Mallarm; Zar Atm iirinin franszcasndan alnt

R DL
Mustafa Durak

R DL Mustafa Durak

iir dilinin snrlarn belirlemeden nce, genel olarak dilin snrlar zerinde durmak yerinde olur. "Dil" szc trkede, ayr kavram olarak kullanlmaktadr. lki bedensel uzuv, ikincisi insanlarn iletiim iin kullandklar boumlanabilir ses dizgesi (trke, japonca, ince vd), ncs de belirli bir alana zg gstergeler btn, zgl dil (sinema dili, ieklerin dili, iaretlerin dili, iir dili vd). Her dilde bu kavramlar, szcklendirme aamasnda eitlendirmeler gsterir. Trke kavram iin tek szck kullanrken franszca ve ingilizce iki szck kullanrlar, ama bunlar da kendi aralarnda akm sunmaz: franszca birinci ve ikinci kavram iin "langue", ncs iinse "langage"; ingilizce birincisi iin "tongue", ikinci ve ncs iin "language" szcn kullanmaktadr. letiimsel, boumlu dilin snrlar o dili konuan bireylerin o dil-de yaptklar retimle orantldr. Ve dil, onu konuan bireyler btnnn zihinsel, ekinsel dzeyini yanstr. Bu iletiimsel, boumlu (1) dillerden birinin tanmlanabilmesi iin bu dile tarihsel ve zamanda yaklaml incelemeler zorunludur. Evet, yukarda genel olarak dili, ilevi ve yaps asndan birer nitelikle tanmladk ama, diller iinde bir kesit saylabilecek bir dili, rnein trkeyi tanmlamak iin bu iki ynl inceleme gereklidir. Zamanda yaklam, iinde bulunduumuz ve trkenin her trlsn konuan topluluk ve bireyleri, ve aslnda bunlarn dilcelerinin (bir dili konuan her bireyin o dile ait bilgi ve yetisi, rnein X'in trkesi, sizin trkeniz, benim trkem) btnn kapsayacaktr. Tarihsel yaklam da benzer genilikte, bu dilin kullanlmaya balad gnden itibaren gnmze dein geirdii deiiklikleri, dnmleri, eitlenmeleri kapsayacaktr. Ve btn bu alan genilii yannda brnsel, sesbilgisel, sesbilimsel, szdizimsel, anlambilimsel, edimbilimsel ve dilbilgisel (grammatical) (2) olarak, hem de birok tartmalarla ve titizlikle incelenmesinden sonra yine de kabaca bir tanma varlabilecektir. Bir iletiimsel, boumlu dildeki bu geni a iir dili iin de sz konusudur. Genel olarak insanlk tarihinde bir iirin ortaya kt ilk andan itibaren gnmze dein her ulustan airin iir dili, tanm iinde ifadesini bulmak zorundadr. Demek ki, genel iir dili yan sra fransz iirinin dili; Necip Fazl'n iirinin dili, Nazm Hikmet'in iirinin dili vd de sz konusudur. Hatta tek bir

