre orantl olarak dndmzde yzey alanlar fazla olanlarn ksaca yzey alan/hacim oranlar fazla olanlarn erimesi, pimesi, kzarmas vb daha abuk olmaktadr. Dolays ile verilenlerin nde de yzey alan ile hacim arasndaki iliki gsterilebilir. Cevap E
zm...
Fillerin kulaklarnn byk olmas daha iyi duymasn salamak deil, serinlemek iindir. Fil, kulaklarnda bulunan kan damarlar sayesinde kann s kaybetmesini salayarak serinler. Besin alarak beslenen hcrelerin hacimleri yzey alanlarndan daha hzl byr. Hcre ise blnmek suretiyle yzey alann artrarak canlln devam ettirir. Kk hayvanlara hava ortamnda etki eden srtnme kuvveti daha fazladr. Bu kuvvet hayvann arln byk hayvanlara gre daha fazla dengeler. Havann uygulad kuvvet ise yzey alan ile ilikilidir. Sonu olarak ndede oluan durum yzey alan ile hacim arasndaki ilikiden dolaydr. Cevap E
rnek .. 8
Aada eit hacime sahip olan varlklardan hangisindekinin yzey alan en kktr?
BB
A)
B)
C)
rnek .. 9
Kutu Top Karpuz
D)
E)
Svlardaki yapma (adezyon) ve birbirini tutma (kohezyon)olaylar ile ilgili olarak; I. Bir maddenin tanecikleri arasndaki ekime kohezyon denir.
Kavun
Rugby ball
II. Farkl cins tanecikler arasndaki ekime adezyon denir. III. Bir tanecik ayn anda hem adezyon hem de kohezyon etkisinde kalabilir. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
zm...
Bilinen geometrik cisimlerin yzey alanlarnn hacimlerine oran incelendiinde en kk oran kresel cisimlerde olduu grlr. Bu orann kk olmas demek birim hacme den yzey alann en kk olmas demektir. Dolays ile verilen varlklardan kresel olann yzey alan dierlerinden daha kktr. Cevap B
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I, II ve III
zm...
I. Kohezyon ayn cins tanecikler arasndaki ekimdir. Bir maddeyi oluturan tanecikler de ayn cins olduu iin aralarndaki ekim kohezyon olarak adlanrlr. Buna gre I dorudur. II. Adezyon farkl cins tanecikler arasndaki ekimdir. Buna gre II de dorudur. III. Bir tanecik hem adezyon hem de kohezyon etkisinde ayn anda kalabilir. rnein bir cam bardak iindeki su taneciklerinden cama temas edenler hem cam taneciklerinin ekim etkisinde (adezyon), hem de etraflarndaki su taneciklerinin ekim etkisinde (kohezyon) ayn anda kalrlar. Buna gre III teki yargda dorudur. Cevap E
rnek .. 9
I. Fillerin kulaklarnn byk olmas II. Hcrelerin blnerek yaamlarn srdrmesi III. Kk hayvanlarn hasarsz yere dmesi Yukarda verilenlerden hangileri yzey alan ile hacim arasndaki ilikiden dolaydr?
EE
B) Yalnz II
I. NTE
17
Fizik / 10. Snf

Yzey gerilimi ile ilgili olarak; I. Her svnn bir yzey gerilimi vardr. II. Scakl baldr. III. Kohezyon etkisinin bir sonucudur. yarglarndan hangileri dorudur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III Gazl fitilin yanmaya devam etmesi Mrekkebin kad renklendirmesi
IV
rnek .. 12
I II
III
D) I ve III
E) I, II ve III Yamur damlasnn yaprakta kresellemesi Kesitleri farkl borularda sv dzeylerinin farkl olmas
zm...
Yzey gerilimi yalnz svlar iin geerli olan bir zelliktir. Her svnn az ya da ok bir yzey gerilimi vardr. Buna gre I dorudur. Yzey gerilimi svlarn yalnzca ak yzeylerinde gerekleir. Scakla baldr. Scaklk arttka yzey gerilmesi azalr. Buna gre II de dorudur. Svlarn ak yzeylerindeki tanecikler arasndaki kohezyondan kaynaklanr. Buna gre III dorudur. Cevap E
Yukardaki eylemlerden hangileri klcallk etkisinin bir sonucudur?

DD
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) II ve III
D) I, II ve IV
E) II, III ve IV
zm...
Gazl fitilin ucu yanmaya devam ederken fitilde klcallk olay sonucu u ksma srekli olarak gaz ekilir. Mrekkepli suya daldrlm rulo kadndaki klcallk nedeniyle mrekkepli su yukarlara kadar ekilir. Yamur damlasnn yaprakta kresel bir ekil almas farkl cins tanecikler arasndaki adezyon kuvveti ile yamur damlasndaki kohezyon kuvveti iledir. Bu olayn klcallk ile ilgisi yoktur. Kesitleri farkl klcal borularda adezyon kuvvetinin etkisi ile klcallk meydana gelir ve kesit alan en kk boruda sv en fazla ykselir. Sonu olarak I, II ve IV teki eylemlerde klcallk vardr. III teki eylemde adezyon ve kohezyon kuvveti vardr. Klcallk yoktur. Cevap D
rnek .. 11
I. Her svnn yzey gerilimi eit olur. II. Scaklkla yzey gerilimi doru orantldr. III. Yzey gerilimi adezyon etkisinin bir sonucudur. IV. Bir svnn iine farkl bir sv kartrldnda yzey gerilimi her zaman artar. V. Yzey gerilimi en fazla olan cvadr. Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur? A) Bir B) ki C) D) Drt E) Be
zm...
Yzey gerilimi svlarn cinsine bal olduundan her svnn yzey gerilimi eit olmaz. Buna gre I yanltr. Bir svnn scakl arttnda yzey gerilimi azalr. Yani yzey gerilimi scaklkla ters orantldr. nk scakl artarken svnn ald s, svy oluturan taneciklerin kinetik enerjilerini artrarak daha hzl hareket etmelerini salar. Bu da bu tanecikler arasndaki ekim kuvvetlerinin zayflamasna neden olur. Buna gre II yanltr. Yzey gerilimi kohezyon kuvvetinin bir sonucudur. Sv karmlarnda bazen yzey gerilimi artarken bazen de yzey gerilimi azalr. rnein sv deterjan kartrlan suyun yzey gerilimi azalrken su kartrlan sirke asidinin yzey gerilimi artar. Bu nedenle sv karmlarnda yzey geriliminin her zaman artacan sylemek doru olmaz. Buna gre III ve IV yanltr. Yzey gerilimi en fazla olan sv cvadr. Cevap A
rnek .. 13
I. Su yzgeci gibi kk bceklerin suda yzmesi II. Suya katlan sabun ve deterjann, suyun kirli alanlara iyice nfuz etmesini salamas III. Kk gzenekli elee su dkldnde suyun elein gzenekleri kapatarak su geiini engellemesi. IV. Ata ya da toplu inenin suda yzebilmesi V. Hijyenik bir temizlik iin dezenfeksiyon malzemeleri kullanlmas Yukarda verilenlerden ka tanesi yzey gerilimi ile ilgilidir? A) Bir B) ki C) D) Drt E) Be
Fizik / 10. Snf
18
I. NTE
Madde ve zellikleri zm...

