KAZILABLRLK TAYN VE RT-KAZI VERMLLK DEERLENDRMES BR AIK LETME RNE

DETERMINATION OF DIGGABILITY AND EVALUATION OF PRODUCTIVITY OF OVERBURDEN A MODEL OF OPEN PIT MINE

ZGR KOAK

Hacettepe niversitesi Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliinin Maden Mhendislii Anabilim Dal in ngrd YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

2006

KAZILABLRLK TAYN VE RT-KAZI VERMLLK DEERLENDRMES BR AIK LETME RNE zgr KOAK Z rt malzemesinin kaldrlmasna dayal ak ocak kmr iletmeciliinde kaz ve tama faaliyetleri iin ekskavatr ve kamyon kombinasyonu yaygn olarak kullanlmaktadr. Byk lekli bu i makinelerinin belirlenmesinde ve iletilmesinde, kazs yaplacak olan jeolojik birimlerin zelliklerine uygunluklar, kapasite ve verimlilikleri bakmndan birbirleriyle uyumluluklar, nem verilmesi gereken hususlardandr. nk, dngsel bir sistem biiminde yrtlen maden iletmeciliinin herhangi bir noktasnda oluan bir uyumsuzluk sistemin genelini etkilemekte ve verimsizlie neden olabilmektedir. Bu almada, TK an Linyitleri letmesi'nde linyit retimi iin rt-kaz amacyla kullanlan i makinelerinin kaz esnasndaki verimlilikleri incelenerek jeolojik birimin kazlabilirlii belirlenmitir. Buna gre, kazlabilirlik bakmndan orta-orta zor kaz snf olarak tespit edilen birimin, patlatlarak gevetilmesi durumunda kolay kaz snf zellii gsterdii belirlenmitir. Ancak, bu snflandrma iletmede mevcut makinelerin almalaryla ilgili veriler gz nne alnarak yaplmtr. almada ayrca, kaz ve tama makineleri, birbirleriyle uyumluluklar bakmndan incelenmitir. Sonu olarak, sistemin senkronizasyonuna genel bakldnda uyumlu olduklar sylenebilse de, ayr ayr deerlendirildiinde, baz kaz-ykleme-tama birimlerinin kapasite ve uyuma faktrleri bakmndan birbirleriyle uyumsuz olduklar tespit edilmitir. almann bir dier amac olarak, kaz-ykleme ve tama makinelerinin verimlilikleri yllk fiili almalar incelenerek belirlenmitir. Bu ama dorultusunda; makinelerin mekanik mevcudiyetleri, mekanik verimlilikleri, fiziksel ve etkin kullanm oranlar ayr ayr hesaplanm ve daha sonra genel kullanm verimlilii bulunmutur. Buna gre, makinelerin mekanik mevcudiyet oranlar uygun bulunmalarna ramen kullanm oranlar bakmndan verimsiz olduklar tespit edilmitir.

Anahtar Kelimeler: kazlabilirlik, rt kaz, maden makineleri, verimlilik, mekanik mevcudiyet, mekanik verim, kullanm oran Danman: Yard. Do.Dr. Mehmet Ali HNDSTAN, Hacettepe niversitesi, Maden Mhendislii Blm

DETERMINATION OF DIGGABILITY AND EVALUATION OF PRODUCTIVITY OF OVERBURDEN - A MODEL OF OPEN PIT MINE zgr Koak ABSTRACT Excavator and tuck combination is widely used for removing the overburden material in open-pit minng activities. Suitability of excavating and hauling equipments with each other and suitability of excavating machine for characteristics of geological formation are important parameters that must be carefully considered to decide their capacities and performances. Since mining is a cyclic system of individual operations, an unsuitable condition in this sytem may affect the whole system and cause a decrease in productivity. In this study, digging performances of the excavators used to remove the overburden material at TK an Lignites are recorded to evaluate the diggability class of the formation. As a result of this study, diggability class of the formation was found "medium to medium-hard" for unblasted operations but, it was found "easy" when the formation was loosened by blasting. It is noted that this classification was done on the basis of data obtained for running equipments in the mine. Also, excavation and haulage equipments are evaluated for their sutability with each other. Although it is found well matched when the syncronization of whole sytem is considered, some of the individual pairs of the equipments were found unsuitable with each other when they were evaluated on the basis of their capacities and matching factors. For another aim of this study, the productivities of excavation and haulage equipments are evaluated by considering their annual performances. For this purpose, mechanical existances, mecanical productivities, physical and efficient usages of the machines are determined individualy before determining their general productivity. At the end, although the mechanical existance ratios of the machines were found acceptable, they were found less productive according to determined usage ratios.

Keywords: diggability, overburden removal, mining machines, mechanical existance, mechanical productivity, usage ratio Advisor: Assist.Prof.Dr. Mehmet Ali HNDSTAN, Hacettepe niversity, Department of Mining Engineering

ii

TEEKKR Yksek Lisans Tez almalarmda her trl yardm ve ilgiyi gsteren danmanm Yard. Do. Dr Mehmet Ali HNDSTANa, gr ve nerileri ile almama deerli katklarda bulunan juri yeleri Prof. Dr. Celal KARPUZ'a ve Prof. Dr. Bahtiyar NVER'e, bu almann gereklemesinde beni destekleyen ve tevik eden blm bakanmz Prof. Dr. Erhan TERCANa ve Prof. Dr. Zafir EKMEK'ye, ayrca yksek lisansm boyunca bilgisini ve desteini benden esirgemeyen tm blm hocalarma ok teekkr ederim. Ayrca, tez almalarmn gereklemesi iin her trl bilgiyi, destei salayan ve sorularma sabrla katlanan .L.. Ett Bamhendisi Mehmet BALKIa ok teekkr ederim. hayatmda olduu gibi tez almalarmda da her konuda bana destek veren, ilgisini, bilgisini ve deneyimlerini benimle paylaan Gke naat Proje Mdr Erturul TRKMENe iten teekkrlerimi sunarm. Hayatm boyunca her konuda gerek maddi gerekse manevi desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz teekkr ederim.

iii

NDEKLER DZN Sayfa Z.......i ABSTRACT...... ii TEEKKR..... iii NDEKLER DZN. .. iv EKLLER DZN......vii ZELGELER DZN....viii SMGELER VE KISALTMALAR DZN.......x 1. GR........1 1.1. almann Amac ve Hedefleri....1 1.2. almann Kapsam......2 2. AIK OCAK RT KAZI-TAIMA SSTEMLER ve KAZILABLRLK.........4 2.1. Ak Ocak letmecilii.......4 2.2. Ak letme retim Yntemleri ve Ekipmanlar.....5 2.2.1. Ak iletme birim faaliyetleri.. 5 2.2.2. retim yntemi ve ekipman seimi........6 2.2.3. Ekskavatr+ kamyon yntemi.....9 2.2.3.1. Kamyon verimliliini etkileyen faktrler....10 2.2.3.2. Makine verimliliini etkileyen faktrler..11 2.2.4. Ak iletmelerde makinelerin ekonomik mrleri.13 2.3. Kazlabilirlik........14 2.4. Ekskavatrlerin Saatlik Ykleme Kapasitelerinin Tespiti.............................23 2.4.1. Yapsal zellikler ile ilgili katsaylar....................................................25 2.4.1.1. Dnme katsays ve operatr randman.............................................25 2.4.1.2. Kepe dolma katsays.....................................................................25 2.4.2. Malzeme zellikleri ile ilgili katsaylar........................................................26 2.4.2.1.Kabarma katsays.................................................................26 2.4.3. alma ekli zellikleri ile ilgili katsaylar.......................................27 2.4.3.1. Derinlik katsays.................................................27 2.4.3.2. yeri organizasyon katsays.......28 2.4.3.3. Kepe devir sresi......................................................28 2.5. Kamyonlarn Saatlik Tama Kapasitelerinin Tespiti...29 2.5.1. Kamyon devir sresi (T)........31 iv

2.5.1.1. Ykleme sresi (t1)......31 2.5.1.2. Ykleyici yannda manevra sresi (t2)..32 2.5.1.3. Dkm alannda boaltma ve manevra sresi (t3).....32 2.5.1.4. Dolu dkme gidi ve bo dn sresi (t4-t5).32 3. AN LNYTLER LETMESNN TANITILMASI....33 3.1. an Linyitleri letmesi.................................................................................33 3.2. Blgenin Genel Jeolojik Durumu.....................................................................33 3.2.1. Stratigrafi...................................................................................................33 3.2.1.1. Neojen ncesi kayalar...33 3.2.1.2. Neojen jeolojik birimleri34 3.2.1.3. Neojen sonras keller..35 3.2.2. Yapsal jeoloji............................................................................................36 3.2.2.1. Genel yap...........................................................................................36 3.2.2.2. Tabaka dorultu ve eimleri................................................................37 3.2.2.3. Kvrmlar ve faylar................................................................................37 3.2.3. Hidrojeoloji.................................................................................................37 3.2.4. Jeoteknik ettler........................................................................................38 3.2.4.1. Kaya kalite gstergesi (RQD)..............................................................39 3.2.4.2. Zemin snf..........................................................................................41 3.2.4.3. Atterberg (kvamllk) limitleri...............................................................42 3.2.4.4. Tek eksenli basn dayanm, ekme dayanm, birim hacim arlk ..42 3.2.5. Havza karakteristikleri...............................................................................43 3.3. Kaz Snf le lgili Yaplan Ettler...48 3.4. letme Yntemi...............................................................................................50 3.4.1. letmede uygulanan rt kaz sistemi......................................................50 3.4.2. letmede uygulanan kmr retim sistemi...............................................52 3.5. Delme- Patlatma Yntemi................................................................................52 4. KAZILABLRLK TAYN, EKSKAVATR KAMYON SSTEMLERNDE UYUM VE MAKNELERNN VERMLLK ANALZ..............53 4.1. Kazlabilirlik Tayini...........................................................................................53 4.1.1. Kaz performans almalar......................................................................53 4.1.2. Ekskavatr performanslarna gre kaz snfnn tayini....58 4.2. Ekskavatr Kamyon Sistemlerinde Uyum.....65 4.2.1. Ekskavatr ve kamyonlarn saatlik kapasitelerinin tespiti.67 4.2.1.1. Ekskavatrlerin mevcut saatlik kapasitelerinin tespiti.... ...67

4.2.1.2. Kamyonlarn mevcut saatlik tama kapasitelerinin tespiti...67 4.2.2. Gerekli kepe saysna gre ekskavatr kamyon uyumu.68 4.2.3. Ykleme ve tama birimlerinin birlikte almas (senkronizasyonu)........70 4.2.4. Uyuma faktr (Match Factor, MF).......72 4.3. Ekskavatr ve Kamyonlarn Verimlilik Analizi.......73 4.3.1. Makinelerin kullanm oranlarnn incelenmesi........73 4.3.1.1. Makinelerin mekanik kullanm oran (mekanik mevcudiyet) ve mekanik verimlerinin analizi...79 4.3.1.2. Fiziksel kullanm oran.....81 4.3.1.3. Etkin kullanm oran.....82 4.3.2. Ekipmanlarn kullanm oranlarnn birlikte deerlendirilmesi.....................82 5. SONULAR ve NERLER....84 5.1. Sonular..84 5.2. neriler86 KAYNAKLAR DZN.....88 ZGEM....90

vi

EKLLER DZN Sayfa ekil 2.1. Ters kepe ekskavatrn en uygun kaz derinlii...13 ekil 3.1. .L.. kmr sahasna ait genelletirilmi stamp (T.K.., 1998)..................36 ekil 3.2. J14 jeoteknik sondajna ait sembolik loglar (M.T.A., 2002)......................39 ekil 3.3. Elektrikli ekskavatrlerin rt kaz almas..............................................51 ekil 3.4. Elektrikli ekskavatr-kamyon rt kaz almas.......................................51 ekil 4.1. Elektrikli ekskavatrlerin alma performans....77 ekil 4.2. Hidrolik ekskavatrn alma performans.77 ekil 4.3. Kamyonlarn alma performans.77

vii

ZELGELER DZN Sayfa izelge 2.1. makinelerinin ekonomik mrleri ( Parlak, 1994)................................14 izelge 2.2. Kaya ayrma snflandrmas (ISRM, 1978)...........................................18 izelge 2.3. Schmidt ekicine gre kaya sertlik tanm (Poole ve Farmer, 1980)......19 izelge 2.4. Kazlabilirlik parametreleri ve puanlama sistemleri (Paamehmetolu ve ark., 1988a)............................................... 21 izelge 2.5. Kazlabilirlik snflandrmas (Paamehmetolu ve ark.,1988a)...22 izelge 2.6. zgl kaz enerjisine gre kazlabilirlik snflamas(Ceylanolu,1991)...23 izelge 2.7. Ykleyiciler iin dnme katsays (Eskikaya, 1986)................................25 izelge 2.8. Kepe dolma katsaylar (Paamehmetolu ve ark.,1988a).....26 izelge 2.9. Baz kayalara ilikin kabarma ve kepe dolma katsaylar (Eskikaya, 1986)...27 izelge 2.10. alma verimlilik katsaylar (Karpuz ve Hindistan, 2005)...28 izelge 2.11. Kaz zorluuna gre ekskavatrlerin ortalama kepe devir sreleri (Paamehmetolu ve ark., 1998b)...29 izelge 3.1. RQD deerine gre kaya kalite snflandrlmas (MiningLife, 2006)...39 izelge 3.2. Sondajlara gre farkl birimlerin RQD deerleri (M.T.A., 2002)...40 izelge 3.3. .L.. sahasndaki her bir birimin ortalama RQD deerlerine gre kaya snf...............................................................................................41 izelge 3.4. .L.. jeolojik birimleri test sonular (M.T.A., 2002)...............................41 izelge 3.5. Tek eksenli basn dayanm, ekme dayanm ve birim hacim arlk deney sonular (M.T.A., 2002)...................................................43 izelge 3.6. .L. kaya birimlerine ait laboratuar deney sonular (Paamehmetolu ve ark.,1988a)........44 izelge 3.7. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)..45 izelge 3.8. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)..46 izelge 3.9. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5, AN5B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)..47 izelge 3.10. .L. sahas karakteristik birimlerine ait lm sonular (Paamehmetolu ve ark., 988a).49 izelge 4.1. Kaz performans sonular.......................57 izelge 4.2. Kepe devir sresi performans sonularna gre kazlabilirlik tayini...60 izelge 4.3. Kepe dolma katsays performans sonularna gre kazlabilirlik tayini..61 izelge 4.4. Beklemesiz saatlik kapasite sonularna gre kazlabilirlik tayini62

viii

ZELGELER DZN (Devam ediyor) Sayfa izelge 4.5. Saatlik fiili kapasite sonularna gre kazlabilirlik tayini...63 izelge 4.6. Kaz performans sonularnn birlikte deerlendirmesi.65 izelge 4.7. Kamyonlarn saatlik kapasitesi..67 izelge 4.8. Kepe ve kamyon kasa hacimlerinin uyumu...69 izelge 4.9. Kaz ykleme ve tama sistemlerinin senkronizasyonu71 izelge 4.10. Ekskavatr kamyon sistemlerinin uyuma faktrleri....73 izelge 4.11. makinelerinin yllk performanslar.............76 izelge 4.12. makinelerinin mekanik mevcudiyet ve mekanik verimlilikleri.79 izelge 4.13. Makinelerin fiziksel ve etkin kullanm oranlar......82 izelge 4.14. Makinelerin kullanm oranlar..83 izelge 5.1. Kaz makinelerinin verimliliine dayal kaz zorluu snflamas..84

ix

SMGELER ve KISALTMALAR DZN A .L.. dak. HP kWh m M.T.A. MH MPa ms RQD s TK yd c Mm Mv

3

Aktivite says an Linyitleri letmesi Dakika Beygir Gc (Horse Power) Kilovat saat Metre Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl Orta zor zemin snf Mega Paskal Milisaniye Kaya Kalite Gstergesi Saniye Trkiye Kmr letmeleri Kurumu Yarda kp Tek eksenli basn dayanm Mekanik mevcudiyet Mekanik verimlilik

1. GR lkemizde ve dnyada linyit retimi, yerst ve yeralt madencilik yntemleriyle yaplmaktadr. Yerst madencilii zellikle ll. Dnya Savandan sonra ok hzl gelimeler gstermitir. Yerst madencilik tekniinin hzl gelimesi ve yksek kapasiteli kaz ve nakliye makinelerinin retilmesi sayesinde yerst iletme derinliinin, daha nceki zamanlarda yeralt iletmecilii iin ngrlen derinliklere inmesine neden olmutur. Son yllarda 600 metre derinlie kadar inilen yerst iletmelere dnyadan rnekler olduu bilinmektedir (Saltolu, 1992). Yerst maden iletmelerinde verimlilik ve ekonomiklilik artmaya balam ve yerst iletmecilii yeralt iletmeciliinden daha yaygn uygulama alanlar bulmaya balamtr. Yerst linyit iletmeciliinde gerek rt-kaz oranndaki sregelen art, gerekse kaz-ykleme-tama ilemlerinin birim retim maliyeti iinde yksek paya sahip olmas, verimlilik ile ilgili faktrlerin ve parametrelerin incelenmesi ve verimlilik analizinin yaplmasn gerekli klmtr. Buradan hareketle, bu tez almas kapsamnda, bir ak ocak linyit iletmesinde rt kazda kullanlan i makinelerinin verimlilikleri aratrlm, ayrca kaz makinelerinin verimliliinde en nemli parametrelerden olan linyit sahasndaki jeolojik birimin kazlabilirlik zellii incelenmitir. 1.1. almann Amac ve Hedefleri Bu tez almas kapsamnda ana balk altnda aratrma yaplmtr:
Kazlabilirlik, Ekskavatr kamyon sistemlerinde uyum rt kaz tama makinelerinin verimlilik incelemesi.

Kazlabilirlik aratrmas amacyla; literatrde bu konuda yaplan almalar esas alnarak, aratrma blgesindeki jeolojik birimin kazlabilirlik zellikleri incelenmitir. Bu amala, an Linyitleri letmesi (.L..) rt kazda almakta olan mevcut kaz ykleme makinelerinin arazi almalar ile kaz performanslar incelenerek; kepe devir sresi, kepe dolma katsays ve saatlik i kapasiteleri

belirlenmi, bu deerler literatrde nerilen deerlerle karlatrlarak allan jeolojik birimin kaz snf aratrlmtr. rt-kaz yntemlerinden olan ekskavatr kamyon sistemlerini oluturan ana ekipmanlarn birbirleriyle uyumu incelenmi olup bu ama kapsamnda; aratrma blgesinde kaz-ykleme-tama sistemleri incelenmi, alma performanslar ile ilgili arazi lmleri yaplarak sz konusu i makinelerinin saatlik i kapasiteleri belirlenmi ve mevcut ekskavatr-kamyon sistemlerindeki uyum aratrlmtr. Son olarak; .L.. rt kazda kullanlan i makinelerinin bir yllk zaman dilimi iindeki verimlilikleri aratrlm ve deerlendirilmitir. Verimlilik analizleri amacyla; makinelerin mekanik mevcudiyet, mekanik verim, fiziksel kullanm oran ve etkin kullanm oranlar hesaplanarak incelenmitir. 1.2. almann Kapsam Bu tez kapsamnda yaplan almalar, be ana blm altnda toplanmtr: Birinci blmde; alma hakknda genel bilgi verilmi olup, bu tez almasnn amac, hedefleri ve kapsam belirtilmitir. kinci blmde; kazlabilirlik ve i makinelerinin verimlilik analizleri ile ilgili literatrde verilen bilgilere yer verilmitir. nc blmde; tez almas kapsamnda arazi almasnn yapld an Linyit letmesi tantlm, letmede uygulanmakta olan rt kaz yntemi ve havzada daha nce yaplan ett almalar hakknda bilgi verilmitir. Drdnc blmde; an Linyitleri letme sahasnda, letme tarafndan ve zel sektr dekapaj firmalar tarafndan yaplan rt kaz faaliyetleri incelenerek, yerinde yaplan lm ve gzlemler sonucunda elde edilen bulgular deerlendirilmi, kazlabilirlie ynelik performans analizleri gerekletirilmitir. Arazi almas sonucu elde edilen veriler ile literatr aratrmalarnda bu konulara ait deerlendirme kriterleri de gz nne alnarak, aratrma blgesindeki jeolojik birimin kaz snf tespit edilmeye allmtr. Ayrca, letme sahasnda rt kazda almakta olan ekskavatr ve kamyon sistemleri incelenerek, arazi almalar sonucu elde edilen veriler ile hesaplanan

mevcut saatlik kapasitelere gre, bir ekskavatr iin gerekli kamyon says hesaplanm, bu hesaplamalar dorultusunda ekskavatr ve kamyonlarn gerekli kepe saysna gre kapasite bakmndan birbirleriyle uyumu, senkronizasyonu ve uyuma faktrleri aratrlmtr. Yine bu blmde; .L.. rt kazda kullanlan i makinelerinin bir yllk zaman dilimi iindeki verimlilikleri aratrlm ve deerlendirilmitir. Verimlilik analizleri amacyla; makinelerin mekanik mevcudiyet, mekanik verim, fiziksel kullanm oran ve etkin kullanm oranlar hesaplanarak verimlilikleri incelenmi ve hesaplanan bu verimlilik deerlerinin birlikte deerlendirilmesi hem ekipman baznda hem de sistem baznda yaplmtr. Beinci blmde ise; sonu ve nerilere yer verilmitir.

