VCTOR HUGO'DA SZCN RSELLETRLMES Michael Rifaterre ev: Mustafa Durak

VCTOR HUGO'DA SZCN RSELLETRLMES (*) Michael Rifaterre ev: Mustafa Durak Victor Hugo gibi Szcklerin efendisi saylm birinde szck yaratmmm gc ve eitliliinden yola karak, onun iirini anlamak iin szck incelemesinden balamak zorunludur. Bu yazda, dil tarihi, yazn tarihi, istatistik ve dilbilimden alnm tekniklerden yararlanan iirsel biem incelemelerini irdelemek, bu arada zellikle anahtar szck ve biemsel alan kavramlarn eletirmek, bunlarn yansra da szcklerin hazrlannda (S. R. Levin ve Jean Cohen'in yaptlarndakinden ayr) bir yapsalc aklama nermek istiyorum. Szcn iirsellii ikin deil, balamsaldr. Bu yzden szcn dil dzeyinde gcl bir iirsellii, sz iinde, metinde de gerek rol sz konusudur. iirsel szck yerine iirselletirmeden sz aabiliriz. iirselletirme, belirli bir balamda, bir szcn okur dikkatine yalnzca iirselliiyle deil de yazarn iirinin znitelii olarak da sunulma srecidir. Szcklerden yazarn ruhsal eilimlerine gitmek yani szlksel olgular zihinsel tiplere bal olarak sralamak yazar zerine bilgi verir ama metin zerine vermez. Szel takna bilmek yararldr, ancak biemsel kullanm aydnlatmaz. Daha dorusu, bir biemin oluumunu aklar, ama bizim derdimiz, iirsel olguyu oluturan bitmi, deimez biimi iinde metindir. iirsellestirme szc, oluum dncesini ierir. Ne var ki airin beynindeki bir imgenin olgunlamas sz konusu deildir. Sz konusu olan, metnin her okunuunda szckler arasnda "kurulan (sesbilgisel, biimbilimsel, sozdizimsel, anlambilimsel vb) ilikilerdir. Ve bileimler (combinaison) sonucu baz szcklere apayr bir rol verilmesidir. Dilin genel durumuyla iirin zel dilini (idiolecte) karlatran tarihsel yntem doyurucu deildir, Zira bu dil durumunu yeniden kurmak neredeyse olanakszdr. Diyelim ki Hugo'da yabanl (= fauve) szcnn anlam ok zengin. Bunun gerekten zniteliksel bir olgu olup olmadna; szcn skl yznden (genel bir evrim olup olmadna deil de) daha abuk ayrdna varlp varlmadna, daha kolay gzlenip gzlenmediine; ve bu znitteligin anlamsal m ruhbilimsel mi olduuna bakmak gerekir. iirin yazld dnemin dilini yeniden kurmak olanakl olsa bile, bu yaklan, yaznsal olayn doasn bilmez, bir iirin kendine yetebilme zelliini tanmaz. Alglandna oranla dilin durumu ne olursa alsm biemsel dizgesi etkili olmal, yani okurun algsna sunulmaldr. stelik iir, dil durumuna gre, estetie gre, okuyucunun zihinsel durumuna gre ayr biimlerde okunur. Onu, ilk okurlar zerinde

oluturduu etkilerle, yazarnn niyeti ve gryle snrlamaya almak onu sakatlamak demektir. Yabanl szc, dardan gnderimlere gerek kalmadan, iirin kendi erevesi iinde, balamda arpc olmaldr. Ve aslnda Hugo'da bu sfatn kullanm bize her zaman zniteliksel grnmtr. Zaten dilin bu anlamlar benimsemesi, bu yenilikleri her trl tekillikten, soyar. Demek ki yabanla deerini veren biemsel dizge tmden metinde bulunmakta ve kullanma, zevk deiimlerine ve anmalara, kar