iirin dilinden sz edilebilir. Baka bir sorunsal, iir dilinin; iletiimsel, boumlu diye tanmlamaya altmz dil ile ilikisinde bulunmaktadr. iir dili de ses dizgesine dayal bir dil olduundan "dil"in bir paras durumundadr. Genel olarak sralanabilecek "dil" zellikleri onun iin de geerli olacaktr. Ayrm, "dil" iinde yer alan eitlenmeler arasndaki ilikide ortaya kacaktr. zgl nitelikler belirleyecektir bu ayrm. gnlk dil, yazn dili, bilim dili, iir dili vb birbirlerine gre tanmlanacaktr. Prague Okulu ve onun yolundaki almalar, yaznsal niteliklerin bulgulanmas, yaznsalln tanmlanmas iin incelemeler yaptlar. Bu konuda benim savm u: yaznsallk ya da iirsellik tek bana saptanamaz. Bunlar greli kavramlardr. Alanlar aras grelilik tad gibi yazarlar aras da (iki airin birbirine gre iirsellii farkl olabilir) grelilik tamaktadr. Mutlaka bir baka syleme gre ele alnmaldr. Eer bugn bir iir metnini br metinlerden ayrabiliyorsak bu, bizim, bireysel olarak bugne dein karlatmz birok sylemi beynimizde sralayp snflandrmamzdan ve iirsel metne, brlerine gre ayr bir yer, ayr bir deer vermemizden, kendiliinden bir karlatrma yapm olmamzdan kaynaklanmaktadr. Bu, klgsal (pratie ait) bir durumdur. Klg ile kuramn atba gitmediini biliyoruz. Bu konuda klg (pratik) kuramn nndedir. nsan, tm duyduklarn, algladklarn adlandramaz hemen. Adlandrma ve kuramsallatrma ilemleri gereksinimle ortaya kar. Herhangi bir iir dilinin tanmlanabilmesi iin eitli dzlemlerde, birbirini kesen boyutlar bulunmaktadr. I- Genel Dzlem: a) Dizimsel boyut: Bir airin, kendi iirlerine gre, ada airlere gre kendi ve adalarnn br dil kmelerini kullanmlarna gre ele alnaca boyut. b) Dizisel boyut: Bir airin kendisinden ncekilere gre ele alnd boyut. II- zel Dzlem: a) Dizimsel boyut: iirin sayfa dzeni, dizelerin biimi, szck dizimi ve brnsel dzeyde (szl anlatmda) ele alnmas ya da bunun yazya bir lde yansmas olan noktalama imlerinin incelenmesi. b) Dizisel boyut: Uyak dzeni, szcklerin armsal evreni, anlam, edim ve sanatsal edim evreni. Bu yaz snrlar iinde zel dzlemle ilgili baz noktalar zerinde duracam. Sayfa Dzeni (Dzenleme): Sayfa dzeni kavram, dorudan iir morfolojisi ile ilgilidir. Dzenli (genelde allm ll uyakl) iir, dank yerletirilmi iir (Mallarm'nin Zar

Atm adl iiri zirve rnektir. -Bak: Julia Kristeva; La Rvolution du langage Potique ve Michel Murat; Le Coup de Ds de Mallarm; Un recommencement de la posie; Belin; 2005), dzyaz iir. Gstergebilim almalar aratrmaclarn dikkatlerini, bir kitab elimize aldmzda bizde yol aaca ilk etkilenmeleri ya da tersinden yaklarsak bizim ona ilk bakmzdaki anlamlandrmay da inceleme konusu snrlarna sokmutur. Mehmet Rifat, Roman Kurgusu ve Yapsal zmleme adl kitabnda Michel Butor'un Deiim adl romann incelerken (3) bask dzenine ayr bir yer verir ve bunu yle aklar: "Bask dzeni, ilk yaklamda bir yzeysellik gibi gelir ama, anlam ve bilim oulluunca, ksaca 'retimsellie' alan ilk yol bu bask dzeninden geer"(4). Zira "ok boyutlu bir nesnedir yapt" (5). Mehmety Rifat, bu romann ilk basksna da bakarak, romanda bo braklm sayfa ve blmlerin anlamlandrlmasna ynelir. Deiim adl romann "balad yerde biten bir deniz yolculuu" olduunu belirten ve bunu deiik dzlemlerde kantlayan yazar, beyazlklar konusunu yle balar: "ki ayr baskda gzlemlediimiz bu balang ve biti beyazlnn bir rastlantya dayanmad kesin artk. Anabirim(roman) ikibeyazlk arasnda yer alr: Betik beyazlkla alr, beyazlkla kapanr. Biimsel adan betiin balangc sonu, sonu ise balangc olur" (6). Bir romanda yaplan bu gzlem ve deerlendirmenin iirlerde de yaplmas gerekir. stelik iirde sayfalarn ok az bir blmn kullanma ska rastlanan bir olgudur. Ancak, bu noktada yazarn sayfa dzenlemesini bilinle, bir anlam retme kaygsyla yapp yapmadnn aratrlmas nemlidir. Ne yazk ki birok rnek iin byle bir bilinten sz etmek gtr. in iine yaym srasnda devreye giren sayfa dzenleyici kii de girince aratrcnn ii zorlaacaktr. Aratrmacnn bu konuda dikkat edecei bir baka nokta da dzenleme konusundaki deerlendirmesinin br dzlemlerdeki anlamlara koutluu ya da aykrldr. Dizelerin Dzenlenii iir tanm peindeki aratrmacnn dikkat edecei baka bir konu dize kuramdr. airin kendi anlamlandrma ve anlatmna en uygun kuram benim seyip benimsemedii, bilinlilik dzeyinin baka bir gsterenidir. iir, younlatrlm bir anlatm biimidir. Gnlk dil kullanmndaki dankln elden geldiince ortadan kaldrlmas gerekir. Bu dankl yanstmak isteyen bir airin bile bu danklk zerine uzun uzadya dnmesinden sonra retime geecei dnlrse younlama ve yeniden dzenleme kavramlarnn geerliliklerini koruyacaklar grlr. Ne yazk ki trkede dize zerine kapsaml incelemeler yaplm deildir. Burada Ivan Fonagy'nin bir iir kesitini deerlendir mesini sunmak istiyorum: Pe-k /gen bir kadn Ve yavrusu /imdiden epey byk

