Rulman Kullanıcı El Kitabı

1
S.C. "RULMENTI" S.A. BARLAD
RULMAN
KULLANICI EL KTABI
Rulman Kullanc El Kitab

NDEKLER
1. 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.5.1 2.5.2 3. 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.3.1 3.3.2 4. 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 5. 6. 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.3 7. 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 8. 9.
Rulmanlarn kodlanmas ve tanmlanmas Rulman tipinin seimi iin neriler Yklerin yn ve byklne gre rulman tipinin seimi Devir hzna ve alma scaklna gre rulman seimi stenen dnme hassasiyeti ve sessiz alma artlarna gre rulman tipinin seimi Kabul edilebilir snrlar dahilindeki eksen kaklklarna uygun rulman tipinin seimi Bir yataklama dzeninde stlendikleri role gre rulman seimi (ayarl veya oynar yataklama) Rulmanlarn eksenel yataklanmas Rulmanla temas halinde olan paralarda sl genlemelerin dengelenmesi Rulman yataklama dzenlerinin tasarm iin gerekli teknik veriler Rulman bileziklerinin yk altndaki durumu Rulman gemelerinin tayini Miller iin tolerans snflar Yuva delikleri iin tolerans snflar Baz tip rulmanlar iin zel gemeler Rulmanlarda szdrmazlk Statik szdrmazlk elemanlar Dinamik szdrmazlk elemanlar Rulmanlarn yalanmas Yalama maddesinin seimi Sv yalar Sv ya seimi Sv yalar iin devridaim sistemleri (sirklasyon yalama) Kat yalar (gresler) Gres seimi seimi Ya miktar ve ya deitirme aralklar Gresler iin besleme sistemleri Rulmanlarn depolanmas ve bakm Rulmanlarn taklmas Takma ilemi boyunca kullanlacak ekipmanlarn hazrlanmas Yeni bir rulman taklmas halinde yaplmas gereken hazrlklar Kullanlm bir rulman taklmas halinde yaplmas gereken hazrlklar Rulmann taklaca milin hazrlanmas Yuvann hazrlanmas Eksenel sabitleme elemanlarnn montaj iin yaplmas gereken hazrlklar Rulman takma cihazlar Genel hususlar Silindirik delikli rulmanlarn taklmas Silindirik makaral rulmanlarn taklmas Konik delikli rulmanlarn taklmas Performans testi Rulmanlarn sklmesi Rulmanlarn sklmesinde uygulanacak kurallar Rulman skme cihazlar Silindirik delikli rulmanlarn sklmesi Konik delikli rulmanlarn sklmesi Rulmanlarda nleyici bakm Rulmanlarda hasar tespiti ve hasar grme nedenleri
2 3 3 7 8 8 9 9 10 11 11 12 13 13 13 14 15 15 18 18 21 21 23 23 23 23 24 25 26 26 26 26 26 27 28 28 28 28 30 30 31 33 33 34 34 35 36 37
1. RULMANLARIN KODLANMASI VE TANIMLANMASI Rulman kodlar; ayn sembollere sahip tm rulmanlarn, gerek boyut gerekse alma artlar bakmndan, birbirleri yerine kullanlabilecek ekilde tanmlanabilir olmasna izin verebilmelidir . Bir rulmana ait sembol: - ana sembol ve - ilave semboller - nekler - soneklerden oluur. Bir rulman tanmlayan kodlama sistemi, farkl sembol gruplarn da gsterecek ekilde, karakterlerin takip etmesi gereken normal sraya gre (rakamlar ve harfler) aadaki emada verilmektedir.
nekler Malzeme trleri zel tasarmlar, rulmana ait ana elemanlar Rulman tr Ana semboller Boyut serileri Delik apnn tanmlan mas Grup I tasarm, temas as Sonekler Grup II Grup III Yapsal zellikler, Kafes koniklik, eitleri, szdrmazlk malzemeler, klavuz yzeyler Grup IV Tolerans snflar, boluk
Rulman serisinin tanm
Rulmanlarn tanmlanmas Kodlama rnekleri: 1. X-6203-2-RSRP6 38EL Rulman Paslanmaz elikten rulman ( X simgesi ) ; tek sra sabit bilyal rulman, ( 6 sembol ); boyut serisi 02 (2 sembol) ; delik ap d = 15 mm ( 03 sembol) ; her iki tarafta szdrmazlk elemanl, i bileziin kenar yzeylerine temasl ( 2RS sembol ); P6 hassas tolerans snfnda ( P6 sembol ); C3 radyal boluk ( C3 sembol ); C8 emniyet snf (8 sembol ); EL titreim snf ( EL sembol ). 2. T-NUP315-EMP63S1TR Rulman Semantasyon eliinden rulman ( T sembol ) ; serbest fatura kapakl tek sra silindirik makaral rulman ( NUP sembol ) ; boyut serisi 03 ( 3 sembol ) ; delik ap d = 75 mm ( 15 sembol) ; yk tama kapasitesi arttrlm ( E sembol ) ; pirin kafes ( M sembol ) ; P6 hassas toleransnda ( P6 sembol) ; C3 radyal boluunda ( C3 sembol ) ; 2000Cye kadar alma scaklklarna uygun ( S1 sembol ) ; elektrikli cer motorlar iin ( TR sembol).
2. RULMAN TPNN SEM N NERLER 2.1 Yklerin yn ve byklne gre rulman tipinin seimi: Rulman seimini etkileyen en nemli faktrler yklerin bykl ve yndr. Normalde, ayn boyutlarda olmak kaydyla, silindirik makaral bir rulman sabit bilyal bir rulmana gre ok daha ar ykleri tayabilir. Daha fazla yuvarlanma elaman srasna sahip rulmanlar, zellikle makaral rulmanlar, daha yksek yk tama kapasitesine sahiptir. Etkiyen ykn ynne gre, yk durumu aadaki gibi ikiye ayrlr: a) Radyal yk Bu durumda, bileziklerinde fatura bulunmayan tek sra makaral (N veya NU tipi) ya da ift sra makaral (NN veya NNU tipi) silindirik makaral rulmanlar ile ine makaral rulmanlar kullanlr. b) Eksenel yk Ykn byklne gre eksenel-bilyal veya eksenel-makaral rulmanlar kullanlr. Tek ynl eksenelmakaral rulmanlar sadece bir ynden etkiyen eksenel ykleri karlayabilirken, ift ynl eksenel-makaral rulmanlar her iki ynden gelen ykleri de karlayabilir. c) Karma yk Karma ykten kast, makaral rulmana ayn anda hem radyal hem de eksenel yklerin etkimesidir. Radyal yklere ilaveten ayn zamanda az miktarda eksenel yklerin de var olmas halinde seilecek tipler: - tek sra sabit bilyal rulmanlar. ( Radyal boluun normalden daha byk seilmesi halinde, karma ykler, rulmann olmas gerekenin zerinde zorlanmasna sebep olur ); - NUP and NJ+HJ tipindeki silindirik makaral rulmanlar ve oynak makaral rulmanlar. - NJ tipindeki silindirik makaral rulmanlar sadece tek ynden gelen eksenel ykleri karlayabilmekte olup, milin her iki ynden de eksenel sabitlenmesine olanak tanmas asndan NUP ve NJ+HJ tiplerinin kullanlmas tavsiye edilir. Eer eksenel ykler fazla ise, eksenel rulmann makaral radyal bir rulmanla birlikte taklmas gerekir. ncelikle eksenel yklerin karlanmas gereken durumlarda ise, yuvaya boluklu geecek ekilde, asal temasl bilyal rulmanlar ya da drt nokta rulmanlar (Q veya QJ tip) kullanlr. Karma yklerin etkimesi halinde ise; ncelikle, ar eksenel yklerin karlanmas iin, , asal temasl bilyal rulmanlar, tek ya da ift sral konik makaral rulmanlar veya eksenel-oynak makaral rulmanlar kullanlr. Bu durum; siyah genlerin, rulmann seilmesinde esas belirleyici etken olan yk ynn, beyaz genlerin ise muhtemel ykleri temsil ettii ekil 2.1de gsterilmitir. Rulman boyutlar, etkiyen ykn zelliklerine gre rulmandan beklenen mr salayacak artlarn ve rulmann alma gvenliinin gz nne alnmasyla tespit edilir. Rulman seimi, karakteristik deiken olan temel yk oranlar temel alnarak yaplr. d) Temel statik yk Temel statik yk says, Cor, her l iin rulman kataloglarnda verilmekte olup; rulmann durgun olma hali, yani dk salnm, dk devir hz ( n<10 d/dak ) veya dnme esnasnda rulmann iddetli, darbeli ykleri karlama durumu dikkate alnr. Bu durumda, iletme emniyetini belirleyen, rulmann yuvarlanma yollarndaki deformasyon miktardr. Temel statik yk ISO 76ya gre belirlenmi olup, yuvarlanma eleman apnn 0.0001 orannda plastik deformasyona neden olan yk miktarna tekabl eder ve bu yk radyal rulmanlar iin yalnzca radyal ynde, eksenel rulmanlar iin de yalnzca eksenel ynde etkiyen yk temsil eder. Karma statik yklerin ( rulmana ayn anda etkiyen radyal ve eksenel ykler ), aadaki genel forml yardmyla elde edilen statik edeer yke dntrlmesi gerekir: T Tablo 2.1P0 = X0Fr 0+ Y0Fa , ayarlanabilir uak Uygulamas0 Kademeli KN bu formlde: - Po makaral rulmana etkiyen statik edeer yk, KN kapaklar, su bentleri, sel tahliye p pervaneleri0,5Baraj - Fr statik ykn radyal bileeni, KN k kapaklar1Hareketli kprler1,5Aadaki zelliklerde vin H k kancalar: - ilave dinamik yke maruz kk vinler1,6 - Fa statik ykn eksenel bileeni, KN - ilave yklerin gelmedii byk vinler1,5 - Xo rulmann radyal yk katsays - Yo rulmann eksenel yk katsays Xo and Yo katsaylar, rulman tipine ve Fa / Fr oranna gre, rulman tablolarnda ve kataloglarnda verilmektedir. Mil ap d nin bilinmesi halinde, rulman ls aadakiTdenklemdentipiSessizedilir: durumu Tablo 2.2Yk tayin alma Cor ekilf2.1o , KN (grltsz)DkNormalYksekRulman so otP ( D
b bilya makara
bilya makara Rulman bilya makara Rulman Yumuak, titreimsiz0,5111,523N Y Normal0,5111,523,5Ar darbeli ykler > >1,5>2,5>1,5>3>2>4
burada: so ; hareket halinde olmayan veya sadece salnm hareketi yapan rulmanlar iin tablo 2.1den, dnen ya da titreimli veya ksa sreli ar darbeli yklere maruz rulmanlar iin tablo 2.2den alnan bir statik emniyet faktr katsaysdr. Rulmann temel statik yk saysn aan byklkteki darbeli ykler, yuvarlanma yollarnda, homojen dalmayan ve bu sebeple de makaral rulmann dzgn ve verimli almasn olumsuz etkileyen kalc deformasyonlara neden olur. Yksek alma scaklklarnda Corye aadaki dzeltme faktr uygulanr: Ayn tipten ok sayda rulmann birbirlerine yakn taklmalar halinde, bu rulmanlarn karlayaca statik yk deeri aadaki eitlikle hesaplanr: fot = - 1500Clik scaklklar iin 1 C0ri = C0r i, KN - 2000Clik scaklklar iin 0,95 burada: - 2500Clik scaklklar iin 0,85 C0ri - rulman grubunun temel statik yk says, - 3000Clik scaklklar iin 0.75 KN C0r - tek bir rulman iin tablolardan alnm temel statik yk says, KN i - rulman adedi. e) Temel dinamik yk Bileziklerinden en az birinin n > 10 d / dak ile dnd rulmanlarda, alma gvenlii zerindeki esas belirleyici etken, malzeme yorulmasna neden olan srtnme kuvvetleridir. Srekli metal srtnmesinden kaynaklanan yorulma krlmalarnn yol at (karncalanma ve soyulmalarn grlmesi hali) alma emniyetini en fazla tehdit eden durumlar gz nne alndnda, temel dinamik yk says Crnin deeri, her bir boyut tipi iin rulman kataloglarnda gsterilmektedir. Bu yk deeri, rulmann, 1 milyon defa dnmesine imkan tanmas mnasebetiyle, nominal (anma) mrn ortaya koyan deer olup, ISO 281e gre belirlenmitir. d mil apna gre, ulalmak istenen rulman anma mr iin gerekli temel dinamik yk says aadaki denklemden elde edilir: Cr (L10)1/p Pr , [KN], burada L10 - milyon devir olarak temel anma mr Pr - edeer dinamik yk, [KN] p - aadaki deerler uyarnca mr denkleminin s says: -p=3 bilyal rulmanlar iin - p = 10/3 makaral rulmanlar iin Saat (h) cinsinden temel anma mrnn ve d/dak cinsinden n devir hznn bilinmesi halinde, L10 deikeni aadaki eitlikten bulunur: L10 = (n Lh 60)/106 , milyon devir olarak Dinamik edeer yk Pr ise, aadaki forml yardmyla bulunur : Pr = fd (XFr + YFa) , [KN] burada: fd = fk fs fr (dinamik yklenme endeksi olup; tasarm hatalarndan dolay, sistem iinde iletilen hareket ve titreimlerin yol at sapmalarn, rulmanlar zerinde herhangi bir kuvvet oluturmas halinde dikkate alnr); fk = seilmi olan rulmann takl olduu mildeki dili arkn hassasiyetine bal katsay; fs = ileme operasyonuna zel ilave kuvvetlere bal katsay; fr = sadece tekerlekli aralarn aft ve aks rulmanlar iin dikkate alnan katsay.Dier hallerde fk = fr = 1 Dinamik edeer yk Pr , rulman tipine bal olarak katalog ve rulman tablolarndan alnan X (radyal yk faktr) ve Y (eksenel yk faktr) deerlerinin kullanld aadaki orantya gre tespit edilir: e = Fa/Fr burada: Fr radyal bileen , KN; Fa eksenel bileen , KN. ou uygulamalarda, ykn bykl ve dnme hz deiken olduundan, dinamik edeer ykn bulunabilmesi iin ortalama sabit bir Fmr radyal veya Fma eksenel yk deerinin hesaplanmas arttr . 1) Sabit devir hznda dnen rulmana etkiyen kuvvet, belirli zaman aralklarnda ynn korumak suretiyle minimum bir Fmr ve amin ile maksimum bir Fmr ve amax deerleri arasnda dorusal olarak deiiyorsa, ortalama yk deeri aadaki eitlikten bulunur: F mr,n = (F r,amin + 2 F r,amax)/3 , [KN] 2) Dnen rulmana etkiyen radyal yk, bykl ve yn sabit bir F r1 kuvveti ile (rnein bir rotorun kendi arl) sabit bir dnme kuvveti Fr2den (rnein balansszlk hali) oluuyorsa, ortalama yk deeri aadaki eitlikten bulunur: Frm = fm(Fr1 + Fr2) , [KN]
Fm katsaysna ait deerler ekil 2.2den alnabilir: 3) Merkez pozisyona gre 2lik bir ayla (bkz .ekil 2.3) salnan rulmana etkiyen Fr yk iin , ortalama radyal yk aadaki formln yardmyla hesaplanr: Fmr = f0Fr , [KN] buradaki f0 katsaysnn deerleri, salnm as ve rulman mr formlndeki p ssne bal olmak kaydyla tablo 2.3de verilmitir. Bykl, etkime sresi ve yn deiken ykler ve farkl devir hzlar iin, ortalama dinamik ykn deeri aadaki forml sayesinde bulunur: F mr,a = [ (F ir,a p ni)/n]1/p , [KN] burada: F mr,a - radyal veya eksenel ortalama sabit yk miktar, [KN] F ir,a - n devir hznn etkisiyle kesintisiz uygulanan sabit yk, [KN] ni - F ir,a yklerine tekabl eden dnme says ekil 2.2 n = ni , dakikadaki devir says p=3 bilyal rulmanlar iin ve 10/3 makaral rulmanlar iin htiya duyulan temel dinamik yk saysnn, d mil ap iin katalogda verilen deerlerin tamamndan daha byk olmas halinde, aada bahsedilen zm yollar dikkate alnmaldr: - devir hz, boyutlar, etkiyen yk trlerinin uygun biimde karlanabilmesi gibi dier kstlayc faktrlerin tatmin edici snrlar dahilinde kalmas halinde, ayn d ap iin ncelikli olarak temel dinamik ykleri tamay garanti edebilen baka bir rulman tipinin seilmesi; - mil apnn tashihi (konstrksiyon ve montaj artlarnn buna msaade etmesi durumunda); - rulman adedinin i ile gsterildii, iki ve daha fazla sayda e rulmann birlikte taklmas durumunda ekil 2.3 dinamik yk says hesab aadaki gibi yaplr: Cr = i0.7 Cri [KN] noktasal temasl rulmanlar iin; Cr = i Cri [KN] dorusal temasl rulmanlar iin. Yklerin dzgn karlanabilmesi iin, bu rulmanlar, ift taklma durumunda, ap ve radyal boluk 0 T Tablo o deerlerine ait 2.3 fop miktarlar izin verilen tolerans snrlarnn 1/2sini amayacak ekilde eletirilmelidir. sapma =3p = =10/3100,470,53200,610,65 1 2 Rulman tablolarndaki makaral rulmanlara ait temel dinamik yk saylarnn kaynak alnmasndan ortaya kan 3 300,690,72450,790,81 281e 4 tm formlasyon, ISO 600,8 gre belirlenmi olan temel nominal rulman mr ( L10 )a baldr. Bu norm 7 70,89750,940,95901,01,0 7 9 uyarnca, eit artlar altnda alan (doru montaj, yabanc maddelerin giriine kar koruma, doru yalama ve dzgn yk durumu, ar hz ve scaklklardan kanlmas) ayn tip ve boyuttaki rulman gruplarnn en az %90nn hedeflenen mre ulaaca ya da bu mr aaca varsaylmtr. Temel dinamik yk esas alnarak yaplan rulman seimini mteakip, efektif mrn ( ISO 281de bahsi geen artlardan bamsz olarak ), aadaki formlden belirlenmesi tavsiye olunur: Ln = a1 a2 a3 ft (Cr / Pr) p T Tablo 2.4Bozulma ihtimali , burada: Ln dzeltilmi nominal mr / yorulma mr (milyon devir), %Lnaa190L10a195L5a0,6296L4a0,5397L3a0 0 0 a1 - bozulma ihtimali iin dzeltme faktr (tablo 2.4); , ,4498L2a0,3399L 0,21 0 0 a2 - malzeme kalitesini ve retim teknolojisini dikkate alan dzeltme faktr ( URB 1a rulmanlarnn retiminde kullanlan malzeme ve teknolojiler iin a2 = 1) a3 - alma artlarn ve yalama kalitesini dikkate alan dzeltme faktr. ft - alma scaklna bal dzeltme faktr (tablo 2.6) a2 ve a3 faktrleri arasndaki ilikiden tr, bu iki katsayy, (ald deerler tablo 2.5de verilmi olan), a23 olarak tek bir katsayda birletirmek mmkndr. Bu faktr; yan, ekil 2.4deki diyagramdan devir hzna T Tablo 2.5 T Tablo 2.6alma 0 bal / 0,10,20,511,52345abal viskozitesininin; St ya da mm2/s cinsindenC]150200250300f 10,730,420,22 viskozitesi olarak bulunan 1 0,450,550,7511,31,622,52,5 0 0 scakl [0C40 C scaklktaki (anma) 1 1 23 t esas alnarak ekil 2.5deki diyagramdan elde edilen, iletme scaklnda dzgn bir yalama iin gerekli kinematik viskoziteye oranna gre deiir.
7/9
Yan kinematik viskozitesinin hesaplanmasna dair rnek: 3500 d/dak ile dnen ve Dm = 85 mm olan bir rulman iin, bal viskozite ekil 2.4den = 8 mm2/s olarak bulunur. ekil 2.5den ise, 400Cdeki anma viskozite dorusuna paralel olarak, 700Clik iletme scaklndaki kinematik viskozite deeri = 20 mm2/s olarak bulunur. f) Anma Uygun olmayan alma artlar durumunda (etrafta andrc zerreciklerin olmas, makaral rulmann ekil 2.4. eksenden kak olarak merkezlenmesi nedeniyle kafes ve yuvarlanma elemanlar arasnda zmpara etkisi yapacak ekil 2.6 ekilde oluan srtnmeler) rulmann radyal boluunda byme gzlenir.
ekil 2.5
ekil 2.7
Gvenirlik (saat)
Radyal boluktaki byme snr Gr = fuKu ; rulmann alma artlarn esas alarak, ekil 2.6ya gre belirli bir Lu nominal mr ortaya koyan, rulmana ait iletme sresi ve artlarnn belirledii anma faktr f u (bkz. tablo 2.7) ile makaral rulmann apna baldr. Ku ; rulman delik ap dye gre ekil 2.7den tespit edilen bir sabittir. alma artlarndaki andrc srtnme kuvvetlerinin belirledii Lu nominal mr ile yzey srtnmeleri nedeniyle ortaya kan metal yorulmalarnn belirledii Ln yorulma mrnn karlatrlmas neticesi, bu hesaplanan iki mrden en dk deere sahip olan, muhtemel anma mr olarak deer kazanr. Anma faktr fu ile iletme artlarnn belirledii fonksiyonel saha aralna ait deerler ekil 2.6dadr.
Tablo 2.7
letme alan Kk dili sistemleri Orta byklkte dili sistemleri Kk fanlar Orta byklkte fanlar Byk fanlar Santrifj pompalar Santrifj ayrma cihazlar El arklar Bantl konveyr makaralar Bantl konveyr tamburlar Ekskavatr dner kepelerinin tamburlar Konkasrler ekili krclar Titreimli elekler Dner elekler Briket presleri Byk mikserler Dner frn makaralar Volanlar Tekerlek rulmanlar Dili kutular Pervane destek mil rulmanlar Gemiler iin ar dili niteler fu 3- 8 3- 8 5- 8 3- 5 3- 5 3- 5 2- 4 8- 12 10-30 10-15 12-15 8-12 4-6 4-6 3-4 8-12 8-15 12-18 3-8 4-8 5-10 15-20 5-10 Fonksiyonel saha aral e- g d- e f- h d- f c- d d- f d- e c- d h- k e- f e- g f- g c- d e- f g- i e- g g- h f- g d- f h- i i- k e- f c- d letme alan fu Direksiyon mekanizmalar 3-6 Elektrikli ev cihazlar 3-5 Kk motorlar 3-5 Orta byklkte motorlar 3-5 Byk motorlar 3-5 Tahrik motorlar 4-6 Vagonetler iin rayl tat rulmanlar 12-15 Tramvay arabalar iin rayl tat aks rulmanlar 8-12 Yolcu vagonlar iin rayl tat aks rulmanlar 8-12 Yk vagonlar iin rayl tat aks rulmanlar 8-12 Hafriyat vagonlar iin aks rulmanlar 8-12 Banly trenleri iin aks rulmanlar 6-10 Lokomotif aks rulmanlar (i, d rulmanlar) 6-10 Rayl tat dili niteleri 3-6 Haddehaneler 6-10 Hadde dili niteleri 6-12 Santrifj dkm makinalar 8-12 Dmen rulmanlar 6-10 Kat makinalar, kuru alma 10-15 Artma silindirleri, vb. 5-8 Merdaneler, vb. 4-8 Tekstil makinalar 2-8 Kat makinalar, slak alma 7-10 Fonksiyonel saha aral i- k i- k e- g d- e c- d d- e f- h e- f c- d c- d c- d d- e d- e d- d e- f c- d e- f e- f a- b b- c a- b a- e b- c
2.2 Devir hzna ve alma scaklna gre rulman seimi Bir rulmann alabilecei devir hz snrna ait deerler, gres veya sv yalama durumuna bal olarak rulman tablolarndan ve kataloglardan alnabilir. Sz konusu deerler, yaklak deerler olup, rulmanlarn, Lh < 150.000 saatlik bir anma mrne tekabl eden yklenme durumunda ve aadaki artlar salamas halinde geerlidir: - mil ve yuvann rijit olmas - elverili yalama artlar, yeterli ve uygun gres/sv ya - homojen s dalm (maks. alma scakl 700C) - yeterli szdrmazlk Rulmann alma artlarnn iyi bilinmedii hallerde, efektif devir hz snrnn, katalog deerlerinin %75ini amamas tavsiye edilir. Delik ap 100 mmden byk rulmanlara ar yklerin etkimesi halinde, eer nominal mr Lh 75.000 saatten daha dk kyorsa, kataloglarda verilen devir hz snr deeri ekil 2.8den alnan f0 faktr ile arplmaldr. Rulmana karma ykler etkiyorsa, kataloglarda verilen devir hz deeri ekil 2.9dan alnan f1 faktr ile arplmaldr. Kataloglarda verilen devir hzlarna ait snr deerlerin zerine klmak isteniyorsa, hem daha yksek hassasiyet snfndan rulmanlarn kullanlmas, hem mil ve yuvann retim hassasiyetinin daha fazla olmas, hem ekil 2.8 de yalama ve soutma artlarnn en iyi seviyede olmas zorunludur. Tablo 2.8 devir hz snrlarna ait arpm faktrn gstermektedir. Yksek devir hzlar iin kk boyut serisinden rulmanlar tercih edilmelidir. Rulman yalnzca radyal yklerin etkisi altnda ise, radyal-bilyal veya radyal-makaral rulmanlar daha yksek devir hzlarna dayanabilir. Karma yklerin tanmas halinde, rulmana gelen eksenel yk ok daha byk olsa bile, bu durumda yine radyal-eksenel bilyal rulmanlarn kullanlmas tercih edilmelidir. Arlkl olarak eksenel ykleri karlama durumundaki oynak bilyal ya da oynak makaral rulmanlarda, devir hzna ait snr deerlerin daha altnda allmas nerilir.
ekil 2.9
Yksek devir hzlarnda alan tm rulmanlarda radyal boluun normalden byk seilmesi doru olur (C3, C4, C5 radyal boluk gruplar). Normal uygulamalara gre tasarlanm bir rulman iin maks. alma scakl 120 0Cdir. Bu scakln almas halinde, bilezik ve yuvarlanma elemanlarnn malzeme yapsnda; rulmann boyutsal stabilitesini bozabilecek, rulmann metal yorulmalarna kar dayanklln belirleyen fiziksel ve mekanik zelliklerini olumsuz eklileyebilecek deiiklikler meydana gelecei gibi ayrca, rulman mr de der. Bu gibi durumlarda, rulman oluturan paralarn (rulman elementleri) ya zel eliklerden imal edilmi olmas, ya da sl ilem grm zel rulmanlarn kullanlmas tavsiye edilir. Bu rulmanlar zel kod sembollerine sahiptir. Not: Rulmann iinde Tablo 2.8 bulunduu alma artlarnda Rulman tipi Yapsal zellikler/ her iki (i ve d ) bileziin Yalama tr Bilyal radyal rulman Bilyal Hassasiyet snf Makaral radyal r. eksenel r. maruz kald scaklk fark ok zel kafes / P6 Sv ya sirklasyonu 1,6 - 1,8 1,1 - 1,3 yksekse, normalden byk Soutulmu sv ya radyal bolua sahip rulmanlarn zel kafes / P5 sirklasyonu / ya 1,8 - 2,1 1,3 - 1,4 kullanlmasn neririz (C3, C4, buhar C5 radyal boluk gruplar). Soutulmu sv ya
zel kafes / P4 sirklasyonu/spot yalama 2,1 - 2,4 1,3 - 1,4
2.3 stenen dnme hassasiyeti ve sessiz alma artlarna gre rulman tipinin seimi ; Rulmana ait hassasiyet snf, sistemde alan milin dnme hassasiyetinin bal olduu kriterlere gre seilir (radyal ve eksenel salg). Mhendislik alanndaki uygulamalarn byk ounluunda P0 hassasiyet snfna dahil rulmanlar kullanlr. Yksek devir hz, ok dk grlt seviyesi, yksek hareket kabiliyetlerinin istendii zel hassasiyet vb. durumlarn gerekli olduu zel uygulama hallerinde, daha yksek hassasiyet snfndan rulmanlarn kullanlmas gerekmektedir (P6, P5, P4). Rektifiye ve hassas fini tezgahlarnn ana mil rulmanlar; lme, kontrol, tbbi cihazlar gibi hassas sistemlerin rulmanlar; motor rulmanlar; vb. bu uygulama alanlarna verilebilecek rneklerden bazlardr. Yeterli hassasiyette imal edilmemi bir mil veya yuvann; temas halinde olduu rulman paralarnn ideal formunu bozacak olmasndan, eksenel kaymalara yol aacak olmasndan veya bileziklerin kabul edilebilir snrlarn zerinde bir ayla burulmasna sebebiyet verecek olmasndan dolay; ideal olarak retilmi bir rulmann bile, iletme esnasnda grltl alabilecei hesaba katlmaldr. Yukarda bahsedilenlerin nda, rulmann sebep olduu titreim ve grlt seviyesini azaltabilmek iin dikkat edilmesi gereken hususlar aadaki gibidir: - mil veya yuvann dizaynndan ya da montaj srasnda merkezleme hatalarndan ortaya kabilecek l sapmalarna ait nceden belirlenmi imalat toleranslarnn hassasiyet snf, normal hassasiyetteki rulmann iki veya snf daha zerinde olmaldr; - rulmann bakm, yalanma ve szdrmazlk artlarna zel itina gsterilerek, ok temiz yalarla allmaldr; - normalden daha kk radyal bolua sahip rulmanlar seilmelidir; - rulmann, bileziklerde elastik deformasyona sebep olabilecek ekilde, ar n-yklenmesinden kanlmaldr. Rulmann grlt seviyesi, delik apna paralel olarak artar. Bu nedenle ses seviyesi makaral rulmanlarda, bilyal rulmanlara oranla daha yksektir. 2.4 Kabul edilebilir snrlar dahilindeki eksen kaklna uygun rulman tipinin seimi: Baz konstrksiyonlarda asal sapmalardan, mil burulmalarndan ve yuva deformasyonlarndan kanabilmek ok zordur. Bunlar aadaki hallerde ortaya kar: - rulmanlar arasndaki mesafe fazla ise; - yuvalarn delikleri tek bir balamada ilenemiyorsa; - yuvalar farkl zeminlere sabitleniyor ya da metal kaynakl konstrksiyonlar zerinde oturuyorsa. Bu gibi hallerde, hangi tipin seilecei i ve d bileziklerin birbirleri zerine devrilme asna bal olmakla birlikte, genelde oynak bilyal rulmanlar kullanlr (tablo 2.9). Mille yuva arasndaki eksen kaklnn snr deerlerden fazla olmas halinde, rulman ok abuk bozulur. Kresel d yzeye sahip rulmanlarn (S-tipi bombeli rulmanlar), srekli yn deitiren titreimli hareketleri karlamas iin tasarlanmadn da belirtmeliyiz. Asal sapmalar srekli ve en iyi ekilde dengeleyebilen rulmanlar oynak makaral rulmanlardr.

