T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI

SRNME- VEHBDEK KAP TASVRLER

Yksek Lisans Tezi

Sunah CHO

Ankara-2008

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI

SRNME- VEHBDEK KAP TASVRLER

Yksek Lisans Tezi

Sunah CHO

Tez Danman Y.DO.DR.Z.KENAN BLC

Ankara-2008

NDEKLER

NSZ I-GR A-KONUNUN NTEL VE NEM----------------------------- i B-YNTEM VE DZEN---------------------------------------------- ii C-LGL YAYINLAR------------------------------------------------- iii II-SRNAME- VEHB VE RESSAM LEVN-------------------------- 1 III-SAHNELERE GRE KAP TASVRLER------------------------------ 5 A-ZYAFET SAHNELER-------------------------------------------- 5 B-HNER SAHNELER---------------------------------------------- 12 C-ESNAF SAHNELER----------------------------------------------- 16 D-HEDYE SUNUM SAHNELER--------------------------------- 22 E-ADIRDAK KANDLLER--------------------------------------- 23 F-ESK SARAYI ZYARET------------------------------------------ 24 IV-KAPLARLA LGL TARHSEL BLGLER-------------------------- 25 V-SONU----------------------------------------------------------------------------59 VI-BBLYOGRAFYA------------------------------------------------------------63 ZET----------------------------------------------------------------------------------66 ABSTRACT EK-RESMLER VE EKLLER

NSZ

Dorudan doruya toplumun sosyal hayat ve kltr ile balantl bir insan faaliyeti olarak sanat, bu zellikleriyle, hi phesiz ayn zamanda hayatmzn vazgeilmez bir parasdr. Bu dnce, beni, adeta bir Osmanl klasii kabul

edilen Srnme-i Vehbi adl minyatrl yazmay ele alarak, bu olaanst renkli tarihsel kayna grsel malzeme ve bilimsel bir altlk olarak kullanp, bir yandan 18.yzyln Osmanl kap kltrn yakndan tanmaya sevkederken, bir yandan da, Osmanl ann en nemli resimli tarih belgelerinden biri olarak kabul edilen yazmann, kltr tarihi aratrmalar iin ne lde kullanlabileceini aratrmaya ynlendirmitir. Trkiye'de bulunduum sre iinde, benim iin bilinmezliklerle dolu ve bana yabanc bu lkeye alma ve uyum salayabilme konusunda benden yardmlarn esirgemeyen; gerek ders aamasnda gerekse tez almalarmda engin bilgilerinden faydalandm hocalarma teekkr ediyorum. zellikle almam sresince beni ynlendiren ve bana her zaman yol gsteren ok deerli tez danmanm Yrd. Do. Dr. Z. Kenan Bilici'ye, gsterdii ilgi ve destekten dolay teekkr etmeyi bir bor bilirim. Son olarak yanmda bulunamayan fakat her zaman yanmda olduunu

bildiim aileme, bana her zaman destek olduklar iin ayrca teekkr etmek istiyorum. Bu tez benden yardmlarn esirgemeyen sevdiklerimin sayesinde hazrlanmtr. Sunah Choi Ankara 2008

I-GR

A-KONUNUN NTEL VE NEM

air Vehbinin yazd Srnme, dnemin nl nakka Levn tarafndan yaplm 137 minyatr ieren byk bir albmdr. Levni, Sultan III.Ahmedi ve dnemin sosyal tiplerini deta bir fotoraf gibi resmetmitir. Esasen, Srnme, bir kltrel kavram olarak, dnemin edeb, tarih, sosyoloji vb. ok ynl olarak incelenmesine yardmc olabilecek muhtelif bilgileri ieren 1 nemli bir grsel kaynaktr. Bu balamda, Srnme-i Vehbiyi incelemek, ayn zamanda 18.yzyln bir blmn de yakndan tanmaktr. Osmanl anda 18.yzyl, Lale Devri olarak bilinir; Avrupa ile

ilikilerin younlat bu dnem, ayn zamanda kltrel ilikilerin de sanat etkiledii, dolaysyla sanat vokablerini deitirdii bir yzyl olarak yaanmtr. Ama bu etkinin 18.yzyl boyunca srdrdn ve btn toplumu etkilediini sylemek kolay deildir; nk kltr, hemen deiecek bir ey deildir. Bu almann hedeflerinden birincisi, bir somut ama olarak III.Ahmed

M.Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu Konuda Yazlan Srnmeler, Osmanllar, IX.Cilt, 1999, s.169.