2. AIK OCAK RT KAZI-TAIMA SSTEMLER ve KAZILABLRLK 2.1. Ak Ocak letmecilii Ekonomik derinlikteki madenlerin eitli yntem ve aralarla kazlmas, yklenmesi ve tanmas iin yaplan tm almalara ak iletmecilik denilmektedir. Maden yatann zerindeki rt tabakalar ve aralarnda bulunan kayalarn kazlp yklenerek uygun mesafedeki dkm harmanlarna tanmas ilemlerinin btnne de rt kaz veya dekapaj denilmektedir. Gnmzde ak iletme yntemi uygulamalarnda ekonomiklii artrmak iin, gelien teknolojiye paralel olarak, eitli lm ve hesaplamalar iin bilgisayar programlar kullanlarak ak iletme snrlarnn geniletilmesine, alma oranlarnn artrlmasna ve kaz-yklemede daha byk kapasiteli ar i makineleri kullanlarak maliyetlerin drlmesine allmaktadr. Ak iletmecilikte verimlilik, gn getike artmaktadr. Verimlilikteki bu art, ak iletmecilikte yksek kapasiteli makine ve ekipmanlarn gelitirilmesi ve iletme faaliyetlerine bilgisayarl lme-izleme-kontrol sistemlerinin uygulanmasyla gereklemektedir. Bu uygulamalarda ekskavatrlerin ve kamyonlarn kazykleme ve tama-boaltma sreleri en uygun ekilde dzenlenmekte, alan makinelerden ya numuneleri alnarak analizler yaplmakta ve makinelerin bakmonarm sreleri ile ya tketiminde nemli tasarruflar salanmaktadr (Anonim, 1996). Makine kapasitelerindeki artn verimlilik zerindeki etkisine Kanada-Fordig Coal Ltd. ocandan rnek verilirse; 11.5 m3 kapasiteli shovel yerine, 23 m3lk ve 46 m3lk shovel kullanldnda, ykleme maliyetlerinde srasyla %45 ve %70 orannda dme saptanmtr. Kamyonla tama maliyetinde de benzer durum yaanm olup 110 tonluk kamyon yerine 155 ve 218 tonluk kamyonlar kullanlm, tama maliyetlerinde srasyla %37 ve %63 dme saptanmtr. Avustralya ve ABD ak iletmelerinde de, gerek makine kapasitelerindeki art gerekse bilgisayarl izleme-kontrol sistemleriyle, verimlilikte nemli artlar kaydetmilerdir. Avustralya'da 1983 ylnda 5.020 ton/ii olan satlabilir retim verimlilii, 1991 ylnda 7.539 ton/ii dzeyine kmtr. ABD de ise bu deer 11.595 ton/ii dzeyindedir (Anonim, 1996).

lkemizde de, ak iletme tekniindeki gelimeler ve kullanlan byk kapasitede makinelerin sayesinde ak iletme derinliinin daha nceki zamanlarda yeralt iletmecilii iin ngrlen derinliklere inmesine neden olmutur. Ak ocak linyit iletmelerimizde kmr damarna ulamak iin kaldrlmas gereken rt miktarnn kalnl nceki yllara gre nispeten artmaktadr. Bununla birlikte sanayinin ve teknolojinin gelimesiyle ak iletmelerde kullanlan makine boyutlar da giderek bymektedir. Bylece, makine kapasitesinin bymesiyle birim kapasiteye den retim maliyeti azalmaktadr. Gemite, paletli dozerlerle riperlenerek kazlan kaya veya cevher, 2-3 m3 kepe kapasiteli ykleyicilerle 7-10 ton kapasiteli kamyonlara ykleme yaplrken; bugn 20-25 yd3 (15-19 m3) kapasiteli elektrikli veya dizel ekskavatrlerle 180 ton kapasiteli ar i kamyonlarna ykleme yaplmaktadr. Ak iletme ekonomik rt-kaz snr, artk 20:1lerin zerine kmtr. Gelien teknoloji, gelecekte daha derin sahalardaki cevherin, ak ocak iletmeciliiyle yer yzne kartlmasnda uygulanabileceini gstermektedir (Anonim, 1996). 2.2. Ak letme retim Yntemleri ve Ekipmanlar 2.2.1. Ak iletme birim faaliyetleri Maden retiminde temel ilemler; kaya paralanmas ve paralanan malzemenin kaldrlmasdr. Paralanma, delik delme ve patlatma ilemlerinin yaplmas ile gerekletirilir. Malzemenin kaldrlmas ise, kaz - ykleme ve tama ilemlerinin beraberce yaplmas ile salanr. Sonu olarak, retimde drt ana ilem: delik delme, patlatma, ykleme ve tama olarak ifade edilir. Sert kaya madenciliinde bu drt ana ilemin takip edilmesi kanlmaz iken, pekimemi yada gevek malzemeden oluan pasa veya cevherin iletilmesinde ykleme ve tama ilemi yeterli olmaktadr. Ayrca yumuak ve orta-sert kayalarda ilemler mekanik kaz ile yapld durumlarda makineler delme ve patlatma ilemlerinin yerini alm olur. Kaya paralanmas, byk lekli kaya ktlelerinin kltlmesi amacyla yaplan ilemdir. Bu ama iin iki temel paralama yntemi mevcuttur. Bunlardan birincisi, patlayc maddeler kullanlarak yaplan paralama yntemi, dieri ise mekanik kaz yntemidir. Mekanik paralanma, kaz makinesinin patlayc madde yardm olmakszn dorudan kayalarn kazlmas ilkesine gre yaplr. Ak iletmecilikte mekanik kaz yntemi daha ok yumuak, ayrm, paral ve dk dayanml

kaya ktleleri iin yaygn olarak kullanlabilir. Sert ve salam birimler iin patlayc madde yardm alnarak, nce gevetme yaplr (gevetme patlatmas) sonradan mekanik kaz ilemi srdrlr. Paralanm yada yerindeki cevherin kartlmas ilemine kaz yada ykleme denir. Kaz, tek bana tanm olarak, malzemenin ana ktleden ayrlarak kartlmas kaldrlmasn iin uygulanan ilemleri belirtir. Ykleme sresince ise, malzemenin ktlesinin tanmlar. Madencilik faaliyetleri cevher

kazlmasnda ve tanmasnda kullanlan btn birim ilemler malzemenin yerinden alnarak nakledilmesidir. Bu kapsamda ykleme ve tama iki temel ilemdir. Ak ocak iletmelerinde tama, ncelikle yatay hareketi tanmlar ve yaygn olarak kamyonlar kullanlr. Kamyonlarn alma sistemi ykleme, ykl hareket, boaltma ve bo hareket olmak zere drt aamadan oluur (Karpuz ve Hindistan, 2005). 2.2.2. retim yntemi ve ekipman seimi Ak iletmelerde kaz-ykleme ve tama ileri; yaplar, alma ekilleri ve kapasiteleri ok deiik olabilen eitli makine veya sistemlerle gerekletirilmektedir. e ve amaca en uygun makineyi veya sistemi semek en nemli husustur. Yanl bir seim, srekli verimsizlik demektir. Doru seim gerek sistem ve makine ile ilgili, gerekse allan yer ve alma artlaryla ilgili ana bilgilerin ve aralarndaki bantlarn bilinmesiyle mmkndr (Eskikaya, 1986). Ekipman seiminde; rezerv ve rt kaz miktar, rt kalnl, malzeme boyutu, zemin koulu, tama yolu koulu, kaz ykseklii, boaltma ykseklii, yedek para temini, yuvarlanma direnci, fleksibilite, alma dengesi, tama mesafesi, mobilite, ekipman mevcudiyeti, tama kapasitesi, ekonomik mr, ekipman verimi, devir (cycle) sresi, iletme maliyeti, ekonomiklik, ilk yatrm maliyeti, ocak eimi gibi pek ok kriterin gz nne alnmas gerekmektedir. Bununla birlikte, kaz makinesinin seiminde en nemli faktrlerden biri de, kayacn zelliklerine bal olarak kazlabilirliidir. Bu zelliklerden bazlar:

Kayacn dayanm, Kayacn bir btn olmak durumu, 6

Kaya iindeki minerallerin andrcl, Kayacn birim arl (yerinde ve krlm olarak), Patlatlm kayacn akcl, Paralanabilme zelliidir.

Kaz yntemi ve bu kaz iin gerekli makinenin seiminde esas hedef, malzemenin naklini mmkn olan en dk maliyetle yapmaktr. Dier taraftan, ocak geometrisinin verimli olarak kullanlacak makinelerin tr ve bykl zerinde nemli etkisi vardr (Karpuz ve Hindistan, 2005). Kmr ak iletmeciliinde kaz ve nakliye sistemleri, alma eklinin devaml veya kesikli olmasna gre, iki grupta incelenebilir. Kesikli sistemin ana makineleri; kepeli ekskavatr ve dragline, devaml alan makineler ise; dner kepeli ve zincirli ekskavatrlerdir. Eer artlar elverili ise ak iletmecilikte devaml sistemi semek daha avantajldr. Devaml sistemi uygulamakla, kaz ve nakliye almalar iin kapasitenin tamamn kullanabilmek mmkn olur. a) Srekli Kaz Sistemi: Bu sistemde hem rt kazs hem de kmr kazs, dner kepeli ekskavatrler ve/veya zincirli koval ekskavatrlerle yaplmaktadr. rt malzemeleri ve kmr nakliyat ise bantl konveyr, tren veya nadiren kamyonlarla yaplmaktadr. Bant konveyr nakliyatnda u noktalarda dkc makineler kullanlmaktadr. Tren ve kamyon uygulamasnda ise, direk dkm yannda, iletme yaknnda ara tumbalar oluturulmakta ve buradan tekrar bant konveyrle nakliyat da yaplmaktadr. Dner kepeli ekskavatrlerde ulalan kapasite Almanyada 240.000 m3 (yerinde)/gn olmutur. Bantl konveyrlerde ise bant genilii 2,8 metreye tama kapasitesi 37.500 ton/saat deerine ulamtr. Dner kepeli ekskavatrlerin bir bant kprs ile veya Croos-pit aktarcyla dkm sahasna dorudan dkm yapma uygulamalar giderek yaygnlamaktadr. Bu sistemde bantl konveyr nitelerinin enerji tketiminde, montaj-tamir-bakm iiliinde byk tasarruf salanmaktadr. Dner kepeli ekskavatrler genellikle yumuak formasyonlarda tercih edilmektedir. Kepesinde zel kesici ularla orta sert formasyonlarda da kullanlmaktadr. Dner kepeli ekskavatr-bant konveyr sistemi yumuak ve yapkan olmayan formasyonlarda, yksek kaz verimlilii salamaktadr.

Formasyonlarn yapsna gre riperleme veya patlatmayla gevetme ilemleri de randman arttran uygulamalardr. Gerekli nlemlerin alnmasyla, ok zor iletme artlarnda (-40 0C'de Rusya, 2.040 mm'lik ya ve oluan amurda spanya, yaklak 500 m ocak derinliinde Almanya) baaryla uygulanmaktadr. zellikle Almanya'da gelitirilen dner kepeli ekskavatr-bant konveyr sistemi giderek yaygnlam olup, bugn ABD, Kanada, Rusya, Endonezya, spanya, Yunanistan, Trkiye ve Hindistan'da kullanlmaktadr. Bu sistemin ilk yatrm tutar dier ak iletme sistemlerinden (ekme kepe (dragline), ekskavatr- kamyon) daha yksektir (Anonim, 1996). b) Sreksiz Kaz Sistemi: Sistemin ana makineleri ekme kepe, elektrikli ve hidrolik ekskavatr, ykleyici ve kamyonlardr. ekme kepe uygulamas daha ok rt kalnl ince olan ak iletmelerde yaygn olup bu amala gelitirilmitir. ABD, Avusturalya ve G.Afrika'daki uygulama bu trdendir. ekme kepe kapasitesi ve bum uzunluu iletme artlarna gre deiiklik gstermektedir. 220 yd3 kepe kapasiteli ekme kepeler gelitirilmi bulunmaktadr. ekme kepe ile hem kaz hem tama-dkme ilemi birlikte yaplabildiinden ekskavatr+kamyon sistemine gre kaz maliyeti daha dktr. Elektriklihidrolik ekskavatr ile kazlan rt malzemesi, kamyonlarla tanarak dkm yaplmaktadr. Gerektiinde kaz aynasnda patlatmayla gevetme yaplmakta ve yardmc ykleyici kullanlmaktadr. Hidrolik ekskavatrlerin elektriklilere gre, hareket kabiliyeti ve koparma gc daha yksektir. Hidrolik ekskavatrde kepe kapasitesi 50 m3'e, shovel ekskavatrde 61 m3'e, kamyonlarda tama kapasitesi ise 350 ston'a ulamtr. letme koullarna gre kamyonlar, mekanik ve elektrik tahrikli olarak seilmektedir. Sreksiz ak iletme ynteminde, ekme kepe-shovel ekskavatr-kamyon ve ykleyici-kamyon sistemleri kombine olarak da kullanlmaktadr. Ak iletmecilik faaliyetlerinde sistem ve uygun makine - ekipman seiminde; yllk kaz ve kmr retim miktarlar, topografya, kmr damarnn eimi, yaps ve kalnl, rt tabakas ve ara kesme tabakalarnn kalnl ve mekanik zellikleri,

iklim (ya ve scaklk) ve drenaj durumu belirleyicidir. Kaz planna uygun basamak boyutlar, ev alar, dkm sahas yeri seimi ve kapasitesi, yollar, maden planlamas aamasnda mutlak dikkate alnmas gerekmektedir (Anonim, 1996). lkemizde linyit retimini, zel sektr ve TK Kurumu yapmaktadr. zel sektre ait ak iletmelerinde; genellikle sahalarn kk olmas, ilk yatrm maliyetinin dk olmas, kullanm esneklii gibi sebeplerden dolay, lastik tekerlekli ykleyici + kamyon veya kk kapasiteli hidrolik ekskavatr + kamyon yntemi tercih edilir. TK ak iletmelerinde ise, Seyitmer, Tunbilek, Tnaz gibi iletmelerde ekskavatr+kamyon+dragline yntemi; an, Soma, Orhaneli, Keles iletmelerinde ise ekskavatr + kamyon yntemi uygulanmaktadr. Dragline ekskavatr - shovel ekskavatr - kamyon ve hidrolik ekskavatr-ykleyici-kamyon sistemleri TK ak iletmelerinde uzun sredir uygulanmaktadr. TKde kullanlan dragline ekskavatrler; Tunbilekde 20 yd3 ve 40 yd3 kapasiteli, Seyitmerde 70 yd3, Yataanda 65 yd3, Sekkyde 32 yd3 (2 adet), Tnazda 30 yd3, Orhaneli 33 yd3, Kangalda 65 yd3 kapasitelidir (Anonim, 1996). 2.2.3. Ekskavatr + kamyon yntemi Gnmzde her trl toprak kazsnda, scraper gibi klasik kaz yntemlerinin yerini, ekskavatr kamyon sistemleri almtr. Toprak kaz sistemleri olarak ekskavatr kamyon sistemlerinin yaygnlamasnn nedenleri; tama mesafelerinin uzamas, bu sistemin nemli yapkan malzemeler gibi her trl malzeme iin daha kullanl olmas, zellikle byk kapasiteli rt kaz ilerinde kullanldnda maliyetlerinin daha dk olmasdr (MSW Management, 2000). lkemizde de, ak iletme madencilii rt kaz almalarnda ekskavatr kamyon yntemi yaygn olarak kullanlmaktadr. Ekskavatr-kamyon sistemi, dragline gibi kaz nakliye sisteminin devaml olduu yntemlere gre zellikle yedek para, bakm-onarm ve yakt gibi maliyet kalemlerinde ekonomik olarak daha dezavantajldr. Bu sistemde tama maliyeti, kaz-ykleme maliyetinden daha fazladr. Bununla birlikte, ekskavatr ve kamyonlarn arazi topografyasna daha kolay uyum salayabilmesi, yerinin kolay deitirilebilmesi, patlatlarak gevetilmesi kayd ile sert ve byk paral malzeme

kazsnda kullanlabilmesi, kamyonlarda arza vb. nedenlerle eksilme olmas durumunda uygulamann devam edebilmesi gibi stnlkleri bulunmaktadr (Anonim, 1996) Ekskavatr + kamyon sistemlerinde; birim maliyetleri drmek iin ekskavatr ve kamyonlarn maksimum verimle kullanlmalar gerekir. Bunun iin de, ekskavatrler ile ykleyecekleri kamyon saylar arasnda bir denge kurulmaldr. Bir ekskavatrn verimlii hesaplarken; ekskavatrn birim maliyeti $180/saat ve saatte ykledii malzeme miktar 1 yd3 olarak kabul edildiinde, yapt iin maliyeti $180/saat/1yd3/saat=$180/yd3 olur. Buna gre maliyet sabit tutulduunda, makinenin verimliliini artrmann yolu, mmkn olduunca makinenin yapaca i miktarn artrmaktr. Makinenin en verimli ekilde almas iin gereken kamyon saysna karar verirken dikkat edilmesi gereken hususlar;

Ekskavatr ykleme sresi (rn: 1,5 dak.) Kamyon sefer sresi (rn: yklenme sresi dahil 6 dak.)

rnek veriler kullanarak ekskavatr + kamyon dengesi hesaplandnda: 6 dak./ 1,5 dak.=4 kamyon olacaktr. 1 kamyon kullanldnda, makine 1,5 dak. alacak ve 4,5 dak. kamyonun geri gelmesi iin bekleyecektir. Hesaplama sonucuna gre, sistem 4 kamyonla dengelendiinde, kamyonlarn ve ekskavatrn bekleme ile zaman kayb olmayacak, makinenin en verimli ve ekonomik ekilde kullanm salanm olacaktr. 2.2.3.1. Kamyon verimliliini etkileyen faktrler Ekskavatr kamyon dengesi ile verimliliin salanmas yannda, kamyon

verimliliini etkileyen birok faktr vardr. Bu faktrler:

Uygun eimde, genilikte, uzunlukta ve dzgn yzeyli yollarn oluturulmas, Keskin virajlara ve gr mesafelerine dikkat edilmesi, Kamyonlarn damper ekli, damper boyutu, lastik boyutlar, ykleme ekli, boaltma eklidir.

10

Damper ekli Yklenen malzemenin cinsine gre seilmelidir. Kare keli damperler, arlk merkezinin korunmasna, daha fazla ykleme yaplabilmesine olanak salarken, killi nemli malzemelerde damperde yapma olmamas iin, yuvarlak keli damperler tercih edilmelidir. Damper boyutu Verimlilik iin en nemli faktrlerden biridir. Byk damperle ok daha fazla yk tanabilirken, ar yk kamyonun sefer sresini uzatr. Kamyonun tama kapasitesi ile yklenen malzeme miktar optimum olmaldr. Olmas gerekenden fazla ykleme zaman kaybna yol aarken, kamyona da zarar verecektir. Lastik boyutu Byk lastik ebat, kamyonun ekiini ve potansiyel hzn artrrken; kk lastik ebat daha byk torkla daha fazla g salar, zellikle ar yklerde kk lastik ebat tercih edilmelidir. Dkm sahas Dkm yerine gelen kamyonun, tumbaya yanama ve boaltma srelerini en aza indirmek iin, dkm sahasnn dzgn olmas gerekir. Ylan malzemenin dozerle telenerek ve sahann greyderle tesviye edilerek dkm iin hazr hale getirilmesi gerekir. 2.2.3.2. Makine verimliliini etkileyen faktrler: Ykleme sresi Ekskavatrlerin kamyonlar ykleme sresi, verimlilik asndan ok nemlidir. rnein ykleme sresi 1,5 dakika deil de 1 dakika olduunda, makine saatte 60 kamyon ykleyecektir. Balansn kurulmas iin, yukarda verilen rnee gre, 4 kamyon yerine 6 kamyonun almas gerekirken, maliyeti $0,57/yd3den $0,50/yd3e decektir. Ekskavatr ykleme sresi; kepe kapasitesi, malzemenin cinsi, kaz derinlii ve dnme (swing) sresine baldr (MSW Management, 2000).

11

Kepe kapasitesi Ekskavatrlerin verimliliinde en nemli faktrlerden biridir. Daha byk hacimli kepe kullanm, bir kamyonu yklemek iin gerekli kepe saysn azaltacaktr. Fakat, kepe hacminin bymesiyle kaz kuvveti klecek, zellikle yklenecek malzeme sert olduunda makinenin kaz verimi decektir. Kaz malzemesinin younluu byk olduunda, dolu bir kepe; ekskavatrn ar yklenmesine ve dolaysyla, makinde dengesizlie neden olacak, makineye zarar verebilecektir. Younluu dk olan malzemelerde, byk hacimli kepe kullanm faydal olabilir. Ar malzemelerde, i miktarn artrmak iin byk hacimli kepeler kullanlmak istendiinde; ksa boom ve sticke sahip makineler kullanlarak kepenin makineye yakn olmas salanr. Kepe seiminde genel kural, makinenin kolaylkla kaldrabilecei kepeyi semektir. Kepe ekli Kepenin kesme kuvvetini, kepenin eni belirler. Kesme kuvvetini artrmak iin, sert malzeme kazsnda dar kepeler seilmelidir. Dar kepe seilirken, kova kapasitesini artrabilmek iin de daha derin kepeler tercih edilmelidir. Fakat malzeme killi, nemli ise ok derin kova kullanmyla da, malzemenin kepeye yapma problemi oluacaktr. Kaz derinlii Verimli bir kaz iin, kepenin tamamen malzemeyle dolmas salanmaldr. Eer makinenin alt basamak boyu ok dkse, makine kepeyi tam doldurmaya alrken zaman kayb olacak veya kepe tam olarak dolamayacaktr. Eer basamak gereinden ok yksekse, makinenin kazmas iin ve kepeyi kaldrmas iin gereken sre uzayacaktr. ekil 2.1de ters kepe ekskavatrn en uygun kaz derinlii gsterilmitir.

12

ekil 2.1. Ters kepe ekskavatrn en uygun kaz derinlii Dnme (swing) sresi Makinenin verimliliini artrabilmek iin, dnme sresinin en aza indirilmesi gerekir. Bu da yklenecek kamyon says balans ve kaz - ykleme ileminin zaman kaybetmeksizin zincirleme bir ekilde devam etmesi ile salanabilir. Sert malzemede, patlatma yaplarak, yklenecek malzemenin hazrlanmas zincirin aksamadan devamn salayacaktr. 2.2.4. Ak iletmelerde makinelerin ekonomik mrleri Ak iletmelerde kullanlan makinelerin ekonomik mrleri, makine satclarnn verdikleri srelerle birlikte, uygulamada farkl kullanm artlarna gre deiir. Tamir ilerinin dzenli, zamannda ve uygun atlye koullarnda zenle yaplmas, bakm ilemlerinin, makine satclarnn makine bakm kataloglarnda verdikleri bakm periyotlarn takip ederek yaplmas, makine operatrnn kullanmndan kaynaklanan etkiler ve kullanmda gsterilen titizlik, makinenin kapasitesine gre i yaptrlmas ve kayalarn cinsi, patlatlma durumlar, doru arazi artlarnda ve doru i artlarnda doru makinelerin kullanlmas gibi birok faktr makinelerin ekonomik mrlerini etkiler. Ekonomik mrleri dolmu veya sonuna yaklam makinelerin verimlerinin dk olaca phesizdir. Genel olarak ak iletmelerde kullanlan makinelerin alma koullarna gre saat olarak ekonomik mrlerinin snflandrlmas izelge 2.1de gsterilmitir.