Tablo 2.9
Rulman tipi Normal boluk Bilyal radyal rulman (mil iin k5, delik iin J6 C3 boluu tolerans aralnda monte edilmi) C4 boluu Makaral radyal rulman (yuvarlanma eleman 10, 2, 3, 4 serilerinde N ve NU tip ve yuvarlanma yolu arasndaki temas yzeyi Dier seri ve tipler arttrlmak suretiyle glendirilmi yap) Tek sra oynak makaral rulman ift sra oynak makaral rulman - hafif ykler iin Asal uyabilirlik deerleri Derece Radyan 8' 2,5x 10-3 12' 3,5x 10-3 16' 5 x 10-3 4' 1,2x 10-3 2' 40 0,50 20 0,6x 10-3 70x 10-3 8,7x 10-3 35 x 10-3
2.5 Bir yataklama dzeninde stlendikleri role gre rulman seimi (sabit veya serbest yataklama) Herhangi bir yataklama dzeninde, mile etkiyen eksenel ykler iki rulman tarafndan karlanyorsa, seilecek rulmanlarla ilgili zm iki trl olabilmektedir: a) sabit veya klavuzlayc yataklama ve serbest veya oynar yataklama (milin rulmanla birlikte yuva iinde bir s boluu kadar kayabildii eksenel kayma hareketli yataklama); b) ayarl yataklama. a) alma esnasnda, scaklk fark yaratan sl deiimlerin meydana gelebilecei, orta veya uzun boydaki miller iin tavsiye edilen bir zmdr. Sabit yatak rulman, tm radyal ykleri ve mile her iki ynden gelen eksenel kuvvetlerin tamamn karlamakla sorumludur. Klavuzlayc yatak rulman, mil ve yuvaya sk geirilmi olduundan, bu durumda hafif radyal yklenmi olmaktadr. Bu tr rulman olarak, karma ykleri karlayabilecek herhangi bir rulman kullanlabilir. Serbest veya oynar yatak rulman, radyal ykleri karlad gibi; ayn zamanda mildeki sl genlemelerden dolay oluacak eksenel kuvvetlerin rulmana ilave yk getirmesini engelleyecek ekilde; milin yuva iinde eksenel kaymasna da izin verir. Eksenel kayma hareketi, N ve NU tiplerinde faturasz silindirik makaral rulmanlarn kullanlmasyla, rulmann kendi iinde salanabilir. ok yksek eksenel kaymalarn grld hallerde, d bilezik ile yuva arasnda uygun bir geme yaplarak, makaral rulmann eksenel ynde komple hareket etmesi salanr (oynar yataklama). Eer d bilezik dnyorsa, eksenel kayma, i bilezik ile mil arasnda gerekleir. Milin birden fazla rulman tarafndan yataklanmas durumunda, rulmanlardan biri eksenel olarak sabitlenirken, dieri, eksenel ynde harekete izin verebilmesi iin, serbest braklr. b) Kural olarak iki simetrik dzenlenmi eik bilyal ya da konik makaral rulmandan oluan ayarl yataklama durumunda, bileziklerden biri, montaj srasnda, yatak istenilen bolua veya n gerilmeye sahip olacak ekilde oturma yzeyi zerinde kaydrlr. Bu tip yataklama, ayar imkanndan dolay, zellikle spiral konik dili pinyon ve tezgahlarn i mili yataklamalar gibi dar bir klavuzlamann gerekli olduu hallerde genellikle ksa miller iin uygundur. 2.5.1 Rulmanlarn eksenel yataklanmas Rulmanlarn eksenel sabitlenebilmelerine ait, rulman tipine ve karlanacak ykn byklne bal olarak, ok sayda zm bulunmaktadr. Sabit rulmanlarn eksenel yataklanmasna dair rnekler ematik olarak ekil 2.10da; serbest rulmanlar iinse ayn olay ekil 2.11de gsterilmitir. Belirli bir rulman zerinden hibir eksenel ykn iletilmedii durumlarda, bir bilezik sadece srme (kayma) geme olarak taklabilir. Rulman bileziklerinin eksenel olarak desteklendii en ok bavurulan eksenel sabitleme sistemleri; mil veya yuvada fatura, kapak, somun, vidal ember, segman vb uygulamalar olmaktadr. Dk eksenel yklerde, eksenel sabitleme iin emniyet halkalar kullanmak mmkndr. Emniyet halkalarnn ve rulman bileziklerinin d yuvarlatma yksekliklerinin yeterli olmad hallerde, zaman zaman, rulman ve emniyet halkas arasna taklan bir ara halkaya (mesafe halkas) ihtiya duyulur. bileziin; mil zerinde kayarak dnmesini engelleyebilmek iin, mile dar srme geme toleranslarnda takld durumlarda, rulman bilezii ile mil (tespit) somunu arasna bir tespit rondelas konur. Mil somunu kontra rondelas olarak grev yapan bu rondela; mildeki bir olua girmek suretiyle, srtnme kuvvetlerinin somuna iletimini kesip, mil somununun krlma riskini ortadan kaldran bir mandala sahiptir. Dier bir eksenel sabitleme sistemi, germe ya da akma manonlarnn kullanlmas yoluyla elde edilen konik gemeli uygulamalar sayesinde salanr. Bu sistem yalnzca konik delikli makaral rulmanlar iin geerli olup, aadaki avantajlara sahiptir: - ar eksenel ykler her iki ynde de karlanabilir; - milin yksek hassasiyette imal edilmi olmas art deildir; - takma ve skme ilemlerinin kolay bir ekilde yaplabilmesine imkan tanr.
10
Ar eksenel yklerden dolay eksenel kaymay nleyen akma manonlarnn ya da rulmann sklmesini kolaylatran germe manonlarnn kullanld hallerde, her artta rulman i bileziinin, mil boynuna veya bir segmana dayandrlmas gereklidir. 2.5.2 Rulmanla temas halinde olan paralarda sl genlemelerin dengelenmesi letme srasnda, yataklama dzeninin scaklnn artmasyla oluan mil uzamalar serbest ya da oynar olarak yataklanm bir rulman tarafndan dengelenmiyorsa, rulmann eksenel boluu azalacandan; bu durum, bilezik ve yuvarlanma elemanlar gibi paralarn skarak rulman kitlemesine neden olaca iin; rulman mr der. Scakla bal olarak mildeki uzama miktar aadaki ilikide verilmektedir: l = l (t2 - t1), [mm] - t2 milin alma scakl, [0C] - t1 evre scakl, [0C] - l mil uzunluu, [mm] - - milin sl genleme katsays [0C]-1 Milin sl genlemesinin, labirent tip szdrmazlk elemanlarnn sabit paralar ile dner paralar arasnda srtnme kuvvetleri yaratmamas iin, bu paralar arasndaki eksenel boluun yeterli miktarda olmas gerekir . burada:
ekil 2.10
ekil 2.11
3. RULMAN YATAKLAMA DZENLERNN TASARIMI N GEREKL TEKNK VERLER 3.1 Rulman bileziklerinin yk altndaki durumu Rulmanlarn taklmasnda seilecek geme deerleri, belirli alma artlar ( yalama, scaklk, vb.) altndaki rulmann tip ve byklne baldr. Dner bilezie gelen dalgal ykler ne kadar bykse, geme o kadar sk yaplr. Rulmana etkiyen yklerin ynne gre, tablo 3.1de gsterildii zere, bileziklerin trl yklenme durumu ortaya kar:
Tablo 3.1 letme artlar Bilezik i d Yk ema i Yk Bilezik d
Dnyor
Dnmyor
Bileke ykn yn sabittir Dnyor Duraan
Dnmyor
Dnyor
Bileke ykn yn d bileziin dnme ynndedir
Dnyor
Dnmyor
Bileke ykn yn i bileziin dnme ynndedir Dnyor Duraan

Dnmyor Dnyor Bileke ykn yn sabittir Prot yk i bilezikle beraber dner Pc yknn yn sabittir Prot < Pc Dnyor Dnmyor Dnyor Prot yk d bilezikle beraber dner Pc yknn yn sabittir Prot < Pc Dnyor
11
Dnyor
Dnmyor
Bileke ykn yn sabit Her iki bilezik ayn veya zt ynde farkl devir hzlaryla dnyor
Kaln izgiyle gsterilmi olan bileke,Prot yknn konumuna tekabl etmekte olup, bilekenin dier konumlar noktal kesik izgiyle verilmitir
Dnyor
Dnyor
Bileke yk i bilezikle beraber dner
Duraan
Duraan
Bileke yk d bilezikle beraber dner
Dnyor
Duraan
a) Eer yk (bileke) srekli olarak yuvarlanma yollarnn ayn noktasna doru ynleniyorsa, noktasal yk sz konusu demektir. Noktasal yke maruz bir bilezik boluklu geme toleranslarnda taklr ( h6, g6, j6, H7, H8, G7 ) b) Eer bileke yk, rulman yuvarlanma yollarnn tm evresi ya da sadece bir blm boyunca etkin bir ekilde destekleniyorsa, evresel yk sz konusu demektir. evresel yke maruz bir bilezik sk geme toleranslarnda taklr ( j5, k6, m5, m6, p6, r6, H6, J6, J7, K6, K7, M7, N7 ). c) Eer rulmana gelen ykn yn tanmlanamayacak ekilde deikenlik gsteriyorsa ( darbeli ykler, yksek devir hzna sahip makinalardaki titreimli ve balanssz alma hali ), belirsiz yk sz konusu demektir. Belirsiz yk altnda alma durumunda, her iki bileziin de sk geme toleranslarnda taklmas gerekmektedir. Yk says, dinamik edeer yk (Pr) ile rulmana ait ISO 281e gre hesaplanm temel dinamik yk (C r) arasndaki orandan faydalanlarak bulunur. Bu orana gre ana yk tipi vardr: 1) Hafif yk Pr/Cr < 0,06 ; delik ap d<100 mm iin Pr/Cr <0,1 ; d>100 mm iin 2) Normal yk Pr/Cr > 0,06 ; d<60 mm iin 0,06 < Pr/Cr < 0,12 ; d>60 mm iin 3) Ar yk Pr/Cr > 0,06 ; d<60 mm iin Pr/Cr > 0,12 ; d> 60 mm iin Tablo 3.2
alma artlar bilezik iin noktasal yk Kayabilir i bilezikli serbest yataklama bileziin mil zerinde eksenel kaymasna gerek yoktur bilezik iin evresel yk Hafif ve deiken ykler ( P<0,06C ) Mil ap [mm] Silindirik ineli ve rnekler Bilyal konik makaral Oynak makaral rulmanlar rulmanlar rulmanlar Silindirik delikli radyal rulman Hareketsiz mil zerindeki arklar Gergi kasnaklar, Tahrik kasnaklar Konveyrler, hafif ykl mekanizma rulmanlar 18 100 >100 140 40 >40 100 Tm aplar Tolerans snf g6 (f6) h6 j6 k6
12