Yzey gerilimi sv molekleri arasndaki kohezyon kuvveti nedeni ile sv yzeyinin bir zar gibi gerilmesi olaydr. Yzey gerilimi sayesinde suda baz kk bcekler yzebilir. Ata ya da toplu ine suda yzdrlebilir. Sabun ve deterjan katlan suyun yzey gerilimi azaltlr ve suyun daha ok slatmas ve kirli alanlara nfuz etmesi salanr. Dezenfeksiyon malzemeleride sabun ve deterejan gibi suyun yzey gerilimini azaltc zclerdir. nce elein gzenekleri suyun yzey gerilimi ve adezyon kuvveti nedeni ile kapatlr ve su geii engellenir. Sonu olarak verilenlerin beide yzey gerilimi ile ilgilidir. Cevap E
EE
rnek .. 15
Atmosferin oluumunda, I. Yerekimi II. Gne enerjisi III. Dnyann hareketi verilenlerden hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II C) Yalnz III E) I, II ve III
zm...
Atmosferin oluumunda havay oluturan molekllere etkiyen yerekimi kuvveti ile gne enerjisi etkili olmutur. Ayrca Dnyann hem kendi ekseni etrafnda hemde Gne etrafnda dnmesiyle oluan kuvvetlerde etkilidir. Yer ekimi havay oluturan molekllerin uzaya dalp gitmelerini nlerken dnyann dnme hareketinden kaynaklanan kuvvetinde bu olayda etkisi vardr. Sonu olarak atmosferin olumasnda verilenlerin de etkili olmutur.
rnek .. 14
I. Kat havlu II. Spor malzemelerinde kullanlan baz kumalar III. Gz ya kanallar IV. Aataki dokular V. rnga aleti Yukarda verilenlerden ka tanesinde klcallk olay gerekleebilir? A) Bir B) ki C) D) Drt E) Be
Cevap E
rnek .. 16
Scak plazma, I. Yldzlar II. Termonkleer reaktrler III. imek IV. Elektrik arklar verilenlerden hangilerinde vardr?
EE
zm...
Klcallk, bir svnn ok ince bir tp ierisinde ya da ok ince kanallarda ykselmesidir. Bu olayn gereklemesi iin sv ile ince tp ya da kanaln yapld madde arasndaki adezyon kuvvetidir. Adezyon kuvveti sayesinde sv yerekimini belirli yksee kadar yenerek ykselir. Kat havlularn suyu yukarlarna kadar ekmesinde, sporcularn terini vucudundan alarak rahatlamasn salayc kumalarda, gzde salglanan gzyann gzya kanallar ile ekilmesinde, aalarn topraktan su ve mineralleri yapraklarna kadar ekmesini salayan dokularda bir klcallk olay vardr. rnga ile ieden ila ekilmesinin klcallk ile ilgisi yoktur. Vakumlama yaplarak svnn rngaya ekilmesi vardr. Sonu olarak verilenlerin drd klcallk ile ilgilidir. Cevap D
A) Yalnz I D) II ve IV
B) Yalnz IV
C) Yalnz III
E) I, II, III ve IV
zm...
Plazmalar, trlerinin scaklklarna bal olarak scaklklar 106 K ile 108 K e ulaabilen yksek scaklk plazmalar, buna karlk scaklklar 106 K nin ok aasnda olan dk scaklk plazmalar diye iki temel gruba ayrlrlar. Yksek scaklktaki plazmalar yldzlarda, nkleer reaktrlerdeki reaksiyonlarda, imekte ve elektrik arklarnda oluur. Sonu olarak scak plazma verilenlerin drdnde de vardr. Cevap E
I. NTE
19
Fizik / 10. Snf