korunmaktadr. Hugo'ya splendid (=l l) szcnn kkensel anlamn bulduu iin hayranlk duyulur, ve u dizedeki szcn iiri ve ilksellii dil durumuyla karlatrlarak, bu, kantlanmaya allr: Ey lm! Gz kamatrc vakit! Ey lm klar! Sfatn iiri, normdan sapmayla olumaz. Yalnzca balamda bulur deerini. Burada k terimleri karlkl olarak birbirlerini glendirir ve burada onlardan her biri lm terimlerinin artrd lmle ilgili imgelerin karanlk terimleri belletmesi olgusunu ne getirir. Ama balamdaki kartlklarn zmlenmesi iirsel olaylar bulmay ve aklamay salasa bile bunlarn airin bieminin z nitelikleri olup olmadn belirleyemez. Yalnzca Hugo'nun szel zenginliinin Ronsard'nkinden nerede ayrldn bize syleyemediinden deil, mutlak izelgelerin apaklnn bile byle bir nitelendirmeye yetmediinden. Byle bir szcksel olgular listesi dzyazya da iire de uygulanabilir. Bu yzden yle bir tanmla karlaabilirsiniz: canszn kiiletirilmesi, soyutun kullanm, sralamalar, teknik terimler... ok geni anlaml, anlatm olarak uyumlu sfat ve zarflar. Doru, sklklar kararak anahtar szckleri istatitistik olarak elde edebiliriz. Ne yazk ki zniteliksel olarak karlm sklk normal skla oranla sapma olarak betimlendiinde dil durumunun greceli bilinmezine gelinmi olunur. Ama metinlerle snrl kalrsak, liste(miz) belirli bir szcn tm anlamlarn kuatr. Byle olunca kullanmlarn karlatrlabilirlii devreden kar. Balam iinde baz kullanmlar okuyucunun dikkatine taklmak iin yeterince ayrlatrlmtr. Ayrmsanmayanlarnsa hi bir iirsel rol yoktur. Bunlarn ayrlmas yapay bir sklk ortaya karr. Normalde okuyucunun duyarl olmad bir sklk. Aslnda bununla nemsiz bir szcn nemliletirilmesi tehlikesi gze alnmtr. Ayrklatrlm szckler dizisi bizi hibir yere gtrmez. Dil, bir dizge olduundan, onun bileenlerinin ilevlerini anlayabilmek iin bu dizgeden yola kmak gerekir. Szcn ait olduu yapy belirlemek tek kar yoldur. Hugo'nun bakalaryla paylat szckleri deil de onun szcklerinin biimlendirdii ve i dzenlenileriyle onu tm br dizgelerden ayrd dizgeleri inceleyen yntem yetkindir.

Her yap ilikiler dizgesidir ve deimezdir. Byle dzenlenmi gelerin deiimleri nemli deildir: ayni yapnn deikelerini oluturarak eitli modeller kendi aralarnda deiebilir. Geometride olduu gibi, deimez, gerekte gzlenebilir deildir: bir yap yalnzca deikenleriyle alglanr. Yap oluturucular, benzeik i ilikiler, benze biimlerden yola karak, soyutlamayla elde edilir. Her dilsel iletide, bir yapya grnr biimi veren malzeme szcksel malzemedir. iir zelinde bu, biemsel bir yapnn nceden deerlendirdii szcktr. Bu szcklerin kullanmlarndaki deimezleri ve sonucu oluturan zniteliksel yaplar belirlemek olasdr. Gerekten de birbirinden iyice ayr imgeler arasnda gidip gelen okur yine de bu eitliliin altnda belirli bir benzerlik olduunu duyumsar. Okurun bu durumu tanmlamak iin seecei szck ne olursa olsun, o yararlanlm dilbilgisel deimezi tanmlamakta, imgeler ve brnsel deikeler ne olursa olsun lnn