sitne

Eyll 2010

Mevlev Kltr Dergisi

4
Prof. Dr. Mustafa USTA Dr. Celleddin Bkr elebi

8
Mevln ve Ilim

Eitim Anlay ve Mevln

10
Do. Dr. Himmet KONUR Cemalnur Sargut

16
Hz. Mevlna ve Egitim

Mesnevde Mrd-Mrid ilikii

22
. Turul nanerden Sohbetler

26
Yard. Do. Dr. Sezai Kk

sitne Mevlev Kltr Dergisi Yl 1 Say 9 Eyll 2010 Yayn Tarihi: 16Eyll 2010 Semazen Yayn Grubu Adna mtiyaz Sahibi ve Genel Yayn Ynetmeni Mehmet Emin Holat Yaz lerinden Sorumlu Selin Turan McCallum Dergi Tasarm

Tefekkr

Mevlevlerde Manev Eitim

34
Veftnn 99. Ylnda;
Dr. Sfi Arpagu

46
Kapak Fotoraf Semazen Ariv

Hseyin Fahreddn Dede

Manev Eitim olarak Mesnev Dersleri

sitne Mevlev Kltr Dergisi www.semazen.net Semazen Yayn Grubu E-Dergisidir.

Aziz dostlar, d-ul ftr ile orucumuzu atk, hellletik de getik ehr-i Ramazandan. Kamu lemin hakikat nruyla ziyland mbrek oru aynn feyzi ve bereketiyle evvale g eyledik. Yce Mevlmz yolundan ayrmasn Gayret bizden, tevfik Allahtandr diyerek sefer-i ahirete bir dem daha yol eyledik. rfan sahipleri bilirler ki yolcunun yolda melidir. Bu seyr- seferde gnl sveydasnn kandilini daim uyank tutmak ve terakki edebilmek iin ilm-i naf (faydal ilim)erna ihtiya vardr. Nitekim emsi ardna alann kendi glgesi yolunu karartr. Kalb-i pk-i Muhammedye inen Hz. Kurnn ilk yeti lfz mutlak Ikra Bismi Rabbike dernundaki hikmeti gnle indirip bu emr-i ilhnin srryla er elinde tutann, bir fatiha uzunluundaki u ksa mr kssa- mr eyleyip El lm elinden cmle eyay, knh yani aslyla ve aslndan okuyann, iittii her sedda srr- Sbhn duyan ve dinleyenin, gzn ile grp vech-i Rahmna bakann , gnl ve akln ilm-i nf ile rzklandrann ise glgesi ardndan gelir. O yol ki aramaya deil, varmaya yoldur. Cenb- Hak hepimizi, ilmini irfan ile kanatlandrp mrifetullh semlarna ykselerek ebed mrca vsl olan bahtiyarlardan eylesin Mevlna hazretleri ve daha nice slih Hak dostlar ma-sdak olarak faydasz ilimden, kalbi ve akl israfa drmekten Allaha snp, takv ve hakikat yolunda hizmeti mel eylemilerdir. Hazreti Pr, Mesnev-i erflerinin banda gnl temiz ve rakk olanlardan ve hakkate in olanlardan bakalarnn Mesnevye dokunmalarna msade olmadn, szlerini yanl anlayp aktaran kimselerden de bzr olduklarn buyururlar. Bilenle bilmeyen bir olur mu hi? Sret kabuunun ii mn tohumuyla doludur. Aslna talib olmayana tldr. ste Allah yolunda er olmu, Hazreti Kurn bendesi, Muhammed Muhtr -sallllhu aleyhi ve sellem-in yolunun topra Cenb- Pr-i Dest-gir-i Mevlna Muhammed Celleddin-i Rumi Kaddesallahu srrahs-smi Hazretlerinin cihana teriflerinin sekizyzikinci sene-i devriyesini kutlayacamz yine kutlu bir arefenin eiinde bizlere bir hakikat klavuzu, hidyet rehberi olarak braktklar Mesnev-i Manevnin Binev dinle nasihatine riyet ederek, ilim ve irfn konusunda sz olanlarn sofrasndan, fikre yol olsun deyu azk talep eyledik. rd mrlerini keyfiyet-i zikri hayalata kaplmadan, lfz- srette kalmadan mn akla yaayarak, vecd ve istirak ile doldurmu, Yaradann sfat tecellileriyle meydana gelmi olan kinatn hikmetini ilim ve mel btnl iinde kalbe indirmi ve hatmeylemi Mevlna Hazretlerinin aziz ruhniyetinden istimdt ile , Cenb- Hakktan ilmimizi arttrmasn,gnl ermz daim ruen klmasn ve istikmetten ayrmamasn niyz ederiz. Ate-i aknz ve ilminiz ziyade ola efendim. La maksde illa H

Bilenle bilmeyen bir olur mu hi? Sret kabuunun ii mn tohumuyla doludur. Aslna talib olmayana tldr.
3

Egitim Anlays

Prof. Dr. Mustafa USTA

er boyun ak klcna layk deildir; benim kanlar ien arslanm, kpeklerin kann ier mi hi. Benim ucu buca olmayan denizim, her geminin tahtasn tar m ? Senin orak yerin, benim inciler yadran bulutumdan oklayp yeerir mi hi? Evet, gnl telinizdeki bir titreim ile anlad iseniz, hitap Mevlndandr. slam aleminin yetitirdii en nemli dnrlerden biri Mevlndr. Eitim olgusu gibi nemli bir alanda orijinal dnce ortaya koyan ender smalardan olan Mevln, Kurandan ald ilhamla asrlarn eskitemeyecei fikirleri bizlere brakmtr. Mevln, dncesinin ve eitim anlaynn temeline insan ftratn koymutur. Ftrat kanununa ters den ve onu esas olarak almayan eitim uygulamalarnn doyurucu ve verimli neticeler veremiyeceine dikkat ekmitir. Mevln, insann ham kabiliyetlerle dnyaya geldiini ve bu kabiliyetlerin potansiyel bir g tadklarn grm, bu gcn kendiliinden deil de eitimle ortaya kacana inanmtr. Eer insandaki bu hamlk olmasayd eitime temel bulmamz imkansz olacakt. O, bitkinin yamura olan ihtiyacn, insann eitime olan ihtiyacna benzetmitir.

ve Mevln

Hamlk noksanl ifade eder; noksanlk da giderilme ihtiyacn dourur.Hamlk ancak bilgi ve sevgi sayesinde olgunlar. Onu da ancak eitim verebilir. nsan olgunlatka, eitime ne kadar ihtiyac olduunu hisseder ve anlar. nsan yceltmek, karakterine ekil vermek, benliinden syrmak dediimiz eitimin hedefleri ancak eitim sayesinde gerekleebilir. Eitim imkanndan yararlanmak isteyen kii , marangoza teslim edilmi olan bir tahta gibi yetitiricisine teslim olmaldr diyen Mevln, bu dncesiyle, ekil almay, ama asla benliini kaybetmemeyi vurgulamak istemitir. Tahta ekilendirilir, ama gerek benlii ortaya kartlarak ba keye oturtulur eya arasnda. nsanlara faydal olacak bir yere yerletirilir. nsan da eticisinin verecei iyi ekli alnca, kabalklardan syrlr, incelir ve ham benlii gider yerine gerek benlii kar. Bir ben var bende benden ieri diyen Yunusun iaretindeki, iteki gerek benlii ortaya karmak iin eitim faaliyeti insan etkiler ve ona ekil verir. Bu noktadan sonra devreye ilahi ak koyan Mevln, insan ilahi ak okulunda piirir, inceltir, kaba benliinden geirir, nazikletirir ve yceltir. Bu noktada O, batl eitimcilerde ve filozoflarda grlmeyen bir yaklamla eitimin gcn aklamaya alr.

Kuran- Kerimde de eitli nefs merhalelerine iaret edilmesi bize insann geliime ak olduunu, geliimin de eitim sayesinde olacan ifade etmektedir. Kty emreden emmare nefsten , kendini knayan levvame nefse, oradan, ilham alan mlhime nefse, oradan da doyuma/tatmine ulam mutmainne nefs seviyesine ulamak bir eitim iidir. Bu eitim sayesinde insann hamlklar olgunlayor, hafifliyor ve yceliyor. ranl byk air ve edip eyh Sadinin u grleri dikkat ekici ;kurdun yavrusu kurt olur, insanla byse bile , nsan, kt demirden iyi kl nasl yapabilir? Ey bilge kii, soysuz terbiye olmaz. Yamurun latif bir zellie sahip olduu tartlmazdr. O yamur, verimli arazide lle bitirir , verimsiz (tuzlu) toprakta diken bitirir. orak toprakta baak bitmez. O arazide , tohum ve emeini bouna harcama. Yine Sadi , Klliyatnda, bizzat eitimin etkisi bal altnda bu konuda unlar sylemektedir : nsan kabiliyetli bir cevhere sahipse, ona eitim etki eder. Kt asll demir ne yaplsa da parlatlamaz. Kpei yedi kat denizde ykama, slandka daha murdar olur. Hz. sann eeini, Mekkeye gtrseler, dndnde yine eektir Kul, klln yamel l kiletihi = deki, her biri yaratl dorultularnda amellerde bulunurlar ayeti, eitimin temelinde yer alan insan doasn ve onun karakterini dile getirmektedir. nl psikologlardan J. Piaget nin , zihinsel geliim kuram nn son merhalesi , Mevlnnn , benlik ve gurur kafesinde insan, uzun vadeli dnemez ve uza gremez, eitim onu bu kafesi kracak hale getirir ve ona uzun vadeli gr ve uzun vadeli dnme sanatn retir grne yaklamaktr. NSAN, Mevln iin en byk deerdir. Ona gre insan, tad ruh gerei en byk deere sahiptir. O, her eyin deerini hrriyet iinde yaplmasnda aramtr. Hrriyeti insann i aleminde grmeye alan Mevln, sahte ve geici balarla balanmann insann hrriyetini zedeleyeceini savunmutur. ve d balardan syrlma eklinde tanmlad hrriyetin dnce iin ok nemli bir deer olduunu grmtr.

Mevlnnn eitim anlayn alglamaya alrken biz, onun allmn dnda dnceler rettiini mahede ettik. O , benliinden syrlma anlayn eitime sokan nclerdendir. Th Sresinin 12. ayetinde geen nalnlarn/ayakkablarn kar ifadesini, her iki alemi terketme eklinde izah eden ilk dnr olabileceini tahmin ediyoruz. Yine ayn suredeki asan brak ibaresinin, benliinden syrlma olarak, izh etmesi, onun ne denli derin bir dnr olduuna ve eitim arlkl fikir rettiine delil tekil etmektedir. Kendine ynelmek, kendini hissetmek, kendini arndrmak/tezkiye, ve dua gibi metodlar eitime sokmutur. Herkese anlayna gre hitabetme metodunu benimsemiitir. Gzlem ve pheyi de metodlar arasnda saymaktadr. Hakikate ulamak iin phenin zaruri olduunu gren belki de ilk dnrdr. Deiim, yenilik, gelime ve ycelme gibi ok ada olan hedefleri , yaad ada eitime gaye olarak tayin etmesi, ne denli ileri grl bir dnr olduunun gstergesidir. Ona gre ilahi ltfla, Onun yol gstermesiyle, insann ok sivri ve birbirine zd hallere girmesi belli lde nlenebilir. lhi eitim onu sabah gnei gibi, kendi rengine boyar. Neticede o, ilahi ak denizini vatan edinir. Allah boyas ile boyanr. lahi boya ile boyanmay, ilahi eitimin hedefi olarak gren Mevln, bu rengi alan kiinin ok sivri ve birbirine zd hallerden kurtulacan, onda bir arlk, bir durulma ve bir denklik oluacan ileri srmektedir. Mevln gibi bir dnr hata yapmadan ve eksik brakmadan incelediimizi sylememiz ok subjektif bir iddia olur. Hata ve eksikliklerimizi peinen kabul ederek, Yce Allah tan gayretimizdeki sammiyetin bize yolda olmasn mit ve niyz ediyoruz. Ve yine seslenie kulak veriyoruz; Gnl, sevgilinin bulunduu yere gitmek iin evinibarkn brakt; fakat bir de bakt, grd ki, sevgilinin evi meer GNLm.

Mevln . ve Ilim

z. Mevlnnn insanla brakt miras olan, 26 bin beyit Mesnev, 7 bin beyite yakn Dvan- Kebr, Fhi-m-fh, Me-clis-i Seba ve Mektbt gibi eserlerini her ynyle anlayp, anlatmann imkansz olduu inancndaym. Bu, asrlarca da mmkn olmamtr. amzn elektronik ve bilgisayar devrinde dahi, her trl almaya ramen, neticenin analizi ve senteziyle birlikte, bir insan beynine tamamen sacana inanmyorum. Hz. Mevlny incelerken, bir bilgi, bir duygu ummaniyle kar karya olduumuzu anlarz. Bu ummandan, her ilgilenen, ancak kendi bilgisine gre manalandrr, kendince anladm sanr. Kimi de karlat azamet karsnda, aczini anlar, yce Yaratana, hayranlkla secde etme ihtiyacn duyar. Coopernik (1473-1 543) ve Galileden (1564-1642) asrlarca nce, Hz. Mevln (1207-1273): Dnyamz fezada, yumurtann aknn iinde yzen sars gibidir der. Bylece hem dnyann yuvarlakln, hem de daha yeni kefedilen atmosferin yumurta gibi beyzi olduunu sylemektedir. Descartes (1596-1650) Dnyorum demek ki varm Hz. Mevln: A karde, sen u andaki dnceden ibaretsin. Arta kalan biraz et, biraz kemik ve biraz sa. Manyetik alan kefeden, Newtondan (16421 727) nce Hz. Mevlnmz Mknatstan bir krenin iine bir demir paras koysan, her taraftan ekileceinden, o krrenin ortasnda durur.

Dr. Celleddin Bkr elebi

Edward Jenner (1 749-1823) Ay bulan lim.

Hz. Mevlnay incelerken, bir bilgi, bir duygu ummaniyle kar karya olduumuzu anlarz. Bu ummandan, her ilgilenen, ancak kendi bilgisine gre mnalandrr.

Hz. Mevlnmz: Allah hakim-i mutlaktr, ne dilerse yapar. Derdin aynndan deva yapar. Baka bir deyile... Hastal yaratr, ondan da ilacn verir. Freud (1856-1939) gnmzde Metod Freudien dediimiz, psikanaliz ve psikoterapik sistemi aynen Mevlnmzn, Mesnevisinin ilk hikayesinde gryoruz: Padiah ile cariye hikayesinde, cariyenin tedavisinde arlan tabibin (doktorun) hastann nabzn tutarak illetinin sebebini bulup tedavi etmesi... Einstein (1879- 1955) ve atom nazariyesi. Hz. Mevlnmz: Her btn paralanr. Bu yerde ve gkte ne varsa, herbiri zerre zerre, kendi cinsine kehruba (mknats) gibidir. Zamann izafiyetini Ezel ile ebed birleirler, fakat akl aczinden, yetersizliinden bunu kavryamaz u yazy okumaya baladnzdan beri, zaman su gibi akp gitti. Gelecek gemi oldu ve biz hi farkna varmadk. Picasso (1881 - 1973), bir an bu byk ressamn tablolarn hatrlayp gznzn nne getirin. Bakn Mevlnmz ne diyor: O gzel, anszn kapmdan ieriye girdi; lal renkli kadehi ierek oturdu... Oltaya benziyen salarn seyre daldm da, yzm tmden gz kesildi, gzlerim de tmden el oldu gitti. Parat fikrini de u szleri ile Hz. Mevlnda bulunuyoruz: Birisi minareden dse; Kadir-i mutlak olan Allahta o kulunu korumak istese, eteklerine rzgar doldurur sasalim yere indirir Son senelerde hepimizi heyecanlandran, insann aya

seyahati. nsann aya ayak basmasn, Hz. Mevln yle ifade ediyor: Hz. Peygamberin mirac, insann aya, ayak basmasna benzemez. Hz. Mevln, o devirde hi bilinmeyen irsiyet GENlerini hatrlatmas. Bunu msik hakknda ki szlerinde buluyoruz. lk atamz Ademin cennetten kovulmadan orada duyduklarn, biz onun zerrelerini tadmzdan hatrlamaktayz. Mevlevlerin dnmesi Sems ise! Modern ilmin tesbit ettii en ufak zerreden, gkyzndeki en uzak yldzlara kadar, hereyin ve kendisinin bnyesinde var olan atomlarn tabii dnme hareketine, akl da katmay sembolize ediyor diyebiliriz... u pencereden gelen gne na bak, iinde ki zerreler sfiler gibi dnp durmada. Hangi vurula, hangi nameyle, kimsecikler bilmez. Oynayanlar apak meydanda, algclar sr gibi gizli... Hepsinden stn bizim i semmz, yz eit evkle, yz eit nazla Onun huzurunda dnp durmada... Hz. Mevlnnm bu hakikatlar nasl bildii sualinin cevabn, Mesnevinin u beyitlerinde buluyoruz: u derede akan suya bakn, gne, ay ve yldzlar onun yznde yansmada. Su akarak durmadan deimede, amma suyun yznde ki yansma devam etmede. Bu dnyadaki insanlara da dnceler ve hakikatler yansmada. nsanlar su gibi durmadan deimede fakat hakikatler, bilgiler ve dnceler yeni gelenlere yansmada Asrlar sonra, Lavoisiernin (1743 - 1794) Her eyin yaratlm olduunu tasdik eden Hi bir ey yok olmaz, hi bir ey yoktan var olmaz cmlesinin manasn, Hz. Mevlnnn yukardaki ifadelerinde grebiliriz...

evln insanolunun yetitirdii en stn mutasavvf air, Mesnev de tasavvuf hakikatlari en gzel anlatan nadir kitaplardan biri olarak nitelendirilir.1 Mevlny mnen besleyip byten, yourup ekillendiren ve piirip olgunlatran ana unsur tasavvuftur. 2 Tasavvuf, olgun insan yetitirmeyi;3 Mevlnlarn saysn artrmay amalar. Bunu gerekletirebilmek iin de tasavvuf hayatta mrd-mrid ilikisi kanlmazdr. Mevln, Mesnevsinde pek ok yerde bu konuya temas etmitir. Biz bu almamzda onun, Mesnevdeki ifadelerinden hareketle, tasavvufta mrid-mrid ilikisine dair gr ve aklamalarn ortaya koymaya alacaz.

Tasavvuf insan Allaha gtrmeyi hedefler. Bunun iin ise seyr slk denilen manevi bir yolculuk gerekir. 4 Mutasavvflar bu yolculuu gerekletirebilmek iin bir mride balanmak gerektii hususunda hemfikirdirler.5 Hi kimse bir mride balanmakszn bu yolda manevi bakmdan salkl olarak mesafe katedemez. Buna iaretle Byezd el-Bistm (261/874) stad olmayann eyhi eytandr. der. .6 Tasavvuf her eyden nce madd-manev bir eitim iidir. Eitilmeye muhta insann ilk ii, kendisine yol

Do. Dr. Himmet KONUR

10

Mesnevde Mrd-Mrsid ilikii ss

1 efik Can, Konularna Gre Aklamal Mesnevi Tercmesi, stanbul 2002, I-VI, (Arka kapak.). 2 Bu konuda bkz. Mehmet Demirci, Mevlndan Dnceler, zmir 2002, 15-21. 3 Hasan Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, 61. 4 Seyr slk: Bir eyhin nezaretinde, Allaha vuslat iin klan manevi yolculuk. Bkz. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, 637. 5 Mehmet Demirci, Gazlnin Tasavvuftaki stadlar, DEFD, zmir 1985, II, 75. Bu anlay tarihte olduu gibi gnmzde de aynen devam etmektedir. rnek olarak bkz. Llewellyn Vaughan-Lee, ar ve Yank [Sufilerin Rya almalar ve Ait Olma Psikolojisi], stanbul 2002, 147-176. 6 Abdlkerim Kueyri, Tasavvuf lmine Dair Kueyri Risalesi, (Haz: Sleyman Uluda), stanbul 1991, 592; ihbddn Shreverd, Gerek Tasavvuf [Avrifl-Merif], (Terc: Dilaver Selvi), stanbul 1999, 119. Tasavvufta mrd-mrid ilikisi iin ayrca bkz. Eb Nasr Serrc Ts, el-Lma slam Tasavvufu, (Haz: H. Kamil Ylmaz), stanbul 1996, 208-211; Ebu Abdirrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risaleleri, (ev: Sleyman Ate), Ankara 1981, 9-19, 47, 56, 77, 107-108; Kueyr, age, 589 vd.; EbunNecb Ziyddn Shreverd, dbl-Mrdn, (Tah: Fehm Muhammed eltt), Kahire ty., 52, 64, 66, 77-78; Necmddin Kbr, Tasavvuf Hayat [Risle ilel-Him], (Haz: Mustafa Kara), stanbul 1980, 87-88; Shreverd, Avrif, 102-112, 520-544.

Ey Hakk yolunun yolcusu! Kendine pr se; nk bu yolculukta prsiz olursan, pek byk afetler, korkular, tehlikeler vardr.

gstermeye muktedir (mrid-i kmil) birini bulmaktr.7 nsanlar farkl mizac ve tabiatlarda yaratlmlardr. Bu nedenle onlarn eitim yollar da farkllk arz eder. Bilhassa bu bakmdan bir rehber ve stda olan ihtiya zerinde ne kadar srar edilse yeridir. nsanolu kendi noksanlarn nadiren grebilir, hele noksanlarn derhal dzeltmesi haline daha az rastlanr. Bu ii salkl bir ekilde yapabilmek ve abuklatrmak iin bir stad lazmdr. nsanda var olan devaml tekml srasnda stad onu bir ok lzumsuz gayretlerden alkoyacaktr. Yalnzca okumak ve dinlemekle renilemeyecek nice hususlarn tecrbeli bir stadn nezreti altnda pratik olarak tatbk edilmesi faydal, hatta zarrdir. nk bilmek kf deildir, onun hazmedilmesi ve tabiat- snye yani huy ve alkanlk haline getirilmesi lazmdr.8 Dier mutasavvflara gre olduu gibi, Mevlnya gre de manev bir yolculua kma irdesi gsteren, yani mrd olan kimse iin mutlaka bir yol gstericiye, mride ihtiya vardr. Bu yolculuu tek bana gerekletirebileceini sanan yanlr. O yle der:
Ey gaml, ey perian adam, ya bizim gemimize gir, ya o gemiyi bu gemiye bala. Yani; ey kendini bir ey zanneden kii, ya bir mride balan, yahud da gemini mridin gemisine bala da sana rehberlik etsin. Bylece doru yolu arma.9

Ey Hakk yolunun yolcusu kendine pir se; nk bu yolculukta pirsiz olursan, pek byk afetler, korkular, tehlikeler vardr. ok defa getiin bu yolda bile klavuzsuz geersen arr kalrsn. Ya hi grmediin yolda ne olursun? Akln bana al da klavuzsuz olarak yola dme. Ey ahmak, eer banda mridin glgesi olmazsa, gulyabani sesleri seni artr, yolunu saptrr. Gulyabani sesleri, seni yoldan karr ve tehlikeye drr. Bu yola dm, senden daha akll kiiler vardr ki hepsi de pirsiz sapttlar. Yalnz, yanl gidenlerin nasl yoldan ardklarn Kurandan dinle; kt ruhlu eytann, onlar ne hale getirdiklerini anla. eytan onlar doruluk yolundan, insanlk yolundan yzbinlerce yl uzaklara drd, felaketlere uratt, rplak brakt.10

Mevln insan bu yolculuktan alkoymaya alan iki byk dmandan; nefis ve eytandan bahseder. Bunlar, Hakk yolundaki kiinin nne, ok sayda engeller koyup tuzaklar kurarlar. Bu tuzak ve engeller hakknda bilgi ve tecrbesi olmayan kii, pek byk afetlere, korkulara ve tehlikelere maruz kalr.

Nefis de, Hakk yolundaki en tehlikeli dmanlardan biridir. Onunla baedebilmek iin de bir mride ihtiya vardr. Nefis, her frsatta insann yoluna, akla hayale gelmedik tuzaklar kurar. Bazan dince kutsal saylan eyleri de tuzak olarak kullanr. Kiinin okuduu Kuran, ektii tesbihi, ald abdesti, kld namaz bir anda tuzaa dntrverir.
Nefsin sa elinde tesbih ve Kuran vardr. Ama yeninde ise haner ve kl sakldr. Onun mushafna, onun gsteriine bakma, kendini onunla srda ve dost yapma. Nefis seni abdest almak iin havuza gtrr, sonra seni iter, havuzun dibine atar.11
10 efik Can, age, I, 188, (2940 vd.). 11 efik Can, age, III, 202, (2554 vd.).

7 Erol Gngr, slam Tasavvufunun Meseleleri, stanbul 1982, 98. 8 Muhammed Hamdullah, slama Giri, (ev: Kemal Kuu), Ankara 1965, 119-120; Mehmet Demirci, agm, 76. 9 efik Can, Mesnevi Tercmesi, VI, 674-675, (Beyit: 4106). Bundan byle cilt ve sayfa numarasndan sonra parantez ierisinde beyit numaralar verilecektir.

11

Nefisle baedebilmenin yolu ise, onunla baetmeyi baarm olan bir rehberle birlikte hareket etmekten geer. Mridin bu konudaki baarsn bilen nefis, onunla beraber olduu srece mride meydan okuyamaz ve onu altedemez.
alp abalamakla, can gdasn nasl elde edeceksin? Onu ancak sana bir eyhin himmeti balar. Nefis eyhe uyduunu, eyhle beraber adm attn grnce, ister istemez senin buyruun altna girer. eyh senin dostun olunca, akl o vakit kpek nefsini yener. Nefis yzlerce gc, kuvveti ile yzlerce hneri ile, marifeti ile bir ejderhadr. eyhin yz, ona kar gz karan zmrddr. Nefis Allah velisinin huzurunda bulunursa onun yz arn uzunluundaki dili ksalr, yani ktle creti kalmaz.12

arzulara ball gsterir. Sylediimiz kl, sakal, byk kllar; sylediimiz sa, bataki sa deildir. Hz. sa beikte iken daha gen yana gelmeden; Biz eyhiz, biz piriz diye bard. Oul! Eer bir kii baz beeri vasflardan, nefsani duygulardan kutulur da bazlar kalrsa, o kamil bir eyh olmaz. Sadece seneleri saym, yal bir insan olur. Bizim bedene ait vasflarmzdan, beeri duygularmzdan siyah bir kl kalmam ise, ite o kii Allahn makbul bir eyhdir. Fakat bir kimse sadece yalansa, ihtiyarlasa, sa sakal da aarsa, bembeyaz olsa, o ne eyhtir, ne de Allahn has ve makbul bir kuludur.14 Oul; ne kadar siyah sakall genler vardr ki onlar, akl ve idrak ynnden tecrbeli ihtiyarlar gibidir! Ne kadar da ak sakall kiiler vardr ki, onlarn akllar dnm, gnlleri de zift gibi simsiyahtr. blisten daha ihtiyar kim var? Ama, deil mi ki akl yok, hibir ie yaramaz!15

Mridte Bulunmas Gereken zellikler: Mrid olabilmek kolay bir i deildir. Bunun iin kiide baz zelliklerin bulunmas gerekir. Eskiler bunlar kamil ve mkemmil olmak diye hlasa etmilerdir. Kamil olgun, mkemmil ise olgunlatran kimse demektir. Tasavvufta bilmek ve olmak kadar bildirmeye ve olgunlatrmaya da nem verilir; bu iin ehliyetli ve liyakatli ellerde yaplmas arttr. Mridin her eyden nce olgunlam olmas gerekir. Olgunlamak demek yalanmak demek deildir. Mevlana eyh, pir veya mrid deyince yaa byk, ihtiyar olan deil, akl ve marifet bakmndan, anlay bakmndan stn, byk olan kasteder.13 Bu ite sa sakal aarm olmak, ihtiyarlamak o kadar nemli deildir. nemli olan san sakaln aarmas, rengini yitirmesi deil, kiinin benliinin yok olmasdr.
eyh kimdir? eyh; pr, ihtiyar, yani sa sakal aarm kii demektir. Fakat ey yanl dncelere kaplan; bu beyaz kln anlamn bil. Siyah sa, onun benliinin semboldr. Salarn aarmas, eyhin benliinden, varlndan kurtulmasn gsterir. Sa sakal bembeyaz olunca, onun varlndan, benliinden bir kl bile kalmamtr, demektir. Bu yzdendir ki herhangi bir kiinin varl, benlii kalmaynca o pir olmu, eyh olmu demektir. Onun ister sa siyah olsun, ister kr, nemi yoktur. O siyah sa; insan vasfdr, insan sfatdr. Nefsani
12 efik Can, age, III, 201, (2544 vd.). 13 efik Can, age, II, 158-160, (1790 vd.).

Mrid olmak iin kmil; olgun olmak da yetmez. Mrid ayn zamanda mkemmil yani olgunlatrabilme becerisine de sahip olmaldr. O kime, neyi, nerede, nasl reteceini bilir; herkese anlayaca dille hitab eder.
u halde, btn halk mridin ocuklar saylr. O mridin de t verirken onlarn anlayacaklar ekilde konumas, onlarn anlaylarna inmesi lazmdr.16

Mrid olan kii kk hesaplar peinde olmaz. Birilerini memnun edeyim dncesiyle veya birileri tarafndan eletirilir miyim endiesiyle konumaz; sadece ve sadece hak bildiini syler.
O yalnz Allah dnr. Ne kimseyi grr ne kimsenin hasedine bakar. Her eyden gzn yummutur. Ate gibi kuruyu da yakmtr, ya da. 17

Bu uurda her trl tehlikeyi gze alr; gerekirse cann bile feda etmekten ekinmez. nsan- kamili gzn budaktan saknmayan Trke benzeten Mevlana yle der:
Ne mutlu o Trke, yani kamil insana ki ekinmeden, korkmadan konumasna devam eder ve atn atele dolu hendekten sratverir. Yani lm gze alarak ok tehlikeli bir i olan hakikatleri sylemeyi baarr. 18
14 efik Can, age, III, 158-160. 15 efik Can, age, IV, 529, (2163 vd.). 16 efik Can, age, II, 507, (3316.). 17 efik Can, age, III, 286, (3615.). 18 efik Can, age, III, 286, (3613.).

12

Gerek mrid sapasalam bir iradeye sahiptir. Karlat zorluklar onu yldrmaz.
Eer niin syledin diye bir pimanlk duyar ve bu pimanlk ona bir ayp olursa, o gece o pimanl atee atar, yakar. Kamil insan bir ite sebat edince, ayak direyince yokluktan pimanlk ba gstermez. nk Allahta fani olmu, yokluk manasna ulam bir velide pimanln yeri yoktur.19

Mevln, manevi eitimini tamamlamadan eyhlik davasnda bulunanlar vakti gelmeden koparlan ham meyveye benzetir. Byle bir kimse ya ba ne olursa olsun hamlktan kurtulamayacaktr. Vaktinden evvel aatan koparlm meyve ne kadar bekletilirse bekletilsin, olmadka, kemale ermedike ona ham derler.22 O kimin gerek, kimin sahte eyh olduu hakknda ipucu da verir. Ona gre gerek mridler, mridlerinden veya sair insanlardan madd bir beklenti iinde olmazlar; ecirlerini Allahtan beklerler. yle derler:
Biz kimseden tedavi creti almayz, emek karl bir ey istemeyiz. Bizim cretimiz Hakktan gelir; bu da bize yeter.23 Onlar dilenci deillerdir ki, hizmetlerine karlk senden bir ey beklesinler, senin minnetinin altnda kalsnlar.24

Tasavvuf yolunda kendini am, bakalarnn derdine derman olmaya, onlara yol gstericilik yapmaya alan mride verilen isimlerden biri de hekimdir. Ancak bu isim bir yanl anlamaya sebebiyet vermemelidir. Onlar bedensel hastalklar deil manevi hastalklar tedavi ederler. Manevi hekimliin mahiyeti ve ilevi tp hekimliininkinden tamamen farkldr.
O hekimler hastaya gda verirler, meyve verirler; bylece hayvani ruh onlarn ila ve gda tedavisi ile bedenle beraber canlanr, kuvvetlenir. Biz ise i hekimleri, sz hekimleriyiz. Biz hastalarmza ila vermeyiz. Bize ilham veren Allahn celal ve byklk nurunun aksidir. Hastaya deriz ki: yle bir i sana yararldr, byle bir i ise zararldr. Zararl olan i senin Allaha giden yolunu keser. Bu eit sz seni ileri gtrr, bu eit sz seni yaralar. O hekimler hastal anlamak iin hastann idrarna bakarlar. Halbuki bize delil olan hastaln anlalmas iin yol gsteren, Allahn yce vahyidir.20

Sahte eyhlere kaplmamak iin mrid hassas davranmal, ince eleyip sk dokumaldr. Bu ayn zamanda mridin bu yolculua atfettii nem ve zenin de bir gstergesidir.
Mride, yol gstericiye kar iinde bir phe ve tereddt uyand ise, doru bir yol seebilmek endiesi ile bu tereddt ve phe, sana Allahn rahmeti, ltfu ve ihsandr.25

Tasavvufta mride atfedilen nem ve mrid-mrid ilikisi, baz yanl anlamalara ve eletirilere de konu olmutur. zellikle, eyhi karsnda mridin gassl elinde meyyit gibi olmas anlaynn mridi zelil, iradesiz ve dncesiz klaca ne srlmtr.26 Bu yanl anlama ve eletiriler byk lde manevi yolculuk esnasnda mridin nasl bir rol oynadn, niin ve nereye kadar gerekli olduunu dikkate almamaktan kaynaklanmaktadr. eyhi karsnda mridin gassl elinde meyyit gibi olmas, iradesiz ve dncesiz bir varlk olarak hareket etmesi anlamna gelmez. Bu szle kastedilen mridin mridine tam olarak balanmas gerektiidir. Mrd kelimesinin szlk anlam iradesi olan, isteyen demektir. Mrid kendi iradesiyle tasavvuf hayata ynelir ve mridini seer. Bir eitim ii olmas hasebiyle tasavvuf bir usta-rak, retmen-renci ilikisi iinde balayp devam eder
22 efik Can, age, VI, 665, (4736). 23 efik Can, age, III, 211, (2707). Burada, uar, 26/109, 127, 145, 164, 180 yetlerine telmihte bulunulmutur. 24 efik Can, age, III, 286, (3610). 25 efik Can, age, I, 177, (2504). 26 brahim Sarm, Teorik ve Pratik Adan Tasavvuf ve slam, stanbul 1995, 175.

