1.

GR
Zorlayc g tekelini elinde bulunduran ordularn ynetimde sz sahibi olma arzular, hatta baz lkelerde durumlar iktidar ksa yoldan elde edebilme imkanlarna sahip olmalarndan dolay ilgin bir durumu oluturmamaktadr. zellikle modernleme abalarnda olan lkelerde grlmekte olan askeri rejimler, modernizm ile militarizm arasnda bir ilikinin varln ortaya koymaktadr. Modern devletin oluum srecinde ordu, Orta Dou, Latin Amerika, hatta Avrupada sosyal ve pratik mcadelelerin en nemli alanlarndan birini oluturmutur. stelik baz analistler orduyu modern toplumun ihtiyac olan endstrileme, kurumsallama ve reformlar ynlendirecek ideal aygt olarak grmektedirler. 1Fransa Cumhuriyetinin Napolyon ellerinde nasl bydn ve Almanyann kuruluunun ana etkenlerinden birinin Fransa ile savam dolaysyla ordu olduunu hatrlatmak bu iddiay kantlamaya yetecektir. Modern devletin hem homojenletirici hem de ayrc zellikleri vardr. Merkezi bir g odana ihtiya duymaktadr. Tm bunlar iin kullanlacak en nemli ara ordudur ve bu durum modern devletin militarist vehesini ortaya koymaktadr. Elbette ki modern devletin kuruluunda, iktidarn merkezilemesi asndan ordunun oynad rol kmsemek ve bu gc bir kenara itmek pek olas deildir, ancak sorunlar kurulutan yllar sonra dahi ordunun toplumlarn gndelik hayatna nfuz etmesi ve siviller zerinde hak iddia etmesiyle balar. Ordu otoriter rejimlerin istikrar iin anahtar bir deiken haline gelmeye balar bu durumda. Ordu mdahalelerini gerekletirirken birka ara kullanabilmektedir. ncelikle bir toplumda askerlie verilen deer, ordunun kendi nfuzunu meru klmak iin kullanaca baat etmendir. Ordu zerindeki sivil denetimde yaanan blnmeler ordunun elini kuvvetlendiren bir dier etmen olarak gsterilebilir. Bunlar dnda ordunun gcnn dardan geldiini iddia eden baka yaklamlar da bulunmaktadr. Milli Gvenlik Devleti adl kitabnda eitli lkelerdeki darbe geleneklerini inceleyen aban ba, ABDnin 2. Dnya Sava sonras iliki kurduu lkelerde bu durumun yaygn olduunu belirtmektedir. ABDnin ideal olarak sunduu demokratik sisteminde ikili bir yap oluturulacak ve silahl kuvvetler komnizm ve herhangi bir blclk tehdidine kar toplumu srekli denetleyecektir. bann belirttii ekilde Latin Amerikadan, Gney Koreye, Pakistandan Trkiyeye kadar uzanan bu sistemde askerler hep benzer amalarla harekete gemitir.2 Aslna baklrsa 12 Eyll rneinde
1

Steven COOK, Ynetmeden Hkmeden Ordular: Trkiye-Msr- Cezayir, ev: Bahar ahin, Hayykitap, stanbul, syf 27 2 aban BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, syf 40

ok yakndan grld gibi askerlerin hep dardan bir icazet alarak darbeleri gerekletirmeleri bu teori asndan bir kant olarak ortaya konulabilir. Biz bu almada Trkiyedeki askeri darbelere bir balk altna alp incelemeyeceiz. Bunun yerine asker-sivil ilikileri incelenirken konu ounlukla asker-siyaset ilikilerini iinde barndrd iin bu konu balklarn ierisinde tartlacaktr. almamzda ilk nce militarizme ideolojiler gzlnden bakp daha sonra Huntington sivil-asker ilikilerine bakn aktaracaz. Aratrmada sivil-asker ilikileri bakmndan adeta bir deneyim laboratuar olan Almanyay ardndan militer bir lke olarak grlm ancak u an bir ordusu olmamasyla dikkat eken Japonyay inceleyeceiz. Son olarak ise Trkiyede ordunun yapsn, bir snf, bir ekonomik aktr olarak inceleyeceiz.

2. Liberal ve Marksist Paradigma Asndan Militarizm

Liberal paradigmann militarizm anlay biraz mulaktr. Liberaller kavram genellikle ar olgusuyla tanmlama eilimi gstermekte ve militarizmi siviller zerinde ordunun hakimiyetinin bulunmas ve devletin yaamnda askeri ideallerin, deerlerin, taleplerinin vurgulanmas olarak tanmlamaktadrlar. Liberallere gre militarizm emperyal an hakim ideolojisi olmutur. Militarizmi baz yazarlar ordunun bykl ve rol ile lerken, bazlar tutum ve deerlere bakarak lm yapmaktadr. Her iki durumda da arlk militarizmin temel kayna olarak gsterilmektedir. Liberalizm her ne kadar pasifist eylemler ierse de liberal idealler ve amalar iin zel durumlarda ama sklkla militarizmi savunmaktadrlar. Marksist teorisi ise tamamen farkl bir konseptte ele almaktadr militarizmi. Bu paradigmaya gre her snf militaristik zellikler tamaktadr. Ancak militarizmden yalnzca hkmeden snf bilinli bir ekilde silahlar, silahl kuvvetleri ve denetimi artryorsa sz edilebilir. Marksistler orduya rgtl iddet tekeli olarak bakmaktadrlar. retim aralarn ellerinde bulunduran egemen snflarn karlarn maksimize etmek amacyla ama zellikle iktisadi verimliliin tkendii noktalarda yani kapitalizmin krize girdii durumlarda kullanlan bir ara olduuna inanrlar. Marksistlerin bu tarifleri Ekim devriminin ardndan deimeye balar, nk artk ordu bu sefer Boleviklerin hizmetindedir. Buradan itibaren ise ordunun artk insanln hizmetine girdiini sylemektedirler. Ne liberalizm ne de Marksizm tmyle pasifisttirler.3 Ancak kendi evrensel amalar iin orduyu
3

Kjell SKJELSBAEK Militarism, its Dimension and Corallaries: An Attempt at Conceptual Clarification, Journal

kullanmaktan ekinmemektedirler. Bununla beraber bir ordunun ideolojisi ne liberalizm ne de Marksizm olmaktadr. Muhafazakrlk evrenselci olmamasyla, gcn roln yadsmamasyla ve en nemlisi statkocu tavryla bir orduya en uygun ideoloji biimini oluturmaktadr. Trkiyede yaanan drt darbenin her birinin farkl bir grubu stelik toplumda ykselie gemi bir grubu hedef almas askerlerin statkocu tavrlarn gsterecek en iyi rnei oluturmaktadr.