Genel makina mhendislii elektrik motorlar, trbinler, pompalar, dili kutular, aa ileme makinalar 18 > 18 100 >100 140 >140 200 >200 280 18 > 18 100 >100 200 40 >40 100 >100 140 >140 200 >200 400 >50 140 >140 200 >200 40 >40 140 >140 200 40 >40 65 >65 100 >100 140 >140 280 >280 500 >500 >50 100 >100 200 >200 <250 >250 j5 k5(k6) m5(m6) m6 n6 p6 r6 r7 n6 p6 r6 h5 j5 k5 m5 j6 js6 h9 h10
Normal ve ar ykler ( P>0,06C )
Ar ykler ve darbeli ykler, ar alma artlar ( P>0,12C ) Yksek alma hassasiyeti, hafif ykler ( P<0,06C )
Ar i rayl tat aks rulmanlar, cer motorlar, hadde rulmanlar Takm tezgahlar
Eksenel ykler 250 250 >250 >250 akma ya da germe manonlu konik delikli rulmanlar Rayl tatlarn aks milleri Tm aplar Genel makina mhendislii Thrust bearings Tm rulman uygulamalar Eksenel ykler Eksenel- bilyal rulmanlar Eksenel-silindirik ve ine makaral rulmanlar Eksenel silindirik ve ine makaral rulman ve emberler Karma ykler etkisinde eksenel-oynak makaral rulmanlar Mil iin noktasal yk Mil iin evresel yk veya belirlenemeyen yk yn Tm ller Tm ller Tm ller 250 >250 200 > 200 400 >400
h6 h6(h8) h8 j6 js6 k6 m6 n8
3.2. Rulman gemelerinin tayini Rulman geme toleranslar aadaki kriterler esas alnarak seilir: a) rijit yataklama ve rulmann homojen olarak desteklenmesi; b) kolay takma ve skme; c) oynar yataklamada eksenel kayabilirlik. bilezik ile mil arasndaki ve keza d bilezik ile yuva arasndaki geme trnn; boluklu mu, tatl m yoksa sk geme mi olaca, rulmann alma artlar gz nnde bulundurularak belirlenir. Geme tr seilirken, dier bir dikkat edilecek husus da, i bilezik ile mil, ve d bilezik ile yuva arasnda meydana gelebilecek scaklk farkllklardr. Rulmanlar iin geme tolerans snflar, alma boyunca +1200Cnin almamas halindeki doru kullanm iin geerlidir. Makaral ve byk rulmanlar iin ayn boyutlarda bilyal rulmanlara nazaran daha sk bir geme tavsiye edilir. Sk geme halinde, i bilezik, milin tm temas yzeyi tarafndan desteklenir. Bu taktirde rulman, ykn tamamn taayacak kapasiteye ulam olur. Bir geme tolerans tayin edilirken, gereinden fazla boluk veya ar sklktan kanmak iin, dnen bilezie gelen ykler dikkate alnmaldr. Ar sklktaki gemeler, rulmann taklmadan nceki radyal boluunu ortadan kaldraca gibi; ayn zamanda, montaj ilemi esnasnda bilezikte oluabilecek i gerilmeler nedeniyle; bileziin tahrip olmasna da sebep olur. Ayrca gereinden fazla boluk, sistemdeki mafsallarn ar hareketliliinden dolay, tm sistemin rijitliinin azalmasna ve temas yzeylerinin paslanmasna sebebiyet verir. 3.2.1 Miller iin tolerans snflar Rulman tipine, yk durumuna ve mil apna gre, miller iin tolerans snfnn tayinine ynelik tavsiye deerleri, tablo 3.2de verilmektedir. 3.2.2 Yuva delikleri iin tolerans snflar Tablo 3.4de yuva iin toleras snflarna ait tavsiye deerleri verilmektedir. Mile ve yuva oturma yzeylerine ait yzey przllkleri tablo 3.5de gsterilmektedir. Rulmanlarn germe veya akma manonlar ile taklmalar halinde, mil yzey przll en fazla Ra = 1,6 m. olmaldr. Biim ve konum sapmalar iin temel toleranslar Tablo 3.3
Tolerans Geme Sapmaya ait Toleransa bal izin verilen sapmalar

ad Boyut tolerans sembol mil yuva -
13
P0 P6X P6 P5 P4 (SP) P2 (UP) IT6(IT5) IT5 IT4 IT4 IT3 IT7(IT6) IT6 IT5 IT4 IT4 IT4/2 IT3/2 mil t, t1 IT2/2 IT1/2 IT0/2 Dairesellik ve (IT3/2) (IT2/2) silindiriklik IT5/2 IT4/2 tolerans yuva t, t1 IT3/2 IT2/2 IT1/2 (IT4/2) (IT2/2) mil t2 IT4(IT3) IT3(IT2) IT2 IT1 IT0 Yzey anma tolerans yuva IT5(IT4) IT4(IT3) IT3 IT2 IT1 mil t3 IT5 IT4 IT4 IT3 IT3 Merkezleme tolerans yuva IT6 IT5 IT5 IT4 IT3 Asal tolerans mil t4 IT7/2 IT6/2 IT4/2 IT3/2 IT2/2 Notlar: Rulmanlarn germe ya da akma manonlar ile takld hallerde, biim ve konuma ait sapmalar iin mil toleranslar, alt deliin tolerans h9 olmas halinde IT5/2 tolerans snfnda, h10 olmas halinde ise IT7/2 tolerans snfnda alnmaldr.
3.2.3 Baz tip rulmanlar iin zel gemeler Baz zel durumlarda, rulman iin ideal geme artlarndan feragat edilmesi zorunluluu vardr. Byle durumlardan biri, rulmann, iletme sresince ok sk olarak sklp montaj yerinden uzaklatrlmasnn gerektii mekanizmalardr. Mildeki geme yzeylerinin hassas ve ok operasyonlu ilenmesinin ekonomik olmad ucuz ve dk nemde makina donanmlar iin sk geme kullanlmaz. Mil mrnn, zerinde takl rulmanlarn herhangi birinin mrnden ok daha uzun olmas halinde de; rulmann ska deitirilmesi, kanlmaz olarak milin anmasna yol aacandan; ayn neri geerlidir. Tm bu durumlarda, teorik geme toleranslarna gre daha geni tolerans aralklar kullanmak, yani olmas gerekenden az sklkta bir geme gerekletirmek, daha verimli bir netice verir. Bileziklerin takldklar yerden oynamasn nlemek iinse pim, kama ve muhtelif dier tespit sistemleri kullanlr. Genelde normal hassasiyette rulmanlar kullanlmakla birlikte, nadiren karlalan baz zel hallerde daha yksek hassasiyette rulmanlar tercih edilir. rnein, hassas torna tezgahlar ile talama tezgahlarnn fener mili rulmanlar; dnmekte olan balanssz makina elemanlarndan dolay, santrifj kuvvetlerinin snrlandrlmasnn gerektii, yksek devirde dnen mil rulmanlar ve elektrik motorlar gibi. Yksek hassasiyet snfndan rulmanlarn kullanlmas durumunda, mil ve yuva da, imalat hassasiyetleri sz konusu rulmanlarla ayn seviyede olacak ekilde, rijit bir yapya sahip olmaldr. Milin ve yuva deliinin yapsndan kaynaklanan sapma hassasiyeti deerleri, normal hassasiyet snfndan bir rulmann sapma deerlerinden iki veya snf daha hassas olmak zorundadr. Takm tezgahlarnda kullanlan hassas rulmanlar (P5 ve daha yukars) iin, bu deerler, yuva deliinin boyutsal sapmas iin K6, yapsal sapmas iinse IT3 standardlarndadr. Eer rulman delii konik ise, yuva deliinin yapsal sapmasna ait tolerans, IT2 olacak ekilde, daha dar seilir. Genellikle tavsiye olunan husus, milin dinamik balansnn yaplmasdr. Rulman bilezikleri, takma ilemi sresince, takldklar parann formunu almaya eilimli olduu iin; byk yapsal sapmalara sahip mil ve yuvalara yksek hassasiyette rulmanlarn taklmas, ekonomik olmayacandan, anlamszdr. Tablo 3.4
letme artlar rnekler RADYAL RULMANLAR TEK PARA YUVALAR D bilezik iin evresel yk nce cidarl yuvalardaki rulmanlara gelen ar ykler, ar darbeli ykler (P>0,12C) Normal ve ar ykler (P>0,06C) Hafif ve deiken ykler (P 0,06C) Belirsiz yk yn Ar darbeli ykler Normal ve ar ykler (P>0,06C). D bileziin kayabilir olmas gerekli deildir Belirsiz yk yn Hafif ve normal ykler. D bilezik istenilen mikrada eksenel kayabilir. (P 0,12C) D bilezik iin noktasal yk Her trde yk Basit iletme artlarndaki hafif ve normal ykler (P 0,12C) Mil zerinden s iletimi Makaral rulman tekerlek poyralar, biyel kolu rulmanlar Bilyal rulman tekerlek poyralar, biyel kolu rulmanlar, vinlerin gezer tekerlekleri Konveyr makaralar, kay kasnak mekanizmalar, kayl gergi kasnaklar Cer motorlar Elektrik motorlar, pompalar, krank mili ana rulmanlar K VEYA TEK PARALI YUVALAR Orta byklkte elektrik motorlar, pompalar, krank mili ana rulmanlar Genel mekanik rayl tat aks rulmanlar Dili mekanizmalar Kurutma silindirleri, oynak makaral rulmanlarn kullanld byk elektrik makinalar K PARALI YUVALAR P7 N7 M7 M7 K7 Eksenel sabit d bilezik Eksenel sabit d bilezik Tolerans snf sembol Notlar
J7
Eksenel kayabilir d bilezik Rahata eksenel kayabilir d bilezik
H7 H8 G7
14
Hassas dnme, sessiz alma Deiken ykler altnda yksek montaj ayar kabiliyeti Hafif ykler, belirsiz yk yn D bilezik istenilen miktarda eksenel kayabilir Sessiz alma letme artlar Eksenel yk Eksenel-bilyal rulmanlar Eksenel-silindirik ve ine makaral rulmanlar

Makaral rulmanlarn kullanld D 125 takm tezgah ana milleri D>125 Bilyal rulmanlarn kullanld talama tezgahlarnn mil alma yzeyi, ar dolumlu yksek hz kompresrlerin serbest rulmanlar Bilyal rulmanlarn kullanld talama tezgahlarnn mil alma yzeyi, ar dolumlu yksek hz kompresrlerin serbest rulmanlar Kk ebatta elektrik motorlar Tolerans snf sembolleri EKSENEL RULMANLAR H8 H7 (H9) H7(H9) M7 Yuva tespit bilezii 0,001Dye kadar olan boluklarla taklabilir M6 N6 K6 J6 H6 Eksenel sabit d bilezik Eksenel sabit d bilezik Eksenel kayabilir d bilezik Rahata kayabilir d bilezik Notlar
Daha az hassasiyette rulman mekanizmalar iin, yuvadaki boluk 0,001Dye kadar olabilir
Eksenel-oynak makaral rulmana gelen karma ykler Yuva tespit bilezii iin noktasal yk Yuva tespit bilezii iin evresel yk Eksenel-oynak makaral rulmana gelen eksenel veya karma ykler Rulmann radyal yataklanmas baka bir rulman tarafndan salanr
Mil ve yuvann montaj yzeylerinin przll