13

izelge 2.1. makinelerinin ekonomik mrleri (Parlak, 1994)

alma koullar Makine tr Geerlilik aral Kolay (saat) 25.000 12.000 15.000 12.000 18.000 20.000 12.000 18.000 20.000 23.000 75.000 120.000 Orta (saat) 20.000 10.000 12.000 10.000 15.000 18.000 10.000 15.000 18.000 20.000 65.000 100.000 Zor (saat) 15.000 8.000 10.000 8.000 12.000 16.000 8.000 12.000 16.000 18.000 55.000 90.000

Kamyon Ykleyici

Tm kapasiteler Kapasite < 4,5 yd Kapasite 4,5 yd Kapasite 2,5 yd 2,5 yd<Kapasite 4 yd Kapasite >4 yd Kapasite 3 yd 3 yd<Kapasite 5 yd 5 yd<Kapasite 10 yd Kapasite >10 yd Klasik kepeli Dner kepeli

Ters kepe

Hidrolik ekskavatr

Elektrikli Ekskavatr Elektrikli Yryen ekme kepe

Tm kapasiteler

140.000

120.000

100.000

2.3. Kazlabilirlik Ak iletmecilikte kazlabilirlik zerine yaplan bilimsel aratrma says olduka snrldr. Kazlabilirlik tayini kolay olmayan bir ilemdir. Genel olarak ya sahada yaplan benzer kazlardan, ya deneme ocaklarnda malzemenin davranndan ya da gelitirilmi grgl yntemlerden yararlanarak belirlenebilir. Konu zerindeki ilk aratrmaclardan olan Atkinson (1971) arazide belirlenmi Pdalga hzlarna gre baz kaz aralarnn performanslarn snflandrmtr. Bailey (1974) de sismik hza dayanan riperlenebilirlik snflamas yapmtr. Yine benzer olarak, baz buldozer-riper yapmcs firmalar tarafndan hazrlanm riperlenebilirlik abaklar yaynlanmtr (rnein, Caterpillar ve Komatsu firmalar). Bu abaklarda arazide belirlenmi sismik dalga hzlar (P-dalga hzlar) esas alnarak, kaya ve buldozer-riper trne gre riperleme snflamas yaplmtr. Formasyon iin belirlenmi P-dalga hzlar arttka, riperleme ileminde kullanlan buldozer-riper tipinin byklnn de, motor gc ve arlk olarak arttrlmas nerilmektedir. Bu tr yaklamlarda, kazlabilirlik snflamas iin tek bir parametre

14

olarak, kaya ktlesinin sismik hz deeri dikkate alnmtr. Dier baz kaya ktlesi zellikleriyle (sreksizlik, sertlik, vb.) kaya madde zellikleri temsil edilmemektedir. Weaver (1975) baz kaya zelliklerinin arlkl puanlamasna dayanan

riperlenebilirlik aba gelitirmitir. Bu abakta sismik hz, kaya sertlii, ayrma derecesi, eklemler aras mesafe, eklemin sreklilii, eklem akl, dorultu ve yatm yn birlikte puanlanarak riperlenebilirlik tanm yaplp, uygun buldozer-riper tipi nerilmektedir. Bu yaklam prensip olarak uygun ve geerli parametreleri gz nnde bulundurmakla birlikte eklemler ile ilgili sreklilik, eklem akl, dorultu ve yatm yn gibi zelliklerin, kaz ncesi iletmenin planlama safhasnda gvenilir bir ekilde belirlenmesi nemli zorluklar arz edecektir (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Franklin ve arkadalar (1971) karotlarn deerlendirilmesi zerine yaptklar bir almada, nokta yk dayanm ve atlaklar aras uzaklk gibi iki temel parametreyi esas alarak kazlabilirlik tanm yapmlardr. nerilen sistemin pratikte direk olarak kullanm, zellikle kaz aracnn tipi ve kapasitesi dikkate alnmadan uygulanmas yanlglara yol aabilmektedir (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Kristen (1982) kaya ktle dayanm, blok boyutu, zeminin yapsal durumu ve eklem dayanmnn puanlamasndan oluan bir kazlabilirlik snflamas nermitir. Mftolu (1983) ngilterede bir ok kmr ak iletmesinde kazlabilirliin saptanmas konusunu, sistematik bir ekilde jeoteknik parametreler asndan incelemitir. Kazlabilirliin belirlenmesinde ayrma derecesi, tek eksenli basn dayanm, eklemler aras mesafe ve katmanlama kalnlndan oluan drt temel parametrenin arlkl puanlamasndan elde edilen bir snflandrma oluturmutur (Scoble ve Mftolu, 1984, Mftolu ve Scoble, 1985). Singh ve arkadalar (1987) da, kayann andrma zelliklerini de ieren bir riperleme snflandrmas getirmitir. Riperlenebilirliin belirlenmesinde ekme dayanm, ayrma derecesi, sismik dalga hz, atlak aral ve kayann andrma zelliinden oluan be parametrenin arlkl puanlamasndan elde edilen bir snflandrma sistemi gelitirmilerdir.

15

Paamehmetolu ve arkadalar 1988de, TK dekapaj sahalar iin kazlabilirlik, delinebilirlik, patlatlabilirlik snflamalar getirebilmek iin TK Kurumunun tm ak ocaklarnda, Kurumun ve dekapajda alan mteahhit firmalarn deiik tip ve kapasitedeki kaz makinelerinin farkl kaya birimlerindeki performanslarndan yararlanarak bir kazlabilirlik snflandrmas oluturmutur. TKye ait dekapaj sahalarnda, kazs yaplan kaya birimlerinin; delme-patlatma, kaz ve ykleme ilerine etkilerini belirleyebilmek ve kaya malzemesinin mekanik davrann saptayabilmek iin gerek malzeme zellikleri gerekse ktle zellikleri sistematik bir ekilde incelenmitir. Bu alma kapsamnda kazlabilirlik tayini iin;

TK Kurumuna ait tm ak ocaklarda rt katmanlarnn eklem (atlak)

sistemleri, eklem aral, eklem akl, dolgu tr, katmanlama kalnl, ayrma dereceleri gibi ktlesel zellikleri kartlm,

Arazide katmanlarn sismik hzlar llm, Ayn rt katmanlarnn laboratuarda; birim hacim arl, nem oran, tek

eksenli basn dayanm, ekme dayanm, elastisite modl, Poison oran, suda ayrma, darbe dayanm, shore sertlii, konik indentr indisi, nokta yk dayanm, Schmidt sertlii ve eksenli basn dayanm (kohezyon, isel srtnme as) belirlenmi,

TK Kurumunun tm ak ocaklarnda gerek TK Kurumunun ve gerekse

mteahhit firmalarn dekapajda alan deiik tip ve kapasitedeki kaz makinelerinin ilgili jeolojik birimlerde performanslar kartlm, bu amala;

Formasyonun patlatma ile veya riperle gevetilip gevetilmedii, Patlatma ile gevetildi ise kullanlan patlayc miktar, delik boyu, ap,

delik aralklar, sklama boyu, yemleme biimi ve miktarlar gibi patlatma ile ilgili bilgilerin derlenmesi,

Kaya blok byklkleri,

16

Jeolojik birim gevetilmi veya gevetilmemi olsun, kaz makinesinin

performansnn, birim hacim dekapaj iin sarf edilen enerjinin veya yaktn miktar,

Ykleme zaman, Kepe dolma katsays, Kepe izlerinin kalp kalmad, Ekskavatrlerin arka ksmlarnn kalkp kalkmad, zorlanp

zorlanmad, gibi zellikler saptanmtr.

Tm bu almalar, TKnin btn ak ocaklar iin yaplarak; kaya birimlerinin i makinelerinin performanslar karlatrlarak kazlabilirlik,

gerek fiziksel ve mekanik zellikleri ve gerekse ktlesel zellikleri ile deiik tip ve kapasitedeki riperlenebilirlik ve patlatma ile gevetilmesi iin gerekli snflamalar yaplmtr . Kaya ktle zellikleri olarak, doku, renk, ayrma derecesi, mevcut sreksizlik sistemleri ve bunlarn zellikleri arazide yaplan gzlemler sonucunda sistematik olarak kaydedilmitir. Ayrma olay; kayann dayanm zelliklerini etkilemesi nedeniyle kayann mekanik davrann kontrol eden nemli bir parametre olmaktadr (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Kaya ktlesinin ayrma derecesini tanmlamada kullanlan snflandrma sistemi izelge 2.2.de verilmitir.

17

izelge 2.2. Kaya ayrma snflandrmas (ISRM, 1978)

Snf Terim Tanm Kaya ktlesinde ayrmann hibir etkisi 1 Taze grlmez, belki sreksizlik yzeylerinde hafif renk deiimi olabilir. Renk deiimi kaya ktlesinin ve sreksizlik 2 Az derecede ayrm yzeylerinin ayrtn gsterir. Ayrma sonucu kaya ksmen renk deitirebilir, fakat henz direncinden birey yitirmemitir. Kaya ktlesi tmyle yer deitirmi ve 3 Orta derecede ayrm nemli lde direncini yitirmitir. Kaya ktlesi ayrmann etkisiyle sreksiz bir at veya ekirdek talar eklinde bulunabilir. Kaya ksmen topraa dnm ve/veya 4 leri derecede ayrm ufalanmtr. Toprak iinde taze veya renk deitirmi veya dayanmsz kaya maddesi ve sreksiz bir at veya ekirdek talar eklinde bulunabilir. Kaya tmyle topraa dnm ve/veya 5 Tmyle ayrm ufalanmtr. Fakat kayann orijinal yaps ve dokusu hala korunmaktadr. Kaya 6 Kalnt tmyle topraa dnm olup,

ktlesel yap ve dokusu bozulmutur. Hacim byk lde artm fakat toprak henz tanmamtr.

Eklemler aras mesafe; dorultu ve yatm itibariyle ayn sisteme dahil olan eklem yzeyleri arasndaki ortalama dikey mesafe olarak tanmlanmaktadr. Katmanlama kalnl ise; kaya ktlesi ierisindeki katmanlama yzeyleri arasndaki ortalama dikey mesafe llerek belirlenmitir. Kaya ktlesinin eklemler ve katmanlama dzlemlerinin kesiimi ile oluan bloklardan olutuu

18

dnldnde, bu bloklarn boyut ve geometrilerinin gerek gevetme ve gerekse kaz ilemi asndan nemli bir faktr olduu phesizdir (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Kayalarn sertliklerini belirlemeye yarayan, Schmidt ekici serlik deerleridir. Ayna ve iri kaya bloklar zerinde darbe yaptrlarak gzlenen sertlik deerleri kayt edilmitir. Sertlik lmlerinde Poole ve Farmer (1980)n gelitirdii tekrarlamal darbe yntemi kullanlmtr (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Schmidt ekicine gre kaya sertlik tanmlar izelge 2.3.de verilmitir. izelge 2.3. Schmidt ekicine gre kaya sertlik tanm (Poole ve Farmer, 1980)
Deer 0-10 10-20 20-40 40-50 50-60 >60 Tanm Yumuak Biraz yumuak Biraz sert Sert Olduka sert ok sert

Sismik hz tayini iin, bir kaynaktan verilen enerjinin yzeyde belli aralklarla yerletirilen alclarla (jeofonlarla) alnmasndan olumutur. Kaynak olarak genellikle kk bir patlayc kullanlmaktadr. Kaynaktan kan enerji, formasyonlarn zelliklerine bal olarak krlmakta ve jeofonlara farkl zamanlarda ulamaktadr. Bylece enerjinin hareket zaman ve alnd mesafeler esas alnarak mesafe-zaman grafiinden hzlarn formasyonlarda derinlikle deiimi bulunabilmektedir (Paamehmetolu ve ark., 1988a). Kazlabilirlie gre malzemenin snflandrmas u ekildedir (Paamehmetolu ve ark., 1988b): Kolay kazlabilir: Kum, kk akl gibi yumuak, gevek malzeme. Orta kazlabilir: Patlatma olmakszn da kazlabilen kil, killi akl gibi ksmen salam malzeme. 19

Orta zor kazlabilir: Kireta, iri paral akl, ya kil gibi hafif patlatmayla paralanmas gereken malzeme. Zor kazlabilir: Kepede byk boluklara neden olan granit, sert kireta gibi patlatma gerektiren malzeme. ok zor kazlabilir: ok sert granit, ok sert kristalize kalkerler ile sreksizliklerin gelimedii konglomera gibi malzeme. Paamehmetolu ve arkadalar (1988a) tarafndan tm TK ocaklarnda yaplan ve 284 adet deiik lm sonularna dayanarak kartlan kazlabilirlik puanlama ve snflandrma sistemleri izelge 2.4 ve 2.5de gsterilmitir.

20

izelge 2.4. Kazlabilirlik parametreleri ve puanlama sistemleri (Paamehmetolu ve ark., 1988a)

Kaz snf Parametreler c, Mpa Is (50) Puan Ortalama eklem aral, cm Puan Sismik hz, m/sn Puan Ayrma durumu Puan Sertlik (SHV) Puan 1 <5 <0.2 2 <30 5 <1600 5 Tamamen 0 20 3 2 5-20 0.2-0.8 5 30-60 10 1600-2000 10 leri derecede 3 20-30 5 3 20-40 0.8-1.6 10 60-120 15 2000-2500 15 Orta derecede 6 30-45 8 45-55 12 4 40-110 1.6-4.4 20 120-200 20 2500-3000 20 Taze-az ayrm 10 >55 15 5 >110 >4.4 25 >200 25 >3000 25

izelge, tabakalanma +2 eklem takmnn varl iin nerilmitir.

Tabakalanma +1 eklem takm varsa +5, tabakalanmadan baka eklem takm yoksa +10, sreksizlik belirgin deilse +15 puan toplama ilave edilmelidir.

Taze birimlerin iinde yer yer makaslama zonlar bulunabilecei ihtimali ve az ayrm snfta fazla dayanm kayb olmayaca nedenleriyle

taze ve az ayrm birimler birlikte deerlendirilmitir.

21

izelge 2.5. Kazlabilirlik snflandrmas (Paamehmetolu ve ark., 1988a)

Kaz snf

Kaz tanm

Kazlabilirlik puan Elektrikli kazc* Dorudan kazabilir Patlatma gerekli

Kaz tr ve kaz arac Hidrolik kazc** Dorudan kazabilir Dorudan kazabilir

Patlatlacaksa Ortalama delme hz, m/dak zgl arj, gr/m

Riperlenebilme

Kolay

0-25

D7 dozer riperleyebilir D8 Marjinal veya D9 dozer riperleyebilir

Orta

25-45

1,48

130-200

Orta-zor

45-65

Patlatma gerekli Patlatma gerekli Patlatma gerekli

Patlatma gerekli Patlatma gerekli Patlatma gerekli

D9 Marjinal veya D11 dozer riperleyebilir Patlatma gerekli veya D11 dozer verimsiz riperliyebilir

1,28

200-280

Zor

65-85

0,47

280-350 >350 veya Al katkl bulamalar + patar patlatmas

ok zor

85-100

Patlatma gerekli

0,42'den az

** Hidrolik ekskavatr 7 yd ve alt iin geerlidir. * 10-25 yd kapasite iin geerlidir.

22

Ayrca Ceylanolu (1991), yine tm TK ocaklarnda yaplan ve iki yllk bir sreyi kapsayan alma sonularna dayanarak, zgl kaz enerjisine ynelik bir kazlabilirlik snflandrma sistemi gelitirmitir. Bu snflandrma sisteminin esas, harcanan enerji miktarnn yerinde malzeme miktarna orandr. Bu snflandrma sistemi izelge 2.6da verilmitir. izelge 2.6. zgl kaz enerjisine gre kazlabilirlik snflamas (Ceylanolu, 1991)
zgl kaz enerjisi (kWh/m) Kepe kapasitesi (yd) Kaznn kolayl Kolay 0,235 0,210 0,185 0,155 Orta 0,236-0,300 0,211-0,275 0,186-0,250 0,156-0,220 Orta-zor 0,300-0,390 0,276-0,345 0,251-0,315 0,221-0,290 Zor 0,391 0,346 0,316 0,291

10 15 20 25

2.4. Ekskavatrlerin Saatlik Ykleme Kapasitelerinin Tespiti Ekskavatrn alma artlarnn ideal olduu ortamlarda bir saatte yapt i miktar teorik kapasite, patlatlp-gevetilmi veya dorudan kaz ile fiili olarak bir saatte gerekletirdii i miktarna ise, fiili kapasite denir. Fiili kapasiteyi olumsuz ynde etkileyen nedenler aadaki ekilde sralanabilir:

Ekskavatrn alaca malzemenin kaz zorluu, Kazlacak malzemenin (zor, orta-zor kaz snf iin) gevetilmemi olmas, Ayna yksekliinin uygun olmamas, Ekskavatrn kapasitesine gre kamyon kapasitesi ve saysnn uygun Makinenin tek tarafl altrlmas, dnme asnn byk olmas, Killi ve nemli malzemenin kepeye yaparak retim miktarn olumsuz Malzemenin iri ve bloklu olmas,

olmamas,

etkilemesi,

23

Patlatma sonras tabanda trnak olumas, Kullanc operatrn deneyiminin yetersiz olmas vd. ykleme kapasiteleri tespit edilirken genel madencilik

Ekskavatrlerin

uygulamalarnda kullanlan kapasite tespit forml kullanlr. Formlde kullanlan deerler ve tespit edilme ekilleri aada gsterilmitir. Ekskavatrn ykleme kapasitesi (saatlik i miktar), aadaki E. 2.1 kullanlarak hesaplanr.
Q= C d . 0,764 . 3600. F.E t s .S

(2.1)

Q = saatlik i miktar (yerinde malzeme iin) (m3/saat) Cd = kepe hacmi (yd3) ts = devir sresi (sn) E = verimlilik katsays (%)
E = f1.f2

f1= yeri organizasyon katsays (%) f2= Operatr randman (%) F = kepe dolum katsays (%) S = kabarma katsays Makinelerin kapasiteleri belirlenirken ve verimleri incelenirken, malzeme ve tehizatn pek ok zelliinin gz nne alnmas gerekir. En iyi artlar temin edilmi olsa bile, alma artlar iyi dzenlenmedii iin bir makine veya tehizat en iyi verim ile almayabilir. Uygulamada, makinelerin mekanik verimlerine %100 lde ulamak mmkn deildir. Bu sebeple makinelerin teorik maksimum kapasitelerini, uygulamadaki gerek deerlerine dntrebilmek iin eitli dzeltme katsaylar kullanlmaktadr. Bunlar (Eskikaya,1986):

Makinelerin yapsal zellikleri (dnme, kepe dolma katsays vd.), Malzeme nitelikleri (kabarma katsays, para boyutu vd.), alma ekilleri (derinlik katsays, saatteki alma sresi, mekanik

mevcudiyet, mekanik verim, kepe devir sresi, uyuma faktr, i artlar ve organizasyon gibi.) olarak snflandrlabilir.

24

2.4.1. Yapsal zellikler ile ilgili katsaylar 2.4.1.1. Dnme katsays ve operatr randman Dnme asndaki deiikliklerin kepe devri zerindeki etkisini tayin eden katsayya dnme katsays denir. Baz olarak 900 lik dnme as alnmaktadr. Dnme as ne kadar kkse, devir de o lde kk olmakta ve bir saat iindeki dnme hareketi says o nispette artmaktadr (Eskikaya,1986). Dolaysyla, dekapaj almalarnda kullanlan makineler dnme alar minimum olacak ekilde altnda, kepe devir sresi en aza inerken, ayn zamanda saatlik i miktar artmaktadr. izelge 2.7 de literatrde verilen, kaz ykleme makinelerinin dnme alarna gre dnme katsaylar verilmitir. izelge 2.7. Ykleyiciler iin dnme katsays (Eskikaya,1986).
Dnme as (derece) Dnme katsays

45

60

75

90

120

150

180

1,2

1,1

1,05

0,91

0,91

0,77

Operatr randman (f2), ykleme kapasitesi tespit edilirken incelenmesi gereken bir parametredir. Operatr randman dnme asna bal olarak tespit edilebilir. llen fiili a deerlerinin ideal alma as olan 90oe blnmesi suretiyle operatr randman tespit edilebilir. (Bilge, 2002) 2.4.1.2. Kepe dolma katsays Kepenin nominal kapasitesi ile tad fiili miktar arasndaki orandr. Kepenin kayaca veya krlm malzemeye sokulabilme veya batrlabilme artlar tarafndan tayin edilir. Makinenin kapasitesini etkileyen bu katsay; malzeme para boyutuna, operatr maharetine, patlatma verimine, makinenin sktrma oranna ve formasyon zelliklerine baldr. Paamehmetolu ve arkadalarnn (1988) TK dekapaj sahalar iin yapm olduu almalar sonucunda, ortalama kepe dolma katsaysnda patlatma ncesi ve sonras %11 orannda farkllk olumutur. Patlatma ile hem saatte retilen malzeme miktar, hem de birim enerji ile retilen malzeme miktar artmaktadr.

25

Kaz zorluuna gre kepe dolma katsaylarndaki deiim izelge 2.8de verilmitir. izelge 2.8. Kepe dolma katsaylar (Paamehmetolu ve ark., 1988a)
Kaz snf Kolay kaz Orta kaz Orta- zor kaz Zor kaz ok zor kaz Dolma faktr (DF) DF>0,95 0,90<DF<0,95 0,80<DF<0,90 0,70<DF<0,80 DF<0,70

2.4.2. Malzeme zellikleri ile ilgili katsaylar 2.4.2.1. Kabarma katsays Bu katsay, yerinde malzemenin hacminin gevetilmi duruma geerken hacminde meydana gelen artn yzdesini ifade etmektedir. Kabarma katsays, malzemenin formasyon zelliklerine, kullanlan patlayc madde miktar ve patlatma verimine baldr. Ayrca literatrde verilen, kayalarn kabarma katsays ile kepe dolma katsays arasndaki iliki izelge 2.9da verilmitir. izelgede de grld gibi, kayacn kabarma katsays arttka, kepe dolma katsays azalmaktadr. Gevetilmi veya krlm kayalarda kabarma katsays ve kepe dolma katsays byk lde para byklne ve kepe byklne baldr. Para bykl arttka, kabarma katsays artarken kepe dolma katsays azalmaktadr. Buna bal olarak, zellikle kk kapasiteli makinelerde, retim de byk lde dmektedir.