3. Sivil Denetim
Huntington sivil denetim konusunu ele alrken balca iki ayrm yapmaktadr; znel sivil denetim ve nesnel sivil denetim. Bu ayrmada temel zellik denetimin sivillerin tutumlarndan kaynaklanan ve askerlerin kendilerinden kaynaklanan eklinde bir ayrmaya tabi tutulmasdr. Huntington nesnel denetimi askerlerin klalarnda kalmasnn yolu olarak sunmaktadr. znel denetim, hkmet snflarnn sivil denetimi, toplumsal snflarn sivil denetimi ve siyasi rejimin sivil denetimi olarak e ayrlmaktadr. Hkmet aygtlarna gre sivil denetim, bu aygtlarn ordu zerindeki hakimiyet yarn anlatmaktadr. rneklemek gerekirse 17-18. yzylda kral ile parlemento arasnda yaanan ekime ile bugn ABDde Kongre ile Bakan arasnda yaananlar bu durumu anlatmaktadr.4 Trkiye gibi parlamenter rejimlerde ise bu TBMM ile Bakanlar Kurulu arasnda asker zerindeki hakimiyet iin yaanabilecek bir ekimeyi anlatabilecek olmasna karn Trkiyede ordu zerindeki denetim yok denecek kadar azdr. Toplumsal snflarn sivil denetimi, snflar arasnda yaanan hakimiyet ekimesi olarak ele alnmaktadr. Huntington bu duruma rnek olarak aristokrasi ile burjuva arasnda yaanm olan ekimeyi vermitir. Trkiyede ise brokrasi kkenli orta snfn askerlerin zerinde hakimiyetinin daha fazla olduu sylemek mmkndr. zellikle askerlerinde tam olarak bu snftan olmalar bu hakimiyeti aklamakta ve askerinin bamszl durumuna aykr dmemektedir. Bu konuya daha sonra Trkiyede bir snf olarak ordu balk altnda yeniden deinilecektir. Son olarak siyasi rejimin sivil denetimi ise gruplardan ziyade daha genel bir anlatm iermektedir. Bir anlaya gre demokratik rejimler sivil denetimi salama konusunda daha baarldrlar ancak totaliter rejimler sivil denetimi salayamamaktadr. Ancak Hitler iktidar srasnca asker zerinde tam hakimiyet salayarak bu iddiay yanllamtr. znel denetimin karsnda bir zm olarak sunulan nesnel denetim, askerin profesyonellemesine
of Peace Reserch No 3 Vol 16, 1979 syf 215-217 4 Samuel HUNTINGTON, Asker ve Devlet, ev: Kazm Uur Kzlaslan, Salyangoz Yaynlar, stanbul, syf 115

odaklanmaktadr. Askerlik mesleinin ykselii askerler ile siviller arasndaki siyasi g dalmn belirginletirmektedir. Orduyu profesyonel hale getirmek onu siyaseten tarafsz klmak anlamna gelmektedir. Hal byle olduunda askerler mesleklerinin gerektirdii lekler ierisinde yani klalarnda kalacaktr. Askerleri profesyonelletirip siyaseten tarafsz klmak askeri gvenlik ihtimalini de artracaktr. nk meslekte uzmanlama askerlerin verimliliini daha da artracaktr. Bu duruma en iyi rnek biraz sonra ileyeceimiz modern Almanyann kurulu dneminde grlmektedir.

4. Militarist Devletler
4.1 Almanya: Deneyim Laboratuar Alman sivil-asker ilikileri eitli dnemlerde byk oranlarda farkllk gstermitir. Bir dnem askerin tam hakimiyetinin olduu bir ortam varken bir dnem askerin uyarlarna dahi aldr edilmedii sivil denetimin ok fazla hakim olduu bir ortamda yaanlmtr. Hem profesyonellemede hem de

yozlamada muazzam boyutlara ulam bir baka byk g yoktur. Modern Almanya 1870 ylnda kurulmu ve ordu kurucu bir rol stlenmitir. mparatorlukla ynetilen bu dnemden 1924e kadar olan dnemde ordu siyasetin bir orta olarak grlm, sava siyasetin bir arac olarak kabul edilmi ancak siyasetle askerler arasndaki grev izgisi net bir biimde ayrlmtr. Genelkurmay askerlik alannn dna kmamakta d politika anslye ve Bakann hakimiyeti altndadr. Ordu siyaset karsnda korunakl bir yer edinmi Reichtagn bte hari askeri konulara karamamtr, dnya savana giden yolda ise tamamen denetimden muaf hale gelecektir. Askeri etik bu dnemde ok yksek ve askerler profesyoneldir. Toplum ise askerlik mesleini kutsamaktadr. Birinci Dnya Savana gelindii dnemde bu yap zlmeye ve yozlamaya balamtr. Bu dnmn ardnda yatan temel nedenler dnemin hakim ideolojisi milliyetilik ve genilemeciliin Alman niversitelerinde, asker evrelerinde popler hale gelmesidir. Bu dnmn ateleyicisi Pan-Cermenism Ligi, Heinrick Okulu olmutur. Okulun yaynlad bir kitap dnm anlatmak bakmndan nemlidir: Kaiser Olsaydm!5 Genelkurmayn siyasete mdahalesi amas Germen diyarna Avrupay dahil etmek olan von Falkenhaynn 1914 sonbaharndan Austos 1916ya dek kurumun bakan olarak hizmet vermesiyle balamtr. Bu dnemle birlikte askeri etiin rmesine tank olunmaktadr. Genelkurmay savan