ayrdrna varmaktadr. eytann Sonunda Lucifer'in d, adan aa, inceden inceye uzatlm d. Gklerden kovulmu eski melein gklerin n bir trl unutamay. Kindeki yabanl hrs, zerinde senin Sen ki bir zamanlar tepeden bakan byk melektin Ve bir buyrukla yeryznde, ller lkesinin dibindesin Sen byk karanlklar kafesindeki esir Sen, lgn kartal glgenin, Bir sonsuzdan baka bir sonsuza dm srgn, Doruktan uuruma ve kendi ruhuna gklerden Aydnlanm, aydnlanm ama yanm kendi aleviyle derin mi derin Ll gklerin kara pimanlnca kemirilen sen Kmltsz bakyla gnee kan sen Hangi hakla srgn edildiini sorar gibisin, Kendinden baka tepe yok ne de snak artk Hayalinden hi gitmiyor, dilein sonsuzluk, yalnz sonsuzluk (1). Et Nox facta est'in dekoru, devinisi, duygular, simgecilii, tm z vardr bu parada. Bu iir, eytann Sonundan yirmi yl sonra yazlmtr. Burada sz konusu olan eytan deil, Hugo'nun ta kendisidir. Lnetli, uuruma deil, dnyaya atlmtr; kin, intikamc bir Tanrnn kin'i deil, batankarc bir yazar iin kenterliin duyduu kindir. Yazar, sylencesinin tresini ters evirmitir. Ton ve tr de deimitir: fiziktesi destandan talamaya geilmitir. Tek deimeyen szcklerin iiridir: etkiler aynidir, uyandrd imge ve duygular zdetir.

Biemsel zm, Hugo'sal szckler gibi geleneksel bir dizi szck karma yerine yabanl hrs gibi (yabanl, kafes vb balamlarnda hrs, karanlk vb zayf olasl ve artk-bilgi yokluu okura iletinin zgleniini yani biim zerine younlam bir dikkat kazandrr dilin iirsel ilevini tanmlayan iletiim eylemi buraya ynelir) gzel kartlklarn anlatmsalln ve iirin birliini, kartlklar zincirini hesaba katacaktr. Bu zincirin halkalarndan her biri, bir sonrakinin balamn oluturur. Ama bu zm, ar ve yaln iiri zniteliksel iirden ayrmaz. Tek yetkin olan bize metnin dikte ettirdii karlatrmal yntemdir. Btn bu biem olgularnn genel etkisinin nedenine geldiimizde her ey aydnlanyor: iki kart ierikli iir arasndaki biimsel bir benzerliin bize verdii duygu. Bu benzerlik eanlamllar ya da bir metinden brne edeerliler dizisine yapktr. ki metindeki dikkatli bir cana kyc (burada kin'in hrs, eytann Sonundaysa yinelenmi tanrsal ktlk, gnelerin kertelemeli sndrl) bir tutukevi, kademeli bir d demek olan karanlklar (burada 'bir sonsuzdan baka bir sonsuza', eytann Sonunda 'byyen glgede zirveden zirveye') vb , br yandan bu edeerlilikler ierikle deil ilikilerle ilgili szce ile ilintilidir. Zira anlam asndan iyiliin bakaldrs, ktln bakaldrsna tmden zttr ve Yehova'nn, kkln altn izen Pygme ve Myrmidon gibi zavall cana kyclarla yer deitirmesinden daha kktenci bir deitirim dnlemez. Ancak bu deerlerin alt st edilii cana kyan, ldrlen; kovulan, kovan ilikilerini hi deitirmez. Demek ki anlam deikelerinden bamsz sabit nitelikler karsndayz. Metinlerin koutluu anlamsal benzerliklere deil, ilikisel benzerliklere baldr. ki iirin birle(tir)enleri benzetir ve ayni biimli (isomorphe) dizgeler olutururlar. Ayni yapnn iki ayr deikesiyle kar