Bir de mridlik iddiasnda olan sahte eyhler vardr ki onlardan olabildiince uzak durmak gerekir. Bunlar gerek eyhlerin tecrbelerini kendi balarndan gemi gibi anlatarak insanlar kandrrlar. phe iinde olduklar halde yakne erdikleri, tam ve salam bir inanca sahip olduklar iddiasnda bulunurlar.
O eyhlik dava eden, yani etrafna kendini mrid ve eyh olarak tantan kii, kendi mal olan eyle bakasndan naklettii eyi fark edemeyen bir sapktr. Akln bana al da, stn bir insan, mana adam sanlsa bile ondan ka. Onun grne gre, korunulmu hr kii ile, balanm esir bir kii, birdir. O yakine erdim, tam inanca vardm davasnda bulunsa bile phe iindedir.21
19 efik Can, age, III, 286, (3617.). 20 efik Can, age, III, 211, (2703). 21 efik Can, age, III, 203, (2566 vd.).

13

ki ran ustasndan, rencinin retmeninden tam olarak istifade edebilmesi iin ona iyice gvenmesi ve onu benimsemesi icab eder. Burada bir kiilik kayb sz konusu deildir. Aksine kiiliin olgunlamas, gelimesi ve zgrle kavumas amatr. Tasavvufta Gerek hrriyet kulluktadr. sz mehurdur. Bir tek kapya, Allaha kul olan, baka kulluklardan; paraya, mevkiye, insana, hrete kul olmaktan yakasn kurtaracaktr. Tasavvufun gerekletirmeyi hedefledii korkusuz, kar kayglarndan uzak, sadece yksek deerlere itibar eden zgr bir kiiliktir. Mridin grevi bu kiiliin olumasnda mride yardmc olmaktr.27 Tasavvufta mride yklenen bahsettiimiz fevkalde role ramen, acaba o, kemal yolculuunda olmazsa olmazlardan mdr? Unutulmamal ki esas olan kemle doru ilerlemektir. Bu srada mrid de bir aratr. Bu durumun tamamen farknda olan Mevln, Simyac romanna da konu olduu sylenen hikayesinde, Hakk ve hakikate ulamak iin manev bir yolculuun ve bu yolculuk esnasnda insana rehberlik edecek bir mridin gerekliliine iaret eder.29 Ad geen romanda da, kiisel menkbesini gerekletirmek isteyen obana yani mride bir ingene kadn, bir Kral, bir Kervanc hatta hayvanlar ve cansz varlklar (koyunlar, kristaller, ller) vs. rehberlik eder ve o bunlar sayesinde amacna ulaabilir. Mevlnya gre de aslnda mrid her yerdedir ve hatta her eydir. yle diyor Mevln:
Eer senin gnl ve yakn gzn ak ise, her ynde, her yerde bir veliyi grebilirsin.30
28

olur. nsana Hakk ve hakikati retmenin yolu da hemcinsi olan varlklar bu ie ara klmaktan geer. Mrid, mrid iin Hak ve hakikati gstermeye yarayan bir aynadr. Hakk ve hakikatin kendisi deil.
nne bir ayna konan papaan, aynada kendi aksini grr, kendi yz ile karlar. Aynann arkasnda bir adam gizlenmi, gzel bir ifade ile edibne szler syler. Papaanck, bu yavaa sz syleyeni, ayna iinde grd papaan sylyor sanr. Kendine sz syleyen adamn, o eski kurdun hilesinden haberi bile olmaz. Bylece kendi cinsinden olan bir baka papaandan sz sylemeyi renir.31

Allah da insana Hakk ve hakikati retebilmek iin, baz kullarn ayna olarak tutar. nsana yaraan aynann srrnn farkna varmaktr. Papaandan belki byle bir ey beklenemez ama hakikate talip olan kulun, bu durumun farkna varmas ve gerei kavramas gerekir.
O hnerli ku, sz sylemeyi renir ama szn manasndan da srrndan da haberi yoktur. Sz sylemeyi, bir bir insandan renir. Fakat zavall papaan insandan bir iki kelime renmeden baka ne elde edebilir ki... Benlikle, noksanlarla, kusurlarla, gnahlarla dolu olan mrid, papaan gibi velinin manevi beden aynasnda kendini grr, kendinden baka bir ey grmez. (...) O sanr ki bu szleri insan sylyor. Halbuki bu baka bir srdr. Onun bundan haberi bile yoktur. 32

Her eyin mridin amacna ulamas iin seferber edildii byle bir ilikiler yuma iinde, mridin zelil klnd hkmne nasl varlabilir! Tasavvufta mrid mridin rehberidir; btn imkan ve enerjisini onun ahsiyetini kaybetmesi iin deil, ahsiyet kazanmas iin seferber eder. Bata Mevln olmak zere tasavvuf tarihi ierisinde yerini alm bulunan yzlerce sufi bunun en ak delilidir. Mevln, mridin yetimesinde mridin roln izah iin papaana nasl konuma retildiini anlatr. Bildirdiine gre, papaana konuma retmek iin karsna bir ayna konulur. Aynann arkasna bir adam gizlenir ve gzel-edeb szler syler. Papaan bu szleri aynadaki hemcinsinin sylediini sanr. Onunla iletiim kurabilmek iin, o da ayn sesleri karmaya balar ve bylece konumay renmi
27 Mehmet Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 2001, 53-55. 28 Paulo Coelho, Simyac, (Trkesi: zdemir nce), stanbul 1997. 29 Bu hikaye iin bkz. efik Can, age, VI, 641-646, (4206 vd.). 30 efik Can, age, II, 438, (2346.)

Bir trl iin farkna varamayan, hdisata veya mride taklp kalan kimse hakikate eremez; Mevlnnn ifadesiyle sr dostu olamaz. nk o bir papaandr, gizli srlar bilen sr dostu deildir.33 Tasavvufta insann asl hedefi Hakka ulamaktr. Bu hedef asla unutulmamaldr. Hakk yolunda bazan kt ve irkin eyler insann karsna kp ona engel olmaya alr, bazan da iyi, doru ve gzel eyler ona ayak ba olur. Mevln konuyla ilgili grn Hakm Sen (.525/1131)den naklettii Kfr olsun, iman olsun, seni yoldan alkoyan, geri brakan her ey birdir. Aralarnda fark yoktur. Seni dosttan uzaklatran ister irkin olsun, ister gzel; ikisi de birdir. szyle balayan beyitleriyle aklar. Ona gre Allahtan baka eylere taklp kalmak

31 efik Can, age, V, 115, (1430 vd.). 32 efik Can, age, V, 115, (1435 vd.). 33 efik Can, age, V, 116, (1440.).

14

Mevln srarla yol gstericiye deil, gsterdii yola ve yne bakmak gerektiini bildirir. Mrid mridin yolunu aydnlatan bir nur, ktr. Ia deil, n gsterdii tarafa baklmaldr.

gayretullaha dokunur.34 Bu nedenle mrid hibir zaman asl gayesinin Allaha varmak olduunu unutmamaldr. Mevln srarla yol gstericiye deil, gsterdii yola ve yne bakmak gerektiini bildirir. Mrid mridin yolunu aydnlatan bir nur, ktr. Ia deil, n gsterdii tarafa baklmaldr. Zira a bakmak bazan gzlere zarar verir; onlar kr eder.35 Mevln mride, nihai olarak teler tesini grmeyi tler. Bu manada mrid son tahlilde bir yol gstericiden ibarettir; ona taklp kalmamak gerekir. nsan, ynn sebepler sebebi olan Allaha evirmeli, Ona dayanmal, Ona gvenmelidir. Zaten velilerin ve insanlara yol gstericilik yapan mridlerin grevi, onlar Hakka yneltmektir. Onlarn yolundan giden ve sylediklerine kulak veren kimseler esbb perdesini yrtarak sebepler Sebebine ynelebilir. Mevln mucizelerin gsterili sebebini de, insanla esbb perdesinin nasl yrtldn retmek olarak takdim eder. Gerei gren gzlerden gzel bakmay rendin ise; yani nebilerden, velilerden bakmak, grmek dersini aldnsa ne diye sebeplere gz dikip kalyorsun! Sebepler stnde baka sebepler de vardr, sen zahir grnen sebeplere bakma, batn ve hakik sebeplere bak. Peygamberler, sebepleri gidermek iin geldiler. Mucizelerini zuhal yldzna kadar kardlar. Sebepsiz olarak denizi yardlar, ekin ekmeden buday yn buldular.36 Mevlnnn hayat da mrid-mrid ilikisine dair gzel bir rnek tekil etmektedir. Hayat okunduunda mrid ile mrid birbirine karr. elebi Hsameddin mi onun mrididir o mu elebinin belli deildir. O yle der:
34 efik Can, age, I, 125, (1763 vd.). 35 efik Can, age, I, 46, (677 vd.). 36 efik Can, age, III, 199, (2515 vd.).

Ey Hsameddin, ben ak Cebrailiyim, Sidrem sensin, ben hastaym, Meryem olu sa sensin.37

Tasavvufta ve Mevlnda grdmz bu yaklam aslnda Kuranda takdim edilen anlaytan bakas deildir. Hibir eyin varl veya yokluu insan Allah yolundan alkoymamaldr. Peygamberler bile bu yolda birer vstadr. Nitekim bir yet-i kermede Muhammed bir elidir. Ondan nce de eliler gelip gemitir. O lr veya ldrlrse siz topuklarnz zerinde dnverecek misiniz?38 buyurulur.

Sonu Mevln, Mesnevde pek ok yerde mrid-mrid ilikisinden bahseder; mnev tekml srecinin salkl olarak srdrlebilmesi iin bu ilikinin mutlaka gerekli olduu zerinde durur. Bu srete hem mrid hem de mrid etkin rol oynar. Mrid olabilmek iin, yeterli tecrbe ve birikim yannda bu tecrbe ve birikimi bakalarna aktarabilme gcne de sahip olmak gerekir. Mrid, mridini seerken, bu evsafta olmasna dikkat etmeli, bu zellikleri tadna emin olup iradna uymay kabul ettikten sonra ise onun sylediklerine uymada tereddt gstermemelidir. Mridin talimatlarna gereken bu mutlak itaat, istismar da beraberinde getirecei ve mridi zelil klaca gibi endielerle, eletiri konusu yaplmtr. Ancak, tasavvufta mridin rol ve mridte bulunmas gereken zellikler dikkate alndnda, bu endielerin yersiz olduu anlalr. Zira karc ve istismarc bir kimsenin mrid olabilmesi mmkn deildir. Mrid manevi yolculuun rehberi, yol gstericisidir. Asl yolcu mrid, asl ama da Hakka ermektir.

37 efik Can, age, VI, 482-483, (1998). 38 Ali mran, 3/144.

15

Hz. Mevlna ve Egitim

Cemalnur Sargut

s Peygamber, bir kpe, ayn renkte giyecekler doldurur, onlar ayn kpten baka baka renklere boyanm olarak karrd. Buna mukbil, yz renge boyanm bir giyecei, yine ayn kpten tek renk olarak kard grlrd. Burada yz renkli giyecekten murat, insann vcdu elbisesiydi. nsan vcdu beer ahlk renkleriyle boyalyd. Onda nefis varlnn trl hevesleri, ihtiraslar ve dnya istekleri baka baka renklerde grnrd. Fakat bu deiik ve ok sayda renkler, Hazret-i snn mizc kpnde tek renge boyanr, onun gsterdii hakkate uyanlarn vcdunda nefis ihtiras ve ihtilflarnn zt renkleri kalmaz, o vcutlar birlik nruyle aydnlanarak, ilh aydnln saflna brnrlerdi. Bu tek renk olu, hibir zaman bir yeknesaklk deildir. Su altnda ve tek renkli bir lemde yaayan balklar nasl bulunduklar derydan haz alr ve onun dnda yaayamazlarsa, tpk bunun gibi, aslnda vahdet ifde eden ilh rengin de terkibinde, o nru tadabilenler ve o renge brnebilenler iin sonsuz bir haz mevcuttur. Bir bakma o birlik denizinin balklar olan Allah klarnn sret ve kesret leminde ve bir renk ve ekil okluu iinde grdkleri gz alc ve keskin kurulukla mcdele hlinde olmalar, birlik rengindeki byk lezzetin tadn alm bulunmalarndandr. 1

1 Kenan Rif, erhli Mesnev-i erif, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2000, s.75.

16

Bir insan ne kadar gl olursa olsun her zaman mnev bir retmene muhtatr.

Allahn z kullar, insanlarn kfr ve isyan mdenlerini eritip onlarn gnllerini man nruyle aydnlatan bir nevi mnev kimygerlerdir. Nice insan gnlndeki kfr ve isyan bakrn irfan iksiriyle aydnlatp hlis altn yapanlar onlardr. Ben onlar sen ediyorum. 2 Hz. Mevln, mnev eitimi bylesine sanatkrane bir biimde derinlemesine anlatrken bu leme gelmenin maksadnn bu eitimden geip nefsinden arnp ilh birlie ermek olduunu da vurgular. Dvn- Kebirde htiya elini a, ilahi kadehi al; al da can arabnn parlts yzne de vursun, gzne de3 derken ya da Ekinlere benziyoruz cancazm; u meydanda bitmiiz, dudaklarmz kupkuru, canla gnlle yamur bulutunu arayp beklemekteyiz4 diye buyururken insann bu tr bir eitime ihtiya iinde doduunu ve mrnce bu ihtiycn tesiriyle aray iinde olduunu hatrlatr. Fhi Mfihte, Sz, dinleyenin anlay nisbetinde gelir der Hz. Mevln. O, hikmeti ekmedike hikmet de kmaz. Onu ne kadar eker ve ondan ne kadar gda alrsa hikmet de ona o nisbetle gelir (ilham olur). Yoksa Bana niin sz ilham olmuyor derse, o zaman ona Allah, Allah! Sen niin ekmiyorsun, istemiyorsun? cevab verilir diyerek bu gerei vurgular.5 Grlyor ki Hz. Mevln, insan ekine benzetmektedir. Bitkinin ekine ihtiyc ne ise, insann da ilh ak ve bilgi bulutlarna ihtiyc odur. Bu da ancak mnev retmen (mrit) ile mmkn olacaktr. Zir mnev retmen dim bildiklerini paylamak ihtiyc iindedir. O, Allahn verdii vazifeyi mecbr bir grev gibi addetmeyip zevk hline getirenlerdendir.

Kenan Rif (20. yzyl aydnlatan, Mesnevyi erh eden byk mutasavvf) bu konuyla ilgili olarak talebelerinden birine u nasihati veriyor: Benim bir zevkim var, bu da sana irfan retebilmektir. Nefsini arkaya atmay ren, bir yudumda doyanlardan olma! Reslullah m arefnke hakka mrifetik (Ya Rabbi senin marifetini hakkyla bilemedik) diyor.. Onun iin sen de durma ilerle. Btn insanlar, ak, Allah sev.6 Hz. Mevln ise Bir insan ne kadar gl olursa olsun her zaman mnev bir retmene muhtatr. lemin dayanc, gvenci olsan gene de yzmze muhtasn; apaydn sabah kesilsen, gene bir gnee ihtiyacn var buyuryor7. Zir bu lem, Allahn zt isimleriyle ifde olduundan ve kfr dim var olduundan gnl uyank tutmak iin bir eiticiye ihtiya duyulur. Hz. Mevln diyor ki sa, bakrn altn eder, altnn varsa mcevher yapar, mcevherin varsa onu daha da gzelletirir, aydan da, gneten de daha gzel bir hle sokar.8 eytan bile olsan biz, eytan melek yaparz; kurt bile olsan biz, kurda obanlk ettiririz.9 Bu durumda mnev retmen (mrit) insan hayta kavuturan su gibidir; renci de toprak olmaldr ki suyla mn ekini zuhur etsin. rencinin toprak kadar mtevz olmas gerekir ki, retmen onu eitebilsin. Zir bo deftere yaz yazlr. Dolu sayfaya ne yazlr? Hz. Mevln diyor ki: Kendimizi kontrol ederek, Cenab- Hakktan, edebli bir insan olmak hususunda bizi
6 Kenan Rif, erhli Mesnev-i erif, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2000, s.245 7 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl,stanbul, 1974, c.II, s.437, b.3678 8 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl,stanbul, 1974, c.I, S.192, b.1810 9 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl,stanbul, 1974, c.III, s.242, b.2265

2 Kenan Rif, erhli Mesnev-i erif, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2000, s.76. 3 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl, stanbul, 1974, c.VII, s.307, b.3927 4 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl, stanbul, 1974, c. II, s.7, b.46 5 Mevln, Fhi Mfih, (eviren: M. . Tarkhya), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1985, s.176

17

baarya ulatrmasn niyaz edelim. nk edebi olmayan Allahn ltfundan mahrum kalr. Edebi olmayan, yalnz kendisine ktlk etmi olmaz, belki edebsizlii yznden btn dnyay atee vermi olur.10 Btn bunlardan anlalyor ki mrit bir bahvan gibi kiinin tohumundan onun yaradlnn meyvasn zuhur ettirir. Bahvana sorarsan, bu fidan gl mdr, diken midir, bunu hazanda da bahardaki kadar ikr bilir. Kinatta trl gller, trl iekler yetitiren, diken gibi ruhlara da gl gibi gnllere de rahmetini esirgemeyen bahvan ise, gldeki gzellik kadar, dikendeki irkinlii de, zamnn her nnda yakndan grcdr.11 Bahvanlarn en gzellerinden olan Hz. Mevln ise yle diyor: Bir kurda rastlasam ay yzl Yusuf olur. Bir kuyuya girsem rem Ba kesilir. Nekeslikten gnl demire, taa eviren kii, benim kapmda cmertlikte, bata vaktin Hatemi olur. Toprak bile avucumda altn oluyor, ham gme dnyor. Artk altn, gm fitnecisi nasl vurabilir yolumu?12 Tabii ki mrit verirken alcnn kbiliyeti de nemlidir. Alc elverili deilse eitimden istifdesi zor olur. Bir retmen varm. Kk bir ocuk ay yannda kalm ve eliften baka bir ey renememi, eliften ileriye gidememi. ocuun babas gelip retmene: Hizmetimizde kusur etmiyoruz. Eer bir kusur ilemisek buyurunuz, daha fazla hizmet edelim demi. retmen: Hayr, sizin kusurunuz yok. Fakat ocuk bundan ileri gidemiyor deyip ocuu arm ve ona: Elifin bir eyi yoktur, de! demi. ocuk retmenin bu, elifin bir eyi yoktur szn bile tekrar edememi. retmen ocuun babasna: Durum byle, gryorsunuz. Bunu renip gemedike, ben ona yeni bir ders nasl vereyim? demi.13 Hocam Kenan Rif anlatyor: Dostlardan biri ileden keman dersi alan iki gencin
10 efik Can, Mesnev, Cilt 1, s.78-79 11 Kenan Rif, erhli Mesnev-i erif, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2000, s.427. 12 Mevln, Divn- Kebir, tercme Abdlbaki Glpnarl, stanbul, 1974, c.VII, s.354-55, b.4577-79 13 Mevln, Fhi Mfih, (eviren: M. . Tarkhya), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1985, s. 184.

18

O akn ateinde yanmak, eitimden gemektir. Eitim ze ynelme, z grme, kuru olan zleri yalayp yumuatma sanatdr.
derslerinde bulunduunu ve hocalarnn ok iyi keman ald halde talebelerin falso yaptklarn syledi, bunun ne gibi sebeplerden ileri gelebileceini sordu. imizden biri: - Ya hoca muktedir olmakla berber talebesinin derslerine dikkat etmiyordur, yhut da retmesini bilmiyordur, dedi. Bunun zerine: - Demek oluyor ki her iki cihette de hocaya kabahat buluyorsunuz. Ya talebesi yanl ald halde onu kaz etmiyor, yhut retemiyor diyorsunuz. Halbuki o hoca size: Ben ona mteaddit defalar ihtar ettim, yanllarn gsterdim.. fakat kbiliyeti yok, almyor derse ne cevap verebilirsiniz? te mrebb kendi etrfndakilere dim srette: u yaptn eyi bir daha yapma, u ahlktan vazge bu fenl bir daha tekrar etme! diye syler syler Halbuki o talebe, bu szlerden istifde etmezse kabahat kimindir? Bu talebenin, kendini hriten seyreden, u kimse falann talebesidir, fakat ne kadar hatda bulunuyor dedirtmesi, ne ac eydir. Bir mrebbye talebe olmakla, bir kimsenin, zerine byk bir mesliyet terettp eder ki kendi ziyn yetimiyormu gibi, bir de stdna sz getirttiinden dolay ona kar da ayp ilemi olur. te sizler de dnmelisiniz ki mualliminiz talebesine lkayt olan hocalardan olmadktan baka imdiye kadar sylenmemi bir sz brakmam, sazla, szle ve her trl vsta ile size doru yolu gstermitir. Reslullahtan iktibas ettii o tlim hrsyla her yanlnz dzeltmeye, her hatnz dorulamaya almtr. Eer bu vaaz ve nasihatlerden istifde etmez ve yine kendi bildiinizde devam ederseniz kendiniz bilirsiniz Meydan sizindir.14 Mutasavvflar mridin eitme iini meyhanede sunulan ak arabna benzetirler. lh eitimin yapld yer bu arabn iildii meyhanedir. Sk, mrit; arap ise Allah aknn tecellisidir. Mrit mridiyle birlikte terbiye olur. Bu terbiye metodundan holanmayan, zlen ya da alnan kiiye Hz. Mevln yle seslenir: Ey t verenlerin szn dinlemeyen! Nereye gidersen git, uursuzluk seninle beraberdir. Farknda deilsin, senin srtnda nefs-i emmre ylan dolar. Sana t veren kii, yani veli senin srtndaki ylan damdan gryor, sana haber veriyor. Sen seni ylandan kurtarmak isteyen kiiye sus diyorsun. Beni vehme drme, gamlandrma. Adam da; Peki diyor, Sen o sz sylemedim say. Ylan senin boynunu sokunca, senin btn neen, zevkin aclar. Sen o zaman t verene dersin ki: nsana byle mi haber verilir? Neden yenini yakan yrtarak feryd etmedin? Yhut bana damdan bir ta atsaydn da, tehlikenin gerek olduunu bildirseydin. O da yi ama sen benim sznden inciniyordun. Sen de alay edercesine dersin ki: beni adamakll sevindirmek byle mi olur? t veren Ben yapacam insanl yaptm, seni bu tehlikeden kurtarmak istedim. Fakat sen ktlmden, dmn deerini bilmedin, dmden bsbtn azdn, beni incitmeye koyuldun. Zten, aalk ve kt insanlarn huyu byledir. Onlara iyilik edince ktlk etmeye kalkrlar. Nefsin isteklerine sabrederek, onun belini bk, onu hrpala, ciz brak. nk o, ktdr. Ktye iyilik etmeye gelmez.

14 Kenan Rif ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2003, s.421-422.

19

Bir kerem sahibine iyilik edersen deer, o her bir iyilie karlk yediyz iyilikte bulunur. Alak birisine cef edersen, sana ok vefl bir kul olur. Kfirler Allahn nimetlerine kar akal olurlar. Fakat cehennemde Y Rabbi! diye yalvarmaya balarlar.15 klara ise ders veren sevgilinin gzelliidir. klarn dersleri, defterleri, ezberleri de sevgilinin yzdr. Onlar grnte sessizdirler. Azlarn kapam susmaktadrlar. Fakat gnllerinden birbiri stne attklar nrlar t ilh ara, ezel sevgilinin tahtna kadar ykselir durur.16 Bu yzden mrit, rencinin deiik hlleri yaamasna, hlden hle gemesine izin verir. Hz. Mevln insan psikolojisindeki ritme dikkat ekmektedir. nsann belli bir ruh halinde ve davranta aklp kalmamasn dile getiren Hz. Mevln bu ritm psikolojisini yle anlatmaktadr: nsan bazen neeli, bazen kederli; bazen olaylarn sebeplerini arayan, bazen kendinde bir varlk gren; bazen kreden, bazen ikayetler eden; bazen insana ak, bazen Allaha; bazen yalnzlk hisseden, bazen gsterii; bazen gururlu ve bazen yerlere srnecek kadar alakgnll bir varlktr. nsanolu ne garip bir aatr ki bazen elma verir, bazen kabak, bazen zehir saar, bazen eker; bazen insanlara dert verir, bazen de derman. O ne acaip rmaktr ki, bazen su olur, bazen de kan; bazen st olur, bazen de ifa datan bal. Bazen gnlde bilgi dokur; bazen de gnlden bilgiyi sker alr. Bazen ycelere erip stnlkler elde eder, bazen de onlarn hepsini bela grr. Bazen peygamberler yetitirir, bazen de kpekleir. Bazen damar kt dman, bazen de ana-baba, hsm ve akraba olur. Bazen diken, bazen gl olur. Bazen sirke, bazen urup olur. Bazen davul olur, tokmaklar yer; bazen de tokmak olur, davul alar. Bazen kuyu kazan gibi midi aalardadr; bazen Karun gibi mal biriktirir; bazen de Mesih gibi tazeleir, gklere aar, gklere kar.

te retmen rencisini deiik hllerden geirtip sonsuz huzra kavuturur, yani Allahn boyasyla boyar. Bakara Sresinin 138. yetinde buyurulduu gibi; Allahn rengiyle boyandk. Allahtan daha gzel rengi kim verebilir? Biz ancak Ona kulluk ederiz (deyin) hline geirir. Hz. Rmnin bu vazfeyi yaparken tercih ettii eitim metodu aktr. O, iten da doru giden ilh eitim ile dtan ie doru giden beer eitimin bulutuu noktada insan kemle ulatrr. Fakat bu eitimin de tek yolu aktr. O, ilmi artrmann da ak iin gerekli olduunu syler. Bu mevzda Mesnevde bir hikye anlatr. Bu hikyede her sz bir remizdir. Denilir ki: Akl adl ihtiyar, Fikir isimli ocuunu Ak denilen bir mektebe yazdrd. ocuk orada bir harf bile renemedi. Fakat bu mektebe bir gn fikir olarak deil, gnl olarak gitme lzumunu hissedince, kitap antasn elinden att, artk akn yolunu bulmutu.17 Dolaysyla eitim, her eksii tamama doru ekip gtren faaliyettir. Her bitkiye hayat veren su gibi, eitim de insana manevi yaay veren bir eylemdir. Eitim, eitimden yoksun olanlara can kaynandan arklar ama sanatdr. Gnl, can, akla, sevgiliye kavumas iin harekete geiren g, eitimdir. Zira gnl dereye, gam da atee benzer. O akn ateinde yanmak, eitimden gemektir. Eitim ze ynelme, z grme, kuru olan zleri yalayp yumuatma sanatdr. Eitim, bir bakma deiimdir; olgunlamaktr. Olgunlamak iin pimektir. Eitim korumaktr; takip etmektir, ycelmektir. Eitim bir bahardr; solan glleri yeertir, canlandrr. Eitim insana ekil vermek iin i lemine nfuz etme sanatdr.18 Grlyor ki eitimin gyesi, kiiyi geldii yere, hakkatine, zne ulatrmaktr. Bu yzden, T meg mr bedn eh br nst, B kerman krha dovr nst (Benim o yksekliklere kmaya gcm yok deme; Kerm olann eteine yap, seni karacaktr)

15 Mesnevi Tercmesi (nc ve Drdnc Cilt), efik Can, tken, stanbul, 1997, s. 233-234. (2669-2980. Beyitler) 16 Mesnevi Tercmesi (nc ve Drdnc Cilt), efik Can, tken, stanbul, 1997, s. 313. (3847. Beyit)

17 Kenan Rif, erhli Mesnev-i erif, Kubbealt Neriyt, stanbul, 2000, s.28. 18 Mustafa Usta, Divan- Kebirde Mevlnnn Eitim Gr, stanbul, 1995, s. 29-30.

20

Nutk-u erif
Hak suretidir lem-i imkn ile dem Bundan gzeli nerde ki cennette mi sandn Her yer ne gzel menba- hsn, insan gzeli Sen de bu cemli, huri glmanda m sandn Her yerde, fakat arifin kalbindedir Allah, Yoksa sen onu arz u semvtta m sandn Dny diyerek geme sakn, burdadr her ey Mzn srt mutlaka orda m sandn Cennet dzah, gamm srr, zulmet ile nr Yaptklarnn glgesi, hrite mi sandn Bilgin sana kymet, talebin neyse osun sen nsanl sde yiyip imekte mi sandn Hlin ne ise mteri sen oldun o hle Noksan meer adl-i ilhde mi sandn Fikrim bu benim, virdim ise her lahzada h Sen h- ate-szumu beyhude mi sandn Yeniler her h ile kenn ahd-i elesti Ahm acaba nefha-y hbde mi sandn Kenn Rifi Hazretleri (k.s)

21

Hayri Aknc: Tefekkr ki hani ubudiyet, kulluk, ibadet meselelerinden bahsederken, ibadetlerin yalnzca o belli bal bilinen ibadetlerle snrl olmadn ve zellikle tefekkrn ki Efendimiz Aleyhisselatu vesselmdan rivayetle gelen o Tefekkrn bir yllk nafile ibadetten hayrl olduu mnasn dikkate aldmzda, tefekkr halinin mminin aslnda normalde bir vasf, bir zellii, ki bunu bir ibadet olarak yapp yapmamann da tesinde bir hl olduunu ksaca ifade ettik. O ksaca ifade ettiklerimizi imdi biraz aalm inaAllah. mer Turul naner: Bir kere emirdir. Kurn- Kerm unlar yle yapn, bunlar byle yapn diye bir takm emir cmlelerine havi olduu gibi, bir takm tariflerle de emirler verir. Mminin tarifinde Onlar tefekkr ederler. var. Neyi? ve yetefekkerne tefekkr ederler, dnrler, fikir yrtrler; f halks semvti vel ard. Zaten yaratl hikmetini tefekkr edip anladmz zaman kul-Rab, sacit-Mescut, bid-Mbd, tapan-tapnlan, secde edensecde edilen meselelerindeki ikilik bile ortadan kalkar. Tevhide yle gidilir. nk tevhid maalesef eline tesbhi alp L ilhe illllah ekmek olarak alglanr, hlede indirgenmesi o kelime-i tevhiddir. L ilhe illllah kelime-i tayyibesi kelime-i tevhiddir, tamam. Ama bir de yaanmas gereken tevhid hli vardr ki, Yaratc ve yaratlmn arasndaki ikilik dahi ortadan kalkar. Bunun iin mutlaka tefekkr etmek, fikir yrtmek lazmdr. Fikir yrtmenin bir evvelki basama ise bilgi sahibi olmaktr. Bilgi sahibi olunmadan fikir sahibi olunmaz. Bu bir slogan deildir, bu bir gerektir. Bilgi sahibi olabilmek iin de, (tekrar tekrar galiba sohbetlerimizde bu laf ok tekrarladk ama

. Turul nanerden Sohbetler

22

Tefekkr

Bilgi sahibi olunmadan fikir sahibi olunmaz.

renilmesi lazm), renmek iin okumak ve ders dinlemek yetmez. renmek iin yapmak lazmdr. nk Hazret-i Peygamber yle tavsiye ediyor. Siz yaparsanz Allah retir. diyor. Biz ocuklarmz imtihana giderken, okula giderken Allah zihin akl versin.diyoruz. liyll bir hoca, retmen olsa, zihin akl vermezse Allah ocuk ne yapsn? Elbette tefekkr etmek iin dahi yyke nabd ve iyyke nesten yrrlktedir. Ancak Ondan yardm dileyebiliriz. Allah cmlemizi tefekkre muvaffak klsn. Ama bunun iinde Cenb- Hakk saltanat- ilhiyyeyi, hkmet-i Rabbniyyeyi kurarken, vermi olduu irade-i czziyyenin doru kullanlmas mecburiyetini de kullarna yklemi. Yani ben Cenb- Hakkn yardmn talep ederken, irade-i czziyyemi de renmeye kullanmak durumundaym, ynelmek durumundaym. Ne kadar? Hayri Aknc: Yani verili gayesine muvaffk bir ekilde; yani akl verilmi, irade verilmi, bir tefekkr, fikir, dnce aklla balyor ve devam edip gidiyor. Onun kullanlmas ok nemli nk insan da hani dier mahlukattan ayrt eden ey bu, ve bunun kullanlmasn Cenb- Hakk istiyor bizden, ve bizim admza ok nemsiyor. mer Turul naner: Emir de veriyor. Bu emir vermesi Mutlaka nce bilgi edinin. demesi de bunun iinde gizlidir. Bilgi edinin ki, bilgilerinizi mukayese edip fikir yrtn. Hayri Aknc: Yoksa kara kara dnmeye dnr i. mer Turul naner: Evet. Yani hani o Nasreddin Hoca fkras gibi; papaana on altn istemiler, hemen gitmi evden hindiyi getirmi, papaan on altn. Niye? E o konuur. Bu hindi yirmi altn. E niye? Bu da dnr demi. Ama hindi gibi dnmek deil, bir neticeye

varmak zere dnmek. Bu netice, nce arzettiim gibi, ikilikten kurtulmaya gtrr insan. Ykseltir, yceltir. Tefekkr etmek, yani tefekkr kelimesi bile artk anlalmaz hale geldi. Fikir yrtmek; fikir yrtmekte mtala beyan etmek olarak alglanyor. Bir konuda mtala beyan etmek iin ihtisas sahibi olmak lazmdr. imdi afedersiniz buraya bir at getirilse, nallanacak olsa, burada birok vazifeliler var ama hibirimiz nalbant deiliz, yani at nallamaktan anlamayz. Bir at nallamak iin bile, bir ehil adam yani bir nalbant armak ihtiyac var da, baka hususlarda hemen fikir yrtmek iin bilgiye ihtiya yok mu? Ehil olmak lazm deil mi? Biz maalesef fikir yrtmeyi, bir hkm verip o hkm ifade etmek olarak alglyoruz. Byle kullanyoruz. Kelimenin kullanl yanl. Hkm ifade etmeden nce fikir olumaldr. Fikir olumas iin de bilgi taban lazmdr. Bu zincir olmaynca Efendim, Allah bana akl, fikir verdi. Ben de bu hususta byle dnyorum. Dnemezsin! Bilmiyorsun ki dnesin. Nalbanta mdahele ediyor musun, Hayr, o ivi olmaz, teki iviyi koy! Hayr, atn trnan yle bir aletle deil de bizim mutfak bayla kes! diyor musun? Neden? nk ihtisas meselesidir. Bakn doktorluk ve mhendislik meslei ok zel ihtisaslar ierdii iin, normal-dz insan, mhendisin binasna, kprsne, usuna busuna ve doktorun ihtisasna karmaz, ve teslim olur, bilmez. Peki, Trkiyede siyaset, din, futbol ve ekonomi herkesin bildii konudur. Yani tp nemli de, siyaset nemsiz mi? O ihtisas istemez mi? Futbol ihtisas istemez mi? Taraftar cokusuyla, o futbol oynayan profesyonelin yaptn beenmezse, afedersiniz svyor. Peki sen futbol hakknda gazete makalesinden baka ne okudun? Halbuki bu iin okulu var. Baz klplerimiz okul yapyorlar, Avrupada okullar var. Yani bununda bir ilmi var. Din? Ama benim aklm, fikrim var!

23

Hayri Aknc: Bir de ben hani mslmanm. o da var. mer Turul naner: Nasl mslmansn? Babandan, anandan aldndan baka ne aldn? Ka tane kitap okudun? Ama dnya hayatnda daha ok maa alaym, daha yksek mevkler elde edeyim diye niversiteler bitiriyorsun, yksek ihtisaslar, doktoralar yapyorsun, alyorsun, gayret ediyorsun. Gzel Ka sene bu gayretinin sonu? Normal alma mddeti yirmibe sene, ondan sonra emekli olacaksn. Haydi otuz oldu, emekli oldun. Ondan sonra bitti zaten dnya. E, ebedi hayata inandn syleyen kii, ebedi hayatnn gerekli ilimlerini elde etmek iin niye gayret sarfetmiyor? te tefekkr etmek, buraya varmadan nce, bu basamaa gemek demektir. Mutlaka ilim sahibi olmak demektir. Ne kadar? Kendi miktar kadar. Herkesin bir merebi, ve bu merebinin yansrada kabileyeti var. O, Cenb- Hakkn ihsan ettii o kabiliyetini, irade-i czziyyesi miktarnda, kapasitesini doldurmakla ykmldr. O ykmll yerine getirecek, ondan sonra yine kendi miktarnca. Hereyin mutlak Allahu Sbhan ve Tealadr. Ondan gayr mutlak yoktur. Herey nispidir. O nispet dahilinde, tefekkrn yerine getirip, Cenb- Hakkn en ok nem verdii, btn hepsine teferruat bile diyebiliriz, en nem verdii unsur tevhiddir, birliktir. O tevhide anca yle ulalr. Hayri Aknc: Bir de ben msaadenizle, ilk vahye kadar geriye gtrdmzde ii, orada da bir tefekkr mnas olduunu dnyorum. kra bismi Rabbikellez halk Yaratan Rabbinin adyla oku! Oradaki okuma mnas bizim klasik mnada bildiimiz bir okumannda ok tesinde mer Turul naner: tesinde deil, tamamen gayrsnda! Hayri Aknc: Evet. Hatta okunacak birey yok. O toplumda hatta Kurn yazlana kadar bir kitap yok.Yani eitli iirler falan yazlyor ama okunacak belli bal bir kitap yok. mer Turul naner: Hayr, iir yazlmyor, iir syleniyor.

Hayri Aknc: te Kbenin duvarna hani aslanlar var. mer Turul naner: Bir onlar, bir Ukz panayr var. Hayri Aknc: Dolays ile Oku mnas, okuma derken yorumlama, tefekkr etme, dnme, kafa yorma anlamnda bir Oku. mer Turul naner: Evet. nk Reslullah Efendimiz Hiradayken tamamen bir tefekkr hlinde idi. Allahu Zlcell ve Cebrail Aleyhisselm, Resulullah efendimizin bildiimiz harfleri okuma, yazma bilmediini bilmiyor muydu ki Oku dedi. Oradaki Ikra o deil. Ben okuma bilmem. diye cevap verdiini sylyorlar; hani o Oku emrini yle anlatyorlar ya ufack kitaplarda. te Cebrail Aleyhisselm geldi, Peygambere Sen Peygamber oldun. dedi. Byle eyler yok da neyse. Cebrail Oku dedi, Peygamber Ben okuma bilmem. dedi, Cebrail onu skt, sonra bir daha Oku dedi, sonra Peygamber okudu. Bir kere Cebrail Aleyhisselm, Hazreti Peygamberin hizmetkrdr. yle skma ile yapamaz onu . Miraca giderken Efendimiz, Buraa binecei zaman Cebrail Aleyhisselm kanadn uzatt binek ta olarak. Efendimiz nezaketinden Olur mu yle kardeim dedi. Reslullah Efendimiz, Cebrail Aleyhisselma kardeim diye hitap ederdi. Cebrail Aleyhisselmda Reslullah Efendimize Ya Reslullah diye hitap ederdi. Ya Reslullah! Senin ayann tozu benim kanadmn ssdr, bas dedi. Cebrail Aleyhisselm, Efendimize birey veremez ki. nk ekmel-i mahlkat Efendimiz Aleyhisselmdr. Allahn bir grevlisidir, o baka mesele. Melek gibi insan ok yanl bir tabirdir. Melekler bizim iin yaratld, biz melek olmak iin yaratlmadk. Onlar bizim emrimizde. Melek gibi insan demek, drmek demektir. nsan halifetullahtr, melek halifetullah deildir. Hayri Aknc: deal mnada da sylyorsun; hani melekler gnahszdr ya, ona nispeten biraz kullanlyor demek ki. mer Turul naner: Gnahsz olmas marifet deil ki. Nefsi yok. Hrut ve Mrut hikayesini okusunlar Kurn- Kermdeki. Nefissiz olduu iin gnahsz olmak birey deildir ki. Nefis sahibi olduun halde gnahsz

24

ol bakaym. Onu da zaten Cenb- Hak istemiyor. Bana snmay, Ben daha ok severim. diye onu zaten istemiyor. Dolaysyle tabirlerimizi doru kullanmamz lazm. Reslullah Efendimizin Okuma bilmiyorum. demesindeki mna, Ben bu kadar zamandr kendi kendime dnyorum; bu kinat okuyamadm. Okuyamazsn. Hemen ikradan sonra Bismi Rabbikellez halk, halkal insne min alk Ufack bir su damlacndan seni yaratan Rabbinin adyla okursan, okursun. Orada tefekkrn Cenb- Hakkn yardm olmadan olmayacann iareti yat- beyinatn ilk inzali ile beraber balar. lk inzalden ikra ile balyor. Onsuz olmaz. Bu zikrle ilgili sohbetimizde El bi zikrillhi tatminnl kulb yetinde anlatlmak istenen eyin, Hibir meselenizde Beni devreye sokmazsanz, tatmine ulaamazsnz. Demek olduunu sylemitik. Tefekkrde de Allahu Zlcell devrede olmazsa tefekkr edilmez. Bu Efendimiz iin dahi vkidir. Ne zaman? Bismi Rab-bikellez. O Rabbin ismiyle oku, ki O yaratmtr. Tefekkr de yaratan O. Bu dncelerin doru bir ekilde neticelenmeleri iin, mutlaka Allahu Zlcell, Onun yardm, inayeti, ltfu, keremi talep olunacak. Allahsz hibirey olmaz. Hayri Aknc: Bir de ayn zamanda yle bireyde hissediyorum; az nce sylediiniz mna hakikaten ok yerinde; O olmadan, O talep edilmeden, Ondan talep edilmeden bu gereklemez. Bir de kinata yani mahlkata Onun adna bakmakYani tefekkr daha dorusu dnmeyi, fikri, tefekkr yapan ey, kinatn Allahn bir esiz sanat eseri olduunu, mahlkat olduunu grebilecek neticeye ulaacak ekilde bakmann tefekkr olduunu anlamak lazm. mer Turul naner: Tabi. Zaten o ileri gittii zaman, hads-i kudsde beyn olunan hl olunuyor. Benim yle kullarm vardr ki, attklar adm Benim admm, syledikleri sz Benim szm, baktklar gz Benim gzmdr gibi olur. diyor. Bu hibir zaman kulun Tanrlamas demek deildir elbette. Ama Allah yeryznde Allahln kullar vastasyla icr eder. Bu ok nemlidir. Hep en direkt yaptrr. nk halifetullah. Yani halifetullah sdece yksek ve yce bir sfat kazanm olmaktan ibaret deildir, ayn zamanda

bir grevdir. Tanrln kimseye vermez! lhl Zt- erifine mahsustur. O kadar. Onun gayrsndaki btn esmsnn tecellisini kullar vastasyla yapar. Bu dil, yani dallete sevkeden esmnn tecellisi, bizatihi blis ve eytandr. Ama bunun yeryznde, mesela ben imdi size kalkp Hadi burdan meyhaneye gidelim dediim zaman, Cenb- Hakkn bu dil esmsna ilenmi olur. nk sizi dallete sevkediyorum. Haydi kalk! Camiiye gidelim.dediim zaman Hadi hidayete sevkeder. Peki bunun Hadi ve Mudill esmsnn mazhar ve tecellisi yine kuldan oluyor. Dolaysyle Allah yeryznde Allahln kullar vastasyla yapar.demek, bu demektir. Yoksa Tanrln deil!.nk Tanrlk tapnmaktr. Tapnmak ancak Allaha mahsustur. Tapnlacak ey sdece Odur. Bir kuun ufack bir et parasn bir yerlerden alp yavrusunun azna koymas, o kuta Cenb- Allahn Rezzak isminin tecellisidir, ve o ku yavrusunu Rezzak ismiyle doyurur. O da onun rezzak. Bu Tanrlk deildir. Kiilerin yavrularna, oluklarnaocuklarna ekmek gtrmesi kiilerin rezzakldr. Hakimin hkmetmesi, herhangi bir mirin hkm vermesi Ahkam-l Hkimne muhalefet deildir. Ahkaml Hkimn Allahtr. Hayrur-Rzkn Allahtr. Ama bende rezzakm. Kendim kadar. Ben de hkm verebilirim. Kendim kadar. Onun iin Tanrlkla, Cenb- Allahn dier esmsn birbirine kartrmamak lazmdr. Hayri Aknc: Tefekkrde zellikle esmy, Cenb- Hakkn esmsn kinat zerinde grme abas olarak dndmzde hakiki mnasn herhalde karlyor. mer Turul naner: Ve mutlaka tefekkr ettiren de Odur, muvaffak eden de Odur. Ona snmaktan gayr hibir hususta kurtulu aresi yoktur. Hayri Aknc: Allah raz olsun hocam. ok teekkr ediyorum mer Turul naner: Ben teekkr ederim

* Bu sylei Dost TVde Hayri Akncnn sunduu ve . Turul nanerin konuk olduu Gnl kliminde adl programdan deifre edilmitir.

25

sufi bi-can olmak

Bidayette tasavvuf sufi bi-can olmaa derler Nihayette gnl tahtnda sultan olmaa derler Tarikatde ibaretdir tasavvuf mahv- suretten Hakikatde saray- srda mihman olmaa derler

Mevle Manev
Yard. Do. Dr. Sezai Kk

llah Tel insanlar ve cinleri, kendisine kulluk etsinler diye yaratmtr. Tarih boyunca da Hakka kul olduunun uuruna varamayan insanlar, hretin, servetin ve ehvetin esiri ve Onun mahlktnn kulu olmaktan kurtulamamtr. Zengin sanrz kendimizi lk fakiriz. Hrrz deriz amma ki hakikatte esiriz Msiv denilen bu lemden ebediyyete uzanmayan gnlleri zebn eden bu arzu(hret, servet ve ehvet) dini duygularn glenmesiyle ancak kalblerden uzaklar. Hereyi eya ile deerlendirmek, ona esr olmaktr. Allaha satlmayan insanlarn, mutlaka bir satn alnma bedelleri vardr. Ava giden avlanr demilerdir. Sahibi olduunu zannettiimiz eylerin bize ship olmas bir avlantr. Yusuf Nh bir beytinde bu hususu yle ifde ediyor: Bu fena sayd-gehinde acaba var m ola, Sayd iin kendisi sayd olduun anlar sayyd.

26

evlerde v Egitim
Kendi nefsine hkmn geiremiyen kimseler, bakalarna kul olmaktan kurtulamazlar. Mal, mlk, mevk ve rtbe ihtiras da, insan Haktan uzaklatrr. htiraslar bakalarnn kapsna yz srme alkanlna sebep olur. Bu duruma den insanlar gerek secdenin zevkini tadamazlar. Secdenin zevkine ermenin yolu kiinin kendi benliini terbiyeye tabi tutmasdr. Kl kadar kalsa vcdundan eser, Alamazsn kl kadar ondan haber! Kadim bir gelenek olarak tasavvuf ve tarikat messeseleri bu terbiyenin yolu kabul edilmitir. Hakka kul olmann gereklemesi seyr slk (mnevi yolculuk) ile mmkndr. Manev olgunlua ermek iin bz prensiplere riyet etmek arttr. Hibir ey kendiliinden meydana gelmez. Okumadan lim, gezmeden seyyah olunmad gibi, mcdelesiz ve murkabesiz de sf olunamaz. Dil esirin olduu gnden beri azadedir Msivya balanr m balanan vicdan sana Tasavvuf bir gnl terbiyesidir. Tasavvufun gayesi; Hakkn rzasn kazanmak iin nefisleri temizlemek ve terbiye etmekten, yani nefsi dine rm, dini nefs iin vicdan klmaktan, gzel ahlak sahibi olmaya almaktan, ksaca Allah ve Reslnn ahlakyla ahlaklanmaktan ibarettir. Cihan banda ey dil, Budur maksd- ins cin; Ne senden kimse incinsin Ne sen bir kimseden incin.

Tasavvufun hem konusu hem de gayesi dorudan insanla ilgili olduu iin, insan psikolojisi, terbiyesi ve ynlendirmesi asndan ortaya koyduu esaslar (seyr u sulk/dab ve erkn) asrlar boyunca dikkat ekici olmutur. Tasavvuf, kinatn en stn varl olan insanla ilgili faaliyetlerini, hedeflenen noktaya ulatrabilmek iin bir takm vastalar kullanr. Tasavvufun messeselemi hali tarikatlar, tarikatlarn eitim metotlar, manev eitim mekanlar tekkeler, tekkelerde icra edilen zikirler, deveranlar, semalar, tekke musikisi, edebiyat ve sanat, btn bunlar vuslat- ilah ve insan- kamil olma yolunda dervi iin birer vastadr. Gnmze kadar ulaan veya ulaamayan her tasavvuf yolu bu vastalar kullanarak, mensubunu kalben ve rhen eiterek vuslat- ilahiye ulatrmaya almtr. Bu yollardan biri de Mevlevliktir. Mevlana Celaleddin Ruminin XIII. asrda ortaya koyduu tasavvuf dnce etrafnda oluan Mevlevlik,

27

varlk gstermeye balad zamandan itibaren toplumu yakndan etkileyen tarikatlardan biri olmutur. zellikle manevi terbiyede ortaya koyduu usuller, musiki ve semann cezbedicilii, asrlar boyunca Mevlevlii tasavvufi terbiyede rabet edilen bir yol klmtr. Mevlevlikte tasavvuf terbiyesinin icra edildii ve Mevlev derviinin muhiblik veya dervilikle balayp 1001 gnlk ilesini tamamlayarak Dede unvann ald mekanlar, byk Mevlev dergh olan Mevlevhanelerdir. Bu tarz Mevlevhanelere sitane ismi verilir ve iinde, bir Mevlev bynn kabri (trbe), genellikle bu kabre bitiik semahane, harem, selamlk, mescid, meydan, matbah- erif (Mevlev dervilerinin terbiye edildii matbah) ve dervi hcreleri gibi ksmlar bulunur. Kk derghlara zviye ad verilir. Buralarda Mevlev dervileri yetimez ve dervilerin terbiye edildii mekan olan matbah- erif de yapnn mtemilat iinde yer almaz. Mevlev zviyeleri, bulunmu olduu yerleim yerlerinde Mevlevliin ve Mevlev kltrnn temsilcilii grevini yrtr. Bu Mevlevhaneler ayn zamanda yolculuk yapan Mevlevlerin de konaklad meknlardr. Tarikatlar arasnda adab ve erkana en fazla riayet eden yani en fazla seramonisi olan tarikat Mevlevliktir denilirse mbalaa edilmi olmaz. Adab ve erkana riayet, Mevlevliin her safhasnda kendini gsterdii gibi, derviin terbiyesi srecinde (seyr slk) daha belirgin olarak ortaya kar. Fakat uyulmas gereken her kuraln ayn zamanda arka plannda bir hayat felsefesinin olmas, derviin Mevlevlik adab ve erkanna riayetini zevk haline getirmitir. Mevlevlikte manevi terbiyeye tabi olanlar tarikat mntesipleri arasnda, muhib ve dervi/matbah can diye ikili bir derecelendirme sz konusudur. Seven anlamna gelen Muhib, bir eyh tarafndan bana sikke tekbirlenmi ve bylece Mevlevlik yoluna girmi kiidir. Filan muhibbndandr sz Mevlevlie intisab eden fakat dervilik ikrar vermeyen kimse iin kullanlr ki, bunlar Mevlevlerin ounluunu tekil eder. Muhibbin Mevlevlie intisab kk bir trenle gerekleir. Muhib olmak isteyen, sevdii ve kendisine muhabbet besledii bir Mevlev eyhine mracaat eder. eyh efendi tarafndan mracaat kabul edilirse, kendisine bir sikke tedrik edip, gusl abdesti alarak tayin edilen bir zamanda gelmesi sylenir. eyh, bizzat kendisi veya tensibiyle Sertabbah (aba), muhib olacak kimseyi aralarnda bir mesafe olmakszn soluna oturtur ve her ikisi de abdestli olarak yzleri kbleye dnk otururlar. eyh beraber okumasn taleb ederek tvbe tazammum eden duay okur. Daha sonra eyh,

muhibbin ban dizine koyar, sikkesini giydirir, tekbir eder ve bir fatiha der, her ikisi de fatihay okurlar, sonra grrler, yani birbirlerinin elini ayn anda perler. Bu basit trenden sonra eyh nevniyz da denilen muhibbi, derghtaki dedelerden birine teslim eder. Bu dede, muhibbin dedesi saylr, onun elinde Mevlev terbiyesine balar, tarikatn adab ve erkann renir ve sema mekedip mbted mukabelesi yaptktan sonra, mukabele gnlerinde dergha giderek dedesinin odasnda soyunup sema kisvesini giyer ve mukabeleye itirak eder. Muhib, dergh dnda ailesi, meslei megalesi olan biri olduu iin, darda sivil giyimli olabilecei gibi, Mevlev kyafetiyle de gezebilir. Sadece mukabele gnleri dergha gelip dedesinin hcresinde sema elbisesi giyerek mukabeleye katlabilir. Dedenin hcresi nevniyz iin ayn zamanda bir terbiye ve slk mektebidir. Bu hcrede nevniyza, Mevlevliin adab ve erkan retildii gibi, Mesnev okutularak bu yolun gerekleri hal ve hareketleri nevniyzn ruhuna nakedilmeye allr. Zamanla nasl yryecei, nasl yatp kalkaca, nasl konuaca, nasl yiyip iecei gibi gnlk davranlarndan, nasl dnmesi gerektii, dnyay ve eyay alglama hususunda baknn ne olacana kadar her trl ince ayrntlar, btn davranlar kontrol altna alnrcasna, bu hcrede verilir. Dervi bar ba gerek Gz dolu ya gerek Koyundan yava gerek Sen dervi olamazsn Dene elsiz gerek Sene dilsiz gerek Dervi gnlsz gerek Sen dervi olamazsn Ney flemeye, kudm meketmeye kabiliyeti olanlar, neyzen ve kudmzenlie, Mesnevyi anlama ve erh etme yetenei olanlar Mesnevhanla ynlendirilir, sanata ve iire kabiliyeti olanlarn da bu ynlerini gelitirmelerine dedeler rehber olur. Gn getike z ve szyle gelien nevniyz, Mevlev adab ve erkannn, nezaket ve zerfetinin bir temsilcisi olur. Mevlevlie intisap eden ikinci gruba; dervi, matbah can veya k gibi tabirler kullanlmakla birlikte bunlar iin dervi genel bir sfattr. Dervi, kelime anlam olarak; kap eii demektir ki, tevazu ve alak gnllk onun ayrlmaz vasfdr. Bu grupta olanlar, kendilerini tamamen Mevlevlik yoluna adam ve bu hususta

28

eyhine ikrar vermi (sz vermi), derghta hizmete soyunmu kimselerdir. D cihanda ister isen altn ola nmn Gir sikkesi altna Hazret-i Mevlannn 1927 ylnda Trk Yurdu Dergisinin XXVII. saysnda Mnib elebi ve dervilerinden ald malumatlarla Mevlevlikte Matbah Terbiyesi balkl bir makale yaynlayan Hmid Zbeyir (Koar), bu hususta ald malumatlar yle aktarr: Dervilie niyet etmeye ve balamaya ikrr denilir. k gelip Kazanc Dedeye soyunacam diye mracaat eder. O da tekkenin eyhine durumu arzeder ve ikrrn alr. Kazanc Dede; Dervilik zordur, ileyi krmak iyi deildir, dervilik ateten gmlek, demir leblebidir. A kalmak, dvlmek, haksz yere sz iitmek vardr. Dervilik lmezden evvel lmek demektir. Bunlara tahamml edersen gir der. krra yeni gelen nevniyza can tabir olunur. ntisabta esas dern muhabbettir. Can saka postunda gn oturup, kalp kalmayacan dnr. Ondan sonra yapabilirse kalkp hizmete soyunur. Saka postu matbahn kapdan girince solundadr. Can saka postunda iki

dizi zerine murakabe eklinde oturur, dier canlarn hizmetini seyreder. Mecburiyet olmadka konumaz. Bir ey de okumaz. Hizmete soyunduktan sonra Ayak olur. Ayak ortal sprr, odun getirir. zerine baka bir can gelinceye kadar devam eder. Ondan sonra Pazarc olur. Pazara gidip te-beri alr. Ayak semaya balamaynca sikke giyemez. Sema Semazen Ba talim eder. Mutfakta ufak bir ivi vardr. Sol ayan direk tutarak oraya basar, sa ayayla arh atar. Sa ayak ufk olarak sol ayak yanna atld cihetle gs ileriye hareket eder. Bu ameliye tekrar edilirse ikinci bir tur yapar, dnme hsl olur. Ayak ileriye atld takdirde ayn zamanda ileriye gidilmi olur. Bahrdir yin-i Monla Mevlev emvcdr Giy kulh- rifati gel kim sadet tcdr Nevniyz gn oturduu saka postundan ileye soyunma kararyla kalkar ve kararnda durduunu ifade ederse, Kazanc Dedenin huzuruna gtrlr, geldii elbisesiyle on sekiz gn ayaklk hizmetinde bulunur. Bu hizmette, canlara lazm olan eyleri getirir gtrr. Bir mddet sonra A Dedenin emriyle bir arakiye, matbah tennuresi ve elif-i nemed verilir. Bu ekilde geldii elbiseyi karp, dervi elbisesini giymi olur ki, artk ileye soyunmu bir dervitir.

29

Bu srette ileye soyunan slik Kazanc Dedeye teslim edilir. O da nevniyza yapmas gereken hizmetleri gsterir. Yukarda da ifade edildii gibi dervi, nce ayaklk hizmetini grr, bu esnada sema karr ve zaman gelince pazarc olur. Pazarcnn vazifesi tekkenin ihtiyalarn kendisine gsterilen dkknlardan almak, verilen grevin dna kmadan, gittii yerlerde oyalanmadan, vazifesini ifa edip hemen tekkeye dnmektir. Pazarc bu hizmeti gerei gibi yerine getirdikten sonra, yine Kazanc ve A dedelerin tensipleriyle, 1001 gnlk ilesi mddetince yerine getirmesi gereken derghtaki on sekiz grevden unlar yapmaya vazifelendirilir. Sofray kurup kaldrma vazifesiyle Somat, canlara ve dergha gelip gidenlere kahve yapma vazifesiyle eri Meydancs, derghn kandillerini temizlemek ve yakmak vazifesiyle eri Kandilcisi, dedelerin ve matbahn kahvesini dvp hazrlama vazifesiyle Tahmisci, canlarn yataklarn yapp kaldrma vazifesiyle Yatak, dardaki kandilleri uyandrmak (yakmak) vazifesiyle Dar Kandilcisi, baheyi ve etraf sprmek, temiz tutmak vazifesiyle Sprgeci, matbahn amdanlarna bakmak hizmetiyle erac, matbahtaki kaplarn, kalaylanmas ve temiz tutulmas nezareti hizmetiyle Dolap, bulaklar ykamak ve ykatmak hizmetiyle Bulak, derghta luzum ettike erbet hazrlama vazifesiyle erbeti, tuvalet, adrvan ve musluklarn temizlenmesi vazifesiyle brizci, dedelerin ve canlarn elbiselerini ykamak ve ykatmak vazifesiyle amarc, hcrede bulunan dervilere Tarikati veyahut A dedelerin emirlerini bildirmek vazifesiyle Dar Meydancs, matbaha yeni giren canlara yol gstermek ve onlar yetitirmek hizmetiyle Halife Dede, canlarn inzibatna bakarak onlara nasihat ve rehberlik vazifesiyle Kazanc Dede. Ebced hesabya Rza kelimesine denk gelen 1001 gnlk ile hizmetini bu vazifelerle tamamlayan dervi, Mevlevlere has bir merasimle Dede unvan alarak hcrenin olur ve kendisine derghta bir hcre tahsis edilir. Dilerse tekkede oturur, dilerse baka bir tekkeye gider. Bu tarz yetien Mevlev dedeleri arasndan, tekkeden kp bir ile megul olup evlenenler olduu gibi, tekkede kalp kabiliyetine gre dervilere ve muhiblere Mesnev okumak, musiki dersleri vermek veya ayin mekettirmek gibi hususlarda rehberlik edenlerde olur. Yukarda sralanan tekkedeki on sekiz vazifeyi 1001 gnlk ile mddetince yerine getirmeye alan dervi, bir sabr ve rza adam olarak, kendisinden nce bakalarna hizmet etmeyi ibadet ve hayatnn gayesi

grr ve nefsini zaaf ve karlarnn esiri yapan benlik duygusundan arndrmaya gayret eder. sm-i Celal zikri, ezkar ve evradn aksatmadan yerine getirerek manen de terakkisine devam eder ki bu terakki hayat boyunca srecektir. Mehur Mevlevlerden smail Ankarav (. 1631) Minhcul-Fukara isimli eserinde bu manevi terakkinin mertebelerini ayrntl olarak izah etmitir. Mevlev derghlar ilk bakta sadece dini nitelikte merkezler, bir yin ve ibadet mekanlar gibi grnse de, aslnda asl hedefi musiki, sema ve dergh hizmetlerini birer vasta klarak bir sanat ve eitim merkezi, bir moral sisteminin uygulama mekan ve kendisine has zellikleriyle bir akademi niteliindedir. Bu derghlarda her ey en ince ayrntlarna kadar belirli kurallara baldr. Hi kimsenin bu kurallar bozma ve kurallarn dna kma yetkisi yoktur. Grnmeyen bir otorite derghn btn havasna sinmitir. Sofrada kan nasl tutulacandan, suyun nasl iileceine, tennurenin nasl giyileceinden, selamlama, emir alma, pabu karmaya, oturmaya, kalkmaya kadar, ksaca gnlk hayatn btn davranlar bu kurallarn altnda dzenlenir. Derghta terbiye gren dervi, eitiminin sonunda, Mevlev uslbunun topluma sunmaya alt insan tipinin zelliklerini ve mesajlarn tar. Bu insan her eyden nce, toplum dzenine ve baka insanlara son derece saygl, daima muhatabnn p planda alarak, kendisini arka planda tutmasn bilen bir kiidir. Konumas, yry, hareketleri, gl, yemek yiyii lldr. Bu gn dilimizde eskisi kadar kullanlmayan ve daha ok Mevlana soyundan gelen zevata nvan olan elebi Efendi terimi, Mevlev terbiyesinden gemi btn dervilerin bu sfat resmen kullanamasalar bile davranlarna sfat olmutur. Mevlevlerin aldklar manevi eitim ve hayatlar boyunca tabi olacaklar Mevlevlik yolu, davranlarna aksettirdii gzellikler kadar, gnlk konumalarna da bir takm zerafet ve nezaket kelimeleri yerletirmitir. Agah olmak, ak- niyaz etmek, ganisi olmak, gnl etmek, sr olmak, hak vere gibi kelimeler Mevlev zarafetini yanstan kelimelerden bazlardr. Yine onlarn dilinde, yakmak, sndrmek, kapatmak, gmmek gibi olumsuzluk ifade eden kelimelere yer yoktur. Onlar yakmak yerine uyandrmak, atei sndrmek yerine atei dinlendirmek, gmmek yerine srlamak, kapatmak yerine sr etmek demeyi daha zarif bulmulardr. Her Mevlev olaylar daima hayra yormaa, hayr sylemeye ve hayr zerinde olmaya kendini mecburdur. Onlara gre, btn yaratlmlarn sorumluluunu

30

Mevlev derghlarndaki eitim ynteminin temel hedefi, her ynyle huzurlu, kendi i dnyasnda bar ve skuneti temin etmi ve bunu topluma yanstabilme kabiliyeti kazanm model insanlar yetitirmektir.

zerinde tayan insan, hadiselere olumlu yaklarsa olumlu sonular alr. Bu Hz. Peygamberin; Ya hayr syle, ya sus hadisinin hayata geirilmesidir. Bu sebeple Mevlevlerin dilinde; deceksin, hasta olacaksn, kaybedeceksin, piman olacaksn olumsuz ifadelerinin yerini dmeyesin, hasta olmayasn, kaybetmeyesin, piman olmayasn gibi olumlu ifadeler almtr. Mevlevlerin davranlarnda ve lisanlarnda ortaya kan bu incelik ve zarafet ayn zamanda, her Mevlevnin yine ruh incelii gerektiren, iir, hat, musiki, tezhip, minyatr, oymaclk, nakkalk, iekilik, camclk gibi bir megalesinin olmasn da mecbur klmtr. Osmanl musiki, sanat ve edebiyat zerine yaplan aratrmalar bu manzaray aka ortaya koymaktadr. Mevlev derghlarndaki eitim ynteminin temel hedefi, her ynyle huzurlu, kendi i dnyasnda bar ve skuneti temin etmi ve bunu topluma yanstabilme kabiliyeti kazanm model insanlar yetitirmektir. Bu da ancak salkl bir beden, sakin bir ruh yaps, salam bir sinir sistemiyle mmkndr. Bunu Mevlevliin ilim ve amele dayal manevi eitim sistemi ortaya koymutur. Bu sistemin el kitab Mevlanann en nemli eseri Mesnev, arnma ve kendini bulma vastas da musiki ve sema olmutur. Dinle szm sna direm zge eddr Dervi olana lazm olan ak- Huddr Akn nesi var ise muka fedadr Sema saf cana ifa ruha gdadr. Btn bu manevi eitim gayretleri neticesinde varlacak noktay Eflaki, Menkbul-Arifin adl eserinde Mevlanadan canl bir anekdotla yle aktaryor: Bir gn Mevlana hazretleri hamama gitmiti. Hamamn ortasnda bada kurup oturmu, manalar sayordu. Arkadalar da heyecan sayordu. Birden bire ayaa kalkt ve; Aramzda Mevlev kimdir? diye defa bard.

Btn mridler susup hibir ey sylemediler. Mevlana; Eer bu hamama bir yabanc gelse ve hamamn soyunma yerinde mridlerin elbiselerini grse, derhal Mevlnann dostlarnn burada olduunu anlar. imdi elbise ve sarklarnz sizlerin muarrifleriniz (tarif eden yani sizlerin Mevlevi olduunuzu gsteren) oluyor da sizler niin ruhlar ve elbiselerinizin muarrifleri olmuyorsunuz? Sizin ilerinizin de ilh marifet ve hakikatle sslenmi olmas lazmdr. nk Allah sizin sretlerinize bakmaz, kalbinize bakar buyurulmutur. Bu itibarla her bakmdan manev bir Mevlev olunuz buyurdu. Mevlana burada, Mevlevnin iman ile ameli, inanlar ile davranlar, ekli ile ruhu arasnda tutarllk olmas gerektiine iaret etmektedir ki, bir insann bu uyumu ve tutarl formasyonu kazanabilmesi iin belirli bir eitimden gemesi gerekmektedir. Bu eitimin mekanlar Mevlanadan sonra Mevlevi dergahlar olmutur. Yararlanlan Kaynaklar:
Ahmet Eflak, Menkbul-rifn, (trc. Tahsin Yazc) MEB Yaynlar, stanbul 1989. smail Ankarav, Minhcul-Fukara, (trc.Saadettin Ekici) nsan Yynlar, stanbul 1996. Abdlbaki Glpnarl, Mevlanadan Sonra Mevlevilik, nklab ve Aka Kitabevleri, stanbul 1983. Abdlbaki Glpnarl, Mevlev Adab ve Erkan, nklab ve Aka Kitabevleri, stanbul 1963. Hmid Zbeyir (Koar), Mevlevlikte Matbah Terbiyesi Trk Yurdu Dergisi, C. V, say: XXVII, s. 280-286. Nezihe Araz, Bir Eitim Yntemi Olarak Mevlevilik, Mevlana Gldestesi, Ankara 1974, s. 35-42. Barihda Tanrkorur, Bir Eitim Mimarisi: Mevlev Matbah- erifi, 1. Milletleraras Mevlana Kongresi (Tebliler) Konya 1987, Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1988, s. 271-298.

31

Sab iken semya old Veller zre her vech ile

Bulur her demde rhniyy rir resiz dertliler

der deryda hem bedre Hemn ar olur l-bd

Kermt ann gnden a Grh- rifan ire b

Cihnda evliynn her b Sekiz yanda zhir old

Giren ann tarkna o Hudm sevgl dostla

eb-i mircda gsterd Melik oldlar ol gice h

der zvvrna ikrm u Seni mahrm komaz sen ol

O hin bende-i edn Bu li ch bah itmi

32

n seyrn- Mevln e var rchan- Mevln

yetinden mrde dile cn re dermn- Mevln

e olan muztarlara imdd dd sana ihsn- Mevln

ayan her n zuhr eyler lenddir n- Mevln

biri gsterdi brhnlar d bil brhn- Mevln

olur Mevly tz vasl ar dervn- Mevln

di an Yezdn Habbine heb hayrn- Mevln

u inm ol kerem kn l hemn mihmn- Mevln

sdr b-re Kudds ana Yezdn- Mevln. Kuddsi (k.s.)

33

Veftnn 99. Ylnda;

H. Fahreddn Dede

Bahrye Mevlevihnesi Seyhi

34

 Dr. Timuin EVKOLU

evlevlik tarihinin yakn dnemdeki en nemli ahsiyetlerinden biri olan Bahriye Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahreddn Dede Efendi, ayn zamanda Klsik Msikmizin son dnemdeki en byk stdlarndandr. 1

Hayat Bahriye Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahreddn Dede, 15 Ekim 1853 tarihinde Beikta Mevlevhnesinde domutur.2 Babas Beikta Mevlevhnesi eyhi Yeniehirli Hasan Nazf Dede, annesi Zbeyde Havv Hanmdr. Hseyin Fahreddn Dedenin doumu babasna mukbele esnsnda bildirilmi, o esnda Hseyn yn-i erf okunduundan Nazf Dede oluna Hseyin adn vermitir.3 Hseyin Fahreddn Dedenin sikkesi henz 4 yalarnda iken, stanbula gelen Mehmed Said Hemdem elebi tarafndan tekbrlenmitir.4 Beikta Mevlevhnesi eyhi neyzen Mehmed Said Dedenin 1853 ylnda veft zerine bu mevlevhneye eyh olan Hasan Nazf Dede h.1278 (1861-1862) ylnda veft etmitir. Hseyin Fahreddn Dede, o dnemde elebilik makmnda bulunan Sadreddn elebi tarafndan henz 7-8 yalarnda iken babasnn yerine eyh olarak tyin edilmitir. Nazf Dedenin veft etmeden nce, Hseyin Fahreddn Dedeye 18 yana geldiinde verilmek zere teberrken bir hilfetnme dzenledii kaynaklarda yazldr. Ancak Hseyin Fahreddn Dedenin iczeti, daha sonra Karahisr Mevlevhnesi eyhi Ahmed Kemleddn elebi ve Kahire Mevlevhnesi eyhi Hseyin Azm Dede tarafndan yenilenmitir. eyhlie tyin edildiinde ocuk yata olan Hseyin Fahreddn Dedeye, erginlik ana gelene kadar Beikta Mevlevhnesinin abas Hac Rid Dede veklet etmitir.5 23 Mays 1872 tarihinde Yenikap Mevlevhnesi eyhi
2 Hseyin Fahreddn Dede, Mntehabt- Fahr, s. 320, nal, Ho Sad, s. 192, Tarih evirme Klavuzu, c. V, s. 161. 3 zalp, a.g.e., c. II, Sayfa 43; Kk, a.g.e., s. 152 ve 153. 4 Hseyin Fahreddn Dedenin Mecmudaki notunda bu tarih 11 evvl 1273 Perembe olarak kaytldr, bu tarih 4 Haziran 1857 Perembeye gelmektedir. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 320. 5 zalp, a.g.e., c. II, Sayfa 43 ve 44; ztuna, a.g.e., c. I, s. 285; nal, a.g.e., s. 192; Kk, a.g.e., s. 153.

Hseyin Fahreddn Dede, 15 Ekim 1853 14 Eyll 1911 tarihleri arasndaki yaklak 58 yllk mrn msik ile geirmi, icrcl, mzikologluu, hocal ve bestekrlyla msik tarihinde sekin bir yere sahip olmutur. Bu almada Hseyin Fahreddn Dedenin hayat anlatlmakta ve msik yn zerinde durulmaktadr.
1 Zekzde Ahmed vd., Hseyin Fahreddn Dedenin doum tarihini 10 Muharrem 1271 (3 Ekim 1854 Sal), veft tarihini ise 21 Ramazan 1329 (15 Eyll 1911 Cuma) olarak vermektedir. Bu tarihler Hseyin Vassfn Sefne- Evliysndan alnm olmaldr. bk. Mevlev yinleri, c. XVI, f. XXXII, s. 836, Sefne-i Evliy, c. V, s. 193 ve 195, Tarih evirme Klavuzu, c. V, s. 164 ve 350; Ayrca bk. Saadettin Heper 1854-1911 seneleri arasnda yaadn bildirmektedir. Mevlev yinleri, s. 553; Abdlbki Glpnarl, bestekrn veft senesini 1911 olarak gstermektedir. Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 457; Ylmaz ztuna da bestekrn doum tarihini 3 Ekim 1854, veft tarihini ise 15 Eyll 1911 olarak vermektedir. Trk Msiksi Akademik Klasik Trk Sanat Msiksinin Ansiklopedik Szl, c. II, s. 285 ve 286; Nazmi zalp, Hseyin Fahreddn Dedenin 10 Muharrem 1271h. (1854m.) senesinde doup, 1911 senesinde veft ettiini bildirmektedir. Trk Msiksi Tarihi, c. II, s. 43, 44 ve 46; bnlemin Mahmut Kemal nal, Hseyin Fahreddn Dedenin h.1270 (1853) senesi Muharreminin onikinci aramba gn Beikta Mevlevhnesinde doduunu bildirmektedir ancak 15 Ekim 1853 tarihine karlk gelen bu gn aramba deil Cumartesidir. naln bu tarihi Hseyin Fahreddn Dedenin Mecmusndan ald anlalmaktadr. Ho Sad, s. 192, Mntehabt- Fahr, s. 320, Tarih evirme Klavuzu, c. V, s. 161. nal, veft tarihi olarak ise 1327 Eyllnn birinci perembesini gstermektedir ki rm olan bu tarih 14 Eyll 1911 Perembe gndr, buna gre Hseyin Fahreddn Dedenin veft hicr tarihle 20 Ramazan 1329 olmaldr. Ho Sad, s. 202, Tarih evirme Klavuzu, c. V, s. 350; Sezai Kk, Hseyin Fahreddn Dedenin doumu iin Mecmusnda yer alan ve naln da verdii tarihi 12 Muharrem 1270/1853 aramba olarak aktarmakta ve dipnotta Sefne-i Evliyda verilen 10 Muharrem 1271/1852 tarihini eklemektedir ancak bu sene 1852 deil 1854 olmaldr. Kk, Hseyin Fahreddn Dedenin veft tarihini ise Musavver Nevsl-i Osmn, Sefne- Evliy, Mecmu-y Teky, nal ve Muzaffer Erdoann verdii bilgilere gre 2 Ramazan 1329-1 Eyll 1327/1911 Perembe olarak gstermektedir. Burada 20 Ramazann dizgi esnsnda sehven 2 Ramazan olarak yazld anlalmaktadr. Mevlevliin Son Yzyl, s. 152 ve 162, Tarih evirme Klavuzu, c. V, s. 350.

35

Osman Selhddn Dedenin kz Ftma Aliyye Hanmla evlenen Hseyin Fahreddn Dedenin bu evlilikten Ftma Mmine, Hasan Nazf, Ftma Fasha ve Ftma Destin adlarnda drt ocuu olmutur.6 Cumhuriyet Dneminde yaplan Mevln htifllerinde semzenbalk ve postninlik yaparak Mevlevlik kltrn temsl eden Selman Tzn (1905-1995), Hseyin Fahreddn Dedenin, 1906 ylnda henz 24 yanda iken veft eden7 kz Ftma Fasha Hanmn oludur.8 Sultn Abdlazz 1868 ylnda raan Sarayn yeniden yaptrmak iin Beikta Mevlevhnesini istimlk ettirmi, Hseyin Fahreddn Dede, ilesi ve dergh mensblar, Makada yeni bir mevlevhne yaplncaya kadar iki yla yakn bir sre Fndklda Karacehennem brhim Paann konanda ikmet etmilerdir.9 Makadaki Mevlevhneye tannca Rid Dedenin vekleti sona ermi ve Hseyin Fahreddn Dede asleten postninlie atanmtr. Kaynaklarda Hseyin Fahreddn Dedenin 29 Ocak 1870 tarihinde eyh olarak ilk mukbelesini ynettii yazldr.10 1870 ylnda tanlan Makadaki Mevlevihne de be yl kadar sonra, bu kez bir asker kla yaptrlmak zere istimlk edilince, Hseyin Fahreddn Dede, ilesi ve dergh mensblar yine iki yla yakn bir sre, Nazf Dedenin mntesblerinden Hatab Emn Hseyin ve Mustafa Efendilerin Eypsultn Bahriyesindeki yallarna yerlemilerdir. Nihyet 1877 ylnda Bahriye Mevlevhnesinin yapm tamamlanm ve dergh tanmtr.11 Hseyin Fahreddn Dede, babas Beikta Mevlevhnesi eyhi Hasan Nazf Dede ile bu Mevlevhnenin babasndan nceki eyhi Mehmed Said Dedenin nlarn Beikta Mevlevhnesinden Makaya
6 Hseyin Fahreddn Dedenin Mecmusnda evlenme tarihi 15 Rebulevvel 1289 Perembe olarak yazldr. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 284; ztuna ise Hseyin Fahreddn Dedenin evlenme tarihini 22 Haziran 1872 olarak vermektedir. a.g.e., c. I, s. 285. 7 Hseyin Fahreddn Dede, kznn gen yata veft etmesi zerine uzunca bir mersiye yazmtr. Bu mersiye, Mecmusnda bulunmaktadr. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 293, 294, 295 ve 296. 8 ztuna, a.g.e., c. I, s. 285 ve 286. 9 Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 281; ztuna, a.g.e., c. I, s. 285. 10 Hseyin Fahreddn Dedenin Mecmusnda bu tarih 27 evval 1286 aramba olarak vermektedir ancak bu tarihe karlk gelen gn, 29 Ocak 1870 Cumartesidir. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 281. 11 Hseyin Fahreddn Dedenin Mecmusnda bu tarih 18 Rebulevvel 1294 aramba olarak verilmektedir ancak bu tarih 2 Nisan 1877 Pazartesi gnne gelmektedir. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 281.

ve oradan da Bahriye Mevlevhnesinin trbesine nakletmitir.12 niden beliren ve bir gn sren rahatszl sonucu 14 Eyll 1911 tarihinde veft eden Hseyin Fahreddn Dede, Eypsultn Cmiinde klnan cenze namaznn ardndan, Bahriye Mevlevhnesine, babas Nazf Dedenin sa yanna defnedilmitir.13 Hseyin Fahreddn Dede iin skdarl Tlat Beyin drd mcevher tarihi: Gitd Hseyn_Efend dergh- zul-Cell (1329). Rd Beyin tarih msra: Gitdi irfn- gher, ey-vah Hseyn- Mevlev (1329). Manisal brhim Zuhr Dedenin tarih msra: Dr- Cennetd Hseyn olsun, Alnin hem-dem (1329). smet Beyin tarih msra ise: Ak- Mevln il gitd Hseyn- Mevlev (1329)dir.14 Kiilii Hseyin Fahreddn Dede kaynaklarda, gzel yzl, nrn ehreli, nktedn ve henkli ifdelerle muhatabn kendisine hayrn brakan zarf ve rif, insan gzeli bir mevlev olarak tantlr.15 nal, Hseyin Fahreddn Dedeyi yle anlatyor: O, derghta, Mevlnnn gezen rhu; Itrnin, Kutbnny Osman Dedenin nameleri idi.16 zalp, Hseyin Fahreddn Dedeyi alak gnll, asil, etkili ve gzel konuan, gzel yzl, nktedn, eli ak, hayrsever, eyhliin btn inceliklerini nefsinde toplam bir kimse olarak tarif ederek tasavvuf ilminde
12 Hseyin Fahreddn Dede Mecmusnda babas Hasan Nazf Dedenin nnn h.1285 senesinde Beikta Mevlevhnesinden Makaya, h.1292 senesinde de Makadan Bahriyeye nakledildiini bildirmektedir. Said Dedenin nnn Bahriyeye nakledildiini belirtmektedir. Hseyin Fahreddn Dede, a.g.e., s. 316 ve 313. 13 ztuna, a.g.e., c. I, s. 285; Osmnzde Vassf, a.g.e., c. V, s. 195; Kk, a.g.e., s. 162; zalp, Hseyin Fahreddn Dedeyi muayene eden doktorun koleradan phelenerek Mevlevhnenin karantinaya alnmasn istediini, bundan byk bir telaa kaplan Dedenin ertesi gn veft ettiini bildirmektedir. a.g.e., c. II, s. 44. 14 ztuna, a.g.e., c. I, s. 285. 15 nal, a.g.e., s. 192; Kk, a.g.e., s. 159. 16 nal, a.g.e., s. 192.

36

ve Mesnev okumadaki ustalndan bahsetmekte, Mevlevhnede msik, tasavvuf, Franszca ve Mesnev dersleri verdiini anlatmaktadr.17 Veled elebi, htralarnda Hseyin Fahreddn Dedeyi orta boylu, dolgun ehreli, sarn, sar sakall ve ok bykl diye tarif etmekte, Dedenin gerek tarkat ve ilim evrelerinde, gerekse devlet erkn nezdinde nemli bir yeri olduunu belirtmektedir.18 ztuna ise Hseyin Fahreddn Dedeyi kumral sakall, beyaz tenli, orta boylu, pos bykl, yznde iri benli, gzlkl, yakkl bir adam olarak tarif ederken, mtevz, nzik, ekingen, yumuak huylu, terbiyeli, nktedn, iyi konuur, cmert ve hayrsever olarak nitelemektedir.19 Hseyin Fahreddn Dedenin eyh olduu dnemde her trl siysetten uzak duran Bahriye Mevlevhnesi, devrin nemli bir kltr ve sanat merkezi hline gelmi, ziyretilerle dolup tamtr.20 Hseyin Fahreddn Dede, derghn kudmzenbas rif Dedenin veft zerine devrin en byk msik std olan hocas Mehmed Zek Efendiyi, ile karmad hlde dede nvn vererek kudmzenbala getirmitir.21 Ayrca, skdar Mevlevhnesi eyhi Ahmed Celleddn Dedenin araclyla yine devrin en kudretli neyzenlerinden biri olan Galata ve skdar Mevlevhneleri neyzenbas Azz Dedeyi derghn neyzenbalna getirmitir.22 Bahriye Mevlevhnesinin devrin nemli bir msik merkezi hline gelmesinde, Zek ve Azz Dedelerin hi phesiz byk katklar olmutur. Derghn bir dier neyzenbas olan Slih Dede de devrinin en kudretli neyzenlerinden biridir. Ayn zamanda Hseyin Fahreddn Dedenin ney hocalarndan biri olan Slih Dede, Beikta Mevlevhnesi eyhi neyzen Said Dedenin vey kardei ve Neyzen Yusuf Paann vey amcasdr. naln da nemle iaret ettii gibi, Mevlevhnelerde din eserlerin yan sra msik sanatmzn heserlerinden krlar, murabbalar, naklar, semler ve arklar gibi Trk msiksi formlarnn btn eitleri mek edilirdi.
17 zalp, a.g.e., c. II, Sayfa 46. 18 Kk, a.g.e., s. 159 ve 160. 19 ztuna, a.g.e., c. I, s. 286. 20 ztuna, a.g.e., c. I, s. 286. 21 ztuna, a.g.e., c. II, s. 516. 22 nal, a.g.e., s. 95; Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, c. II, s. 506; zalp, a.g.e., c. I, s. 645.

Bahriye Mevlevhnesinde haftada iki gn kurulan msik meclslerinde dnemin en nemli msikinslar fasllar mek ederlerdi. Bu fasllara Hseyin Fahreddn Dedenin yan sra hocas Zek Dede, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmed Celleddn Dede, Galata Mevlevhnesi eyhi Atullah Dede, Talburun Dergh eyhi Sdeddn Efendi, Hfz evki Bey, Ortakyl (Meden) Azz Efendi, Tanbr Keml Bey, Yenikyl Hasan Efendi, Bolhenk Nr Bey, Suphi Ezgi, Rauf Yekt Bey, Tophneli Sabri Bey, Drafakal Muallim Kzm Bey (Uz), Belediye muhasebecilerinden Sdk Bey, Mstantik (Sorgu Hkimi) Avn Bey katlrlard. Muzikal (Muallim) sml Hakk Bey ve Zek Dedenin torunu Mnir (Kkten) de derghn mdvimlerindendi.23 Hseyin Fahreddn Dedenin nktedn kiiliinin Bahriye Mevlevhnesine btnyle yansd anlalmaktadr. naln naklettiklerine gre, o dnemde derghta yalnz msik sohbetleri deil, tasavvuf, edeb sohbetler de yaplr, bu sohbetlere ou zaman akalar karrd. Derghn selmlk dairesinde kurulan msik meclslerinin birinde Hfz evki Efendi, Hac rif Beyin Bir gonceye bir hre nigh eyledi blbl msra ile balayan Karcar arksn okuyordu. Hseyin Fahreddn Dedenin sk sk akalat Gelibolulu erkes Ahmed Dede de dinleyenler arasndayd. Hfz evki Efendi, Mtem-zede zannetti grp dd-i siyhn olan meyn msran hatrlayamaynca, Hseyin Fahreddn Dede, bu msra Ahmet Dede zannetti grp sivri klhn olarak hatrlatmt. Derghta, ilesini doldurup dede olarak anlanlar iinde hattat, ir, oymac, msikins, boncukla bezenmi kurun yzkler yapan ve ndde gller yetitiren mevlev dervilerinin yan sra ok tuhaf ve garip kimseler de bulunmaktayd.24 Glpnarlya gre Hasan Nazf Dede bir bektden daha ar alevdir. Hseyin Fahreddn Dede, her ne kadar babasn kk yata kaybetmi ve ondan bu konuda yeterince feyz alamamsa da yetitii derghn havas ona babasnn merebini kazandrm, babasndan devrald miras daha da zenginletirerek, Bahriye Mevlevhnesini, deta Bekt-Melm merep Mevlevlerin merkezi hline getirmitir. Nazf Dede ile balayan Ehlibeyt yanls tasavvuf anlay, daha sonra Hseyin Fahreddn Dedenin olu Kk Hasan Nazf Dede ile de devam etmitir.25

23 nal, a.g.e., s. 197. 24 nal, a.g.e., s. 197, 198 ve 199. 25 Glpnarl, a.g.e., s. 211.

37

Yusuf Paa, eyh Abdlhalm Efendiden ney, nazariyat, Hamparsum notas, dn ve dier repertuar ile Muzika-y Hmyn mensblarndan fltist Hac Rtib Efendiden Bat Msiksi ve Bat notas renmitir.26 Rauf Yekt Bey, Hseyin Fahreddn Dedenin Mutfzde Hac Ahmed Efendiden mekettii ndir msik eserleri arasnda Kutbnny Osman Dedenin Mirciyesine dikkat ekmektedir. Bu heserin Hseyin Fahreddn Dedenin Mutfzdeden mek ettii hlinin dier icr edilenlerden ok farkl olduunu belirterek, Hseyin Fahreddn Dedenin bu muhteem eseri Nev Bahri hari olmak zere, Zek Dedenin torunu Mnir Bey (Kkten) ve Talburun Dergh eyhi Sdeddn Efendiye mekettiini sylemektedir.27 crcl Rauf Yekt Bey, Hseyin Fahreddn Dedenin neyzenlii ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Neyzenlikteki olaanst kudretleri, rhlar okayan hznl ve kvrak namelerle cn ve gnl kulan ilh bir etkiyle doldururdu. Yumuak ve gzel sesleri ise, kutsal nefesleri gibi etkileyiciydi; kendine zg, gnle yerleen tavrlar ile nameye baladklarnda akla coup kendinden gemi hl ehli kiiler bu mnev zevke ortak olur, rhlarnn yce lemlere ykseldiini hissederlerdi.28 nal ise Hseyin Fahreddn Dedenin neyinden kard sesin asletini artk hi bir neyzenden duymann mmkn olmadn ve o ilh sesin artk yok olduunu sylemektedir.29 ztuna, Hseyin Fahreddn Dedenin Kazasker Mustafa zzet Efendiden sonra, son asrda yetien neyzenlerin en iyisi olarak kabl edildiini sylemekte, fosurtusuz, ayn zamanda fevkalde mzikalite ile ykl virtzlnn esizliini vurgulamakta, tanbr da aldndan, sesi ve okuyuunun gzelliinden ayrca klsik repertuara hkimiyetinden bahsetmektedir.30
26 ztuna, a.g.e., c. I, s. 285, 286, 586, 587, 624 ve 626; zalp, a.g.e., c. II, Sayfa 44 ve 45; Ayvazolu, Neyin Srr, s. 33; nal, a.g.e., s. 192. 27 Nevsl-i Osmnden nakleden nal, a.g.e., s. 200 ve 201. 28 () Neyzenlikteki iktidar- fevkaldeleri dinliyenlerin malmu olup ruhnevz, hazn ve gayet kvrak nameleriyle smah- dil cne lhut bir tesir-i czibedr ifza ederler idi, savt- ltifleri ise enfs- kudsiyeleri gibi messir olduundan kendilerine mahsus bir ed-y dilnin ile name-ser olduklar vakit hissedr- zevk-i mnev olan erbb- vecd hl rhlarnn avlim-i ulviyeye doru ykseldiini duyarlar idi. Aktaran nal, a.g.e., s. 201 ve 202. 29 nal, a.g.e., s. 192. 30 ztuna, a.g.e., c. I, s. 286.

Eitimi ve Msik renimi Hseyin Fahreddn Dedenin eitimine zel ilgi gsterilmitir. lkokuldan sonra Beikta Rdiyesini bitirmi ve Mevlevhnede zel eitim grmtr. Ablasnn ei byk ir Yeniehirli Avn Beyden tasavvuf, Vezir Smi Paadan Mesnev; daha sonra kaynpederi olan Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman Selhaddn Dededen ve Manisal Hseyin Hilm Efendiden Arapa, Hindli skender Efendi ve Belhli Abdlfetth Efendiden Farsa, yine Hindli skender Efendiden Franszca; Byk Dede Efendinin rencileri Yalkzde, Mutfzde ve Zek Dededen msik, neyzenba Slih Dede, Neyzen

38

zalp, Hseyin Fahreddn Dedenin gl bir saz ve sz icrcs, neyzenlikte ve hnendelikte ann gerek bir ustas olduunu, o dnemlerde onun kadar gzel ney fleyen bir baka sanatkrn daha olmadn ifde etmekte, neyzenliinin yannda tanbr da aldn belirtmektedir. Hseyin Fahreddn Dedenin hfzasnda saklad eserlerin okluu ve salaml ile nl olduunu ekleyen zalp, Mirciyeyi tam olarak bilen bilgin bir muskins olduuna dikkat ekmektedir.31 Suphi Ezgi ise Hseyin Fahreddn Dedenin ok gzel ney flediini, taksimlerinde kusursuz, falsosuz, olaanst gzellikte cmleler kurduunu sylemektedir.32 Kaynaklardan Hseyin Fahreddn Dedenin Bat Mzii ile de megl olduunu reniyoruz. Yeeni Hseyin Avni Aktu anlatyor: Hl gzmn nndedir, on yanda kadar vardm; bir yaz gn idi. Bahriye Mevlevhanesinin gnele dolu sofalarnda, iki billur ses dolayor, lkin bu ses kimseyi alkadar etmiyordu. nk ne bir yin, ne bir kr, ne de bir beste idi. eyh Hseyin Efendi ile derghn mdavimlerinden ve Muzika-i Hmyndan mtekait Hac Rtip Bey, bu iki mbrek sim, bir nota defterinin banda, ikisi de ayakta, daym nsfiye, Hac Rtip Bey de flt ile hi duymadm namelerle dolu bir hava alyorlard. Bu ufak konser bitmiti. Hseyin Efendi bana dnerek; Olum! bu aldmz hava nedir, biliyor musun? dedi. Sustum, Tabi bilmezsin, hem nereden bileceksin, bu aldmz hava alafranga msikden bir paradr. Mehur, open denilen deerli bir ztn yapt bir bestedir. imdi sen onlar anlayamazsn, sonradan belki renirsin, bunlar gzel eylerdir dedi.33 Aktu, Neyzen Emn Dedeyi ilk defa days Hseyin Fahreddn Dedenin ktphneli odasnda grdn belirterek, Emin Dede, eyhi Hseyin Dede Efendi ny flerken vecde gelir, sandalyeden kalkar, yere oturur, dizlerini per, o byk std hayrnlkla dinlerdi diyor.34 rencileri ve Msik Sanatna Hizmetleri Hseyin Fahreddn Dedenin en nemli hasletlerinden birinin retme sevgisi ve gayreti olduu nakledilenlerden anlalmaktadr. zalp, Hseyin Fahreddn Dedenin veftna kadar
31 zalp, a.g.e., c. II, s. 45. 32 Aktaran zalp, a.g.e., c. II, s. 45. 33 Aktaran nal, a.g.e., s. 193 ve 194. 34 nal, a.g.e., s. 177.

bildiini retmeye devam ettiini sylemektedir.35 Gerekten de msik sanatna yapt hizmetin bykl, rencilerine baklnca hemen anlalabilir. rencileri arasnda Hseyin Sdeddn Arel, Suphi Ezgi, Rauf Yekt Bey, Zekzde Hfz Ahmed Irsoy, Muallim Kzm Uz, Muallim sml Hakk Bey, Musullu Hfz Osman Efendi, Zek Dedenin torunu Mnir Kkden, Nrullah Kl, Neyzenba Ceml Dede36 , Neyzen Emn Dede (Yazc)37, Tophneli Mehmed Sabri Bey, Abdlkdir Tre, Refik Tlat Alpman, Neyzen hsan Aziz Bey, yeeni Hseyin Avni Aktu, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmed Celleddn Dede38 , Zekzde Ahmed Nreddn Bey, Telgraf Nezreti memurlarndan Rid Efendi ve Dr. rif Bey39, eyh Rz Efendi40 ve Ahmed Avni Konuk saylabilir.41 Hseyin Fahreddn Dedenin her biri birer byk deer olan rencileri, msik sanatmza son dnemde en byk hizmetleri yapan ahsiyetlerdir. Hseyin Fahreddn Dede, ok iyi eitim grm entelektel bir kii olarak Arapa, Farsa ve Franszca bilmesi syesinde hem Trk mzii ile ilgili eski kaynaklar hem de Bat mzii ile ilgili kaynaklar inceleyebilmi, msik sanat ile ilgili ilm almalar yapabilmitir. Msikmizin gemii ile ilgili bugn elimizde bulunan hemen her eyi, Hseyin Fahreddn Dedenin rencilerine borlu olduumuzu syleyebiliriz. Bilhassa Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmed Celleddn Dede ve Galata Mevlevhnesi eyhi Atullah Dede ile birlikte yapt almalar, rencilerinin de bu konu zerine eilmelerine yol am, bugn msik gemiimizle bamz salayan kaynak eserlerin yazlmasn salamtr. Rauf Yekt Bey, Hseyin Sdeddn Arel, Suphi Ezgi, Abdlkdir Tre ve dierlerinin nazariyat almalar ile Zekzde Ahmed Irsoy, Muallm sml Hakk Bey, Ahmed Avn Konuk, Neyzen Emn Dede (Yazc) ve dierlerinin msik eserlerini gnmze ulatran almalar bu balamda deerlendirilebilir.42
35 zalp, a.g.e., c. II, s. 45. 36 ztuna, a.g.e., c. I, s. 285; zalp, a.g.e., c. II, s. 31, 46, 73, 74, 119, 172, 339, 604. 37 nal, a.g.e., s. 177; zalp, a.g.e., c. II, s. 178. 38 zalp, a.g.e., c. II, s. 29, 122, 169, 174, 211 ve 648. 39 Nevsl-i Osmnden nakleden Kk, a.g.e., s. 158. 40 Bu bilgiyi Kk vermektedir. Ancak kaynak olarak gsterdii Ergunun Trk Msiksi Antolojisinin 505. sayfasnda bu bilgiye rastlanmamtr. Kk, a.g.e., s. 393. 41 Barkin, Ahmed Avn Beyin msik hayatnda rol oynayan drt std arasnda Hseyin Fahreddn Dedeyi de saymakta ve Hseyin Fahreddn Dededen nazariyat rendiini belirtmektedir. Barkin, Ahmed Avni Konuk, s. 46; Kk, a.g.e., s. 393. 42 zalp, a.g.e., c. II, s. 24 ve 45; ztuna, a.g.e., s. 285 ve 286; Kk,

39

Eserleri Hseyin Fahreddn Dede, msiknin yannda iirle de megul olmu, Fahr mahlas ile yazd iirlerini bir dvanda toplamtr. Farsa ve klsik yoldaki iirlerinin topland bu dvanda ounlukla Hz. Peygamber, Ehlibeyt ve Hz. Mevln ile ilgili konular ilenmitir.43 Ayrca mevlev eceresine ait Silsile-Nme adl bir mecmas ve kendi el yazs ile yazd Mevlevlikle ilgili bir baka mecmas vardr. ztuna, Mevlevlik hakkndaki mecmasnn einin yeeni olan Rsh Baykarada olduunu bildirmektedir. Rsh Baykaradan Abdlbk Glpnarlya ve oradan Mevln Mzesi Ktphnesine geen, Mevln Mzesi Yazmalar nu. 7467de kaytl bu mecma yayna hazrlanmtr.44 Hseyin Fahreddn Dede, bir anlamda gnl olan bu mecmada yaad nemli olaylar tarihleri ile beraber not etmi, ayrnt gerektiren olaylar ksaca yazmtr. Bu mecma ile birlikte ayn numarada kaytl olan bir dier kk rislede ise Beikta Mevlevhnesinin eyhlerini anlatmaktadr. Bunlardan baka Risle-i Sipeh-slr be-Menkb-i Hudvendigr Farsadan nazmen tercme etmi ancak bu eseri veftnda, kolera phesi nedeniyle dier eysyla beraber yaklmtr.45 Msik Eserleri ve Bestekrl Yksek bir bestekr olan Hseyin Fahreddn Dede, Kek Dervi Mustafa Dede, Ali Nutk Dede, Nsr Abdlbk Dede, Knh Abdrrhm Dede, Mehmed Celleddn Dede ve daha pek ounu sayabileceimiz byk mevlev bestekrlar gibi aslnda bestecilikle ok da megl olmamtr. Burada saydmz isimlerin tmnn mevlev eyhi olmas dikkat ekicidir. Kutbnny Osman Dede ise bu konuda bir istisndr. Hseyin Fahreddn Dedenin, eldeki kaynaklarda kaytl 12 eserinden, 7sinin notalarna ulalabilmitir. Bu 7 eserin 4 saz eseri, 3 ise szl eserdir. Notalarna ulalabilen saz eserleri, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmed Celleddn Dedenin
a.g.e., s. 387 ve 395. 43 zalp, a.g.e., c. II, s. 45; ztuna, a.g.e., c. I, s. 286. 44 Mntehebt- Fahr, yay. haz.: Prof. Dr. Mehmet Akku, Dr. Abdlmecit slamolu, Dr. Abdurrahman Adak, Mevln Kltr ve Sanat Vakf, Ankara, 2010. 45 ztuna, a.g.e., c. I, s. 286.

Dgh yn-i erfi iin besteledii ayn makmdaki yn Perevi (Dgh Devrikebr Devr) ve Dyek uslyle besteledii iki hneli Hiczeyn Perev ile Mster ve Hseyn makmlarndan besteledii sazsemleridir. Szl eserleri ise, Nedmin iiri zerine besteledii Hisrbselik Curcuna ark, Fuzlnin iiri zerine besteledii Hmyn Sengnsem ark ve msik sanatmzn heserlerinden Acemarn Mevlev yinidir. Bu eserler incelendiinde Hseyin Fahreddn Dedenin bestekrlk sahasndaki kudreti aka grlebilir. 1. Dgh Devrikebr yin Perevi (Dgh Devr) 2. Hiczeyn Dyek (Cnkurtaran) Perev 3. Mster Sazsemsi 4. Hseyn Sazsemsi 5. Hisrbselik Curcuna ark - Sz: Nedm Yetmez mi san bister_ bln(i) kucm 6. Hmyn Sengnsem ark - Sz: Fuzl h_eylediim gonca-i handnn_iindir 7. Acemarn Mevlev yini - Sz: Mevln Celleddn-i Rm Hz. Hseyin Fahreddn Dedenin hi phe yok ki nemli eseri Trk msiksi repertuarnn en nemli eserlerinden biri olan Acemarn yn-i erfidir. Bu yn-i erfin ilk icr 29 Nisan 1885 aramba gn Bahriye Mevlevhnesinde yaplmtr.46 Bu heser hakknda nal unlar sylemektedir: Acemarn yn-i erfi Mevln klarn heyecanla titreten, gzyalar dktren muazzam bir eserdir. () Bu yinde namelerin mn ile olan insicmna hayrn olmamak kbil deildir. nc selmda Yrksem usl ile besteledii, Ez evveli imrz afte v mestim msra ile balyan kta en kat rhlar bile yumuatr. Yek lhza bel n gami ak kdmem msrandaki Hicz pasaj bir msik hrikas, bir hicrnn feryddr. Bu eserdeki lhin selseti beste-i kadm denilen bestekr mehl yinlerin ruhnvz bir zeyli denecek kadar kuvvetlidir. 47

46 Zekzde Ahmed vd., Acemarn yn-i erfin ilk icrnn 14 Receb 1302 aramba (29 Nisan 1885 aramba) gn Bahriye Mevlevhnesinde yapld bildirmektedir (Zekzde Ahmed vd., a.g.e., c. XVI, s. 836); Ergun, Acemarn yn-i erfi XIX. yzylda bestelenen yinler arasnda gstermektedir (Ergun, a.g.e., c. II, s. 724); ztuna, Acemrn yn-i erfin ilk mukbelesinin 29 Nisan 1885 tarihinde yapldn bildirmektedir (ztuna, a.g.e., c. I, s. 285 ve 286); zalp de Acemarn yn-i erfin ilk icrnn 1885 senesinde yapldn bildirmektedir (zalp, a.g.e., c. II, s. 43, 44 ve 46). 47 nal, a.g.e., s. 193.

40

Son asrlarda Trk msiksinin konservatuvarlar, hi phesiz ki mevlevhnelerdir. Bata Yenikap Mevlevhnesi olmak zere Galata ve Bahriye mevlevhneleri Trk msiksinin amel ve nazar sahasndaki tatbiktnn icr edildii feyizli topluluklard. imdiye kadar zerinde hakk ve ilm bir deerlendirme yaplamayan ve Trk msiksinin tarih bakmndan en kuvvetli en sanatl ksmlarndan biri olan Mevlev yinleri, bu lmez paralar, mevlevhnelerin hcrelerinde, selmlk dairlerinde mek edilir ve oradan tatbk sahaya, semhneye intikl ederdi. Mevlnnn iirleriyle sir mutasavvfenin Farsa ve Arapa yazlm iirlerinden, muhtelif makm ve muayyen ikalarda bestelenen Mevlev yinleri ve onun ekil ve hussiyetlerinin rnekleri bulunan ve Beste-i kadm denilen, bestekrlar mehl yinlerden sonra, bestekrlar mlm ilk mevlev eserleri Dervi Mustafann Bayt yini ile Itrnin Segh yini ve Kutbnny Osman Dedenin yinleridir. Buhrizde Itrden sonra nc Selim devri bestekrlar da Mevlev yinleri bestelemek hussunda deta msbakaya giritiler, trl makmlardan yinler yapld. Mevlev tarkatna mensb Pdiha ho grnmek gyesiyle yaplan bu yinlerin ou tutunamad. Az zamanda snd. nk ate hafifti. Mevlnnn mnev nefesi ile alevlenmi deildi. mdda mehr Dede Efendi ile Zek Efendi yetiti. Mevlndan aldklar ilhm ile besteledikleri yinler dima kudret ve deerini muhafaza etti. Velhsl bu yinlerin tarihi de Bahriye Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahreddn Efendinin Acemarn makmndan besteledii lmez eseriyle sona erdi. 48 Rauf Yekt Bey ise Hseyin Fahreddn Dedenin bestekrl ve zellikle Acemarn yn-i erfi hakknda unlar sylemektedir: Acemarn makmnda besteledikleri yn-i erf bestekrlk ince sanatnda ne kadar ileri gittiklerini ispata yeterlidir. Hele bu yn-i erfin Devrikebr uslndeki blmn -birinci usln son bulmasyla namelerin kesilmeyip ikinci usl ile beraber sona ermesi gibi- cidden kimsenin gemedii bir yoldan, zgn bir ekilde bestelemeleri, bulu dncesine ve yeniliki anlaya sahip msik dhlerinden olduklarn gsterir. Bir gn irfn ile dolu huzrlarnda yn-i erfin bu blmndeki gzellik ve ustalktan sz edilince, yle bir ey olmu ise de bilerek deil, tesdfen olmutur diyerek geitirmilerdi; ben de cevben, alakgnlllk gsterdiklerini, usln gelenekten gelen tavrn kesinlikle bozmamakla beraber,
48 nal, a.g.e., s. 196 ve 197.

tamamyla farkl ve renkli bir tarz ortaya koyan bu baarlarnn zellikle kutlanmaya deer olduunu sylemitim.49 (Hseyin Fahreddn Dedenin) daha birok hatr saylr msik eserleri vardr. Bu eserlerden kaynbirderleri Yenikap Mevlevhnesinin eski postnini merhm eyh (Mehmed) Celleddn Efendinin Dgh yn-i erfi iin besteledikleri kymetli perev, eine ender rastlanr hayret verici gzellikte bir eserdir. Pek sevdikleri Karcar makmndan mkemmel bir kr bestelemilerse de notaya almadklar iin kaybna zlmekten baka bugn bir ey yaplamaz. Bununla beraber asl znt verici kayp, (Hseyin Fahreddn Dede) gibi devrin gerek riflerinden olan bu yce ahsn byle birdenbire beklenmedik bir ekilde ebed kaybdr ki, insan- kmil yetitirmekte pek ihmalci olan gnmz iin yerinin doldurulmas zor olan byk kayplardandr.
50

49 Hseyin Fahreddn Dedenin Acemarn yn-i erfinden nce bestelenen yn-i erfler incelendiinde, Beste-i Kadm Pencgh, Kek Dervi Mustafa Dedenin Bayt, Eyyb Hseyin Dedenin Nhft, Hfz Abdrrahm eyd Dedenin Irk, Knh Abdrrahm Dedenin Hicz, Mushib Seyyid Ahmed Aann Nihvend, Bursal Sdk Efendinin Bestenigr, Hammmzde sml Dedenin Sab, Nev, Hzzm ve Ferahfez, Nak Dedenin edarabn, Zek Dedenin Mye ve Isfahn, Ahmed Hsmeddn Dedenin Rhatlervh yn-i erflerinde ayn vezindeki (Remel, filtn filtn filn) beyitlerin ayn uslle ve her msran iki lde tamamland dalmlarla bestelendikleri grlmektedir. Bu eserlerden Beste-i Kadm Pencgh, Eyyb Hseyin Dedenin Nhft, Knh Abdrrahm Dedenin Hicz, Hammmzde sml Dedenin Hzzm ve Zek Dedenin Isfahn yn-i erflerinin nc selmlarnn ilk ksmlarndaki Devrikebr blmlerinde de nameler birinci usln bitiminde kesilmeden devam ederek ikinci usln sonunda tamamlanmaktadr. Yine daha nce bestelenenlerden Beste-i Kadm Dgh ile Kutbnny Osman Dedenin Uk ve rgh yn-i erflerinde Recez, mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln veznindeki beyitlerin ayn usl ile ve namelerin ikier, her msran drder uslde tamamland dalmlarla bestelendikleri grlmektedir. Buhrzde Mustafa Itr Efendinin Segh, Mushib Seyyid Ahmed Aann Hicz, Nsr Abdlbk Dedenin Acembselik, Ali Nutk Dedenin evkutarab, Zek Dedenin Szidil ve Selnikli Necb Dedenin Szink yn-i erflerinde de Remel, filtn filtn filtn filn veznindeki beyitler ayn usl ile ve iki lde tamamlanan dalmlarla bestelenmitir. Bu eserlerden Buhrzde Mustafa Itr Efendinin Segh ve Nsr Abdlbk Dedenin Acembselik yn-i erflerinin nc selmlarnn ilk ksmlarndaki Devrikebr blmlerinde de nameler birinci usln bitiminde kesilmeden devam ederek ikinci usln sonunda tamamlanmaktadr. Rauf Yekt Bey, Hseyin Fahreddn Dedenin bu blmdeki olaanst uygulamasnn heyecanyla daha nce bestelenen yn-i erflere gz atma ihtiyac duymam olmaldr. evikolu, Timuin, Mevlevhnelerin Faaliyette Olduu Dnemde Bestelenmi Mevlev yinlerinin Usl-Arz Vezni likisi Ynnden ncelenmesi, s. 83-576. 50 Acemarn makmnda besteledikleri yn-i erf bestekrlk sanat-i dakkasnda ne derecelere kadar ileri gittiklerini ifhma kifyet eder. Hele bu yn-i erfin Devrikebr uslndeki parasn -birinci usuln hitmiyle negmt mnkat olmayp ikinci usl ile beraber hitma ermesi gibi- cidden reh-i nrefte tlkna yan bir tarzda bestelemeleri, fikr-i ihtira ve teceddde mlik dht- msikiyeden olduklarn gsterir. Bir gn huzr- rifnelerinde yn-i erfin

41

Elde notas bulunmayan eserleri ise, 1. Karcar Haff Kr51 Ey zahm- zinde ber-rebb- dilem 2. Bayt Dyek ark Ensim yok, garbim, b-meclim 3. Isfahn Devrirevn ark Bir bakla? 4. Szidil Ar Dyek ark Kimse bilmez ektiim derd, dil- cnm bilir 5. ? ark - Sz: kif Paa52 Tfl- nzennim unutmam seni olarak sralanabilir. Yaplacak aratrmalarla Hseyin Fahreddn Dedenin bugn ad bilinen ancak notas elde bulunmayan eserlerine ve belki baka eserlerine de ulamak mmkn olabilir.

KAYNAKLAR Ayvazolu, Beir (2008). Neyin Srr. stanbul: Kap Yaynlar. Barkin, Sava . (2009). Ahmed Avni Konuk. stanbul: Klasik Yaynclk. evikolu, Timuin (2010). Mevlevhnelerin Faaliyette Olduu Dnemde Bestelenmi Mevlev yinlerinin UslArz Vezni likisi Ynnden ncelenmesi, Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Dal, Ycel ve er, Cumhure (1997). Tarih evirme Klavuzu I-II-III-IV-V. Ankara: Trk Tarih Kurumu. Ergun, Sadeddin Nzhet (1942-1943). Trk Musikisi Antolojisi I-II. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Glpnarl, Abdlbki (1983). Mevlndan Sonra Mevlevlik (2. Bask). stanbul: nklp ve Aka Kitabevleri. Heper, Saadettin (1974). Mevlev yinleri. Konya: Konya Turizm Dernei Yaynlar. Hseyin Fahreddn Dede (2010). Mntehebt- Fahr, (Hazrlayan: Mehmet Akku, Abdlmecit slamolu, Abdurrahman Adak). Ankara: Mevln Kltr ve Sanat Vakf. nal, bnlemin Mahmut Kemal (1958). Ho Sad Son Asr Trk Musikiinaslar. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. stanbul Konservatuar Neriyat (1934 1939). Mevlevi Ayinleri VI-XVIII. stanbul: Feniks Mat., Haim Mat., Marifet Bas., Halk Bas. Kk, Sezai (2003). Mevlevliin Son Yzyl (Birinci Bask). stanbul: Simurg Yaynlar. Osmnzde Vassf (2006). Sefne-i Evliy (Hazrlayan: Mehmet Akku, Ali Ylmaz, I-V). stanbul: Kitabevi Yay. zalp, M. Nazmi (2000). Trk Msiksi Tarihi I-II. Ankara: M.E.B. Yaynlar. ztuna, Ylmaz (2006). Trk Msiksi Akademik Klasik Trk Sanat Msiksinin Ansiklopedik Szl I-II. Ankara: Orient Yaynlar.

bu parasndaki letfet ve mehret mevzu bahis edilmesi zerine, yle bir eyler olmu ise de kasd deil, tesdf kbilindendir... tarznda idre-i lisn etmilerdi; fakr de cevben ibrz- mahviyet buyurduklarn ve usln tavr- kadmini katiyyen bozmamakla beraber bsbtn baka bir vdi-i rengn ibd eden bu muvaffakiyetlerinin bilhassa yn- tebrk olduunu sylemi idim. Mrn-ileyhin daha birok sr- mutebere-i msikyesi vardr. Ezan cmle kaynbirderleri Yenikap Mevlevhnesi postnin-i sbk cennetmekn eyh Celleddn Efendi hazretlerinin Dgh yn-i erfi iin tanzm ettikleri perev-i kymetdr emsline ndir tesdf olunan bir eser-i bedidir. Makmt- sire arasnda pek sevdikleri Karcr makmndan mkemmel bir kr tasnif etmiler ise de notaya almadklar iin bugn ziyna teessf etmekten baka bir ey yaplamaz. Maahaza asl teessf edilecek ziy- elm, marnileyh gibi cidden uref-y asrdan olan bu zt- l kadrin byle ni denilecek bir sret-i gayri muntazarada gaybbet-i ebediyesidir ki insan- kmil yetitirmekte pek ihmlkr olan devr-i hzr iin telfisi mkl zyit- azmedendir. Aktaran nal, a.g.e., s. 202. 51 nal, Hseyin Fahreddn Dedenin pek sevdii Karcar makmndan besteledii bu eserini notaya almadn, ancak bu eserin Zekizde Ahmed Efendinin kendi elyazs ile bir nshasnn kznn nezdindeki ktphnesinde bulunabileceini sylemektedir. nal, a.g.e., s. 202. 52 Bu bilgi Kk tarafndan, kif Paann Tfl- nzenim unutmam seni msrasyla balayan trksn besteleyen () Hseyin Fahreddn Dede cmlesiyle verilmektedir. Kk, a.g.e., s. 393.

42

Dehre gelmekden ne davdr ne avdr ara Hsn-i ry- yri her yzden temdr ara Ey tabb-i cn u dil maksad cemli grmedir Sanma derd-i akma senden mdvdr ara Ky- yre gitmeden maksd bir ddrdr Cst-c-y Trdan nr- tecelldr ara Yr kendin grmege yne cb eylemi Sret-i cd- lemden bu mandr ara Fahriy malmdr erbb- irfn bu rz Lafz- Mevlndan ancak zt- Mevldr ara Hseyin Fahreddin Dede

43

Acem Asirn
Hseyin Fahreddin Dede

Ayin-i Serfi

BRNC SELM 1. Her rz bmdd selmn aleykm An c ki eh nined an vakt Mrtez T zan nasb bahed dest-i Mesh-i ak Her mrde r sedet bmr r if Her gn sabahleyin padiahn ve sonra onun makbl olan kiinin oturduu yere selm olsun! Nasl ki ak Meshinin eli, lye hayat, hastaya ifa verirse, (onlar da kendilerine bahedilmi olan) nasipten (kullara) ltfetmek zere orada otururlar. 2. Haber kn ey sitre yr-i m r Ki der ybed dil-i hun-hr-i m r Haber kn an tabb-i kan r Ki t erbet dihed bmr-i m r "Ey yldz! Sevgilimize, bizim kan ien gnlmz yapsn diye haber ver. O klar tabbine, bizim hastamza erbet versin diye haber ver. 3. Derd-i emseddin bved ser-mye-i dermn- m B-ser smni-i aka bved smn- m An hayl-i can-fez-yi baht-sz- b-nazr Hem emr-i meclis hem ski-i gerdn- m Bizim dermanmzn sermyesi, emseddine olan akmzdr. Bizim varlmz (elimizde olan), onun sevdas uruna her eyi yitirmi olmaktr. (Sevgilinin) o cana can katan, ans getiren esiz hayli, meclisimizin hem bydr, hem dolanan skisi.. 4. Ey cn cihan cn cihan bk nst Cz ak- kadm hid sk nst Ber Kabe-i nst tavf dred k ki zi Kabeest fk nst Ey can, (ey) cihan! Can da bki deildir, cihan da. Kadm olan aktan baka ne gzel vardr, ne ski. Baka yerlere deil, Kabeye mensup olan k, yokluk Kabesini tavaf eder.

Hazrlayan: Dr. Yakup afak

44

KNC SELM 1. B-dil deem behr-i dil-i t Skin deem der menzil-i t Gerdan bi-keed can hem tr T zinde evem ez bismil-i t "Gnln iin ben gnlm terkettim de senin gnl evinde oturur oldum. Can, sana kurban olup ebedlik bulmak iin deve gibi boynunu uzatyor.."

hitaba bel (evet) deriz." 4. Bz resdm zi mey-hne mest Bz rehdm zi bl v pest Cmle-i mestan ho u raksan dest Dest zend ey saneman dest dest "Yine meyhaneden sarho halde geldik; yine yksekten, alaktan kurtulduk. Btn sarholar keyifle dnyorlar. El rpn, ey gzeller, el (rpn)!" 5. An hce-i ho-lik i dred B yr-i me-r beh i dred

NC SELM 1. k ger zin ser ger zan serest kbet m r bedan s rehberest llet-i k zi illeth cdst Ak usturlb-i esrr-i Hudst "klk ister o taraftan olsun, ister bu taraftan; sonunda bizim iin o tarafa rehberdir. n hastal, dier illetlerden farkldr. Ak, ilh srlar (gsteren bir) strlbdr." 2. Ey ki hezr ferin bu nice sultn olur Kulu olan kiiler hsrev hkn olur Her ki bugn Velede inanuben yz sre Yoksul ise bay olur bay ise sultn olur "Binlerce tebrikler! Bu nasl bir sultandr ki hizmetisi olanlar, padiah olur. Bugn her kim (Sultan) Velede inanp (derghna) yz srerse, fakir ise bey olur, bey ise sultan olur." 3. Ez evvel-i imrz fte v mestm fte bi-gym ki fte destm Yek lahza bel-n-i reh-i ak- kadmm Yek lahza bel-g-yi mnct- elestm "Bugn, batan beri kark ve mest bir haldeyiz. Kark olduumuz iin, kark (szler) sylyoruz. Bir an ezel ak yolunda bel yudumlarz; bir an elest meclisindeki Ez rahmet-i ems-i Dn-i Tebrz Her sne cd cd i dred O yakkl efendi neye mliktir? Benim sevgilime karlk (onun sahip olduklarnn) deeri nedir? Tebrizli emseddinin rahmetinden her gnlde ayr ayr neler vardr neler? 6. Y Rab zi gnh-i zit-i hod mnfailem Ez kavl-i bed fil-i bed-i hod hacilem Feyz be dilem zi lem-i kuds bi-rz T mahv eved hayl-i btl zi dilem "Yarabbi! irkin gnahmdan dolay pimanm; kt szmden, kt fiilimden dolay utanyorum. Kutsal lemden kalbime bir feyiz ver de bo hayl gnlmden gitsin.*

DRDNC SELM 1.Sultn- meni sultn- men Ender dil can mn- men Der men bi-dem men zinde evem Yek cn i eved sad cn- men "Sultnmsn, sultnmsn; canmda, gnlmde imnmsn. Bana flersen ben dirilirim. Bir cn da nedir? Yz cnmsn."

45

Mesnev Dersleri
Dr. Sfi Arpagu

Manev Eitim olarak

u Mesnev, gnein doduu yerden, batt yere kadar btn dnyay kaplayacaktr. Hibir mahfil veya meclis olmayacak ki orada bu szler okunmu olmasn, hatta o dereceye kadar ki, mabetlerde, zevk safa yerlerinde okunacak, btn milletler bu szlerle sslenecek ve onlardan faydalanacaklardr.1 Mevlevlikte mnevi eitimin temelini, Mesnev oluturmaktadr. Mevln Mesnevsinde realist bir hakim, mtefekkir ve arbal bir sanatkr olarak, insanolunun dern hayatn nafakalandrmak, bylece ona bir ruh formasyonu verebilmek yolunda dhiyane bir kudret gstermi, aknn, imannn, bilgi ve irfannn tkenmez kaynan kitlelerin emrine vermitir... Mesnev, dnk, bugnk ve yarnki, insann mayasn tutup, ruh inzibatn kurmakta, yeryznn en sz gekin
1 Eflk, Menkbl-rifn, s. 354.

eserlerinin banda gelmektedir. Zira Mevlnnn hareket ve vusul noktas olan ilh ak, srasna gre iir olarak, hikmet ve marifet olarak, bu kemlli fikir ve mantk silsilesinin burhanlarndan ve gereklerinden o byk ve esiz Mesnevsi domutur. Bunun iindir ki, Mevln Celleddin Rm denilen O yce mrebb-mridin hayat felsefesini ve terbiye sistemini ortaya karacak srl anahtar, eserleri ve hsseten Mesnevsidir 2 te bu nadide eser asrlardr tasavvuf geleneine hayat vermi, kendini okuyacak ve okutacak kimseler hi eksik olmam, hiz bulunduu irfana layk ve bu irfan talib olanlara aktarmay vazife bilen kimseler yetimitir ki bu maksadn tahakkuku iin Mesnevhanlk denilen bir vazife ihdas edilmitir. Bu erevede mevlevhanelerde, dergh ve camilerde Mesnev krsleri kurulmutur. Mesnevyi
2 Ayverdi, Abide ahsiyetler, s. 16.

46

Mevlevlikte mnevi eitimin temelini, Mesnev oluturmaktadr.

okuyup mnsn vererek erh etmeye Mesnev okutmak, Mesnev okuyana da Mesnevhn denilmitir. Mesnevhanln icra edildii yerler bata mevlevhneler, ehrin seltn camileri, drl-Mesnevler, medreseler ve saraydr. Mesnev okunmas ve okutulmas iin zel vakfiyeler tertip edildii de olmutur. Bu noktada unu da belirtmek gerekir ki, smail Ankaravnin MinhclFukary yazmasndan sonra Mesnev ile birlikte bu eserin de mevlevhanelerde db ve erkn ile tasavvuf anlay ve yaantnn ekillenmesinde ayr bir yeri olmutur.3 XIX. yzylda Mevlevler dnda kalan halk iin Drl-Mesnev adyla Mesnev okutmaya ynelik husus messeseler alm, mevlevhnelere gelemeyenler bu kurumlarda Mesnev kltrnden istifade etmilerdir. Fatih arambada bir Nak Tekkesi olan Molla Murad Dergh civarnda Nak eyhi Mehmed Murad Efendi tarafndan kurulan Drl-Mesnevnin alnda devrin padiah Sultan Abdlmecidde bulunmutur.4 Yukarda deinildii zere camilerde bile Mesnevhanlarn bu kitab

dil ve mn bakmndan tahlile koyulduklar grlmtr.5 Bu gelenekte yerini alm olan drl-Mesnevierin grd dier bir nemli hizmet de medreselerde hor grlen Farsann renilmesini temin etmi olmasdr. Medrese ne kadar kar olursa olsun Mevln, Attr, Sen ve Cm gibi byk sflerin eserlerinin Farsa yazlm olduundan, tasavvuf kltrle bu kadar i ie olan bu kltr ve corafyada Farsann renilmesi zarur klyordu.6 Bilindii zere Mevln zamannda Mesnevhanlk bir vazife olarak yoktur. Onun dervilerinin ou Farsa bilir, bilmeyenler de ya kendisinden ya da bilenlerden sorup renirlerdi. Mevlnnn vefatndan sonra elebi Hsameddinin, muayyen zamanlarda ihvana Mesnev takririne balam olduu bilinmektedir. Mesnev nin meydana gelmesinde nemli bir mevkiye sahip olan elebi Hsameddin bu anlamda ilk Mesnevhan olarak kabul edilebilir. Menkb-Arifinde ad olduka sk gemekte olan Mesnevhan Serceddin de elebi Hsameddinin yetitirdii ve Mesnev takririne izin verdii kimselerin banda gelmektedir.7 Daha sonra Sultan Veled bu gelenein balca temsilcisi olmutur. Ulu Arif elebi zamannda ise, o daha ok irad maksadl seyahatleri tercih ettii iin Konya derghnda bu grev iin ayrca bir kimse Mesnevhan olarak grevlendirilmitir. Bu ilk dnemin en ok bilinen Mesnevhanlar Mesnevhan Serceddin, Ahmed Eflk, Abdlvehhb Hemedn ve Mahmut Dede olarak zikredilmektedir. elebi Hsameddin ve Sultan Veled eyh olduklar halde Mesnevyi bizzat okutmularken daha sonraki elebiler bu hizmeti tayin ettikleri Mesnevhanlara havale etmiler irad vazifesiyle etrafa gnderdikleri Mevlev eyhlerini Mesnev okutmak vazifesiyle mkellef tutmulardr. Hatta hilfet almadklar halde zel olarak Mesnev okutan baz kimselere Mesnevhanlk destar sarmaya izin vermiler ve icazetnameler gndermilerdir.8
5 Glpnarl, Mesnev, Mesnev -Tpk Basm-, Kltr Bakanl, Ankara 1993, s. V. 6 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 111. 7 Pakaln, Mesnevhan, OTDTS, II, s. 490. 8 Glpnarl, Mevlevi Adb ve Erkn, s. 150; Pakaln, Mesnevhan,

3 Kamil Yaylal, Mevlevlik, Mevlnda nan Sistemi, Konya 1987, s. Ek. III. 4 Ahmed Cevdet Paa Tezkirinde Drl-Mesnevler ve dnemin mehur Mesnevhanlar ile ilgili olarak u bilgileri vermektedir: Ol vakit stanbulda iki mehur Mesnevhn vard. Biri Hoca Hsmeddin Efendi, olup Kkmustafapaada Mesnev okuturdu. Hsn-i zann- enama mazhar bir pr-i ren-zamr olup rical kibardan pek ok zevat ona mutekid idi. Her taraftan ve her snftan nice zevat onun dersine mdvemet ile nutkunu nimet ve nasihatini ganimet bilirlerdi. Bazen biz dahi gidip takrir-i dil-pezirini istim ederdik. Badeh Eyyb-i Ensrye nakl-i ikmetgh edip hir-i mrne kadar orada ikmet eyledi. Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman (Selhadin) Efendi (v. 1304/1887) onun telmizindendir. Dier Mesnevhan aramba kurbunda Murad Molla Tekkesi postniini Mehmed Murad Efendi (v. 1263/1848) olup eyym- muayyenede Mesnev-i erif okutur ve eyym- ir ede sabahtan akama kadar mtenevv dersler verir idi. Tekyesi baya bir drl-fnn idi. Burada her nevi ulm-i marif tahsil olunur idi. Kendisinin ak-dem-i kirdn olan Hafz Tevfik Efendi dahi burada hcre-nin olup mracaat edenlere Fris tedris eylerdi. Bu dergha ricl-i kibardan nice zevat gelip gider ve karb bad mahallerden pek ok kird gelip ahz u istifde eder idi. Ahmed Cevdet Paa, Tezkir (Haz. Cavid Baysun), Ankara: TTK 1986, -40. Tetimme- s. 13; Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 109-110; Kara, Derviin Hayat Sfnn Kelm, s. 272; Semih Ceyhan, Mesnev, DA, XXIX, s. 332. Ayrca Mesnevhne Tekkesi hakknda geni bilgi iin bkz. Baha Tartman, Mesnevhne Tekkesi, DA, XXIX, s. 334-336; Nuri imekler, Dnden Bugne Kalan Bir deerimiz: Mesnev, Ak Ocanda Can Olmak, s. 43.

47

Eflk Menkbl-rifnde Mesnevnin daha Mevln zamannda kazand ehemmiyeti birok rnek olay ve menkbelerle dile getirir. lk devirlerden itibaren Selahaddin Sirceddin, Aleddin, emseddin, Muhyiddin ve Ahmed Eflk gibi Mesnevhanlar yetimi, Mesnevyi ezberleyenler km, gn getike hreti yaylp geen yzyllar Mesnevnin tasavvuf kltrndeki belirleyiciliini daha da artrarak tesirine tesir eklediinden, daha nce de belirttiimiz zere XIX. yzylda daha da yaygnlaacak ve ismi konacak bir ekilde, sadece mevlevhnelerde ve Mevlevlere deil, Mevlev olmayanlara da Mesnev ve tasavvuf zevkini vermek ve bu bilgiyi alamak zere Drl-Mesnevler kurulmaya balanm, buralarda Mesnev okuyanlar, ayn kitab okutmak zere icazetnameler almlar, daha Fatih devrinde ve stanbulun fethinden itibaren alan Kalenderhnelerde Mesnev okunmutur.9 Zamanla eitli nedenlerden dolay elebilerin ve halifelerin ilerinin artmas, yeterli din ve tasavvuf bilginin yan sra Mesnevnin dili olan Farsay bilen kimselerin de gittike azalmas zerine asl ii Mesnevyi gerei gibi anlamak ve onu en gzel ve en doru ekilde anlatmak olan Mesnevhanlann yetimesi ve onlar tarafndan aklanmas bir ihtiya haline gelmitir. III. Ahmed zamannda sadrazam Damat brahim Paann yaptrd medresede Mesnev okunmas kararlatrarak, bu gelenek bylece medreselere de girmitir.10 Mesnev okutmak iin icazetname almak arttr. elebilik makam yahut bir Mesnevhan tarafndan liyakati
OTDTS, II, s. 9 Osman Ergin, Trk ehirlerinde maret Sistemi, stanbul 1939, s. 26-36. 10 Damat brahim Paann yaptrm olduu medresenin vakfiyesindeki; Fenn-i tasavvuf ve ahvl-i slke lim ve meyib-i ath ve adem-i mblttan salim bir kimse Mesnevhan olup eyym- mtdede Mesnev-i erif ikrsna muvzabet ve mdvemet ede eklindeki ifadeler Mesnev derslerinin medreseye giriini tescil etmektedir. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977, I, s. 154156; Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 406; Hseyin Gllce, Mesnev, Mesnevhanlk ve DrlMesnevler, Marife, Mevln zel Says, yl: 7 say: 3 K 2007, s. 295.

olan birisine Mesnevhanlk icazeti verilebilir. Mesnev derslerine devam eden kabiliyetli biri de Mesnevhan tarafndan kendisine icazet verilerek bu vazife ile grevlendirilebilirdi. Mesnevhanlara. destur sarmak yetkisi elebilik makamndan verilirdi.11 Osmanl dneminde Mesnevhanlarn seim ve grevlendirilmesinde zel bir uygulamadan da sz edilebilir. Mevlev camia ierisinde ilim, irfan ve faziletiyle n plana km kendisi de Mesnevhn olan kimselerden Mesnevhn olacak kimseler iin seici kimseler oluturulmutur. Mesnevhn yeterliliine sahip kimseleri imtihan edip onlara Mesnevhanlk icazeti veren veya Evkaf Nezretine bu ahslar bildiren Aref bilMesnevlik Ciheti12 yetkisi verilen kimseler var olmutur. Bu kimselerin bu makama layk grdkleri Mesnevhanlar slm ilimlerde yetimi, tasavvuf terbiyeden gemi ve zellikle de Mevlevi terbiyesi alm ve bu dorultuda bir yaantya sahip lim ve arif kimseler13 ierisinden seilirlerdi. Nitekim smail Ankarav, Mesnevnin dibacesinde yer alan mikt kavram14 hakknda
11 Glpnarl, Mevlevi db ve Erkn, s. 150; Mehmet nder, Mevln ve Mevlevlik, s. 229-230; Hseyin Top, Mevlevi Usl ve dab, s. 60-62. Nitekim Celaleddin Bakr elebi tarafndan Hseyin Topa verilen destr icazetnamesi iin bkz. a.g.e., s. 285. 12 Aref bil-Mesnevlik Ciheti: Sultan III. Selim tarafndan fevkalde tevecch asarndan olmak ve lmnden sonra en liyakatli olana da intikl eylemek zere Galata Mevlevhnesi eyhi eyh Glibe tevcih edilen cihet hakknda kullanlr bir tbirdir. Buna Aref bilMesnev Ciheti de denilirdi. Bu cihete sahip olann vazifesi, kendisine Mesnevhanlk verilecek olanlar imtihan ederek ehliyetleri grld takdirde Evkafa inha eylemekti. Sonralar byle bir cihet bulunduu unutulmuken skdar Mevlevhnesi eyhi Ahmed Remzi (Akyrek) Efendi tarafndan Evkafta kayd bulundurulup Galata Mevlevhnesi eyhi Ahmed Celaleddin Efendiye tevcih ettirilmiti. Ahmed Celaleddin Efendinin ilk ve son yazd inha Kasmpaa Mevlevhnesinde Mesnevhn bulunan Mehmed Esad Dede Efendinin vefat zerine o Mesnevhnla msellem bulunan Tahirl-Mevlevnin tayini hususunda idi ve onun meguliyeti dolaysyla itizar zerine o vazife Divn- Hmyun Ba Katipliinden emekli ir ve hattat smet Bey merhuma tevcih edilmiti. Bkz. Pakaln, Aref bil-Mesnevlik Ciheti, OTDTS, I, s. 79. 13 Gllce, Mesnev, Mesnevhanlk ve DrlMesnevler, s. 289. 14 Mesnev, iinde kandil bulunan kandillie benzer. Sabahlardan daha nurlu bir surette parlar. Mesnev, I. nsz.

48

cesed-i erf-i Hazret-i Mevln yahut Mesnevdn ve Mesnevhn olanlarn ehdn ola demektedir. Bununla Mesnevhanlar Mesnev miktyla pr-ziy kimseler olarak nitelendirmektedir.15 zellikle Mevlevliin son dnemlerinde Konyada, sitnede Sdk Dede, Eypte Htniye derghnda Hoca Hsmeddin Efendi ve Yenikap Mevlevhnesinde eyh Osman Selahaddin Dede, Ftih Camiinde Selnikli Mehmed Esad Dede, Galata Mevlevhnesinde eyh Ahmed Celaleddin Dede, Bayezid ve skdar Yeni Camide skdar Mevlevhnesi eyhi Ahmed Remzi Akyrek Dede ve Fatih ve Lleli Camilerinde Thirl-Mevlev gibi kimseler Mesnevhanlkla hret bulmulardr.16 Yenikap Mevlevhnesi mellefi Mehmet Ziya Bey, Mesnev dersleri yapabilme kudreti ile eyhlik makam arasnda irtibat kurmakta ve yle demektedir: Mevlevi eyhlii esasen Mesnevhanlktr. Demek oluyor ki Mevlevi eyhi olmak iin erbb- faziletten bulunmak lzmedendir.17 smail Rush Ankaravnin Mevlev gelenekteki yeri malumdur. Buna kaynaklar hakkndaki giriimizde zel bir yer ayrmtk. Mesnevye yazm olduu ve
15 Ankarav, erh-i Mesnev-i erf 1, s. 7. 16 Osman Selahaddin Dedenin 1886da vefatndan sonra ise Mesnev derslerini byk olu Mehmet Celaleddin Efendi onun da 1906da vefatn mteakip olu eyh Abdlbaki efendi Yenikap Mevlevhnesinde Perembe gnleri semdan evvel Mesnev takrir ederlerdi. Fatih Camiinde Esad Dededen sonra Karahisarl Ahmed Efendi, onun vefatndan sonra da Tahirl-Mevlev haftada bir gn Mesnev okutmulard. Tahirl-Mevlev vefatna kadar Laleli Camiindeki derslerini srdrmtr. Pakaln, Mesnevhn, OTDTS, II, s. 490. Bu feyizli derslerdeki notlarn hayatta iken yaynlamay ok arzu etmesine ramen bu olmam, ancak daha sonra bu notlar erbabnca erh-i Mesnev adyla baslmtr. Daha sonra da eserin Mesnevnin beinci cildinden itibaren yarm kalan ksm efik Can tarafndan tamamlanmtr. Eser u an tam bir Mesnev erhi hviyetindedir. Tahirl-Mevlevnin Fatih Camiinde Mesnev okutuu ile ilgili olarak kendi anlatm ve Abdlhalim elebiden Ahmet Remzi Dede vastasyla kendisine gnderilen icazetname bkz. Matbuat Alemindeki Hayatm ve stiklal Mahkemeleri, s. 178-181. 17 Yenikap Mevlevhnesi, s. 35.

kendisine Hazret-i rih unvann kazandran eseri Mecmatl-Letif ve Matmratl-Merifdeki18 ehl-i snnet akidesi erevesinde ve er bir izgideki anlay, ilaveten Mevlevi kltrn tasavvuf klasikleri dediimiz klliyt ve Ekber gelenek ile btnletirmesi sebebiyle kendisinden sonra bu gelenekte verilen Mesnevhanlk icazetnemelerinde Mesnevnin Ankaravnin slbu ve erhinin anlay erevesinde okutulmas art da ilave edilmitir.19 Ayn ilm-i lednnden ders al Yani var Mesnev oku hem-vr20 lk dnemlerde Mesnevhan olanlar ayn zamanda hfz- Mesnev olduklarndan beyitleri hafzalarndan okurlar, ondan sonra da erh ederlermi. Mesnevnin tamamn ezberleyenler hakknda kullanlan bu hfz- Mesnev sfat Mevlevlikte nemli bir makama da iaret etmektedir. Mevlevhnelerde mukabele gnleri yinden evvel Mesnev dersi yaplmas usuldendir. Bu derslerde Mesnevhanlar yanlarnda kitap bulundurmakszn Mesnev takririnde bulunurlard. Ancak sonralar Mesnevhanlar arasnda ya Mesnev hafz olmadndan ya da saylar olduka azaldndan birok Mesnev dersinde Mesnevhanlar ellerine kitap almaya balamlar ve krsye ktklar vakit krs dibinde bir kri-i Mesnev21 oturur olmutur. Krs dibinde oturup Mesnevhndan nce Mesnevden erh edilecek beyitleri okuyan dedeye kri-i Mesnev denilirdi. Aslnda Mesnevhanlarn Mesnev hafz olduklar zamanlarda da kri-i Mesnevlerin varl sz konusudur, ancak o zaman bu kimselerin grevi sadece unutulan beyitleri hatrlatmaktan ibarettir.22
18 smail Rush Ankarav, Mecmatul-Letif ve Matmratul-Maarif -erh-i Mesnev-i erf-, I-VII, stanbul: Matbaa-i mire, 1257/1841. 19 almamzn giri blmnde Mesnevhan Hasan Hsameddin Efendi7nin Osman Selahaddin Dedeye vermi olduu Mesnevhanlk icazetinde de bu kaydn varlndan sz etmitik. 20 Horata, Esrar Dede, s. 193. 21 Pakalm, Hafz- Mesnev, OTDTS, I, s. 704; Mesnevhanlk Krss, OTDTS, II, s. 490. 22 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 407.

49

Baz mevlevhnelerde ise yan yana iki krs bulunur, bunlardan birisine Mesnevhan dierine kri-i Mesnev kard. nce kri-i Mesnev iki beyit okumak suretiyle derse balar, sonra Mesnevhan o beyitleri erh ederdi. ayet Mesnevhan alt taraftaki beyti hatrlayamaz ise kri-i Mesnev o beyti okumak suretiyle hatrlatrd. Daha sonra kri-i Mesnevlik adet bir paye halini almtr. Son dnemlerde kri-i Mesnev olanlar yukarda ifade edildii zere Mesnevhan krssnn dibinde oturur, elinde bulundurduu Mesnevden iki beyit okumasyla derse balanrd. Mesnevhann elinde de kitap bulunduu iin yanlmak ve hatrlatmak bahis mevzuu olmazd. Thirl-Mevlev kri-i Mesnevyi; Mesnevhan olan ztn ders esnasnda hatrlayamad beyitleri elindeki kitap yardmyla ihtar eden zttr23 eklinde tarif etmektedir. Glpnarl Mevlevlikte Mesnev derslerinin balangcndan bitiine nasl bir merasimle yapldn, Mesnev derslerinin mukabeleden nce mutlaka yaplmas gerektii dncesiyle birlikte ders esnasndaki tavr, yaklam ve uygulamalar canl bir ekilde aktarmaktadr: Namazdan hemen sonra Mesnev okunacaksa -ki bu mutlaka lazmdr ve bir zr olmadka okunur- eyh Fatiha der demez meydanc dede dier canlarla beraber niyaz edip kalkar, Mesnev krssnn zerinde duran Mesnev seccadesini krsye kar enlemesine yere serer. eyh yerle grp ihvanla beraber kalknca krsye gider seccadeye basmadan krsye varr. Meydanc krsnn nnde iki yandaki parmakla dayanan ve p-tahta vazifesini gren rahlelik yapan tahtay kaldrr. Sol yandan eyhin koluna girerek krsye
23 Thirl-Mevlev, kri-i Mesnev kelimesinin zor anlalmas neticesinde oluan bir latifeyi u ekilde nakleder: Antalyal Adem Dede, Galata Mevlevhnesi eyhi iken kri-i Mesnevsini -sonra yerine eyh olan Mehmet Arz Dede olmak muhtemeldir- bir i iin eyhlislam Bahay Efendiye gnderir. Bahay Efendi Adem Dedenin muhiplerinden olduu iin dedeye iltifat eder ve kim olduunu sorar. O da Adem Dedenin kri-i Mesnevsiyim diyecei yerde Adem Dedenin karsym deyince zarif eyhlislam glmseyerek; Ho geldin Havva ana! diye latifede bulunur. Pakaln, Kari-i Mesnev, OTDTS, II, s. 202-203.

kmasna yardm eder. Bu srada herkes ayaktadr ancak trbeye arka dnmemeye dikkat edilir. eyh krsye knca oturup p-tahta ile grr. Semhnedekiler de krsye kar fakat yine trbeyi arkalarna almayacak ekilde oturur ve yerle grrler. hvan otururken kri-i Mesnev Mesnev seccadesine yz kbleye doru olmak arkas tam olarak krsye gelmemek zere oturur, niyaz eder, yerle grr. Sonra elindeki Mesnevden o gn erhedilecek birka beyti ez besmeleyle beraber okur. eyh gene ez besmeleyle krinin okuduu ilk beyti okuyup erhe balar. erhten nce dilerse mnct tazannum eden u Mesnev beyitlerini okur:

Ey Tanr! Ey ihsn hcetler rev eden! Sana kar hibir kimsenin adn anmak lyk deildir. Bu kadarck ird kudretini de sen baladn, imdiye kadar nice ayplarmz rttn. Ezelde baladn irfan katresini denizlerine ulatr. Canmdaki bir katre ilimden ibarettir; onu ten havasndan, ten toprandan kurtar.24 Bazen de yine Mesnevden u beyitler okunurmu:

Ey ei-dengi olmayan dost! Sevgili Tanr! Elimizi tut! Sularmzdan ge! Ey hilim sahibi Tanr! Bize duyann insafa gelip kabul edecei ince szler hatrlat. Du da senden icabet de. Emniyet de senden korku da. Yanl sylediysek dzelt! Ey sz sultan, dzeltme de sendendir!25 Mesnev erhine balarken ve ders bitirilirken baz
24 Mesnev 1/1880-1883; Glpnarl, Mevlevi db ve Erkn, s. 81, 82. 25 Mesnev, 11/691-693; Glpnarl, Mevlevi db ve Erkn, s. 82.

50

Mesnev beyitlerinin teberrken okunmas detti. Mesela Mesnev derslerine balanrken u beyit okunurdu:26

Sen bize o padiahn huzuruna varmaa izin yoktur deme! Kerim olan kiilere hibir i g deildir! (Mesnev, 1/221) Mesnev derslerinin sonunda ise aadaki beyitler okunarak ders nihayete erdirilirdi:27

Kibriya srlarnn kifi olan Yce Mevlnmz byle buyurdu: Bu ne yldz bilgisidir, ne remil ne de rya. Allah en iyisini bilir ki, Haktan bir vahiydir. (Mesnev, IV/1852) Bu beyitler okunduktan sonra bir ar- erif okunur ve Fatiha verilerek ders bitirilir. ayet Mesnev dersinin akabinde mukabele icra edilecekse Fatiha verilmez. eyh Efendi post dusn okur. Bu du bitince eyh rahleyle grp aaya iner. O rahleyle grrken herkes de niyaz edip kalkar ve yerlerine geer ayakta beklerler. Meydanc Mesnev seccadesini grerek alr, drp krsnn stne brakr. eyh yerine oturup postuna niyaz eder. Naathan naat- erifi okumaya balar.28

26 Hseyin Top, Mevlevi Usl ve dab, s. 71. Orhan Okay Silik Fotoraflar adl eserinde Cumhuriyet Dneminin en nemli Mesnevhanlarndan Tahini1-Mevlevnin Sleymniye Camiinde takrir ettii Mesnev Derslerim detaylar ile birlikte aktarr. Bkz. Orhan Okay, Silik Fotoraflar, stanbul: tken 2001, s. 67. 27 Ankarav, erh-i Mesnev-i erif, I, s. 13; Glpnarl, Mevlevi db ve Erkn, s. 83. 28 Glpnarl, Mevlevi db ve Erkn, s. 84; Mevlndan Sonra Mevlevilik, s. 407; Hseyin Top, Mevlevi Usl ve dab, s. 67-71.

51

52

Thirl-Mevlevden

T meg mr bedan eh br nst, B kerman krh dvr nst.

Mesnev Dersleri
O VEL HEKMN HASTALII TEHS VE PADAHA ARZ ETMES

181

Hekim-i ilah, cariyeden bu malumat aldktan sonra, kalkt; padiahn huzuruna kt. Ona, cariyenin ahvalinden bir para malumat verdi.

182 183 184

Dedi ki: imdi lazm gelen tedbir, bu derdin tedavisi iin o adam getirtmenizdir. Altn ve ziynetli elbise gndermekle kuyumcuyu avutup, o uzak ehirden davet et. Padiah, hekimin bu tavsiyesini iitince onun nasihatini candan, gnlden kabul etti.

185

Sonra o tarafa hazk, kafi ve gayet adil bir iki daveti gnderdi. Hazreti Mevlna, mhim bir nkteye temas ediyor: Gnderecein yere akll birini yolla da, ona tavsiyede bulunma derler. Bir i grdrmek iin gnderilen kimselerde hazakat, kifayet ve adalet bulunmas elzemdir. Bunlardan biri bulunmazsa, matlup iin husule gelmesi yle dursun, bsbtn aksi zuhur eder. Kifayetli bir sefirin devletine pek ok hizmet edecei, ehliyetsiz bir hariciye memurunun da hkmetin bana gaile getirecei phesizdir.

53

Sefaret vazifesine Peygamberimiz tarafndan ok ehemmiyet verilmi, hicretin altnc senesinde hkmdarlara ve emirlere davetnameler yazld srada onlar gtrecek sefirler, gidecekleri yerlerin lisannn bilen kimselerden intihap edilmiti. Mslmanlktan evvelki cahiliyet devri Araplarnn da sefaret vazifeleri vard. Bu ile mkellef olan kimse, kabileler arasnda adeta siyasi konumalar hizmetini ifade ederdi. slamn zuhurunda bu vazife, Hazreti mer Radiyallah anhin uhdesinde bulunuyordu. Bundan dolay idi ki, Hudeybiye seferinde Peygamberimiz tarafndan Hazreti Faruk Mekkeye gnderilerek, harp iin deil, ziyaret iin gelindii bildirilmek istenmiti. Fakat Hazreti mer, kendisinin Mekkede de birok dman olduunu, Osman bin Affann ise hsm, akrabas bulunduunu, o gnderilirse daha iyi i grleceini arzettii iin sefaret vazifesini ifaya Hazreti Zinnureyn memur buyrulmutu. Gelelim bahse:

186 187

O iki emir, padiahtan mjdeci olarak Semerkanta ve kuyumcunun yanna vardlar. Dediler ki: Ey marifet ve sanatta kmil olan nazik stat! Senin hret ve sanatn ehirlere yaylm ve herkese duyulmutur.

188 189

te filan padiah, seni kuyumcu bala seti. nk sen byk bir statsn. u gzel elbiseyi, altn ve gm al. Padiahn nezdine gelince de has bendelerinden ve nedimlerinden olacaksn. Elilerin mjdesi zerine:

190

Kuyumcu birok mal ve elbiseyi grnce onlara kapld, memleketinden, oluundan - ocuundan ayrld.

191 192

ahn canna kastettiinden haberi olmayan adamcaz, sevinle yola kt. Arap atna bindi ve sevinerek srd. Kan bedeli olan hediyeyi, elbise zannetti. Hikyenin bandaki ahsiyetlerden, padiahn = ruhu; cariyenin = nefsi; evvelki

54

hekimlerin = mukallit eyhleri; tabib-i ilahnin = mrid-i kmili temsil eylemekte olduklar sylenilmiti. Sonradan zuhur eden elinin = akl ve fehm; kuyumcunun = heva-v heves mmessili olduklarn, arih-i Mesnev eyh smail Ankarav beyan ediyor. Sddkiyet mertebesine varanlardan bile en son zail olan ey, byklk arzusu ve baa gemek hevesidir denilmitir. Evet. Bbrlenmek hissi ve tahakkm hevesi, insann tabiatna yle kk salmtr ki onlarn koparlp karlmas, kudret-i ilahyenin vastas bulunan mridi-i kmilin iradyla mmkn olabilir. Yoksa en aa bir mevkide bulunan insanlarda bile kendi dunundakilere bbrlenmek merak vardr. te bunun iin, eriat-i Muhammediye, o aciz insanlardaki bbrlenme fikrini baltalam, bir seyyid-i Kurey ile bir abd-i Habenin hukuka msavi olduklarn bildirmi, teHakkm heveslisi cebbar ve zalimlerin burunlarn yerlere srtm, Gassaniye hkmdar Cebele bin Eyhemi bir bedevinin burnuna yumruk vurduu iin, ayn yumruun kendi burnuna inmesine mahkum etmiti. Suriyedeki Gassan mevkiinde slamn zuhurundan 400 sene evvel bir Arap hkmeti teekkl etmi ve Gassaniye Devleti namn almt. Sonra bu hkmet, Bizans hkmdarlarnn tabiiyetine ve dinine girmeye mecbur oldu. 27 hkmdarndan sonucu olan Cebele bin Eyhem, Hazreti mer zamannda Medineye geldi ve Mslman oldu. Sonra Hac iin Mekkeye gitti. Kbeyi tavaf ederken bedevinin biri, bunun ipekli ihramna bast. Cebele, buna hiddetlendi, bedevinin burnuna bir yumruk indirdi. Bedevi, halife Hazreti mere mracaat ve dava etti. Hazreti Faruk, Cebeleye: Ya hasmn raz et yahut o da senin burnuna vurup Hakkn alacaktr dedi. Cebele: Ben hkmdarm, o adi bir bedevidir dediyse de, Hazreti mer: Mslmanlk hukukunda bunun ehemmiyeti yoktur buyurdu. Cebele: yle ise msade et de, bu gece dneyim dedi. Hazreti mer, msade etti. Cebele, birka para vermekle bedeviyi raz etmeyi kendisi iin bir zl sayd iin, o gece maiyetiyle beraber kat. Bizansa iltica ve orada irtidat etti. Dinden kt. Hl byle iken, baz gafiller, bir klah kapmak, bir mevkiye geip birka kiiye kafa tutmak iin can atarlar. ou defa da o uurda bir musibete urarlar. Hazreti Mevlna, bu hakikati beyan iin diyor ki:

193

Ey yz trl rza ile candan, gnlden raz olarak sefer kan ve sulkazaya doru giden! Sul Kaza: Bir musibete uramak demektir. Malum ya, bir ecel-i msemma, bir de

55

ecel-i kaza vardr. Halk arasnda ecel-i msemma: Bir insann yatanda lmesi, ecel-i kaza ise bir kaza neticesinde vefat etmesi diye anlalmtr. Hlbuki ecel-i msemma, bir kimsenin yaayaca mddet demektir. Ecel-i kaza ise, hkm-i ilah mucibince hayat mddetinin bitmesi manasnadr. Hkm- ilahden hari bir ey olmadndan, her canlnn hayat mddeti ve onun bitmesiyle o canlnn lmesi, ecel-i kazadr. lm sebepleri eitlidir: Kimi yatanda lr; kimini tren yahut otomobil iner, kimi denizde boulur, kimi bakla, kimi kurunla vurulur. Bu sebeple muhtelif olduu halde- lmn kendisi birdir.

194

Kuyumcunun hayalinden, izzet, mal ve byklk sahibi olmak geiyordu. Azrail ise ona: Git bakalm, getirirsin, gtrrsn diye tariz ediyordu. Rtbe ve mevki hevesiyle yaplm baz yolculuklar olur ki, o yolculuk, yolcu iin cehennem olmutur. Hrsla, byklk ve zenginlik arzusuyla yola klr. Fakat kann eceli gelmi olduundan ona Azrail sorar: Git bakalm, muradna erebilir misin? der.

195 196

O garip kuyumcu, yoldan gelince hekim-i ilah onu padiahn huzuruna gtrd. O Traz mumunu, yani cariyenin, ba ucunda yansn diye kuyumcuyu, izzet- ikram ile padiahn yanna gtrdler. Tiraz: Trkistanda bir memleket imi ki, gzelleriyle mehur imi sfahanda da Tiraz isminde bir mahalle varm. Tirazn gzelleri mehur olduu iin, cariye oraya nispet edilmitir.

197 198

ah onu grnce tazimde bulundu. Altn hazinesini ona teslim etti. Ondan sonra hekim-i ilah, padiaha dedi ki: Ey byk sultan! O cariyeyi bu efendiye ver.

199

Ta ki bunun visaliyle cariye iyilesin, ab- visali onun hasret ateini sndrsn.

56

200 201

Padiah o ay yzyle cariyeyi ona balad ve iki hasretzedeyi birletirdi. Alt ay mddet bermurad oldular. Cariye de tamamyla iyileti. Cariyenin kuyumcuya nikh edilmesi, nefsin bir mddet iin heva ve hevesine braklmas demekti. nk birdenbire konan yasak, nefsin hrsn artrr. Onun iin yeni salikler, bir mddet heva ve hevesine terkedilir de onlar, o heveslerin mnasebetsiz olduunu anlarlar ve onlardan bkp vazgeerler. Nitekim feth-i Mekke esnasnda Resulullah s.a.v. Efendimiz, ahaliye msade vermiti. Fakat Mekkelilerden bazlar bu msadeye itimat etmedikleri iin kamlard. Ebu Cehil olu krime Yemene doru, meyye bin Halefin olu Safvan da Ciddeye firar etmiti. krimeyi, ailesi mm Hakim gidip getirdi. O da huzur-u Peygamberide Mslman oldu. Safvan da, kabilesinden Umeyr bin Vehb gidip getirdi. Safvan huzur-u Nebeviye girince: Bana msade vermisin, doru mu? diye sordu. Resulullah: Dorudur buyurdu. Safvan: yle ise Mslman olmak iin bana iki ay mhlet ver dedi. Hazreti Peygamber: Drt ay muhayyersin msadesinde bulundu. te Safvana verilen bu drt ay mhlet, nefsin bir mddet heva ve hevesine terki demekti. Safvan, kfr ve irkin ktln anlad. Daha mhleti bitmedi Evvel slama geldi.

202

Ondan sonra hekim, kuyumcu iin bir erbet yapt. O da iince kzn gz nnde erimeye, hastalanp zayflamaya balad.

203
Kuyumcunun hastalk tesiriyle gzellii kalmaynca, ona kar cariyenin de ilgisi kalmad. Kuyumcunun gzellii, grnte yakkl olmasndan ibaretti. Huy ve tutum itibaryla kendisinde hibir ey yoktu. Cariye ise, da bakp iten gafil bulunanlardand. Kuyumcunun d gzelliine tutulmu, yznn biimine, gznn rengine meftun olmutu. Fakat itii erbet zerine tutulduu hastaln tesiriyle o sathi gzellik soluverince, cariye nazarnda onun, pejmrde bir iek gibi, kymeti kalmamt.

57

Hazreti Mevlna, mnasebet dolaysyla zahir gzellii kar olan aklarn devam edemeyeceini anlatmak iin diyor ki:

204

Renk cazibesiyle husule gelen aklar, hakiki ak deildir, hevesten ibarettir. yle heveslerin sonu rsvala mncet olur. Evet. Sarn yahut budays bir yzn; mavi yahut siyah ve mahmur bir ift gzn, suret iptilasndan kurtulamam olanlara mhim tesiri vardr. Siyah ve yumuak bir zlfn ihtizaz, alm bir goncaya benzeyen iki dudan latif ve fitnekar avaz, olduka temkinli kalpleri bile titretir. Lakin dudan latif ve fitnekar avaz, olduka temkinli kalpleri bile titretir. Lakin onlardaki bu cazibe, kendilerindeki gz aldatc rengin muvakkat devam mddetincedir. Bir arza dolaysyla o renk zail oldu mu, evvelce teshir etmi olduklarn, nefret ettirmeye balarlar. Evvelce onlar grmek iin can feda etmeye gze alacak derecede fedakrlk gstermek isteyenlere Bana grnme de kime istersen grn dedirtirler. Byle muvakkat bir gzellie k olanlar, sonra o vakit ki hllerinin lgnlk olduunu itiraf ederler; hatta nadim ve mahcup olurlar. Demek ki renk ile balayan sevgiler, mahcubiyetle hitam buluyormu.

205

Keke o kuyumcu da irkinlik timsali olayd da o kt hkme uramasayd. Yani mahut kuyumcunun helakine teebbs edilmesi, onun yzne balanan cariyenin ilgisini gidermek iindi. O alaka ise d gzelliinden hasl olmutu. Keke yle gzel olacana batan aa irkin bulunsayd da kakknda yle bir hkm verilmi ve yle bir teebbs icra edilmemi olsayd.

206

Onun gzlerinden dere gibi kanl yalar akyordu. nk yznn gzellii, cannn dman olmutu. Gzellii dolaysyla hayatna kastedilmiti. Her nimet sahibi hasede urar hadisi muktezasnca servet gibi, saadet gibi, genlik ve gzellik gibi nimetler dolaysyla insan hasetten kurtulamaz. Bazen bu nimetler, sahibi hakknda korkun bir ceza olur. Mesela Yusuf Aleyhisselamn senelerce Msr zindannda kalmasna, Zleyhann sabrn tketen gzelliinden baka sebep yoktu. Hazreti Mevlna bu nkteyi beyan iin de diyor ki:

58

207

Tavus kuunun kuyruu ve kanad, kendisinin dman olmu; birok hkmdar, kuvvet ve evketi ldrmtr.

208

Kuyumcu diyordu ki: Ben bir ahuyum ki gbeimdeki miski almak iin bu avc, benim saf ve temiz kanm dkt.

209

Ben o kr tilkisiyim ki, postumu alp krk yapmak iin pusuya saklandlar. Beni yakalayp bam kestiler.

210

Ben o filim ki, dilerimi almak iin filcilerin, avclarn vcudumda at yaralar kanm dkmtr. Kuyumcu, u taslanmasnda kendisini ahuya, tilkiye, file benzetiyor. Misk gbei alnmak iin ahunun; pstekisi yzlmek iin tilkinin; dileri kesilmek iin de filin avlanp ldrlmesini, kendi haline benzetiyordu. Ondan sonra da diyordu ki:

211

Beni madunum iin ldren, kanmn uyumayacan; intikamsz kalmayacan bilmiyor mu? Buradaki madundan maksat: Kuyumcunun aklna ve ruhuna nispetle baya kalan gzelliidir denilmitir. Bana yle geliyor ki, kuyumcunun madunun demekten murad, geici gzelliine k olacak kadar idraksiz bulunan cariyedir. Daha dorusu kendisini heva ve hevese kaptracak derecede himmeti aa olan nefs-i emmaredir. Hazreti Mevlna: Midaned ki nehusbed hun-i men msrayla da: Beirikatil bir katil Katili, katl ile mjdele hadisine iaret etmitir. ahsi menfaat yahut nefsan garaz ile bir adam ldren, dier tabirle Allahn binasn ykmaya cret gsteren bir bedbahtn layk olduu ceza ya hkmetin idam sehpas yahut baka bir intikam aletidir.

59

212

Bugn bana ise yarn onadr. Benim gibi bir adamn kan nasl heder olur? Kuyumcu, diyordu ki: Bugn beni gnahsz olarak ldryorlar. Fakat yarn yahut br gn onlarn bana da gelecektir. Benim gibi susuz bir adamn mesulleri, cezasz ve intikamsz kalamaz, elbette bu hak alnacaktr.

213

Duvarn glgesi bir mddetik uzasa bile, yine o glge duvarn dibine dner. nsann kat amelinin cezas, Allahn iradesiyle bir mddet gecikse bile, zaman gelince o ceza gelir; yapann ayaklarna dolar ve yakasna yapr. Nitekim Kuran- Kerimde: te kim, zerre kadar bir hayr ilemi ise, onun mkfatn grecek; kim de zerre kadar ey yapm ise onun cezasn grecek(Sure Zilzal ayet 78) buyrulmutur. ayet o mkfat ve o ceza, dnyada verilmezse, ahirette mutlaka ve mutlaka grlecektir.

214

Bu dnya; daa, ilerimizde seslenmeye benzer. Akis o sesleri bize iade eder. nsan dalk bir yerde seslenince aks-i seda husule gelir; ses, sylenen kimsenin kulana akseder. Seslenen iyi sylemise, iitecei akis de iyidir; kt sylemise duyaca seda da ktdr. Dnya ise insanolunun yapt ilerin aksinden ibarettir. O ilerin mkfat ve cezalarn ilerin nevine gre aksetirir. Kuranda: Kim iyi amel (ve hareket)de bulunursa (bu), kendi lehine, kim de ktlk ederse, bu da kendi aleyhindedir(Sure Fussilet ayet 46) buyrulmutur. Dnyada byle olduu gibi ahirette de byledir. Cenab- Hakk; mealen: Bugn, yani, Kyamet gnnde her ahs, dnyada kazanm olduuna ve yapm olduu ilere gre mkafat ve ceza grecektir. Bugn zulm yoktur. nsanlar kl kadar zulme uramayacaklardr buyuruyor.

215

Kuyumcu bunlar syledi ve hemen lp toprak altna girdi. Cariye de aktan ve hastalktan kurtuldu.

216

nk llerin ve leceklerin, fani olanlarn ak baki deildir. Zira l, bizim tarafmza gelmez.

60

Ve bizim aramzda mauk ve muteber olamaz.

217

Hayy- layezal olan Mauku Hakiknin, yani Allahn ak, ruhta olsun, gzde olsun, her an goncadan daha ter- taze olarak durur. Kuyumcunun yzndeki pembeliin solmasyla, ona kar cariyede olan akn zeval bulmasna benzemez. Allah sevenlerin muhabbeti, hibir vakit pejmrde olmaz. Daima ak bir gonca gibi gzelliini muhafaza eder. Hazreti Mevlna bu beyanattan sonra hem li bir nasihat, hem de evvelce geen Ak kelimelerine kfi ve kati bir tefsir olmak zere buyuruyor ki:

218

O zat- ecel alann akn ihtiyar eyle ki, btn enbiya ve evliya hazarat Onun ak- feyziyle saadet ve erefe nail olmulardr. Hem de bu hususta mitsizlii dme.

219

Bizim iin O hakikat sultannn, yani Allah Celle anhunun huzuruna kmaya izin yoktur, deme. Kerim olanlarla i grmek zor deildir. Allah ise Ekrem-l Ekremindir. Fevkalade mit ve mjde verici olan bu beyt-i erifin, Mesnev derslerine balarken okunmas ve dersin: n nin fermud Mevlnay- m, Kif-i esrarhy-i Kibriya. n ne mecmest ne remlest ne hab, Vahy-i Hak, vallah alem bissavab. beyitleriyle bitirilmesi Mesnevhanlarca adettir.

Devam edecek

61

Fil Nedir?
Prof. Dr. Mehmet Demirci
Hintliler karanlk bir ahra bir fil koyup o gne kadar hi fil grmeyen insanlara onu gstermek istediler. Fili tanmak iin o yere birok insan topland. Fakat filin bulunduu yer o kadar karanlkt ki hibir ey grnmyordu. Onun iin insanlar file elleriyle dokunmaya, ellerini filin orasna burasna srmeye baladlar. Bunlardan birisi filin hortumunu tutmutu; darya knca sorduklarnda.Fil kaln bir su hortumuna benzer, bir hortumdur dedi. Baka biri filin kulana dokunmutu, o da: Fil bir yelpzeye benziyor dedi. Bir bakas filin bacana dokunmutu: Fil bir diree benziyor dedi. Filin gvdesine dokunan ise: Fil bir kayaya, byk bir ktleye benziyor dedi. Bylece herkes filin neresine dokunduysa fili yle ve ona gre anlatt. Her birinin anlatt baka bakayd. Fakat ellerinde bir k olsayd, ayrlk kalmaz herkes ayn eyi grr, ayn eyi anlatrd. (Mesnev, C. III, beyit: 1259 vd. )

Mesnevden hikyeler

Aklama
Hz. Mevln ilve eder: Duygu gz ancak avuca, ancak kpe benzer. Avu btn fili birden elleyemez ki. Denizi gren gz baka, kp gren gz baka. Kp brak da denizin gzyle bak sen! z ayn olmakla birlikte bu mehur hikyenin ayrntsnda bz farkllklar vardr. Mesel, burada zikrettiimiz gibi filin karanlk bir mekna konarak tantlmak istenmesi eklinde anlatlr. Bir baka k ise, grme zrl yni m kimselere dokunma yoluyla filin tarif ettirilmesi sz konusudur. Her ikisinde de konunun mahiyeti deimemektedir. Hikyemiz, insanlarn ska dt bir haty izah iin biilmi kaftandr. O hata; eksik, yetersiz ve para bilgi ile meselenin btn hakknda hkm verme kolayclna dmektir. Dn, sosyal ve siys hemen hemen her alanda, bu yanl tavrn rneklerine oka rastlarz. Olaylara sdece kendi dar penceresinden bakarak deerlendirmelerde bulunmak, hele bunun herkes tarafndan kabul edilmesi gereken tek doru gr olduunu savunmak yanltr. Byleleri, fili sdece kula veya hortumuyla trif etmeye alan zavall kimselerin durumuna derler. Buradan kacak sonulardan biri udur: Bir konuda doru hkm verebilmek iin, onun btnn kavramaya almalyz. Mesela bir insan sdece

62

elden ayaktan, gvdeden ibaret deildir. Onun bir de mnev yn, yni bir bedeni bir de ruhu vardr. Sadece bedene veya sdece ruha bakarsak, insan eksik tanmlam oluruz. Dini konularda bu eksik ve parac bakn zararlar daha belirgin olarak grlr. slam dini; Kuran- Kerimi Hz. Peygamberin snneti ve hadisleri, bunlarn her ikisinin zhiri ve btnyla bir btndr. Dnin zn, Kurann knhn kavramak bu konularda yeterli bilgi ve kavraya ship olmakla mmkndr. Bu bak as dini ok zorlatrmaz m, anlalmas hayli g konuma yerletirmez mi? Hani sz srasnda Mslmanln ok sde ve kolay olduunu syler dururuz. Evet slmiyet gerekten kolaydr, z de sde ve basittir. Ama ayrntya girince ihtilaflar kar. Mezheplerin varl bir gerektir. zellikle, din konusunda topluma yol gsterici durumdaki kimselerin, btn grebilecek bir bilgi ve kavraya ship olmas gerekir. Ayrca bu kimselerin tekelci ve srarc olmamalar beklenir. Evet filin byk bir kula vardr, ama fil kulaktan ibaret deildir. Onun daha byk bir gvdesi, bacaklar ve hortumu da bulunmaktadr. Mesela dinde sevgi, efkat ve merhamet ok nemlidir. Ayn zamanda adlet ve hakkaniyete de dikkat etmek gerekir. Ar sevgi adletsizlie yol amamaldr. Cmertlik iyidir, ama israf etmemelidir. Tutumlu olmak makbuldr, ama bunu cimrilik izgisine vardrmamaldr. Bir insan olarak herkese iyi ve insanca davranmakla grevliyiz. Ama gz baka baka bize, vatanmza, kltrmze dmanlk yapan ho gremeyiz. Mehmet Akif yle der: Yumuak bal isem kim dedi uysal koyunum! Tevazu, alak gnll olmak olgun Mslmann niteliidir. Bu onun kiiliksiz olmas demek deildir. Zira vakar ve izzet de iyi Mslmann vasfdr. te bunlar arasnda dengeyi kurabilenler, filin btnn grebilenlerdir. Hz. Mevlna hikyenin sonunda bir deniz ve kpk misali verir: Denizi gren gz baka, kp gren gz baka der. Tasavvuf dncesinde bu sembol ok kullanlr. Allahn zatna nisbetle kinat, denize nisbetle dalga ve kpk mesabesindedir. Asl olan denizdir. Dalga ve kpk Onun bir tezahr ve tecellsidir. Deniz kabarp cotuu zaman dalgalarn ve kpklerin nnde durulmaz. Ama onlar bamsz bir varla ship deildir, sdece denizin bir grntsnden ibarettirler. Deniz olmasa dalga ve kpk diye bir ey katiyyen olamaz. Onun iin asla, denize bakmal ve ona tibar etmelidir. Eyaya, kinata, bin bir hdista bakarken onlara taklp kalmamaldr. Onlar bizi fazla oyalamamal, asl sahibi, gerek varl grmeliyiz.

63

Veftnn 14. Ylnda;

Bekir Sdk Sezgin

nvann ald. 1967 ylndan itibaren ayn kuruluta stajyer sanatkarlara retmenlik yapt. 1973 ylnda zmir Radyosunda Klasik Koro efi oldu. 1976 ylnda da stanbul Devlet Trk Musikisi Konservatuar retim yeliine getirildi. Ayn tarihlerden balayarak stanbul Radyosu ses sanatkarln, Kk Koro efliini ve TRT Merkez Denetleme Kurulu yeliini birlikte yrtt. 1980 ylnda TRTden emekli oldu ve konservatuardaki grevinden ayrld. 1971 - 1983 yllar arasnda eitli Avrupa lkelerinde dini ve dind musikimizle ilgili konserler verdi. 1985 ylnda zel bir anlama ile . T. . Trk Musikisi Devlet Konservatuarnda retim yeliine balad.

yk sanatkar Bekir Stk Sezgin, 1 Temmuz 1936 tarihinde stanbulun ehremini semtinde dodu. Babas Hafz Hseyin Efendi (1899-1969), annesi Feride Hanmdr. 1942 ylnda ilk retime balad, lisede okurken babasnn teviki ile baarl bir snav vererek, stanbul belediye Konservatuarna giren Bekir Stk Sezgin, buradan mezun oldu. 1956 ylnda Denizlide vatani grevini tamamladktan sonra 1958 ylnda zmire yerleti. 1959 ylnda zmir Radyosunun snavn kazanarak yetimi sanatkar olarak greve balad. Ayn yl iinde solist, bir dier snavla da Birinci snf ses sanatkar

64

Bekir Stk Sezgin, musiki ve din kltr yksek bir aileye mensuptur. Sesi ok gzel olan babas Hafz Hseyin Efendi, Hafz Hasan Akku, Fatih Camii imam Ahmed Rasim Efendi (Filibeli Arap Hafz), Hafz Ahmed Efendi, Hafz Sadettin Efendilerden musiki dersleri alarak mzie balamtr. 1946 - 1948 yllar arasnda zmirdeki teyzesinin yanna gittii zamanlarda Hisar Camiinde Rakm Elkutlu ile tanr ve onun eserlerini kendisinden renir. Bekir Stk Sezginin annesi Feride Hanmn da sesi gzeldi ve ud alard. Anneannesinden din d eserler mek eden Bekir Stk Sezginin gzel sesini ve yeteneini ilk kez babas fark etmiti. ok kk denecek yalarda , henz 3 - 4 yalarnda sokakta babas ile dolarken, babasn evlerinin yaknnda bulunan kahveye srkler, gramofonun yanna oturur ve saatlerce plak dinlerdi. buuk yanda Hfza balayan Bekir Stk Sezgin Hfz be yanda tamamlad. Ortaokulun son snflarna kadar zel musiki eitimi ald ve dini musikimizin her formuna ait eserler mek etti, az ok bilgi sahibi oldu. Bu dersler babas tarafndan yeterli bulunmad ve mevlidhan Hafz Mecid Sesigr, Laleli Camii Bamezzini Hafiz Numan, Nuruosmaniye Camii mam Hafiz Hasan Efendiden nat, mevlid, Ezan, talim, mahrec-i huruf dersleri aldrtt ve ardndan Bu zamana kadar musikiyi sana pratik olarak rettik. imdi ilmi ynden renim grmenin zaman gelmitir. Hadi bakalm ! Konservatuar imtihanna gir, muhakkak en iyi derece ile kazanacaksn diyen babasnn szleri onun snava girmesini ve baarl olarak kazanmasn salamtr. Bekir Stk Sezgin, babas iin bu sebeple, Hasl babam, benim hem sebebi hayatm, hem retmenim, hem mrebbim, hem de arkadam olmutur demitir. Dersler devam ettii srede anneannesinden de din d eserler reniyordu. Toplum iinde ilk musiki icras denemesini dokuz yanda iken Tevhid Bahrini okuyarak yapan B. Stk Sezgin, aile ve dost meclislerinde bildii eserleri okuyarak takdir edilirdi. Konservatuar sresince rendigi eserlerin ounu din dii eserler oluturuyordu. 1959 ylndan sonra zmirde Zakirba lhami, Manisal Hafz Ahmed, Mbair Kemal, Hafz smail Efendiden bilmedii klasik eserleri, tevih, durak, tavr ve slup renen byk stad, btn bu titiz derslerin ve uralarn sonucunda usta bir ses icracs olarak kendisine stn bir zemin hazrlad.

Bekir Stk Sezgin, 1964 ylnda zmirde evlendi. 1965 ylnda H. Kudsi, 1967 ylnda H. Siyami, 1969 ylnda da F. Hmeyra adl ocuklar dnyaya geldi. Bekir Stk Sezgin, 10 Eyll 1996 tarihinde vefat ederek hakkn rahmetine kavutu. stad musiki renmek ve retmek konusunda unlar belirtiyor;. . . . Eer insan en iyi ses ustalarn, en iyi yorumcu ve icraclar dinler ve onlara hizmet ederse, ancak o zaman Trk Musikisinin makamlarla ilgili yapsn ve perdelerini iyi anlayp kavrayabilir. Yoksa rencilere falan drtl ile falan beli birletii zaman u makam olur deyip, o diziyi iki portelik bir temrin iinde terennm etmekle musiki renilemiyor ve retilemiyor. Byle olunca mekanik bir musiki retimi verilmi olur ki, onda da ruh yoktur, ruhsuz da musiki olmaz. Olaanst bir ses ve hanere gzelliine sahip olan, kendisine yetecek kadar tanbur alan Bekir Stk Sezginin dini ve din d olmak zere birok ilahi, durak, beste, ar semai, yrk semai, arklar vardr. stadn eserlerinde gnmzn zevk anlayna cevap verme endiesinden ok sanatkar bir ruhun titizlii hissedilir. Dokuz yandan bu yana mr hayatnda musikimizin iinde yorulan sanatkar;Btn bunlar hayatimi doldurmaya kafi geldi ve baka bir ile itigal etmeme esasen frsat vermedi. Yani ksaca sylemek gerekirse hayatm yalnz musikiye vakfettim. u gerei de nemle belirtmek isterim ki, kk yamda balayp hayatimi yalnz musikiye vakfetmi olan ben, henz hibir ey renmediimin farkndaym. demitir. mr boyunca bildiklerini yetitirdii rencilerine retmeye almtr ve saysz sanatkar yetitirmitir.

65

Ankarav Dededen hadislerle

Tasavvuf ve Mevlev erkn

Tercme: Ey Eb-d-Derd! Kyamet gnnde sana lm mi yoksa chil mi oldun? Denildiinde, ne diyeceksin. ayet lm oldum dersen, sana lmi olduun eylerde amel iledin mi? diye sorulur. ayet sen cahil oldum dersen, renmeyip de cahil olmana zrn var mdr? denilir. 1 erh: Cahil kalmak bir zr deildir. lim tahsil etmeyi terk edenler kurtulua eremezler. nce ilim sonra amel buyurduklar zere ncelikle lm olan bir stattan ilim tahsil etmek, sonrasnda ise bu ilim ile amel etmek gerektir. Hz. Mevlna (k.s.) bizler iin yce bir kitap ve latif bir kelam nazm edip, onun hakknda, Dostlarmz iin bir nur, yolumuzdan gidenler iin de bir hazinedir
1 Hris b. Eb sme, Msnedl- Hris, II, 1004; Deylem, el-Firdevs, III, 293.

deyip, daha sonra gp gitmitir. Mesnev-i erifin bir ok yerinde Mesnevnin okunmasna, yazlmasna ve dinlenilmesine dair bir ok tembihler vardr. Nitekim Hazret-i Sultan Veled (k.s) kendi Mesnevleri hakknda btidnmelerinin sonunda bu konuya uygun mezkur anlamlar destekleyen bir ok beyit sylemilerdir. Beyitler; Kimin bu kitapla nsiyeti yoksa, bil ki o, iki alemle de havyandr. Eekliinden bana heves etmez de, bu anlamlardan uzak kalr, mahrum olur. Bir hayvandr ki, ota dkndr; sonunda da ot gibi telef, gider.

66

Ilmin Yceligi

Taklidin Ktlg

Pislik gibi nefret edilir ondan; temiz kiiler katnda tiksinilen bir kiidir o. Sonunda kpekcesine lr; eek gibi bala kaklrkalr. sterse karde olsun, oul olsun, deil mi ki bu aka dmemi. Bence eytan gibidir onlar, gazelle ugramlardr; aypl eek gibi hordur, srlmlerdir onlar. Benden nasipleri lnettir; lmleri en iyi nimettir bence. Benim yaknm, benim gibi olandr; nimetler, keremler sahibine kavumak isteyendir. Onun nsiyeti, kendisiyle deil, Tanryladr; onun gz kendinde deil, Tanrya kavumaktadr. 2 Gerek udur ki Mesnev-i erif kitabn iyi bir ekilde bilen cehalet ve gafletten kurtulur. Mesnevnin muhtevasyla amel eden kimse, Rabbani lmler ve Hak mridler mertebesine erer. Ancak Mesnevyi uurlu bir biimde bilmek, sdece erhler vastasyla mmkn deildir. Mridi olmayan bir kimsenin de Mesnevden bildiiyle amel etmesi bir netice vermez. Mesnevnin kmil bir stattan renilmesi ve bir mridin Mesnev hakknda buyurduklar zere amel edilmesi gerekir. O zaman kii, Mesnevden bir ilim sahibi olur; peygamberler ve velilerin ulatklar mertebe ve menzillere erer. Bu tarikatte sluk edenlerin, Mesnevdeki ilm ya erhlerle, ya bir kimseden okumakla ya da okuma-yazma bilmiyor iseler yani mmi iseler, Beyt:

Akl sahiplerinin aklnn yetmeyecei ilmi, Allah erlerinin azlarndan kalbinizle alnz, sznn gereince, rical mertebesinde olan azizlerin azlarndan dinlemekle almalar gerekir. Bylece cahil ve gafil kalmasnlar. Tarikattaki sluklar onun bunun szne binaen olmasn. Zira tarikatta engeller pek oktur. Ayrca takld ve kendilerine eyh ve mrid kabul ettirip, evliya szleri syleyen bir ok dzme kii vardr. Beyit: Muhakkikle mukallit arasnda ok fark vardr. Bu Davut gibidir, br ses gibi! 3 Onlar krlklerinden aralarnda usuz bucaksz bir fark olduunu bilmediler. 4 Taklit, bir kimsenin baka bir kimseye tabi olmasndan ibarettir. Mukallid olan kimse, tabi olduu kimsenin sylediinin ve ilediinin hakikatine dair bir delile bakmakszn ve dnp tanmakszn inanr. Sanki mukallid, bakasnn sz ve fiilini, hakikatlerini bilmeksizin can boazna kolye gibi takmtr. yleyse bir kimsenin sz ve davranlarnn gerekten ne olduunu bilmesi iin ilim tahsil etmesi gerekir. Eer mukallid bir dalalet ehline tabi olsa, kyamet gnnde onun dalalet ve fesad ortaya ktnda, ben onun dalalet ve fesadn bilmiyordum, yoksa ona uymazdm, diye zr beyan etse, bu zr kabul olunmaz. Aksine ona Hakk batldan, hidayet ehlini dalalet ehlinden, hayr erden ayrmak iin, niin ilim tahsil etmedin ve Hakk arayan bilmedin, diye serzenite bulunulur. Dnyada ilimsiz ve yakn bilgiye sahip olmayanlar karanla, gam ve kadere ve aclara mptela olurlar. Cehletten ve pheden Allaha snrz.
3 Mevlna, Mesnev, II, 38. 4 Mevlna, , Mesnev, I, 22.

2 Sultan Veled, btid-Nme, 493

67

Belhden Konyaya
Prof. Dr. Adnan Karaismailolu

68

ugnk snrlara gre nemli merkezlerini Trkmenistandaki Merv, randaki Niabur ve Afganistandaki Herat ve Belh ehirlerinin oluturduu Horasan blgesini Anadoluya balayan gl halkalardan biri, Mevln ailesi olmutur. Bu halkalar sayesinde Horasan Anadoluya, Anadolu da dnyaya alma talihine erimitir. Anadolunun bu sayede gerekleen yeni kimlik kazanma dnemine hkim olan ve Mevln ile zdeleen dnceyi vuslat, muhabbet ve merhamet kavramlar temsil etmektedir, diyebiliriz. Mevlnnn atalar, XIII. asrn balarnda bugn Afganistann kuzeyinde ve zbekistan snrna yakn bir blgede bulunan Belh ehrinde ikamet etmekteydi. Bu ehir, slm ncesine yakn asrlardan itibaren Trklerin hkimiyetinde bulunmu, Gaznelilerin ve Seluklularn idaresinde nemli ilim merkezlerinden birisi hline gelmiti. ehir, Mevlnnn doduu yllarda Hrezmhlarn hkimiyetinde idi. Mevln ve evresiyle ilgili, kendi eserleri dndaki

ilk bavuru kaynaklar, olu Sultan Veledin 1291 ylnda kaleme ald btidnme adn da tayan Veled-nme, 1 krk yl kadar Mevlnya hizmet etmi olan Sipehslr Ferdn b. Ahmedin 1300l yllarn banda yazd Risle2 ve Ahmed Eflknin 1353te tamamlad Menkibul-rifndir.3 Sultan Veledin eseri, her iki eser iin de kaynak olurken; ayrca Eflk, Sipehslarn Rislesinin nemli blmn kendi eserine aktarmtr. Bunlardan btidnmedeki bilgiler, salkl olmakla birlikte btn hususlar aydnlatmaya kfi gelmemektedir. Sipehslrn ve Eflknin eserlerinde menkbelerin arasna serpitirilen bilgiler ise, eksik veya yanl deerlendirmelere yol aabilmektedir.
1 Veled-nme, nr. Celleddn-i Hm, Tahran, 1315 h.; Ayn eserin dier adyla evirisi: btid-nme, trc. Abdlbki Glpnarl, Ankara, 1976. 2 Zindeg-nme-i Mevln Celleddin-i Mevlev adyla nr. Sad-i Nefs, Tahran, 1325 h.; Trkeye evirisi: Mevln ve Etrafndakiler, trc. Tahsin Yazc, stanbul, 1977. 3 el-Eflk, emseddin Ahmed, Menkibul-rifn, nr. Tahsin Yazc, I-II, Ankara, 1976-1980; Trkeye evirisi: Ariflerin Menkbeleri, I-II, trc. Tahsin Yazc, stanbul, 1986-1987.

69

Mevlnnn Ailesi Hz. Mevlnnn babas, Hseyin olu Sultnullem Baheddin Muhammed, Belh ehrinde lim ve arifleriyle mehur bir ailedendi ve byk bir ne sahipti. Mevlnnn soyca anneannesi tarafndan nl Hanef fakhlerinden emsl-eimme Muhammed-i Serahsye (.1097) bal bulunduu,4 babaannesiyle Hrezmahlardan olduu ve baba tarafndan Hz. Eb Bekire ulat ynndeki bilgiler, birok eserde yer almasna ramen, kendilerinin ve Sultan Veledin eserlerinde bulunmamaktadr.5 Ancak bu bilgiler, hi olmazsa, aileye sahip olduu deerler nedeniyle duyulan hrmet ve sevginin byklne delil olarak grlmelidir. Mevlnnn babas Mevln-yi Buzurg (Byk Mevln) Baheddin Veledin, hanm Mmine Hatundan, iki olu ve bir kz dnyaya geldi. Byk olunun ad Aladdin Muhammeddi. Kz Fatma Hatun, Belhten ayrldklarnda evli olduu iin burada kald. Dnyaya n salan olu Mevln Celledin Muhammedin ise olu ve bir kz oldu. Byk olu Baheddin Muhammedin (Sultan Veled) ve ondan bir veya iki ya kk olu Aladdin Muhammedin anneleri, Semerkantl erefeddinin kz olan Gevher Hatundur. Dier olu Muzafferddin Emr lim ve kz Melike Hatunun anneleri ise, Gevher Hatunun vefatndan sonra evlendii Konyal Kira Hatundur. Mevlnnn byk olu ve sadk halefi Sultan Veledin, eyh Selahaddin-i Zerkbun kz olan Fatma Hatundan bir olu ve iki kz vard: Celleddin Emr rif elebi ile Mutahhara Hatun (bide) ve eref Hatun (rife). Ayrca iki hanmlndan Nusret Hatundan elebi emseddin Emr bid, Snble Hatundan elebi Selhaddin Emr Zhid ve elebi Hsmeddin Emr Vcid isimli oullar dnyaya geldi.6
4 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 50-51 (nsz), 126, 243. Sultnullem, emsll-eimmenin torunuyla, belki de daha doru olarak torununun kzyla evli olabilir. Bkz. Glpnarl, Abdlbki, Mevln Celleddin, stanbul, 1985, s. 38. 5 Mevlnnn Hz. Eb Bekirin soyundan geldiini gstermek amacyla adna eklenen el-Bekr (Bekre mensup) mensubiyet sfat, bata Sipehslrn Rislesi ve Menkibul-rifn olmak zere kaynaklarda srarla kaydedilmektedir. Ancak bu mensubiyetten Mevlnnn ve babasnn eserlerinde bahsedilmemesi, en gvenilir Mesnev ve Dvn- Kebr yazmalarnda ve nihayet trbelerinin kitbelerinde de bu duruma iaret eden bir kayt bulunmamas dikkat ekicidir. Sultan Veledin, Veled-nmesinin, Celleddin Hm tarafndan yaynlanan Farsa metninde bu mensubiyeti ifade eden beytin, eski ve itibar edilmesi gereken yazmalarda bulunmadn ise Glpnarl ortaya koymutur. Bkz. Glpnarl, Mevln Celleddin, s. 35-38. 6 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, 250-251; kr. C. Hum, Veled-nme

Mevlnnn Doumu, Ad ve Lkaplar Mevln, Belhte 30 Eyll 1207 (6 Rebilevvel 604) tarihinde dnyaya gelmitir.7 Mevlnnn ad Muhammeddir. Btn kaytlara gre babas da ayn ad tamtr. Bata kendisi Mesnevnin mukaddimesinde kaydettii zere ad, ihtilafsz olarak bu ekildedir. Mesel Ankaral smail Efendi (.1631) Hazret-i Mevlnnn ism-i erfleri Muhammed ve lkablar Celleddindir. Babalarnn isimleri dahi Muhammed ve lkablar Baheddindir demektedir.8 Dedesi Hseyinin lkab da Celleddindir.9 slm dnyasnda hrmet belirtmek iin nemli kiilerin isimlerinin nnde kullanlan efendimiz anlamndaki Mevln lkab, Mevln Celleddn Muhammedle birlikte zel bir isme dnt10 . Hdvendigr, Hnkr, Hazret-i Mevln, Mevlev, eyh, Moll-y Rm, Rm ve Hazret-i Pr lkap ve unvanlar da Mevln iin kullanlmtr. Hazret-i Mevln ve Hazret-i Pr sayg hitaplar, Mevlev evrelerinde ve Anadoluda daha ok tercih edilmitir. Bugn ran ve Pakistanda Mevlev, Batda Rm lakaplar, onu anmak iin ncelikle kullanlmaktadr. Doduu ehre nispetle Belh (Belhli) sfat, bilhassa ilk kaynaklarda babas ve kendisinin adlarnn yannda yer almaktadr. Mevln ocukluk dneminin dndaki yllarnn hemen tamamn, nceki asrlardaki isimlendirmeyle Diyr- Rmda geirdii ve bu blgedeki Konyay vatan edindii iin Rm (Rum lkesinden; Anadolulu) sfatyla anlmtr. Bunlarn yan sra vatan edindii ehre iaret etmek zere XIII. asrdan itibaren Konev (Konyal) sfat da adyla birlikte birok eserde yer almtr.

nsz, s. 4-6. 7 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I,125; Sadece yl olarak, Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 33. Bu tarihten be on sene daha nce domu olmas gerektii eklindeki Glpnarlnn gr pek uygun grlmemitir. Bu gr iin bkz. Mevln Celleddin, s. 44; Mevln ems-i Tebrz ile altm iki yanda bulutu, arkyt Mecmuas, Say III, 1959, s.156-161. 8 smil-i Ankarav, Mesnev-i erf erhi, I-VI, stanbul, 1289/ 1841, II, 12. 9 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 91. 10 Kad Necmeddn-i Tatnin dilinden aktarlan u bilgiler, bunun en eski kayd olsa gerektir: Btn dnyada ey geneldi. Hazret-i Mevlnya mensup olunca zelleti ve nde gelen kiiler, bunu gzel karladlar. Birincisi, Mesnev kitabdr. Her iki msraa, mesnev denilirdi. imdi mesnevi ad sylenince akl, dnmeksizin Mevlnnn Mesnevsi olduuna karar veriyor. kincisi, btn limlere mevln denilir. imdi mevln ad sylenince Hazret-i Mevln anlalyor. ncs, her kabre trbe denilirdi. Artk trbe denilince, trbe sylenince trbe olan Mevlnnn istirahatgah anlalyor Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, 50.

70

Ailenin Belhten Ayrl Mevln ocukluk veya ilk genlik yllarnda iken; babas Baheddin Veled Belh ehrinden ayrlmay gerekli grd. Bu yllarda Belhde siyas istikrar bozulmutu. ehir 1198de Grlularn, 1206da Hrezmahlarn eline gemi ve Mool tehlikesi de ba gstermiti. Her hlkrda Moollarn istilasndan nce ailesini buradan uzaklatran Baheddin Veledin gerekeleri ak olarak kaynaklara yansmamtr. Ancak onun bu corafyadaki siyas gelimelerle birlikte, fikirlerini Marif isimli eserinde tenkit ettii nl bilgin Fahreddn-i Rznin (.1209) ve onun grlerine itibar eden Hrezmh Muhammedin (.1220) manen ve madden mevcut etkinliinden rahatszlk duymu olmas mmkndr.11 Belh ehrinden ayrlrken Mevlnnn 5, kardei Muhammed Aladdinnin 7 yanda olduu belirtilmektedir.12 Bu bilgiden hareketle baz eserlerde ailenin Belhten ayrl tarihi olarak 1212 veya 1213 (609 veya 610) yl gsterilmektedir.13 Belhten 1219 (616) yl hududunda ayrlm olmalar daha makul grlmektedir. nk Sultan Veled,
11 Baheddin Veledin, Belhten ayrlmak zereyken verdii vaazda, Sultan Aladdin Hrezmhla birlikte Fahreddn-i Rznin bulunduu hakkndaki rivayeti (Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 34) dorulayan bir belge yoktur. nk Fahreddn-i Rznin lm tarihi (606/1209), bu hadiseden nceye rastlar. 12 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 95. 13 Ayrca bu g iin 618 (1221) yl da zikredilmektedir. Bkz. Glpnarl, Mevln Celleddin, s. 42.

kafilenin g yolu zerinde bulunan Badattan ayrlmak zereyken; Belh ehrinin Moollar tarafndan istila edildii haberinin buraya ulatn, sylemektedir.14 Bu istila tarihi de 1220 (617) yldr. Hacc etmek niyetiyle hareket eden kafile, Nibr ve Badata urayarak Hicazda Hac vazifelerini yerine getirerek am zerinden Anadoluya intikal etti. Ahmed-i Eflkye gre amdan Malatyaya, sonra Erzincana, buradan drt yl kaldklar yakndaki Erzincan Akehirine ve daha sonra yedi yl veya daha fazla ikamet ettikleri Lrendeye (Karaman) vard.15 Sipehslra gre Hicazdan ama, buradan Erzincana ve hemen Erzincana bal Akehire vard, k burada geirdi ve daha sonra Konyaya ulat.16 Sipehslr ise, ailenin Malatyaya uradndan sz etmedii gibi, ailenin Erzincan Akehirindeki drt yllk ikametini de bir yl gstermekte ve Lrendedeki yllara deinmeden Konyaya vardklarn anlatmaktadr. Baheddin Veled, on yedi yandaki17 Mevlny Karamanda 1225 ylnda kafilenin yelerinden Semerkantl Lala erefeddnin kerimesi Gevher Hatunla evlendirdi. Bu evliliin akabinde 1226 (623)da Sultan
14 Sultan Veled, Velednme, s. 40 (nsz), Metin, 191; kr. eviri btid-nme, s. 251/ beyit 4186-4187; Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 98. Deerlendirme iin bkz. Helmuth Ritter, Mevln Celleddin Rm ve Etrafndakiler, Trkiyat Mecmuas, C. VII-VIII, s. 268-281, stanbul, 1942, s. 270. 15 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 99-101. 16 Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 22-23. 17 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 112.

71

nsanda iki byk nian vardr: Birincisi bilgi, ikincisi fedakrlktr. Bazsnda bilgi var, fedakrlk yok. Bazsnda fedakrlk vardr, bilgi yoktur. Her ikisine de sahip olana ne mutlu

Veled ve daha sonra Aleddn elebi dnyaya geldi. Karamanda yedi yl kadar sren ikamet esnasnda Mevlnnn annesi Mmine Hatun ile aabeyi Aladdin Muhammed vefat ettiler ve bugn Mder-i Mevln Trbesi olarak bilinen yerde topraa verildiler. Konyada Daim kamet Byk Mevln Baheddin Veled ailesiyle birlikte, btidnmenin dndaki rivayetlere gre Sultan Aladdnin srarl davetleri zerine, Karamandan Seluklu devletinin bakenti Konyaya intikal etti. Ailenin reisi, Konyada 23 ubat 1231 (18 Rebiulahir 628) tarihinde vefat etti.18 Eflkye gre vefat ettiinde seksen be yandayd ve bu srada olu Mevln 24 yana ulamt.19 A. Glpnarl, Baheddin Veledin Marif isimli eserindeki bir ifadesine dayanarak, hicr 546 (1151-1152) ylnda domu olmas gerektiini dile getirmektedir.20 Sultan Veledin ifadesine gre, Baheddin Veled Konyaya vartan iki yl sonra vefat etmitir:21 ki yl sonra Tanr takdiriyle Baheddin hastaland, ban yasta koydu... ... anszn hiret lemine gt. Bu duruma gre aile, hicr 626 ylnda Konyaya varmtr. Belhten yolculua k yl 616 yl kabul edilirse, Konyaya var yl olarak da 626 yl uygun grndne gre bu arada on yl kadar bir zaman gemitir. Bu zaman dilimi gzerghta ve ikamet yerlerinde geen yllarla yaklak olarak uygun dmektedir.

Babasnn vefat zerine, Mevln onun yerini ad. Padiah Celleddin, babasnn yerine geti, oturdu; yeryz halk ona yz tuttu. Babas gibi zahitti, bilgindi; btn bilginlerin bababuuydu, padiahyd.22 Mevln bir yl sonra babasnn mritlerinden Seyyid-i Srdn lakapl eyh Burhneddn-i Muhakkk- Tirmiznin Konyaya geliiyle ona baland ve bu ballk 9 yl srd. Mevln, Seyyidin hizmetinde dokuz yl kald; bylece hem szde, hem zde onun ei oldu.23 Eflkye gre Bazlar, Mevlnnn o anda, bazlar da Belhte babasnn zamannda Seyyide mrit olduunu sylerler. Seyyid lla ve atabek gibi daima Hdvendigr omuzunda tar ve dolatrrd.24 Ancak bu balln her durumda olgun yalarda gerek bir anlam kazand aikrdr. Mevln, mrit kabul ettii ve mrit olarak baland Burhneddin-i Muhakkikin tavsiyesiyle bir mddet tahsil iin am ve Hlepte bulundu. Dnte Kayseride hocasn ziyaret ederek onun nezaretinde ile kard. Seyyid, Kayseride hicr 638 (1240-41)de vefat edince de kabrini ziyarete gitti.25 Mevlnnn Tahsili Mevlnnn cidd bir tahsil grd ve tasavvuf bir terbiyeden getii kaynaklardaki bilgilerden ve eserlerindeki ak delillerden anlalmaktadr. Babas vefat ettiinde 24 yanda iken medresede onun yerini
22 Sultan Veled, btidnme, s. 244/ beyit 4256-57. 23 Sultan Veled, btidnme, s. 248/ beyit 4318. 24 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 117, 128; kr. Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 19, 34. 25 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 131

18 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I,103,116. 19 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 108, 112. 20 Glpnarl, Mevln Celleddin, s. 34. 21 Sultan Veled, Veled-nme, s. 41 (nsz), 192-193; kr. btidnme, 242-243/ beyit 4221, 4240.

72

alabilecek ilm zellikler tad belirtilen Mevln, buna ramen tahsiline devam etti. Mevlnnn, babas hayattayken 1221-1228 yllar arasnda tahsilini ikmal iin Hlep ve ama gitmi olduu belirtilmektedir.26 Ancak 1225 ylnda Karamanda evlendii ve sonrasnda art arda iki ocuunun dnyaya geldii gzden uzak tutulmamaldr. Eflknin ifadesiyle Bah Veled hazretleri yokluk leminden varlk lemine gtnn ikinci ylnda, Mevln hazretleri, zhir ilimlerinde derinlemek ve olgunluunu eksiksiz duruma getirmek iin ama hareket etti. Derler ki, bu, onun ilk seferi idi.27 Bu dnemin ne kadar srd kesin deildir. Yine Eflk Onun yedi yla yakn amda kaldn sylerler; fakat drt sene oturdu diyenler de vardr demektedir.28 Mevlnnn Hlep Hlevye medresesindeki hocas Kemleddn bin Admdir (.1262). Sipehslr, Mevlnnn tahsili iin u bilgileri vermektedir: ... lgat, arabiyt, fkh, tefsir, hads, maklt ve menklt gibi ilimlerde o ada zamann btn ilimlerin bata gelenlerindendi ve btn fenlerde yksek icazetler elde etmi, genliinin ilk anda Hlep ehrinde trl bilim ve sahlarda dnyada ei olmayan Mevln Kemleddn b. Admden faydalanmakla megul olmutur,29 Mevlnnn evresi Mevlnnn babas Baheddin Veled, bulunduu ve yolculuu srasnda urad ehirlerde daima devlet adamlarnn ve ilim erbabnn tevecchn kazanm bir zatt. Anadolu Seluklularnn en gl sultanlarndan olan Aladdin Keykubad I (slt.1220-1237), Konyadaki ikameti esnasnda ona byk hrmet gstermi, hatta onun mridi olmutu. Sultan Veled, Sipehslr ve Eflk bu hususta birok bilgi vermekte ve beraberliklerinden sz etmektedirler. Aileye ynelik bu ilgi ve hrmet, bu asra kadar devam etmitir.30 Mevln, babasnn vefatnn akabinde bir mddet daha am ve Hlepte tahsil grp muhtemelen 1240 civarnda her ynyle babasnn yerini ald, Seluklu devlet adamlar tarafndan byk sayg grd ve varlndan istifade edildi. Sultan zzeddin II (slt.
26 Glpnarl, Mevln Celleddin, s. 46; Sadeddin Nzhet- Mehmed Ferid, Konya Vilayeti ve Harsiyt, Konya, 1926, s. 116 (Sadece amda sene kadar kald belirtilmektedir). 27 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 127. 28 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 129. 29 Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 40. 30 Veled elebi (zbudak) yle demektedir: Hazret-i Pr Efendimizin sye-i senyelerinde bizler bile heme seltn ve vzer ve erf ve ayndan bnihye izz ve ikrm ve ihsn mazhar olagelmekteyiz. Konya Slnmesi 1332 h., stanbul, 1332, s. 749.

mstakil ve mterek olarak 1246-1249, 1249-1254, 1257-1259, 1259-1262) ve Sultan Rkneddn Kl Arslan IV (slt. mterek ve mstakil olarak 12541257, 1259-1262, 1262-1266) Mevlny ziyaret eder ve sohbetlerine itirak ederlerdi. Rkneddin Kl Arslan Mevlnnn mridi ve oul diye hitap ettii kiilerdendi.31 Eflk, eserinde birok yerde sultan ve devlet adamlarnn katld sohbet ve sem gsterilerinden sz etmektedir. On be yl devletin hkimiyetini elinde tutan Muneddn Pervne (.1277), Mevlnya son derece hrmet gsterir ve onun iin ziyafetler ve sohbetler dzenlerdi. Mevln, Fhi M Fhindeki sohbetlerin ekserisini onun evinde ve ona hitaben sylemitir. Pervnenin hanm Grc Hatun da byk ballk ierisindeydi. Mstevflik (maliye bakanl), vezirlik ve atabeklik grevlerinde bulunmu olan Pervnenin damad Mecdeddn Atabek (.676/1277), nl vezir Sahib Ata Fahreddin Alinin (.687/1285) yan sra Sahib emseddin, Alameddn Kayser, Taceddn Mutez, Celleddin Karatay, Hatrolu erefeddin Mesd ve Emneddn Mikil gibi bir ok devlet adam, Mevlny sk sk ziyaret eder, kimi zaman mektuplarla ulatrd ricalarn yerine getirirlerdi.32 Grt Bilgin ve eyhler Mevln, ailesinin ve kendisinin tad zellikler nedeniyle bir arada bulunduklar dnda elbette birok bilgin ve arifle grmtr. Bunlarn hepsini belirlemek mmkn deildir. Kaynaklara gre, Mevln amda bulunduklarnda eyh Muhyiddn-i Arab, Sadeddn-i Hamev, eyh Osmn- Rm, Evhadddin-i Kirmn, Sadreddn-i Konev ile sohbet etmitir.33 Konyada onun zamannda bulunmu olan ve grt nemli zevat arasndan isimleri ne kanlar, unlardr: Konyal Sadreddin (.1274), irazl Kutbeddin (.1310), Fahreddin-i Irk (.1289), eyh Necmeddin-i Rz (.1256), Urmiyeli Kad Sirceddin (.1283), Hintli Safiyyeddin (.1315). Tarikat Silsilesi ve Yolu Sipehslr, Sultnul-lem Baheddin Veledin zikir telkini ve hrka silsilesini yle vermektedir: Babas Ahmed el-Hatb, Ahmed-i Gazzl, Eb Bekr-i Nessc,
31 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 87; Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, s. 531-532. 32 Mesel Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 30, 39, 48, 52,57, 60, 149, 155, II, 108; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 514, 524-525, 543, 561. 33 Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 35; Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, 92-93.

73

Muhammed-i Zeccc, Eb Bekr-i ibl, Cneyd-i Badd, Seriyy-i Sakat, Marf-i Kerh, Dvd-i T, Habb-i Acem, Hasan-i Basr, Hz. Ali ve Hz. Peygamber.34 Mevlnnn zikir silsilesi ise, Menkibul-rifnde u ekilde sralanmaktadr., Seyyid Burhneddin-i Muhakkik-i Tirmiz, Baheddin Veled, emsl-eimme Abdullah-i Serahs, Hatb-i Belh, Ahmed-i Gazzl, Eb Bekr-i Nessc, Muhammed-i Zeccc, ibl, Cneyd-i Badd, Seriyy-i Sakat, Marf-i Kerh, Dvd-i T, Habb-i Acem, Hasan-i Basr, Hz. Ali ve Hz. Peygamber.35 Baheddin Veledin, Necmeddn-i Kbrnn (.1221) hlifesi olduu da kaydedilmektedir.36 Buna gre de silsile yledir: Ammr-i Ysir, Ebun-Necb-i Suhreverd, Vechddin el-Kz, Muhammed-i Bekr, Ahmed-i Dnever, Mimd-i Dnever, Cneyd-i Badd37. Ayrca tarikat terbiyesinin dnda sohbet cihetiyle Ahmed-i Gazzl, Ebu Bekr-i Nessc, Eb Al-i Frmed ile devam eden baka bir silsileye sahip olduklar nakledilmektedir.38 Olu Sultan Veled, Mevlnnn buyruuyla srasyla emse, eyh Selhaddine, elebi Hsmeddine uymutur. Tebrizli emseddin, eyh Selhaddin ve elebi Hsmeddin, Mevlnnn nib ve halifeleri durumundayd.39 Mevlnnn eserlerini kaplayan ak ve vecdin daha nceki rneklerini, Ahmed-i Gazzl (.517/1123-24) ile nl airler Sen (.1131) ve eyh Attr (.1220?) dile getirmitir. Sultan Veledin btidnmesindeki u ifadeler bu fikr ve manev beraberlii anlatmaktadr: Ama Sen ve Attrn divanlarnna, Allah bizi aziz srryla kutlasn, Mevlnnn, znde z, iinde i olan Sen ile Attrn szlerinin z-zeti bulunan faydal szlerine meyletmek, meyleden kiinin, gnl ehlinden ve veller blnden olduuna delildir.40 Mevlnnn tasavvuf silsilesinde ve anlaynda bu ortak zellik gzlerden uzak tutulmamaldr. Farkl bir ilh hikmet anlayna ve yorumuna sahip olan Muhyiddin ibn-i Arab (.1240) ile Mevln arasnda dorudan bir benzerlik ve yaknlk o yllarda
34 Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 18. 35 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, 252 36 Cm, Abdurrahmn, Nefehtl-ns, nr. Mahmd-i bid, Tahran, 1375 h., s. 459; Glpnarl, Mevln Celleddin, s. 39-40. 37 Sar Abdullah Efendi, Cevhir-i bevhir-i Mesnev, stanbul, 1287, cilt 1, s. 26. 38 Sar Abdullah Efendi, Cevhir-i bevhir-i Mesnev, s. 26. 39 Sultan Veled, btid-nme, s. 137, 199. 40 Sultan Veled, btid-nme, s. 266.

grlmemekteydi. Sonraki asrlarda birlik ve yaknl usul edinen sevenlerinin yorum ve gayretleriyle kimi eserlerde bylece uyum teesss edilmitir. lim renme meknlar olan medreselerin, Mevlnnn ve babasnn hayatnda byk yeri vardr. Tahsil dnemlerinde ve sonrasnda hayatlar bu meknlarda gemitir. Rivayete gre, Sultan Aladdin ikametleri iin sarayna davet ettiinde Sultnul-ulem mamlara medrese, eyhlere hnkah, emrlere saray, tccarlara han, babo gezenlere zaviyeler, gariplere kervansaraylar uygundur cevabn vermitir ve Mevln da ayn ekilde davranmtr.41 Mevlnnn ailesinin yannda ve ayrca amda ve Halepte geirdii tahsil yllar, ailenin bu yndeki hassasiyetini gstermektedir. Mevln, ilm faaliyetleri nedeniyle nemli Hanef fakhleri arasnda yer almaktadr.42 lim ve mftlerin zelliklerine sahip Mevln Fetva aylnn bize helal olmas iin hangi hlde olursam, olaym, fetva getirirlerse, engel olmayn ve bana getirin derdi. stirak ve sem hlinde de fetva yazard.43 lm birikimi, binlerce yet-i kerime ve hadis-i erifle donatt Farsa ve Arapa iirlerinde ve mensur eserlerinde grnmektedir. Yaad yllarda toplumda yaygn olan iir sevgisinin, Mevlnda da bulunduu ve bu nedenle onun Arapa ve Farsa birok divan okuduu aikrdr. Tad duyu, ak ve vecd hlini terennm etmekte kendisine rnek ald mehur mutasavvf airler Sen ile eyh Attrn iirde at yolun en byk temsilcisidir. Bylece Mevln ilmin, irfann ve airce duyuun bulutuu bir bilge kii olarak, toplumun gndelik hayatyla yakndan ilgilenmi ve insan ruhunun problemlerine ikna edici zmler sunmutur. Tad ak ve istirak hli, onu evresinden ve gndelik hayattan uzaklatrmamtr. Mevlndan nakledildiine gre: nsanda iki byk nian vardr: Birincisi bilgi, ikincisi fedakrlktr. Bazsnda bilgi var, fedakrlk yok. Bazsnda fedakrlk vardr, bilgi yoktur. Her ikisine de sahip olana ne mutlu.44
41 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 101, 129. 42 Mesel el-Kure, Muhyuddin Eb Muhammed (Yaad yllar 1297-1374), el-Cevhirul-muziyye f tabaktil-Hanefye, I-V, nr. Abdlfetth Muhammed el-Halev, 1993, s. III, 343-346. 43 Sipehslr, Mevln ve Etrafndakiler, s. 98; Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 306. 44 Eflk, Ariflerin Menkbeleri, I, 331.

74

Altn zerresisin sen, sevin; altn madeninin aslnn aslndansn sen, neelen! Neyi aryorsan, neyin peinde kouyorsan, bil ki onun aynssn sen! Gne, btn ihtiamyla yzn gsteriyor, zerreden oynamasn istiyor. Ey zerre! Senin de, onun nda akla oynaman gerekiyor. Ey zerre! birgn gnei kucaklarsn elbet; yeter ki, kanadn onun kanadnn zerine koy, kendini yok et! gne, zerrenin nne bir arap getirir; ey zerre, bunu i! der. Zerre o arab iince, kendinden geer, gnete yok olur gider! Ey Allahm! Bizler de zerreler gibi ham meyveleriz. Senin nurunda oynar; Senin ateinde pieriz.
(Divn- Kebr, Gazel, II, 2960)

75

Klh (Sikke, Tc, Fhir)

K
eeden, deve ty renginde yahut daha ak, nadiren de beyaz ve eker renk olan; sivri, dz tepeli uzun bala, klh (kleh) veya sikke ad verilir60. A. Vefik Paa, dervi klhnn nianls, tanmn yapar61. Derviler sikkeyi binbir gnlk matbah hizmetinden sonra giyme erefine kavuurlar. iirde tc- nemed, klh- nemed biiminde kullanlarak keeden yapld hatrlatlr62. Sikkenin lugat manas; dvlm, tazyik edilmi olduundan; keenin de bu ilemlerden getikten sonra, baa giyilecek hale geldii dnldnde, sikke adn alm olmas muhtemeldir63. Mtercim sma gre, kelimenin kisvet ve libas manas da mevcuttur. Mevlev kisvetine sikke tabiri de bundan alnmtr64. Keenin ileniinde, hamuruna izzet nru kartrld sylenerek, kymeti vurgulanr: ekmede glbngini subh u mes merdn- rh Nr- izzetle muhammerdr klh- Mevlev Skb, D, 121 Bis-i izz saf v rhat- dreyndir Mnkirn yle kys eyler ki sklettir klh kif, D, 67a67 Btnn sanma teh srr ile ml--mldir Kenzl-esrr- hakkatdir klh- Mevlev Rmiz, MM: II, 9
76

Yrd. Do. Dr. Necip Fazl Duru

Mevlevler kendi aralarnda bu serpua, fhir de derler65. Daha ziyade Bursa ve Konyada imal edilen sikkeler66, nceleri yalnkat iken, sonralar iki kat olarak yaplm, ekip uzatlnca 45-50 cm. uzunluunda, 150-250 gr. arlnda, iki taraf kapal bir boru veya bir top mermisinin eklini almtr. Klh tayan iin ar bir yk sananlar yanlmaktadrlar, o safla, ycelie ve iki dnyada rahatla sebeptir:

Klhn ii zahirde bo gibi grnse de, hakkat srlarnn hazinesi ile dopdoludur:

Hattat: Mehmet Aziz er-Rifa Tarih: 1912 Bulunduu Yer: Trk ve slam Eserleri Mzesi

Yaygn olmamakla beraber, baka tarkat ehli tarafndan tercih edilen tc tabiriyle de karlarz. Banda Mevlnnn tcn tayan, phesiz lemin de ba tcdr: Serinde tc- Mevln olan ser-tc- lemdr Kaan yn ola ol devlete fark- fir-mye Skb, D, 513 Mevlev ile zde tutulan sikke, yaz-resimde de youn ekilde kullanlm, daha ziyade Mevlnnn ismini muhtev, Y Hazret-i Muhammed Celleddn Rm trnden yazlan heser levhalar, evlerin duvarlarn sslemitir68. Mevlev sanatkarlar (oymaclar, nakkalar, hattatlar...), yaptklar eserlere imzalar ile birlikte ekseriyetle, tarkatlarnn simgesi sikkeyi de koymay ihmal etmemilerdir69. Dirhem ve dinarlara mhr vurmada kullanlan demir, ake, gzel ve deerli her ey manasna gelen sikke ile baa giyilen sikke bazen de her iki anlam artrlacak ekilde de kullanlr: Klehdr sikkesi hlis-ayr- hidmet-i Pre Mehekk-i imtihn- dest pdur Mevlev-hne Skb, D,138 Mevlevye hlara nz etme cesaretini veren bandaki klhdr. Gnl o fakirlik klh ile hotur. Klh, fakrn, terk-i dnyann bir simgesi; gurur hastalnn da bir ilacdr70. Tasavvuf eserlerde tc giymenin db ve keyfiyeti; tcn simgesel manas ile ilgili teferruatl olarak malumatlar vardr71. Her zmrenin kendilerini belirleyen bir simgesinin olmas tabi olduu gibi, slam mmetinin en hayrllarnn simgesi de, Mevlnnn sikkesidir:

Nola her zmrede bir drl almet var ise Alem-i hayr- mem sikke-i Mevlndur Nazf, D, 52 Bann zerinde tutsa dahi, kt yaratlta olanlara klh hem-dem olamaz. Bu durumda bata sikke olmas da ok ey ifade etmeyebilir. Ak gamnn derdine dmeyen, yani i deiimi yaamayan bir derviin yalnzca d deiimi tamamlamas yeterli grlmez. Sikke yalnz bana bir iftihar sebebi olamaz; kiide ak- Mevlndan eser olmaldr72. Bu durumda o, (sikke) riya almetinden baka bir ey deildir73. Kadrini bildii takdirde bir Mevlev derviine en byk sadet kayna klhtr74: Dervi ola da dmiye derd-i gam- ka Billh ann sikkesi lt- riydur Esrr, D, 384

77

Hattat: Rakm Tarih: 1839 Bulunduu Yer: Galata Mevlevhnesi

Klh zerine Benzetmeler Mikys, Drbn, Elif harfi Uzunluk ls olan mikyasla, klh arasnda uzunluk balantsyla ilgi kurulur. Hidayet mikyas olarak tavsif edilen klhn glgesinin hreti bile lemi kaplamaya yetmitir; hre-i zll nola klsa iht lemi Serde mikys- hidyetdr klh- Mevlev rif, MM: II, 15 Yine ekil benzerliinden, sikke ve drbn arasnda benzerlik ilikisi kurulur. Klh, ibret veya irfan gznn drbn biiminde tavsif edilir75: Ke-gr-i hcre-i seyrn olan riflere Drbn-i em-i ibretdr klh- Mevlev Glib, D, 877 Elife benzeyen ekliyle klh, Allahn birliini ve tevhid srrn gsteren ahdet parma gibidir.76 Ayn zamanda Mevlev, klh ile gnlndeki derdi dar vurmaktadr. Boyu elif, kenarlar da h harfine benzeyen klh, gnldeki ha iarettir77: Kmeti elf u kenr halka-i h resmidr Dildeki ha iretdr klh- Mevlev Rmiz, MM: II, 10 Hle, Aks- Mehtab, ems Hle-i bedr-i hviyyet78, hle-i ems-i hviyyet, aks- mhtb, pertev-i ems-i mehbet kullanmlarnda, klh ile ay veya gne etrafnda peyda olan nuran daire (ay al) nin ismi olan hle arasnda, benzerlik ilikisi kurulur. Etrafa yansyan k anlamyla, ems-i pertevi de bu grupta deerlendirmek mmkndr. Klhtan yaylan nuran k, ay nn denizde yapt ktan yol manasna gelen, serv-i smn terkibiyle anlatlr. Veya klhn ulesi, dokuzuncu gkle, yeryznn arasn kaplayacak g ve heybettedir79: erh urup dndkce evk-ver sem- tz ile Hle-i ems-i hviyyetdr klh- Mevlev Rmiz, MM: II, 10 Safha-i deryda aks- mhtb Serv-i smn-i zarfetdr klh- Mevlev h, MM: II, 3

78

Hattat: Dervi Hasan Bulunduu Yer: Galata Mevlevhnesi

maksadyla, ardan inmi bir efser ifadesi kullanlr ki, ar; Tanrnn dokuzuncu tabaka gkte varsaylan kudret ve ululuunun tecell yeri manasna gelir. Bu ifade ile Mirac gecesi Cebrail (as)in Peygamberimize Allahn emri ile tc, hulle, kemer, as, nleyn ve Burak getirip giydirmesi de hatrlatlmaktadr84: Tc, Efser, Zver, Znet, Kenz Klhn, manen bir tc olmasnn yan sra, ayn zamanda banda bulunduu kiiye madd saltanat da saladna dair vakalar rivayet edilir80. Hem dnya saltanatnn ve hem de tecrit mlknn taht zerinde oturma hakk, banda klh olana aittir81. Bazlar klhn kymetini bilmese bile o, kudret ve g veren bir sadet tcdr82: Tc- devletdr serinde sye-i tarf- klh imdilik oldur serr-i mlk-i tecrd zre h Skb, D, 626 Her den bilmez libs- evliynn kadrini Nrdan bir tc- izzetdr klh- Mevlev Gavs, MM. II, 12 Mevlev, ycelik veren tc giymekle Hz Peygamberin snnetini ihya ettii gibi, Mevlndan yadigar kalan zneti de ba stnde tutmaktadr83. Klhn yce bir makamdan yeryzne gnderildiini vurgulamak Kisve-i fahr-i risletdir klh- Mevlev rifna tc- rifatdr klh- Mevlev h, MM: II, 3

Syesinde b-ser p ser-firz- dehr olur Ardan inmi bir efserdr klh- Mevlev Skb, D, 121 Mevlev, rifler kervannn nnde, banda da kendisini dierlerinden ayran tc olduu halde giden bir kervanc gibi dnlr. Bu klh, sultanlarn ve gnein tcndan yzlerce defa daha yksektir85: Mevlev ser-hayl-i saff- rifn- hldr Serde tc- ibtihc- imtiyzdur klh Skb, D, 121

79

Mevlev Mektuplar - IX

25 Mays 1966 Tarihli Mektup

Ali Ik

a:
Bismihi Esselam Aleykm Vesselamet leykm

Erenky 6/ Seferlhayr/ 1386 26/ Mays/ 1966

Ya Hazret-i Sultan; Cevapsz kalan evvelki iki arizama, yine cevapsz kalacan bilerek bir ncsn takdimden men-i nefs edemedim. Ne yapalm aramzda byk fark var. Fakir saff- niyazda, siz makam- naz ve istinada olunca elbet byle tecelli eder. Bata ev borcu olmak zere esitli gavail-i dnyeviyeye ilaveten Dervi Ceylann da Hakka yrmesi fakiri bir hayli sarst. Stk Dede Efendi Hazretlerinin terbiye-gerdelerinden olan o k- ilahi ve mstarak- Monla-y Rumi Hazret-i Ceylan vuslat- tama dair birok kerametler saarak eb-i arusunu idrak edeli tam on gn oldu. Bu asrda bir misline daha tesadf edemeyeceimiz o vefa hazinesi olan zat- mbarek fakirin yr-i sad idi. Ahmet Avni Beyefendinin fakirde mahfuz bir mektubunda ona selam yazarken syle buyurmutu: O k- ilahi Hazret-i Ceylann ayaklarndan perim. Avni Beyin bu ifadesi, merhum iin bir ciltlik szdr. Allah efaatine nail eylesin. Hamdolsun esna-y gaslda evrad- erif tilaveti ve sm-i Cell Tezkr bu fakire nasip oldu. Tam det-i Mevleviye zere defni icra edildi. Kabir banda iki hatim indirildi. Ayrca aksam evde de bir hatim ile bir de Mevld-i erif ve sm-i Cell okuduk. imdi Hazirann yirmi altsnda tam Mevlevi adabnca naylar ve kudmler ile bir Mevld-i erif daha okuyacaz. Geenlerde muhibbandan Muhsin bendeniz itiyak- fakiri Huzur- Cenab- Pire ulatrd. Bu meyanda zat- lilerine olan muhabbet ve hasretlerimizi de ibla eylemi. Mumaileyhe, fakire mektup yazdnz ifade eylemisiniz fakat buradan avdetinden beri senden hi mektup aldm hatrlamyorum. Defteri istinsaha devam etmekteyim. eyhl-Ekber Hazretlerinin evrad- sbuiyyesinin vird-i selsn yazmaktaym. naallah eb-i Arusa kadar hitam myesser olur ve emanetinizi iade ederim. Bir yandan da Huzura takdimini nezreylediim Mevlevi Musikisi ve Ayin-i eriflerini yazmaa gayret etmekteyim. Yirmi birinci ayin-i erifi ikmal etmek zereyim. Geride daha otuz drt tane var. Hazretim: Bu ayin-i eriflerin istinsah ve tafsilat iin Ahmet Avni Beyin erhine olan ihtiyacm artk son haddini buldu. Elan mikrofilm isi tahakkuk etmedi. Hi olmazsa vaat eylediin Adil Bey nshasn bir an evvel ltfet de maksdumuz husul bulsun. Bu hususta tebsiratna muntazrm. Yarn Mithat Bahari Beyefendi, Seniha Hanm ile birlikte Ankara zerinden Huzura mteveccihen hareket edecekler.

80

b:
Kraati takarrr eden Knhi Abdurrahim Dede Efendi Hazretlerinin Hicaz Ayin-i erifinin mekine ibtidar klnd. Sabk senelere kyasen Turizm Cemiyeti tarafndan neri yaplacak Gldeste iin Hicaz Ayin-i erifi ve bestekr hakknda birka satr yaz yazmak niyetindeyim. Bilmem cemiyet-i mezburca talep edilecek mi? Bir Paris yolculuu birok kiilerin muzmirini meydana karmaa vesile oldu. Saye-i Pirde biz bundan kurtulduk elhamdlillah. in dedikodusu zaten fakiri alakadar etmez. Cenab- Pir Azzemallahu Zikrahu ve Kuddise Sirruhu Efendimiz Hazretleri Mesnevi eriflerinde:

Bu cihan bir dadr bizim ilerimiz nidadr. Da, bizim nidalarmz bize aksettirir. buyuruyorlar. Evi henz satamadk. Banka borcu da yakamza yapst. Her zaman muhta olduum Pirimin himmetine muntazrm. En mhim zamanlarmda daima imdadma yetien Azzemallahu Zikrahu ve kuddise sirruhu Efendimin ltuf ve inayetine emin olarak bekliyorum. Muhterem Mdr Kemal Beyefendiye hrmetlerimi ltfen sylersin. Ahmet Bey kardeimize arz- hrmet ve muhabbet eylerim. Bir iki satrla dahi olsa fakiri sad edecek kymetli yazlarna mtak ve muhtacm. Daima Huzuru gren gzlerini, daima niyaza kalkan ellerini, daima kyama duran ayaklarn perim. el-Fakir Halil Can

81

4 Eyll 1888 zmir Mevlevhanesinin kurucu eyhi

Hac Hafz Akif Dede Hakka yrmtr.

4 Eyll 1913 Yenkap Mevlevhanesi tekrar kk bir

yangn geirmi ve tamirat hemen yaplmtr.

veya daha sonraki ismiyle Kemal mm Mevlev Dergh eyhlerinden Mehmet Nri Dedenin vefatyla Hsmeddin Dede tekkeniinlie tayin olmulardr.

7 Eyll 1910 / Ramazan 1328 Nide Mevlevhanesi

Mevlev Tarihinde

Eyll

9 Eyll 1902 Rumi / 23 Zilhicce 1303 Aydn Gzelhisar Mevlevhanesi eyhi Sleyman emsi Dede Hakka yrd. Derghn haziresindeki trbede medfndurlar. 9 Eyll 1961de Yenkap Mevlevhanesi Semhane
hnkar mahfilinin altnda kan bir yangn sonucu Semhane, erbethane ve trbesi tamamyla yanmtr. Geriye Mevlevhanenin (Semhanenin) temelleri, evresindeki hamuan, ktphane, iki giri kaps, muvakkithane ve bahe duvarlar kalmtr.

14 Eyll 1322 Edirne Mevlevhanesi dervilerinden

Mesnevhn umnulu Halid Efendi Hakka yrmtr.

14 Eyll 1885 Zeki Dede Efendinin Suznk yin-i

erifleri Yenkap Mevlevhanesinde ilk kez icr edilmitir. Belviranl Hakkn rahmetine kavutu. Konya Hacfettah kabristanndaki istirahatgahnda medfndurlar.

14 Eyll 2003 Hafz, msikinas, yazar Dr. Ali Kemal

10 Eyll 1996 Muhayyersnble Mevlev yin-i erf

bestekr msikinas stad Hafz Bekir Sdk Sezgin Hakka yrmtr. Kadky, Sahray Cedit Mezarlnda medfndurlar.

15 Eyll 1911 / 21 Ramazan 1329 Beikta Mevlevhanesi eyhlerinden E-eyh Hseyin Fahreddin Dede Efendi Hakka yrd. 17 Eyll 2005- Gelibolu Mevlevhanesi 1994te
Vakflar Genel Mdrl tarafndan satn alnm, onarma balanlm ve bu tarihte resmen ziyarete almtr. rahmetine kavutu.

Mevlevhanesi eyhlerinden Ermenek eyhi-zde E-eyh Es-Seyyd Mehmed Kadr Dede Efendi Hakka yrmtr. derghnda aba Emir Hasan Dedenin olu , aba ve tarikati Nesib Dede Hakka yrmtr. Hadikat-alArvahta medfndurlar.

11 Eyll 1851 / 15 Zilkaade 1267 Beikta

11 Eylul 1869 / 4 Cemaziyelhir 1286 Mevlna

21.Eyll 1973 Neyzen Burhanettin kte Hakkn 22 Eyll 1931 eyh Fevzi Dedenin torunu Kbrsl
eyh Celaleddin Efendi Hakka yrmtr. Lefkoe Mevlev tekkesi trbesinde srlanmtr. ve Afyon Mevlevhnesine srlanmtr.

11 Eyll 1926 tarihinde Derghn sr- tka

Mzesi ne dntrlmesine karar verilmi, bu tarihte de Maarif Mfettilerinden Hamit Zbeyr Bey ile Maarif , Evkaf ve Polis Mdriyetleri tarafndan tayin edilen zevat ve mze mdr ile muhafaza mdr huzurunda kaplar alarak Dergh eyas teslim alnmtr.

25 Eyll 1918 eyh Cellettin elebi Hakka yrm 27 Eyll 1867 tarihindeki fermanla Cemalettin Efendi
Samsun Mevlevhanesine eyh olarak atanmtr.

Mevlevyyeye mntesib muhibbndan air Mehmed efik Efendi Hanyada Hakkn rahmetine kavumutur. Meramdaki kkte rahatszlanm, Perembe sabah techiz ve tekfin edilip sabahleyin te byk bir cemaatla Meramdan kaldrlmtr. le namazndan sonra cenaze namaz klnp Huzur-u Pre srlanmtr.

12 Eyll 1871 / 26 Cemziyelhir 1288 Tarkat-

27 Eyll 1974 Hazreti Mevlna evladndan, Tp

12 Eyll 1907 (1323) eyh Abdlvahid elebi Efendi

tarihi, Seluklu ve Hz. Mevlna aratrmalar ile tannm emektr Prof Dr. Nfz Uzluk Hakka yrmtr. ler Mezarlna srlanmtr.

30 Eyll 1207 / 6 Rebilevvel 604 Hazreti Mevln Muhammed Celleddin-i Rm bu cihana terif ettiler. Eyll 1909 / 1327 Edirne Mevlevhanenin Semhne
ksm tamir edilerek yenilenmitir.

13 Eyll 1877 / 5 Ramazan 1294 Mehmet Tahir Olgun

(Tahirl Mevlev Hazretleri) Perembe gn Istanbul Aksaray Molla Grani Mahallesinde tevelld etmilerdir.

82

Trk Edebiyatnda

Tercme ve Serhleri
biri kendi Mesnev klasik edebiyatmzda, heroluan arasnda kafiyeli ikier msradan uzun iirlere verilen addr. Bununla birlikte zaman Bu almada Mesnevnin yalnzca Trke yaplm tercme ve erhleri ele alnmtr. Pan Yaynlar 286 Sayfa - Ciltsiz - 16x24 stanbul - 2008 iinde anlam daralmasna urayarak Mevlnnn mesnev biiminde yazd eserin ad haline gelmi ve mesnev denildiinde akla, binlerce mesnev arasndan sadece Mevlnnn Mesnevsi gelmektedir. Mevln, btn tecrbelerini ve birikimini kendisini sevenlerine aktarma ihtiyac duymu, zelde Hsmeddin elebiye, genelde bu yola girmek isteyen herkese, yolun tehlikelerinden haberdar etmek, yolculuklarn sa ve salim tamamlamak iin gerekli uyarlarda bulunmak zere Mesnevsini telif etmitir. Mevlnnn Mesnevsi, edebiyatmzda, zerinde ok konuulan, kendisinden ska bahsedilen ve ok okunan eserlerin banda gelr. Bulunmamas her ciddi ktphanede br eksiklik saylan bu eserin, okuyucular tarafndan daha iyi anlalmas iin yazld tarihten bu yana defalarca tercme ve erh edilmitir. Mevlnnn Mesnevsi yazldndan itibaren, Hint alt ktasndan Ortaasya ilerine, Kafkaslardan Arap yarmadasna, Anadoludan Dou Avrupaya kadar ok geni bir corafyada asrlardan beri tercme ve erh edilmektedir. Balangta, birka beyit ve hikaye le balayan tercme ve erhler artarak ve yaygnlaarak devam etmi ve bugn koskoca br literatr oluturacak hle gelmitir. Mesnevden bahseden ve onun bir blmn erh eden ok sayda eser olmasna ramen, Mesnevnin tamam Trke olarak, gnmze kadar sadece yedi kii tarafndan erh edilmitir. Bunlar; em Dede (. 1596dan sonra), Ankarav smail Rush Dede (. 1631), if Mehmed Dede (. 1671), eyh Murad- Buhr (. 1848), Ahmed Avni Konuk (. 1938), Thirl-Mevlev (. 1951) ve Abdlbaki Glpnarldr (. 1982).
83

Mesnev

Sorular
Mevlev Sema' - Selamlar
Ney taksiminin bitiminde, yinhn denen mutrbdaki okuyucular, yine saz refakatinde, yini okumaya balarlar. eyh, postunun zerinde, sem idare edecek olan semzenba hari, semazenler omuzlarndaki hrkalar karp oturduklar yere brakrlar ve hemen niyaz vaziyeti alrlar. eyh, postun nne doru adm atarak ileri kar ve ba keser, herkes de ba keser. eyh, sa eli stte olarak ellerini kavuturmu durumda dururken, semzenba eyhe doru ilerler ve eyhin akta duran elini, eyh de eilerek onun sikkesini per. Semzenbann sa ayan geriye ekerek veya ileri atarak verdii iarete gre semzen, ya ortaya veya kenara doru admda yryp sema balar. Omuzlar tutmakta olan eller yavaa aaya indirilip, elin d vcuda ve sikkeye temas ettirilip omuz hizasndan yukar kadar kaldrlr ve sa el yukarya, sol el aaya bakacak ekilde sem edilir. Semzenin ba hafife saa eik, yze biraz sola dnk, gzleri sol elin baparmana ksk bir ekilde bakar durumdadr. Bu ekilde son semzen, de sema girdikten sonra, semzenba eyhe ba kesip, sem idare etmek zere sema hanede dolamaya balar. eyhde postun gerisine ekilip, ayakta durarak sem izler. Semzenin sol ayana direk, sa ayana ark denir. Direk, yerden hi kesilmez ve diz bklmez. ark, direin etrafnda sola (kalbe) doru dndrlerek atlr, direk yerden srnerek geriye doru hareket ettirilir. Bylece vcudun bir tam kendi etrafnda dnne de ark ad verilir. Direi, yerden srmeden sabit durarak ark atmaya da direk tutma denir. Semzen her tam arkta bir defa olmak zere sessizce iinden sm-i Cell okur. Sem bylece devam eder... yin bestesinin birinci selm bitip, ikinci Selmn balad, beste uslnn deitiinden anlalr. Selm banda, herkes bulunduu yerde yzleri Kutuphane denen semahanenin merkezine gelecek ekilde durup, niyaz vaziyetinde ba keser ve ikili l gruplar halinde omuz omuza yaslanr. eyh, postun nne doru ilerleyip ba kestiinde, yine herkes ba keser. eyh, sessizce selm duasn yapp yine postun gerisine getiinde tekrar beraberce ba kesilir. Semzenba ve semzenler

Mevlevlikle ilgili

yine birinci selmdaki gibi sema girerler. Yalnz, el ve sikke pmezler. kinci selm denen blm bylece devam eder ve yine bestedeki usul deiiklii ile nc Selma girilir. Drdnc Selma giri de ayn ekilde yaplr. Drdnc Selmda semzenler, semahanenin ortasna girmezler ve etrafa sralanarak sema ederler; orta yer bo braklr. Son semzenin de sema girmesinden sonra, hepsi yerlerinden kprdamadan direk tutarak sem ederler. Semzenba eyhe niyaz edip semzleri de yerletirdikten sonra eyhin solundaki yerine geer ve artk yrmez. eyh ise postundan ne ilerleyip niyaz eder ve o da sema girer. eyh, sol eli ile hrkasnn sa tarafn bel hizasndan, sa yakasndan tutarak hrkann gs ksmn sa tarafa doru hafife aarak sem eder. Ba, semzenler gibi, hafife saa eik ve sola dnktr. Hatt- istiva zerinden adm atarak sem etmek suretiyle semahanenin merkezine kadar gelir. O da orada direk tutar. Bu tarz yaka tutarak ve ar tempo ile olan sema post sem denir. Semzen ba da bulunduu yerde post sem yapar. yin bestesinin drdnc selamn szl ksm bittiinde sazlar hemen saz semaisine ve takiben son pereve girerler. Eer Niyaz lahisi denen Segah makamndaki eser icra edilecekse, Semai yerine sazlardan biri Segha gei taksimi yapar ve ilhiye girilir. Saz semaisi veya Niyazn bitmesi ile son taksim balar Son taksimin, post taksimi ile mutlaka ney ile yaplmas gerekmez; baka saz ile de yaplabilir. Taksimin balamas ile kutuphnede direk tutmakta olan eyh yava yava postuna doru gitmeye balar. eyh posta vardnda taksim bitirilir ve hemen tiz perdeden olmak zere mutrbta grevli biri tarafndan Kuran okunmaya balanr. Bu anda herkes olduu yerde ba kesip, yer perek bulunduu yere oturur. Eller omuzlarda ve ba ne eiktir. Grevli derviler, srtlarna hrkalarn koyduklarnda normal oturma hali alnarak, Kuran dinlenir. Kuran okunmas bittikten sonra eyhin sol tarafnda uygun bir yerde Dug Dede (Duac Dede) zel okuyu tarz ile, zel duay tekbri ve salvat okuduktan sonra, eyh, Fatiha der. Herkes sessizce Ftihay okur. Sonra eyhle beraber herkes yer pp ayaa kalkar. eyh, postunun zerinde H diyelim sz ile biten glbanki (zel tertip ve tespit edilmi du) okur. Mutrbhn ve semzenler ba keserek bir nefes boyu ve yksek sesle H derler. eyh, postun zerinden ayrlp ba keserek yksek sesle selm verdiinde, semzenba yksek sesle ve son H hecesini nefesince uzatarak selma alr, semzenler de ba keser. eyh bu srada postun tam karsndaki kapya doru yrmektedir. Tam orta yere geldiinde yine selm verir. Bu selm neyzenba alr, mutrbdakiler ba kesen eyh semahanenin kna vardnda posta doru dnerek ba kestiinde, herkes beraberce ba keser. eyh semahaneden ayrldktan sonra, herkes posta selm vererek teker teker semahaneyi terk ederler.

84

Semdaki selmlar zt, sfat, fiil, vahdet gibi tasavvuf anlamlarn tarlar. Drt selm, eriat, tarikat, hakikat ve marifet kademelerini anlatmaktadr. Drdnc selmda; Allahn tek ve gerek varl ile var olu olan, vahdet durandan kprdamadan, ayak direyerek duru, anlatlmaktadr. Ve sonunda: btn mn mertebelerini bilsen de, ulasan da, asla kulluktan vazgeme, en yce makam ve mertebe kulluktur, fakat, bilenle bilmeyen bir deildir. denilir.

I. Selmn banda, Gerek varlnzn evresinde dnn; istidanza, yaratlnza uyun, itaat edip amelde bulunun. mealindeki, dua okunur. II. Selmn banda, Allahtan esenlik size; Allah, duyularnz da niyetlerinizi de sa-esen etsin ve sizi; esenlikle, gerek olan balang noktasna ulatrsn. mealindeki, dua okunur. III. Selmn banda Allah, tam esenlik versin size ey sevgi ve ak yollarnda yryenler, can gzlerinizden perdeyi kaldrsn da, devrin ve gerek merkezin srlarn grn. mealindeki, dua okunur. IV. Selm n banda ise Ey aklar ve gerekler, Allahtan esenlik size; devirleriniz tamamland, ruhlarnz arnd; Allah size yakyne, yakynn gerek makamna ulatrd. mealindeki, dua okunur.

I. Selm, insann kendi kulluunu idrk etmesidir. II. Selm, Allahn bykl ve kudreti karsnda hayranlk duymay ifde eder. III. Selm bu hayranlk duygusunun aka dnmesidir. IV. Selm ise insann yaratltaki vazfesine yani kullua dndr. nk slm da en yce makam, kulluktur.

85

86

Ebru: Sadrettin zimi