dneminde Osmanl kap kltrnn tanmlanabilmesidir. Geri, kullanma eyas olarak kaplar, ounlukla tekil eserler olarak slp, dekor ya da kronoloji asndan

aratrlmtr. Fakat bu tezde, kaplara fonksiyonel adan yaklalarak, sosyal ve kltrel tarihiyle balantlar kurulmaya allacaktr. kincisi, bir soyut ama olarak yntem aratrlmasdr. Bir grsel kaynak (visual material) olarak, dnemin nemli bir resimli tarih belgesinin bu tr aratrmalar iin ne dereceye kadar kullanlabileceini sorgulamaktr. Bu balamda, elinizdeki bu tez, iki sonuca ulaabilmeyi hedeflemektedir. lki, 18 yzyl kap tipolojisi ve dekorlarnn estetik yorumu ile kap kltr balamnda 18.yzyln sanat ortamn anlamak, ikincisi de, bir sanat eyas olarak aratrlan kaplarn gnlk hayattaki roln belirlemektir. Bunun, 18.yzyl Osnmanl gnlk hayatnn anlalabilmesinde, imdiye kadar zerinde yeterince durulmam nemli bir katk getirecei dnlmektedir.

B-YNTEM VE DZEN

Srnme-i Vehbi, 1720 ylna aittir. Bu nedenle, almann

tarihsel

zemini bu tarih eksenine oturtularak, 18.yzyln ilk eyreinde Osmanl sanat ve

ii

kltr verilerinin anlalmasna younlalacaktr. Dier taraftan, I-C blmnde belirtilecek yaynlar kullanlarak, dnemin kap kltryle balantlar kurulmaya allacaktr. Bu almada 1999 ylnda yaynlanm olan Levni ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks adl kitaptaki minyatrler taranarak, buradaki tasvirler iinde yer alan kaplar konu edilecektir. almamzda, minyatrlere verilen numaralar bu kitapta belirtilen varak numaralar esas alnmtr. Kaplara verilen numaralar, ise aratrmay kolaylatrmak iin ayrca konulmutur. Bu numaralar, minyatr zerinde de yazmaktadr. rnein: 130a13, 130 varandaki tarafmzdan verilen 13 numaral kap rneini ifade etmektedir.

C-LGL YAYINLAR

Esin Atln Levn ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks(1999) dal kitab, minyatrler dnda, ayrca resmedilen kiilerin durumlar, hakknda detayl bilgiler vermektedir. Bununla birlikte Srnme-i Vehbinin Osmanlca metin ksmlarnn dzenlenerek gnmz Trkesine evrildii R. Ekrem Kouun Seyid Vehbi Srnme (nc Ahmedin oulllarnn snnet dn) (1939) adl

iii

kitaptan yararlanlanmtr. Minyatrlere konu olan kaplarn trlerini anlayabilmek bakmndan, Osmanl dneminde pazarda satlan kaplarn fiyatlar iin, 17.yzyla ait deerli bilgiler ieren Mbahat.S.Ktkolunun Osmanlda Narh Messesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri(1989) adl kitaba mracaat edilmitir. Ayrca eitli aratrmaclarn yaynlar dnda, Osmanl dnemine ilikin bilgiler veren

seyahatnmelerden de yararlanlmtr. Evliya elebi Seyahatnamesi bata olmak zere, Lady Monteque, J.B.Tavernier, M de M DOhsson gibi kaynaklara bavurulmutur.

iv

II- SRNME- VEHB VE RESSAM LEVN

Sr kelimesi, dn, velme2, ziyafet, ehryin3, enlik anlamna gelmektedir. Nme ise mektup, risle, kitap anlamlar yansra, yazl belge,kk kitap,konusunda yazlan kitap eklinde birleik kelimelerin yapmnda kullanlmaktadr. Bylece Srnme, dn, ziyfet, enlik ve benzeri konularda yazlan mensur ve manzum eserler eklinde tanmlanabilir.4 Srnme-i Vehbi, .Ahmedin ehzadeleri Sleyman, Mehmed, Mustafa (s(nra .Mustafa) ve Byezidin (n be gn sren snnet dn enliklerini anlatmaktadr.5 Dnemin nde gelen airlerinden Seyyid Hseyin Vehbi (l.1736) tarafndan kaleme alnan eser, 18 Eyll-2 Ekim 1720 tarihleri arasnda yaplan dn anlatr ve Osmanl resimli tarihlerinin s(n rneklerindendir. Yirmi gn sren dnn elenceleri Okmeydan ile Halite gereklemi ve bir hafta s(nra ehzadelerin T(pkap Saraynda snnet edilmesiyle s(n bulmutur. Dn b(yunca

imparat(rluktaki meslek l(ncalar, Okmeydannda, padiah, sadrazam, vezirler, dier devlet erkn ve yabanc k(nuklar iin kurulan adrlar nnde hnerlerini ve rnlerini sergilemilerdir. Halite, (u gece yaplan gsterileri, padiah ve devlet erkn Aynalkavak Kasrndan izlemitir.6 Srnme-i Vehbideki 137 resim Levn tarafndan yaplmtr. ki

3 4

5 6

Velme: dn ziyafeti, len, evlenme ve dn anlamlarna gelmektedir. Bknz: F.Develli(lu,Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara. 2007, s.1146. ehryin: d(nanma, enlik anlamna gelir. Bknz: F. Develli(lu, a.g.e, s.986. M.Arslan, Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu K(nuda Yazlan Srnmeler, Osmanllar, 9.Cilt, Ankara,1999, s.169. M.And, Osmanl Tasvir Sanatlar;Minyatr. I, stanbul, 1991,s.94. S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, Osmanl Resim Sanat, stanbul, 2006, s.264.

minyatrde (20b ve 173a) sanatnn imzasna rastlanr.

