You are on page 1of 8

iirsel Edim Bakmndan Ahmet Telli iiri Mustafa Durak

TAYLAR VE YOLCULAR

nk biliyorum: sabrn mesafesine szyor susku; Beklenen frtna, beklenen bora ve ne gelmezse akla Deniyor bir tan sabrn, ocuun uslu sevincini de. Sinsi tarih, aklevvel felsefe, mark geometri Canna okuyor iirin, yalnzca ak onaryor onu Onaryor ve corafyann her yan yara bere iinde Yaznn ruhu mu olurmu diyor mahkeme ktibi Bu yzden eskiyor hayat, merhamet yetim kalyor Bir tek susku kalyor, diller de lyor birer birer len her dil yalnzl oluyor bu dnyann nk biliyorum: sabrn mesafesi azalyor gitgide Ahmet Telli

Taylar ve Yolcular, Ahmet Telli'nin Nid adl kitabnn ilk iiri. iirin biimsel yaps: balk + 10 dizelik blm + tek dize + 10 dizelik blm + tek dize + 10 dizelik blm + tekdize. Bu yazda bu iirin ilk blm ele alnacaktr. Bu iir her eyden nce dizeli bir iir. Blmlemeler koutlatrlm. Balk bu koutlamalarn dnda. Balk, ilk bakta basit bir ilelik sz beidir. Her ilelik, birliktelik; sz birimlerin iaret ettii anlam birimleri bakmndan, tam birbirine dnmeyi olmasa da bir ortaklamay, ortak bir duruu, ortak bir eylemi iaret eder. Bu balkta ne taylar, ne de yolcular sradan kendi bana soyut olarak var deildir artk. Gcl anlam birimleri, anlam kavanda bulumutur: genlik, dirilik, yerinde duramazlk, ii iine smazlk, yersiz yurtsuzluk, boyunduraa girmezlik. Bu, bir iir bal olduuna gre, air yalnzca iki sz birimi ilelik ilikisine sokmakla kalmyor, ayni zamanda okuru sz konusu ortaklam anlam birimleri erevesinde beklentiye sokuyor. Dolaysyla bir dilbilimsel (syleme edimi), bir de davransal isteme edimi (srekli hareket halinde olmay isteme) gerekletirmi oluyor. Bu noktada iirsellii, airin iirsel edimini sorgulamann sras. Bu biraraya getirilmi birim, tuvale yana yana vurulmu iki ayr renk tuu gibidir. Yani nasl bu iki renk, ne kendi biraradalnn, ne de tablonun estetiinden kopuk deilse, bu adlandrma da iirin poetikasndan kopuk deildir. Tablonun estetiinde, nasl sz konusu iki renk, estetik oluuma bir ba atyorsa, kurucu, belirleyici bir ileve sahipse, bu balk da iirselliin tohum birimidir. Geliimi izlenmelidir. Bir yaptn btn, paralarndan ayr bir varlktr. Btn ayr klan, ortaya kan yeni varln hemen dil dnyasna aktarlmas demek olan adlandrlmasdr da. zmlenmemi ve/ya soyutlanmam her varlk, bileik varlktr. Varln bileik varlk gereklii, sanat dnyas iin de geerlidir. Sanat yapt bileik varlktr. Bakaca her sanat yapt bir kompozisyondur, kombinasyondur. Demek ki her ressam, her mzik bestecisi, her air vd birer kompozisyon ustasdr. Elbette her usta, btn olutururken setii malzemelerinden sorumludur. airin szck iisi olmas, iirin szce dayanmas, olsa olsa malzemeden sorumlu olmasna kadar olan aama iin geerlidir. iirdeki dnemeler gerek biim gerek anlam dzeyinde, szck dzeyinde ve szckleri biraraya getirme (kompozisyon) dzeyinde irdelenmedike doru anlalamaz. Bu, Baudelaire iin de byledir, Rimbaud iin de byledir, Mallarm iin de byledir. Tpk bir yemein, malzemelerden oluturulmas srasnda, lezzetine, bireime katlan malzemelerin seimi, malzemelerdeki oran, l, pime sresi ve ustalk edimleri (ustann neler yapt, nasl yapt) etki etmesi gibi ressamn, airin vd'lerinin sanatsal edimleri, oluturduklar bileimlerdeki