Rulmann tolerans snf 80 0,8 (N6) 0,4 (N5) 0,2 (N4) Mil. d ap, mm >80...500 1,6 (N7) 0,8 (N6) 0,4 (N5) > 500 80 Przllk Ra, [m]. 3,2 (N8) 0,8 (N6) 1,6 (N7) 0,8 (N6) 0,8 (N6) 0,4 (N5) Yuva. D ap, mm > 80... 500 1,6 (N7) 1,6 (N7) 0,8 (N6)
Tablo 3.5
> 500 3,2 (N8) 1,6 (N7) 0,8 (N6)
P0, P6X ve P6 P5, SP ve P4 P2 ve UP
3.3. Rulmanlarda szdrmazlk Doru szdrmazlk sistemleri rulman mrn uzataca gibi, ayn zamanda rulmana yabanc maddelerin (toz, malzeme zerrecikleri, nem, asit vb.) girmesini nlemek ve yalama maddesini rulman ierisinde tutmak suretiyle de, tm sistemin dzgn almasn salar. Szdrmazln hatal gerekletirildii ya da hi yaplmad sistemlerdeki rulmanlara, rulmanda andrc i srtnmelere veya rulmann aktif yzeylerinin paslanmasna yol aan muhtelif yabanc maddelerin girmesi kanlmaz olur. alma srasnda yan rulmandan dar szmas yan israfna neden olur. Bu sznt zamannda tespit edilemezse, hzl bir scaklk art ve/veya rulman hasar meydana gelebilir. Nasl bir szdrmazlk sisteminin seilecei aadaki kriterlere bal olup, szdrmazlk sisteminin yaps rulmanlarn alma artlar zerinde ok nemli bir rol oynar: a) rulman devir hz; b) kullanlan yan tr; c) yalama sistemi; d) yataklama dzenin iletme scakl; e) evre artlar; f) yataklama dzeninin yapsal zellii a b Fonksiyonel ve yapsal adan bakldnda, szdrmazlk sistemleri aadaki gibidir: ekil 3.1 - Statik ( hareketsiz / sabit ) szdrmazlk elemanlar, hareketsiz paralar arasnda ( yuva ve kapak ); - Dinamik ( hareketli / dner ) szdrmazlk elemanlar, dnen yataklama elemanlar arasnda; - Kauuk d malzemeden szdrmazlk elemanlar; - Kauuk szdrmazlk elemanlar. Yalanan rulmann alt evreye ait iletme artlarna gre, her iki tr szdrmazlk sistemi (zel a b ekil i szdrmazlk sistemleri) birlikte kullanlabilir. Bu tr zel sistemleri tanmlarken, rulmann3.2 bileziinin dndn, d bileziinin ise sabit ( hareketsiz ) olduunu varsaymaktayz. 3.3.1 Statik szdrmazlk elemanlar Rulmanlarda en ok kullanlan en basit szdrmazlk tipi yayl rondela olarak grev yapan kapaklardr. Bu tip szdrmazlk, temiz ve kuru evre artlarnn hkm srd, 6 m/sye kadar olan evresel hzlarda kullanlr ve verimlilii, kapak ile dnen milin ya da kapak ile yuvann arasndaki boluk miktarna ve rulmann radyal boluuna baldr. Bu nedenden dolay, dk radyal boluktaki rulmanlar iin ayar pulu kullanlabilir. Bu
15
tip bir kapan taklmas halinde ise; bunun, her trl art altnda, milin ( veya yuvann ) ve rulmann temas yzeylerine mkemmel bir ekilde oturtulmas zorunludur. ekil 3.1a, kaln greslerin kullanlmas durumunda yayl rondela gibi alan sabit kapak ile salanm szdrmazl gstermektedir. ekil 3.1b ise, sv yan uyguland merkezka kuvvetlerinin etkisindeki rulmanlarn kullanld hallerde yayl rondela gibi alan dner kapak ile salanm szdrmazl gstermektedir. Ayn zamanda kapaklar, yanal olarak, toz zerreciklerini ve dier pislikleri dar pskrtr. ekil 3.2de rulman szdrmazlna dair, biri 2RS veya 2RSR olarak conta kapakl szdrmazlk iin (ekil 3.2a), dieri de 2Z ya da 2ZR olarak metal kapakl szdrmazlk iin iki rnek verilmektedir. Conta ve metal kapakl rulmanlar, yeterli mr ve uygun iletme artlarn salayacak ekilde, ileri gereken miktarda gresle dolu olarak teslim edilir. 3.3.2 Dinamik szdrmazlk elemanlar 3.3.2.1 Kauk d malzemeden szdrmazlk elemanlar Yksek scaklk ve devir hz artlarnda kullanlan bu tr szdrmazlklarn mr ok uzundur. Dinamik tipte kauuk d szdrmazlk elemanlarna rnek olarak szdrmazlk aralkl elemanlar (temassz tip szdrmazlk elemanlar) ile labirent halkalar ve bunlarn kombinasyonlar verilebilir 3.3.2.1.1 Temassz tip (szdrmazlk aralkl) kauuk d dinamik szdrmazlk elemanlar Bunlar, rulmann maruz kald alma blgesine nem ve pislik girii tehlikesinin nispeten az olduu yataklamalarda kullanlrlar. ekil 3.3ada gsterildii zere, zellikle basit sistemler iin, gresi rulman iinde tutmaya ynelik dizayn edilmi uygun miktarda szdrmazlk aral mevcuttur. Szdrmazln verimi, araln uzunluuna ve mil (veya yuva)a ile szdrmazlk eleman arasndaki bu araln miktarna baldr. Eer mil ya da yuvada gresle b c doldurulmaya msait bir3.3 ekil veya daha ok kanal varsa (ekil 3.3.b), gresin dar szmasnn azaltlmas ve ieri pislik girmesinin nlenmesiyle, daha iyi bir szdrmazlk elde edilmi olur. Sv ya ile yalamada, mildeki kanallar, helisel (ekil 3.3c) ve ynleri de milin dnme ynyle ayn olmaldr. Bu tip szdrmazlk iin izin verilen evresel hz 5 m/sye kadardr. Tm alma boyunca, szdrmazlk kanallar, temiz ve yksek kalitede kaln gresle dolu olmaldr. 3.3.2.1.2 Labirent tip szdrmazlk elemanlar Bunlar, toz ya da yuvann basnl suya maruz kalmas gibi kirli ortamlarda alan yksek evresel hza sahip rulmanlar iin kullanlrlar. Bu tip uygulamalar ekil 3.4de gsterilmektedir. Szdrmazlk aralklarnn saysnn artmasyla, verim, olduka ykselir. Labirent tip szdrmazlk elemanlarnn kanallar, suyla temas durumunda paslanmay nleyen kalsiyum ya da lityum sabunu bazl gresle a doldurulmaldr. Ar alma artlarnda, kirli gresi uzaklatrmak ve szntlardan tr kaybolan gresi tamamlamak iin, labirent boluklarna (haftada 2 veya 3 kez) taze gres baslmas tavsiye edilir. Labirent tip szdrmazlk elemanlar, gerek eksenel (a) gerekse radyal (c) olarak yerletirilebildii gibi, sarkk dudakl (tama kenarl) da olabilirler (b). Hem radyal hem de eksenel labirentlerin kullanld hallerde, kanal says artacandan, verimlilik ykselir. Demir plakalar (ekil 3.5a) kullanmak ya da labirent halka kenarlarn; mil burulmalarna neden olan, b gresin yuva boluundan dar atlmas olayn nlemeye ynelik; daire yay formunda (ekil 3.5b) ilemek suretiyle; ekil 3.5de gsterildii gibi farkl tipte szdrmazlklar elde edilebilir. zellikle yksek devir hzlarnda ortaya kan bu durumun nlenebilmesi iin, mil ile szdrmazlk eleman arasndaki boluu yaratan mil yzeylerinin salgs en az dzeyde olmal ve yzey przllk deerleri de Ra > 1.25 m olmaldr.
c
3.3.2.2 Kauuk szdrmazlk elemanlar Dimamik tipte en uygun kauuk szdrmazlk elemann seerken, malzeme ve malzeme esneklii (kee, ekil 3.4 kauuk, plastik malzemeler, deri, grafit, asbest, metaller vb.), farkl scaklklara dayankllk, szdrmazlk yzeyinde maks. evresel hz, szdrmazlk yn ve dierleri gibi faktrler gz nne alnmaldr. zellikle ok yksek evresel hzlarda, szdrmazlk elemannn temas ettii yzeylerin przll ok dk olmaldr. Ayrca, taklmalar srasnda, szdrmazlk elemanlarna bir zarar verilmemelidir ekil 3.6a ve 3.6b, ounlukla gres ya da madeni sv yalama iin, tek veya ift halka keelerle yaplan szdrmazl gstermektedir. Bunlar, basit yapda ve ucuz olup; evresel hzlarn genellikle 4 ila 7 m/s arasnda a b (temas yzeyleri hassas ilenmi) olmas kaydyla 100oCnin zerindeki scaklklarda, rulmann etkin bir ekilde ekil 3.5 korunmasn ve yan dar szmamasn salar. Halka keeler, taklmadan nce, szdrmazlk etkisinin glendirilmesi ve srtnmelerin azaltlabilmesi iin, 70..90oC scaklkta 1 saat boyunca %66 orannda madeni ya ve %33 orannda parafinden oluan bir karm ile doyurulmaldr. Esas itibariyle bu tip bir szdrmazln verimi kee kalitesine baldr (uzun elyafl). Dk kalitede keelerin kullanlmas sadece ok sk deitirilmelerine neden olmayaca gibi rulmana da zarar verir.
16
ekil 3.6c ve 3.6e, iine, sentetik kauuktan ya da zel plastikten yaplm bir yay konulmu olan, ou halde metal sertliinde bir yapya sahip kauuk szdrmazlk elemann gstermektedir. Kee dudann basma gcn mmkn olduu kadar uzun sre koruyabilmek iin halka keenin evresine spiral bir yay geirilir. Kee dudann bozulmamas iin, kee, yuvaya pres kullanarak geirilmelidir. Yayl kauuk keeler, daha ok, 5 ila 10 m/s evresel hzda ve 40.. +1200C arasndaki scaklklarda alan sv yala yalanan rulmanlar iin uygundur. Bu tr bir szdrmazlk kullanarak rulmana toz ve baka pisliklerin girmesi engellenmek isteniyorsa; yan dar szmas, ie dnk yayl (ekil 3.6c) veya da dnk yayl (ekil 3.6e) bir keenin taklmasyla nlenebilir. Bu kauuk keeleri, iftli takmak suretiyle, szdrmazlk gvenliini ve szdrmazln dayanklln daha da a arttrmak mmkndr. b c ekil 3.6ede sv yalama, ekil 3.6fde gresle yalama iin olan V-ringleri tantmaktayz. V-ring szdrmazlk elemanlar, szdrmazlk yzeyinin yzey przll Ra = 1,5 - 3 m olacak ekilde, -40oC.. +100oClik scaklk aralnda kullanlr. V-ringler, eksantrik ve (2 ...3)0lik asal harekete maruz millerde de kullanlabilir. 15 m/sye kadar olan evresel hzlarda V-ringler bir kauuk kee, 15 m/snin zerindeki evresel hzlarda ise, kee dudann szdrmazlk yzeyinden uzaklamas nedeniyle, bir savurma kee gibi alr. d e f Szdrmazlktan en st seviyede netice alabilmeye ynelik, ekil 3.7a ve 3.7bde gsterildii zere, sz konusu szdrmazlk eleman kombine olarak taklr ya da, her tr alma artlar iin yataklama dzeninin ekil 3.6 szdrmazln en iyi biimde salayan, dier kombine szdrmazlk elemanlar kullanlr. Dikey rulmanlarn yatk almasndan dolay meydana gelebilecek ya szntsn nlemek iin zel bir donanm kullanlmas haricinde, bu millerin szdrmazlk sistemleri, yatay millerin szdrmazlk sistemlerinden pek bir farkllk gstermez. Burada bahsedilen szdrmazlk sistemleri, mevcut tm uygulama alanlarna ynelik btn szdrmazlk sistemi trlerini kapsamaz. Labirent halka szdrmazlk elemanlarndaki; rulmann salkl alabilmesi bakmndan son derece byk nem tayan, kanal ve szdrmazlk aralna ait boyutlar; normal iletme scaklklar iin geerli olacak ekilde verilmitir. Rulmann maruz kald ar scaklk deiimleri durumunda ve rulmana ar eksenel yklerin etkimesi halinde bu boyutlarn bytlmesi gerekmektedir.
a.
Kauuk olmayan bir eksenel labirent tip szdrmazlk elemanyla birlikte taklm kauuktan halka kee
b.
Kauuk olmayan bir eksenel labirent tip szdrmazlk elemanyla birlikte taklm
V tipi kauuk kee
ekil 3.7
17
4. RULMANLARIN YALANMASI 4.1. Yan seimi Rulmanlarn yalanmasnda sv yalama maddeleri (madeni veya sentetik yalar), kat yalama maddeleri (gresler) ya da kuru yalama maddeleri (grafit, molibdendislfit, teflon) kullanlr. Sv yalar, saladklar u avantajlardan dolay, yalama metodunun seiminde ncelikli olarak tercih edilir: Kat yalara gre daha yksek bir kararlla sahiptirler ve hem yksek hem dk devir hzlarnda kullanlabilirler. Isnn, rulmann iinden daha kolay tahliye olmasn saladklar gibi; hassas ve duyarl cihazlarda kullanlmalarn mmkn klan, yuvarlanma elemanlarnn hareketine kar daha az mukavemet gsterme zelliine sahiptirler. Yataklama dzeninin sklmesine gerek kalmadan deitirilebilirler ve dozajl almaya olanak tanrlar. Sv yalamann en byk dezavantaj, szdrmazln daha zor salanabilir olmas ve ya seviyesinin dzenli kontrol edilmesinin art olmasdr. Greslerin avantajlar unlardr: Basit yuva yaps, daha gvenilir ve ucuz szdrmazlk, rulmann olumsuz d etkenlere kar daha iyi korunmas ve sznt riskinin sv yalamaya gre daha az olmas. Evrensel bir yalama metodu mevcut olmad iin, ya seimi, iletme artlarnn analizine ve yan teknik zelliklerine gre yaplr. Ya seiminde ve ya deitirme aralklarnn belirlenmesinde, aadaki kriterlerin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir: - makaral rulmann boyutu - makaral rulmann yklenme durumu - makaral rulmann scakl. Tablo 4.1de, yukardaki kriterlerin de hesaba katlmasyla, ya seimi ve ya deitirme aralklarnn tayini iin baz rnekler verilmitir. Aadaki tabloda bahsedilmemi olan uygulama artlarn karlatrma yoluyla belirleyebilmek iin, rakamlar; ihtiya duyulan bakmla uygunluk gsteren ve ya seimini etkileyen faktrlere ait aralklar (interval) iaret eder. Yal iin allagelmi semboller de kullanlabilirdi: Sv yalar iin tablo 4.2de belirtilmi olan viskoziteleri ile iletme scaklklarna gre ve gresler iin tablo 4.3de belirtilmi olan iletme scakl seviyeleri ile koyultucularna (sabun) gre. Tablo 4.1deki ya iin belirleyici kriterler ve atanm semboller aadaki gibidir: a) Rulmann ls - (d ap) D boyutu, mm olarak: 1 - D 22 mm olan rulmanlar iin 2 - 22< D 62 mm olan rulmanlar iin 3 - 62 < D 240 mm rulmanlar iin 4 - D> 240 mm olan rulmanlar iin Tablo 4.1de verilmi rnekler dorultusunda, rulman lsnn ya seimine etkisi, aadaki ekilde zetlenebilir: - zellikle yksek devir hzlarndaki kk ebatta makaral rulmanlar iin, srtnmelerin azaltlabilmesi asndan dk viskoziteli sv ya ya da kaliteli bir gres tercih edilir; - ar yklerin etkisi altnda srtnme kuvvetleri ihmal edilebilir olduundan, byk ebatta rulmanlar iin, daha yksek viskozitede yalarn kullanlmas uygun olur. b) Rulmann devir hz - n, d/dak olarak: 1 - for n 0,8 nlim 2 - for n> 0,8 nlim , burada:
18
nlim , rulmana ait katalogda verilen devir hz snrn temsil eder. Rulman devir hznn deeri iletme scaklnn artnda nemli rol oynar. Yann viskozitesi ne kadar yksekse i srtnmeler de o kadar byk olur. Ayn zamanda, yan viskozitesi, rulmann scaklnn artmasyla der. Viskozite deerinden bamsz olarak yalamann kalitesi korunabilmelidir. Baka bir ya ve soutma sisteminin seimini etkileyen kriterlerden biri de, dmnin rulman ortalama apn temsil ettii, dm n [mm d/dak] arpm deerine baldr. Bu kriter de dahil olmak zere, tablo 4.4e gre, uygulama alan ve artlarna bal alt adet kriter vardr. Kataloglarda nlim olarak verilen devir hz snrnn ald ok yksek devir hzlarnda uygulanan yalama metodu, s tahliyesine imkan tanmak durumundadr. Genel bir sonu olarak, yksek devir hzlar dk ya viskozitesi gerektirir. Rulman ortalama ap (dm) ve rulmann devir says (n)ye bal olararak, yan kinematik viskozitesinin tayinine dair tavsiye deerleri, ekil 2.4deki diyagramda verilmekteydi.
Tablo 4.1
Uygulama Tatlar Tekerlekler Krank milleri Dili kutular Diferansiyeller Debriyaj balatalar Elektrik motorlar Ev aletleri motorlar Orta ebatta motorlar Byk ebatta motorlar Cer motorlar Tarm makinalar Toprak ileme makinalar Yem ayklama makinalar Demiryolu sistemleri Dekovil akslar Elektrikli rayl ara akslar Yolcu ve yk tayc ara akslar Maden cevheri veya cruf hafriyat aks Motorlu vagonlar Hadde vagonetleri Yksek hz lokomotifleri Manevra lokomotifleri Maden oca lokomotifleri Lokomotif dili kutular Gemi inaat Dmen rulmanlar Pervane rulmanlar Dmen mekanizmas rulmanlar Aa ileme tezgahlar Dik freze tezgahlar Yatay freze tezgahlar Planya tezgahlar Testereler Takm tezgahlar Matkap ana milleri Frezeler, tornalar Kat retim makinalar Islak alma blm Kuru alma blm Rafine (artma) blm Merdaneler Haddehaneler Hadde dili kutular Konveyr makaralar Fanlar - kk - orta - byk Kompresrler Santrifj pompalar Tama teknii Kablolu sistem tekerlekleri Konveyr avara kasnaklar Tambur milleri D 2-3 2 2 2 3 1 2-3 4 3 2-3 2 3 3 3 3-4 3 3-4 4 3-4 3 3-4 3 4 4 2 3 3 3 2-4 2 3-4 3-4 3-4 4 4 3-4 2 3 4 2 3 1-3 2 4 letme artlar n F 1 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 2 1 1 2 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 t 1 2 3 2 3 1 1 2 3 1 1 1 1 1 1 1 1 2-3 1 1 3-4 3 1 1 1 1 1 2 1 1 1 3 1 2 2 2-3 1 1 1 2 3 1 1 1 Yalama maddesi Gres Sv ya 2a, 2b 2b, 2c, 3 2a 2a 3 2c, 3 1a, 2b, 3 1a, 2b, 3 2a 2a 2a 2a 2a, 3 2a, 3 2a, 3 2a 2a 2a, 3 2a, 3 2a, 3 2a, 3 2a. 2b, 3 2a 2a 2c 3 2 2a, 3 3 3 3 3 2 2 1a 1a 3 1a 2, 3 1b, 2 2, 3 2, 3 Ya deitirme aral 30.000 - 50.000 km 15.000 - 20.000 km 15.000 - 20.000 km 15.000 20.000 km Ya deitirmeksizin Ya deitirmeksizin 1.000 - 2.000 saat 500 - 1.000 saat 200.000 - 500.000 km 1.000 saat 5.000 saat 10.000 - 15.000 km 30.000 - 100.000 km 20.0000 - 400.000 km 100.000 - 200.000 km 200.000 - 300.000 km 300.000 400.000 km 40.000 60.000 km 10.000 20.000 km Dili ya Sirklasyon yalama 3 2 4.000 - 5.000 saat 8.000 - 10.000 saat 10.000 - 15.000 saat 150 - 200 saat 200 - 300 saat 300 - 500 saat 2.000 - 3.000 saat 800 - 1500 saat 800 - 1500 saat 2 - 3 ay 6 - 12 ay 6 - 12 ay 2 - 3 ay 500 1.000 saat Ya deitirme yok 1.000 - 1.500 saat 3.000 - 4.000 saat 500 - 1.000 saat 500 - 1.000 saat Ya deitirme yok 2 yl 4 hafta Sirklasyon yalama Ya buhar (pskrtme yal.) 1-2 yl 1-2 yl 3-4 yl 2-3 yl 2-3 yl 3-4 yl 1-2 yl 2-3 yl 1-2 yl Notlar
Dili yalar

Konkasrler Titreimli elekler Merdaneli krclar Mikserler Dner frn hareket makaralar Bkm makinalar 4 3 3 3-4 4 4 1 2 2 1 1 2 2 1 2 1 2 1 1 2 3 3 1 1 3 2a, 3 3 3 2a 2 3 1.000 - 1.500 saat 200 - 250 saat 200 - 500 saat 100 - 200 saat 1.500 saat 2 ay
19
Sirklasyon veya ya buhar (pskrtme yal.)
Kullanlan semboller: D d ap; F rulmann bileke yk;
n rulmann alma srasndaki devir hz; t iletme scakl.
Tablo 4.2
Simge 1a 1b 2 3 4 Donma noktas t, (0 C) t < 50 0 t < 50 0 50 t < 80 0 80 t < 120 0 120 t < 150 0 nerilen viskozite, (m2/s) (16 - 37)10-6 (11,8 - 60)10-6 (37 - 75,8)10-6 > 75,810-6 227,410-6
Tablo 4.3
Simge 1a 1b 2a 2b 2c 3 4a 4b letme scaklklar sahas -35...+500 -35...+500 -30,..+800 -35...+1200 -35...+1200 -25...+1100 < 600 < 1100 Gres koyultucu Kalsiyum Kalsiyum Sodyum Sodyum Sodyum Lityum Kalsiyum Sodyum Suya dayankllk su tutmaz su tutmaz kararsz kararsz kararsz 900Cye kadar kararl szdrmazlk iin szdrmazlk iin
dmn [mmd/dak] < 50.000 50.000den 150.000e kadar 150.000den kadar 300.000den kadar 600.000den 1.200.000e kadar 1.200.000 zeri 300.000e 600.000e
Tablo 4.4 Yalama maddesi tr Soutma sistemi Sentetik olanlar da dahil olmak zere tm gres trleri. Madeni yalar, sentetik olmayan gresler. Orta deerde viskoziteli madeni yalar ve KalsiyumSodyum ya da Lityum sabunu esasl gresler. Scaklk artna neden olaca iin, yuva iinde gres fazlas bulunmamas gerekmektedir. Dk viskoziteli madeni ya ile yalama (fitilli Hava akml soutma (ya buhar yalayc ile ya beslemesi) veya ya buhar pskrtme pskrtmeli sistemler iin). Madeni yalar iin serbest akl veya emme sistemli Suni soutma nerilir. tazyikli yalama. Kk rulmanlar ya da dk ykler iin ya buhar (pskrtme yalama) tevsiye edilir. Madeni yalar iin serbest akl veya emme sistemli Suni soutma nerilir. tazyikli yalama. Kk rulmanlar ya da dk ykler iin ya buhar (pskrtme yalama) tevsiye edilir. T Tablo 4.5Viskozite snf 400Cde kinematik
2
viskozite, Ayrca, tablo 4.5de ISO viskozite snflar ile mm2/s (cSt) cinsinden 400mm /s (cSt)kinematik viskozite Cdeki ISOort.min.maks.ISO VG 22,21,982,42ISO VG 33,22,883,52ISO VG arasndaki iliki verilmektedir. 54,64,145,06ISO VG 76,86,127,48ISO VG 1010911ISO VG 151513,516,5ISO VG VG c) Aadaki denklemden hesaplanan rulmana etkiyen yklenme kuvveti222219,824,2ISO VG 323228,835,2ISO VG F: 464641,450,6ISO VG 686861,274,8ISO F = XFr + ZFa [N], 10010090110ISO VG 150150135165ISO VG 220220198242ISO VG 320320288352ISO VG burada: - Fr : makaral rulmana etkiyen radyal yk, [N] 460460414506ISO VG 680680612748ISO VG - Fa : makaral rulmana etkiyen eksenel yk, [N] 100010009001100ISO VG 1500150013501650 - X, Y, ykn eksenel ya da radyal olmasna gre dzeltme faktr (yk katsaylar) olup, deerleri katalogda verilmitir. Sz konusu bu yklenme kuvveti iin tanmlanan forml aadaki gibidir: 1 Cnin, rulmana ait, kataloglarda verilen, temel dinamik yk says olduu, 1, 2, 3 genilik serileri iin
F F 0,1 ise ve 4 genilik serisi iin < 0,15 ise normal yklenme kuvveti vardr. C C F F 2 1, 2, 3 genilik serileri iin > 0,1 ise ve 4 genilik serisi iin > 0,15 ise yksek yklenme C C
kuvveti kabul edilir.
n/nlim
f * F/C
ekil 4.1
20