I. Kutup mas II. Floresan lamba III. Noen lambas Yukarda verilenlerden hangileri souk plazmaya rnektir?
EE
rnek .. 19
Neon lambas
Floresan lamba
Plazma kresi
B) Yalnz II
zm...
Souk plazmann gaz scakl 1000 K den dk olup genelde 300 K ile 400 K civarndadr. Dk scaklk plazmalarnda molekller, iyonlar, elektronlar termodinamik olarak dengede deildirler. Elektron scakl 104 K ile 105 K e ularken, iyon scakl ise oda scaklna yakndr. Dnya atmosferinde gzlenen kutup malar, kuzey klar ve gney klar birer souk plazmadr. Plazma topu, floresan, ark ya da neon lambalarnda da souk plazma olumaktadr. Sonu olarak verilenlerin de souk plazmaya birer rnektir. Cevap E Auora borealis Yldz rzgarlar Yukarda verilenlerin ka tanesinde souk plazma oluur?
DD
A) Bir
B) ki
C)
D) Drt
E) Be
zm...
Souk plazmann gaz scakl 1000 K den dk olup genelde 300 K ile 400 K civarndadr. Neon lambas, floresan lamba ve plazma kresinde souk plazmalar elde edilir. Kutup klarndan olan auora borealis de souk plazmadr. Yldz rzgarlar: Gnete olduu gibi uzaydaki dier yldzlarnda d yzeylerinden uzaya doru, ykl parack hareketi olur. Plazma hlindeki bu gl akma yldz rzgrlar denir. Bu plzamalar ise scak plazma rneidir. Cevap D
rnek .. 18
Atmosfer ile ilgili olarak, I. Atmosferin yaps srekli deimektedir. II. Yer ekiminin etkisi ile Dnyay evreler. III. Gne enerjisi atmosferin oluumuna etki eder. yarglarndan hangileri dorudur? A) Yalnz I B) Yalnz II E) I, II ve III C) I ve III
rnek .. 20
Gne Neon lambas Elektrik arklar
D) II ve III
zm...
Atmosferin yaps Dnyann oluumundan sonra birok deiim geirmitir. Halende deiim geirmeye devam etmektedir. Gaz moleklleri, kendilerini snrlayan ve hareketlerini engelleyen bir ortam ya da engel olmad takdirde srekli yaylarak dalrlar. Atmosferi oluturan gazlar da snrlayan bir d ortam yoktur. Bu gazlarn Dnyay terk ederek uzaya dalmasn nleyen tek etki Dnyann yer ekimidir. Yer ekiminin etkisi ile atmosferi oluturan maddeler uzaya dalmayarak Dnyay sararlar. Gaz moleklleri kinetik enerjiye sahip olduklar iin srekli hareket hlindedir. Bu ekildeki hareketleri sayesinde yer ekimini dengeleyerek yeryzne yapmazlar. Gazlara bu enerjiyi kazandran da Gne nlar ile Gneten gelen enerjidir. Buna gre I, II ve III dorudur. Cevap E
imek
Kutup klar
Yldzlar
ekilde verilen etkinlikte Gne ten balanarak ok ynnde X kutusuna ulalyor. Ok ynnde gidilirken, scak plazma olururanlar zerinden geildiinde 5 puan kazanlyor, souk plazma oluturanlar zerinded geildiinde 3 puan kaybediliyor. +5 bonus puan ile yara balanrsa X kutusuna ulaldnda ka puan olur? A) 8 B) 9 C) 10 D) 11 E) 12
zm...
Gne, yldz ve imekte scak dierlerinde souk plazma oluur. +5 bonus puan ile birlikte toplam 8 puana ulalr. Cevap A
Fizik / 10. Snf
20
I. NTE
Madde ve zellikleri
Cevapl Test..
1.
DD
4.
Aadakilerden hangisinde maddenin plazma hli bulunmaz? A) imek C) Neon lambas B) Kutup klar D) Gk kua imek yonosfer Auora borealis
E) Gne rzgrlar Plazma topu Floresan lamba Neon lamba
Yukarda verilenlerin ka tanesinde Dnyadan gzlenebilen plazma vardr?
2.
I. Souk plazma ieren bir tr aydnlanma aracdr. II. ogunlugunu gazlarn oluturduu, yerkreyi saran ve katmanlardan oluur. III. Atmosferde plazma hlde bulunan bir tabakadr. IV. Gneten gelen ykl paracklarn Dnya atmosferindeki ykl paracklarla etkilemeleri sonucu zellikle kutup blgelerinde, gkyznde ktan desenler olumasna neden olan malardr. Yukarda verilenlere gre aadakilerin hangisinden bahsedilmemitir?
BB
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
E) 6
5.
CC
Gne
yonosfer
Gne rzarlar
A) Floresan lamba D) yonosfer
B) Atmosfer
C) Plazma
E) Kutup klar
Yldzlar
Yldz rzarlar
Aurora australis
3.
I. Yer ekimi atmosferi tutar. II. Atmosferin ktlesinin % 99 u 30 km lik ykseklii doldurur. III. Scaklklar 106 108 K e ulaabilen plazmalara yksek scaklk plazmalar, scaklklar 106 K in altnda olan plazmalara ise dk scaklk plazmalar denir. IV. Scaklklar 1000 K in ok zerinde (genellikle 104 105 K arasnda) olan plazmalara scak plazma, scaklklar 1000 K in ok altnda (genellikle 300 400 K arasnda) olan plazmalara ise souk plazma denir. V. Gne rzgrlar, Gneteki reaksiyonlar sonucu oluan plazmann uzaya yaylmas ile oluur. Yukarda verilen bilgilerden ka tanesi dorudur?
DD DD
Yukarda verilenlerin ka tanesinde uzaydan gzlenebilen plazma vardr? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
6.
I. Atmosferin younluu her yerde eittir. II. Atmosfer yalnz gazlardan oluur. III. Atmosferde en ok bulunan gaz azottur. Yukardaki yarglarndan hangileri dorudur? A) Yalnz I D) I ve III B) Yalnz II E) I, II ve III C) I ve II
EE
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
I. NTE
21
Fizik / 10. Snf
Madde ve zellikleri 7.
Dzenli olarak akmakta olan suya elini yaklatran bir rencinin el resmi ekilde verilmitir. ekildeki K, L ve M noktalar iin; I. K noktasnda kohezyon kuvveti vardr.
K L M
10.
Su zerinde yzmekte olan su yzgecine; I. Kohezyon kuvveti II. Adezyon kuvveti III. Sv yzeyinin tepki kuvveti verilenlerden hangileri etki etmektedir?
DD
II. M noktasnda adezyon kuvveti vardr. III. L noktasnn yzey enerjisi K dekinden fazladr. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
B) Yalnz II
A) Yalnz I D) II ve III
B) Yalnz II
8.
Normal A4 kadna yaz yazan fosforlu kalem, parlak yzeyli bir kat zerini yazamamaktadr. Buna gre, bunun bilimsel nedeni aadakilerden hangisidir?
11.
EE
Yatay bir yzeye dklm su damlalarnn oluturduu grnt ekilde verilmitir. Buna gre, bu su damlalar; I. Kohezyon kuvveti II. Adezyon kuvveti III. Yzeyinin tepki kuvveti verilenlerden hangilerinin etkisindedir?
A) Kat yzeyinin przsz olmas B) Kalemde kullanlan boyann yzey geriliminin byk olmas C) Kalemde kullanlan boyann yzey geriliminin kk olmas D) Kalemin kada bastrlarak yazlmamas E) Kat ile boya arasndaki adezyon kuvvetinin boyadaki kohezyon kuvvetinden byk olmas
EE
B) Yalnz II
9.
X Y Z
12.
Yamur kesildikten K hemen sonra bitki yapraklar zerindeki yamur damlalarnn resmi ekilde verilmitir. Buna gre, I. K damlas adezyon kuvveti ile dengelenmitir.
L M
Yamur kesildikten hemen sonra bitki yapra zerindeki yamur damlalarnn resmi ekilde verilmitir. ekilde verilmi X, Y ve Z noktalar iin; I. X noktasnda kohezyon kuvveti vardr. II. Y noktasnda kohezyon kuvveti vardr. III. Z noktasnda adezyon kuvveti vardr. yarglarndan hangileri dorudur?
EE EE
II. L damlas yalnz kohezyon kuvvetinin etkisindedir. III. M damlasna iki ayr yerden adezyon kuvveti etki etmektedir. yarglarndan hangileri dorudur?
B) Yalnz II
B) Yalnz II
Fizik / 10. Snf
22
I. NTE

X Y Z
16.
II
III
Tahta zerindeki cva damlalar
iek zerindeki yamur damlalar
Cama den yamur damlalar
X, Y ve Z de verilen resimlerdeki olaylarla ilgili aadakilerden hangisi yanltr?