oran, l vd de sanat yaptna etki eder. Byle bakldnda her sanat yaptnn zgnln oluturann, biemletirme (stylisation) olduu sylenebilir. lerlediim mantk erevesinde biemletirmenin, giderek biem bilgisi biriminin, sanat yaptndaki birleme noktalar olacan kabule gelebiliriz. Ve her aamada sanatnn bu birlemelerle neler yaptna yani sanatnn sanatsal edimlerini anlamaya ve onlar adlandrmaya. Demek ki bir iirin, bir resmin zgnln ortaya koymak pek de kolay deil, zellikle kantlama asndan. Kabullerle ilerlemeye kalktmzda, bunu iimize sindirdiimizde elbette bylesi zorlu bir yolculua girimenin hibir anlam yok. Bu ara aklamadan sonra iiri zmlemeye dnebilirim. nk biliyorum: sabrn mesafesine szyor susku; Beklenen frtna, beklenen bora ve ne gelmezse akla Deniyor bir tan sabrn, ocuun uslu sevincini de. Taylar ve yolculardan sonra nk biliyorumun getirilmesi, bir yorum seeneinde brakyor bizi. Aklama balac nk, bir yandan aklama ifadesini balatyor bir yandan da aklama ncesi bir ifadenin varln: aklamann ncelini gerekli klyor. Yorum seeneim de unlar: a) Taylar ve yolcular aklama ncesi yani nkyle aklanacak ifade olabilir, b)aklanan ifade eksiltilmitir. lk yorum seenei dikkate alnrsa, taylar ve yolcular allm, szdizimiyle btnlkl bir aklanan ifade deil. airin zihnindeki, gereklememi ifadede, taylar ve yolcular, bir ge yalnzca. Olas bu ifade, taylar ve yolcularn zne olmasyla da, tmle olmasyla da ok eitlenebilir. Yani gereklemi biim yine de ksmen eksik bir ifade. Sonuta her iki durumda da balk ile balang ifadesi arasnda bir eksiltme, bir boluk retildii kesin. Bu boluk, en azndan bu iirin poetiksna dahil. Bu iirin kompozisyonunda bir ge. Szck dzleminde deil szdizim dzleminde poetik bir ge. Aklama ifadesine baktmzda, uzunca, bileik bir ifade buluyoruz. nceledike btn iirin aklama ifadesi olduunu greceiz. Dorusu iirin sayfa dzenine baktmzda balk ile balama dizesi arasnda braklm boluun, sz konusu ettiim eksik braklmln mekan olabileceini dndm ki gerekten de balk ile ilk dize arasnda iirin sayfadaki yazl grntsn dengeleyecek kadar bir boluk var. Ama kitaptaki dier iirlere gz attmzda her iirin byle, bir balk ve belirli bir bolukla balatldn gryoruz. Dolaysyla bu boluk eksiltilmi ifade ya da ifadelerin izi deil. iirlerin tmnde sayfa dzenlemesinde dikkate alnm. Dolaysyla iirin szdizimsel, anlamsal ileviyle balantl deil de iirin panosunun estetik dzenlenii yalnzca.