Gresle yalamada yk miktarnn (rulmann yklenme kuvveti) etkisi, ekil 4.1deki diyagramda
gsterildii gibi, f
F oran ile ifade edilmektedir. f katsays deneysel olarak bulunur ve aadaki deerleri alr: C Fa f = 1 her tr yk iin bilyal rulmanlarda ve radyal ykn baskn olduu ( 1) makaral Fr Fa >1) makaral rulmanlarda, Fr
rulmanlarda; f = 2 eksenel ykn baskn olduu (
ekil 4.1de, gres grubu, yk ve devir hzna gre belirlenmitir. Uygulanma alan, aada gsterildii zere, farkl sahaya ayrlmtr:
- ilk saha, I, f
F = 0,15 ve n/nlim = 1 deerleriyle snrlandrlmtr. Bu saha snrlar iine giren iletme C
artlarnda yksek scaklklar oluabilmekte ve zaman zaman yksek scaklk greslerine ihtiya duyulabilmektedir; - ikinci saha, II, yksek yklere maruz rulmanlara tekabl eder ve daha yksek viskoziteye sahip, yksek basnlara kar dayankllk salayan ve yalama zelliklerini iyiletiren EP (ekstra basn) katk maddeli greslerin kullanlmasn gerektirir; letme viskozitesi - nc saha, III, yksek devir hzlarna ve dk yklere maruz rulmanlara tekabl eder. Ya filmi Viskozite oluumunun salanabilmesi asndan, yadaki i srtnmeler ile rulman paralarnn arasndaki srtnmelerin azaltlmas, byk nem tar. Gresin, yksek devir hznn yaratt santrifj etkisiyle, dar atlmamas iin yapma (adhesiv) kapasitesi iyi olan gresler kullanlmaldr. Bu zellie sahip olan gresler, lityum sabunu esasl, karma sabun esasl veya organik-sentetik koyultuculu gresler ile dk viskoziteli sentetik bazl yalardr. Ayn ekilde, eik ya da dik milli sistemlerde, gresin; zellikle yksek scaklklarda; kendi arlndan tr makaral rulmandan akma tehlikesi vardr. Bu durumda yapma kapasitesi iyi olan yksek scaklk greslerinin kullanlmas doru olur. ekil 4.2deki diyagramda verilen uygulanma sahas ve erilerin anlam: 1 radyal yklenmi silindirik makaral rulmanlara ait eri; 2 sabit bilyal, eik ve oynak bilyal rulmanlara ait uygulanma sahas ( a-radyal ykler , b-eksenel ykler ); 3 drt nokta rulmanlarna ait eri; 4 konik ve oynak makaral rulmanlara ait uygulanma sahas ( b erisi-radyal ykler, c erisi-eksenel ykler ); 5 eksenel-bilyal4.2 eksenel-oynak makaral rulmanlara ait eri. ekil ve d) letme scakl, t (oC) iin ise: 1 0 t < 500C 2 50 t < 800C 3 80 t < 1200C 4 t 1200C Rulmann alma scakl, birok durumda, iletme srasnda retilen s miktar ile dier makina paralarna ya da d ortama iletilen s miktar arasndaki farka baldr. Rulmann alma scakl, gerek yan viskozitesini artlandrd gibi; her yan kendi fiziksel ve kimyasal zelliklerini deimeden koruyabildii belirli bir iletme scakl alan olmasndan dolay da; gerekse yan teknik zelliklerine etki eder (Rulmann alma scakl, sabit bilezik zerinden llen scaklktr).
Tablo 4.6
Rulmanlarn iletme scakl, (0C) 30 40 50 60 70 80 90 100 100 500Cdeki viskozite Sentistok, Engler alar, (cSt) (0E) 7 1,52 8,5 1,70 12 2,06 17 2,65 25 3,65 35 4,96 50 6,96 70 9,67 150...200 20...30
4.2 Sv yalar 4.2.1 Sv ya seimi Szdrmazln zor salanabilir olmas ve ya szntlar; ya filmin kararll ve kontrolnn, dk srtnmelerin ve de soutma etkisinin (ya zerinden s tahliyesi yk, devir hz ve iletme scaklna baldr) nemli olduu sv ya ile yalamaya ait uygulama alanlarn olduka daraltr. Daldrma yalama (ya banyosu) metodunun uygulanabilecei rulmanlar iin sv ya ile yalama yntemi tavsiye edilir. Sv yalar, madeni ve sentetik yalar ile bunlarn karm eklindedir. Sv yalara; ar ykler altnda ya filminin dayanklln iyiletirmek, scakln artmasyla
21
oksidasyonu, kpklenmeyi ve viskozitenin dmesini vb. engellemek bakmndan; kuru yalar (molibdendislfr, grafit, teflon) veya dier baka maddeler katlabilir. Is, ya viskozitesini ok fazla etkiler; scakln artmasyla viskozite der. Viskozitenin scakla ball, viskozite endeksine (IV) baklarak deerlendirilir; IVnin yksek deerleri (IV>100) yine scakla bal olarak daha kararl bir viskozite orann gsterir. Tablo 4.6, yan 500Cdeki viskozitesine bal olarak, rulmann iletme scaklna gre deien tavsiye deerlerini iermektedir. Rulmann zellikle ar yklere maruz kald baz zel uygulama alanlarnda, viskozite, basntan da etkileneceinden; ya seimini bir dizi analizden sonra yapmak iin en dorusu olur. 500Cdeki viskoziteyi (cSt cinsinden) belirlemeye ynelik, ekil 4.2deki diyagramdan yararlanlabilir. Diyagramn st ksm; rulman tipine, yk trne ve rulmann alt yerdeki devir hznn n ile, sv yalama iin katalogda verilen devir hz snrnn ise nlim ile temsil edildii n/nlim oranna bal olarak; yan viskozitesinin belirlenmesine yarar. Genel bir kural olarak, eksenel yklenmi rulmanlar iin viskozite, radyal yklenmi olanlara nazaran daha byk seilmelidir. Aadaki tablo, iletme scakl t [0C] ve viskoziteye bal olarak, yan viskozitesinin (500Cde cSt cinsinden) tayini iin kullanlr.
Tablo 4.7
Sirklasyon sistemi Daldrma yalama D sirklasyonlu daldrma yalama Ya jeti arpmal yalama Pskrtme yalama Damlatma yalama alma artlarna dair ksa bilgiler Rulman, yatay miller iin, en alttaki yuvarlanma elemannn ortasna kadar yaa daldrlrken; dikey miller iinse makaral rulman geniliinin %70-80i orannda daldrlr. Karayollar tatlar, takm tezgahlar ve rayl tatlar iin uygulanr. Metal zerreciklerin yakalanabilmesi iin manyetik pimlerin kullanlmas nerilir. Szdrmazla dikkat edilmeli, ya seviyesi kontrol altnda tutulmaldr. Ya; 0,15 MPalk bir basnla; soutma, stma, filtre ve ak dzenleyici sistemlerine sahip bir merkez tanktan gnderilir. Tahliye hortumunun ap besleme hortum apndan 2 ila 10 kat daha byk olur. Soutmann art olduu ar yk ve yksek hzlar. Tahliye hortumunun ap jiklenin apndan daha byktr. Scakla bal olarak, ak, 0,5 ila 10 l/minya ayarlanr. Takm tezgahlar,eksenel kompresrler ve savurma(santrifj) makinalar iin kullanlr. Orta dereceli ykler ve devir hzlar. Tatlar ve dili kutular iin uygulanr. Metal zerreciklerin yakalanabilmesi iin manyetik pimlerin kullanlmas nerilir. Yksek hzlar. Ya deflektr ya buhar iin de ayarlanabilir olmaldr. Orta dereceli ykler ve greceli olarak yksek devir hzlar. Takm tezgahlar iin uygulanr. Ya ak dakikada 0,5 .. 6 damla olacak ekilde ayarlanmaldr. dmn 500Cde (m2/s) yan viskozitesi (12,5..180)x10-6 rnek ekilleri 4.3, 4.4
< 200000
< 600000 < 900000 < 175000 < 180000 < 210000
(30..120)x10-6 (15..50)x10-6 (20..90)x10-6 30x10-6 30x10-6
4.5 4.6 4.7 4.8 4.9
ekil 4.3
ekil 4.4
ekil 4.5
ekil 4.6
ekil 4.7
ekil 4.8
Ya buhar
ekil 4.9
ekil 4.10
ekil 4.11
< 1200000 (16,5..45)x10-6 4.10
Yksek devir hz ve ar yklerdeki orta ve kk rulmanlar. Gerekli ya buhar pskrtmesi (0,001 .. 5) cm3/hr, basn (0,05 - 0,5 MPa) ve hava ak 0,5 - 4 m3/h arasdr.
22
4.2.2 Sv yalar iin devridaim sistemleri (Sirklasyon yalama) Rulmanlarn yalanmasnda, normal olarak, ya filminin elde edilebilmesi iin ok az bir ya miktar yeterli olur. Yaa, bir soutma maddesi olarak da ihtiya duymamz gz nnde bulunduracak olursak; ya miktarn belirlerken, bu ihtiyacmz da dikkate almamz lazmdr. Yk ve devir hz arttka, ya zerinden iletilmek suretiyle snn rulmandan uzaklatrlmas, ok daha fazla nem kazanr. Rulmann ne ekilde yalandna bal olarak, ya sirklasyon sistemleri u ekilde gerekletirilir: daldrma yalama; d sirklasyonlu daldrma yalama,; yalama jeti; sevk halkas kanalyla arpmal yalama; deflektr kanalyla pskrtme yalama; damlatma yalama; ya buhar. Yalama metodunun seimi, genel alma artlarn ve dmn arpmn hesaba katan tablo 4.7de verilmi tavsiyelere gre de yaplabilir. 4.3 Kat yalar (gresler) 4.3.1. Gres seimi Uygulamalarda ok ender rastlanan bitkisel veya hayvansal yalarn dogrudan kullanln bir yana brakrsak, basit bir yuva yaps yeterli olduundan ve szdrmazlk ile ya deitirme imkan kolayca salanabildiinden, gresler, en ok kullanlan kat yalardr. Gresler; dalm iinde (%75 90) yer tutan madeni veya sentetik yada ya da yal akkanlarda dalm fazda bulunan baz koyultucularn (Na, Ca, Li, Pb vb elementlerdeki yal asidin sabunu veya parafin, betonit, jel halinde silis vd gibi) plastik zellikleriye olumu karmlar olarak elde edilirler. Gresler; ar ykler, sl kararllk ve korozyona kar koyabilme iin, katk maddeleri ierebilir. 4.3.2 Ya miktar ve ya deitirme aralklar Balangta rulmana koyulan gres miktar devir hzna baldr. Rulmann tm alan blgelerinin gresle kaplanabilecei ekilde, rulman iindeki bo hacim, kapasitesi orannda gresle doldurulur. Yuva boluu aadaki gibi doldurulmaldr: - n/nlim < 0,2 ise tamamen; - n/nlim = 0,2 .. 0,8 ise 1/3 .. 2/3 orannda; - n/nlim > 0,8 ise hi koyulmaz. Burada n rulmann alma esnasndaki devir hzn, nlim ise kataloglarda gresle yalama iin verilen devir hz snrn temsil eder. Normal rulmanlarda ilk yalama iin gereken gres miktar aadaki ilikiden yararlanlmak suretiyle hesaplanabilir: G = d 2,5 / 900 [g], d (mm), bilyal rulmanlar iin; G = d 2,5 / 350 [g], d (mm), makaral rulmanlar iin. burada d, rulmann delik apdr. Yksek devir hzlarnda alacak rulmanlara gres doldurulmadan nce, bu rulmanlarn ortalama bir viskozitedeki rafine madeni ya ile ykanmalar tavsiye edilir. Daha sonra bu yan temizlenmesini mteakip rulmana gres baslr. n/nlim = 0,2 .. 0,8 olan yatay eksenli rulmanlarda, kapak bo kalacak ekilde, yuva boluunun sadece alt yarsna kadar gres konulmaldr. Yuvann iki paradan olutuu dikey milli montajlarda ise, bo alann sadece yarsna kadar olmak artyla, her iki para da gresle doldurulmaldr. Tozlu ve nemli ortamlarda alan dk devir hzl (n/nlim < 0,2) rulmanlarda, salkl bir szdrmazln salanabilmesi asndan, yuva boluunun tamam gresle doldurulmaldr. Yeni greslenmi bir rulman ilk almaya balad anda, scaklnn, bir miktar normal alma scaklnn stne kt gzlense de ; bu scaklk, hemen akabinde tekrar derek, evre scaklnn 10 - 50C kadar zerinde sabit kalr. Eer scaklk dmemekte srar ediyorsa, rulmanda gres fazlal ya da milde ayarszlk var demektir veya rulman ok ar yklere maruz kalmaktadr. Ya deitirme aralklar, pratik gzlemler ve uygun tavsiyeler nda belirlenebildii gibi, ayrca aadaki ampirik (deneysel yolla elde edilmi) forml yardmyla da bulunabilir: 14 10 6 Tablo 4.8Rulman tipi katsaysnn deeriYa deitirme T 0 0 0 T Tablo 4.9Scaklk0C7008501000f110,50,25Tablo 4.10letme 0 T 4d ) makaral a aralGresin mrTu = ( O Oynak makaral rulman12Konikf1 f2 f3, burada:
rulman12Eksenel-bilyal 1E rulman12Silindirik makaral Tu makaral rulman515Sabit bilyal rulman1020 rulman515 - ya deitirme aral veya gres mr, alma r ne -40** - rulman tipine bal drlm deerler. - * Conta/metal kapakl rulmanlar iinkatsay (bkz. tablo 4.8);
n d
saati olarak;
artlarHafifOrtaArok arf2 (toz),
f3 (titreim)10,7 - 0,90,4 - 0,70,1 - 0,4 (
23
n - rulmann devir hz, d/dak; d - rulmann delik ap, mm olarak; f1, f2, f3 iletme ve ortam artlarna bal katsaylar (bkz. tablo 4.9 ve 4.10) f1 , f2 , f3 dzeltme faktrleri hesaba katlmakszn bulunan deerler, 700Cye kadar olan alma scaklklar iin geerlidir. Bu deerin zerindeki scaklklarda ya deitirme aral yarya der ve her 150Clik scaklk art iin, ilgili gresin snr scakln amamak kaydyla, bu d ayn ekilde devam eder. Gres iin kt ortam artlarnn veya ar alma artlarnn bulunmas halinde de ya deitirme aralklar der. Gresin suya kar szdrmazlk grevi stlendii durumlarda (yuvann ska ykand kat ileme makinalarnda olduu gibi), gres miktar haftalk olarak tamamlanmaldr. Bu tamamlanma (gresin yeniden doldurulmas) iin gerekli miktarlar aadaki formlle verilmektedir: Tc = Kc DB [g], burada: D d ap, mm olarak; B makaral rulmann genilii, mm olarak; Kc - katsay (tablo 4.11) Gres yenileme, karmda uyumsuzluk meydana gelmemesi Tablo 4.11 iin, ayn tip bir gresle veya eskisiyle kartrlabilir bir gresle Gres yenileme aral Kc yaplmaldr. Gnlk 0,0012 - 0,0015 4.3.3 Gresler iin besleme sistemleri Rulmanlarn greslenmesine ilikin hzla artan uygulamalar iin artk, koruma ekipmanlar (metal kapak) ya da szdrmazlk ekipmanlar (conta kapak) nerilmektedir. Kontrol altnda tutulabilen teknolojik proseslerde, gresle yalama metodunun, rulmann performansn ve mrn olumlu ynde etkileme zellii vardr. Rulmann iinde retilen s miktarnn ve bunun d ortama tahliyesinin de gz nnde bulundurulmas artyla; rulmann ihtiyac olan en az gres miktar dikkate alnarak; rulmana, rulman bo hacminin %30 50si orannda gres doldurulur. Bu artlarda normal olarak rulman, mr boyu yalama" ad verilen, tm mr boyunca greslenmi olur. Rulmanlarn gresle yalanmasnda, gresin yuva boluuna doldurulduu (ekil 4.12) normal uygulamalar iin en iyi zm yukarda temas edilen oranla salanr. Eer ya deitirme aralklar 6 aydan daha ksa deilse, yalama tehizatlarna gerek yoktur. Gresin mil ya da rulmanla birlikte dnme eilimini azaltabilmek iin kapaa yivler alabilir; veya rulmana gereinden fazla gresin doldurulmasn nlemek iin uygun boyutta paralar (ayar pulu) kullanlabilir (ekil 4.13). Gresin, basn altnda doldurulabil-mesi iin, ya bir gresrlk ile ya da bir gres tabancas ile baslmas veya merkezi gresleme sistemi iinde alabilmesi iin gres pompasnn kullanlmas gerekir.
ekil 4.12
Haftalk Aylk Yllk 2-3 ylda bir 0,0015 - 0,0020 0,0020 - 0,0030 0,0030 - 0,0045 0,0045 - 0,0550
5. RULMANLARIN DEPOLANMASI VE BAKIMI Rulmanlarn en hassas makina elemanlar olduu dnldnde, uygun depolama ve bakm artlarnn salanm olmas ve ayrca montajn doru yaplm olmas zorunludur. Rulmanlarn, tozdan ve paslandrc etkisi olan uucu maddelerden korunabilmesi iin, orjinal ambalajlarnda ve temiz mekanlarda saklanmalar gerekmektedir. Rulmanlarn depoland ortamn izafi nemi %75i amamaldr. Bu oran bir higrometre ( nemler ) yardmyla belirlenebilir. En uygun depolama scakl 18 .. 200C civarnda olup; maks. 350C, min. 150C ekil 4.13 olmaldr. Bozulmasna meydan vermemek iin, rulman; depoland mekandan taklaca yere getirilinceye kadar, orjinal ambalajndan karlmamaldr. Rulman elii hava akmlarna kar olduka hassas olduundan, sert hava akmlarnn olumsuz etkisinden kanlmal; rulman, yere dme vb gibi darbelere maruz braklmamaldr. Rulmanlar, duvardan en az 50 mm mesafede kurulmu metal ya da kuru aatan raflarda (boyal ve metal plaka ile kaplanm) saklanmaldr. Rulmanlar; suyla, scakla, hava akmyla, direkt gne yla, kimyasallarla ve andrc / paslandrc maddelerle temas edecek ekilde depolanmamaldr. Rulmanlarn direk olarak zemin zerinde saklanmas tavsiye edilmez.
Depoda leke eklinde paslanma . Nemli ortamda uygun olmayan ambalaj artlarnda saklanm. Depoda korozyona urama. Anma, nemin younlat makara altlarnda meydana gelmi gegelmi.
24
Rulmanlar, ancak, takma ilemine balamadan hemen nce ambalajlarndan karlmaldr. Rulman, nem ve terin korozyona neden olmasndan tr, plak elle tutulmamaldr. Eldiven giyilmesi ya da rulmann, temiz ve kuru, lif brakmayan bir bez parasyla kavranmas tavsiye edilir.
6. RULMANLARIN TAKILMASI 6.1 Takma ilemi boyunca kullanlacak tehizatn hazrlanmas: Tm paralar, takmadan nce, boyutla ilgili talimatnamelere, form hassasiyetine ve yzey kalitesine uygunluk bakmndan aratrlarak ya da test edilerek dorulanm , onaylanm olmaldr. Rulmann taklma ilemi ile ilgili ana tehizatlar unlardr: Tanma esnasnda hasarlanma Mil, yuva, eksenel yataklama iin sabitleme elemanlar ( germe manonlar, mil ve yuvalar, kapaklar ) ve (ykleme esnasndaki titreimler). szdrmazlk elemanlar. ( sol - makaralarda kaznmalar,
(left scuffed yaplmas gereken hazrlklar: 6.1.1 Yeni bir rulman taklmas-halinderollers, right - outer ring) Rulmanlar, orjinal ambalajlar iinde korozyona kar korunmu olduundan koruyucu maddenin (sv ya veya gres) rulmandan uzaklatrlmas art deildir. Rulmanlar, orjinal ambalajlarndan, montajn yaplaca yerde ayn gn ortam scaklna erime zaman gzetilerek karlmaldr. sa - d bilezikte kaznmalar ).
6.1.2 Kullanlm veya uzun sreden beri saklanmakta olan bir rulmann taklmas halinde yaplmas gereken hazrlklar: Ambalaj hasarl ya da 12 ay gekin sredir beklemi rulmanlar, ykanarak tekrar korumaya alnmaldr. Rulmanlarn temizlenmesi iin benzin, gaz, ispirto ve alkali temizlik maddeleri kullanlabilir. Bu ekilde daha nceki koruyucu madde ve dier pislikler rulmandan uzaklatrlm olur. Temizleme srasnda, tm yzeylerinin iyice temizlenebilmesi asndan, bilezikler dndrlerek temizlenmelidir. Temizlemeden sonra ispirto ile alkalanarak ykanmal ve aslarak kurutulmaldrlar. alkalama ileminden nce rulman d yzeyleri kontrol edilerek, korozyon blgeleri olup olmadna baklmaldr. D bileziin d yzeylerinde ya da her iki bileziin n yzlerinde 5 mm 2yi gemeyen korozyon alanlar varsa, bunlarn bir su zmparas ile temizlenmesine msaade edilebilir. Bu ilemi rulmann hareketli paralarna uygulamak kesinlikle yasaktr ( yuvarlanma yolu ve makaralar )! Ya deitirilebilir olan rulmanlar korozyona kar korumann en etkili yolu, onlar, 50-600Cde sanayi tipi vazalin (mazot jeli) banyosuna veya 70-900Cler arasna stlm grese tabi tutmaktr. Rulmann komple olarak stlmasnn ( gresin homojen olarak rulman zerine yayldna dikkat edilmelidir ) ardndan banyodan karlmal ve sonrasnda plastik folyo ya da balmumu katlara sarlarak ( kk ve orta ebattaki rulmanlar iin ) karton kutularda saklanmal veya ( byk boy rulmanlar iin ) uygun bir kumaa sarlmaldr. Rulmanlar banyoya daldrlrken ve banyodan kartlrken, plak elle dokunulmakszn, plasik kancalar kullanlmaldr. Gres veya sanayi tipi vazalin, rulmanlar iin koruyucu maddeler olarak kullanlabilir. Greslenen rulmanlara pislik girmesini nleyebilmek iin aadaki hususlara dikkat etmek gerekir: - gres, kapakl bir kutuda muhafaza edilmelidir; - gres, kutudan kirli ellerle veya yeterince temiz olmayan bir malzeme kullanarak alnmamaldr. Byle bir malzeme olarak kolayca temizlenebilir bir metal kepe kullanmak doru olur. Yukarda bahsedilen talimat niteliindeki hususlara uyulmamas halinde, rulmann daha kullanlmadan hasar grmesi kuvettle muhtemeldir. 6.1.3 Rulmann taklaca milin hazrlanmas: Rulmann taklaca mil yzeyinin temiz ve przsz olduundan; darbe izlerinin, korozyon ve anmalarn, vs. bulunmadndan emin olunmaldr. Andrc zerreciklerin ve apaklarn varl takma ilemini son derece zorlatrr. Bunlarn yol at hasara ramen rulman o mile taklyorsa, rulmann yataklanmas dzgn yaplamam olabileceinden, mr azalr. Eer mil sabit bir rulman tarafndan eksenel olarak yataklanyorsa, mil somunu
ekil 6.1
25
nceden en az bir defa vidalanp tekrar sklmelidir ki, rulmann iine girebilecek apaklar mil yzeyinden uzaklatrlm olsun. Mil boyutlarnn, ait olduu teknik resmindeki verilerle uyuup uyumad kontrol edilmelidir. Bunun iin mil, ekseni boyunca iki ucundan sabitlenerek, bir kumpas veya bir mikrometre yardmyla llr. Mil apnn lsn, bir mikrometre kullanarak, mil boyu zerinde farkl birka noktadan kontrol etmek gerekir (ekil 6.1). Bu ilem, milin tm uzunluu boyunca ( apnn ) homojen olup olmadn ve milde herhangi bir koniklik bulunup bulunmadn anlamamz salar. Keza milin ovallii de; en az ynde olmas artyla her dzlem iin 120 olacak ekilde; birka dzlem zerinden, yine bir mikrometre ya da bir kumpas yardmyla kontrol edilmelidir. Uzun miller iin, biimsel sapmalar kontrol edebilmek asndan, kenar mrekkepli bir cetvel mastar kullanlr. Mastar mile mil boyuna paralel olarak yerletirilir ve sonra da ileri geri hareket ettirilir. Mil tam dz ise, yzeyinde srekli devam eden bir mrekkep eridi oluur; ancak milde yzey sapmalar varsa mrekkep band kesik kesik olur. Ksa konik miller iin, iine mrekkep srlm bir mil ( koniklik ) mastar vastasyla mrekkebin mil yzeyindeki birikme noktalarna bakarak, biimsel sapmadaki deiimler kontrol edilir. 140 mmden byk aplarda, mil mastar, zel lme cihazlar yardmyla mile yerletirilir. Olmas gereken ap toleranslarnn altnda boyutlandrlm miller, i bileziin dzgn dnmesini engelleyecei iin, kesinlikle montaja kabul edilmemelidir. Bu durum, hzla ykselen rulman scaklnn da etkisiyle, rulmann ok abuk tahrip olmasn beraberinde getirir. Yksek scaklkdan dolay rulman zorlanacak ve mil yzeyi hasar grecektir. Rulman i bileziinin eksenel kaymalara kar sabitlenmi olmas bileziin mil zerinde dnerek kayma riskini ortadan kaldrmayacandan, takma ilemi gerekletirilmemelidir. Mil apna ait toleranslarn olmas gereken llerin zerinde bulunmas halinde de, miller; i bileziin, esneyerek rulmann almas srasnda radyal boluunun kaybolmasna yol aacandan, montaja alnmamaldr. Her iki bilezik arasndaki boluun azalmas makaralarn veya bilyalarn skarak bloke olmasna neden olur. Bu durumdaki rulmann dnmesi frenlenecek, rulman ar snarak ok ksa srede bozulacaktr. ekil 6.2 ekil 6.3 Bu nedenle milin tolerans sahas ile biimsel sapma ve merkezi kaklk toleranslarnn doru seilmi olmas ok nemlidir. Rulmann, zellikle ar eksenel ykler altnda ve yksek devir hzlarnda, problem karmadan alabilmesi iin, mil faturalarnn ve balant elemanlarnn doru tasarlanm olmas ve azami hassasiyetle uygulanmalar ok byk nem tar. Rulman bileziinin homojen olarak faturann tm yzeyi boyunca tamamen bu n yze yaslanmas gerektii iin, fatura n yznde darbe izleri ve herhangi bir hasar bulunmamaldr. Fatura mil eksenine dik olmaldr. ekil 6.4 Faturann dikey durum normalitesinin kontrol, her iki yz iin de, mil zerinden bir gnye mastar ile yaplabilir. Eer faturalar mil yzeyine ve eksenine gre dikey konumda deilse, rulmana d ykler gelmese bile, bu hal rulmanda ilave bir gerilim yaratr. Eksenel yklenen silindirik makaral rulmanlarn, taklmas veya rulman d bileziinin yuvaya sk geirilmesi halinde, faturalarla ilgili bu ilemler rulmanlar asndan daha da nem kazanr. Fatural milin dzgn ilenememi olmasndan tr, silindirik makaral bir rulmann i bileziinin nasl deforme olabilecei ekil 6.2de abartl bir biimde gsterilmektedir. ekil 6.3 ve 6.4de gsterildii zere, faturasnda koniklik olan miller; takldktan sonra rulmann sadece ya st ya da alt yan fatura n yzne temas edeceinden, montaj ilemine alnmamaldr. Yksek ykler altnda fatura sratle deformasyona urar ve rulman mil somunu ile mil faturas arasna istenilen sklkta sabitlenmemi olur. Rulmanla temas halindeki mil yzeyinin przllk deeri Ra tablo 3.5e gredir. Miller, atelye iinde tanrken, mil kovanlarya korunmu olmaldr. Gerek birok defalar iin montajda kullanlacak olmalarndan gerekse dier baka nedenlerden tr olsun, sanayi tipi vazalinle veya gresle yalanarak saklanmal ve akabinde su geirmez katla sarlmaldrlar. 6.1.4 Yuvann hazrlanmas: Genel olarak, yukarda milin montaja hazrlanmasyla ilgili verilen bilgiler, yuva ve bir yataklama dzeninin dier paralar iin de geerlidir. Yuvann i ksm sabit bir komparatr ya da i mikrometre ile llr. yzeyler; przszlk, temizlik, pislik ve apak barndrmamas, atlak ve kaznma izleri vb. bulunmamas bakmlarndan kontrol edilir. Yuvaya taklan rulman d bileziinin, yuvann tm oturma yzeyi boyunca homojen olarak, bu yzeye temas etmesi salanmaldr. Bu durum ancak yuvann hassas bir ekilde delinmesiyle mmkn olur.
ekil 6.5
26
ki paral yuvalarn kullanlmas halinde, her iki parann temas yzeylerinin arada herhangi bir boluk kalmayacak ekilde son derece dzgn olarak birletiine emin olabilmek iin, yeterince hassas ilenmi olup olmadklar kontrol edilmelidir. Temas yzeylerinin pme kontrol, hibir surette her iki yuva yarmnn temas aralna girememesinin art olduu bir kalnlk mastar ( sentil ) ile yaplr. Biimsel sapma ( silindiklik, koniklik ) kontrol; ekil 6.5de gsterildii gibi, yzeyin evresi boyunca, mikrometreyi 1200lik alarla dndrmek suretiyle; en az noktadan olmak zere farkl dzlem ve pozisyonlarda (1, 2, 3, 4) yaplacak lmler yoluyla gerekletirilir (AA, BB, CC, DD aplar). Yuva yarlarnn yanal yzeylerinin birbirlerine gre ayar ve paralellii L1 ve L2 kalnlklarnn llmesiyle kontrol edilir. Yuvann geometrik ekilsellik asndan kontrol ( ki bu her iki yuva parasnn her biri iin de geerlidir), uygun boyutlardaki delik mastarlar yardmyla yaplr. Mastarn silindirik yzeyi boyandktan sonra delik yzeyinin iine doru itilerek bastrlr ve muhtelif defalar her iki ynde de olmak zere dndrlr. Boya izlerinin yzeyin en azndan %75ini kaplamas halinde, yuva deliinin dzgn ilenmi olduu kabul edilir. Yuva delii yzeyine ait przllk deeri Ra tablo 3.5e gredir. 6.1.5 Eksenel sabitleme elemanlarnn montaj iin yaplmas gereken hazrlklar: bilezik mile, genellikle destek kovanlar ve kapaklar ya da milin n yzne taklan mil somunlar vastasyla monte edilir. Eksenel sabitleme elemanlarnda aadaki yzey hatalarnn bulunmasna msaade edilemez: - lokal anmalar - atlak ve ptrler - yapkanlk izleri - oklzyon ( gaz skmasndan meydana gelen gzenek ve kabarcklar ) Destek kovanlar bir mikrometre yardmyla kontrol edilir. Eksenel sabitleme elemanlarnn biimsel sapma toleranslar, birlikte alaca rulmanlarn hassasiyet snfyla ayn toleranslarda seilir. Gerek mil gerek yuva gerekse sabitleme elemanlarnn lmleri ortalama 20 0Clik scaklk deerine ve %55 bal nem oranna sahip temiz mekanlarda yaplmaldr. lme ilemlerine balamadan nce, lme cihazlarnn, oda scaklna alabilmeleri bakmndan, odaya birka saat nceden getirilmi olmalar gerekir. Tm lme cihazlar kutularnda muhafaza edilmeli; titreim ve hava akm gibi unsurlarn olumsuz etkisinden uzak bir ekilde, tozdan arnm temiz odalarda bulundurulmaldr. ve d diler, yiv ve oluklar, bir geer - gemez mastaryla kontrol edilmelidir. 6.2 Rulman takma cihazlar 6.2.1 Genel hususlar Rulmanlarn monte edildikleri yerdeki alma emniyeti, byk oranda, doru yntemlerle taklmalarna ve sklmelerine baldr. Rulmanlarn bakm amal taklp sklmeleriyle ilgili birbirinden farkl talepler, teknik adan mkemmel dizayn edilmi yataklama dzenleriyle uyum gsterecek olan yntem ya da yntemlerden hangisine karar verilmesi gerektii hususunu ok nemli klar. Rulman tiplerinin ve iletme artlarnn ( yk, devir says, scaklk ) eitlilii, takma ve skme ilemleri iin, uygun ara ve cihazlarn kullanlmasn icap ettiren farkl yntemlerin uygulanmasn gerektirir. Ne tr bir rulman takma cihaznn kullanlmas dnlyorsa dnlsn, buradaki temel kural, sk ekil 6.6 geme srasnda uygulanan d kuvvetlerin yuvarlanma elemanlar zerinden iletilmemesi gerektiidir. Bu prensibe uyulmazsa, geme kuvvetlerinin etkisiyle yuvarlanma yollar zerinde oluabilecek basn, rulman belirli bir sre sonra kullanlmaz hale getirecektir. Takma cihazlar mmkn olduu kadar basit yapda olmal ve sk geme kuvvetlerinin temas yzeyleri zerinde homojen ve simetrik olarak dalmn salamaldr. Bu cihazlar kolay kullanlabilir olmal ve takma ileminin verimliliini arttracak ynde etki etmelidir. 6.2.2 Silindirik delikli rulmanlarn taklmas: Rulmanlarn mile veya yuvaya geirilmelerinde mekanik, sl ya da hidrolik ekipmanlar kullanlr. Takma6.7 ekil kuvvetleri mil veya yuvaya yalnzca sk geirilecek bileziin zerinden iletilmek durumundadr ve kesinlikle yuvarlanma elemanlar zerinden iletilmemelidir. Yuva ve/veya mile sk ya da srme/kayma gemeyle taklacak kk ebattaki rulmanlar (delik ap 50 mmden kk) iin, yumuak darbelerle plastik bal bir eki tarafndan zerine kuvvet uygulanan bir veya iki
27
faturaya sahip zel kovanlar kullanlr. Kovan, uygulanan kuvvetin homojen olarak dalmasn temin eder (ekil 6.6, 6.7). Takma kuvvetlerinin devamlln ve dzgn dorusal artmasn salayabilmek asndan mekanik ya da hidrolik presler kullanlr. Eer paralarna ayrlamayan bir rulman ayn anda hem mile hem de yuvaya sk geiriliyorsa, kuvvetlerin bilezik n yz zerinde homojen dalabilmesi iin rulmanla montaj kovan arasna bir levha yerletirilir. Her iki bileziin de sk geirilmesinin gerektii hallerde, n yz ayn anda hem i hem de d bilezie dayanan ileriye doru kntl iki dairesel formda alna sahip bir kovan kullanlr (ekil 6.7). Paralarna ayrlabilir rulmanlarda zellikle her iki bilezik de sk geirilecekse, bileziklerin srasyla mil ve yuvaya ayr ayr taklabilmesi mmkndr. Geme kuvvetlerinin rulman byklne paralel olarak artmas nedeniyle, orta byklkteki rulmanlar (delik ap 50 ila 100 mm arasnda) ile byk boyuttaki rulmanlar (delik ap 100 ila 200 mm arasnda) mil veya yuvaya souk preslemeyle geirilemezler. Bu durumda, paralarna ayrlamayan rulmann kendisi ya da paralarna ayrlabilir bir rulmansa i bilezii, taklmadan nce stlr. Eer paralarna ayrlamayan bir rulman ayn anda hem mile hem de yuvaya sk geiriliyorsa, kuvvetlerin homojen olarak dalabilmesi asndan rulmanla kovan arasna bir destek plakas yerletirilmesi gerektiini daha nce belirtmitik (ekil 6.8). Rulman bilezii ile taklaca para arasnda ihtiya duyulan scaklk fark, geme sklna ve rulman byklne baldr.
ekil 6.8
Rulmanda boyutsal deiiklikler ve elik sertliinin dmesi ile sonulanabilecek, eliin i (mikro) yapsnda fiziksel deiimlere sebep olmamak iin, rulmanlar 1100Cnin zerine kesinlikle stlmamaldr. Istlmasnn ardndan taklaca yere kadar gtrlrken rulman soumaya balayaca iin, rulmann ne kadar stlacana karar verilirken, stc ile montaj yerinin arasndaki uzaklk hesaba katlmaldr. Rulman zerinde ar blgesel snmalardan kanlmas gerekir. Metal ya da conta kapakl rulmanlar (2Z ve 2RS) takma ileminden nce stlmazlar. Ya banyosu, termostat ayarl scak hava dolaplar ya da elektrikli stc plakalar rulmanlarn stlmasnda kullanlan en temiz ve gvenilir yntemlerden bazlardr. Ya banyosunda stma yaplmas halinde, korozyondan koruyucu ve banyodan karlrken dndrldnde rulmandan kolayca szlebilen dk viskoziteli 6.9 yan kullanlmas gerekir. Ya banyosunda stc ortama bir rnek olarak transformatr ya ekil bir gsterilebilir. ekil 6.9da grld zere, ya banyosunda stmann yapld kap, elektrikli stc plakann zerine konmutur. Istmann termostat ayarl olarak gerekletirilmesi tercih edilen bir yntem olmakla birlikte, ya scakl bir termometre ile de kontrol edilebilir. Ya banyosu iine, zeminden 60-70 cm yukarda olacak ekilde, rulmann stc plaka ile direk temas etmesini ve ayrca rulmana banyodan pislik girme riskini engelleyen bir zgara yerletirilir. Ya rulman tamamen sarmal , kaplamaldr. Elektrikli plaka zerinde stlan rulmanlar, homojen bir stma iin ve ar blgesel snmalardan kanabilmek iin, muhtelif defalar evirilmelidir. Rulman ebadna bal olarak rulmann snma sresi yaklak ekil 6.10 30 ila 50 dakika arasndadr. Elektrikli stc plakann scakl termostatla ayarlanmaldr. Seri montajlarda verimlilii arttrmak zere baka cihaz ve stma aletleri de kullanlabilir (rnek: NU, NJ ve NUP tipindeki silindirik makaral rulmanlarn i bilezikleri elektrik sistemli ektirme cihazlar (ekil 6.10) ya da stma halkalar (ekil 6.11) yardmyla stlabilir. Orta ekil 6.11 boyuttaki rulmanlar indksiyonla stma cihazlar kullanmak suretiyle de taklabilir. Bunlar, ve byk prensip olarak, oda scaklnn yaklak 800C zerine kadar bir stma yaparlar. Bu tip indksiyonla stma cihazlar, endktr bobini ile kademeli voltaj ayarl ve i bilezik iin zaman ve koruma rleli bir g merkezine sahiptir. Rulmann ayrlabilir i bilezii endktrn deliine geirilir ve burada ksa bir sre (80 sn kadar) tutulmak suretiyle (Foucault akm kanunu prensibine gre) stlm olur. a Istma ileminden sonra, manyetiklii otomatik olarak ayn cihaz tarafndan alnm olan bilezik, cihazdan karlarak mile taklr. 6.2.3 Silindirik makaral rulmanlarn taklmas ya da d bilezik kuvvet uygulanarak taklmamaldr. Eer kayda deer bir mukavemetle karlalrsa, makaral bileziin dndrlerek taklmas bir alternatif olarak dnlebilir (ekil 6.12). Takma ilemini b kolaylatrabilmek ve rulman hasarlarndan kanabilmek iin, zel ndksiyonla stma cihaz bileziklerin imal edilmi yardmc kullanlmas tavsiye edilir (ekil 6.13 ve 6.14).ekil 6.15 ekil 6.13 ekil 6.14 N veya NU tipi silindirik makaral rulmanlarn taklmas halinde, i ve d bileziklerin birbirlerine gre eksenel kayma miktar llerek kontrol edilmelidir.
ekil 6.12
6.2.4 Konik delikli rulmanlarn taklmas Konik delikli rulmanlar, dorudan mil muylusuna taklabilecei gibi, germe ya da akma manonlar ile de monte edilebilirler. Bu rulmanlar ancak sk geme olarak taklabilir.
Germe manonu
28
Sk geme, ya konik delikli i bileziin dorudan mil muylusu zerinde ya da germe veya akma manonunun silindirik yzeyli mil zerinde, eksenel ynde itilmesiyle elde edilir. Sk gemenin kontrol, i bileziin genilemesinden dolay radyal boluun azalma miktar llerek veya mil zerinde srme mesafesi llerek yaplabilir. Radyal boluun llmesinde kalnlk mastarlarndan yararlanlr. Montaj yaplm olan konik delikli bir rulmann eksenel ynde srlme miktar, snr mastar (ayar mastar) yardmyla belirlenir (ekil 6.15a ve b). Sz konusu srlme miktar (kayma mesafesi) aadaki ilikiden tayin edilir: m = s a, burada: m - mastar genilii, (mm); s - balangta llen mesafe (mm); a - tablo 6.1den alnan kayma miktar Konik delikli oynak makaral rulmanlarn taklmalar srasnda radyal boluk azalmasna ait deerler tablo 6.1de verilmektedir. Direkt olarak mil muylusuna geirilen veya germe ya da akma manonu ile taklan kk ebattaki konik delikli rulmanlar KM tipi tespit somunlar (mil somunlar) ve MB tipi emniyet salar vastasyla eksenel ynde kaydrlmak suretiyle mil zerinde sabitlenir (ekil 6.16 a, b, c). Orta byklkteki rulmanlar ise, zerinde belirli sayda civata bulunan zel bir somun ( bask civatal mil somunlar ) kullanarak kaydrlr ( ekil 6.17 ). Bu zel somun daha sonra sklerek yerine eksenel bir tespit somunu taklr. Orta ve byk ebattaki rulmanlar iin hidrolik pres (ekil 6.18) veya halka pistonlu presler kullanmak uygun olur. Sz konusu bu yntemle, konik delikli rulmann direkt mil muylusuna taklmas hali ekil 6.19ada; germe manonu ile taklmas hali ekil 6.19bde; akma manonu ile taklmas hali ekil 6.19cde gsterilmitir.
a
mm cinsinden boyutlar
ap, d zeri 30 40 50 65 90 100 120 140 160 180 200 225 250 280 315 355 400 450 500 560 630 710 800 900 1000 1200 kadar 40 50 65 90 100 120 140 160 180 200 225 250 280 315 355 400 450 500 560 600 710 800 900 1000 1200 1250 Radyal boluk azalmas maks 0,02 0,025 0,03 0,04 0,045 0,05 0,065 0,075 0,08 0,09 0,1 0,11 0,12 0,13 0,15 0,17 0,2 0,21 0,24 0,26 0,3 0,34 0,37 0,41 0,45 0,49 min 0,025 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,09 0,1 0,11 0,13 0,14 0,15 0,17 0,19 0,21 0,23 0,26 0,28 0,32 0,35 0,4 0,45 0,5 0,55 0,6 0,65
b ekil 6.16
Tablo 6.1
1:30 koni zerinde kayma mesafesi: a Mil muylusunda Manon zerinde maks min maks min ekil 6.18 1,7 2,2 1,8 2,4 1,9 2,7 2 2,8 2,7 3,5 2,8 3,6 3 4 3,1 4,2 3,2 4,2 3,3 4,6 3,5 4,5 3,6 5 4 5,5 4,2 5,7 4,2 6 4,6 6,2 4,7 6,7 4,8 6,9 5 7,5 5,2 7,7 6 8,2c 6,2 8,4 6,5 9 6,8 9,2 7,7 10 8 10,2 8,2 11 8,4 11,2 9,2 12,5 9,6 12,8 10 13,5 10,4 14 11,5 15,5 12 16 13,3 17,5 13,6 18 14,3 19,5 14,8 20 15,8 21 16,4 22 17 23 18 24 18,5 25 19,6 26 Boluk gruplarna gre takmadan sonraki en kk boluun kontrol deeri Normal C3 C4 0,015 0,025 0,04 0,02 0,03 0,05 0,025 0,035 0,065 0,025 0,04 0,07 0,035 0,05 0,08 0,05 0,065 0,1 0,055 0,08 0,11 0,055 0,09 0,13 0,06 0,1 0,15 0,07 0,1 0,16 0,08 0,12 0,18 0,09 0,13 0,2 0,1 0,14 0,22 0,11 0,15 0,24 0,12 0,17 0,26 0,13 0,19 0,29 0,13 0,2 0,31 0,16 0,23 0,35 0,17 0,25 0,36 0,2 0,29 0,41 0,21 0,31 0,45 0,23 0,35 0,51 0,27 0,39 0,57 0,3 0,43 0,64 0,32 0,48 0,7 0,34 0,54 0,77
1:12 koni zerinde kayma mesafesi: a Mil muylusunda Manon zerinde maks 0,35 0,4 0,45 0,6 0,7 0,7 1,1 1,2 1,3 1,4 1,6 1,7 1,9 2 2,4a 2,6 3,1 3,3 3,7 4 4,6 5,3 5,7 6,3 6,8 7,4 min 0,4 0,45 0,6 ekil 0,75 0,9 1,1 1,4 1,6 1,7 2 2,2 2,4 2,6 3 3,4 3,6 4,1 4,4 5 5,4 6,2 7 7,8 8,5 9 9,8 maks min 0,35 0,45 0,45 0,5 6.17 0,5 0,7 0,7 0,85 0,75 1 0,8 1,2 1,2 1,5 1,3 1,7 1,4 1,9 1,5 2,2 1,7 2,4 1,8 2,6 2 2,9 2,2 3,2 b 3,6 2,6 6.19 2,9 ekil 3,9 3,4 4,4 3,6 4,8 4,1 5,4 4,4 5,9 5,1 6,8 5,8 7,6 6,3 8,5 7 9,4 7,6 10,2 8,3 11
6.3 Performans testi Test, aadaki hususlarn yerine getirilmesinden sonra balatlr: a) civata ve somunlarn skl; b) rulmann radyal boluunun kontrol edilmesi; c) rulmann el ile dndrlmesi testi (yataklama dzeninin buna msaade etmesi halinde). DKKAT! Bu iki adm ( b ve c ), rulman taklmadan nce de gerekletirilmelidir; bu durumda: b) Rulmann radyal boluunun llmesi, bir kalnlk mastarnn aadaki ekillerde kullanlmasyla olur; mastar, oynak rulmann st noktasnda, makaralar ile d bileziin hareket yolu arasna sokulur; mastar, NU ve NJ tipi rulmanlarn alt noktasnda; makaralar ile i bileziin hareket yolu arasna sokulur; mastar, N tipi rulmanlarn alt noktasnda, makaralar ile d bileziin hareket yolu arasna sokulur.
29
NOT: Gerek taklmadan nce gerekse sonra olsun, sabit bilyal rulmanlarn radyal boluunun normal yollarla kontrol edilebilmesi mmkn olmadndan, bu ilemin yaplabilmesi iin zel bir ekipman gerektir. c) Rulmann; dk ve homojen bir ses seviyesinde, kesintiye uramadan kolayca dnp dnmediinin anlalabilmesi iin; el ile dndrme testinin uygulanmas arttr. Kuru yzey srtnmelerinin olumasn nlemek iin, bu kontrolden nce rulman iersine birka damla ya damlatlr. Test istenilen neticeyi vermise, ardndan szdrmazlk durumu kontrol edilir ve rulmana gerekli miktarda ya konularak deneme almasna geilir. Deneme almas srasnda, yataklama dzeni, ses ve kolay dnebilirlik bakmlarndan kontrol edilir. alma srasndaki grlt seviyesi kontrol, sesin rulmandan m yoksa makinann dier hareketli elemanlarndan m geldiini ayrt edebilecek kapasiteye sahip uzman bir personel tarafndan yaplmaldr. Byle bir kontrol, zvana eklindeki bir boruya geirilmi uzun tornavida aft vastasyla yaplabilir (polyscope dinleme cihaz prensibi uyarnca). Doru taklm bir rulmann, darbeler ve allmadk sesler olmadan, dzgn bir ekilde alyor olmas gerekir. Kesik kesik gelen titreim sesi rulmann kirli olduunu, slk eklinde bir ses ise rulmann kafi miktarda yalanmam olduunu veya rulman ile balant elemanlar arasnda srtnmeler olduunu gsterir. Her iki halde de testi durdurup, montaj ilemini ve montaj artlarn yeniden gzden geirmek gerekir. Performans testi boyunca rulman scakl srekli olarak deiir. Normal artlar altnda scaklk, evre scaklnn 20 - 300Cden daha fazla zerine kmamaldr. Scaklklarn 800Cyi amasna msaade edilmemelidir. Testin ilk balarnda, szdrmazlk eleman ile mil arasndaki srtnmeden dolay, scaklk, normal deerlerin zerinde ani bir art gsterse bile, alma baladktan belli bir sre sonra normal seviyelere inerek kararl hale gelir. Eer scaklk srekli olarak artyorsa ve dmeyecei kesin olarak anlalmsa, rulmann snma sebebinin bulunmas iin test yarda kesilmelidir. Rulman skldnde eer rulmanda veya dier komu elemanlarda herhangi bir olaan d durum gzlenmiyorsa ya da tm ilgili paralarn grn normal ise, iletme artlarna uygun bir rulman tipinin seilip seilmedii kontrol edilmelidir. Yksek devir hznn bulunmas halinde, yataklama dzeninin, aadaki verilere uygun olan en dk seviyede bir yklenme (Fr min) altnda test almasna tabi tutulmas tavsiye edilir. Fr min = 0,01Cr bilyal radyal rulmanlar iin, Fr min = 0,02C Boluk kontrol r makaral radyal rulmanlar iin, Fr min = 0,04Cr karma ykleri karlayabilen rulmanlar iin, burada: Cr = rulman kataloundan alnan temel dinamik yk says. Bu verilere uymak, yuvarlanma yolu ile yuvarlanma elemanlarnn birbiri zerinde kayarak dnmesinin sebebi olan iletme artlarna olumsuz ynde tesir eden i kuvvetlerin etkisini azaltmak asndan olduka nemlidir ( ilave srtnme kuvvetleri, scaklk art ). letme artlar uyarnca yk altndaki bir rulmann performans testi sayesinde, ortaya kabilecek hatalar nceden kestirebilmek ve bu ekilde yataklama dzeninin dzgn alabilmesini salamak mmkn olur.
30
7. RULMANLARIN SKLMES 7.1 Rulmanlarn sklmesinde uyulacak kurallar Rulmanlarda skme ilemi, yukarda ( rulmanlarn taklmas ) blmnde bahsedilenlerle ayn prensipleri kapsar. Birok kullanc, maalesef, skme ilemine gereken zeni ve abay gstermez. Skme metotlarn iyi bilmediklerinden dolay uygulayamazlar. Rulmann sklmesini gerektiren sebepler aada belirtildii gibi birbirinden farkldr: a) hatal takma; b) rulmann alma esnasnda gittike anmas; c) rulmann komple olarak hasar grmesi; d) sistemin veya rulmann kendisinin genel bakm; Rulman mil ve yuvadan kartlrken azami zen gsterilmelidir. Sklen rulmann, hasar sebeplerinin tesbiti asndan, dikkatle incelenmesinde byk fayda vardr. Skme seti Rulmann tamam hasar grmse, skme ilemini kurallara uygun olarak yapmann pek bir anlam kalmaz. Bu gibi durumlarda uygulanacak skme metodu evre elemanlara veya makina, cihaz vb sistemlerin alma kalitesine zarar vermemelidir. Sklm rulmanlar iin uygun temizlik artlarnn salanmasna ait problem, rulmanlarn durumunun gsterdii farklla gre ele alnmaldr.
Hatal Doru
Hasarl bir rulman skerken temiz bakm kurallarn gzetmek art deildir. Ancak iyi durumdaki bir rulmann ya da muayene edilecek bir rulmann sklmesnde temizlik artlar son derece nem kazanr. Skme ilemine balamadan nce, alma ortamnn temizliine dair tm tedbirlerin alnm olmas tavsiye edilir. Rulman sken iilerin eldiven giymi olmalar ve boyasz, ezilmemi temiz aletler kullanmalar gerekir. Rulman tekrar taklacaksa ( ve alma esnasnda iine pislik girmi olabilecei varsaylyorsa ) rulman skldkten sonra, daha nce bahsedilmi yntemlere uygun olarak, derhal ykanarak temizlenmelidir. 7.2 Rulman skme cihazlar ekil 7.1 ekil 7.2 Skme yntemleri, geme trne, rulman tip ve byklne bal olarak; rulmann, yuvann ya da milin tekrar kullanlp kullanlmayaca da gz nnde bulundurulmak suretiyle; amaca uygun zel aletler yardmyla gerekletirilir. Rulman skme ilemleri iki ana balk altnda toplanabilir: 1. Silindirik delikli rulmanlarn 2. Konik delikli rulmanlarn sklmesi.
ekil 7.5 ekil 7.3
ekil 7.6
ekil 7.4
31
Rulmanlarn sk geirildikleri mil veya yuvalardan sklmelerinde mekanik, sl ya da hidrolik donanmlar kullanlr. nce daha az sk (kayma geme) geirilmi olan niteler sklecek ekilde; skme ilemleri, takma ilemlerine gre ters srada yaplmak suretiyle gerekletirilir. ektirme kuvvetleri yalnzca mil veya yuvaya sk geirilmi bilezik zerinden iletilmelidir. Kuvvetlerin, yuvarlanma elemanlar zerinden iletilmesinden mutlaka kanlmaldr. 7.2.1 Silindirik delikli rulmanlarn sklmesi ster paralarna ayrlabilir ister ayrlamaz olsun, delik ap 50 mmden kk sk geirilmi rulmanlarn ektirilerek sklmesinde; yuvarlatlm kenarl yumuak elik ya da bakr bir mandrelin bileziin tm evresi boyunca dayandrlmas suretiyle, i bileziin n yznden uygun stroklarla kuvvet uygulamaya yarayan plastik kapl bir eki kullanlr. Rulmanda onarlamaz bir hasara sebebiyet vermemek iin mile veya rulmann i ksmlarna vurulmamasna ok dikkat edilmelidir. Rulman bir daha kullanlmayacaksa, skme ilemi; ekil 7.1 ve 7.2de gsterildii zere, mekanik bir pres yardmyla ya da ekil 7.3de gsterildii zere, milin zel bir konstrksiyona sahip olmas sayesinde yerine getirilebilir. En iyi ektirme yntemi ise ekil 7.4de verilmektedir. Dk kapasiteli mekanik veya hidrolik bir pres kullanmak suretiyle rulmann mille birlikte yataklama sistemi ierisinden alnmas mmkn olur. Skme niteleri muhtelif boyut aralklarna uygun eitlilikte retilir. Rulmann mille birlikte sklebilmesi mmkn olmuyorsa; mil veya yuvada ektirme oluklarnn bulunmas halinde, iki veya kollu mekanik ektirmeler kullanlr (ekil 7.5 ve 7.6). Bu aletler ayarlanabilir zellikte olup, geni bir l yelpazesine sahiptir. Orta ve byk ebattaki rulmanlar iin, ok yksek ektirme kuvvetleri retebilen ya basnl hidrolik sisteme sahip yntemlerin kullanlmas nerilir (ekil 7.7 veya 7.8). Bu yntemin uygulanmasyla, mil ile i bilezik arasnda, bunlarn birbirleri zerinden kaymasn kolaylatran bir ya filmi oluturulmu olur. Temas yzeyleri arasnda oksidasyona neden olacak ekilde kt yalama artlar altnda uzun sre alm rulmanlarn bu metodla sklmesinde, sz konusu temas yzeylerinin zarar grmesini nlemek bakmndan, oksit giderici katk maddeleri ieren bir yan kullanlmas tavsiye edilir. Orta ve byk ebatta rulmanlar ile bileziklerin milden seri olarak yaplan skme ilemlerinde sl yntemle alan cihazlar kullanmak uygun olmaktadr. Genlemeleri salanarak milden kolayca karlabilmeleri iin, rulman veya ayrlabilir bileziin 80 1000C aras bir scakla kadar stlmas yeterli olur. Skme ileminin tekrarlanabilirliine ve sklen elemanlarn boyutlarna bal olarak ok eitli stma metot ve sistemleri mevcuttur. Bu amala stma aadaki ekillerde yaplabilir: ekil 7.8 ekil 7.7 a) Milin geri kalan ksmnn asbest ya da mukavva tr bir malzemeyle korunmas temin edilerek, sadece bilezik veya rulmann stld, 80 - 1000C aras scakla sahip madeni ya banyosu. ektirme ii mekanik aletler kullanarak yaplr. b) Orta ve byk boyutlu bilezikler iin, stma halkalar (bkz. ekil 6.11) kullanmak iyi bir zmdr. Istma halkalar, elektrikli bir stc plakada ya da indksiyonla 2200C civar scakla kadar stldktan sonra, ektirilecek i bileziin zerine srlr ve s yaltm yaplm saplar vastasyla gerdirilir. Yaklak 20-30 saniye sonra, mile sk gemi bileziin gevemesiyle, bilezik ve stma halkas kolayca birlikte ektirilebilir. Yuvarlanmaekil 7.10 korumak iin bilezie, paslanmaya kar koruyucu silikon ya srlr. yollarn ekil 7.9 ekil 7.11 7.2.2 Konik delikli rulmanlarn sklmesi: Dorudan mile geirilmi konik delikli kk rulmanlarn sklme ilemi, bileziin n yzne dayandrlm zel bir vurma parasna (mandrel, kovan, yarm ay halka) uygulanan hafif eki darbeleriyle, i bileziin milden srlmesi salanarak yaplr. Eer bu rulmanlar manona taklmlarsa, ilk olarak tespit somununun emniyeti gevetilir ve somun, kayma yolu zerinde geriye doru dndrlerek karlr. ekileme darbelerinin oluturduu kuvvetlerin tm bilezik n yzne homojen dalabilmesi iin, bir ekil 7.15 ekil 7.13 ekil 7.12 mandrel (ekil 7.9) veya yarm ay halka (ekil 7.10) trnde ara paralar uygun biimde yerletirilir. ekil 7.14 Bir akma manonu da mekanik olarak sklebilir. Bu amala, mil tespit somununun ve tespit rondelasnn sklmesinin ardndan, eksenel ynde sabitlenmi bir somun kullanlr (ekil 7.11). Bu somun, zel bir anahtar yardmyla, manon ektirilerek karlana kadar sklr. Rulman ne kadar bykse (delik ap 100 mmden fazla), o kadar yksek skme kuvvetlerine ihtiya duyulur.
32
Bu taktirde, geme yzeyleri arasna ya basld (rulmann dorudan takld konik milde uygun ya kanallar ve besleme deliklerinin bulunmas halinde) ya da halka pistonlu preslerin (hidrolik somunlar) kullanld, hidrolik skme yntemleri uygulanr. Basn retmek iin ya pompas kullanlr. Ya basma metodu, bu amaca uygun kanallara sahip germe ya da akma manonlar ile taklm rulmanlara da uygulanabilir (ekil 7.12 ve 7.13). htiya duyulan fiziksel gc ve skme sresini azaltmak bakmndan, rulmann akma (ekil 7.14) ya da germe (ekil 7.15) manonundan sklebilmesinin en kolay yolu halka pistonlu presler kullanmaktr. Basnl yan halka pistona gnderilmesi ii bir el pompas yardmyla yaplr. Byk boyutlu rulmanlarn sklmesinde veya onlarn mil zerinde sabitlenmelerinde, ya basma yntemi ve halka pistonlu presler ayn anda birlikte kullanlabilirler. 8. RULMANLARDA NLEYC BAKIM letme srasnda iinde rulman barndran cihaz ve donanmlarn denetlenmesi ve bu sistemlere ait bakm programlarnn gvenilir bir biimde hazrlanm olmas, dzenli uygulanmas gereken ok nemli bir prosedrdr. Her ne kadar bir yataklama dzenindeki rulmanlarn mr esas itibariyle iletme artlar tarafndan belirleniyor olsa da; bu prosedrlerin uygulanmas halinde, rulman mrn tayin eden balca unsur biz kendimiz oluruz. letme artlarnn arlna paralel olarak yataklama dzenine o denli sk mdahale etmek mecburiyetinde kalmak maliyet arttrc bir sorundur. Rulmann ve dier evre elemanlarn srekli izlenebilmesi halinde, rulmanda olumaya balam hasarlar hakknda nemli bilgiler elde etmek mmkn olur. Bu sayede rulmann tamamen bozulmasn beklemeye gerek kalmadan yenisiyle deitirilmesini programlayabilme imkan ortaya kar. Bylece, sadece yataklama dzeninin revizyon ve bakm iin planl durmalar haricinde, ani rulman arzalarndan dolay iletme iin tehlikeli olabilecek kesintiye uramalar nlenmi olur. Rulman alt yerde izleme skl, takl olduu o makina donanmnn iletme iin ne kadar nemli olduuna ve rulmann maruz kald evre artlarna bal olarak deikenlik gsterir. Rulman srekli denetim altnda tutabilen bir takip sistemi yoksa (rulman lme cihaz ve sistemleri), bu i bakm personelinin kiisel tecrbelerine kalm demektir. Titreim, grlt seviyesi ve scaklktaki artlar ile ya szntlar; rulmann durumunun adamakll gzden geirilmesinin zamann geldiine dair alarm iaretleridir. Rulmana dair ilk sorgulamalar performans testi esnasnda gerekletirilenlerdir. NOT : Bir yataklama dzeni yksz ve yasz altrlmamaldr! Rulmann alma srasndaki grlt seviye kontrol, rulman ses dedektrleri gibi bu amaca zel tasarlanm cihazlar yardmyla yaplr, ya da rulman bir stetoskop, akustik tp boru veya tahta ubuk kullanarak dinlenir. Rulmandan gelen ses dz ve monoton olmaldr. Sesteki dzensizlikler (gcrt tr sesler) veya sesin keskin bir nlamaya dnmesi; rulmana pislik girmesinden veya ya kaaklar olmasndan veya yataklama dzeni iinde hatal ilenmi ya da hatal monte edilmi paralarn bulunmasndan tr; rulmann hasarlanmaya baladna dair ilk sinyallerdir. Scaklktaki deimeler termometre ya da s elektrodlar ile kontrol edilir. Scaklk, izin verilen maks. alma scaklna dzgn dorusal bir ekilde artarak ulayorsa, rulmanda herhangi bir sorun yok demektir. zin verilebilen maks. alma scaklna ulama sresi, rulman tipine ve byklne gre deiir. Scaklktaki ani artlar; yalama sisteminde kaaklar olduuna, yaa pislik kartna, yanl ya seildiine, takma ileminin hatal yapldna, rulmana ar yk bindiine ya da rulmann radyal boluunun yeterli olmadna iaret eder. alr durumdaki rulmanlarn ilk kontrolleri, szdrmazln ve yalamann durumu ile dier hareketli balant paralarnn durumunu anlamaya ynelik, yuvann gzle muayene edilmesi suretiyle gerekletirilir. Kontrol edilmesi gerekenler unlardr: - ya sznts olup olmadna bakarak szdrmazlk sisteminde bir bozukluk olup olmad; - yataklama dzeninin dier hareketli paralarnda ya kaaklar olup olmad; - periyodik olarak temizliinin yaplmas gereken bir yalama sisteminin kullanlp kullanlmad ve yalama sisteminin genel durumu; - rulmandaki, yuvadaki ya da merkezi yalama sistemindeki ya seviyesi veya miktar ve ya besleme tertibatnn dzgn alp almad; - yan grn ve kalitesi (rulmandan bir miktar ya numunesi alnarak ayn tip hi kullanlmam ya ile karlatrlr); - iletme scaklnda ani ve ar artlar olma ihtimaline iaret eden, rulmanda renk deformasyonlarnn (sl izler) meydana gelip gelmedii.
33
Yalama maddesinin kontrol sayesinde u bilgiler elde edilebilir: - yadaki renk deiimi yan yalanmaya balad anlamna gelir ki, ounlukla bu durum, yan hi kullanlmam ya numunesine gre viskozitesinin dt hallerde ortaya kar; - yan kirli renkte bir grnm almas, yuva elemanlarnn paslanmasndan dolay yaa apak kartna ya da szdrmazlk sisteminin bozulmas yznden yaa metal d zerreciklerin girdiine iaret eder; - kirelenme belirtileri yan suyla temas ettiini gsterir. Tm bu hallerde, yan, uzmanlarca tavsiye edilen bir ya ile veya muadilleriyle deitirilmesini neririz. Gresle yalanan rulmanlarn bakm, gresle yalama ile ilgili talimatlara gereken nemi vermeyi gerektirir. Bunlar; ya deitirme aralklar, gres kalitesi, teknik uzmanlarca tavsiye edilen gres ya da muadilleri ve gres besleme sistemlerinin temizlik artlar ile ilgili talimatlardr. Dier bir kontrol rulmanlarn alma esnasndaki grlt seviyeleri ile ilgilidir. Dz ve monoton devam eden bir ses durumu rulmann iyi ve dzgn altna iaret eder. Kesik kesik veya ok yksek seviyede duyulan bir ses ya da vuruntulu alma tipinde bir ses, rulmanda hasar olduunu gsterir ve bu taktirde rulmann sklerek muayene edilmesi ve/veya deitirilmesi icap eder. Hasar balanglarnn en nemli nedeni uygun olmayan yalama, fakir yalama ve yan pislik ihtiva etmesi gibi olumsuzluklar olduundan; yalama sisteminin ve yan kontrol edilmesi gerekir. letme scakl, ani artlar ve olmas gerekenden yksek deerler asndan kontrol edilmelidir (ancak yeni yalanm ya da ya yeni deitirilmi rulmanlarn scakl ilk 24 48 saat iinde tabii bir art gsterir). Yk artlar deimeden kalmsa, scaklk artnn sebebi, ya kaa veya rulmanda ar ya birikmesi olabilir. 9. RULMANLARDA HASAR TESPT VE HASAR GRME NEDENLER Eer rulman takma ilemi doru yaplm ve rulmann alma artlar nceden belirlenmi olan yk, devir ve scaklklara uygunluk gsteriyorsa ve de uygun bir yalama sistemi mevcutsa; rulmann, normal olarak, malzeme yorulmas (pitting) nedeniyle hasarland kabul edilir. Bu ekilde almaya devam edilmesi halinde, soyulma hzla artar ve tm yataklama dzenine zarar verebilecek ekilde rulman tamamen bozulur. Rulman hasarlar ou zaman aadaki sebeplerden kaynaklanr: - rulmann veya evre elemanlarn hatal montaj; - geme yzeylerinin dzgn geometrik formdan sapma gstermesi ve mil ile yuvaya ait ap toleranslarna riayet edilmemesi; - mil ile yuva arasnda eksen kakl; - rulman iin uygun olmayan iletme artlar ( yk, devir says, scaklk); - fakir yalama - uygun olmayan bir szdrmazlk sistemi - uygun olmayan ya seimi - rulman zerinden elektrik akm gemesi. Hasara ait ilk belirtiler sayesinde, problemin ne olduunu ortaya karmak ve rulmann tekrar dzgn almasn salamaya ynelik, bu problemleri gidermek mmkn olur. En sk karlalan rulman hasarlarna dair baz rnekler, aada verilmitir. Genellikle, u hasarlarn olumas halinde rulmanlar deitirilir: rulman paralarna ait hareketli yzeylerde ve i bilezik delik yzeyinde korozyon belirtileri; mekanik veya elektrik sebepli karncalanma; kazntlar; atlaklar; ptrler; pullanma veya malzeme kayplar; deforme olmu veya krlm perinler; atlak kafes; sar, mavi, gri ya da krmzya dnmeye balam renk deiimleri; yuvarlanma yollar ve yuvarlanma elemanlar zerinde ezikler, vuruklar ya da kaynak malzemesi. Radyal boluun artmasna sebep olarak rulmann grltl ve titreimli almaya balamasyla kendini belli eden mikro seviyedeki apaklanma ve soyulmalar farkedilir farkedilmez, rulmann deitirilmesi nerilir. alma yzeylerinde kazntlarn olumaya balamas; grltye, salgl bir dnmeye ve rulmann kilitlenmesine neden olacandan, ou zaman rulmann deitirilmesini gerektirir. Fakir yalama artlar kanlmaz olarak srtnmelerin aniden artmasna ve temas yzeylerinin ar snmasna sebebiyet verir. Ar yk ve yksek devir hzlarna maruz hareketli yzeyler arasndaki ya filminin kopmas, mikro seviyede kalc ekil deitirmelere (plastik deformasyon) ve malzeme kaynamalarna neden olur (bu durum, temas yzeylerinin przszlnn ve parlaklnn kaybolmasyla kendini gsterir). Bu anma, yaparak kaynama etkili bir anma olup; rulman ve bunun neticesi olarak da zincirleme eklinde tm yataklama dzenini kilitlemeye kadar varan, malzeme krlma ve kopmalarna sebep olur.
34
Rulmann nemli bir ortamda alyor olmasndan ya da su, asit veya alkali maddelerle temas sonucu kirlenmesinden dolay, metal yzeylerde oluan kimyasal reaksiyonlar, rulmann paslanarak anmasna yol aar. Durgun biimde titreen veya yavaa salnan rulmanlarn kayma (makara ular) ve yuvarlanma temasna maruz kalan yzeylerinde, kk kzl zerrecikler eklinde gzlenebilen oksitlenmeler oluur. Rulmann korozyona uramasndan dolay ortaya kan bu trden bir anma; radyal boluun, titreimlerin ve grlt seviyesinin artmasna neden olmak suretiyle, rulman mrnn dmesinde dorudan etkili olur. Uygun olmayan geme toleranslarnn kullanlm olmasna ya da geme yzeylerine ait montajn hatal yaplm olmasna bal olarak ortaya kan, mil zerinde veya yuvada bileziklerin dn uygunsuzluklar (nispi hareketlilik) ; bu temas noktalarnda paslanmaya yol aarak, yzeylerin anmasna sebebiyet verir. Durgun haldeyken oluan titreimlerden dolay rulmann bozulmasyla ortaya kan grnt ( yuvarlanma yollarnda ve yuvarlanma elemanlarnda apraz izler ), grn itibariyle, rulmandan elektrik akm gemesiyle meydana gelen hasar tipini (elektrik esasl karncalanma) andrr. Bu tr bir hasarn olumasna, makara ve bilezikler arasndaki temas noktalarnda erime yaratabilecek, 0,5Vluk bir voltaj yeterli olur. Bu iki problemden kanabilmek iin aadaki tedbirler tavsiye edilir: - rulmana durma halindeyken yk binmemesini salamak ya da titreimleri engelleyebilmek asndan mili eksenel ynde sabitlemek; - elektrik akmn rulmann arkasndan geecek ekilde saptrmak. Problemlerin, yataklama dzeninin ya da makinann tamamn etkileyecek ekilde bymesini nlemek, btn bu hata ve olumsuzluklar zamannda ortaya karabilmek, zel bir ilgi, gzleme ve tecrbe gerektirir. Rulmanlarn gzle muayenesinde, hata ve hasarlar kesin bir dorulukla tehis edilebilme imkann yakalayabilmek iin, rulmann yerinden sklmesi arttr.
Bir rulman normal artlarda malzeme yorulmasndan dolay bozulur. Resimde, bu sebepten bozulan oynak bilyal rulmana ait tipik bir rnek verilmitir. Bozulmann baz blgelerde daha net ve kaba olarak ortaya km olmas srtnmelere ya da yalama hatasna balanabilir. Eit uzunlukta iki adet daire yay eklinde blgenin, her iki yuvarlanma yolunda da Rulman iin olaan bir bozulma. ayn asal konumdua bulunuyor olmas, iyi yklenme Oynak bilyal rulmann d bileziine ait, malzeme artlarnn bir ispatdr. yorulmas hasarndan oluan, tipik bir rnek. Eit uzunlukta ve ayn asal konumda iki adet yay eklinde blge bulunmas, iyi yklenme artlarnn bir ispatdr.
Malzeme yorulmas nedeniyle olaan bir bozulma.