CC
A) Cvann yzey gerilimi yamur damlasnn yzey geriliminden byktr. B) X teki resimde kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byktr. C) Y deki resimde yamur damlasna yalnz adezyon kuvveti etki etmektedir. D) Z deki resimde kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byktr E) Resimlerin ndede adezyon ve kohezyon kuvveti vardr.
Yanmakta olan gaz lambas
Su yzgeci
Yapraktaki su damlas
Yukarda verilen I, II ve III teki eylemlerde geen fiziksel olaylar aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
AA
I A) Klcallk B) Klcallk
II Kohezyon
III Adezyon Deimezdi Klcallk
Yzey gerilimi Adezyon
C) Yzey gerilimi Klcallk D) Yzey gerilimi Adezyon E) Klcallk
14.
Yzey gerilimi Klcallk
Dnyann gney kutbunda oluan ekildeki ma iin; I. Gne rzgarlarnn etkisi ile olumutur. II. Uzaydanda gzlenebilen souk plazma rneidir. III. Gece mas olup plak gz ilede izlenebilir. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
B) Yalnz II
17.
L K
15.
Plastik X ve Y bardaklarndaki suyun iine mavi ve krmz renkli mrekkepler damlatlarak ilerine beyaz renkli iekler konuluyor. Yeterli bir sre beklendiinde ekildeki grnm olutuuna gre;
X Y
ekillerde K deki patatesin hacmi L deki patateslerin hacimleri toplamna eittir. Buna gre, bu patatesler iin; I. K deki patatesten L dekilere gre daha az kabuk kar. II. K deki patatesin yzey alan/hacim deeri L dekilerin birisinin yzey alan/hacim deerinden kktr. III. K deki patates ile yaplacak kzartma L dekilerden daha abuk pier. yarglarndan hangileri kesinlikle dorudur?
DD
I. Beyaz iek yapraklarnn mavi ve krmz renge brnmesi klcallk ile ilgilidir. II. iein saplarnda klcal dokular vardr. III. Mrekkepler adezyon kuvveti ile ieklere ykselmitir. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
B) Yalnz II
A) Yalnz I D) I ve II
B) Yalnz II
C) Yalnz III E) II ve III
I. NTE
23
Fizik / 10. Snf

Atmosfer m2 m1 m3
21.
ekildeki boya kazanna ucu sarktlan ince beyaz tln bir sre sonra ekildeki gibi renklendii gzlenmitir. Buna gre, bu olay aklamak iin; I. Adezyon kuvveti II. Klcallk III. Yzey gerilimi niceliklerinin hangilerinden bahsetmek gerekmez? Beyaz ince tln ucunun boyaya demesi
Dnya
ekilde verilen Dnyann atmosferi iin katmanlar arasndaki ortamn ktlesi m1, m2 ve m3 olduuna gre, bunlar arasndaki iliki nedir?
CC
A) m1 < m2 < m3 C) m3 < m2 < m1
B) m2 < m1 < m3 D) m3 < m1 < m2
BB
A) Yalnz II D) I ve III
B) Yalnz III
C) I ve II
E) I, II ve III
E) m1 < m3 < m2
19.
Kat bir yzeyde bulunan sv iin kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byk olduuna gre, I. Sv yzeye yapmaz II. Sv yzeyi slatr. III. Sv yzeyden akp gider. yarglarndan hangileri doru olur?
22.
Kuma zerine dklen su damlalarnn grnm ekilde verilmitir. Buna gre, I. Adezyon kuvveti kohezyon kuvvetinden byktr. II. Kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byktr. III. Su damlalarna yalnz kohezyon ve adezyon kuvvetleri etki etmektedir. yarglarndan hangileri dorudur?
AA
B) Yalnz III
C) I ve II
E) I, II ve III
BB
20.
X
B) Yalnz II
C) I ve II
E) I, II ve III
23.
Tel rg zerindeki yamur damlalar X te, su zerindeki su yzgeci ise Y de verilmitir. Buna gre, I. Adezyon kuvveti II. Kohezyon kuvveti III. Yzey tepki kuvveti niceliklerinden hangileri hem X hemde Y de vardr?
CC BB
ekildeki resimde verilenlere gre, aadakilerden hangisi sylenemez? A) Svlarda yzey gerilimi vardr. B) Kohezyon kuvveti sv molekllerini yzeye yaptrr. C) Yumuak katlarda klcallk olay gzlenebilir. D) Bitkiler klcallk zellii ile beslenirler. E) Svnn kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byk ise yzeyde dalmadan durur.
B) Yalnz II
C) I ve II
E) I, II ve III
Fizik / 10. Snf
24
I. NTE
Madde ve zellikleri 24. 26.