26

izelge 2.9. Baz kayalara ilikin kabarma ve kepe dolma katsaylar (Eskikaya, 1986)
Kayalar Kum ve hafif kumlu balk Konsolide olmayan kayalar ve 15 mm'ye kadar kayalar Konsolide yumuak kayalar, gravel Dk sertlikte kompakt kayalar Kompakt orta sert kayalar Sert kompakt kayalar Kabarma katsays 1,08-1,17 1,15-1,30 1,25-1,35 1,30-1,40 1,35-1,45 1,40-1,50 Kepe dolma katsays 1,10-1,00 1,0-0,9 1,0-0,8 0,85-0,75 0,80-0,70 0,75-0,65

rt katmanlarnn kabarma katsaylarnn tayini iin, yerinde ve gevetilmi haldeki birim arlklardan faydalanlr. 2.4.3. alma ekli zellikleri ile ilgili katsaylar 2.4.3.1. Derinlik katsays Kepeli ekskavatrler iin optimum bir kesme derinlii vardr. Eer makine bu optimum deerden daha deiik bir deerde alacak olursa, makinenin verimlilii der (Eskikaya, 1986). Ak ocak madencilik ilemlerinde en uygun kaz derinliine kadar kepenin doldurulmasnda sorun yoktur. Ancak kazlmas gereken rt tabakasnn ince veya kazlabilirlii zor olmas durumunda kepeyi doldurmak iin ekme kaldrma sresi artacandan devir sresi de artacaktr. Uygun alma koullarnda, makine enerji tketiminin minimum dzeyde salanabilmesi iin kepe kesme derinliinin, optimum kepe ykseklii seviyesinde %100 doluluk oranna ulaacak ekilde ayarlanmaldr. Makinenin alt evde yksek kesme derinlii uygulamak suretiyle kepe doluluunun salanmas, retim miktar bakmndan isteneni salasa da tketilen enerji miktar asndan iyi bir iletme randman oluturmamaktadr. %100 optimum kaz derinlii salandnda, derinlik katsays 1e eit olmaktadr (Karpuz ve Hindistan, 2005).

27

2.4.3.2. yeri organizasyon katsays (f1) Faydalanma ve i ynetimi verimliliklerinin birleim etkisini temsil etmek iin kullanlan bir deikendir. Faydalanma, mekanik olarak, makinenin programlanan sre iinde gerek anlamda faal olduu sreyi tanmlar. Bir sistemin paras olarak alan ekskavatr; ynetim, i gc eksiklikleri, i koullar, iklim gibi nedenlerden dolay kesintilere urayabilir. Bu durum iin verimliliini etkiler. rnein, olaan d iklim koullar, tozlu bir ortam, ar ve andrc zemin, dk i gc kalitesi kt i koullar ve dk verimlilik anlamna gelir. Eer ynetim iyi, atlyeler donanml, bakm programlar plana uygun, nakliyat kesintileri en az dzeyde ve imkanlar yksek ise gerek retim sresi de yksek olur (Karpuz ve Hindistan, 2005). Ynetim verimlilii ve alma koullarna bal olarak literatrdeki alma verimlilik katsaylar izelge 2.10da verilmitir. izelge 2.10. alma verimlilik katsaylar (Karpuz ve Hindistan, 2005).
Ynetim verimlilii Mkemmel 0,83 0,76 0,72 0,63 yi 0,80 0,73 0,69 0,61 Orta 0,77 0,70 0,66 0,59 Zayf 0,77 0,64 0,60 0,54

alma koullar Mkemmel yi Orta Zayf

2.4.3.3. Kepe devir sresi (ts) Kesikli alan btn makinelerde devir sresi en nemli faktrlerden biridir. Bir ekskavatr iin devir sresi; kepenin dolmas, boaltlma noktasna (kamyona) dnmesi, boaltlmas ve geri dnmesi srelerinin toplamdr. Devir sresi; daha ok makinenin kepe kapasitesine, operatr kabiliyetine, formasyon zelliklerine, patlatma verimine ve ykleme ekline bal olarak deimektedir. allan malzemenin kazlabilirlii zorlatka kepe dolma sresi artar. Ayrca devir sresi, ekskavatrn dnme hzna ve dnme asna da baldr. Dnme as bydke dnme sresi de artar. izelge 2.11de ykleyici kepeler iin literatrde nerilen kaz zorluuna ve kepe hacimlerine gre kepe devir sreleri verilmitir. 28

izelge 2.11. Kaz zorluuna gre ekskavatrlerin ortalama kepe devir sreleri (Paamehmetolu ve ark., 1998b)
Kepe Ekskavatr Kapasitesi Tipi (yd) EE HE HE HE HE HE HE HE HE HE 20,0 11,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,5 3,0 2,5 Literatrde nerilen kepe kapasitesine gre kepe periyodu (sn) Kolay kaz 26 24 22 21 21 20 20 19 19 19 Orta kaz 30 28 26 25 25 24 24 23 23 23 Orta-zor 34 32 30 30 29 29 28 28 27 27 Zor 37 33 31 30 30 29 29 28 28 28 ok zor 41 37 35 34 34 33 33 32 32 32

EE: elektrikli ekskavatr HE: hidrolik ekskavatr (ters kepe)

2.5. Kamyonlarn Saatlik Tama Kapasitelerinin Tespiti Ak iletmelerde rt kaz almalarnda yaygn olarak kullanlmakta olan ekskavatr-kamyon ynteminde en nemli unsur, birlikte alabilecek en uygun ekskavatr-kamyon kombinasyonunun belirlenmesidir. Bunun iin ekonomik ve teknik deerlendirmeler yaplmal, bu deerlendirmelerde teknik olarak uygulanabilecek olas tm kombinasyonlar ele alnarak maliyet analizleri yaplmaldr. Ekskavatr + kamyon rt kaz ynteminde, tama maliyeti ykleme ve kaz maliyetinden daha fazladr. Ayrca kazclarn mr 25 yl olmasna karlk, kamyonlarn ekonomik mr 810 yl civarndadr. Bu bakmdan ncelikle kamyonlarn rahat ve verimli alabilmeleri iin, yollarn dzgn olmas ve dkm sahalarnn fazla uzak olmamas gerekmektedir. Kazykleme makineleri ve kamyonlardan yeterince yararlanabilmek iin, kapasiteleri de uyum iinde olmaldr. Ekskavatr-kamyon sistemlerinin birim

29

maliyetlerinin hesaplanmas srasnda, bir kamyonu doldurmak iin gerekli dng (kepe devri) saysnn teknik olarak kabul edilebilir snrlar iinde olmas gerekmektedir. Bunun iin de ncelikle, bir ekskavatrn bir kamyonu doldurmas iin gerekli kepe says belirlenmelidir. Ekskavatr kepe kapasitesinin artmas ile, ayn kapasitede kamyonu doldurmak iin daha az sayda dng gerekmekte bylece dng sresinin azalmasyla ekskavatrn birim zamandaki i miktar artmaktadr. Fakat ayn zamanda, bir seferde braklan byk miktardaki malzeme, kamyon altyapsn zorlamakta, gerek kamyon asisine, gerekse de dier donanmlarna zarar verebilmektedir. Kamyon kapasitesinin artmas ile de, bir ekskavatr bir kamyonu doldurmak iin ok sayda dngye ihtiya duymakta, bir kamyonu yklemek iin gereken sre artmakta buna bal olarak da kamyon tur zaman artmakta ve birim zamandaki i miktar azalmaktadr. Dng says iletme organizasyonu ve teknik dzenlemeleri bozacak boyutlara eriebilmektedir. Ayrca, makinenin kepe hacmi kamyon kapasitesine gre ok byk olduunda, ya kamyon kasas tam yklenememekte, ya da fazla ykleme nedeniyle malzemenin bir ksm kamyon kasasndan tamaktadr. Kamyon almas da, kaz ykleme makineleri gibi dng olup, bu dngy oluturan hareketler; kaz ykleme makinesi yannda manevra, ykleme, boaltma yerine gidi, boaltma ve bo dntr. Ykleme sresi, ykleyici makinenin devir sresine ve bir kamyonun doldurulmas iin gereken kepe saysna baldr. Yolda geen sre de ise en nemli faktr yol durumudur. Yolun zemini, eimi, virajlar ve kavaklar gibi hz etkileyen faktrler ve yolun uzunluu bu srede etkileyici rol oynar. Ayrca kamyonun performans da nemli bir faktrdr. Kamyonun boaltma sresi ile ykleyicinin yanndaki manevra sresi ise alma artlarna baldr. Kamyon kapasitelerinin tespitinde, genel madencilik kaynaklarnda verilen kapasite tespit formlleri kullanlabilir. Formlde kullanlan deerler ve tespit edilme ekilleri aada gsterilmitir.

30

PT =

3600xC a xE eitlii kullanlarak hesaplanr. T

(2.2)

Burada; PT: kamyonun saatlik i miktar (m/saat) Ca: kamyonun gerekleen kapasitesi (1 devirde naklettii miktar) (m ), E: verimlilik, T: kamyon devir sresidir. 2.5.1. Kamyon devir sresi (T) Kamyon dng (tur) zaman (T) = t1 + t2 + t3 +t4 +t5 eitlii ile hesaplanr. (2.3)

t1 : Kamyon dolma sresi (kamyonun dolmas iin gerekli kepe says x kepe devir sresi) t2 : Ykleyici yannda yklemeye hazr duruma gelme t3 : Boaltma sresi ( dkm alannda manevra ve boaltma sresi) t4 : Dolu gidite yolda geen sre t5 : Bo dnte yolda geen sre 2.5.1.1. Ykleme sresi (t1) Ykleme sresi (kamyonun dolma sresi), kamyonun dolmas iin gerekli kepe says ile kepe devir sresinin arpm ile bulunur. Ekskavatrn kamyona ykleme yapabilmesi iin gerekli sre u ekilde elde edilir. t1 = ts x n eitlii kullanlr. t1= ykleme sresi ts : ykleyici kepe devir sresi, n: kamyonun dolmas iin gerekli kepe says Burada, (n) kamyonun dolmas iin gerekli kepe says aadaki eitlikle hesaplanr.
n= CT CC

(2.4)

(2.5)

31

CT: kamyon kapasitesi (m), CC: bir kepe devrindeki kapasite (m/devir)dir. Bir kepe devrinde kepe kapasitesi;
CC = C d xF eitliine gre hesaplanr. S

(2.6)

Cd : kepe hacmi (m3) S : malzeme kabarma katsays F: kepe dolma katsays 2.5.1.2. Ykleyici yannda manevra sresi (t2) Kamyonun ykleyici yanndaki manevra sresi literatrde alma artlarna gre verilmitir. alma artlar iyi ise manevra sresi 9 sn, orta ise 18 sn, zor ise 30 sndir (Karpuz ve Hindistan, 2005). 2.5.1.3. Dkm alannda boaltma ve manevra sresi (t3) Kamyonun dkm alannda manevra ve boaltma sresi de yine literatrde alma artlarna gre verilmitir. alma artlar iyi ise boaltma sresi 60 sn, orta ise 78 sn, zor ise 108 sndir (Karpuz ve Hindistan, 2005). 2.5.1.4. Dolu dkme gidi ve bo dn sresi (t4-t5) Dolu gidite ve bo dnte yolda geen sreler; yolun durumuna, eimine ve kamyonun zelliklerine bal olarak deimektedir.

32

3. AN LNYTLER LETMESNN TANITILMASI 3.1. an Linyitleri letmesi anakkale an havzasndaki kmr oluumu, 1940 ylnda tespit edilmi ve 1979 ylna kadar zel sektr tarafndan iletilmitir. 1979 ylnda Trkiye Kmr letmeleri Kurumuna devredilen ruhsat sahalarnda, Ege Linyitleri letmesi Messese Mdrlne bal an Linyitleri letmesi Mdrl ad altnda faaliyet gstermektedir (Balk, 2005). 3.2. Blgenin Genel Jeolojik Durumu 3.2.1. Stratigrafi Stratigrafik dizili 3 ana blmde incelenebilir. 3.2.1.1. Neojen ncesi kayalar

Spilitler:

Linyit havzasnn kuzeydousunu snrlayan ve kretase yal olduu tahmin edilen spilitlere Mallkyn kuzeydousunda rastlanmaktadr. Spilitler iinde mesozoik ve yal ekzotik kire ta bloklarna rastlanr. Renkleri koyu gri - kahverengidir. Baz kesimlerde ise bozumalar sonucu koyu yeil-yeilimsi renge dnmlerdir.

Tf, aglomeratik tf, andezit ve bazaltlar:

Linyit havzasnn temelini oluturan bu volkanikler birbirleriyle grift halde bulunmaktadr. Bu nedenle bunlara temel volkanikleri denilmektedir. Karakteristik olarak Kocabaaynn gneyindeki tepelerde grlmektedir. Hakim litoloji asit karakterli tf ve aglomeratik tflerden ibarettir. Ksmen kaolinleme ve sarms kahverengiyle de limonitleme grlmektedir. Kaolinleme sonucu aa kan silisin bir ksm diskordans yzeyindeki tfleri tamamen silisletirmi, atlaklarda opal, kalsedon damarlar oluturmutur. Ayrca kmr horizonu altndaki temel tfnde rastlanan ve sondajlarda temeli tanmada bir ayra olarak kullanlan 0,5 mm apndaki yuvarlak silis oluumlarnn teekkl de bu tarzda aklanmaktadr.

33

Bazaltlar; yeilimsi nansl siyah renkli, iri hornblend fenerokristalli, olduka bol zeolit dolgulu ve jeodotlu olan bu volkanikler belirgin eklemlidir. Ayrca aralarnda kaolinlemi tf mercekleri bulunmaktadr. Andazitler etd sahasnda grlmeyip, kuzeyde lyasaa iftlii Kynde gzlenmektedirler. Renkleri pembe, ak kahverengi iri ortoz ve hornblend kristallidir (TK, 2002). 3.2.1.2. Neojen jeolojik birimleri

Kmrl Jeolojik Birim:

Alt ksmlarnda ekonomik linyit damar bulunmakta olan bu jeolojik birimin kalnl 30 m300 m arasnda deimektedir. Jeolojik birim alttan itibaren u seviyelere ayrlmtr: Taban Aglomeralar: yi yuvarlaklam iri volkanik akllardan oluan bu seviye baz sondajlarda saptanmtr. Kalnl 0 2 m arasnda deimektedir. Linyit Horizonu: Kalnl 0 ile 65 m arasnda deiir. Deiik kalnlk gsteren linyit; killi linyit, linyitli kil tabakalaryla tamamen steril kil, tfit, ara kesmelerden oluur. Kumlu Killer: Linyit horizonunun hemen zerinde konkordan olarak gelir. Kalnl 1223 m arasnda deiir. Gri renkli killerle derecelenme gsteren volkanik elemanl killerden oluur.

Alt aglomera:

Kumlu killer zerinde yer alan bu jeolojik birim genellikle havza batsnda tipik olarak da an5 panosu evresinde grlr. Kalnl 2090 m arasnda olan keli bazalt paralarndan oluur. Genel rengi ak mor nansl kurunidir. imento ok skdr.

Laminal kil, tfit ve tf ardalanmas:

Kalnl 2090 m arasnda deien bu jeolojik birim laminal kil, silt ta, tfit ve ince mercekler halinde tf ardalanmasndan ibarettir. Bu jeolojik birim iinde

34

muhtelif seviyelerde trbitid aknt izlerine rastlanr. Ayrca jeolojik birimin alt ksmlarnda yaylm ok snrl olan ve en ok 0,80 m kalnlkta ince bir linyit damar bulunmaktadr. st aglomeralar: Havzann kuzey ksmn tamamen kaplayan bu jeolojik birimin kalnl 200 mye kadar ulamaktadr. Koyu gri renkli bazaltik aglomera ile krmz, sar ve sarms kahverengi andezitik aglomeralardan meydana gelmitir. Bazen 12 m apnda bazalt bloklarna rastlanmaktadr. Gevek imentolu ve masif olan aglomeralar geni alanlar kaplayarak alttaki jeolojik yapy tamamen gizlerler. Alttaki laminal killerin zerine asz diskordansla oturmulardr.

st pliosen-pleistosen:

Bu jeolojik birim alttaki seriler zerine diskordan olarak gelmektedir. yi yuvarlaklam ve yer yer iri bloklu bazalt, andezit, radyolarit kuvars, sileks ve kalker elemanl akl ve kumlardan olumaktadr (TK, 2002). 3.2.1.3. Neojen sonras keller

Konglomera:

Keli iri bloklarn gevek kumlu ve killi bir balayc ile birlemesinden olumutur. an ilesinin kuzeydousunda grlr.

Alvyonlar:

En ok havzann gneyindeki Kocabaay vadisinde grlmektedirler. Eski alvyonlarda genellikle 220 cm boyutlu iyi yuvarlaklam kaba akllar hakimdir. Elemanlarn %80i volkanik (andezit, bazalt) kkenlidir. Yeni alvyonda kil ve kumlarn kalnl Kocabaay vadisinde 30 metreye ular (TK, 1998). ekil 3.1de an Linyit Havzasna ait genelletirilmi jeolojik stamp verilmitir.

35

Alvyon

Bloklu akl, kum ve gevek imentolu kum ta

st aglomera

Laminal kil, tfit, tf

Alt aglomera

Linyit horizonu

Temel volkanikler

ekil 3.1. .L.. kmr sahasna ait genelletirilmi jeolojik stamp (TK, 1998). 3.2.2. Yapsal jeoloji 3.2.2.1. Genel yap st aglomeralarn geni alanlar kaplamas havzann jeolojik yapsnn zmn byk lde zorlatrm olup, gneyde lamineli kil jeolojik biriminin kaplad kk alanlar dndaki sorunlarn zm sondaj verilerine dayanarak yaplmtr. Ett sahasndaki kvrmlar, byk lde ilkel su alt topografyasna bal olarak gelitiklerinden dzensiz ekillidirler. Sondajlarla, hemen her yere doru olan

36

kvrmlarn varl saptanm olup, ana eksen yn kuzeydou - gneybat istikametindedir. Havzada, birinci senklinal an 5-B panosunun kuzey - kuzeybatsnda bulunmakta olup, dou - bat dorultusunda uzanmtr. Bunun st kesimlerinde ise kuzeydou - gneybat dorultusunda bir antiklinal vardr. kinci senklinal, an3 Ocann hemen dousundan geen fayn yanndan balamaktadr. Yine an1 panosunun gney - gneybatsnda 315 numaral sondajn etrafnda faylarla blnm byk bir senklinal ile bunun kuzeyinde S 22 sondaj civarnda bir antiklinal yerlemitir. Havzann etkin bir teknotizma arz etmesi nedeniyle bu antiklinal ve senklinaller blnmlerdir (TK, 1998). 3.2.2.2. Tabaka dorultu ve eimleri Havzada genel katman eimleri 50 - 200 arasnda deimektedir. 300nin zerindeki eimleri ise genellikle fay zonlar civarnda rastlanmaktadr. Eim yn ise, havzann byk bir blmnde kuzeye dorudur. Havzada tabaka dorultular genel olarak kuzeydou - gneybat ynnde olmakla birlikte, havzann baz kesimlerinde ise dorultu kuzeybat ynndedir (TK, 1998). 3.2.2.3. Kvrmlar ve faylar an linyit havzasnda, kmrl sahann iinde ve yakn civarda kuzeydougneybat dorultulu 6, kuzeybat-gneydou dorultulu 5 adet olmak zere toplam 11 adet fay saptanmtr. Havzann kuzeydousundaki st kretase yal spilitler zerinde temel

volkaniklerinin diskordans olarak bulunuu st kretase sonunda laramien orojenezinin varln gstermektedir. Yine kmrl jeolojik birim ile volkanikler arasnda al diskordansn varl, ikisi arasnda bir orojenezin varlna iaret eder. Ancak kesin yalar saptanamad iin hangi orojenezin olutuu bilinmemektedir (TK, 1998). 3.2.3. Hidrojeoloji an ilesi ve evresi denize uzaktr, bu nedenle blgedeki su kaynaklarn; yer alt sular ve yzey sular meydana getirmektedir. Yaplan n ettler sonucunda,

37

kmr sahasnn yeralt suyu bakmndan fakir olduu saptanmtr. Bunun nedenleri sahadaki tf, aglomera, tfit, kil, marn gibi kayalarn gzeneksiz olmasdr. Bu durum gerek ak ve gerekse kapal iletmeler iin bir avantajdr. Sahada grlen az debili kaynaklar, fay ve krk zonlarnda bulunmaktadr (TK, 1998). 3.2.4. Jeoteknik ettler letme sahasnda, jeoteknik ettlerde problemin zmne gereki bir biimde yaklalabilmesi, detay jeolojiye ait bilinmeyen hususlarn akla kavuturulmas, yerinde testler yaplmas ve laboratuar testleri iin rselenmi / rselenmemi rnek alnmas amalaryla alt ayr lokasyonda tamamen karotlu toplam 885,65 m. jeoteknik sondaj yaplmtr (M.T.A., 2002) Sahann genel jeolojik stampn yanstan J14 numaral jeolojik sondajna ait sembolik loglar ekil 3.2de gsterilmitir.

38

Alvyon (akl,kum,silt,kil) 0 17,05 m Aglomera 17,05 21,8 m

Laminal tabakal kil ta 21,8 - 44,1 m Aglomera 44,1 47,7 m Laminal tabakal kil ta 47,7 72,85 m

Laminal bitml kil ta 72,85 121,25 m

Linyit zonu 121,25 137 m Temel volkanikler 137 138,9 m

ekil 3.2. J14 jeoteknik sondajna ait sembolik loglar (M.T.A., 2002) 3.2.4.1. Kaya kalite gstergesi (RQD) RQD, 10 cmden byk karot paralarnn toplam uzunluunun, % olarak toplam karot uzunluundaki paydr (MiningLife, 2006). izelge 3.1de RQD deerine gre kaya kalite snflandrlmas gsterilmitir. izelge 3.1. RQD deerine gre kaya kalite snflandrlmas (MiningLife, 2006).
RQD (%) <25 25 - 50 50 - 75 75 - 90 90 - 100 Kaya kalite snf ok zayf zayf orta iyi mkemmel

39

M.T.A. tarafndan yaplan ettler sonucunda; farkl birimlerin RQD deerlerinin yaplan sondajlara gre dalmlar izelge 3.2de gsterilmitir. izelge 3.2. Sondajlara gre farkl birimlerin RQD deerleri (M.T.A., 2002).
Sondaj No J13 Derinlik (m) 19,00-29,25 29,25-51,10 51,10-99,00 J14 17,05-21,80 21,80-44,10 44,10-47,70 47,70-121,25 J15 0,00-16,00 16,00-40,00 40,00-61,85 61,85-111,20 J16 0,00-13,85 13,85-19,95 19,95-28,65 28,65-47,00 47,00-53,00 53,00-118,80 J17 0,00-27,85 27,85-33,85 33,85-45,40 45,40-50,60 50,60-77,25 77,25-101,45 101,45-129,9 J18 0,00-43,75 43,75-48,70 48,70-59,65 59,65-75,00 75,00-106,70 106,70-113,80 113,80-142,15 142,15-166,00 Ortalama Birim Kilta Aglomera,tf Bitml laminal kilta Aglomera Laminal kilta,yy bitml Aglomera Laminal kilta,yy bitml Aglomera,andezitik lav Laminal kilta,yy bitml Aglomera Bitml laminal kilta Aglomera,andezitik lav Kilta-kumta Aglomera Laminal kilta Aglomera Bitml laminal kilta Aglomera,andezitik lav Kilta Aglomera Kilta-kumta Bitml laminal kilta Aglomera,andezitik lav Bitml laminal kilta Aglomera Kilta-yy aglomera Aglomera Laminal kilta Aglomera Laminal kilta Aglomera,andezitik lav Laminal bitml kilta RQD (%) 20,7 54,5 6,4 37,9 49,5 91,1 39,6 12,1 31,5 68,8 20,9 16,9 29,8 81,2 70,7 81,8 55,7 10,4 78,3 72,3 21,9 17,5 26,4 6,9 29,0 93,0 96,0 58,7 77,5 43,8 89,4 21,2 47,2

40

izelge 3.2de verilen her bir birimin ortalama RQD deerleri,

izelge 3.1 ile

karlatrlarak, izelge 3.1deki kaya kalite snflandrmasna gre .L.. sahasndaki her bir birimin kaya kalitesi izelge 3.3de gsterilmitir. izelge 3.3. .L.. sahasndaki her bir birimin ortalama RQD deerlerine gre kaya snf
Birim Aglomera Kilta - kumta Lamineli kil ta Kilta yer yer aglomera Kilta Aglomera - tf Bitml laminal kilta Lamineli kil ta - yer yer bitml Aglomera -andezitik lav Ortalama RQD (%) 71 26 58 93 50 55 29 40 31 47 Kaya kalite snf iyi zayf orta mkemmel orta orta zayf zayf zayf zayf

3.2.4.2. Zemin snf M.T.A. tarafndan yaplan jeolojik ett almalar kapsamnda, eitli blgelerden alnan altere aglomera, altere kilta ve alvyon numuneleri iin yaplan testler sonucunda elde edilen deerlerin ortalamalarna gre; jeolojik birimlerin zemin snflar, ortalama nem ierikleri ve ortalama zgl arlklar izelge 3.4de gsterilmitir. izelge 3.4. .L.. jeolojik birimleri test sonular (M.T.A., 2002)
Tanm Altere aglomera Altere kilta Alvyon Zemin Snf MH MH MH Doal Nem erii (%) 39 30 30 zgl Arlk (gr/cm) 2,40 2,13 2,63

41

HM zemin snf; inorganik silt, mikal veya diyatomeli ince kumulu veya siltli toprak, elastik silt olarak tanmlanan zemin snfdr (M.T.A., 2002). 3.2.4.3. Atterberg (kvamllk) limitleri MTA tarafndan yaplan almalarda, Atterberg limitleri saptanan btn rnekler iin %50nin zerinde likit limit deerine sahip olduu belirlenmitir. Likit limit deerinin %50nin zerinde olmas, zemin malzemesi bnyesinde muhtemelen fazla miktarda montmorillonit (smektit) tr kil minerali bulunduuna iaret etmektedir. Bu husus dikkate alnarak yaplan X-n krnm analizleri sonucuna gre bu zeminlerin birka rnek dnda smektite zengin olduklar anlalmtr. Bu tr killerin genellikle ime potansiyelleri yksektir ve su ile temaslarnda stabilitelerini kaybederler. rneklerin ime potansiyellerini belirlemek amacyla aktivite saylar (A) hesaplanm, rneklerin aktivite (A) saylarnn yksek ok yksek olduu, ime potansiyellerinin de zellikle ince taneli rnekler iin yksek ok yksek olduu grlmtr. Atterberg limitleri saptanan ince taneli zeminlerin plastisite indeksi (PI) deerlerinin btn rneklerde 15den yksek olduu, Leonards (1962)n plastisite snflamasna gre, altera aglomeralarn genellikle plastik zeminler olduu, altere kiltalarnn ise ok plastik zeminler olduu belirlenmitir (M.T.A., 2002). 3.2.4.4. Tek eksenli basn dayanm, ekme dayanm, birim hacim arlk MTA tarafndan yaplan almalar sonucunda, alnan rneklerin tek eksenli basn dayanm, ekme dayanm ve birim hacim arlk deney sonularna gre bulunan deerlerin ortalamalar izelge 3.5de gsterilmitir. Dere ve Miller (1966)in kayalarn tek eksenli basn dayanm deerlerini esas alan kayalarn mhendislik snflamasna gre, aglomera, kilta ve kumtann ortalama tek eksenli basn dayanm deerleri dikkate alndnda bu kayalar ok dk dayanml, E snf kaya olarak tanmlanabilir (M.T.A., 2002).

42

izelge 3.5. Tek eksenli basn dayanm, ekme dayanm ve birim hacim arlk deney sonular (M.T.A., 2002)
Ortalama birim hacim arlk (gr/cm) 1,69 2,07 2,19 Ortalama tek eksenli basn dayanm (MPa) 16,73 5,48 7,30 Ortalama ekme dayanm (MPa) 2,60 0,63 0,82

Tanm

Kilta Aglomera Kumta

3.2.5. Havza karakteristikleri Paamehmetolu ve arkadalarnn (1988a) Havza Karakteristiklerinin Tayini ad altnda genelledikleri ve TKe ait deiik havzalardaki dekapaj yaplan jeolojik birimlerin fiziksel, mekanik ve ktlesel zelliklerinin tayini, deiik makinelerin bu jeolojik birimlerde gsterdii kaz performanslarnn etd, kazlabilirlik, delinebilirlik ve patlatlabilirlie ilikin almalar kapsamnda .L.. iin yapm olduklar almalar ve elde edilen sonular aada tablolar halinde gsterilmitir. izelge 3.6da .L.. kaya birimlerine ait laboratuar deney sonular, izelge 3.7de an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B Panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri, izelge 3.8de an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B Panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri, izelge 3.9da an Blgesi K2, K4, AN3, AN5, AN5B Panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri verilmitir. Arazi almalar srasnda lm yaplan (verisi alnan) lokasyonlar ve jeolojik birimler (Paamehmetolu ve ark., 1988a): No 1 2 3 4 5 6 Lokasyon an 1-D an K-4 an K-2 an an an Jeolojik Birim Orta ileri ayrm tf + aglomera Zayf fay zonu, marn leri drecede ayrm marn Orta ayrm tf + tfit bantlar nce laminal marn kilta leri ayrm, topraklam aglomera

43

izelge 3.6. .L. kaya birimlerine ait laboratuar deney sonular (Paamehmetolu ve ark.,1988a)

Lokasyon

Jeolojik birim ad

Tek eksenli basn dayanm (MPa)

ekme dayanm (MPa)

Elastisite modl Poisson Kohezyon (100.000) oran (MPa) (MPa)

sel srtnme as (derece)

Birim arl (gr/cm)

Nem oran (%)

Shore sertlii

Koni delici deeri

Suda ufalanma dayanm (%)

Darbe dayanm (Kgcm/cm)

an K-2 Panosu

Marn

280,07

41,49

0,428

0,338

74

31

1,86

7,58

32

1,95

0,90

20,78

an 1 Panosu

Aglomera

311,18

34,15

1,492

0,278

100

50

2,52

1,43

40

4,09

0,97

19,85

44

izelge 3.7. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)
Devamll (m) Sreksizlikler aras ortalama mesafe (m) Yzey przll Dolgu malzemesi Dier zellikler

Sreksizlik no 1 tipi Katmanlama dzlemi Eklem takm

Konumu

Yatay Katmanlamaya dik Katmanlamaya dik

Devaml

0,1-0,5

Genellikle dz Genellikle dz Genellikle dz

kil

nce laminal

<1

0,2-0,5

yok

Eklem takm

<0,5

yok

Jeolojik birimin jeoteknik tanm:

Tf-tfit bantlar ieren ince laminal kil ta, laminalar 1-3 mm kalnlkta Tf bantlar ortalama 5 cm (3-10 cm) kalnlkta. Patlatma gerekmez, riperle ve kepeyle kazlp yklenebilir. Tf bantlarnda ayrma.

45

izelge 3.8. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5B, AN1, AN1B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)
Sreksizlikler aras ortalama mesafe (m)

Sreksizlik

Konumu

Devamll (m)

Yzey przll

Dolgu malzemesi

Dier zellikler

no 1 2 3

tipi Katmanlama dzlemi Eklem takm Eklem takm Yatay Katmanlamaya dik Katmanlamaya dik Devaml <1 <0,5 0,1-0,5 0,2-0,5 Genellikle dz Genellikle dz Genellikle dz kil yok yok nce laminal

Jeolojik birimin jeoteknik tanm:

Tf-tfit bantlar ieren ince laminal kil ta, laminalar 1-3 mm kalnlkta Tf bantlar ortalama 5 cm (3-10 cm) kalnlkta. Patlatma gerekmez, riperle ve kepeyle kazlp yklenebilir. Tf bantlarnda ayrma.

46

izelge 3.9. an Blgesi K2, K4, AN3, AN5, AN5B panolarnda jeolojik birim ktle zellikleri (Paamehmetolu ve ark.,1988a)
Sreksizlikler aras ortalama mesafe (m)

Sreksizlik

Konumu

Devamll (m)

Yzey przll

Dolgu malzemesi

Dier zellikler

yok

Gzlenmiyor

yok

Ezilme zonlar killemi

Formasyon ksmen veya tamamen topraklam

Jeolojik birimin Orta veya ok derecede ayrm, yer yer topraklam aglomera, jeoteknik tanm: 4 m'den 15 m'ye kadar deien kalnlkta ezilme (shear) zonlar mevcut. Orta derecede ayrm ksmlar gri-yeil, ok ayrm ksmlar sarms-kzl kahverenkli. Aglomera en ok 2*2*4 m, ortalama 1*1*2 m ve genellikle 1*1*1 m boyutunda tf bloklar ieriyor. Olduka taze olan bu bloklar patar at gerektiriyor. Dier btn ksmlar ters kepe veya hidrolik ekskavatrle rahat kazlyor. Bu jeolojik birim AN panosunda heyelan yapyor.

47

3.3. Kaz Snf le lgili Yaplan Ettler Paamehmetolu ve arkadalarnn (1988a), an Linyitleri letmesi iin, jeolojik birimlerin kazlabilirliklerinin tayini ile ilgili elde edilen tm laboratuar ve arazi lm sonular izelge 3.10da verilmitir. Arazi almalar srasnda alnan performans verileri, arazi parametreleri, laboratuarda llen fiziksel ve mekanik zellikler ve literatrde nerilen yntemler birletirilerek .L.. rt kaz iin kaz snf orta kaz olarak belirlenmitir (Paamehmetolu ve ark.,1988). .L.. ocan karakterize eden ve laboratuarda deneyleri yaplan kaya birimleri marn ve aglomeradr.

48

izelge 3.10. .L.. sahas karakteristik birimlerine ait lm sonular (Paamehmetolu ve ark., 1988a)

Laboratuar zellikleri

Arazi zellikleri

Tek Darbe Ortalama eksenli ekme Elastisite Shore Birim Sismik Dolma Ekskavatr dayanm sreksizlik Eklem Blge Ocak Kohezyon Yuvarlanma Kabarma basn dayanm modl sertlii arlk hz katsays verimi (fiili) Tanm (kgf(MPa) aral says direnci faktr dayanm (MPa) (MPa) (#) (gr/cm) (m/sn) (ort.) (%) cm/cm) (m) (MPa) an1/D orta-ileri ayrm tf +aglomera ardalanmas an K2/K4 orta-yer yer ileri ayrm marn

Kaz snf

31

3,41

19,8

149

40

10

2,51

0,2-0,5

1.950

1,03

82

1,35

Orta kaz

28

4,14

20,7

42

32

7,4

1,85

0,4-0,7

1.760

1,04

64

1,35

Orta kaz

49

3.4. letme Yntemi letmenin linyit kmr retimi, Ak letme yntemi ile yaplmaktadr. Ak iletme yntemi, rt kaz (dekapaj) ve kmr retimi (kaz- ykleme- nakliye) olmak zere iki aamada gereklemektedir. letmede yaplan dekapaj almas; kmr damar zerindeki rt tabakasnn delme-patlatma yntemi uygulanarak gevetilmesi, kazlmas, yklenmesi, toprak dkm harmanna tanmas, boaltlmas, serilmesi, harman sahasnn dzeltilmesi, toprak harman ve kademe yollarnn yaplmas, yol bakm gibi eitli almalar kapsayan ilemlerden olumaktadr. 3.4.1. letmede uygulanan rt kaz sistemi an letmesinde uygulanan ak iletme ynteminde, rt kaz almalar iin uygulanan sistem; dorudan veya patlayc madde ile gevetildikten sonra ekskavatrlerle kaz ve yklemesi yaplan rt tabakasnn, kamyonlarla dkm sahasna naklini ngren ekskavatr + kamyon sistemidir. Havzada kmr rt tabakas; altere olmu aglomera, tf ve bu birimlerin iinde bulunan killi seviyelerden olutuu iin, doal yatan beslenen yzey sular, st seviyelerde bulunan bu malzemelerin isel srtnme asn drerek heyelana neden olmaktadr. Ayrca havzada bulunan 13 adet fay da heyelanlarn olumasnda etkin rol oynamaktadr. Byk apl heyelanlar nleyerek, retim faaliyetlerinin devamlln ve emniyetli alma ortamn salayabilmek iin rt kaz ile birlikte inceltme (hafifletme) dekapaj da yaplmaktadr. Blgedeki rt kaz faaliyetleri; iletme imkanlaryla veya iletmenin ihtiyacna gre ihale yntemiyle mteahhit firmalar tarafndan yaplmaktadr. letmede rt kaznn yan sra ara kesme ve zeri alan kmrn kaz-ykleme-nakliyesi de mteahhit firmalarca yaplmaktadr. an linyit iletmesinde rt kaz, ara kesme ve kmr kaz ykleme nakliyesinde almakta olan mteahhit firmalar, kaz ykleme iin genellikle 4 - 4,5 m3 kova hacimli hidrolik ekskavatrler ve 30 35 tonluk arkadan boaltmal damperli kamyonlarla almaktadr. an iletmesinin kendi imkanlaryla yapm olduu rt kaz almalarnda; kaz ykleme iin 5 adet 20 yd3 kapasiteli elektrikli ekskavatr, nakliye iin ise 37 adet 50

85 stonluk ve 11 adet 50 stonluk olmak zere 48 adet ar tonajl kamyon kullanlmaktadr. ekil 3.3de letme rt kaz almasnda ayn basamakta almakta olan elektrikli ekskavatrler gsterilmitir.

ekil 3.3. Elektrikli ekskavatrlerin rt kaz almas ekil 3.4de ise, letme rt kaz almasnda, elektrikli ekskavatr ile 85 ston kapasiteli kamyonun almas gsterilmitir.

ekil 3.4. Elektrikli ekskavatr kamyon rt kaz almas

51

Ekskavatrle kaz ykleme esnasnda kamyonlar ekskavatre ift tarafl ykleme sisteminde almaktadr. Bu sistemde, ekskavatrn her iki yanna birer kamyon yanamakta, kamyonun birini ykledikten sonra makine hazrda bulunan dier kamyonu yklemektedir. Kamyonlarn damperleri ekskavatrn her iki yanna ayna yzeyine dik olarak yanamakta, bu ekilde makinenin dng sresi minimuma inmektedir. Ayrca makinenin ykleyecei hazrda srekli kamyon bulunduu iin, kamyon manevralar sebebiyle oluan beklemeler en aza inmektedir. Ekskavatr kapasitesi ile ykleyecei kamyon kapasitelerini hesaplayarak bir ekskavatr iin gerekli kamyon saysna gre alldnda, ift kamyon sistemi ile makinenin bekleme sresi minimuma inerek makine kapasitesinden maksimum fayda salanabilmektedir. 3.4.2. letmede uygulanan kmr retim sistemi rt kaz almalar sonucu zeri alan kmr; ihale yoluyla mteahhit firmalarca, hidrolik ekskavatr+kamyon grubuyla sistemiyle retilmektedir. Ocakta 4 4,5 mlk ykleyicilerle 30 - 35 tonluk kamyonlara yklenen tvenan kmr, yaklak 3,5 km uzaklktaki kriblaj tesislerine tanmaktadr. Eleme ve elle ayklama ilemi yaplmakta, herhangi bir zenginletirme ilemi yaplmamaktadr. 3.5. Delme - Patlatma Yntemi letme dekapaj sahasnda yaplmakta olan delme-patlatma almalarnda, basamak patlatmas uygulanmaktadr. letmenin kendi imkanlaryla yapmakta olduu rt kaz iin uygulad delmepatlatma ynteminde; delik ap 9 inch, delik boyu kademenin yksekliine gre 9 m - 7,5 m veya 15 m (ift tij) olarak delinmektedir. ebe delik dzeni uygulanmakta olup, genellikle dilim kalnl 6 m, delikler aras mesafe 8 m olarak dzenlenmektedir. rt kazda almakta olan mteahhit firmalarn uygulad delme-patlatma ynteminde ise; delik ap 6 inch, delik boyu 6-8 m, dilim kalnl 5 m, delikler aras mesafe 7 m olarak dzenlenmektedir. yaplan kaz-ykleme-nakliye

52

4. KAZILABLRLK TAYN, EKSKAVATR KAMYON SSTEMLERNDE UYUM VE MAKNELERNN VERMLLK ANALZ 4.1. Kazlabilirlik Tayini Ak iletmecilikte kullanlan kaz makinelerinin seiminde en nemli faktr, kayacn zellikleri ve kazlabilirliidir. Kaz, kaz makinesi ile kazlan malzeme arasndaki etkileimin sonucunda oluur. Bu nedenle kazlabilirlik, kaz makinesinin zellikleri (kepe hacmi, enerji tketimi, kaz gc, vd.) ile kazlan malzemenin zelliklerinin (birim arlk, kabarma katsays, vd.) bir fonksiyonudur. Kazlabilirlik tayini iin; arazi parametreleri ile kaz makinelerinin tipi, kapasiteleri ve maliyet unsurlar arasndaki etkileimin ok iyi tespit edilmesi gerekir. Dekapaj almalarnda belirli bir jeolojik birimde dorudan kaz yaplarak i yaplmas mmkndr. Fakat uzun dnemde, i makinelerinin ypranmas, enerji veya akaryakt sarfiyatnn artmas, kepe kazma ucu (kepe dii), halat vs. sarf malzemelerinin artmas, ykleme sresinin uzamas ve kepe dolum orannn azalmas ile retim miktarnn decei gz nne alnarak, gevetme yaplmas gereken rt kaz jeolojik birimde, patlatma yaplarak kaz ykleme yaplmaldr. 4.1.1. Kaz performans almalar Kazlabilirlik tayinini ile ilgili almalarda gz nne alnmas gereken en nemli hususlardan birisi, dekapajda almakta olan deiik kapasite ve alma sistemlerindeki kaz makinelerinin altklar lokasyondaki belirli nitelikteki kaya ktlesi karsnda gsterdikleri kaz performanslarnn saptanmasdr. Bu amala bu almada, .L. rt kaz almalarnda faaliyet gsteren makinelerin kazya dnk performanslar incelenmi, literatrde bu konuda yaplan almalar baz alnarak, kaz snf aratrlmtr. Formasyon gevetilmi veya gevetilmemi olsun, kaz makinelerinin performans lmleri kriterin gz nne alnmasyla yaplmtr. Bunlar: 1. Kaz srasnda ekskavatrn kronometrajnn tutulmas;

Toplam kronometraj sresi, Kepe devir sresi, Kaz sresi,

53

Toplam kepe says

2. Ekskavatrn birim kaz iin harcad enerji miktar, 3. Ekskavatrn fiili saatlik (birim) kapasitesinin hesaplanmas. Bu amala, .L.. rt kazda kullanlan kaz ykleme makinelerinin (gerek .L.e ait gerekse .L. dekapajda alan mteahhit firmalarda mevcut kaz ykleme makineleri) kazya dnk performanslar incelenmitir. Belirli bir sre kaz makinesinin almas gzlenmi, dorudan kazda ve patlatma yaplarak gevetilmi kazda kepe devir sresi llmtr. Performans analizinde temel yaklam, kaz makinesinin ksa srelerde kaz performansnn aratrlmasdr. Kazya dnk performans etdnn yaplmasna balamadan nce, kaz makinesinin alt kaya ktlesinin tanm yaplm, patlatma yaplp yaplmad kaydedilmitir. Daha sonra, belirli bir sre kaz makinesinin almas gzlenmitir. makinelerinin kepe devir sresi lmlerinde, kepenin kazda geirdii zaman ve toplam kepe devir sresine arlk verilmitir. Kepenin yere inip kazya balad an kaznn balang an ve kepenin dolup kaznn biterek dnmeye balad an ise kaznn biti an olarak kabul edilmitir. Bu iki an arasndaki zaman aral ise kepenin kaz zaman olarak kaydedilmitir. Kepenin yere inip kaznn balamas, kepenin dolmas ve kamyona yklemesinden sonra ikinci kaz hareketine balayncaya kadar geen sre kepe devir sresi olarak kabul edilmitir. Bu alma kapsamnda rt kazda alan kaz ykleme makinelerinin arazi almalar ile elde edilen performans verilerinin tayin yntemlerinin aklamas aadaki gibidir: Kaz yntemi: Kaznn dorudan veya patlatma ile gevetilerek yapldn gstermektedir. Dorudan kaz iin (D), patlatmal kaz iin (P) simgesi kullanlmtr. Ekskavatr tipi: rt kazda kullanlmakta olan ekskavatrlerin elektrikli veya hidrolik ekskavatr olduunu gstermektedir. Elektrikli ekskavatrler iin (EE), hidrolik ekskavatrler iin (HE) simgesi kullanlmtr.

54

Ekskavatr modeli: Arazi lmlerinin yapld esnada sahada almakta olan farkl marka ve modellerdeki ekskavatrler iin farkl kodlar verilmitir. Kepe hacmi (a): Ekskavatrn kova (kepe) kapasitesidir. Kronometraj sresi (b): Gzlemin yapld toplam sredir. Toplam kepe says (c): Kronometraj sresince kazlan toplam kepe saysdr (toplam devir says). Toplam kaz sresi (d): Kronometraj sresince kepenin kazda geirdii srelerin toplamdr. Ortalama kaz sresi (e): Kronometraj sresince kepenin kazda geirdii srelerin, kepe devir saysna blnerek bulunan ortalama zamandr. (e=d/c) Toplam kepe devir sresi (f): Kronometraj sresince her bir devrin

tamamlanabilmesi iin geen zamanlarn toplamdr. Ortalama kepe devir sresi (g): Kronometraj sresince her bir devrin tamamlanabilmesi iin geen zamanlarn toplam devir saysna blnerek bulunan ortalama zamandr. (g=f/c) Ekskavatrn verimi (E): Toplam kepe devir sresinin kronometraj sresine orandr. (E=f/b) Ortalama kepe dolma katsays (F): Operatrn tecrbesi, seilen kamyon kapasitesi veya kan blok bykl gibi faktrlere bal kepenin tam kapasitesinin her bir devirde ne lde dolduunun tespiti ve bunlarn aritmetik ortalamasdr. Dolu kepe says (DK): Toplam kepe saysnn ortalama kepe dolma katsays ile arpmdr. (DK=c*F) Saatteki dolu kepe says (DKs): Dolu kepe saysnn saat baznda ifade edilmesidir. (DKs=3.600*DK/b)

55

Toplam dekapaj (gevek) (Q): Dolu kepe saysnn kepe kapasitesi ile arpmdr. Bulunan deerin kabarma faktrne blm yerinde toplam dekapaj verir. (Q=DK*a) Saatlik kapasite (Qs): Saatteki dolu kepe saysnn kepe kapasitesi ile arpmdr. (Qs=DKs*a) Saatlik beklemesiz kapasite (Qbs): (3600 / toplam kepe devir sresi) x toplam dekapaj miktardr. (Qbs= (3.600 /f)*Q) Birim kaz sresinde retilen malzeme miktar (Qk): Toplam dekapaj miktarnn, (gevetilmi) kazda geen toplam zamana blmdr. (Qk=Q/d) Harcanan enerji (J): Kronometraj sresince i makinesinin harcad kw-saat veya litre mazot cinsinden enerjidir. Birim enerjide retilen malzeme miktar (Js): Birim enerji harcamas ile retilen malzeme miktardr. (Js=J/Qs Arazi almalar yaplan jeolojik birim, orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl olup, izelge 4.1.de orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl jeolojik birimde almakta olan deiik kapasiteli elektrikli ve hidrolik ekskavatrlerin almalar esnasnda yaplan lmler sonucu elde edilen; her bir ekskavatrn toplam kronometraj sresi, toplam kaz sresi, ortalama kaz sresi, toplam kepe devir sresi, ortalama kepe devir sresi, toplam kepe says, ekskavatrn verimi, ortalama kepe dolma katsays, dolu kepe says, toplam dekapaj miktar (gevek), saatteki dolu kepe says ve hesaplamalar sonucunda bulunan fiili ve beklemesiz saatlik kapasiteler verilmitir. Ayrca ekskavatrlerin bu alma esnasnda tkettii ortalama saatlik enerji miktarlar verilerek zgl kaz enerjisi hesaplanmtr.

56

izelge 4.1. Kaz performans sonular

zgl kaz enerjisi (lt&kw-saat/ml) Saatlik beklemesiz kapasite (m/saat) Birim kaz sre. retilen malzeme mik. (m/sn) Ort. kepe devir sresi (sn) Toplam kepe devir sresi (sn) Toplam dekapaj gevek m Harcanan enerji (lt&kw-saat) Ort. Kepe dolma katsays Ortalama kaz sresi (sn) Toplam kepe says Ekskavatrn verimi (%) Kepe hacmi ( m) Saatteki dolu kepe says Kaz yntemi Kronometraj sresi (sn) Toplam kaz sresi (sn) Dolu kepe says Ekskavatr tipi Ekskavatr Modeli

(a) D P P P D P P D D P D P P EE EE HE HE HE HE HE HE HE HE HE HE HE

(b)

( c) 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30

(d) 382 300 274 264 234 216 162 174 186 180 147 177 183

(e)

(f)

(g)

E 44,0 56,0 75,9 73,7 58,9 67,9 74,8 67,8 66,6 75,7 69,1 74,3 72,6

(F) 0,68 0,73 0,98 0,93 0,91 0,94 0,97 0,86 0,88 1,01 0,96 0,98 0,95

(DK) 20,4 21,9 29,4 27,9 27,3 28,2 29,1 25,8 26,4 30,3 28,8 29,4 28,5

(DKs) 29,6 47,0 126,7 108,8 63,1 105,4 145,1 73,8 92,8 131,1 103,9 133,0 139,8

(Q) 311,7 334,6 176,4 167,4 136,5 141,0 145,5 123,8 105,6 121,2 109,4 97,0 59,9

Saatlik fiili kapasite (m/saat)

(Qs) 452,2 718,4 760,5 652,9 315,6 526,8 725,5 354,4 371,3 524,4 394,8 438,8 293,5

(Qbs) 1.027,6 1.282,9 1.001,8 886,1 535,9 776,2 970,0 522,5 557,0 692,6 571,0 591,0 404,4

(Qk) 0,82 1,11 0,64 0,63 0,58 0,65 0,90 0,71 0,57 0,67 0,74 0,55 0,33

(J) 302 279 84 85 88 85 70 54 56 55 57 53 35

(Js) 0,67 0,39 0,11 0,13 0,28 0,16 0,10 0,15 0,15 0,10 0,14 0,12 0,12

M-1 15,3 2.482 M-1 15,3 1.677 C-1 H-1 K-1 K-1 H-2 C-2 H-3 H-4 K-2 H-5 V-1 6 6 5 5 5 835 923 1.557 964 722

12,74 1.092 36,40 10,02 9,12 8,80 7,80 7,19 5,40 5,80 6,20 6,00 4,90 5,90 6,10 939 634 680 917 654 540 853 683 630 690 591 533 31,30 21,13 22,67 30,57 21,80 18,00 28,44 22,75 21,00 23,00 19,70 17,76

4,8 1.258 4 4 3,8 3,3 2,1 1.024 832 998 796 734

57

izelge 4.1de verilen arazi lmleri incelendiinde; kaz performans almas yaplan tm makinelerin dorudan ve patlatmal kazda gerekleen kepe devir srelerinin ortalamalar dorudan kazda 28,23, patlatmal kazda 21,67 olmaktadr. Bu sonuca gre; bu almada patlatma ile gevetme ileminin kepe periyodunu %23 orannda azaltt grlmektedir. Yine tm makinelerin dorudan ve patlatmal kazda gerekleen kepe dolma katsaylarnn ortalamalar alndnda, dorudan kazda ortalama kepe dolma katsays 0,86, patlatmal kazda ortalama 0,94 olmaktadr. Bu sonuca gre ise, bu almada patlatma ile gevetme ilemi kepe dolma katsaysn %10 orannda artrmaktadr. Ayrca tm makineler iin alnan deerler incelendiinde; patlatmann hem saatte retilen malzeme miktarn artrd, hem de zgl kaz enerjisini azaltt grlmektedir. 4.1.2. Ekskavatr performanslarna gre kaz snfnn tayini

Ekskavatrlerin performanslarnn deerlendirilmesinde; kepe devir sresi,

kepe dolma katsays ve saatlik retim miktarlar baz olarak alnmtr. Bu parametrelerin her biri tek bana kazlabilirliin tayininde yeterli olmad iin bu parametrenin birlikte deerlendirilmesi yaplmtr.

Deerlendirmede bulunan kepe devir sresi, kepe dolma katsays ve saatlik

retim miktarlar, literatrde deiik kaz zorluu iin verilen deerlerle karlatrlmtr.

lm sonucu bulunan kapasiteler, hem fiilen gerekletirilen kapasiteler

baznda hem de ekskavatrn herhangi bir nedenle beklemesinden kaynaklanan l zamanlarn kartlmasyla elde edilen beklemesiz kapasite baznda incelenmitir. Dier bir ifadeyle, eer ekskavatr hi beklemeseydi maksimum retiminin ne olaca bulunmutur.

Saatlik retimin karlatrlmasnda, literatrn kaz zorluuna gre nerdii

dolma faktr, kepe periyodu ve %100 verimle alld varsaylarak bulunan saatlik kapasiteler ile literatrde kapasiteleri bulurken verimin %100 alnmas ve kaz dnda geen zamann etkisini azaltmak amacyla lmler sonucu bulunan beklemesiz saatlik kapasite deerleri kullanlmtr. Beklemesiz saatlik kapasiteler

58

literatrn nerdii kapasite snflarna yerletirilerek, lm yaplan yerin hangi kaz zorluuna girdii belirlenmeye allmtr. izelge 4.2de farkl kapasitelerdeki ekskavatrlerin ortalama kepe devir sresi performans sonular ile literatrde kepe kapasitesine gre nerilen kepe devir sreleri karlatrlarak kaz snf belirlenmeye allmtr. Yaplan alma sonucunda dorudan kazda kaz snf; %20 zor kaz, %40 orta zor kaz, %40 orta kaz olarak belirlenmitir. Buradan hareketle orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl jeolojik birimin orta kaz-orta zor kaz snfnda olduu sylenebilir. Patlatma yaplarak gevetilen kazda ise; %13 orta kaz, %87 kolay kaz olarak tespit edilmitir. izelge 4.3de farkl kapasitelerdeki ekskavatrlerin ortalama kepe dolma katsaylar performans sonular ile literatrde kepe kapasitesine gre nerilen kepe dolma katsaylar karlatrlarak kaz snf belirlenmeye allmtr. Yaplan alma sonucunda dorudan kazda kaz snf; %20 ok zor kaz, %40 orta zor kaz, %20 orta kaz, %20 kolay kaz olarak belirlenmitir. Bu sonuca gre orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl jeolojik birimin orta zor kaz snfnda olduu sylenebilir. Patlatma yaplarak gevetilen kazda ise; %13 zor kaz, %12 orta kaz, %75 kolay kaz olarak tespit edilmitir. izelge 4.4de ekskavatrlerin hesaplanan beklemesiz saatlik kapasiteleri ile literatrde kepe kapasitesine gre nerilen kepe devir sresi, kepe dolma katsays ve %100 verime gre hesaplanan saatlik kapasiteleri karlatrlmtr. alma sonucunda dorudan kazda; %20 zor kaz, %40 orta zor kaz, %40 orta kaz olarak belirlenmitir. Buna gre sz konusu jeolojik birimin yine orta kaz-orta zor kaz snfnda olduu grlmektedir. Patlatma yaplarak gevetilen kazda ise yine; %13 orta kaz, %87 kolay kaz olarak tespit edilmitir.

59

izelge 4.2. Kepe devir sresi performans sonularna gre kazlabilirlik tayini
Literatre gre kepe devir sresi (sn) Kolay kaz 26 26 22 22 21 21 21 21 20 20 20 20 19 Orta kaz 30 30 26 26 25 25 25 25 24 24 24 24 23 Ortazor kaz 34 34 30 30 30 30 29 29 29 29 29 28 27 Zor kaz 37 37 31 31 30 30 30 30 29 29 29 29 28 ok zor kaz 41 41 35 35 34 34 34 34 33 33 33 33 32

Kaz Eks. yntemi modeli D P P P D P P D D P D P P M-1 M-1 C-1 H-1 K-1 K-1 H-2 C-2 H-3 H-4 K-2 H-5 V-1

Kepe hacmi, (m) 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1

Kepe devir sresi (sn) 36,40 31,30 21,13 22,67 30,57 21,80 18,00 28,44 22,75 21,00 23,00 19,70 17,76

Kaz snf zor kaz orta kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz orta kaz kolay kaz kolay kaz

60

izelge 4.3. Kepe dolma katsays performans sonularna gre kazlabilirlik tayini
Literatre gre kepe dolma katsays Kepe Kepe Kaz Eks. hacmi, dolma Kolay yntemi modeli (m) katsays kaz D P P P D P P D D P D P P M-1 M-1 C-1 H-1 K-1 K-1 H-2 C-2 H-3 H-4 K-2 H-5 V-1 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1 0,68 0,73 0,98 0,93 0,91 0,94 0,97 0,86 0,88 1,01 0,96 0,98 0,95 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 0,97 Ortazor kaz 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 0,85 ok zor kaz 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70 0,70

Orta kaz 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92 0,92

Zor kaz 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75

Kaz snf ok zor kaz zor kaz kolay kaz orta kaz orta kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz orta zor kaz kolay kaz kolay kaz kolay kaz kolay kaz

61

izelge 4.4. Beklemesiz saatlik kapasite sonularna gre kazlabilirlik tayini

Literatrde nerilen kepe devir sresi ve kepe dolma katsaysna gre saatlik kapasite (m/saat) Kolay kaz Orta kaz Orta-zor ok zor Kaz snf kaz Zor kaz kaz 1.375,2 1.375,2 612,0 612,0 510,0 510,0 527,6 506,5 422,1 422,1 401,0 360,6 238,0 1.115,0 1.115,0 522,6 522,6 450,0 450,0 450,0 432,0 372,4 372,4 353,8 307,2 202,5 939,16 939,16 432,00 432,0 370,6 370,6 370,6 355,8 305,5 305,5 290,2 252,0 165,4 zor kaz orta zor kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz orta kaz kolay kaz kolay kaz

Saatlik Kepe beklem. Kaz Eks. hacmi kapasite ynt. modeli (m) (m/saat) D P P P D P P D D P D P P M-1 M-1 C-1 H-1 K-1 K-1 H-2 C-2 H-3 H-4 K-2 H-5 V-1 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1 1.027,6 1.282,9 1.001,8 886,1 535,9 776,2 970,0 522,5 557,0 692,6 571,0 591,0 404,4

2.062,8 1.696,1 2.062,8 1.696,1 957,3 957,3 835,7 835,7 835,7 802,3 702,0 702,0 666,9 579,2 388,0 768,5 768,5 666,0 666,0 666,0 639,4 555,0 555,0 527,3 457,9 304,0

izelge 4.5de, ekskavatrlerin hesaplanan fiili saatlik kapasiteleri ile literatrde kepe kapasitesine gre nerilen kepe devir sresi, kepe dolma katsays ve izelge 4.1de hesaplanan tm ekskavatrlerin ortalama verimine (%67) gre alnan genel bir verimlilik deeri ile hesaplanan saatlik kapasiteler karlatrlmtr. Ancak bu verim, ksa dnemde (lm dneminde) hesaplanan verimdir. Uzun dnemde genel verimin %67 olduu sylenemez.

62

Bu alma sonucunda da dorudan kazda kaz snf; %20 ok zor kaz, %40 orta zor kaz, %40 orta kaz olarak belirlenmitir. Buna gre sz konusu jeolojik birimin yine orta kaz-orta zor kaz snfnda olduu sylenebilir. Patlatma yaplarak gevetilen kazda ise; %13 zor kaz, %87 kolay kaz olarak tespit edilmitir. izelge 4.5. Saatlik fiili kapasite sonularna gre kazlabilirlik tayini
Literatrde nerilen kepe devir sresi, kepe dolma katsays ve fiili ort. ekskavatr verimine gre saatlik i miktar (m/saat) Kolay kaz 1.392,4 1.392,4 646,2 646,2 564,1 564,1 564,1 541,5 473,9 473,9 450,2 390,9 261,9 Orta kaz 1.144,9 1.144,9 518,7 518,7 449,6 449,6 449,6 431,6 374,6 374,6 355,9 309,1 205,2 Ortazor kaz 928,3 928,3 413,1 413,1 344,3 344,3 356,1 341,9 284,9 284,9 270,7 243,4 160,7 Zor kaz 752,6 752,6 352,7 352,7 303,8 303,8 303,8 291,6 251,4 251,4 238,8 207,4 136,7 ok zor kaz 633,9 633,9 291,6 291,6 250,2 250,2 250,2 240,1 206,2 206,2 195,9 170,1 111,6

Saatlik Kepe fiili Kaz Eks. hacmi, kapasite ynt. modeli (m) (m/saat) D P P P D P P D D P D P P M-1 M-1 C-1 H-1 K-1 K-1 H-2 C-2 H-3 H-4 K-2 H-5 V-1 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1 452,2 718,4 760,5 652,9 315,6 526,8 725,5 354,4 371,3 524,4 394,8 438,8 293,5

Kaz Snf ok zor kaz zor kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz kolay kaz kolay kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz orta kaz kolay kaz kolay kaz

63

Kaz performans sonularna gre formasyonun kaz snfn belirleyebilmek iin; ayr ayr yaplan bu almalar birletirilerek, kepe devir sresi, kepe dolma katsays, beklemesiz saatlik kapasite ve saatlik fiili kapasite sonularnn birlikte deerlendirilmesi yaplm ve bu deerlendirme izelge 4.6da verilmitir. izelgede grld gibi, yaplan alma sonucunda dorudan kazda; %10 ok zor kaz, %10 zor kaz, %40 orta zor kaz, %35 orta kaz, %5 kolay kaz olarak belirlenmitir. Bu birlikte deerlendirme sonucunda, orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl jeolojik birimin genel olarak orta kaz-orta zor kaz snfnda olduu belirlenmitir. Patlatma ile gevetilerek yaplan kazda ise; %7 zor kaz, %3 orta zor kaz, %6 orta kaz, %84 kolay kaz olarak tespit edilmitir. Bu sonuca gre, kaz snf orta-orta zor olarak tespit edilen jeolojik birim, patlatlarak gevetilmesi durumunda kaz snf kolay kaz snfna dahil olmaktadr. Buna gre jeolojik birimin kaz snf, patlatma ile gevetme yapldnda iki kaz snf kolay tarafa kaymaktadr. Bu almada elektrikli ekskavatrler ile hidrolik ekskavatrlerin ayn jeolojik birimde gsterdikleri kaz performanslar birlikte deerlendirilmitir. Fakat kaz performanslar ayr ayr incelendiinde; elektrikli ekskavatrler ile ayn jeolojik birimde dorudan kazda, jeolojik birimin kaz snf ok zor-zor kaz snf arasnda deiirken patlatmal kazda zor-orta kaz arasnda deimektedir. Yine, elektrikli ekskavatrler iin kaz snf tayininde literatrde verilen zgl kaz enerjisi ile fiili hesaplanan zgl kaz enerjisi karlatrldna ise hem dorudan hem patlatmal kazda kaz snfnn zor kaz olduu grlmektedir. Burada rt kaz almalarnda kullanlan elektrikli ekskavatrlerin ekonomik mrlerini doldurmu olmalar, dolaysyla verimlerindeki dme ile saatlik fiili kapasitelerindeki dn zgl kaz enerjisini artrd grlmektedir. Hidrolik ekskavatrlerde ise dorudan kazda kaz snf, orta zor-orta kaz arasnda deiirken, patlatmal kazda ayn jeolojik birim kolay kaz snfna girmektedir. Bu sonutan hareketle, hidrolik ekskavatrlerin kaz gcnn elektriklilerden daha fazla olduu sylenebilir.

64

izelge 4.6. Kaz performans sonularnn birlikte deerlendirmesi

Dorudan kazda Kaz snf dalm % Kepe devir sresi performans sonularna gre 20 40 40 Kepe dolma katsays performans sonularna gre 20 40 20 20 Saatlik beklemesiz kapasite sonularna gre 20 40 40 20 40 40 10 Genel Deerlendirme 10 40 35 5 Kaz snf zor kaz orta zor kaz orta kaz ok zor kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz zor kaz orta zor kaz orta kaz ok zor kaz orta zor kaz orta kaz ok zor kaz zor kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz 0 7 3 6 84 ok zor kaz zor kaz orta zor kaz orta kaz kolay kaz 13 87 zor kaz kolay kaz 13 87 orta zor kaz kolay kaz 13 12 75 zor kaz orta kaz kolay kaz Patlatmal kazda Kaz snf dalm % 13 87 Kaz snf orta kaz kolay kaz

Saatlik fiili kapasite sonularna gre

4.2. Ekskavatr Kamyon Sistemlerinde Uyum Ekskavatr+kamyon sisteminin uyguland rt kaz almalarnda verimlilii etkileyen en nemli faktrlerden biri de kaz ykleme makineleri (ekskavatr) ile kamyonlarn kapasitelerinin birbirleriyle uyumudur. Bu almada, letme sahasnda rt kazda birlikte almakta olan mevcut ekskavatr ve kamyon sistemleri incelenmi ve kapasitelerinin birbirleriyle uyumu aratrlmtr.