Eer rulman doru taklm ve uygun bir yalamann yapld iletme artlarnda nceden belirlenmi yk, devir says ve scaklklara gre altrlyorsa; rulmann malzeme yorulmasndan dolay bozulduu kabul edilir. Bu tr bir bozulma ilk olarak, yaklak 0,1 mm derinliinde kavitasyon ve karncalanmalarn ortaya kmasyla balar.
4
35
Eksenel bir rulmana ait fatural yuvarlanma yolunun tamamen pullanmas. Rulman hasar malzeme yorulmasndan kaynaklanmtr.
Korozyon etkisi: Mercek altnda baklan yuvarlanma yolu yzeyinde yer yer ukurlar gzlenmektedir. Bir teki bile rulmanda komple bir hasarn domasna neden olabilir.
6
Korozyon genellikle malzeme soyulmasna neden olur. Makaralar arasndaki bolua denk gelecek biimde eit aralklarla ortaya km bir hasarn grld i bilezik. Hasarn k noktas korozyondur.
7
nceki i bileziin yuvarlanma yolu kar paras. Korozyonun yuvarlanma yolunda baladn anlatmak iin gsterilmitir. Korozyon, rulmann almad sre iinde neme maruz kalmasndan kaynaklanmtr. Makaralarn konumu net bir ekilde grlebilmektedir (makaralar arasndaki boluk).
8
Uygunsuz depolama artlarndan kaynaklanm korozyon. Rulmanlarn uygun artlarda korunarak saklanmad nemli ortamlarda korozyon, nemin hapis kald makara altlarnda ortaya kar. Bu haldeki rulmann kullanlmas halinde, byk ihtimalle, resimde grlen hasarlanma oluacaktr.
9
36