Rogin Chickering, Militarism and Radical Nationalism, syf 211

doasyla da ilintili olarak ekonomiyle ilgili tm birimlere karmaya balam, yiyecekten malzemelere, igcnden cephanelere kadar her alana mdahale etmi politikada ilgilenmedii tek bir alan brakmamtr. Ancak askeri hakimiyetin yenilgisi Almanyann da yenilgisi anlamna gelmitir bu dnem. Weimar dnemi mttefiklerin bir eit demilitarizasyon programn uygulad bir dnem olmutur. Bu dnemde zorunlu askerlik kaldrlm ve yeniden yrrle konulmas iin Hitler iktidarn beklemek gerekmitir. Weimar dneminde asker sava dneminde olduu gibi bir hakimiyete sahip deildir ancak etkisiz de deildir. Cumhuriyetin halk nezdinde meruiyeti olmad iin askere ihtiyac bulunmaktayd, bu sebeple de asker bu dnemde destekleyici bir etkiye sahipti, Cumhuriyetin ayakta kalmas ancak ordu desteiyle mmkn olabiliyordu. Byle bir durum askerin devlete hizmet eden bir birlik olma zelliini devlet iinde devlet olmak eklinde deitirdi. Ordunun hkmete kar sorumluluklar mulak kald. 1933 sonbaharnda Hitlerin iktidarnn balamasyla ordu iinde yeni bir dnem balam oldu. Naziler ordu ile karlkl anlamalar yapp siyasette tekellemiler, orduya da askeri ilevi brakmlard. Nazi dneminin ilk yllar ordu-siyaset arasndaki ilikiler grece eit olmutur. Ordu mensuplar siyaset zerinde bask kurmazken, parti hiyerarisinin etkisi altnda kalmalar da engellenmitir bu dnemde. Ancak d politika sz konusu olduunda sava bir ara edinmi Hitlerin yannda ordunun daha sakin nerileri sonusuz kalm, Hitlerin baarlar ise Almanyay felakete srklenmekten alkoymaya alan ordunun moralini bozmaya yetmitir. stelik Genelkurmayn bu tedbirli davranlar kendilerinin hor grlmelerine neden olmutur. Hitler 1935 ylnda Yksek Komutanlk unvan alm 1941 ylna gelindiinde ise Kara Kuvvetleri Komutanln datarak bu grevin sorumluluu stlenmitir. Hitlerin bu yetkilerine ahsnda toplamas askerin yetkilerinin drlmesi anlamna gelmektedir. Hitlerin orduyu hakimiyeti almasnn en byk nedeni gen subaylara ynelik yaplan propagandalar olmutur. Bylelikle st dzey komutanlar parti karlarna/fikirlerine ters decek bir emir verdiklerinde astlarn bunlara uyup uymayaca bilinememitir. Ayrca st dzey komutanlarn partinin tarafna gemesi iin eitli dller, hediyeler, onurlar bahedilmitir, aksi takdirde tasfiye edilmilerdir. Ancak ou sadece kendi mesleki tavrlarn srdrmeyi arzu edip siyasetten uzak kalmay tercih etmitir.
5

4.2 Japonya: Asker Toplumdan Askersiz Devlete Japonyann en bilinen simgelerinden biridir samuraylar. Samuraylarn bu kadar bilinir olmalar elbette ki verilen deerle ilintilidir. Samuraylar 12. yzyldan itibaren Japonyann ynetici snf olmu ve Meici dneminden nceki yllarda Japon kltr geliiminin temelini oluturmulardr.6 Samuraylar 1868 yl restorasyonundan itibaren toplumdaki ynetici konumlarn kaybetmelerine ramen itibarlarn kaybetmemilerdi. Bu deerler Buido olarak adlandrlm, feodalizm sonras tm ulusun ideolojisi haline gelmiti. Japonya tartmasz bir biimde sava yanls bir ulus olmutu.7 Feodalizmin deerlerinin Meici dneminin de ideolojisi olmasnn altnda yatan en nemli nedeni aslnda restorasyonun ya da dier adyla devrimin samuraylar tarafndan baka samuraylara kar yaplmasyd. Ancak devrimin ardndan deien ey gl, bamsz ve merkezilemi bir ulus yaratm iin ayn ekilde gl ve rgtlenmi, merkezilemi bir modern ordunun kurulmas arzusu oldu. Fransadan Prusyadan kimi danmanlar getirtildi, ordu ve donanmann glendirilmesi iin gemiler ithal edildi, imalathaneler ald. Sonu 10 ylda iki kat bym bir ordu ve donanma oldu. 1894te ini malup eden Japonya 1904te Rusyay yenilgiye uratarak yeni ordunun itibarn arttrd. Ordunun krsal kesimden gelen mensuplar ve kylerde kurulan mparatorluk htiyatlar Birlii yeni ordunun ky yaamna da szabilmesine neden oldu. Ayrca ordu anayasal baz haklar da elde etmiti. Ordu ve Donanma Bakanlklar ordu emrinde olmak zorundayd, stelik bunlar mparatora ulamak iin Babakan kanaln kullanmak zorunda kalmamlard. stelik Babakanlarn asker olmas da ok sk grlen bir durumdu. 1885-1945 yllar arasnda greve gelen 30 Babakann 15i asker kkenliydi. 1930lu yllardan sonra ar milliyetilikten etkilenen gen subaylar Japon yaylmasna uygun bir savunma devletinin oluturulmas, tm ulusun halkn gerek muhafzlarnn yani ordunun ynetimi altna verilmesi gerektiini dndler. Bu dnemde eitli darbe giriimleri yapld, siyasilere kar suikastlar dzenlendi. 1937 ylndan itibaren ise halk zerindeki ordu denetimi iyiden iyiye baskc hale gelmeye balamt. Askeri kayglar tm Japonlarn yaamn her ynden etkiliyordu bu sebeple subaylarn ve ordu mensubu kimselerin taknlklar normal hale gelmeye balad. Halk iindeki huzursuzluklar askerler tarafndan bastrlyordu.37 Aralk aynda Nancingin dmesi sonras askerler tarafndan sivil halka katliam, ikence ve tecavz yapld. Bu tr davranlar Japon ordusunu ieride ve darda