Aklama ifadesi paralara ayrlyor. nk biliyorumdan sonra iki nokta st ste yeni bir aklama belirteci. ki nokta stste, bu ilevinin yan sra durak ilevi de gryor. fadenin ak bu noktada bir sreliine de olsa kesiliyor. Yklemi baa alma, aklamaya dntrme ve ayni zamanda tonlama erisini deitirme; dzyaz anlatmn iirsele evirme ilemi olarak iliyor. Zira aksi takdirde yle demek zorunda kalacakt: nk, sabrn mesafesine suskunun szdn biliyorum. Ayni dizedeki aklama bei 'biliyorum'un nesnesi oluyor. Dilbilgisel olarak nk biliyorumdan sonras hep nesne ievinde. Bylece biliyorum yklemi eksenleiyor. Bu eksenletirme edimi de iirin poetikasna ait. Bu dizede dikkat eken baka bir edim: ses yinelemesi. Bu arada unu belirtmeliyim. Ses yinelemesi, bir olgu olarak, ya da airin edimi olarak, poetikasnn oluturucu gesi olarak grlebilir. Genel olarak poetika, airin iirdeki edimlerden oluan bir btndr. iirdeki edimleri grmeyi srdryorum: sabrn mesafesi. Mesafe iki nokta arasndaki uzaklk olarak tanmlanr. Yani belirli iki mekan aras uzaklktr. Ankara ile Antalya aras mesafe. Yolculuk sresi. ki noktay zaman ve mekan asndan deerlendirebiliriz. Sabrn mesafesi deyiinde sabrn balang noktas ile sabrn biti noktas arasndaki mesafe, zaman asndan da deerlendirilmi oluyor. Bir de bu deyi, hedeflenen bir amac dile getiriyor. Bylece amacn belirlenmesi ile hedef noktas verilmeden ekilen ileye gs germe olarak, cesaret olarak, kahramanlk olarak ya da kutsallk olarak alglanabilecek sabr biimiyle ifade ediliyor. Yani deyiin iinde yine bir eksiltme ortaya kyor anlatm olarak ama buna karlk ayni zamanda anlam bakmndan oaltma edimi gerekleiyor. Dolaysyla bu deyi iirletirilmi oluyor. Tam bunlar yazdm srada televizyondaki konuucu yle diyor: En uzun mesafe elli dakika sryor. Telli'nin kullanm iirsel iken, bu kullanm; yaplan eksiltmelerle, mekanla zaman binitirmesiyle kestirmecidir, zensizdir. Mantkszdr. Zira mesafe, deien bir ey deildir. Mesafeyi, eretilemeyle 'yol' olarak dndmzde belirli bir yol, gitmekle ksalr ancak. Bakaca gitme, yol alma biimimize gre zamanla llebilir. Mesafe, izgisel deil midir, diye soruyorum. ki nokta arasnda en kestirme doru olan 'mesafe'nin 'en' kazanarak mekanlamas eretilemeyle olanakldr. Bu durumda da ancak iki boyutlu olur. Yolun kalnl ne olursa olsun algmzda yol iki boyutludur. Mesafe tek boyutlu iken, eretilemeyle iki boyutlu hale geliyor. Oysa bu iirdeki mesafe boyutlu. Zira 'szmak' fiili, nesnesine -e haliyle, hem de 'iine' anlamyla geer, yani nc boyutu (ykseklii, derinlii olan) ikindir.

sabrn mesafesine szyor susku. Btn bu aklamalardan sonra unu da belirtmeliyim. Sabr, zaten kendiliinden bir susmay ifade etmez mi? Szcn kendisinde var olan bir zellikle belirtme onu aklama deil midir? Demek ki bu ifade 'sabr' szbirimiyle verilecek bilgiden daha fazlasn vermiyor. Szbirim, sanatl bir aklamaya dntrlyor. Dizenin yaplanmasnda tonlama erisi, iiirin mzikalitesi asndan belirli bir yaplanmaya sahip. Elbette szlerin mzie dklmesi durumunda nmzde saysz seslendirme seenei bulunur. Yorumcu kendi znel damgasn seslendirmeye vurabilir. Ancak burada okuru ynlendirici szdizimsel yaplanmalardan sz etmek istiyorum. iirdeki devrik yaplanma, tonlamay etkiliyor. rnein susku sabrn mesafesine szyor tmcesi bamsz bir tmce olsayd, tonlama erisi ilk hecede ykselen bir eriyle balayp son hecede den bir eriyle bitecekti. Oysa dizedeki biimde hem devrik bir tmcecik olmas, hem de noktayla bitmemi olmas, bir devam duygusuyla dizeyi ykselen bir eriyle bitiriyor. Bylece dize ayni zamanda ykselen erilerle snrlanm oluyor. Ve bu yaplanma tm dizelerde uygulanmam olsa da iirin genelinde izleniyor. iirin ritmik yaps ses yinelemeleri ve dier yinelemelerle ve tmceciklerin ve/ya sz beklerinin tonlamalaryla salanyor. Sonraki iki dizedeki tmceciin yapsnda yklemin (deniyor) nesnesi iki para. nce tmceciin znesindeki yaylmaya bakalm: Beklenen frtna, beklenen bora ve ne gelmezse akla Bu bir sralama: frtna, bora ve iks. Bu sralamada ritmik bir yaplandrma var. Ritmik yaplanma tonlamayla, vurgulamalarla, seslendirme biimiyle iddet algsn harekete geirebilir. Ve alglaycy, alarma geirme ile saldr emri arasnda her hangi bir noktaya getirebilir. Szn silah gibi ilemesi, szn gc, szn, alglaycy egemenlii altna almas, szn brnsel (prosodique) niteliiyle ortaya kar. Elbette szn alglanndaki arm ve ilgi odana ya da yasak alana (alglaycnn hassas alanna) dokunma da szn, etkileme gcyle ilintilidir. Bu dizede beklenen yinelemesini, bir de frtnadan balayp frtnann ya da belann, giderek tasarlanabilecek en st snra tandn gryoruz (crescendo). airin aklama edimi, bieminin bir nitelii olarak belirginlemeye balyor. Zira ne gelmezse akla, bir eyin ad verilmeden aklamayla belirsizce iaret ediliyor. En st bela, insan acz iinde brakan ey, ok genel olarak, adlandrlmadan, ak ulu, her znenin zihinseline braklyor.