ekilde verilen resimdeki olayn gereklemesi srasnda; I. Gne rzgarlarnn atmosfer ile etkilemesi gerekir.
Aurora borealis
zerine su dklm elein gzeneklerinin kapanmas ekilde verilen elek zerine su dklnce elekteki gzeneklerin kapand gzlenmektedir. Buna gre, bu durumu aklamak iin; I. Adezyon kuvveti II. Klcallk III. Kohezyon kuvveti niceliklerinden hangilerini kullanmak gerekir?
DD
II. Atmosferdeki atom ve molekllerin ma yapmas gerekir. III. Ortamn kutup blgesinde ve gece olmas gerekir. verilenlerinden hangileri dorudur?
EE
B) Yalnz III
C) I ve II
E) I, II ve III
27.
Yzey alannn hacimine oran
B) Yalnz III
C) I ve II
6 1/cm olan bir 5
E) I, II ve III
1 silindirin kesit alannn hacmine oran 1/cm 10 dir.
BB
Silindirin taban yarap r olduuna gre, r ka cm dir?(=3 alnz) A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
28. 25.
Kutup ekilde plak gz ile grlen kutup verilmitir. Buna gre, bu durumun nedeni; I. Gne rzgarlar II. Atmosferdeki manyetosfer tabakas III. Atom ve molekllerin ma yapmas verilenlerin hangileri ile ilgilidir?
EE CC
Bir renci yapt aratrmalar sonucunda Benzen e ait yzey gerilimi- scaklk grafiinin ekildeki gibi olduunu tespit ediyor. Bununla ilgili yorum yapan renci iin; I. Scaklk arttka yzey gerilimi azalr. II. Svlarn yzey gerilimi scaklk ile deiir. III. Scakln artmas kohezyon kuvvetini artrr. yarglarndan hangilerini sylerse yanl sylemi olur? A) Yalnz I D) I ve II B) Yalnz II C) Yalnz III E) II ve III
B) Yalnz III
C) I ve II
E) I, II ve III
I. NTE
25
Fizik / 10. Snf

Varlklarn en ve boylarnn belirli oranlarda deitirilmesi durumunda; I. Kesit alan II. Yzey alan III. Hacim verilenlerin hangileri de deiir?
EE
33.
AA
Birim kesite den yzey alan aadakilerden hangisinde en fazladr? A) Karnca D) Mamut B) Fil E) Balina C) Aslan
B) Yalnz II E) I, II ve III
C) I ve II
34.
I. Bir karnca, arlnn bir ka kat olan bir yapra rahatlkla kaldrabilir. II. Bir fil kendi arl kadar arlktaki bir cismi kaldramaz. III. Karncalarn dev boyutlara byltlmesi fizik kurallarna aykrdr.
30.
I. Karncalar orantl olarak insan kadar bytlm olsa yine kendi arlndan daha fazla arlk kaldrabilir. II. Eni ve boyu deien varlklarn ktleleride deiir. III. Bir kilogram byk boy patetes ile, bir kilogram kk boy patates soyulduunda kk boy patateslerden daha fazla kabuk kar. Yukarda verilenlerden hangileri dorudur?
Yukarda bilgilerden hangileri dorudur?

DD
C) I ve II
35.
BB
DD
Bir kat cismin, zelliini kaybetmeden gerilme ve sktrlma gibi etkilerle, gsterdii dirence verilen ad aadakilerden hangisidir? A) Kesit alan B) Dayankllk C) Canllk
C) I ve II
D) Yzey alan
E) Hareketlilik
36. 31.
I. Yzey alan/ ktle II. Yzey alan/ Hacim III. Yzey alan/ kesit alan Yukarda verilenlerden hangileri canllarn zellik ve ihtiyalarn kyaslamada kullanlabilir?
EE AA
Dayankllk; I. Kesit alan II. Ktle III. Hacim verilenlerin hangilerine baldr? A) Yalnz I D) II ve III B) Yalnz II E) I, II ve III C) I ve II
C) I ve II
37.
I. Kprnn dayankll ayaklarnn kalnlna baldr. II. Halatn dayankll kullanlan ip says ile doru orantldr.
32.
CC
Boyutlar ayn olan cisimlerden, yzey alannn hacimine oran en az olan cisim aadakilerden hangisidir? A) Dikdrtgen prizma D) Pramit B) Silindir C) Kre
III. Bir haman dayankll iplerin kalnl ve kullanlan ip says ile ilgilidir. Yukarda bilgilerden hangileri dorudur?
EE
C) I ve II
E) Kesik koni
Fizik / 10. Snf
26
I. NTE

I. Ta kpr II. Teleferik hatt III. Salncak zinciri Yukarda verilenlerden hangilerinde dayankllk nemlidir?
EE
42.
Ayn cins maddeyle yaplm silindirik X, Y ve Z stun direklerinin boyutlar aada verilmitir. X Y Z Taban yarap r, ykseklii h Taban yarap 2r, ykseklii h Taban yarap 3r, ykseklii h
C) I ve II
AA
Buna gre bu stunlarn dayankllklarnn kkten bye doru sralamas aadakilerden hangisi olabilir? A) X, Y, Z B) Y, Z, X D) Z, Y, X E) Y, X, Z C) Z, X, Y
39.
Silindirik bir stun direi ayn ortamda ve eit leklerde yaplmak art ile; I. Al II. Dkme demir III. Cam verilenleri ile ayr ayr yapldnda dayankllklarnn bykten ke doru sralamas aadakilerden hangisi olabilir?
43.
I. Varlklarn boyutlar artrldnda arl dayankllndan daha hzl artar. II. Karncalar fil kadar byltldnde bacaklarnn dayankll vcudunu kaldramaz ve krlr. III. Boyu gkdelen boyuna kadar byltlm goriller ok dayankldr. Yukarda verilenlerden hangileri dorudur?
BB
A) II, I, III
B) II, III, I D) I, II, III E) III, II, I
C) III, I, II
CC
C) I ve II
40.
CC
Silindirik bir stun direinin taban yarap katna karlrsa dayankl iin aadakilerden hangisi sylenebilir? A) te birine iner. C) Dokuz katna kar. B) katna kar. D) Deimez
44.
ki tepe arasna yaplm bir viyadn dayanklln artrmak iin; I. Ayak saysn artrmak II. Ayaklarnn kesit alann artrmak III. Ayaklarnn kesit alann azaltmak verilenlerinden hangileri yaplmaldr?
E) Dokuzda birine iner.

CC
B) Yalnz II E) Yalnz III
C) I ve II
41.
Ayn cins maddeyle yaplm silindirik X, Y ve Z stun direklerinin boyutlar aada verilmitir. X Y Z Taban yarap r, ykseklii h Taban yarap r, ykseklii 2h Taban yarap r, ykseklii 3h
45.
I. Silindirik kat cismin dayankll taban yarapnn karesi ile orantldr. II. Kresel kat cismin dayankll yarapnn kb ile doru orantldr. III. Dikdrtgenler prizmas eklindeki prizmann dayankll kesit alanna bal deildir. Yukarda verilenlerden hangileri yanltr?
Buna gre bu stunlarn dayankllklarnn bykten ke doru sralamas aadakilerden hangisi olabilir?
AA
A) X, Y, Z
B) Y, Z, X D) Z, Y, X E) Y, X, Z
C) Z, X, Y
DD
C) I ve II
Saysal / 3
27
I. NTE

Ayn cins camdan yaplm r1 yarapl kresel bilye 750 N, r2 yarapl kresel bilyede 6750 N altnda ancak krlabilmektedir. Buna gre,
BB
50.
K L
Sleymaniye camii Sleymaniye camisinin minyatr
M Dnyadaki en yksek gkdelen Yukarda verilenlerin dayankllklarnn kkten bye doru sralamas aadakilerden hangisi olabilir?
DD
r1 oran katr? r2 1 3 C) 1 2 D) 1 E) 2
A)
1 4
B)
A) L, K, M
B) L, M, K
C) K, L, M
D) M, K, L
E) K, M, L
51. 47.
Ayn cins maddeyle yaplm silindirik K, L ve M stun direklerinin boyutlar aada verilmitir. K L Taban yarap a, ykseklii a Taban yarap 2a, ykseklii a
CC
Eyll 2009 da tamamlanmas planlanan Burj Dubainin toplam yksekliinin 812 m olmas hedeflenmektedir. Burj Dubai nin yksekliinin daha fazla yaplamamasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A) Maliyetinin ok artmas B) Bina zeminin yeterli salamlkta olmamas C) Kullanlacak malzemelerin arlklarnn dayanklndan hzl artmas D) Yapnn grnt kirlilii oluturmas E) Teknolojik alt yap eksilii
M Taban yarap 3a, ykseklii 2a Buna gre bu stunlarn dayankllklarnn kkten bye doru sralamas aadakilerden hangisi olabilir?
EE
A) L, K, M
B) L, M, K
C) K, L, M
D) M, L, K
E) K, M, L
52. 48.
I. Bir cismin boyutlar hangi oranda artarsa kesit alan bu orann karesi ile artar. II. Bir cismin boyutlar hangi oranda artarsa hacmi bu orann kb ile artar. III. Bir cismin boyutlar hangi oranda artarsa ktlesi ve arl bu orann kb ile artar. IV. Boyut deimelerinde arlk dayankllktan daha hzl deiir. V. Varlklarn uzunluk, geniilik ve ykseklik gibi boyutlar deitirilirse dayankllklar deimez. Yukarda verilen bilgilerden ka tanesi dorudur?
DD EE
I. Bir cismin boyutlar hangi oranda deiirse yzey alan bu orann karesi ile deiir. II. Bir cismin boyutlar byrken yzey alanndaki artn, hacmindeki arta oran azalr. III. Ayn maddenin kk paral olanlarnn, birim hacmine den yzey alan, byk paral olanlarnkinden daha byktr. IV. Patatesleri ksa srede kzartmak iin ince ince dilimleliyiz. V. Kzartmalk patatesler iri patateslerden seilirse kabuklar soyulurken daha az fire verilir. Yukarda verilen bilgilerden ka tanesi dorudur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
53. 49.
I. Karnca II. Balina III. Fil Yukarda verilenlerden hangilerinde dayankllk nemlidir?
EE
Yzey alan bilinen bir krenin; I. Yarap II. Hacim III. Ktle niceliklerinden hangileri hesaplanabilir?
(=3 alnacak)
CC
C) I ve II
B) Yalnz II E) II ve III
C) I ve II
Fizik / 10. Snf
28
I. NTE

Yzey alan, hacmi ve ktlesi bilinen bir silindirin; I. Yarap II. Hacim III. zktle niceliklerinden hangileri hesaplanabilir?(=3
alnacak) BB DD
58.
Yzey alannn hacimine oran ve yapld maddenin zktlesi bilinen bir krenin, aadaki niceliklerinden hangisi kesinlikle hesaplanamaz?(=3 alnacak) A) Yarap B) Hacim C) Yzey alan E) Ktle
D) Dayankllk miktar
B) Yalnz III E) II ve III
C) I ve II
59.
Yzey alannn hacimine oran
8 olan bir si3
55.
Kesit alan ve hacmi bilinen bir dikdrtgenler prizmasnn; I. Ykseklik II. Yzey alan III. Ktle niceliklerinden hangileri hesaplanabilir?
lindirin taban yarap r, ykseklii h olduuna h gre oran katr? r

DD
A) 6
B) 5
C) 4
D) 3
E) 2
AA
B) Yalnz III E) II ve III
C) I ve II
60.
Yzey alannn hacimine oran 2 olan bir dikdrtgen prizmann ksa kenar 3 cm, uzun kenar 6 cm ve ykseklii h dir. Buna gre h ka cm dir?
BB
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
56.
Ayn maddeden yaplm ve yzey alanlar eit olan dikdrtgenler prizmas ile bir kbn; I. Dayanklk deeri II. Hacim III. Ktle niceliklerinden hangileri kesinlikle farkldr?
61.
Yzey alannn hacimine oran nin hacmi V dir.
3 olan bir kre16
EE
C) I ve II
CC
Buna gre V ka cm3 tr?(=3 alnacak) A) 64 B) 128 C) 256 D) 500 E) 864
57.
Ayn maddeden yaplm ve hacimleri eit olan silindir ile bir krenin; I. Dayanklk deeri II. Ktle III. Yarap deerleri niceliklerinden hangileri kesinlikle eittir?
62.
Yzey alan hacimine eit olan bir silindirin taban yarap r, ykseklii h dir. Buna gre,
h ka olamaz? r
C) 3 2 D) 2 E) 4
BB
AA
C) I ve II
A)
1 2
B) 1
Saysal / 3
29
I. NTE

Varlklarn dayankll; I. Kesit alannn karesi II. Kesit alan /Hacim III. Ktle /Hacim niceliklerinden hangileri ile doru orantldr?
CC
67.
C) I ve II
Yukarda verilenler ayn cins maddeden yapldna gre, dayankllklarnn bykten ke sralamas aadakilerden hangisi gibidir ?
DD
A) Y, X, Z
B) Y, Z, X D) Z, Y, X E) X, Z, Y
C) X, Y, Z
64.
I. Tahta yzey cva damlas II. Cam yzey su damlas III. Kue kat yzeyi mrekkep damlas Yukarda verilenlerin hangilerinde adezyon kuvveti daha byk olur?
EE
C) I ve II
68.
X
Y Z
65.
I. Souk su kaynar su II. Yamur suyu deterjanl yamur suyu III. eme suyu klor katlm eme suyu Yukarda verilenlerin hangilerinde ilk durumdan ikinci duruma geildiinde yzey gerilimi azalr?
BB
Yukarda verilenler ayn cins maddeden yapldna gre, dayankllklarnn kkten bye doru sralamas aadakilerden hangisi gibidir ? A) Y, X, Z D) Z, Y, X B) Y, Z, X E) X, Z, Y C) X, Y, Z
EE
C) I ve II
66.
K L M
69.
X r
Y r r r
Z r r
Yukarda verilenler ayn cins maddeden yapldna gre, dayankllklarnn bykten ke sralamas aadakilerden hangisi gibidir ?
BB
Yukarda boyutlar verilenler ayn cins maddeden yapldna gre, dayankllklarnn kkten bye doru sralamas aadakilerden hangisi gibidir?(=3 alnz)
AA
A) L, K, M
B) L, M, K
C) K, L, M
A) Y, X, Z D) Z, Y, X
B) Y, Z, X E) X, Z, Y
C) X, Y, Z
D) M, L, K
E) K, M, L
Fizik / 10. Snf
30
I. NTE
Madde ve zellikleri 70. 73.

X Y Z
F1
F2
F3
Su zerindeki demir para
Su zerindeki ata
Cama den yamur damlalar
ayr kap iine konulmu ayn cins sv ekillerdeki gibi dengelenmitir. Kap yzeyi ile sv arasndaki adezyon kuvveti ekil srasna gre, F1, F2 ve F3 olduuna gre, bunlarn byklkleri arasndaki iliki aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
CC CC
X, Y ve Z de verilen resimlerin hangilerinde yzey geriliminin varl anlatlmak istenmitir? A) Yalnz X D) X ve Z B) Yalnz Z C) X ve Y
E) X, Y ve Z
A) F1 < F2 < F3 C) F3 < F2 < F1
B) F2 < F1 < F3 D) F3 < F1 < F2
E) F1 < F3 < F2
71.
AA
Aada baz eylemler verilmitir. Buna gre, hangisinde klcallk olay vardr?
74.
A)
B)
C)
Su yzgeleri
Yapraklarn arasn- Musluktan szlerek daki su damlas akan su damlas
Gaz lambas
Aurora borealis
Su yzgeci
X, Y ve Z de verilen resimlerin hangilerinde kohezyon kuvvetinden bahsedilebilir?

EE
D)
E)
A) Yalnz X D) Y ve Z
B) Yalnz Y
C) X ve Y
E) X, Y ve Z
Suya den su damlas
Lavabodan taan su
demir halka
72.
Su ierisinde dengelenmi ekildeki dzenek ile ilgili olarak; I. Suyun yzey geriliminden faydalanlmtr. II. Halkaya etki eden yzey tepki kuvveti dengede etkili olmutur.
75.
mantar
cisim
Kutup Cvann ince cam boruda ykselmesi
III. Mantar, demir halkann su yzeyinde kalmasn Su iinde demir tel ve mantar yardmc olmutur. ile dengelenmi cisim yarglarndan hangileri dorudur?
EE
Yamur damlalarnn yaprakta kresellemes
X, Y ve Z de verilen resimlerin hangilerinde adezyon kuvvetinden bahsedilebilir?

DD
C) I ve II
A) Yalnz X D) Y ve Z
B) Yalnz Y
C) X ve Y
E) X, Y ve Z
I. NTE
31
Fizik / 10. Snf

Ar suya ait scaklk ve yzey gerilim deerleri tabloda verilmitir. Buna gre,
Sv Su Su Su Su Scaklk(C) Yzey gerilimi (N/m) 100 50 20 0 5,89 10 2 6,79 10 2 7,27 10 2 7,56 10 2 ekil I ekil II ekil III
79.
I. Yzey gerilimi scakla baldr. II. Suyun scakl artnda yzey gerilimi azalr. III. Her scaklk deerinde yzey gerilimi ayndr. yarglarndan hangileri dorudur?
CC
Ular ak cam boru su ierisinde tutulduunda nce ekil I, sonra ekil II daha sonrada ekil III teki durum gzleniyor. Buna gre, I. Klcallk svlarn dar borularda ykselebilmesi olaydr. II. Svlar klcal borularda srekli ykselirler. III. Klcallk borularn kesit alanna baldr. sonularndan hangileri karlabilir?
AA
C) I ve II
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
77.
D) II ve III
Sv Kloroform Etanol Cva Su Scaklk(C) Yzey gerilimi (N/m) 20 20 20 20 2,0 10 2 2,27 10 2 43,55 10 2 7,27 10 2
E) I, II ve III
X Y Z
80.
Baz svlara ait scaklk ve yzey gerilim deerleri tabloda verilmitir. Buna gre, I. Yzey gerilimi scakla baldr. II. Yzey gerilimi en fazla olan sv cvadr. III. Yzey gerilimi svlar iin ayrt edici bir zelliktir. sonularndan hangileri karlabilir?
DD
Ular ak X, Y ve Z cam borular su ve cva ierisine tutulduunda ekil I ve ekil II deki gibi denge salanyor. Buna gre, I. Suyun adezyon kuvveti cvannkinden kktr.
su ekil I ekil II
cva
II. Klcallk svnn cinsine baldr.
III. Klcallk borularn kesit alanna baldr. sonularndan hangileri karlabilir?

EE
B) Yalnz II
C) I ve II
E) Yalnz III
B) Yalnz II
C) I ve II
E) I, II ve III
78.
Ular ak cam boru su ierisinde tutulduunda ekildeki durum gzleniyor. Buna gre, bu durum;
81.
su
X Y Z cam yzey
I. Klcallk adezyon kuvveti ile gerekleir. II. Su yzeyinin ibkey bir hl almas, yzey gerilimi ile ilgilidir. III. Klcallk, svnn uygun artlarda yerekimini yenmesi olaydr. verilenlerden hangileri ile ilgilidir?
EE
Cam yzey zerine konulmu eit hacimli sv damlalar X, Y ve Z deki gibi dengede kalyorlar. Sv damlalar ile cam yzey arasndaki adezyon kuvvetinin bykl FX, FY ve FZ olduuna gre, bunlar arasndaki iliki nedir?
AA
A) FX < FY < FZ C) I ve II C) FZ < FY < FX
B) FY < FX < FZ D) FZ < FX < FY
B) Yalnz II
E) I, II ve III
E) FX < FZ < FY
Fizik / 10. Snf
32
I. NTE

zde kaplar iinde bulunan iki ayr sv ierisine zde klcal borular konuluyor. Svnn kohezyon kuvveti Fk, sv ile klcal boru arasndaki adezyon kuvveti Fa dr. Kuvvetler arasndaki iliki verildiine gre, svlarn denge durumu aadakilerin hangisinde doru verilmitir?
EE
Fa < F k F k < Fa
84.
I.
Kuvvetler aras iliki Fk < Fa
II.
Fa = Fk
III.
Fa < Fk
A)
zde kaplar iinde bulunan farkl cinslerdeki sv ierisine zde klcal borular konulduunda I, II ve III teki gibi dengede salanyor. Svnn kohezyon kuvveti Fk, sv ile klcal boru arasndaki adezyon kuvveti Fa dr. Kuvvetler arasndaki iliki I, II ve III te verildiine gre, bunlardan hangileri doru verilmitir?
EE
B)
C)
C) I ve II
D)
E)
85.
83.
Parmaklar arasndaki su damlas ekilde verilen grnm almtr. Buna gre, I. Svlarda yzey gerilimi vardr. Parmaklar arasndaki su damlas
Cam zerindeki sv damlas
II. Adezyon kuvveti svlar yzeylere yaptrr. III. Adezyon kuvveti kohezyon kuvvetinden byk olduundan su damlas parmaklara tutunmutur. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
X, Y ve Z de verilen resimlerin hangilerinde eit hacimdeki svlarn yzey geriliminin kkten bye doru sralamas aadakilerin hangisinde doru verilmitir?
CC
A) X, Z, Y
B) Y, Z, X D) Z, Y, X E) Y, X, Z
C) Z, X, Y
C) I ve II
I. NTE
33
Fizik / 10. Snf

X Y
88.
Cam tp iindeki sv ekilde verilen grnm almtr. Buna gre, I. Svlarda yzey gerilimi vardr.
ekil I
ekil II
Tabakta bulunan yayla orbasnn iine ekil I deki gibi temiz kulak ubuunun ucu dokundurulunca orba zerindeki yan grnm ekil II deki gibi oluyor. Buna gre, aadakilerden hangisi dorudur?
AA
Cam tp iinde svnn grnm
II. Adezyon kuvveti svlarn yzeye tutunmasn salar. III. Kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byk olduundan sv ibkey olarak dengelenmitir. yarglarndan hangileri dorudur?
CC
A) Svlardaki yzey gerilimi adezyon kuvveti ile deiebilir. B) Kohezyon kuvveti sv molekllerini yzeye yaptrr. C) Kulak ubuunun pamuunda klcallk olay vardr. D) Svlarn yzey gerilimi yabanc madde dokundurarak artrlabilir. E) Yadaki kohezyon kuvveti adezyon kuvvetinden byk olduundan yzeyde dalarak dengelenmitir.
C) I ve II
89.
Su zerine braklm ata n su iinden grnm ekildeki gibidir. Buna gre, I. Svlarda bir yzey gerilimi vardr.
Su yzeyindeki ata n sv iinden grnm II. Hafif maddeler yzey gerilimi sayesinde su yzeyinde dengede kalabilir. III. Ata n dengede kalmasnda kohezyon ve adezyon kuvvetlerinin etkisi vardr. yarglarndan hangileri dorudur?
EE
C) I ve II
87.
Bir kap ierisine dzgn ve azar azar aktlan suyun zemindeki grnm ekilde verilmitir. Buna gre, Kap iine akmakta olan su I. Svlarda bir yzey gerilimi vardr. II. Suyun kap iinde bomblelemesi adezyon ve kohezyon kuvvetleri sonucudur. III. Dklmekte olan suyun hzndan dolay yzey gerilim kuvveti yenilebilir. yarglarndan hangileri dorudur?
90.
Dalgalanmakta olan suyun yzeyi ekildeki grnmdedir. Buna gre, aadakiler- Dalgalanmakta olan suyun yzey grnts den hangisi sylenemez?
EE
A) Svlardaki yzey gerilimi kohezyon kuvveti ile oluur. B) Sv yzeyi bir zar gibi davranr. C) Sv yzeyindeki kohezyon kuvveti dengelenmemi kuvvettir. D) Svlarn yzey gerilimi belirli deerdeki kuvvetlere dayanabilir. E) Yzey gerilimi svnn cinsine baldr.
EE
C) I ve II
Fizik / 10. Snf
34
I. NTE

Madde Özellikleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Madde Özellikleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

KATILARDA BOYUTLAR ARASI LKLER VE DAYANIKLILIK

Fizik / 10. Snf

bants ile, yzey alan ise,

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

SIVILARDA KILCALLIK VE YZEY GERLM

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

Fizik / 10. Snf

C) Yalnz III E) I, II ve III

lanr. Krenin yarap 3 cm olduundan V=

C) Yalnz III E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri rnek .. 4

Yukarda verilenlerin hangilerinde dayankllk nemlidir?

C) Yalnz III E) I, II ve III Kk patates Soan

C) Yalnz III E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri zm...

C) Yalnz III E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri rnek .. 10

Yukardaki eylemlerden hangileri klcallk etkisinin bir sonucudur?

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri zm...

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri rnek .. 17

C) Yalnz III E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

E) Gne rzgrlar Plazma topu Floresan lamba Neon lamba

Yukarda verilenlerin ka tanesinde Dnyadan gzlenebilen plazma vardr?

A) Floresan lamba D) yonosfer

Yukarda verilenlerin ka tanesinde uzaydan gzlenebilen plazma vardr? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

Fizik / 10. Snf

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

Madde ve zellikleri 13.

Tahta zerindeki cva damlalar

iek zerindeki yamur damlalar

Cama den yamur damlalar

X, Y ve Z de verilen resimlerdeki olaylarla ilgili aadakilerden hangisi yanltr?

Yanmakta olan gaz lambas

III Adezyon Deimezdi Klcallk

Yzey gerilimi Adezyon

C) Yzey gerilimi Klcallk D) Yzey gerilimi Adezyon E) Klcallk

Yzey gerilimi Klcallk

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) I, II ve III

C) Yalnz III E) II ve III

Fizik / 10. Snf