6 7

Janet E. Hunter, Modern Japonyann Douu, ev: Mfit Gnay, mge Yaynevi, stanbul, syf 359 Samuel Huntington, Asker ve Devlet, ev: Kazm Uur Kzlaslan, Salyangoz Yaynlar, stanbul, 177

tiksinri duyulan bir hedef haline getirdi. Savan getirdii zorluklar ve savan kaybedileceinin anlalmas hem askerin prestijini sarsmaya hem de halkn sabrnn tamasna yetti. Sonunda sava kaybedildiinde tm sulusu ordu olarak grlyordu. gal kuvvetlerince ilk yaplacak ey ordunun terhis edilmesi, Japonyann askersizletirilmesi ve militarizmin ileride tekrar canlanmasn engelleyecek demokratikleme programnn uygulanmas idi.8 Askeri gereksinimlere gre dzenlenmi fabrikalar skld, ordu mensuplar kylerine, kasabalarna gnderildi, savatan sorumlu tutulan sivil ve askerler uluslar aras askeri mahkemede yargland. Militarizmin en nemli iki destekisinden biri sanayi tesisleri iin tekelsizletirme, dieri krsal toplum iin kiracl kaldrma eklinde saldrgan politikalar engellemek iin eitli reformlar yapld. Bunlardan en nemlisi ise siyasal rejimde yani anayasada yaplan deime oldu. 1947 Japon Anayasasnn 9. Maddesine gre Japon ulusu hibir zaman kara, hava, deniz gc ve dier sava potansiyeli barndrmayacaktr. Bu deiiklikler halk nezdinde nemli destekler buldu. yle ki Souk Sava dnemi ABD Asyada kendi taraftarlarndan bir cephe oluturmak isteyip Meru Mdafaa Gc kurduunda dahi halk tarafndan nemli itirazlar geldi. Ancak byk ounluu byle bir gce ihtiya olduunu kabul etmesine ramen MMGnin halk nezdinde hi prestiji yoktu. Militarizmin tekrar canlanmas korkusu hem halk hem de dier devletleri ihtiyatl olmaya itiyordu.

5. Trkiyede Ordu ve Asker

Steven Cook Ynetmeden Hkmeden Ordular adl kitabnda Trkiyeyi dier iki Ortadou lkesi Msr ve Cezayir ile birlikte ele almaktadr. Dierlerinde olduu gibi Trkiyede ordu modernleme ve demokratikleme iin ilerici g olarak grlmtr. Yukarda bann ABD sistemi olarak bizlere gsterdii demokratik sistem iin ikili yaplar bu lkelerde net bir biimde grlmektedir. Asker lkeyi ynetmemekte ancak gn geldiinde balance ayar yapmak iin ynetime kp daha sonra klasna geri dnmektedir. Ancak oluturduu kurumlar ve dzeniyle hkmetmeye devam etmek kaydyla. Bu lkelerde askerler sivilleri beceriksiz olarak alglamaktadrlar, nk yksek modernite doas gerei otoriterdir ve yksek moderniteye gre yalnzca belirli tr becerilere sahip olanlar yani bizzat askerlerin kendileri siyasi gc kullanabilirler.9
8 9

Janet E. Hunter, Modern Japonyann Douu, ev: Mfit Gnay, mge Yaynevi, stanbul, syf 381 Steven COOK, Ynetmeden Hkmeden Ordular: Trkiye-Msr- Cezayir, ev: Bahar ahin, Hayykitap, stanbul

Kurulan rejimler bu lkelerdeki subaylar iin bir varolu meselesidir, bu yalnzca rejimlerin kurucular olduundan deil bizzat rejimin balca faydalanclar olmalarndan kaynaklanan bir durumdur da. Trkiyede askerleri bir snf ve ekonomik aktr olarak incelediimiz blmde bu faydalar daha net bir biimde akla kavuacaktr. Bunun dnda bu lkenin ortak zellii slamdr ancak Trkiyenin bu konuda bir zgll vardr. Dier iki lkede askerler eylemlerini slamn genel ilkeleri ile badatrmaya almlar, ancak Trkiyede ise tem tersi olarak slam geri kalmln kayna olarak deerlendirilip bu ilkelerden uzaklalmaya allmtr. Bu sorun ise ordu ve din bal altnda irtica konusu tartlrken incelenecektir. 5.1 Orduda Prusya ve ABD Etkisi Her ne kadar zihniyet ve siyasal dzen asndan balar kopartlmaya allsa da Trk ordusunun tarihini Cumhuriyet tarihiyle balatp Osmanl dnemini es gemek doru olmayacaktr. Osmanlnn k dneminde balatt askeri reformlar Cumhuriyetin erken yllarnda ordunun temel paradigmasn temsil edecektir. Prusyann Fransa ve Avusturya karsnda elde ettii zafer tm dnyay olduu gibi II. Abdlhamiti de etkilemi bu sebeple ordunun eitilmesi iin Prusyadan eitmen talep etmitir. Osmanl askerinin Prusya ile ilk tanklnn byle balamasnn ardndan ttihat ve Terakkinin zellikle Enver Paann Alman hayranl hem Prusya modelinin ordu tarafndan iyice benimsenmesine hem de 1. Dnya Savana girilmesine neden oluyor. Ancak yenilgiyle sonras yani Cumhuriyetin erken yllarnda bu modelde bir kopma yaanmyor. siz kalan Alman subaylarnn arada herhangi bir anlama dahi olmakszn Trkiyeye gelip yerlemesiyle Alman modeli orduda aynen korunmu oluyor. Bu model II. Dnya Savann hemen ardndan 1946 ylnda USS Missouri zrhlsnn stanbula gelmesiyle balayan Amerikan temaslarnn ardndan terk edilmeye balanmtr. Sovyet tehdidi ve Souk Savan iki kutuplu dnyas orduda yenilenmeyi gerektiriyordu. Truman Doktrini ve Marshall Yardm ile balayan yardmlar Sovyetleri evreleyecek modern muharip glerin ortaya karlmasn amalyordu, ayrca muhtemel bir devrimin engellenmesi iin de bu askerlerin kullanlaca dnlyordu. Bu tarihten sonra orduda Prusya modelini benimsemi askerler ile ABD modelini benimseyenler arasnda bir ikilik domutur.