Deniyor bir tan sabrn, ocuun uslu sevincini de. airin edimlerinden biri de kartlarn birliine ekmedir. 'Beklenen' ile 'akla gelmeyen' birbiriyle zttr, ama bunlar z olarak ayni eye iletir. Ayni edim (ztlkta birlik anlatm) bir sonraki dizede 'ta' ve 'ocuk', 'sabr' ve 'sevin' ile de gerekleir. Ta ve ocuk, airin idealletirdii ben kiisinde bir araya gelir. Bu kii, ta gibi hareketsizdir, bu hareketsizliiyle, susmasyla sabr ta gibidir. Bu hareketsizliiyle ta dardan duyarsz gibi grnebilir. Ama ocuk sevinciyle, bu ta ar duyarllar. Dolaysyla duyarllk ve duyarszlk kartl, i ve d, grnen ve grnmeyen kartlklarn da iererek birleir. Bu ifadede airin izlenimci bir anlatm yolu setii sylenebilir. Zira ok net olmayann, alacakaranlk bir dzlemin arkasndakini anlatr gibidir. Dorudan, ak bir anlatm olmaktan uzaktr. Gerekstc anlatma yakndr. yksel deildir anlatm. ocuun sevincinin, tan sabr yannda ne ii var diye sorabiliriz. Oysa sevince ulamak iin bir yoldur sabr. Bakaca bu ikisi neden ve sonutur. Sinsi tarih, aklevvel felsefe, mark geometri Canna okuyor iirin, yalnzca ak onaryor onu Ben'in sevincini snayanlar, engelleyiciler yukarda doal olaylar ulam (kategorisi) olarak sralanmt. Bu kez onlara kout kltrel kartlar sraland: tarih, felsefe ve geometri. Hem de kiiletirilerek. Tarihin niye sinsi, felsefenin niye aklevvel, geometrinin niye mark olduu sorusu aklmza taklrken, hemen alt dizeye baktmzda poetik bir anlay buluyoruz. air iin, tarih bilgisi, tarihilik iirde ne yapaca belli olmayan biri gibi duruyor. iirde, felsefe bilgilik taslayan biri gibi duruyor. Geometri ise mark biri gibi. Geometri, iirin ll biili yazlmas, iir oluturmada mant ne karmak olarak anlalabilir. Ve mark geometri, airin bu anlaya eletirisidir, denebilir. Ksaca, hibiri iire uygun deil. Her biri iirin iirliini bozuyor. Bunlarn yokettii iiri ak onaryor. iiri ak diriltiyor. Elbette buradaki ak' ikili okumalyz. Hem konu olarak ak, hem de airin, iire ak. Onaryor ve corafyann her yan yara bere iinde Yaznn ruhu mu olurmu diyor mahkeme ktibi Bu aamada, dil ile, iirsel sylem ile oynaytan sz edilebilir. 'Corafya'nn yara bere iinde olmas, yukarda saylanlara ekleniverecek sradan bir deyi deil diye dnyorum, her ne kadar bu sralama iinde birlikte anlmas yznden (tarih-corafya) doal karlanabilse de. Zira bir bedenin gnlk dilde 'fizik' olarak kullanld dikkate alnrsa, corafyann, sralama