karyayz. lk bakta benzerliklerin yalnzca ilikisel olmad, temel ilikinin -iki zt g arasnda (yerini kimsenin alamayaca kovucu, uslanmaz kovulan), dengeyle abartl klnm kurban ve ldrc- ierik olgusu olan, melein d rgesine bal olduu grlyor. Ama dm melein bulunmad deikeler kolayca bulgulanacaktr. yleyse bu imge deimezin alglanl iin zorunlu deildir. Bir ok deike ailesi kar ortaya: kovulann roln insan zekas stlenir; karanlk uurumla gsterilen srgn, bazen sonsuzluun gizemini bazen yaln ve ar bilinmeyeni, bazen insanl zincire vuran ktl simgeler; yitik cennetin aran Tanr ya da gerek ya da arlk- sonsuzluk camnda bir k bekleyen bakn sabitliiyle ya da bir zindan-gkyznn kubbesine dein bir uula ortaya kar (uan varlk bir-araya-girici ya da glge ruhunu karanlklarn tavanna arpan insann ta kendisidir). Baka bir ailede kovulan Bir

mezarn nnde karlanmam, kabul edilmemi / ... Bir ocuundan yetim kalm babayla sunulmu (yani dar atlm, l ocuun yannda sonsuzluu oluturacak olan cennetten uzak yaama srgn; ve yitik yolun yeniden bulunmas iin aba, zlem mezar zerine bir hac (ziyaret) biimini alyor. Arzu edilen varlk doa st bir eli deikesi altnda da sunuluyor Tl ardnda gizlenmi olana. Olanaksz hac dzgs srekli, siyasal srgn dzgsyle glendirilmitir). Bu arpc deike Glge Azn Sylediinde ruhun ten deitirmesi zerine byk gelimeyi yaplayandr: sulular burada kovulmu eylere tutsak edilmi olarak sunulmutur. eytann Sonundaki gibi kovma, varlklarn en aa basamana dtr. Bir szcn yineleniiyle derinlii anlatan abartmay da yeniden buluruz: Uurumun uurumda eridii bu ukur. artc deike. Zira biimi, ieriin gerekleri dorultusunda ve kar olarak benimsetiyor kendini. iirde nceden varolan bir yap olmakszn, ne ruhun ak, bakasna geii (metempsychose) kavram, ne de varlklarn merdiveni (kertelenmesi) simgesi bu dekoru artramazd. Ne uurum, lamdr evrensel ktln Cezalandrlmlarn gnah, her noktasndan gkyznn Gelip buraya dklr... Ve uurum imgesinin tm derinlii (Ayni uurum... Alr gece kuunda ve de sinek kuunda) dlayan bir gereklik betimlemesine stn gelmesi olgusuyla balam iinde yapnn basks daha belirgin biimde gsterilmitir. Zaten bu yapnn br bileenlerinin betimsel tm geree-yaknlkla alay ettii tek durum deildir. Karanlklarn tutukevinin u deikesine bakn: iekler ad verilen u karanlk zindanlar; ve akllar cansz olduklarna ve kkln eskil biimi olduklarna gre iki kez olanakszlaan) u sabit bak deikesine bakn: Ruhlarn kuyulu zindanlar olan derin akllarda. /Ah! Ne sabit ak gzler! Karlatrmac yntemim, deimezi deikenlerden ayrdetmemizi salamann yansra bizi baka bir ayrma da zorlamaktadr. Bir melein d deikelerinin iirsel yapyla ilgisi olmayan ve yalnzca sahneleme, dekor, durum, imge, eretileme ya da simgeye araclk eden nesne ya da kiinin az ok belirgin bir armn gereklerine yant veren betimsel sabitler sunduunu hatrlayalm. Elbette bir yap sz konusudur ama bu dilin yapsdr ve onun i dzenlenii, gsteren ve gsterilen arasndaki normal ilikilerle ve gsterenler arasndaki szel armlarla belirir. rnein kap gsterileni karlkl ilikilerini gereklikten alan ve normal olarak yalnzca alp kapanmak iin yaplm bir kapnn her blmnn ilevlerini ve dalmn gznnde