syf 55

Prusya kafal askerler tasfiye edilmeye balanmtr. Ancak tm bunlara ramen orduda Amerikan modeline tam bir geiin salanm olduu sylenemez.

Sonu olarak Trk ordusunun Amerikan/Alman karma bir model benimsedii grlmektedir. Harbin kavram, millet-msellaha anlay ve askeri dnce bakmndan Prusya modelinin arlktadr ancak mekanizasyon ve teknik eitim konularnda Amerikan modeli esastr. Aada Prusya modeli ile Amerikan modellerinin temel zellikleri verilmitir:

Prusya Modeli

Kat disiplin anlay itaat kltr Ordu-millet anlay Siyasetle bant bakmndan harbi esas sayma dncesi Gl ve yetkili bir merkezi karargahn varl Kara kuvvetleri ve harekatnn ncelii Ksa srede kesin sonu almak iin byk birliklerle operatif manevra uygulamalar Komutann insiyatifinin fazla olmas Subaylarn askeri olmayan bilimlerde de yetitirilmesi/ entelektel birikimin nemi

Amerikan Modeli

Mterek harp vurgusu (kara, hava, deniz ncelii yok) Harbin taktik ve stratejik seviyelerini esas alan doktrin Siyasal harp anlay ya da harbi arasallatrma Kaynak bolluuna ve ileri teknolojiklere dayal ypratma stratejilerine arlk verilmesi Muharabe grevinin nasl gerekletirileceinin talimnameler ile belirlenmesi Taktik yenilgileri pein kabul etme/ Mekandan feragat etme Akademik altyap yerine, uygulamal eitime nem verme. 10

5.2 Bir Snf Olarak Ordu ve Ordu indeki Snflar 1983 ylnda Hseyin Aca tarafndan yaplan bir aratrmann sonular askerlerin toplumsal kkenlerini bulmaya ynelmitir. Aratrma sonular yukarda askeriye zerinde hakim olan grubun
10

Evren Balta Paker/smet Aka Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, syf 256-283

brokratik orta snf olduu tezini dorulamaktadr. Aratrma sonularna gre babas asker ya da memur olan askerlerin oran %49.8dir, bununla birlikte ii ailesinden gelenlerin oran %16.2, ifti ailesine mensup olanlar ise %11.3tr. Corafi kkenlerinde incelendii aratrmada %47.7sinin byk kent, %37.3nn kasaba ve kk kent kkenli olduklarn gryoruz. Geri kalan ise ok daha yoksul snflarn bulunduu ky ve gecekondu mahallelerinden gelenleri oluturmaktadr. 11Ayn yl Dr. O. Metin ztrk tarafndan yaplan bir baka aratrma da hemen hemen ayn sonular ortaya koymaktadr. Bu verilerden hareketle eski Avrupa toplumunda olduu gibi askerliin Trkiyede ayrcalkl bir snfn ura olmad geni bir tabana yaylarak daha ak bir topluluk olduu ortaya serilse de genel olarak brokratik kkenli orta snf ailelerden geldikleri grlmektedir. Ahmet Taner Klal bir baka aratrmada astsubaylarn kkenlerini incelemektedir. Subaylarn aksine astsubaylarda krsal kkenden gelenler ok daha fazladr. Byk kent doumlular yalnzca %5.8 orannda iken %57si kasaba %14 ise ky kkenlidirler. i ve ifti ailelerine mensup olma durumu burada ok daha fazla olup toplam %56.1lik bir alan kapsamaktadrlar. Astsubay ile subaylar arasnda geldikleri sosyoekonomik koullarnn farkllnn da etkisiyle adeta bir kastn olutuunu sylemek mmkn. Szgelimi subaylar ile astsubaylarn ordu evleri, yiyip itikleri mekanlar hep ayrdr. Mesele Harp Okulundan yeni mezun olmu bir stemen, 20 yllk bir astsubaya bir haftalk hapis cezas verebilmektedir.12 zellikle getiimiz Mays aynda astsubaylar rahatsz sloganyla sosyal medyada kendine epeyce bir yer edinmi astsubaylarn isyan bu durumun gnmze yansyan etkileri olmutur. Astsubaylarla subaylar arasndaki ayrma byle iken bir de subaylarn kendileri arasnda kuvvetlere gre ayrlmlklar sz konusudur. Bir Deniz Kuvvetlerine mensup bir subay ile Kara Kuvvetlerine mensup bir subay farkl zelliklere sahiptir. Kuvvetler arasndaki ayrma eitimlerin niteliklerinden ve grev farkllklarndan kaynaklanmaktadr. rnein, bir Havac subayn dierlerine oranla sivil toplumsal yaamla daha ili dl olmas, Meclisteki siyasal yelpazeden daha abuk etkilenmesi lisesinin olmay dolaysyla sivil liselerden gelen tek ordu olmas ve askeri sosyalizasyona daha az maruz kalmasyla aklanabilir. Bir Deniz subaynn farkl olmasnn ve salon subay olarak

11 12

Levent nsald, Trkiyede Asker ve Siyaset, ev: Orun Trkay, Kitap Yaynevi, 2008, stanbul, syf 199 Cneyt zdemir, Astsubaylar Sosyal Medyaya El Koydu, 02.05.2012 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1086666&Yazar=CUNEYT-OZDEMIR&C ategoryID=97 (evirim i) Eriim: 9 Haziran 2012

10

anlmasnn altnda yatan neden bu subaylarn bata Amerika olmak zere eitim iin srekli yabanc lkelere gnderilmeleri, grevleri gerei sivil hayattan ok daha fazla uzak olmalar ve grece daha yksek maalar sebebiyle daha yksek yaam dzeyine sahip olmalar onlar askeri toplumda daha elit bir konuma itmektedir. Ancak sivillerin sorunlarna vakf olma, siyasete ve askeri iktidara katlm boyutunda dnldnde Karac subay ordunun hakim grubunu oluturmaktadr. Kendi ilerinde ayrtklar gibi toplum ierinde de eitli ayrcalklara sahiptir ordu mensuplar. rnein tm dier memurlardan ayr bir ekilde lojman tahsisi yaplmaktadr kendilerine. Ayr cret demeksizin kendileri ve yaknlar iin oluturulmu askeri hastanelerde bakm grmektedirler, orduevleri, dinlenme kamplar bulunmaktadr.13 Tm bunlarn yannda ve en nemlisi olarak askerlerin toplum zerinde sahip olduklar prestij askerleri ayr bir yere oturtmaktadr. eitli aratrma irketleri tarafndan yaplan en gvenilir kurum aratrmasnda %70 ksur oranlarla Trk Silahl Kuvvetleri nde kmakta askerler devletin gvencesi ve en deerli mensuplarn oluturmaktadr. Devletin asli kurucu eleri olmalar, toplumun milliyeti-muhafazakar yaps askerlie ve kurum mensuplarna zel deer verilmesinin balca nedenleridir. Bu meruiyet ve deerler orduyu bir snf olarak yceltmekte ve ayrcalkl bir noktaya getirmektedir. 5.4 Askerin Ekonomiye Mdahalesi Trkiyede askeri harcamalar konusunda kurumlarn dzenli, effaf bilgi yaynlamamalar ve ordunun bte dndan ok fazla kaynak kullanmas sebebiyle veri elde etme konusunda eitli skntlar yaanmaktadr. Kurumun NATO gibi kurululara dzenli bilgi vermesi ve NATO araclyla bu bilgilere ulalabilmesine ramen kamuoyuna bilgilerin verilmemesi hesap verme ilikisi kurmay reddetmesi olarak yorumlanmaktadr.14 Askeri harcamalarn boyutunu incelemek iin miktar, toplam bte ve gayrisafi milli hasla ierisindeki yerine bakmak sanrm yeterli olacaktr. Trkiyenin 1998-2008 yllar arasnda mili savunma harcamalar ortalama 1,8 milyar dolar bulmaktadr. 1980 sonras 2002ye kadar gelen dnemde savunma harcamalarnn srekli bir art seyrettii, 2002den sonra ise ksmi bir d yaand gzlenmektedir. Bu durumun temel nedeni 80 sonras yllarda PKK sorunu ve dk younluklu sava taktiinin gerektii maliyetler ykselme seyrini aklarken, 2002den sonra ise dlerin esas sebebi personel saysnda azalmaya gidilmesidir. Toplam bte ierisindeki pay ile gayrisafi milli hasla

13 14

aban BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, syf 77-79 smet Aka, Trkiyede Askeri-ktisadi Yap: Durum, Sorunlar, zmler, TESEV Raporu syf 17

11

ierisindeki yerini ltmzde de benzer bulgular gze arpyor. Buna gre toplam bte ierisinde savunma harcamalarnn pay 1980de %17,2 oranndayken 2008 ylnda bu oran %7,5e kadar gerilemitir. Gayrisafi milli haslada ise 1998-2002 dnemleri arasnda %2,7 iken, 2008 ylnda %1,8e gerilemitir. NATOnun 2011 verilerine baktmzda Trkiye NATO lkeleri arasnda, toplam bte pay asndan savunma harcamalarn en ok gerekletiren Estonyadan sonra ikinci lke olurken, gayrisafi milli hasla verilerinde ise ngiltere ve Yunanistann ardndan nc en ok savunma harcamas yapan lke olmutur.15 Savunma harcamalarn bylesine byk olmas dier sosyal gvenlik kalemlerine yeteri kadar kaynak harcanmamasna neden olmaktadr. Harcamalarn bykl bir yana askeri harcamalara kimin karar verdii, sivil-toplumsal denetimlerin kimler tarafndan yapld meselesidir. Merkezi bte ierisinde yer alan Milli Savunma Bakanl btesi yasal denetime tabidir ancak ne Plan ve Bte Komisyonu denetimi gerekletirebilmekte ne de daimi ihtisas komisyonlarndan olan Milli Savunma Komisyonundan gr alnmaktadr. Savunma btesine dair imza yetkisi olmasna ramen Savunma Bakanlnn bile bte zerinde denetim yapabilme imkanlar olduka kstldr. Savunma politikalarnn ncelikleri, ilkeleri ve programlarn belirleme yetkisi Genelkurmay Bakanlna verilmi sorumluluk ise Bakanla aittir. Askerin ekonomi ile ilikilerinde bir dier sacayan OYAK kuruluu oluturmaktadr. Bugn adeta bir holding gibi alan OYAK, yeleri iin kurulmu bir ek sosyal gvenlik kurumudur. OYAK kendi zel yasasna tabidir ve baz konularda zel hukukun kapsamna girmekte iken baz konularda kamu hukuku kapsamna girmektedir. rnein 1. maddesinde OYAK zel hukuk hkmlerine tabi zerk bir tzel kiiliktir denilmesine ramen, 37. maddesinde kurumun her eit mal varlna kar su ileyenlerin devlet mallarna su iler muamesi greceklerini belirtmektedir. Bu ikili yap OYAK ekonomi dnyasnda ayrcalkl bir konuma getirmektedir. OYAKn balca kayna ye aidatdr. Daimi yelerinin maandan %10, geici yelerinin ise karlnda hibir ey almayacak olmalarna ramen %5 otomatik kesintiye gitmektedir Ancak dier sosyal kurumlarnn aksine OYAK kar amal iktisadi faaliyetlere girebilmektedir. stelik bu iktisadi yatrmlar kurumun gelir kaynaklar ve harcamalar bakmndan ilk sray almaktadr. Bu bakmndan askeri holding16 nitelemesi yapmak daha doru olacaktr.

15

Financial and Economic Data Relating to NATO Defence, 13 Nisan 2012, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_04/20120413_PR_CP_2012_047_rev1.pdf (evrimii) Eriim: 10 Haziran 2012 16 smet Aka, Trkiyede Askeri-ktisadi Yap: Durum, Sorunlar, zmler, TESEV Raporu syf 10

12

Sanayiden enerjiye, finanstan inaata kadar birok alanda yatrm yapan ve kendisine bal birok irketin sahibi durumundaki OYAKn ayrca birok irkette de byk ortaktr. Bunlara OYAK-Renault, Eti Pazarlama, skeni rnek verebiliriz. Toplam aktifleri, karll gz nne alndnda Trkiyenin en byk ilk be holdingi arasndadr. Ancak iin mdahale ksm OYAKn sahip olduu yasal ayrcalklarnn piyasa koullarna aykr bir biimde kendisi iin baz avantajlar yaratmtr. Askerlerin sahip olduu itibar ve gcn i dnyasnda nemalanmak adna kendisine nasl faydalar salayaca konusunu bir kenara brakldnda dahi mal varlklarnn devlet stats olmasndan dolay haczedilememesi, bal irketleri dese bile kendisinin vergilerden muaf tutulmas, maliyetsiz para kayna olarak ye aidatlarnn her an scak para akn salamas17 piyasadaki dier irketlere gre kendisini ok daha avantajl noktalara ulatrmaktadr. Askerin sahip olduu bu avantajlar ve bu dokunulmazlk iktisadi adan kendisine byk faydalar salarken bte ya da piyasadaki rakipleri iin olumsuz etkilere neden olmaktadr. 5.3 rtica Sorunu: Trkiyede Ordu ve Din Askerlik ile dinin her zaman birbirlerine kart gler olduunu sylemek doru deildir. Birbirlerine kart olmalar durumunda bunun en nemli nedenlerini herhalde ikisinin de byk bir g odan temsil ediyor olmalarnda aramak yanl olmayacaktr. Huntingtonun sylemiyle profesyonellemi bir ordunun mensuplar meslekleriyle megul olurken herhangi bir toplum tasarm ile uramayacaklardr, ancak toplumun ve modern zamanda ulusun ynn belirlemek isteyen kuvvetler elbette ki toplumu istedikleri gibi tasarlamak, inan ve dn sistemlerine mdahale etmek isteyeceklerdir. Dinlerin ya da en azndan dini gruplarn ise mevcut bir toplum ve birey tasarmlar bulunmaktadr. te bu tasarmlarn rtmedii noktalarda atmalar balamaktadr. Trkiyede bu atmalar Cumhuriyet ncesi balamtr. mparatorluu kurtarmak iin benimsenen slamclk akmnn da baarszl politikaclar materyalizme itmitir. slamiyetin devletin geri kalmasnda balca etken olarak grlmesi daha sonra Cumhuriyet yllarnda bu kuruma kar cephe alnmasna ya da en azndan devlet ilerinden uzaklatrlmasna neden olmaktadr. slamclk geri kalmlk ve irtica ile bir anlam kazanm, gen Cumhuriyetin mreffeh toplum olma hayalleri dnda yer edinmitir. Halifeliin kaldrlmas, harf inkilab, medreselerin kapatlmas gibi yeniliklerin yol at toplumsal huzursuzluklar ve ortaya kan bir takm isyanlar -yeniliklerin Cumhuriyetin kurucular ordu
17

A.g.e

13

kkenli politikaclar tarafndan yaplmas bir yana- bunlarn bastrlmas iin grevli ordu ile slami kesimi kar karya getirmitir. 1920lerden itibaren kabuuna ekilen slamc kesimler DPnin iktidar sresince partinin slami duygular okayc politikalar nedeniyle tekrar gn yzne kma frsat yakalamlardr.18 Said-Nursinin fikri faaliyetlerinin yayld Nurculuk hareketi bu yllarda ortaya kmaya balamtr. Nitekim 27 Mays darbesinin ardndan Said-Nursinin mezarnn bilinmeyen bir yerlere tanmas ordu ve din atmasnn gzel bir rneini sunmaktadr. 70lere gelindiinde ise esas tehlikenin komnizm olduu ynndeki dnceler din konusunda ordunun daha fazla yumuamasna neden olmu 80lerde 12 Eyll darbesi ile zorunlu din dersi mam Hatiplerin yaygnlatrlmas gibi uygulamalarla din toplumun uysallatrlmas iin kullanlm ve resmi slam dini oluturulmutur. Bylelikle hem toplumun apolitize olmas hem de slamclar kontrol altnda tutulmas amalanmtr. Ancak bu politikalarn siyasal sonucu slamc-muhafazakar kesimin ykselie geip siyasette daha fazla rol almasna neden olmutur. Siyasette ykselie geen slami kesim orduda benzer etkinlii gsterememi nk ordu mensuplar tarafndan srekli reddedilip tehdit olarak alglanmtr. rnein eski Genelkurmay Bakan Doan Gne bir konumasnda yle demitir: Trk Silahl Kuvvetleri halk iinden geliyor eriat yanls kesim bydke bizim asker kaynamz da tehlikeye giriyor. Bu beni dndryor. Hadi subay ve astsubay adaylarn eleyebilirsiniz. Ama erler iin bu szkonusu deil. Ne yazk ki dindarlar genelde dinci dediimiz yobazlara daha fazla sempati besliyorlar19 Bir dier atma rneimiz ise Turgut zaln Cumhurbakan olduu dnemde TBMM Milli Eitim Komisyonunun Ocak 1993te imam hatip okullarn bitirenlerin Harp Okuluna girmelerine engel olan yasann deitirilmesinin20 ardndan tepkiler yamas ve yasa deiikliinin tekrar iptal edilmesi gsterilebilir. Zaten 28 ubat ile birlikte ordunun dini kesimler ile atmas dorua ulaacaktr. Bu dnemde dindarlama iin uygulanan politikalar toplumu apolitize edecek bir afyon olarak kullanlmak istenirken dindar kesimlerin kan damar olmu ordu ile din arasndaki iliki girft bir hal almtr. Ordu bir taraftan dini toplum iin isterken kendi ierisine sokmamakta dahas kendi iktidarn tehlikeye atacak ounlua ulap siyasette aktif hale gelmelerine de engel olmak istemitir. Dier tm darbelerde grld gibi 28 ubatta da ordu toplumda baskn hale gelip kendi iktidarn tehdit

18 19

Faik Bulut, Ordu ve Din, Tm Zamanlar Yaynclk, stanbul, syf 69 Neet alayan, Cumhuriyet, 27 Kasm 1994 (Aktaran: Faik Bulut, Ordu ve Din, Tm Zamanlar Yaynclk, stanbul, syf 78) 20 Cengiz zaknc, United States of rtica 1945-1999, Otopsi Yaynevi, stanbul, syf 154

14

edecek unsurlara izin vermemitir. Din ile ordunun ilikisi, ordunun dier tm ideolojilerle szgelimi komnizmle olduu gibi toplumda bir denge yaratlmas ve ordunun kendi iktidarnn tehdit altnda hissetmesiyle ilikilendirilebilecek bir atma halinde yrtlmtr. Ancak toplumun muhafazakar olmas ve slami kesimin kendisine geni taban bulmas nedeniyle dierlerinden ok daha zorlu ve etin bir rakip olmutur din Trk ordusu iin.

6. Sonu
Ordular ulusu dardaki tehlikelere kar korumak iin meru iddet tekelini/ silah kullanma hakkn elinde bulundururlarken zaman zaman bu silahlar g ve kar iin kendi halklarna da evirmilerdir. zellikle modernlemenin asli unsuru olmalar onlar ou zaman ulusun itici gc yapm ve kendilerini ulusun sahibi gibi hissetmelerine neden olmutur. zellikle muhafazakar toplumlarda askerlik mesleinin kutsal kabul edilmesi bu blgelerde ordularn daha etkin olmas ve dier kurumlarn alanna daha sk mdahil olmalarna imkan salayan bir dier etken olmutur. Halk iin yapmak ve halk adna en iyisini bilip yapmak bu grubun mdahalelerinde temel karakteristik zellik olarak kagelmitir. Trkiyede ordunun rol incelediimiz dier militarist devletler ile karlatrldnda ayn ekilde yksek itibar grdn ve ulusla birletiini sylemek mmkndr. Bunun yan sra ancak Japonya ile daha ok benzer zellikler tamaktadr. zellikle ordu mensuplarnn ounlukla orta-st snf ailelerden gelmeleri ve siyasette devlet bakanl yapacak kadar dorudan mdahalelerde bulunmalar bu yndeki benzerliklerinin balcalardr. Huntingtonun nerdii yntem olarak askerliin sadece bir meslee indirgendii ve toplum nezdinde bunun byle alglanmaya balad zaman ancak bu mdahalelerin nnn alnabilecei sylemek mmkndr.

15

KAYNAKA
ZAKINCI, Cengiz (1999) United States of rtica 1945-1999/ Souk Sava Dneminden Yeni Dnya Dzenine Trkiyede rtica ve Emperyalizm, Otopsi Yaynevi, stanbul BULUT, Faik (1995) Ordu ve Din/ Asker Gzyle slamc Faaliyetler, Tm Zamanlar Yaynclk, stanbul PAKER, Evren B. , AKA, smet (2010) Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti (Derleme), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul BA, aban (1999) Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar Yaynlar, stanbul COOK, Steven (2008) Ynetmeden Hkmeden Ordular/ Trkiye-Msr-Cezayir, ev: Bahar ahin, Hayykitap, stanbul HUNGTNGTON, Samuel (1998) Asker ve Devlet, ev: Kazm Uur Kzlaslan, Salyangoz Yaynlar, stanbul NSALDI, Levent (2005) Trkiyede Asker ve Siyaset, ev: Orun Trkay, Kitap Yaynevi, stanbul HUNTER, Janet E. (2002) Modern Japonyann Douu, ev: Mfit Gnay, mge Yaynevi, stanbul SKJELSBAEK, Kjell (1979) Militarism, its Dimension and Corallaries: An Attempt at Conceptual Clarification, Journal of Peace Reserch No 3 Vol 16 CHCKERNG, Rogin (1988) Militarism and Radical Nationalism AKA, smet (2011) Trkiyede Askeri-ktisadi Yap: Durum, Sorunlar, zmler, TESEV Raporu NATO (2012) Financial and Economic Data Relating to NATO Defence http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_04/20120413_PR_CP_2012_047_rev1.pdf (evrimii) Eriim: 10 Haziran 2012 ZDEMR, Cneyt (2012) Astsubaylar Sosyal Medyaya El Koydu http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1086666&Yazar=CUNE YT-OZDEMIR&CategoryID=97 (evirim i) Eriim: 9 Haziran 2012

16