Yaam ve kimlii hakknda (k fazla bilgi (lmayan sanatnn ad 1765 87 yllar arasnda tarih yazcl yapan Hafz Hseyin Ayvansaraynin Mecmua- Tevrihinde air ve musavvir (larak geer ve nceleri nakkahanede saz slbunda alt, (ndan s(nra resim sanatna yneldii belirtilir. Levnnin 17.yzyl s(nlarnda nl musavvir Hseyinin rencisi (lduu ve saray evrelerinde ayrcalkl bir yeri (lduu dnlmektedir. Kendisine verilen elebi nvan ve Levn mahlas bunun kantdr.8 Levn szc renkli, ok nl, ve ok

renkli anlamna gelir ve bylesi baarl bir kitap ressam, p(rtreci ve air iin de en yakan addr. Saz airlerinin ya da klarn geleneini srdren iirlerinden bazlar gnmze ulamtr.9 Sultanlarn ecerelerinin verildii ve her sultann tam sayfa p(rtresini ieren Silsilenmenin iki k(pyasnda da Levnnin resimleri bulunmaktadr.10 Levnnin Srnme iin yapt minyatrler bu alanda byk yenilikler getirmitir. Hereyden nce grsel (larak 18.yzyl Osmanl t(plumunun ayrntl bir pan(ramasn vermitir; (nun resimlerinde, Osmanl t(plumuna mensup her meslekten insanlar, deta renkli bir biimde gzlerimizin nne serilmektedir. Haliteki dillere destan gsterileri .Ahmed deniz stnde Aynalkavak Kasrndan, dierleri ise Haliteki gemilerden izlemektedirler. ift sayfa zerine yaplm minyatrlerde en baarl (lanlar, esnaf geit alaylarn gsterenlerdir. Bunlarn geii dz bir izgi zerinde deildir; deta ylan gibi d(lanarak geen i tezghlar, gezer dkknlar, dev kuklalar, s(ytarlar ve algclarla (k hareketli ve zengin bir
S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.265. S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.262. 9 E.Atl, Levni ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul,1999, s.31. 10 E.Atl, a.g.e, s.31.
8 7

grnm sunarlar. eitli hner sahiplerinin ve danslarn gsterileri, sp(r etkinlikleri, kale savalar, uan r(ket gsterileri, grkemli nahllar, eker baheleri, ekerden hayvan heykelleri, (k sayda yemek leni, su stnde iki katl sallarla, gemilerle gsteriler ve bunun gibi daha pek (k sahnenin yan sra, bata Padiah (lmak zere devlet ileri gelenlerinin ve ehzadelerin resimleri yer alr.11 Yazmadaki resimlerde geleneksel Osmanl minyatrlerinden farkl bir k(mp(zisy(n dzeni dikkati eker. Padiah ve evresi sayfann sa tarafna yerletirilmi; (nlarn huzurunda yaplan gsteriler ise s(lda yer almtr. Bu dzenleme sadan s(la bir ak ile salanmtr. (k figrl (larak dzenlenmi esnaf alay sahnelerinde de yine farkl bir yntem izlenmitir. Figr gruplar klasik dnem minyatrlerindeki gibi paralel ya da karlkl sralar eklinde deil, yukardan aaya d(ru kvrlarak ilerleyen diziler biiminde mekna yerletirilmitir. Levn, bu mekn dzenlemeleriyle k(mp(zisy(nlarna derinlik ve hacim kazandrmtr.12 Srnme-i Vehbide, Levn, tasvir edecei etkinliklerin seiminde kiisel davran ve kendi tercihleriyle, kimi zaman da yazarn metinde szn etmedii kiileri de ierecek ekilde ressamca hareket eder. Belli kiileri ve pr(gramlar tasvir etmekten kanr. Yazar Vehbi sk sk (nun hokkas belinde, kalemi elinde enlikte hazr bulunduundan ve sadrazamla yapt zel k(numalardan sz eder; ama tarihleri ve (laylar birbirine kartry(r gibidir. (u kez enliin ayrntlarna kaplarak y(lunu kaybeder; nemsiz ayrntlara dalp k(nuyu datr ve baz (laylar daha ayrntl anlatabilmek iin geriye dner; ama ne zaman (lduunu sylemeyi unutur. