sakarya niversitesi ilahiyat fakltesi dergisi 10 / 2004 aratrma notlar

DN ETMNDE MEDRESEDEN MEKTEBE, MEKTEPTEN NEREYE? Suat CEBEC* Asr saadetten gnmze slam tarihinde yaanan din eitimi serveni, gnmzdeki kararlara k tutacak nemli yol iaretlerine sahiptir. Gerek yaanan problemlerin zmnde gerekse ileriye dnk alnacak tedbirlerde bu tecrbe birikimini dikkate almamak veya yok saymak, tarihin ac gereklerini yeniden yaama denemesine dnmek anlam tamaktadr. Seluklu Sultan Alparslan Badat ziyaret ettiinde camiin etrafnda dolaan ou yaln ayak, st ba perian genlerden oluan kalabalk dikkatini eker. Bunlarn camide ders gren renciler olduunu renince bu rencilerin ders okuyacaklar, yemek yiyip yatacaklar ayr mekanlar yaplmasn, burada ders verecek hocalarn ve rencilerin ihtiyalarnn Devlet tarafndan karlanmasn veziri Nizamlmlke emreder. Vezir bu emir zerine orada Devlet okulu anlamnda bir medrese yaptrr. Bylece daha nce mezhebe dayal retim amacyla alm bulunan Darul-Hadis ve DarulHikme medreselerinin tek yanl eitiminden farkl olarak temel dini dorularn zgr bilimsel ortamda tartlp retilmesinin ve halka gerek dini aktarmann yolu alm oldu. Kurucusu olan vezir Nizamlmlkten adn alarak Nizamiye medreseleri diye anlan bu tr medreseler ksa srede lkenin hemen her tarafna yaylmtr. Osmanl Devletinin geliip glenmesinin en temel yap ta olan medreseler, ilk zamanlar orta ve yksek dzeyde eitim veren, program ve ynetiminde zerklie sahip Devlet kurumlar olarak gelimitir. Bylece eitimde Devlet iradesi ile sivil inisiyatifin bilimsel ve gereki dayanmasnn gzel bir rnei ortaya km oldu. Devletin destek ve himayesi ile zerk

Sakarya niv. lahiyat Fak. Din Eitimi Anabilim Dal retim yesi, Prof.Dr., scebeci@sakarya.edu.tr

197

ynetim arasndaki karlkl gvene dayal aklc ilikiler medreselerin baarsndaki en nemli etkenlerin banda gelmektedir. Ne yazk ki Osmanl Devletinin duraklama dneminden itibaren medrese zerindeki Devletin himaye ve destei baskya ve akld mdahalelere dnmeye, zerklik de keyfilie ynelmeye balaynca medreseler iin sonun balangc dnemine girilmi oldu. Bu olumsuzluklarn zamanla dzelmek yerine daha da arlaarak devam etmesi sonucu medreseler kltr ve medeniyeti tayp gelitiren, halk bilinlendirip ynlendiren kurumlar olma zelliini kaybetmitir. Osmanlnn son dnemlerine gelindiinde iyice iine kapanarak gelimelerden tamamen uzak kalan medrese, statkosunu korumak adna gelimelere kar direnie gemi, gelimeleri slam d saym, kt gidie are araylarnn sonucu olarak ortaya kan bat tipi mekteplere kar sava ap mensuplarn dinsizlikle itham etme yoluna gitmitir. Dier yandan 1839 Tanzimat Ferman ve 1856 Islahat Ferman ile eitim alannda nemli ayrcalklar elde eden gayr mslim tebaann ve yabanclarn at okullarda din ve milliyet duygular ne karlarak blc ve paralayc dnceler gelitiriliyordu. Yirminci yzyln bana gelindiinde lkedeki eitim yaps; her biri ayr hedeflere ynelmi, birbirileri ile kavgal ayr kurumu iinde barndryordu: 1) Medreseler, 2) Mektepler, 3) Aznlk ve yabanc okullar. Bu dman unsurlar birbirlerini dinsiz (mektepliler), yobaz (medreseliler), hain (aznlk ve yabanclar) olarak gryorlard. Bu tablo iinde medrese btn etkinliini kaybetmi, slamn birletirici ve btnletirici ruhundan uzak, topluma faydal olmaktan te zararl hale gelmi bir grnt iindeydi. Medresenin iine dt bu durumuna bakanlar, son ve en mkemmel din olarak gnderilmi, insanla gerek bir medeniyet sunmu olan slam Dininin terakkiye mani olduu kanaatini seslendiriyorlard. Bu tarihi gerek bir eitim kurumunun kuruluu ile k arasndaki fark gsteriyordu. Artk din eitiminin medresenin elinden kurtarlmas gerekiyordu ve Osmanl Devletinin yklp Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile bu kanlmaz son gereklemi oldu. Cumhuriyet ynetiminin, tevhidi tedrisat kanunu ile btn eitim kurumlarn Devletin ynetiminde toplayp din eitim ve retimini Devlet eliyle yrtme projesi, aslnda olduka aklc ve gereki bir giriim idi. Ancak, medresenin son bir asr iinde oluturduu medrese d eitim kurumlarna kuku ve endie ile bakan halk tavr, din eitimi alanndaki giriimi sonusuz brakmtr. Bunda entelektel zmrenin katlam kar tavrlarnn ve din eitimi konusunda Devlet ile toplum arasnda gven duygusunu tesis
198

