Biyografi (Yaamyks)/Oto-biyografi Kendi alanlarnda nl olmu, siyaset adam, edebiyat, sporcu, bilim adam, ses, sinema, tiyatro sanats,

gazeteci, ticaret adam gibi kiilerin hayatlarn, neler yaptklarn, lke ve dnya insanlna neler kazandrdklarn, hayatlarnn nemli baarlarn ve dnm noktalarn btnyle anlatan yaz ve kitaplara biyografi (yaamyks) denir. Bir kiinin hayatn ayrntl olarak veren kiisel biyografi kitaplar olduu gibi, birden ok kiinin hayat hikyelerini bir araya getiren genel biyografi eserleri de vardr. rnein antolojilerde, ansiklopedilerde, yllklarda birden ok kiinin biyografileri ok ksa olarak ana hatlaryla verilir. Bu eserlerde ya da yazarn kitabnn arka kapanda veya i sayfasnda yer alan biyografiler genellikle ksadr. Ayrntlar atlm daha ok doum lm tarihleri, doum yerleri, bitirdikleri okullar, altklar iler, yazdklar eserler ve nemli baarlar anlmakla yetinilir. Her dneme, her meslee ve her millete ait kiilerin biyografilerini veren eserlere evrensel biyografi, bir millete ait kiilerin biyografilerini verenlere ulusal biyografi, bir blgeye mensup kiilerin biyografilerinin topland eserlere blgesel biyografi, belli bir meslee mensup kiilerin yer ald eserlere meslek biyografi, belli bir dnemde yaayanlarn hayat hikyelerinin verildii eserlere de dnem biyografisi denir. Dnem biyografisine ada insanlarn yer ald Who's Who? (Kim Kimdir?) adl eseri gsterebiliriz. Biyografiler yazm tekniine gre de farkllklar arz etmektedir. Bunlar ksaca yle snflandrabiliriz: a. Bilimsel biyografi Biyografik bilgileri kronolojik bir sra ierisinde, alt balklar halinde, onun dnemi iindeki konumunu, getirdii yenilikleri, gsterdii baarlar, eserlerini, eserlerinin deiik zelliklerini eletirel bir tutumla, belgelere, aratrma ve incelemelere dayal olarak veren almalara bilimsel biyografi ya da biyografik monografi denir. Bu tr eserlerde kiinin doumu, yetimesi, renimi, alma hayat, trlerine gre eserleri, eserlerinin nemi, ekil ve muhteva zellikleri, baarlar, dlleri ve baka zellikleri blmler halinde verilir. Bilimsel biyografi trne u rnekler verilebilir: Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-ahsiyet-Eser (1971); smail Parlatr, b. Biyografik roman Roman, hikye gibi tahkiye kurgusu ierisinde, olay anlatm slbuyla kiiyi bir roman kahraman gibi olaylarn iindeki konumlaryla sunan eserlere de edeb biyografi ya da biyografik roman denir. Biyografik romanlarda kiinin ruhsal ve fiziksel zellikleri, davranlar, duygular, dnceleri, tepkileri, tavr allar, giyinii gibi pek ok deiik zellikleri ayrntl olarak verilip bir anlamda onun portresi izilir. Hayat ierisinde canl, yaayan bir kiilik olarak sergilenir. Buna rnek olarak M. Emin Eriirgil'in Mehmet Akif /slmc Bir airin Roman (1956); Tahir Alangu'nun mer Seyfettin (1968) adl eserleri verilebilir. Ayrca Ouz Atay'n Bir Bilim Adamnn Roman (1975) adl roman da bu trn en iyi rneklerindendir. Yazar bu romannda hocas Mustafa nan' merkez alarak bir dnemin idealist neslinin hayatn yanstmtr. c. Nekroloji

len nl bir kiinin hemen lmnden sonraki gnlerde genellikle gazete ve dergilerde yakn evresinde yer alan kiiler tarafndan onun stn niteliklerinin, erdemlerinin, almalarnn ve dier zelliklerinin an slbuyla anlatld yazlara denir. Bu yazlar bir anlamda leni ok seven birinin atlar, duygusal, znel aklamalardr. Bu tr yazlara rnek olarak Yahya Kemal'in lm dolaysyla kaleme alnm u yazlar verebiliriz: Vehbi Cem Akun, "stanbul An Kaybetti" (Dn-ya, 5 Kasm 1958); Nimet Behsuz, "Byk airin Arkasndan" (Yeni Gn, 3 Kasm 1958); Cenap Gedikolu, "Bir Dev air Gt" (Yeni Gn, 5 Kasm 1958). Oto-biyografi: Baz nl kiiler hayattayken kendi hayat hikyelerini yazmlardr. Bunlara da otobiyografi (zyaamyks) denir. nceleri biyografiler, genellikle krallarn, byk din adamlarnn ya da olaanst kahramanlklar gstermi kiilerin hayatyla snrlyd. Bunlarn biyografilerinde genellikle onlarn gerek zelliklerinin ve niteliklerinin yannda efsanev, menkbev zellikleri de vurgulanrd. Kahramanlarn yceltilmi kiilikleri o topluma bir zgven alyor, ayrca model kiilikleri sunularak onlar gibi olunmas salk veriliyor ve baz hikmetli davranlaryla da ibretli dersler verilmesi amalanyordu. rnein Tanzimattan nce klsik Trk edebiyatnda yazlan menakpnameler, tarikat byklerinin kerametlerle dolu olaanst hayatlar verilir. Trk edebiyatnda ilk biyografik eser, Malik Bahi'nin Feridddin-i Attar'dan evirmi olduu Tezkiret'l-Evliya'dr. Daha ok mesleklerine gre dzenlenmi ve birden fazla kiinin biyografisinin yerald tezkire, menakb, vefeyat, devha, sefine, tuhfe, hadika, fihrist, silsilename, airname, gazavatname, sicil gibi adlar altnda birok eser kaleme alnmtr. Menakpname ya da velyetname denilen eserlerde tarikat byklerinin, evliyalarn, pir ve eyhlerin olaanst halleri, kerametleri ve dier kiisel zellikleri anlatlr. Yaymlanm baz menakpnamelere u rnekler gsterilebilir: Hacmsultan Velyetnamesi (Rudolp Tschudi); Hac Bekta Velyetnamesi (Erich Gross).Vakayinamelerde de birok devlet adamnn biyografilerine ait malzemelerbulmak mmkndr. uara Tezkireleri: airlerin biyografilerine, eserlerine yer veren, iirleri hakknda deerlendirmelerin bulunduu eserlere uara tezkiresi denir. Trk airlerinin biyografilerinin topland ilk Trke uara tezkiresi XV. Yzylda kaleme alnan Ali ir Nevay 'nin Meclis'n-Nefis adl eseridir.
BAHR PEKTA