bulundurarak kullandmz kap, tokmak, kilit vb gsterenlerine denk der; yap ortak noktalar bir kapnn salayabilecei klieleri sarmalamaktadr. Ben bu doal yaplar dzg terimiyle belirteceim. Metinlere dnelim. Karlatrmalar sonucu yakaladm deimez dizge, aradmz zniteliktir. Betimsel ayrnt ve sslerin tersine bu deimezlik metnin donanmn saladna gre, iinde yer ald iir tipinin zniteliidir. Yap ne denli parasal olursa olsun yazarn dnyasn dzenleyen, kurallar olan bir iirsel dilbilgisi gibi alr. Biimlerin deikenliinde bulgulanan bu kurallar, okur, airin kiiliinden ve niyetlerinden oluan imgede akla yatknlatrr. Yap nasl szckleir? Betimlenen yapnn incelenmesi bize bunu gsterecektir. Srgn birine benzeyen yap, zorunlu bir uzaklama anlatan szceden oluur. Bu szceyi, k noktasna, ilk noktaya dnme arzusunu anlatan szce dengeler. Bu iki kutup arasnda ar bir gerginlik, yapy gerekletiren szckler zerinde abartma etkisi olan bir gerginlik vardr. Bunlarn doal anlatmsallklarna ve balamda ne gelmi anlatmsallna ilk noktay, eskil durumu zleme duygusall, ayrlla gelen kavga elik eder. Gz eriilmez meyvalarda olan Tantale, ardna bakan Orphe ve cennet bahesine geri dn [mek isteyen, dnerken akla gel]en Adem ve Havva'nn durumu byledir. Etkilerin bu younlatrlmas btn szcklerde ayni olmaz. Bunlar iki dzleme yaylr (burada yeni bir olas ztlk boyutu vardr): 1-Yalnzca gerekleme dzgsne ait olan szckler: Hugo'nun Her Lir V, 36snda dzg, melein dnn artrd betimsel, anlatmsal ve lirik basmakalplar btndr. Dme, uzam gerektirir. Melek, yceyi arzular, kartaln kayna budur. Ama dme ayni zamanda bir dzensizliktir. Bu yzden kartal dizginsizdir, lgndr. Lucifer, aydnlanm, onun i bunalm da yanm aklar vb. rnein dey boyut, tm badnmesi ve boluk dramatiinin szcesini iine alr (airin ruhsal yapsna uygun olan bu dzg iirsel yapya denk dmez) ve alak yksek kartl byklk ve alaklk ahlaki yan anlamlarn getirir. Ancak bu iirselletirme znitelikli deildir, zira yalnzca imge aracna baldr; byle olunca yapland asl madde (asl metin) dzeyindedir. (asl ve ara, .A.Richards'n eretileme kuramndan alnmtr. Max Black bunu deitirmi ve aklk getirmitir. Benim dzgm, Black'in armsal ortak noktalar dizgesinin genelletirilmiidir). 2.Yapya denk den dzgnn szckleri: Bunlardan her biri dzgnn yaps ile iirsel yap arasndaki iliki noktasdr. Bu, Bir melein d dzgsnn durumudur. Bir melein dndeki geleneksel yap, Milton'dan bu yana ayni ilintileri sunmaktadr. Sabit gz, bir sonsuzluktan baka bir sonsuzlua,

karanlklarn kocaman kafesi bu tr szcklerdir. Birletirilmeyi bekleyenin ayrlmas rgesi ve dzgnn st ste getirilmesi oluntusal (episodique) veriyi, basit heyecanlar ykn aar. Meleksel skntdan (servenler) olduka uzak bir seyirciden baka bir ey olmayan okuyucu, orada yaamn kendisine benimsettii sevmeden yoksunluklarn ve kendi yaslarnn simgesini bulacaktr. iirselletirme etmeni buradadr. Gstergeler birden fazla dzlemde bir araya getirilmi, bunlarn kesiti daha gl olarak drtlenmitir. Sonu olarak daha derin bir izlenim brakrlar. Bunun kant da bizzat airin tepkisidir: iirselletirilmi szckler onun szel taknaklarn cezbeder. Bylece hrsla saldrma ve kafes szckleri, yabanl ve kocaman szcklerini mknats gibi eker. Aslnda (uurum ve srgnle) i karartc grntlere yol aar. Ortaya kan btnlkler (complexe), ilikileri ve yapsal kutuplar ifade eden ve kavram daha buyurgan klan szckleri ne getirdikleri iin, iirsel etkiyi glendirir. liki genellikle gerein sunumu ile iirsel yapnn gereklilikleri arasnda bir atmadr. Bir ok etksisi ya da sadece hi bir ayrk (isol) biemin yapamayaca biimde okurun dikkatinin denetimini salayan zme gl buradan gelir. Okurun hangi maddi olmazlklarda akln iinde d, derinlikve yaam kabul etmek iin kendi imgesel sunumunu ayarlamak zorunda kaldn grdk. Buradan u kar: Glgenin aznn ahlaksal tablosu doa stne oturtulmutur ve ayrntnn gerekilii grsel bir gerekstcl haber verir. Hugo, benzelik ilkesine gre evreni kolaylkla yeniden dzenler. Bu kolaylk, yaplarn oalmasna uygun ortam hazrlar. Bu onun bieminin ne kadar nedenli, zniteliklerinin ne kadar temelli olduunu aklar. En dalgn okur ikinci szcn birinci szc devre d brakt ikili beklerin ayrmna varr (rnein Gryorduk karanlklarn enesinin alp kapandn). Genellikle git-gel (met-cezir) gibi zt ynl eylemler sz konusudur. Bu almak (alternatif) eylemli yapnn pek ok deikesi vardr. En belirgini de 'gitmek ve gelmek'tir. Bu, Hugo'nun gizemli bir yaamn bulgulanm, genellikle de kayg verici varln ya da yalnzca, genel yer ekimin u canlc (animiste) sunumunda olduu gibi, Doann barnda doa tesini telkin etmek istediinde yeledii biimdir: Gece, glgede inen, yryen mealelerin, u gizemli ve karanlk gidi gelii, Kukusuz bu zel durum airin felsefesiyle ilikilidir: bakalar her eyin kan kt buldular. Hugo iin her ey, aynen her canl varln hatadan cezalandrmaya, cezadan kurtulua gidii gibi gider gelir. Bu, rastlamn felsefi uzants olmayan deikelerin douunu, kart anlamlarla ykl fiillere bulaan

iirsellii kolaylatrmtr. Bu bulama tmcenin yalnzca szel armlarla serimlendii, yapnn tmden dzgye baland durumlarda daha aktr. rnein u uykusuzluk yazm: Zaman grnyor, glgelerden geen biri gibi girerek, karak ya da u rnekte olduu gibi: Ularnda gkyzn tutan u korkun bocurgatlar /Dndklerinde, ieri girdiklerinde, ktklarnda burada ne bocurgat gerei ne de gk ekseninin uzlamsal sunumlar almamay dorulamaz. Gerek, szcklere uydurulmutur, szckler geree deil: R. Jakobson, dilin gnderimsel (rfrentiel) ilevinin zayflamasnn iiri belirlediini gstermitir. Bu zayflamann nemli bir gerekesi vardr: iirsel yap, iirlemi szc gnlk dilde sahibolduu yan anlamlardan, daha da iyisi eer varsa, yaznsal dildeki yan anlamlardan soyabilir. rnein mekik szc teknik oluu yznden iirde hemen dikkat ekiyor, bu ona etkin biemsel bir rol edindiriyor: bu bir gereklik etmenidir; Ronsard'dan bu yana bu szck dokumac anlamna gelen szcn betimsel dzgsne baldr. Dokumac, ekip biicinin kentteki karldr (sanat ve kyl, namuslu iinin lkselletirilmi imgesinin iki yzdr). Bu rol, Hugo'da da kantlanmtr: Sacer Esto iirinde mahallenin mekikleri kan boyal imparatorluun ll kuman dokumaktadr. (Szck zorba ve klelikteki emeki imgesini artrmaktadr). Baka bir yaznsal gelenek, Yaratcy, kutsal dokumac, yarat da bez yapan ve mekiki Tanrnn yerinel bir simgesi dzeyine ykseltir. Journet ve Robert, lgn mekik /Gecenin dokumacsnn, talihin ittii dizelerini aklamak iin bu yorumu yelerler. Onlara gre temel imge karanlk bezler dokumacs Tanr imgesidir. Ama bu, burada deil de onlarn destek aldklar metinlerde byledir. Burada bence imgenin (imge ylesine gl ki dokumacy ortaya karmtr) merkezinde bulunan mekiktir: szck gidi-geliin yapsyla iirsellemitir: bu baka arml balamdan eklip alnrsa, iki alnl bir yaratmn (Hugo'nun dedii gibi bu yaratmda her gerein iki yn, eimi vardr) evrensel ok deerlilii ne gelir: Ktlk dediimiz belki de iyiliktir Sknt, ehvet, gl ve acl bart Git gel olay, hakl ve haksz, iyi Kt, beyaz ve siyah, elmas ve kmr, Doru, yanl, ll kuma ve paavra, demir halka, ayla Gndz ve gece, yaam ve lm, evet, hayr; lgn mekik Gecenin dokumacsnn, talihin ittii!

kili deikeler kartlkla mekikin birliini ne getiriyor: szck bir dizi yapsal koutluu evreleyerek bunlar zetliyor ve artrd imge, soyut arl iinde bizzat yapy simgeliyor gibi oluyor. Yapnn etkisi onu baka balamsal etmene tayor. Bu durum iirsel gelenei olmayan szcklerle yapldnda daha bir aklkla grlyor. Kuyucu rneinde olduu gibi. Bu szcn anlam ve kundura onarcs ya da kt gibi terimlerle onu yaknlatran biimi onu en alak gnll iirsizlie (dzyazya, yavanla) tutsak ediyor sanki. mdi, Hugo imgeleminin yaplarndan biri, yani fiziktesel aratrmann yaps, deimez olarak sonsuza alan bir geiti dey dorultuda aratran bir bilgi kahramannn hareketine sahiptir. Btnleyici deimezleri sunan deikeler arasnda geit-aratrc (deniz uurumu-dalg; yeralt dev vb), kuyu, Iklar ve Glgeler kitabndan bu yana nemli bir rol oynar. iirsel yap ve kuyu dzgsnn rastlamyla szcn birden yceltilmesi buradan gelir: Sonsuz kaplar aan byk beyinler Gkte oyuklar aan dev kuyucular Dncler, bulucular... Kuyunun sk simgletirilmesi yznden Gk, aydnlk bir kuyudur; mezar (kap)kara bir kuyu - srekli deerliletirildii sanlabilecektir ve ruhzmsel eletiri de airin komplekslerinde bu deerliletirmeye gzel nedenler bulacaktr. Ama szcn iirsel deerini yitirmesi iin yapnn yitmesi yeter gene de. Aratrc - kuyucu, oyucu ya da kuyunun yaman bakcs- deimezini kaldrrsanz, kuyunun, sonsuzluk simgesi deil de snr, bayalk simgesi, yerdeki oyuktan baka bir ey olmadn grrsnz: Tnel /Ve Bilgelik taslayan ile taslamacln yld /Grkemli, eskil karalamalar kuyusu. Btn bunlar iirsellii aklamak gibi geliyor bana. Ona gre bir szck bir kez deerini edindikten sonra bu deerin yanksn btn yaptta korur; iirsel etkililii alann, yani eitli balamlardan ald deerler btnnn varlna baldr: Her an ve tek tek kullanmlarndan her birinde bu deerler btnne gndermede bulunur (P. Guiraud; Le champs stylistique du Gouffre de Baudelaire -Baudelaire'de Uurumun biemsel alan-; Orbis Litterarum, Supplem 2, 1958). Bu, savunulmayacak bir grtr. Szck yapya mutlak olarak baldr: yaps deien scn deeri de deiir. Onu bozulmalardan koruyan yapdr. Buna karlk szcn bir yapyla iirsellemesinin sonularndan biri onun salt szel dizgeleri ortaya kartmaya yetmesidir. Yani gzlenir bir gereklie -bu gnderimsel ilevin kaldrlmasnn ikinci ilevidir ve szcklerin kullanmdaki anlamna iletmeyen eretilemeli ya da baka szcelere. Byle

olunca szcklerin balamda gereklemi iirsel karanln seyrek rneklerini iirsellemenin ar etkisine balayabiliriz. lm mavidir gibi bir tmce elli yl ncesi iin bile artc bir ataklktadr: bu, lm konusunda benimsenmi dncelere ve dilsel anlatma balanarak anlalamaz. Ama bu geit, yukarda gz kamatrc, l l (splendide) szc konusunda kant olarak ileri srlm Cadaver iirinin bir parasdr: imdi onu yapsalc adan okursak biem olgularndan her biri tek bir yapnn bir deikesi olarak grnecektir. Bu yap, lm dncesi ile yeni yaam dncesi, tedeki mutluluk dncesi arasnda bir edeerlilik kurmaktadr. Bu deikeler (aslnda parlamak'n e anlamls) k dzgsnden yararlanr. Yap bir denklikle zetlenebilir: son = balang. Hugo'sal fiziktesi balamna szc yerletirerek lm deerliletiren bu denklemdir. Maviyi iirselletiren k deikelerinin e anlaml ylmdr. Ik, maviyi yeni yaamn simgesi, afan, doan n imgesi olarak anlamamz salar. Geitin karanl, kout deikeler dizisinin devamn grmeye, yani bilinen bir yapnn baka bir deikesini grmeye iter. Szel alkanlklarmz, dil; bu son imgeyi zmeye yetmiyor. Balam iindeki kurallar, bir modeli bulmamz gerekiyor nce. iir kendisine ait bir dzg iinde yazlm deildir yalnzca. Bu dzgnn anahtar metnin iinde sakldr. Daha sonraki daha atak airlerde, iir giderek dille uyumazln arttracak, zerk bir dizge biimlendirmeye, kendi szel keyfiliini yaratmaya ynelecektir. O zaman okuma, yinelenmi bir klg, bir balang isteyecektir. ada simgeciliin snrndayz biz. Benim tanmladm yaplar geleneksel eletirinin ortaya koyduu izlek ve rgelerle ayni etiketleri tayor. Ancak nemli bir ayrm var: bu izleksel eletiriler dzgleri karlatrr. Ben ilikileri karlatryorum: incelenen izlekler (rnein Doann insanlatrlmas) bir ok yapda deike grevi yapabilir; bunlarn deerleri kendi ikin gcllklerine deil de bu yaplara baldr.

*Bu yaz, Michael Riffaterre; Essais de Stylistique Structurale; Paris; Flammarion, 1971 gnderimli yapttan, ksaltlarak evlrilmitir. (1)Aslnda bu iir, 12 heceli (alexandrin) ve /aa/bb/cc/dd/ee/ff/ uyak dzeninde yazldr.