65

4.2.1. Ekskavatr ve kamyonlarn saatlik kapasitelerinin tespiti 4.2.1.1. Ekskavatrlerin mevcut saatlik ykleme kapasitelerinin tespiti letmede rt kazda kullanlmakta olan ekskavatrlerin mevcut ykleme kapasiteleri iin 4.1. blmde hesaplanan saatlik kapasiteler kullanlmtr. 4.2.1.2. Kamyonlarn mevcut saatlik tama kapasitelerinin tespiti Bu alma kapsamnda, letme sahasnda farkl blgelerde (farkl panolar) ve farkl ekskavatrler ile birlikte almakta olan kamyonlarn saatlik kapasitelerini hesaplayabilmek iin ncelikle, arazi almalar ile kamyonlarn makineye yanama sreleri, dkm alannda manevra ve boaltma sreleri, dkm alanna dolu gidi sreleri ve dkm alanndan bo dn sreleri tutulmu ve bu kronometraj almalarnn ortalama deerleri alnarak kamyonlarn toplam devir (T) sreleri tespit edilmitir. Bu alma, tm rt kaz sahasnn farkl blgelerinde almakta olan kamyonlar iin yapld iin yol eimlerine ve dkm alanlarna olan uzaklklara bal olarak hesaplanan devir sreleri mevcut alma durumu iin geerlidir. Arazi almalar ve blm 2.5de verilen eitliklerden faydalanlarak mevcut ekskavatr sonular kamyon izelge sistemlerindeki sunulmutur. kamyonlarn Kamyonlarn saatlik saatlik kapasiteleri kapasiteleri hesaplanmtr. Bu ama dorultusunda elde edilen veriler ve hesaplama 4.7de hesaplanrken; ykleme sresi ve saatlik kapasite hesaplamalarnda izelge 4.1deki ekskavatrlerle ilgili veriler kullanlm ve %100 verime gre kapasite hesabna gidilmitir. Bir ekskavatr iin gerekli kamyon says; kamyonun birlikte alt ekskavatrn beklemesiz saatlik kapasitesi kamyonun hesaplanan saatlik kapasitesine blnerek belirlenmitir. Bir kamyona yklenmesi gereken kepe says (n) ise; kamyon kasa hacmi ekskavatr kepe hacmine blnerek hesaplanmtr.

66

izelge 4.7. Kamyonlarn saatlik kapasitesi

Eksk.n Kamyon saatlik Kepe kasa beklemesiz hacmi hacmi kapasitesi (m) (m) (m/saat) 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1 40 40 29 29 30 30 25 24 24 25 29 24 24 1.027,6 1.282,9 1.001,8 886,1 535,9 776,2 970,0 522,5 557,0 692,6 571,0 591,0 404,4 Dkm alannda Makineye boaltma Dolu Ortalama kepe Kepe Ykleme yanama ve manevra gidi sresi sresi dolma says zaman sresi katsays (t2), sn (t4), sn (t3), sn (n) (t1),sn 0,68 0,73 0,98 0,93 0,91 0,94 0,97 0,86 0,88 1,01 0,96 0,98 0,95 2,6 2,6 4,8 4,8 6,0 6,0 5,0 5,0 6,0 6,3 7,6 7,3 11,4 95 82 102 110 183 131 90 142 137 131 176 143 203 28 28 19 19 23 23 18 18 18 18 19 18 18 96 96 63 63 88 88 62 60 60 62 63 60 60 394 394 712 712 341 341 655 813 813 655 712 813 813

Kepe devir sresi (sn) 36,40 31,30 21,13 22,67 30,57 21,80 18,00 28,44 22,75 21,00 23,00 19,70 17,76

Bo dn sresi (t5), sn 320 320 478 478 298 298 417 564 564 417 478 564 564

Toplam Kamyon Bir makine devir saatlik iin gerekli sresi kapasitesi kamyon (T), sn (m/saat) says 933 920 1.374 1.382 933 881 1.242 1.597 1.592 1.283 1.448 1.598 1.658 104,9 114,3 74,5 70,3 105,3 115,3 70,3 46,5 47,8 70,8 69,2 53,0 49,5 10 11 13 13 5 7 14 11 12 10 8 11 8

67

Kamyon says bulunduktan sonra, ak iletmede bu sayya etki eden hususlarn incelenmesi ve nlemlerin alnmas gerekir. Aksi halde bulunan kamyon says aada belirtilen olumsuz etkilerden dolay istenilen miktarda tamann yaplmasn imkanszlatrr:

Kurp veya viraj yarap ve dever (merkezka kuvvetine kar kurp ierisinde

yola verilen meyil); kamyonun hzn dolaysyla gidi dn zamann,

Basamak zerinin dzgn olmamas; ekskavatrn yklemesini ve kamyonun

konumunu, dolaysyla ykleme zamann,

Ekskavatr ve kamyon kapasiteleri arasndaki uyum, yklemenin daha

randmanl olmasn etkilemektedir. 4.2.2. Gerekli kepe saysna gre ekskavatr kamyon uyumu Ak ocak madenciliinde kullanlan mevcut kamyon boyutlar; orta lekliler iin 20117 ton, byk lekliler iin 135315 ton kapasiteler arasnda deimektedir. Bir makinenin bir kamyonu doldurmak iin gereken optimum kepe says, orta lekliler iin 4 6 kepe, byk lekliler iin 5 8 kepe nerilmektedir. 4ten az dnler iin ar yatrm maliyeti gerektiren ok yksek kapasiteli ykleyiciler gerektirirken, 6dan fazla dnler de artan ykleme sreleri nedeniyle daha fazla kamyon ihtiyacn dourmaktadr (Karpuz ve Hindistan, 2005). Bu aklama dorultusunda, .L. rt kaz sahasnda alan kamyonlarn yklenmesi iin optimum kepe says 4 6 kepe arasnda olmaldr. Ekskavatr kepe kapasitesi ile kamyon kapasitesi arasndaki oran 5den kk olduu durumlarda, makine yklemede zorluk ekecei iin verim der, bunun yannda kepenin kamyon zerine hedeflenmesinden dolay boaltma sresi uzar. Orann 5den byk olmas durumunda ise; ykleme srelerinin artmas nedeniyle kamyonlarn devir sresi uzar, dolaysyla tama kapasiteleri der. Bir kamyonu doldurmak iin gerekli dng (kepe devri) saysnn teknik olarak kabul edilebilir snrlar iinde olmas gerekmektedir. Bunun iin de ncelikle, bir ekskavatrn bir kamyonu doldurmas iin gerekli kepe saysnn belirlenmesi gerekir. letme sahasndaki mevcut ekskavatr kamyon sistemlerinde bir kamyonu doldurmak iin gerekli kepe saylar (n) izelge 4.8de verilmitir. Ayrca

68

bir kamyona atlacak optimum kepe says 5 kepe olarak kabul edildiinde, mevcut kaz ykleme makinelerine uyumlu kamyon kapasiteleri hesaplanarak izelge 4.8de gsterilmitir. Kabul edilebilir kepe says 4-6 olarak alndnda mevcut ekskavatr kamyon sistemlerinde; 15,3 m3 kepe kapasiteli ekskavatrler ile birlikte alan 40 m kasa hacimli kamyonlar yklemek iin 2,6 kepe gerekmektedir. Bu durumda, 15,3 m3 makine ile 40 m kasa hacimli kamyonun kapasitelerinin birbirleriyle uyumlu olmad grlmektedir. izelgeye gre bu ekskavatre uyumlu kamyon kapasitesi 76 m olmaldr. Benzer olarak ekskavatr kamyon sistemleri incelendiinde; 4 m kepe 25 m kasa, 3,8 m kepe - 29 m kasa, 3,3 m kepe - 24 m kasa, 2,1 m kepe 24 m kasa hacimli kamyonla uyumsuz olduu grlmektedir. Bu uyumsuzluk kepe saylarnn kabul edilebilir snrdan byk olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durumda ekskavatrlerin ykleme srelerinin artmas nedeniyle kamyonlarn devir sresi uzayacak, dolaysyla tama kapasiteleri decektir. izelge 4.8. Kepe ve kamyon kasa hacimlerinin uyumu

Kepe hacmi (m) 15,3 6,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1

Kamyon kasa hacmi (m) 40 29 30 25 24 24 25 29 24 24

Kepe says (n) 2,6 4,8 6,0 5,0 5,0 6,0 6,3 7,6 7,3 11,4

Kabul edilebilir kepe saysna (4-6 kepe) gre uyum uyumsuz uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumsuz uyumsuz uyumsuz uyumsuz

Uyumlu kamyon kasa hacmi (m) 76 30 25 25 24 20 20 19 17 11

69

4.2.3. Ykleme ve tama birimlerinin birlikte almas (senkronizasyonu) Ykleme biriminin devirsel alma iindeki uyumu incelenirken; ykleyicinin kamyonlar beklemedii ve kamyonlar uzun bir sre beklemedikleri hususlarna dikkat edilmelidir. Senkronizasyonun salanabilmesi iin bir kamyonun devir sresi, makine ile alacak kamyonlarn tmnn hazrlanma ve yklenme srelerinden az olmaldr (Karpuz ve Hindistan, 2005). Buna gre, senkronizasyon aadaki eitlikle kontrol edilebilir. T N (t1 + t2) olmaldr. T: Kamyon devir sresi t1: Kamyon dolma sresi (kamyonun dolmas iin gerekli kepe says x kepe devir sresi) t2 : Ykleyici yannda manevra sresi N: Bir makine iin gerekli kamyon saysdr. Bu almada, E. 4.1. eitlii kullanlarak mevcut ekskavatr kamyon sistemleri iin senkronizasyon incelenmi ve izelge 4.9da yaplan almalar gsterilmitir. (4.1)

70

izelge 4.9. Kaz ykleme ve tama sistemlerinin senkronizasyonu

Makine yannda Toplam Kamyon says Ykleme manevra devir sresi sresi sresi (N), T (sn) (t2), sn (t1),sn (T), sn adet N*(t1+t2) N*(t1+t2) 95 82 102 110 183 131 90 142 137 131 176 143 203 28 28 19 19 23 23 18 18 18 18 19 18 18 933 920 1.374 1.382 933 881 1.242 1.597 1.592 1.283 1.448 1.598 1.658 10 11 13 13 5 7 14 11 12 10 8 11 8 1.230 1.210 1.573 1.677 1.030 1.078 1.512 1.760 1.860 1.490 1.560 1.771 1.768 uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu uyumlu

Eks. kepe hacmi (m) 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1

Kam. kasa hacmi (m) 40 40 29 29 30 30 25 24 24 25 29 24 24

Kamyonlarn bekleme sresi, sn [N*(t1+t2)] -T 297 290 199 295 97 197 270 163 268 207 112 173 110

izelge 4.9a gre, incelenen her bir ekskavatr kamyon sisteminde, kamyon devir sreleri, makine ile alacak kamyonlarn tmnn hazrlanma ve yklenme srelerinden kk bulunmutur. Bu almaya gre, mevcut kaz ykleme ve kamyon sistemlerinin senkronizasyonu incelendiinde sistemlerin birbirleriyle uyumlu olduklar grlmektedir. izelgede kamyonlarn ortalama bekleme sreleri ise yaklak 3 dakikadr. Bu srenin en aza inmesi verimlilii artracaktr.

71

4.2.4. Uyuma faktr (Match Factor, MF) Ekskavatr kamyon sistemlerinin birlikte almalarndaki uyumu incelemek zere dier bir yaklam da uyuma faktrdr. Ekipmandan faydalanmann optimizasyonunda ska kullanlmaktadr. Aadaki gibi formle edilebilir: MF= Kamyon says x Ekskavatrn toplam periyod sresi Ekskavatr says x Kamyon tur sresi Bu eitlikte ekskavatrn toplam periyod sresi; kepe periyod sresi ile bir kamyonu yklemesi iin gerekli kepe saysnn arpmdr. MF u snrlar arasnda deimektedir (Kesimal, 1995): MF= 1 ise; kusursuz uyuma MF>1 ise; ok yksek ykleyici verimi, dk tayc verimi MF< 1 ise dk ykleyici verimi, yksek tayc verimi. Bu tez almas kapsamnda incelenen her bir ekskavatr ve kamyon sistemi iin uyuma faktrleri hesaplanarak izelge 4.10da gsterilmitir. izelge de grld gibi; 1, 4, 6, 7, 9, ve 10 numaral ekskavatr-kamyon sistemleri iin MF 1den byk bulunmutur. Buna gre bu sistemlerde ykleyici veriminin yksek, tayc veriminin dk olduu sylenebilir. 2, 3, 5, 8, 11, 12 ve 13 numaral sistemlerde ise MF 1den kk bulunmutur. Bu da, bu sistemlerde ykleyici veriminin dk, tayc veriminin yksek olduunu gstermektedir. (4.2)

72

izelge 4.10. Ekskavatr kamyon sistemlerinin uyuma faktrleri

Bir kamyonun Bir makine iin gerekli toplam devir Uyuma kamyon says faktr sresi (sn) ( adet) (MF) 933 920 1.374 1.382 933 881 1.242 1.597 1.592 1.283 1.448 1.598 1.658 10 11 13 13 5 7 14 11 12 10 8 11 8 1,02 0,98 0,97 1,03 0,98 1,04 1,01 0,98 1,03 1,02 0,97 0,99 0,98

Kamyon kasa Kepe hacmi Sistem hacmi no (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15,3 15,3 6,0 6,0 5,0 5,0 5,0 4,8 4,0 4,0 3,8 3,3 2,1 40 40 29 29 30 30 25 24 24 25 29 24 24

Kepe says (adet) 2,6 2,6 4,8 4,8 6,0 6,0 5,0 5,0 6,0 6,3 7,6 7,3 11,4

Kepe devir sresi (sn) 36,40 31,30 21,13 22,67 30,57 21,80 18,00 28,44 22,75 21,00 23,00 19,70 17,76

4.3. Ekskavatr ve Kamyonlarn Verimlilik Analizi rt kaz almalarnda i makinelerinin performans rt kaz miktarn dorudan etkiler. letme verimliliinin artrlmas, rt kaz maliyetlerinin drlmesi ve iletmenin daha ekonomik olmas iin i makinelerinin verimlilii artrlmaldr. Bu da ancak i makinelerinin kullanmlarnn ve durma nedenlerinin analizi ile mmkndr. 4.3.1. Makinelerin kullanm oranlarnn incelenmesi Verimlilik analizinde en nemli faktr, makinelerin kullanm oranlar ve bu oranlarn kabul edilebilir snrlar iinde olmasdr. Maden makineleri gibi tamir bakm mmkn olan sistemlerde performans lt olarak en sk kullanlan kavram kullanm orandr. Kullanm oranlar amaca gre; mekanik kullanm oran, fiziksel kullanm oran ve etkin kullanm oran olarak grupta incelenebilir. Makinelerin mekanik verimlilii iin mekanik kullanm oran; i organizasyonu verimlilii iin

73

fiziksel kullanm oran; i makinelerinin retim verimlilii oran iin etkin kullanm oranlar hesaplanmaldr (Erelebi ve ark., 1999). Kullanm oran, bir makine veya ekipmann bulunduu alma artlarnda kendisinden istenilen ilevi yerine getirebilme olasldr ve u bantyla verilir: Kullanm oran (%) = Toplam allabilir sre Toplam allabilir sre + toplam durma sresi Bu alma kapsamnda rt kazda kullanlan kaz-ykleme-nakliye makinelerinin verimlilik analizleri iin; mekanik kullanm oran, fiziksel kullanm oran ve etkin kullanm oranlar hesaplanmtr. Verimlilik analizinde kullanlan veriler, i makinelerinin yllk alma performanslarndan faydalanlarak izelge 4.11de verilmitir. allmas planlanan toplam sre (mmkn alma sresi) 6.818 saat (resmi tatiller hari alma saati) olarak belirlenmitir. izelge 4.11deki verilerden faydalanlarak, verimlilik analizleri yaplan x 100 (4.3)

ekipmanlarn yllk program alma sreleri ierisinde; fiili alma, tamir bakmdan kaynaklanan durular, kontrol edilebilen - kontrol edilemeyen ve dier nedenlerden kaynaklanan operasyonel durularn % olarak oranlar ekil 4.1, 4.2 ve 4.3de grafiksel olarak gsterilmitir. ekil 4.1deki grafikte grld gibi 5 adet elektrikli ekskavatrn yllk alma performanslar incelendiinde; program alma sresinin %21i fiili alma saati, %29 tamir bakmdan kaynaklanan durular, %54 ise operasyonel durulardr. Operasyonel durulardan kaynaklanan kayp srede en yksek pay ise, hava muhalefeti gibi kontrol edilemeyen durulara aittir. Kontrol edilemeyen bu durular, sistemin (ekskavatr, kamyon ve yardmc ekipmanlar) ya, sis gibi hava muhalefeti nedeniyle durmasndan kaynaklanmaktadr. ekil 4.2deki grafikte ise hidrolik ekskavatrn yllk alma performans incelendiinde; program alma sresinin %50si fiili alma saati iken, %24 tamir bakmdan kaynaklanan durular, %33 ise operasyonel durulardr. Operasyonel durulardan kaynaklanan kayp srede yine en yksek pay kontrol edilemeyen durulardan kaynaklanmaktadr. 74

ekil 4.3deki grafikte ise kamyonlarn (48 adet) alma performanslar grlmektedir. Grafie gre, program alma sresinin %31i fiili alma saati, %26s tamir bakmdan kaynaklanan durular, %33 ise operasyonel durulardr. Operasyonel durulardan kaynaklanan kayp srede yine en yksek pay kontrol edilemeyen durulardan kaynaklanmaktadr. Kamyon performanslarnda kontrol edilebilen durular da %10 gibi yksek bir orana sahiptir. Bunun nedeni ise, grafikte de grld gibi ofr eksiklii ve kamyonlara i verilememesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr.

75

izelge 4.11. makinelerinin yllk performanslar

Operasyonel Durular alma Saati Tamir Bakmdan Kaynaklanan Durular Kontrol Edilebilen Prog. saat Fiili saat
Bakm Arza Toplam Durma Sresi

Kotrol Edilemeyen

Dier Sebepler
Operasyonel Durular Toplam

Temizlik (dozer/ grayder)

Tamir in Sra Bekleme

ofr Operatr Yokluu

Revizyon (ase-nite)

Yedek Para Bekleme

Hava Muhalefeti

Hidrolik Elektrikli ekskavatr ekskavatrler

alma saati /yl

alma saati /yl

34.088

7.199

240

2.176

3.328

4.170

9.914

558

1.469

160

960

3.147

12.477

1.351

Dier Sebepler

Verilememe

Dinamit Atm

Makine Ad

Kmr Haz.Tes.Arza

Kamyon Yetersizlii

Toplam

Toplam

16.975

26.889

6.818

3.454

115

436

180

874

1.605

64

77

141

1.147

473

1.761

3.366

Kamyonlar

326.745 90.590 2.973 21.138 10.478

9.686

36.307

80.581

11.366 6.344 2.016 12.082 1.982 15.520 49.309

87.315

18.387

155.011 235.592

Zaman birimi saat olarak alnmtr. Bu durular sistem (kamyonlar, ekskavatrler vd.) olarak durulardan kaynaklanmaktadr.

76

ekil 4.1. Elektrikli ekskavatrlerin alma performans

ekil 4.2. Hidrolik ekskavatrn alma performans

ekil 4.3. Kamyonlarn alma performans

77

4.3.1.1. Makinelerin mekanik kullanm oran (mekanik mevcudiyet) ve mekanik verimlerinin analizi Bu almada, iletmede rt kaz almalarnda kullanlmakta olan

ekskavatrlerin ve kamyonlarn bir yllk zaman dilimi iinde ngrlen alma sreleri, Mekanik Mevcudiyet (net kullanma hazr mekanik byklk) ile Mekanik Verim (makinenin veya sistemin mekanik mevcudiyetinden yararlanma) byklkleri asndan ekipmanlar baznda aratrlm ve deerlendirilmitir. Mekanik mevcudiyet (availability): Mekanik kullanm oran, makinenin arza yapmas veya bakm yaplmas dnda ne kadar sre kullanlabileceini gsterir. Bir makinenin eskimeden dolay azalan performansnn bir gstergesidir. Ekipman kullanabilirliini, mekanik sebeplerden dolay durma srelerine bal olarak gsterir (Erelebi ve ark., 1999). Literatrde i makinelerinin verimlilii ile ilgili olarak kullanma hazr veya kullanlabilirlik aadaki gibi formle edilmektedir: Mm= Mmkn saat Kullanlmayan saat Mmkn saat Kullanlmayan saat (tamir bakm sresi); ekipman bozulduunda tamir iin harcanan sreyi, planl bakm srelerini ve para beklemeden dolay durma srelerini kapsar. Mmkn saat: letmenin programlanan yllk alma sresidir. Bu eitlie gre mekanik mevcudiyet, herhangi bir iletmedeki mevcut makinelerin, programlanan yllk alma dilimi iinde arza ve yllk periyodik bakmdan oluacak toplam kayp srelerinin karlmas ile elde edilecek bykln, programlanan yllk alma sresine orannn yzdesi olarak ifade edilebilir. Mekanik verim (utilization): Yl iinde gerekletirilen net fiili alma sresinin net kullanma hazr mekanik sreye orannn yzde olarak ifadesidir.

78

Mv =

Gerekleen net alma saati Mmkn saat- Kullanlmayan saat

Yukarda

verilen

aklamalar

ve

eitlikler

kullanlarak

iletme

rt

kaz

almalarnda kullanlmakta olan ekskavatr ve kamyonlarn mekanik mevcudiyet ve mekanik kullanm oranlar hesaplanmtr. izelge 4.12de verildii gibi; makinelerin mmkn yllk alma saatleri 6.818 saat olarak alnmtr. Kamyonlarn mekanik mevcudiyet ve mekanik verimlilikleri hesaplanrken letmede mevcut 48 adet kamyonun toplam program fiili alma saatleri ile toplam durma sreleri kullanlmtr. izelge 4.12. makinelerinin mekanik mevcudiyet ve mekanik verimlilikleri
Program alma saati /yl, (saat) Fiili alma saati /yl, (saat) Tamir bakmdan kaynaklanan durular, (saat)

Ekipman tr

Operasyonel Mekanik durular, mevcudiyet, (saat) Mm (%)

Mekanik verimlilik, Mv (%)

Elektrikli ekskavatrler

34.088

7.199

9.914

16.975

71

30

Hidrolik ekskavatr

6.818

3.454

1.605

1.761

76

66

Kamyonlar

326.745

90.590

80.581

155.011

75

37

Ortalama

74

44

izelgede grld gibi, elektrikli ekskavatrlerin mekanik mevcudiyetleri %71, mekanik verimleri %30 olarak gereklemektedir. Hidrolik ters kepe ekskavatrn mekanik mevcudiyeti %76, mekanik verimi %66 olarak gereklemitir. Kamyonlarn ise mekanik mevcudiyetleri %75, mekanik verimleri %37 olarak gereklemitir. Tm ekipmanlarn ortalama Mm, deeri %74 ortalama Mv deeri %44 olarak gereklemitir. Bu durum, retim miktarn ve buna bal olarak iletme maliyetini negatif ynde etkileyecektir.