edememenin etkisini de not etmek gerekiyor. Sonuta Cumhuriyetin ilk eyrek asrlk dnemi din eitimi ve toplumun dini ynden gelimesi adna heba edilmi oldu. lerleyen yllarda meydana gelen toplumun din eitimi ve din hizmetleri alanndaki derin boluk, 1940l yllardan itibaren toplumu paralayp kamplara blen deiik adlar altnda illegal dini oluumlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Dindar insanlar, belli dini nderler veya grler etrafnda oluan gruplara tabi olmak durumuna itiliyordu. Olduka rahatsz edici bu durum, ok gemeden hem ynetici kesim hem de halk arasnda Devlet eliyle yrtlecek din eitiminin tek are olduu kanaatini glendirdi. ok partili dneme girilmesi ile halkn ynetimde etkin olmas sonucu Devletin tekrar din eitimine el atmasnn ve bu kanaati hayata geirmesinin artlar olutu. Bylece, orta ve yksek dzeyde resmi din eitimi kurumlar tekrar almaa balad. Bundan sonra birtakm intibak glkleri ekilse ve belli dnemlerde youn tartmalar yaplsa da yaanan tecrbeler, toplumda gzlenen dini olgunluk ve Devlettoplum uzlamasnda gelinen nokta, din eitimini okulda Devlet eliyle yrtmenin isabetli olduunu gstermitir. Tarihi tecrbelerin nmze koyduu bu gerei bugn artk kimse tartmamaktadr. Ancak herkes tarafndan kabul gren ve tartlmayan dorular ne yazk ki toplumda her zaman rahat ve kendi tabii seyrinde uygulanma imkan bulamamaktadr. Zira beeri zaaflar olay eksi ve art ynde arlklara tayabilmektedir. lkemizin yer ald kritik corafya, etrafmzdaki dini ve siyasi gelimeler tabii olarak bizim belli konulardaki tavrmz etkilemekte karar ve uygulamalarmza yn verebilmektedir. Kaynan dinden almasa da gcn dinden almaya, varln dini duyguyla srdrmeye alan siyasi oportnizm, terr ve iddet olaylar, onlara kar gelitirilen nleyici tedbirlerin lsn karmaya yol amakta, alnn tedbirleri makul ve yararl olmann tesine tayabilmektedir. Bunun sonucu olarak tarihin ac tecrbeleri ile ulalan Devlet eliyle okulda din eitimi anlay ciddi sarsnt geirmektedir. Yaanan gelimeler, okuldaki resmi din eitiminin giderek etkisizleme ynnde seyrettiini gstermektedir. Ksaca din eitimini, sonusuz kalan medrese deneyiminden kurtarp isabetli bir yaklamla okula tam iken imdi okulu devre d brakma noktasn doru hzla ilerlemekteyiz. Gelimelere ksa bir gz atldnda okuldaki din eitimi alannn son derece daralmakta ve kalitesinin hzla aaya inmekte olduu rahatlkla grlecektir. 1- mam-Hatip lisesi mezunlarnn ilhiyat dndaki yksek retin kurumlarna geii engellenince bu okullarn tkenme noktasna gelmesi bir
199