Olumu korozyonun sebepleri : - nemden uygun bir biimde korunamam olmas; - asit buharna maruz kalm olmas; - asitli ya; - rulmanda su buhar younlamas; - depoda uygun olmayan artlarda saklanm rulman.
10
Rulmann nemli bir ortamda almasndan veya yan (su, asit veya alkali maddelerle temas sonucu) kirlenmesiyle; rulmann metal yzeylerinde, korozyona yol aan kimyasal reaksiyonlar oluur. Bu reaksiyonlarn yzey kaplamas derinliklerine nfuz etmesi halinde, rulman zamanndan nce ve hzla pullanr. Durgun biimde titreen veya yavaa salnan rulmanlarn kayma ( makara ular ) ve yuvarlanma temasna maruz kalan yzeylerinde, kk kzl zerrecikler eklinde oksitlenmeler oluur. Bu anma, gittikce bymek suretiyle, radyal boluun, titreimlerin ve grlt seviyesinin artmasna sebep olur.
11
12
bilezik ile mil arasndaki gemenin uygun seilmemesi halinde, i bileziin mil zerinde kayarak dnmesi, bu blgelerde metal yenmelerinden oluan korozyonu ortaya karr. Oksitlenme milin ve i bilezik deliinin hzla anmasna sebep olur. Radyal boluun artmas sonucu anma, zincirleme olarak rulmann tamamna yaylr, hatta d bilezik bile hasar grebilir.
Metal yenmelerinden dolay korozyona uram i bilezik.
13
Mil veya yuvadaki bileziklerin, uygun olmayan geme toleranslarnda taklm ya da geme yzeylerinin hatal ilenmi olmasndan tr, birbirleri zerinde nispeten kaymalar nedeniyle oluan korozyon anmas. i bileziinin mil zerinde kayarak dnd bir rulman grlmektedir. Yzeyde kzl renk hakim olup, ara ara parlak yzeyler veya kaznt ve yuvarlanma izleri gze arpmaktadr.
14
Yuva iinde kayarak dnm bir d bilezik, Yzeyde kzl renk hakim olup, ara ara parlak yzeyler veya kaznt ve yuvarlanma izleri gze arpmaktadr.