erevesinde 'fizik' yerine kullanld sylenebilir. Ho, corafya da iinde barndrd grafi (gographie) ile, yazya, giderek iire, iirin d grnne ok uygun bir kullanmdr. Ancak bu gereke genel trk okuruna yabancdr. Bu yzden savmda direniyorum. Hatta ii arm ve srama oyununa vardrdn ileri sryorum. 'iir', (tarih, felsefe ve geometriye bal olarak) 'corafya', ardndan 'yaz' ve ardndan 'ktip'. Bu iki dizenin iinde szck (arm) oyunu oynanyor. unu da sylemeliyim: bu iirdeki tarih, felsefe ve geometri, iirden bamsz olmad gibi corafya da iirle balantldr, iirin corafyasdr sz konusu olan. Bu iki dizede ne karmam gereken baka bir edim de yine aklama edimi. Ancak bu greli bir aklama. Dikkat edilirse, tarih, felsefe ve geometri sfat tamlamas olarak sunuldu. Yani bir sfat ile birlikte kullanld. Oysa corafya, hem isim tamlamas iinde kullanld hem de betimlemeyle, durumunun aklanmasyla anlatld. Ve aslnda iiri, ak'n canlandrmas, iyiletirmesi ile 'yaznn ruhu', poetik bir sav dile getiriyor. iir, mahkeme yazcs gibi dikteyle, bakalarndan kopyayla yazlmaz. iirin kendi kimlii olmaldr. Bu yzden eskiyor hayat, merhamet yetim kalyor Bir tek susku kalyor, diller de lyor birer birer len her dil yalnzl oluyor bu dnyann Yaamn kiiliksiz, kendi zgrln hissetmeyen, kendi bamszlnn ardnda olmayanlarla eskidii, yprand, yaam olmaktan kp, bir srnmeye dnt dorudur. 'Merhamet' szcne geldiimizde arm oyununun srdn syleyebiliriz. 'Hayat'/merhamet. Hatta merhamet ile yetim szcklerindeki ses yinelemeleri de bu oyuna dahil edilebilir. Mantk erevesinde zgrln, bamszln, kendiliin yetim kalmas gerekirken, 'merhamet' beni artyor. Belki tam da bu noktada Ahmet Telli Merhamet! diyecektir, yukarda iirde geometriyi mant dlamadm m, poetikamn dna atmadm m? O zaman bana, 'merhamet'in bu iir iinde varolmasnn mantn, yani Ahmet Telli zihinselini, bakaca iirin ruhunu aratrmak kalacaktr yine de. iirden 'hayat'a geildiine gre zelden genele sradk. 'Merhamet'i de bu rnee uyarak 'duygu'ya ve/ya 'duyum'a genelletirebiliriz. Bylece kimliksiz iirin iir, yaamn yaam olmaktan kmas, merhameti, duyguyu ya da duyumu yapayalnz brakyor. Bu durumda o, yani air, yani insan neyini yitirmitir? Akln m? 'Merhamet'in yetim kalmas onun yaamn srdrmesi demek olduuna gre. Ksaca 'merhamet' orada sz oyunu olarak kalyor. Ardndan 'merhamet'le aynileen 'susku' kalyor. Ki susku ilk dizede ideal ben'in bir syleme biimiydi, direnme biimiydi. Oysa burada yaamn eskimesi balamnda kullanld. Dolaysyla u yargya varmamz kanlmaz. Ayni ifade iinde yer alan sz bekleri balarn koparp uzayda babo gezmeye balyor.

Balamsz, geliine geziniyorlar. Herhangi bir doruyu temsil eden, baka dorularla ban yitiren anlatmlara dnyor. Nitekim ardndan gelen diller de lyor birer birer/ len her dil yalnzl oluyor bu dnyann anlatm da yle. Bu son dize sanki Telli'nin Son Ubh iirinden kp bu iire dahil olmu gibi. Hatta bu yorum baka dizelere yaylabilir. Bylece yorumlama adna o kadar aba harcadm kimi aklamalarn da bu yaklamla boa gittiini syleyebilirim. Zira Telli iirinde szdizimsel balantlarn hibir anlam kalmyor. Bakaca bu iir iin konuursam, Telli'nin anlatt ile okurun anladnn bulumas, bir iletiime girmeleri olanakl grnmyor bana.

You might also like