yana, kalanlarnn renci kalitesi son derece dmtr. Bu okullar, yksek renime devam etme umudu olmayan yahut olursa sadece ilhiyata gidebilmeyi uman, ounluu kz olan az sayda rencinin tercih ettii kurumlar haline gelmitir. Buna ilaveten, toplumda oluturulan irtica ile zdeletirme, istememe, dlama, teleme eklindeki sosyo-psikoljik bask bu okullarn gzden karldna iaret etmektedir. 2- lk ve orta retimdeki Din Kltr ve Ahlk Bilgisi Dersleri, 1980 ncesi yaanan ve lkemizi blnp paralanma noktasna getirmi olan problemlere zm olmak zere Anayasa hkm ile konulmu olmasna karn ilevsiz hale getirilmeye allmaktadr. Bu derslere alan retmeni atamada son derece isteksiz davranlmaktadr. Halen lkede yirmi bin civarnda Din Kltr retmeni a mevcut iken bu an giderilmeye allmamas bir yana, bu derslerin kaldrlmas ve okul programlarndan karlmas tartlmaktadr. 3- Dinin cahil kimselerin elinde sosyal, siyasal ve ekonomik karlara alet edilerek toplum birliinin, huzur ve gveninin bozulmasn nlemek zere, toplumu dini ynden aydnlatacak yksek din renimi alm elemanlar yetitirmek amacyla alm olan ilhiyat faklteleri de hzla bu ilevinden uzaklamaktadr. Halen faaliyette olan yirmi ilhiyat fakltesinin renci mevcudu drt-be yl ncesinin bete biri mesabesine inmitir. Bu faklteler de mam-Hatip Liseleri gibi bir sosyo-psikolojik bask altnda tutulmakta, bir ka hari her birinin yirmiden fazla renci almasna izin verilmemektedir. Adeta bu fakltelerin toplum iin gereksiz olduu, buralara yaplan harcamalarn boa gittii dncesi yaylmaktadr. Btn bunlar, toplumun dini ynden geliip olgunlamas, birlik ve huzurunun salanmas ynnde tarihi tecrbelerle ulalm bulunan, okulda resmi din eitimi izgisinden geriye dn gstermektedir. Cumhuriyeti kuran iradenin isabetli karar ile din eitiminde medreseden okula dnlm, belli intibak sorunlar yznden gecikerek de olsa bu kararn hayata geirilmesi sonucu dini olgunluk ynnden toplumumuzu dier slam toplumlarndan bariz bir ekilde ayran nemli bir kazanm salanmtr. Dier slam toplumlarnda youn bir ekilde yaanan din kaynakl sorunlarn toplumumuzda ok az hissediliyor olmasn salayan, dinin okulda resmi kanalla veriliyor olmasndan baka ey deildir. Tarihi tecrbeler gstermitir ki, dinin birey ve toplum hayat iin vazgeilmez oluunun ortaya kard ve karaca problemler ancak onun bilimsel aratrmalara dayal olarak doru bir ekilde retilmesi ile zlebilir.

200

Din alannn batl inan ve hurafelere, buna bal olarak arlklara, eliki ve atmalara ak olmas, onun planl ve programl bir ekilde doru retilmesini zorunlu klmaktadr. Hibir din zellikle de slam dini, tartmaya ak, bilimsel gereklere uygun planl ve programl resmi kurumlar yoluyla insanlara retildiinde toplum iin herhangi bir ekilde problem unsuru olmaz, tersine pek ok sosyal problemin zmnde temel bir etken olur. Zira din herkes iin derinden hissedilen, yaanan, davranlar ynlendiren bir olgudur. Din insann sosyal ve kltrel davranlar, insani ilikileri ve vicdani tavrlar zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Toplumlar sarsan yolsuzluu, hrszl, kini, dmanl, terr, uyuturucuyu hangi deer yarglar ve vicdani meyyideler din kadar nleme gcne sahiptir? Kanunlar, dini duygular krelmi, vicdani hassasiyetleri kaybolmu kalplere nfuz edemiyor. Kanunlar gl klacak deer yarglarnn, vicdani hassasiyetlerin en temel ve akn kayna da yine dindir. nsan zerinde ok ynl etki gcne sahip olan dinin doru retilmedii, bu konuda herkesin kendi bildiine gre bir yol tutmasnn n ald taktirde birok slam lkesinde din adna yaanan cehalet, banazlk, dmanlk, terr, iddet vb ktlklerin zuhur etmesi kanlmaz olacaktr. nk bilgili ve bilinli dini tavr insan hep doruya sevk etme ynnde gl bir etkiye sahip iken bilgisizlie ve bilinsizlie dayanan dini tavrlar da aksi ynde bir etki yapma ve problemler retme potansiyeli tamaktadr. Bu gerekler gz nne alndnda, insanla daima iyilii, gzellii, sevgiyi, bar, adaleti, yardmlamay ve dier insani ve ahlki erdemleri tleyen, insan iin zararl olan her eyi yasaklayan yce slam dinin okul retimi iinde dzenli bir ekilde retilmesinin doruluu anlalr. Din eitimini medreseden okula tam ve bilinen sorunlarn uzanda kalm iken, imdi din eitimini okulun dna itmekle sonu beli olmayan bir maceraya doru srkleniyoruz demektir. Bu durumda din eitimini okuldan uzaklatrmaya alanlarn toplumun dini ynden doru bilgilenmesini salayacak ve bylece din kaynakl problemlerin ortaya kmasn nleyecek daha gereki ve aklc bir yol bulmas ve gstermesi gerekmektedir.

201