15
37
16
Hatal takma. Rulmanlar, zellikle montaj srasnda olmak zere, ok defa yanl uygulamalar yznden hasar grrler. (makarann radyal ynde hareket etmesine neden olacak biimde,) takldktan sonra kuvvet altnda yerinden oynam bir rulmann i bilezii ile makaras verilmitir. Her iki flan da krlm ve makarada izler olumutur. Hatal takma. Bilezik kenarlarnn krld ve makarann iddetli biimde ezilmi olduu gzlenmektedir.
17
Makaralarn darbeli almas yznden yuvarlanma yollarnda malzeme sertik homojenliinin bozulduu blgeler. Bu ekilde hasar grm yzey, grltl almaya ve daha da nemlisi rulmann, zamanndan nce bozulmasna sebep olur.
18
Hatal takma: iddetli darbelere maruz kalmaktan dolay i bileziin faturas krlm. D bileziin yuvarlanma yolundaki izler, bunun bir ispatdr. Rulmann zamanndan nce bozulmasnn temel sebebi olan entik ve kazntlarn ortaya kt gzlenmektedir.
19
Hatal Takma: Takma kuvvetlerinin rulmann hareketli paralar zerinden iletilmesi neticesi yaplan hatal montaj sebebiyle, yuvarlanma yolunda entikler olumutur.
20
Hatal Takma: Takma kuvvetlerinin rulmann hareketli paralar zerinden iletilmesi sonucu, i bilezik yuvarlanma yollarnda oluan entikler; ( makaralar aras boluun belirledii eit aralklarla ), yuvarlanma yolunun pullanarak soyulmasna sebep olur.
38
21
Hatal Takma: Dorudan konik mile taklm rulmann hatal konumu: Ykn, rulman zerinde dzgn dalmamasna sebep olacandan, bu durumda dengesiz yklenmi olan yuvarlanma yolunun hasar grmesine yol aacaktr.
22
zellikle serbest gemeler veya kafi sklk salanamam gemelerde, rulman ile mil veya yuva arasnda meydana gelebilecek ( nispi hareket ) oynamalar, sl izlere sebep olur. Bir bileziin yerinden oynamas, srtnme yzeylerinde atlak oluturacak yeterli sy dourabilir. atlaklar, normalde, genellikle dnme ynndedir. (resimde, d bilezik d yzndeki sl izler grlmektedir).
23
bilezik deliinde sl izler : Eer i bilezikte sl izler varsa, bu bileziin sk geme olarak taklmamas gerekir, nk bu sl izler bileziin yrtlmasna sebep olur.
24
Hatal Takma: bilezik n yznde srtnmee bal sl izler.
25
Yzey sertlemelerinden tr malzeme akmas (yzey altna kadar giren kenarlara sahip ksmlarda ortaya kar), bir blgede entiklemeye sebep olan ar basnlara bal hatal sertlemenin yol at malzeme kopmalar. Kesin hasar sebebi hakknda imdiye dek ortak bir gre varlamam olsa da; elemanlar arasndaki nispi hareket, yk ve osijenin varl; korozyon ve paslanmalar iin yeterli artlar oluturmaktadr.
26
Hatal kullan: D bilezik yuvarlanma yollarna etki edecek kadar iddetli titremi makaralarn oluturduu hatal sertleme.
27

Hatal Takma: ( Hareketli elemanlarn arasndaki bolua denk gelecek mesafelerle ) yuvarlanma yolunda olumu ( izlerden tehis edilebilen ) hatal sertleme. Hatal takma neticesi meydana gelen entiklemeden farkl olarak, bu tr bir hasarda keskin kenarlar ortaya kmaz.
28
39
Hatal kullan: Rulmann takl olduu nitenin maruz kald titreimler yznden, i bilezik yuvarlanma yolu zerinde hatal sertleme.
29
Yanl veya yetersiz yalama artlar yznden D bilezik yuvarlanma yolunda hasar balangc. Hasar derinlii henz ok az ve yuvarlanma yolu zerinde, kaba beneklenmeye doru giden, ince bir tabaka eklinde grnm mevcut. D yanda ise korozyon.
30
Makara ularndaki pullanma ve makaralarn hassas talanm gibi bir grnme sahip olmasndan hatal veya yetersiz yalamadan dolay hasar balangc. Makara ortalarnda henz direkt temas yok. ncelikle makara ularnda balam i anmalar.
31
bilezik ve bir nceki resimden alnan d bilezie ait makara iftleri. Yuvarlanma yollarnda derin oluklar olumu ve makaralar kum saatine benzeyecek ekilde ok fazla anm. Bu tip bir hasarda yuvarlanma yolu ve makaralar genellikle koyu kahverengi bir renk alr.
32
Hatal ya da yetersiz yalama nedeniyle oluan hasarlar kafesi de etkiler. Pirin kafesler yalamadan doan hasarlara kar hassas olup, abuk anrlar. bileziin orta flan zerine binmi yapdaki kafes, neredeyse kendi kalnlnn yars kadar anm durumdadr.
33
40

Eilmi temas yzeylerinden anlald gibi, bir yetersiz yalama gerekletirilmitir. Merkez faturaya ve makara yan yzlerine ait eilmi yzeylerde, bu blgelerde ya filmi koptuu iin, sikloidal izler gzlenmektedir. Buna sebep yetersiz yalama veya ar eksenel yklenme olabilmektedir.
34
Rulmann yklenme durumuna gre uygun olmayan kalitede bir ya veya yalama kabiliyetini yitirmi bir ya kullanmak, makaralara ait geni bir alan zerinde yzeysel soyulmalara sebebiyet verir. 35 Yetersiz, hatal yalama, ar yk: Makaralarn n yzlerindeki bu anma, yetersiz veya hatal yalama yapldn, ya da rulmann, ya filmi kopacak kadar, eksenel ynde ar yklendiini gsterir. 36
Srtnme anmalar, hasarl yzeyin ald mat gri renkten tehis edilebilir. Anma, ekseriya, i bilezik orta flannda ve ortadaki faturann makaralar ile asal temasnn olduu yerlerde balar. Ortadaki faturann her iki yzndeki anma dikkat ekicidir. D bilezik yuvarlanma yolunda, anma balangcn gsteren, mat bir grnm hakim olup; dar ve koyu renkli bant ise, anma olmayan yzeyin ilk halini ortaya koymaktadr. Kafesin, andrc paracklarla kirlenmi olmas, byk apl makaralarn anmasna yol amtr. Makaralar, bu noktalarda, d bilezik yuvarlanma yolu ile temas edememi olduundan; anmam yzey kendini, bant eklinde gstermitir.
37
Bir titreimli elek rulman i ve d bileziklerinde, yabanc paracklarn sebep olduu anma belirtileri. Anmaya, rulmann, bu yabanc zerrecikler yznden kirlenmesi sebep olmutur. bilezik yuvarlanma yolunun dalgal grnm makinann rettii titreimler sonucudur.
38
Makara ularnn bu ekilde anm olduu aka grlmektedir. kiz makaralardan anm ve anmam olanlar kyaslandnda, aka grlmektedir ki, makara yan yzleri destek cep dipleri evresine kadar anmtr. Anma; yan, dardan giren sert paracklarla kirlenmesiyle balamtr. Yetersiz yalama artlarnda, hareketli yzeylerin dorudan birbirleriyle temasyla, bu paracklar ortaya kar. Dnen temas yzeylerinde, klavuzlama yapan yzeylerde, durum, akca gzlenir. Hasar olduka yava geliir. Bu tip anma, yzeylerde pullanmalarn gelierek artmasna yol aar.
41
39
Yabanc zerreciklerin balatt anmann sebep olduu pullanmann gittikce artmas sonucu ortaya kan hasar grlmektedir.
40
Eksenel ynde nominalden fazla yklenmi bir d bilezie ait tipik bir grnt. Yuvarlanma yollar farkl boyda daire yaylar eklinde soyulmu. Makara izlerinden, eksenel yk ynnde kayma olduu aka anlalmaktadr. Bu, malzeme yorulmas nedeniyle olumu bir hasardr.
41
Eksenel yklenmenin bir nceki rnee gre daha fazla olduu hal. Kenarlardan para koparacak kadar, makara izleri d bilezik kenarlarna kadar uzanyor. Sonu: hasar, malzeme yorulmas sebebiyle oluuyor.
42
Statik yklenme halinin belirleyici olduu ok ar eksenel yklerden dolay, makaralarn yol at entik etkisi. Buradaki ezilmeler ancak, rulman seimini doru yapmakla (arttrlm temel statik yk miktarna sahip bir rulman kullanmak suretiyle) nlenebilirdi.
43
Ar Yk : Rulmann blgesel olarak ar yklenmesi sonucu meydana gelmi yrtlmalar. bilezik atlam.
44
42

Ar Yk : bilezikteki soyulma ( pullanma ), alma esnasnda mekanik esasda hasar grm bir rulmann ancak bakm yaplrken durum tespit edilebilmitir. Yuvarlanma yolu ar derecede noktasal yke maruz kalm ve rulman vaktinden nce bozulmutur.
Makara yzeyinde soyulma, boylamasna oluan bir atlak etrafnda gelimitir. Hasarn geliimi zamannda izlenemedii taktirde, pullanma, makaralarn tamamna yaylr. Sonuc: scakln snr deerleri amasyla, rulman mr ksalr.
45
Hatal Takma : Hatal montaj yznden yuvarlanma yolunda olumu anma.

46
47
Makarann tam evresinde olumu kaznma izleri. Yetersiz yalama, yaa andrc zerreciklerin bulamas, rulmann gereinden fazla sk geirilmesi hallerinde ortaya kar. Bu hal; rulmann dzgn alamamasna, kilitlenmesine, ar grltye sebep olur; rulman ou zaman deitirilmek zorunda kalr.
Hatal Takma: Eik izler, rulman takldnda mile 90 0 lik diklik salanamam, mil faturas yanal yaslanma yuzeyi ilenmesinde hata
48
Hatal Takma : Rulmann mile tam dik olarak taklamamasndan dolay, eksenel yklerin eksantrik (mil ekseninden kak ekilde) etkimesi sonucu yuvarlanma yolunda oluan pullanmalar.
49
Hatal Takma: Rulman taklrken, bilezikler, izin verilenden daha byk bir ayla birbirleri zerine devrildii iin, kafes hasar grmtr.
50
Oynak bilyal bir rulmana ait d bilezik yuvarlanma yolunun tek yznde oluan mevzi pullanma. Hasar sebebi, ar eksenel ykler ve uygun olmayan takma metodu. Radyal boluun bymesi, ses ve titreim seviyesinin artmasyla mikro-parack kopmalar ve soyulmalar tespit edilir edilmez, rulman derhal yenisiyle deitirilmelidir.
43
51
Hatal Takma: bileziin atlamas. Hasar; i bileziin mile uygun olmayan geme toleranslarnda taklm olmas, geme yzeylerinin hatal ilenmi olmas, rulmana ar darbeli yklerin etkimi olmas veya yetersiz yalama sebebiyle rulmann baz blgelerinin ar snmasndan montaj srasnda rulmann imesiyle meydana gelmitir.
52
Hatal Takma : Snr gerilmelerinin dzgn dalmam olmasndan yuvarlanma yolunun bir kenarnda soyulmalar, Hatal takmann oluturduu, dier bir tipik hasar eidi
53
Hatal takma: D bilezikte krlma; Montajda, i bileziin mile fazla sk geirilmi olmas, geme yzeylerinin hatal ilenmi olmas, rulmana ar darbeli yklerin etkimesi veya yetersiz yalama kaynakl rulman baz blgelerinin ar snmas, imesiyle bilezk krlmas
54
Hatal takma: Makara ular ve yuvarlanma yolunda soyulmalar, montajda bilezikler arasnda eksen kaklnn olumas, i gerilmelerin homojen dalmamas kaynakl hasar.
55
Hatal bakm, tesisat veya kullan : zerinden elektrik akm gemi oynak makaral bir rulmann d bilezik yuvarlanma yolundaki dzgn srekli izler.
56
44
Hatal bakm, tesisat veya kullan : Elektrik akmna maruz kalm silindirik makaral bir rulmana ait makara ile bir i bilezie ait yuvarlanma yolu zerinde yakmann oluturduu oyuk
57
Makarann yzeyinde bir atlak etrafnda pullanma. Hasarn zamannda fark edilememesi halinde; rulmann tm hareketli paralar soyulmaya balar, scaklk; msaade edilen snrlar aar, rulman nominal mrne erimeden erkenden bozulur. 58

Rulman Kullanıcı El Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rulman Kullanıcı El Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

S.C. "RULMENTI" S.A. BARLAD

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman serisinin tanm

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Bileke ykn yn sabittir Dnyor Duraan

Bileke ykn yn d bileziin dnme ynndedir

Bileke ykn yn i bileziin dnme ynndedir Dnyor Duraan

Rulman Kullanc El Kitab

Bileke yk i bilezikle beraber dner

Bileke yk d bilezikle beraber dner

Rulman Kullanc El Kitab

Normal ve ar ykler ( P>0,06C )

Rulman Kullanc El Kitab

Eksenel kayabilir d bilezik Rahata eksenel kayabilir d bilezik

Rulman Kullanc El Kitab

Mil ve yuvann montaj yzeylerinin przll

P0, P6X ve P6 P5, SP ve P4 P2 ve UP

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Sirklasyon veya ya buhar (pskrtme yal.)

Kullanlan semboller: D d ap; F rulmann bileke yk;

n rulmann alma srasndaki devir hz; t iletme scakl.

Rulman Kullanc El Kitab

rulmanlarda; f = 2 eksenel ykn baskn olduu (

F = 0,15 ve n/nlim = 1 deerleriyle snrlandrlmtr. Bu saha snrlar iine giren iletme C

Rulman Kullanc El Kitab

(30..120)x10-6 (15..50)x10-6 (20..90)x10-6 30x10-6 30x10-6

4.5 4.6 4.7 4.8 4.9

Rulman Kullanc El Kitab

artlarHafifOrtaArok arf2 (toz),

f3 (titreim)10,7 - 0,90,4 - 0,70,1 - 0,4 (

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

ekil 7.5 ekil 7.3

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Malzeme yorulmas nedeniyle olaan bir bozulma.

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Metal yenmelerinden dolay korozyona uram i bilezik.

Rulman Kullanc El Kitab

Rulman Kullanc El Kitab

Hatal Takma: bilezik n yznde srtnmee bal sl izler.

Rulman Kullanc El Kitab