79

Ekipmanlarn ortalama Mm deerlerinin yaklak olarak birbirlerine yakn olmas ve dk kmasnn nedeni; sz konusu ekskavatr ve kamyonlarn ekonomik mrlerini tamamlam olmalar nedeniyle, bu makinelere motor revizyonu gerekmesi, mekanik ve elektrik nitelerinde sk sk arza meydana gelmesinden kaynaklanmaktadr. Bu da, tamir-bakmdan kaynaklanan durma zamann artmasna neden olmaktadr. Ortalama Mv deerinin ok dk olmas ise, net alma srelerini dorudan etkileyen faal sredeki kayplar oluturan hava muhalefeti gibi sebepler ile operasyonel durularn byklnden kaynaklanmaktadr. izelgeye gre, elektrikli ekskavatrler ile kamyonlarn mekanik verimlilikleri yaklak olarak benzerlik gstermektedir. Hidrolik ekskavatrn Mv deerinin %66 gibi elektrikli ekskavatrlere gre olduka yksek olmasnn nedeni ise, daha hafif tonajl makinelerin sahaya daha uyumlu olmas, hidrolik ekskavatrlerin hareket kabiliyetlerinin ve mobilitelerinin yksek olmas ile aklanabilir. letmede mevcut kamyon grubu da ekonomik mrn tamamlam durumda olup, say bakmndan da yetersiz gelmektedir. Kamyon yetersizlii nedeniyle makineye i verilememesi veya makine kamyon dengesi kurulamayp makinenin uzun sre beklemesi ve normal alma performansn gerekletirememesi i kayb ile birlikte maliyetlerin artmasna neden olmaktadr. Makinelerin ekonomik mrn tamamlam ve yetersiz sayda olmas, ayrca ii ve kamyon yetersizlii, iklim koullar, zemin zellikleri gibi nedenlerle ortalama mekanik verimliliin %44lere dm olduu grlmektedir. Mekanik mevcudiyet ve mekanik verimin sistem iin deerlendirmesi: Buraya kadar letme rt kaz almalarnda kullanlan kaz ykleme nakliye ekipmanlarnn mekanik mevcudiyetleri, mekanik verimleri; fiili alma, bakm, arza ve dier iler gibi ekipmanlarn durma srelerini etkileyen faktrlerin yllk mmkn alma saati iindeki paylar hesaplanarak deerlendirilmitir. Bu blmde ise, hesaplanm bu iki bykln (Mm, Mv) deiimleri mevcut sistem baznda aratrlarak analizi gerekletirilmitir. letme dekapaj almalarnda kullanlmakta olan ekskavatr-kamyon sistemleri ayr ayr ele alndnda;

80

Elektrikli ekskavatr MM= %71 Elektrikli ekskavatr MV = %30 Hidrolik ekskavatr MM= %76 Hidrolik ekskavatr MV = %66

Kamyon MM= %75 Kamyon MV = %37 Kamyon MM= %75 Kamyon MV = %37 olmaktadr.

Buna gre; sistem baznda incelendiinde, kamyon ve ekskavatrlerin mekanik mevcudiyetlerinin yaklak olarak birbirleriyle uyumlu, mekanik verimlerinin ise birbirleriyle uyumsuz olduu sylenebilir. zellikle hidrolik ekskavatr ile kamyonlarn verimliliklerinin birbirleriyle olduka uyumsuz olduu grlmektedir. Mekanik verimlerindeki bu farkllk ofr operatr eksikliinden veya kamyon ekskavatr eksikliinden kaynaklanmakta olup, ekskavatr-kamyon uyumunu ve verimliini etkileyecek, kamyonlarn ve makinelerin fazla beklemelerine neden olacaktr. Bu durumda yedek makine, kamyon, ofr, operatr bulundurulmas mekanik ekskavatr-kamyon sistemlerinin mekanik verimliliklerinin uyumunu salayabilecektir. Sistem olarak incelenen bu deerler (Mm, Mv), ak iletmelerde bu tr analizlerin sistem baznda da yaplmas gerektiinin ve sistemin uyumunu incelerken nemli bir analiz yntemi olduunu gstermektedir. 4.3.1.2. Fiziksel kullanm oran dari planlamann ve organizasyonun ne derece iyi olduunun bir gstergesidir. Bir makinenin ne kadar sre kullanlabileceini gsterir (Erelebi ve ark., 1999). Fiziksel kullanm oran (%) = allan sre + Yedek sre x 100 almas planlanan sre allan sre; makinelerin mmkn alma sresinden tamir bakmdan kaynaklanan srelerin kartlmas ile bulunur. almas planlanan sre; allan fiili sreyi, tamir-bakm srelerini ve makinenin yedekte bekletildii sreyi kapsar. Eer fiziksel kullanm oran, mekanik kullanm oranndan ok bykse bu makinenin tam kapasite kullanlmadn gsterir. 81

4.3.1.3. Etkin kullanm oran Makinenin gerekte retim iin kullanld sre, etkin kullanm oran ile hesaplanr. Etkin kullanm oran (%) = Fiili i sresi x 100 Toplam sre Bu alma kapsamnda, yukarda verilen tanmlar ve eitliklerden faydalanlarak makinelerin fiziksel kullanm oranlar ve etkin kullanm oranlar ayr ayr hesaplanarak izelge 4.13de gsterilmitir. Fiziksel kullanm oran hesaplanrken, makinelere i verilemeyen sre, yedekte bekleme sresi olarak alnmtr. izelge 4.13. Makinelerin fiziksel ve etkin kullanm oranlar

Ekipman tr

Program alma (saat)

Fiili alma (saat)

Tamir Bakmdan Kaynaklanan Durular (saat)

Operas. Durular (saat)

Yedek Sre (saat)

Fiziksel Kullanm Oran (%)

Etkin Kullanm Oran (%)

Elektrikli eks. Hidrolik eks. Kamyonlar Ortalama

34.088

7.199

9.914

16.975

71

21

6.818

3.454

1.605

1.761

76

51

326.745

90.590

80.581

139.491

15.520

80 76

28 33

4.3.2. Ekipmanlarn kullanm oranlarnn birlikte deerlendirilmesi Bu blmde, makinelerin performans analizleri amacyla hesaplanm olan; mekanik mevcudiyet, mekanik verim, fiziksel kullanm oran ve etkin kullanm oranlar birlikte deerlendirilmitir. Bu amala, ncelikle bulunan deerler izelge 4.14de birlikte gsterilmi olup, ortalama deerleri hesaplanmtr.

82

izelge 4.14. Makinelerin kullanm oranlar

Mekanik mevcudiyet, (Mm) (%) 71 76 75 74 Mekanik verimlilik, (Mv) (%) 30 66 37 44 Fiziksel kullanm oran, (%) 71 76 80 76 Etkin kullanm oran, (%) 21 51 28 33 Makinelerin ortalama kullanm oran (%) 48 67 55 57

Makine tipi

Elektrikli ekskavatrler Hidrolik ekskavatr Kamyonlar Ortalama

Ekipmanlarn verimlilik analizleri amacyla bu blmde yaplan tm almalara ve elde edilen deerlere gre varlan sonular:

Ekskavatrlerin mekanik mevcudiyetleri ile fiziksel kullanm oranlarnn ayn

deeri aldklar grlmektedir. Bunun nedeni, ekskavatr almalarnda yedek sre olmamasndan kaynaklanmakta olup, dolaysyla makinelerin tam kapasite altklarn gstermektedir. Kamyonlar iin ise, i verilememe sebebi ile yedek sre olumakta bu da kamyonlarn fiziksel kullanm oranlarnn mekanik mevcudiyetlerinden dk olmasna, kamyonlarn tam kapasite alamadna iaret etmektedir.

Mekanik mevcudiyet ve fiziksel kullanm oranlar dk olan makinelerin

alma performanslar incelendiinde, bu dn nedeninin ekipmanlarn revizyona alnmasndan kaynakland grlmektedir.

Ekipmanlarn mekanik verim ve etkin kullanm oranlar birbirlerine paralel eilim

gstermektedir. Aradaki fark, tamir bakmdan kaynaklanan makinelerin faal olmayan srelerinden kaynaklanmaktadr.

Her bir ekipmann ortalama kullanm oranlar incelendiinde; elektrikli

ekskavatrlerin kullanm orannn en dk olduu, tm ekipman baznda ortalama kullanm orannn %57 olduu grlmektedir. Kullanm orannn dkl; verimliliin dk olmasna dolaysyla retim veriminin dmesine ve maliyetlerin artmasna neden olacaktr. 83

5. SONULAR ve NERLER 5.1. Sonular Bu aratrmada, bir ak iletme linyit ocanda linyit retimi amacyla yaplmakta olan rt kaz almalar incelenmi ve bu ama iin iletmede kullanlmakta olan ekskavatr ve kamyonlarn ayr ayr verimlilikleri ve birbirleriyle olan uyumlar deerlendirilmitir. an Linyitleri letmesi rt malzemesinin (orta ileri ayrm tf aglomera ardalanmas, kil ve marnl jeolojik birim) kazlabilirlik zorluunun ve makinelerin uyumluluklarnn belirlenmesi kapsamnda yaplan almann sonular aada verilmitir:

letmede mevcut faal kaz makineleri ile dorudan ve patlatlarak gevetme

sonrasnda yaplan kaz faaliyetlerinde alnan lmlerden ortalama kepe devir sreleri srasyla 28,23 saniye ve 21,67 saniye olarak bulunmutur. Buna gre gevetilmi malzemenin kazsnda devir sresinin %23 orannda azald grlmtr.

Ayn makinelerde kepe dolma katsaylar izlendiinde, dorudan ve gevek

kazlarda bu katsay srasyla 0,86 ve 0,94 olarak bulunmutur. Beklendii gibi, gevek malzemenin kepe dolma katsays %10 daha yksek hesaplanmtr.

Bu alma kapsamnda, iletmede mevcut kaz makinelerinden alnan

lmlerden elde edilen uygulama deerleri ile literatrden elde edilen teorik deerlerin karlatrlmas sonucunda jeolojik birimin kaz zorluu tespit edilmi ve elde edilen sonular izelge 5.1'de zetlenmitir. Bu sonuca gre, kaz snf ortaorta zor olarak tespit edilen jeolojik birimin, patlatlarak gevetilmesi durumunda kaz snf kolay kaz snfna dahil olmaktadr. Buna gre jeolojik birimin kaz snf, patlatma ile gevetme yapldnda iki kaz snf kolay tarafa kaymaktadr.

Ayrca yaplan alma sonucunda; hidrolik ekskavatrlerin kaz gcnn

elektriklilerden daha fazla olduu sonucuna varlmtr.

84

izelge 5.1. Kaz makinelerinin verimliliine dayal kaz zorluu snflamas.

KAZI ZORLUU DAILIMI (%) Dorudan kaz kolay Kepe devir sresine gre Kepe dolma katsaysna gre Saatlik beklemesiz kapasiteye gre Saatlik fiili kapasiteye gre GENEL orta 40 20 40 40 35 ortazor 40 40 40 40 40 zor 20 ok zor Gevetme sonras kaz kolay 87 75 87 87 84 orta 13 12 ortazor zor ok zor

20

20

13

13

20

20 10

13 7

10

Ekskavatr

kamyon

sisteminin

uyumu

aratrmas

kapsamnda

yaplan

almalarn sonular aada verilmitir:

Mevcut ekskavatr kamyon sistemlerinde ekskavatr kepe hacimleri ile baz ekskavatr kamyon sistemlerinde

kamyon kasa hacimleri incelendiinde;

ekskavatr kepe hacmi ile kamyon kasa hacimlerinin birbirleriyle uyumsuz olduu grlmektedir. Bu uyumsuzluk kepe saylarnn kabul edilebilir snrdan byk olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durumda ekskavatrlerin ykleme srelerinin artmas nedeniyle kamyonlarn tur zaman uzayacak, dolaysyla tama kapasiteleri decektir.

Ykleme ve tama birimlerinin birlikte almas (senkronizasyonu) aratrmas

sonucunda; mevcut ekskavatr kamyon sistemlerinde kamyon tur zamanlar, makine ile alacak kamyonlarn tmnn hazrlanma ve yklenme sresinden kk bulunmutur. Bu almaya gre, mevcut kaz ykleme ve kamyon sistemlerinin senkronizasyonu incelendiinde sistemlerin birbirleriyle uyumlu olduklar grlmektedir. Kamyonlarn ortalama bekleme sreleri ise yaklak 3 dakika olarak hesaplanmtr.

Ekskavatr kamyon sistemleri iin uyuma faktr almas sonucunda;

incelenen ekskavatr-kamyon sistemlerinin bir ksmnda MF 1den byk bulunmutur. Buna gre bu sistemlerde ykleyici veriminin yksek, tayc veriminin dk olduu sylenebilir. Bir ksmnda ise MF 1den kk

85

bulunmutur. Bu da, bu sistemlerde ykleyici veriminin dk, tayc veriminin yksek olduunu gstermektedir. rt kazda kullanlan kaz-ykleme-nakliye makinelerinin performans analizleri aratrmas kapsamnda yaplan almalar ve bulunan sonular aada verilmitir:

Elektrikli ekskavatrlerin mekanik mevcudiyetleri %71, mekanik verimleri %30

olarak gereklemektedir. Hidrolik ters kepe ekskavatrn mekanik mevcudiyeti %76, mekanik verimi %66 olarak gereklemitir. Kamyonlarn ise mekanik mevcudiyetleri %75, mekanik verimleri %37 olarak gereklemitir.

Tm ekipmanlarn ortalama Mm, deeri %74 ve ortalama Mv deeri %44 olarak

gereklemitir. Bu durum, retim miktarn ve buna bal olarak iletme maliyetini negatif ynde etkileyecektir.

Ayrca tm ekipmanlarn fiziksel ve etkin kullanm oranlar hesaplanm,

ortalama fiziksel kullanm oranlar %76, ortalama etkin kullanm oran %33 olarak bulunmutur.

Tm ekipmanlarn ortalama kullanm oran ise, %57 olarak hesaplanmtr.

Kullanm orannn dkl; verimliliin dk olmasna dolaysyla retim veriminin dmesine ve maliyetlerin artmasna neden olacaktr. 5.2. neriler

Kaz performans almalar ile elde edilen sonular dorultusunda; sz konusu

saha iin bu jeolojik birimde ve bu kapasitedeki makinelerle yaplan rt kazda, patlatma ile gevetme yaplmas ve hidrolik ekskavatrlerin kullanlmas kaz verimliliini artracaktr.

Ekskavatr kepe hacmi ile kamyon kasa hacminin birbirleriyle uyumu

(kamyonu ykleyecek kepe saysnn kabul edilebilir snrlar iinde olmas); ekskavatr ve kamyonlarn bekleme srelerini en aza indirirken verimlilii artracaktr. Bu nedenle, ekskavatr kamyon seiminde bu uyuma dikkat edilmesi gerekmektedir.

86

Ykleme ve tama birimlerinin birlikte almas (senkronizasyonu) aratrmas

sonucunda, mevcut ekskavatr kamyon sistemlerinde kamyonlarn ortalama bekleme sreleri yaklak 3 dakika olarak hesaplanmtr. Bu srenin en aza inmesi verimlilii artracaktr. Ayrca, ykleme ve tama birimlerinde senkronizasyonu salayabilmek iin, eitli kepe/kamyonu uyumlu kullanma sistemi (Dispatch) yntemleri uygulanabilir.

Ekonomik mr tamamlanm makinelerin yenilenmesi ve alma artlarn

iyiletirici tedbirler alarak faal sredeki kayplarn en aza indirilmesi de rt kaz verimliliini artracaktr.

87

KAYNAKLAR DZN Anonim, 1996, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Madencilik zel htisas Komisyonu Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Kmr alma Grubu Raporu, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl,145s., http://ekutup.dpt.gov.tr Atkinson, T., 1971, Selection of Open-Pit Excavating and Loading Equipment, Trans. Inst. of Mining and Metallurgy, Vol. 80, pp A101-129. Bailey, A.D., 1974, Rock Types and Seismic Velocities Versus Rippability. Highway Geol. Symp. Proc., pp.135-142. Balk, M., 2005, T.K.. E.L.. Messesesi an Linyitleri letmesi Mdrl 2005 Brifing Raporu, 34s. Bilge, F.M., 2002, Tunbilek Blgesi Ak letme Kamyonlarnn Tama Parametrelerinin Analizi, Yksek Lisans Tezi, Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mh. ABD, 111s. Ceylanolu, A., 1991, Performance Monitoring of Electrical Power Shovels for Diggability Assessment in Surface Coal Mines, Ph.D. Thesis, O.D.T., Trkiye, 228 pages. Erelebi, S.G., Ergin, H. ve Ylmaz, M., 1999, KB Murgul letmesinde Kullanlan Makinelerinin Performans Analizi ve Optimum Yenilenme Zamanlar, TMMOB Maden Mhendisleri Odas, Trkiye 16. Madencilik Kongresi ve Sergisi, s. 65-70, Ankara Eskikaya, ., 1986, Makinelerinin Verimlilik Analizi, stanbul, 178s. Franklin, J.A., Broch,E. and Walton, G., 1971, Logging the Mechanical Character of Rock, Trans. Inst. of Mininig and Metallurgy, Vol.80, pp. Al-9. ISRM Commission, 1978, Suggested Methods for the Quantitative Description of Discontinuties in Rock Masses, Int.J. Rock Mech. And Min. Sci., Vol.15, pp.319-368 Karpuz, C. ve Hindistan, M. A., 2005, Ak letmelerde retim Yntemleri, Maden Mhendislii Ak Ocak letmecilii El Kitab, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, Blm 3, s. 113-207 Kesimal, A., 1995, Madenlerde Ulam Ders Notlar, .. Mh. Fakltesi, Maden Mhendislii Blm, stanbul Kirsten, H.A.D., 1982, A Classification System for Excavation in Natural Materials, Civil Engineer in South Africa, Vol.24, July, pp.293-308. M.T.A., 2002, T.K.. an Linyitleri letmesinde anakkale Seramik Fabrikasnn Hemen Gneyindeki Kesime Ait Jeoteknik Etd, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl Fizibilite Etdleri Dairesi Kaya ve Zemin Mekanii Birimi, 35s.

88

MiningLife, 2006, Mining Engineers Toolbox-Rock Quality Designation (RQD), Miners toolbox, www. mininglife.com/Miner/rockmech/RQD.htm MSW Management, 2000, When Digging Beats Scraping, Landfill Managers Notebook Mftolu, Y.V. ve Scoble, M.J., 1985, Kmr Ak letmeciliinde Kazlabilirlii Belirleme Yntemleri, Trkiye 9. Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongresi, Ankara, s.29-37 Mftolu, Y.V., 1983, A Study of Factors Affecting Diggability in British Surface Coal Mines, Ph. D. Thesis, Universty of Nottingham, England. Parlak, T., 1994, ABC Madenci Rehberi, Bursa, 465s. Paamehmetolu, G., Karpuz, C., Mftolu, Y., zgenolu, A., Bilgin, A., Ceylanolu, A., Bozda, T., Toper, Z., Diner, T., 1988a, TK Dekapaj hale Panolar in Makine Park Seimi, Maliyet Analizi ve Birim Maliyetin (TL/M3) Saptanmas, Jeoteknik ve Performans Verilerinin Deerlendirilmesi, Kazlabilirlik Snflama Sisteminin nerilmesi, Nihai Rapor, ODT Maden letme ABD, Ankara, Cilt 1, 150s. Paamehmetolu, G., Karpuz, C., Mftolu, Y., zgenolu, A., Bilgin, A., Ceylanolu, A., Bozda, T., Toper, Z., Diner, T., 1988b, TK Dekapaj hale Panolar in Makina Park Seimi, Maliyet Analizi ve Birim Maliyetin (TL/M3) Saptanmas, Ekipman Seimi, Maliyet Analizi Ve Bilgisayar Modelleri, Nihai Rapor, ODT Maden letme ABD, Ankara, Cilt 3, 150s. Poole, R.W. ve Farmer, I.W.,1980, Consistency and Repeatability of Schmidt Hammer Rebound Data During Field Testing, Int. Jb. of Rock Mechanics and Mining Sciences, Vol.17, pp.167-171 Saltolu, S., 1992, Ders Notu, Ak letmeler, stanbul Teknik niversitesi, stanbul Scoble, M.J. and Mftolu, Y.V., 1984, Derivation of A Diggability Index for Surface Mine Equipment Selection, Mining Science and Technology, Vol.1, pp.305-322. Singh, R.N., Denby, B., Eretli, ., 1987, Development of a new rippability index for coal measures excavations. Proc. 28th US Symposium on Rock Mechanics, Tucson, pp.935-943. T.K.., 1998, an Tevsii Projesi, Trkiye Kmr letmeleri Kurumu, Ankara T.K.., 2002, 2.300.000 Ton/Yl retim Kapasiteli an Tevsii Projesi, Trkiye Kmr letmeleri Kurumu, Ankara, 74s. Weaver, J.M., 1975, Geological Factors Significant In The Assessment Of Rippability, Civil Engineer in South Africa, Vol. 17, No.12, pp.313-316.

89

ZGEM

Ad Soyad

: zgr KOAK

Doum Yeri : Ankara Doum Yl : 1976 Medeni Hali : Bekar Eitim ve Akademik Durumu: Lise Lisans : 1992-1994 Ankara Cumhuriyet Lisesi : 1994-1999 Hacettepe niversitesi Maden Mhendislii Blm

Yabanc Dil : ngilizce Tecrbesi: 2000-2002 : Gke naat -T.K. an Linyitleri letmesi-antiye efi 2002-2003 : Gke naat -T.K. Seyitmer Linyitleri letmesi-Vardiya Mhendisi 2003-2004 : Gke naat -T.K. B.A.K.Mdrl-antiye efi Yrd. Gke naat Kardemir A..-antiye efi 2004-2005 : Gke naat -T.K. an Linyitleri letmesi-Vardiya Mhendisi 2005Staj: Temmuz 1997-Austos 1997: T.K.. Ege Linyitleri letmesi Temmuz 1998-Austos 1998: anakkale Seramik Fabrikalar- Kalemaden : T.K. an Linyitleri letmesi- Maden Mhendisi

90