Bir kaykta /kimsenin krek ekmedii... Gen bir o /cuk, bir kadn... "air, kendisiyle bir yllk evlilikten sonra boanmak isteyen karsn ve hi grmedii olunu bir kayk iinde efkatli, babacl bir bakla izler. ambique ritim bozulur. Durak'n, ocuu ikiye blmesi trajik bir sonu dndrmektedir" (7). Bu konuda yine Fonagy'nin saptamas: air "bizi gndelik dilde dikkat etmediimiz zelliklere eker. (...) Hatta yeni bir anlam elde edebilmek iin anlamsal birimleri bile paralar" (8). Fonagy buna rnek olarak Cummings'i gsterir. Jean Cohen, dizenin iir zerine geirilmi gereksiz bir giysi, ss olmadn vurgular (9). Dizenin bir iirselletirme ilemi olduunu, dizenin ses ile anlam ilikisi olarak varolduunu, byle olunca sesel anlamsal bir yap olduunu syler. J.Cohen iin dize de br sz sanatlarna benzer. Dize ve eretilemenin yaps zdetir. Dize uzlamsal kurallara uyar (10). J. Cohen'in bu konuda nemli bir saptamas da udur: "Her dize tersliktir, yani bir dntr" (11). Bununla unu anlatmak istiyor: dzyaz, bir izgisellik iinde geliirken iir, geriye dnmeli olarak yinelemelerle alr. Bunu bir rnekle gsterelim: Seni iniyorum Yksekkaldrm'dan Seni dolayorum insanlarn iinde Dnyorum dnmek bo Seni bekliyorum en iyisi Seni toriklerin mavisine Seni sandal Seni mart (Oktay Rifat) Bu iirde air "Seni" yinelemeleriyle "sen" (: stanbul) eyleyeninden baka eyleyene geemiyor bir trl. Ayn zneye dnp dnp geliyor. Gerekten de bu zellik iire zgdr. Ancak yaln bir yineleme olarak bir de taknak olarak deil, yinelemeyle gelen zne ya da nesneye dn olarak alglanmaldr. Noktalama: Noktalama, szel kullanmdaki brnsel zellikleri yazda gstermeye alan birim dizgesidir. Dillere gre, hatta kiilere gre, alkanlklardan, baklardan, dil dizgelerinin zelliklerinden kaynaklanan ayrlklar grlebilir. air kendisine tannan uzlamsal zgrlk iinde iirinde noktalamay dilediince kullanr (ya da kullanmaz). Bir noktalama imleri incelemesinde, imlerin dalm, kendi aralarndaki ilikileri ve br elerle ilikileri incelenmelidir.

Bu imler varlklaryla anlama bir katkda bulunduu gibi (12) yokluuyla da bir anlam iaret edebilir. Noktalama imlerinden baz deerlendirmelere gemeden, bu konuda Behet Necatigil'in iirindeki izgiler zerine gerekletirdiim incelemeyi anmalym (13). Noktalama imleriyle ilgili anlamlandrmalar: Terketmedi sevdan beni, A kaldm, susuz kaldm, Hayn, karanlkt gece, Can garip, can suskun, Can parampara... Ve ellerim, kelepede, Ttnsz, uykusuz kaldm, Terketmedi sevdan beni... (Ahmed Arif) "iire noktalama iaretleri asndan yaklaldnda da ayn eksiklik, bitirilmemilik karsnda buluyoruz kendimizi. Zira hibir nokta yok, sekiz virgl ve iki ' nokta' var. Virgllerden drdnn yerine nokta da konulabilirdi ve bu kez ar ilerlemeli ama duraksz temposu bozulurdu. 'Ve ellerim, kelepede,' dizesinde ilk virgl, altmz virgl konulmas gerekli yerlerden deil. Bunu, airin ellere verdii deerle aklayabiliriz. Eller onun iin yaratc, geimi salayan nemli bir e. Ama ne yazk ki bal, aresiz. Bunun katlanlmazl gzden kaveren bir virglle barlyor" (14). Orman sen elimi tutunca balard, Yarlrd bir incir gibi ortasndan. Koardk yukar iki bklm, soluk solua. Alabalklarla de kalka, am prleri Keserdi hzmz, Elimi brakma, Elimi Brakma... (Melih Cevdet Anday) Son dizede kullanlan virgller kesitleme iareti ilevi grmektedir. lk iki kesit ("Alabalklarla de kalka,//am prleri/Keserdi hzmz,") bir btn iersinde birbirinden bamsz kendi iine kapal birer baloncuk gibi. Bu izlenimi virgl yansra, dilbilgisel badaklkszlk da vermektedir. "Keserdi hzmz"dan sonraki virgl de yine ayr bir baloncua, evrene geiin imi. Ama buradaki kesitleme daha byk planda. Bunun bir noktayla yaplmam olmas

iki evreni ayr grmeyi, birletirme isteidir. Virgle kadarki blm, yaanm duygusalln hatrlan ile bir zlem, bir d evrenidir. Virglden sonras ise gerek dnyaya dntr. Bu dnyann iinden dlenene dn istei ve bunu salayana yakardr. Demek virgl, d /gereklik ikilisini hem gerekletiriyor hem de iki evrenin i ie olmas dileini dillendiriyor. "Elimi brakma"dan sonraki virgl ise yineleme kesitleyicisi. Burada bir nokta ya da bir nlem kullanlabilirdi ama yazar ayn eyin, yazd gibi iki kez deil de srgit kendi iinde yanklanp durduunu ve bu yakarn kendini gsz braktn virgl ve noktaya snarak anlatyor. Elbette dize blmlemesi de ilevsel. "am prleri /Keserdi hzmz"da prlerin engelleyicilii; "Elimi /Brakma..."da tkeni bu yolla aktarlyor. "Elimi Brakma"nn byk harfle yazlmas da gereklikten duyulan korkunun, kaygnn byklndendir. Hep ben, ayna ve hayal; hep ben, pervane ve mum; l ve Mnker-Nekir; ba dnmesi, uurum. (Necip Fazl Ksakrek) "iiri bitiren nokta, bir yandan iir iindeki dnme, yanklanma olgusunun srgitliini, bir yandan da iirin, dolaysyla yazarn yaratma gcne karn eksikliin, gszlnn gsterenidir" (15). Ses ve Uyak Dzeninin Aratrlmas: iirde yinelenen ses birimlerin dalm, birbirine gre oran iirin anlamlandrlmasnda etkili olmaktadr. Birimlerin deerleri ve bunlarn evrensellikleri zerinde eitli aratrmalar yaplmtr (16). Ivan Fonagy, deiik kiiler zerinde yapt deneylerde "/i/nin aydnlk, /u/ nun karanlk, /i/nin /u/ya gre daha hafif, daha hzl, daha ince; /r/nin erkeksi; /l/nin kadns; /t/, /k/, /r/nin sert, /m/ ve /l/nin yumuak olarak artc biimde byk bir uygunlukla deerlendirildiini" gzlemitir (17). lhan Berk, "Harfler" adl dzyaz iirinde, harflerin kendisi iin znel deerlerini sralamtr: "Byk , arbal ve glmez; C, iine dnk, kapal bir ekonomi adamdr; kk b (sevdiim drdnc harf), duruk ve diidir, bir gizemsellik otadr sanki; R, canavar sesli; h, erotik; j, askersi; g, utansak; K, valye yzl; , kalvenci; ,Yahudi durulu; m, srtk; l, fahie" (18). lhan Berk'in deerelendirmelerinin byk blm, I. Fonagy'nin sonularyla buluuyor. iir dilinin tanmn btnleyebilmek iin iirin ritim dzeni zerinde zenle durulmal. Necla Aytr iir dilini anlatt yazsnda (19), iiri gnlk dilden sapma olarak gren dnceden yola kyor ve sapma biimlerini, I) YATAY YA DA ZNCRLEME LKLERDEK SAPMALAR

"Ses ve ritm yinelemeleri (...) l, uyak yinelemeleri(...) Ayn szcn ya da benzer anlaml szcklerin belli aralklarla birok kez sylenmesi, ayn yklem zamannn, kout tmce yaplarnn yinelenmesi" (20). II) DKEY YA DA ARIIMSAL LKLERDEK SAPMALAR 1- benzetmeler 2-szcklerin doal dildeki ilevlerinden saptrlmas 3-geili ve geisiz yklemler arasndaki dei-toku olarak saptyor. Benzetme konusu imgeyle (21), bir de sz sanatlaryla (22) birlikte ele alnmal ve daha geni incelemelere gidilmeli. Szcklerin Dizimi: iirde dikkat edilmesi gereken bir nokta da szcklerin dzenleniinde ortaya karlan anlam deiiklii ya da anlamlandrma yollarnn oullanmasdr. Ne gitmek geebilir aklmdan Ne de git demek Ben eli kolu bal Az dili bal Yaa yorum Sevin emi yorum (Behet Necatigil) B. Necatigil'in iirinde "Yaa yorum /sevin emi yorum" dizelerini iki trl okuyabiliyoruz: yayorum; sevinemiyorum biiminde bir de "yorum"a, dedikoduya ynelik bir seslenme olarak. Anlam ve Anlamlandrma: iirin anlamna ulaabilmek iin tm anlam yanstan eler zerinde dnmek gerekiyor. "Peki nedir anlam? Anlam, bir gsterende gcl halde bulunan anlam birimciklerinin baka birim(ler)le iliki iinde bir araya getirdikleri yeni bir rn, bir btndr" (23). Anlamn ortaya kabilmesi iin iki ge zorunludur. Bu iki e ayn ze sahip olmayabilir. ki dilsel e olabilecei gibi bir dilsel, bir davransal e, hatta iki davransal e de olabilir. Ancak ne olursa olsun anlamn oluabilmesi bir birikime baldr. Yani iki enin dizisel deposuna dayanr. Bu dizisel depo dilin o ana dein o birimle ilgili kullanm olaslklar ve kiinin ruhsal, ekinsel yapsna uygun arm zenginliklerini ierir. Ve anlamlandrma bir araya gelen iki enin uyuan anlambirimciklerinden zihinsel bir seme srecinden sonra ortaya kar. Bir retimdir.

Anlamlandrma1 ---> Szceleyen Niyet (bak)1 Szce

Anlam ---> Anlamlandrma2 Szcelenen Niyet (bak)2

Bir anlam ya da anlamlar an szcede dilselletiren szceleyen, gcl halde bulunan anlam, dil, davran gerelerinden oluan bir kaba boaltr. Szcelenen kii szcede ikin olan, bakaca dkld kabn bulaklarn tayan anlamlar ayklamaya, alglamaya alr. Anlamsal seeneklerin birden fazla oluu yorumu devreye sokar. Aslnda her anlamlandrma bir yorumdur. Anlam bir hammaddedir. Anlamlandrma ise bir retimdir. ster szceleyen asndan ister szcelenen asndan bir retimdir. Ve anlam, szckler aras, szck d metinsel eler aras, szck d d dnya ve eyleyenler aras ve tm bu eler aras ilikilerde ikindir. Anlamlandrma en az iki enin birlikte ilikilendirilmesi, deerlendirilmesi demektir. Anlam, gcl; anlamlandrma; kullanmsaldr. Anlam ifade edildiinde artk anlamlandrmadr. Sz konusu olacak ilikilerin tmn deerlendirmi, baka bir yoruma, anlamlandrmaya kaplar kapam olsak bile dile geldiinde artk anlam deildir szn ettiimiz. Bu yaklamla anlam gizemli, yakalanmaz olarak grmediimi, aksine an-lamlandrmayla, bir retimle nesnelletirilebildiini dndm belirtmeliyim. Anlamlandrmada ilikileri aklayan daha geni ya da daha dar baka bir "benzer" iliki a kurulur. liki alarnn modelleri birbirine benzedike anlamlandrma, anlama yaklamakta, uzaklatka anlamszlamakta, samalamaktadr. Anlam gcl bir hammaddedir ve duyusaldr. Alglama duyumuza baldr. Zaten dillerdeki biimi de (franszcada le sens = duyu/anlam, arapada ma'na, maneviyat, trkede anlam, anlamak) bu yanna gnderim yapmaktadr. Anlamn gcll bir eyleyene gereksinimden kaynaklanr. Ama eyleyen iin iine girince de anlamlandrma olur. Hammaddedir, zira vardr. zaten bu varolmas nedeniyle bilimsel bir aratrmaya konu olabilecektir. Sanatsal edim: (Bak: Mustafa Durak; Edimsel Anlam & Fazl Hsn Dalarca iiri). Notlar: (1) Bu iki nitelii zellikle anyorum. Zira baz dilbilimcilerin kulland "la langue maternelle" terimini trkeletirirsem eviride bir boluk oluacaktr. "Doal dil" terimi, ikinci yan sra nc kavram da ierebileceinden trkede ayrc olmayacaktr. Arlarn dili de doal olduu halde boumlu bir

ses dizgesi deildir. nc kavrama baldr. Burada boumluluk kavramn da aklayalm. Bir dizgesel btn olan dilin alt birimlere ayrlabilmesi zelliidir boumlanma. Boumlanma dzeyleri olarak ses birim (phonme), anlambirim (monme) [Martinet] yan sra brn birim (prosodme) [Rossi] bulunmaktadr. (2) Burada dil bilgisi ile dilbilgisi'ni ayrma gereini vurgulamalym. bir dil zerine tm bireysel ya da genel bilgilerimizi anlatrken, br dilin eitli alanlarndaki yaplarn inceleyen bir alandr. (3) Mehmet Rifat GZELEN; Roman Kurgusu ve Yapsal zmleme; stanbul niversitesi Yayn; st; 1978. (4) Ayn yazar; ayn kitap; s: 38. (5) Tahsin YCEL; Yazn ve Yaam; ada Yaynlar; st; 1976; s: 19. (6) Mehmet Rifat GZELEN, ayn kitap, s: 40. (7) Ivan FONAGY, "iir Dili:Biim ve lev", ev:Mustafa Durak, Gergedan dergisi, No:18, s: 95. (8). Ayn yazar, ayn yaz, s: 97. (9) Jean COHEN; Structure du langage poetique; Paris; Seuil; 1966; s: 53. (10)Ay; ak; s: 54-55. (11) Ay; ak; s: 55. (12) Ivan FONAGY, Structure semantique des signes de ponctuation; Bulletin de la societe de linguistique de Paris, t: LXXIII, s: 96-129. (13) Mustafa DURAK, "Behet Necatigil", ada Eletiri dergisi, say:4, 1984, s: 41-49. (14) Mustafa DURAK, "Gz Ucuyla air: iir", Kar dergisi, say: 26, s:16-17. (15) Mustafa DURAK, "Yazarn Amaz:Ben", Kar dergisi, say: 37, s: 38. (16) Julie KRISTEVA, La rvolution du langage poetique, Paris, Seuil, 1974 (Kitabn "Sesel Ritmler ve Anlam" adl blm; 209-263.sayfalar bu konuyla ilgilidir.) (17) Ivan FONAGY, "iir Dili", s: 94. (18) lhan BERK, Kitaplar Kitab, Yazko Yayn, st.; 1981; s: 112. (19) Necla AYTR, "Dil-Edebiyat-Kltr likisi", Uluda niversitesi Eitim Faklteleri Dergisi, Cilt:3, say:1, 1988, s: 17-26 (20) Ay; ay, s: 19. (21) zdemir NCE, iir ve Gereklik, Broy Yaynlar, st.1985, "mge ve servenleri 3" adl blm. (22) T. TODOROV, W. EMPSON, J. COHEN, G. HARTMAN-F. RIGOLOT; Semantique de la posie, Paris; Seul, 1979. (23) brahim OLUKLU, "Mustafa Durak'la Eletiri stne", Kar Dergisi, say: 29, s: 16.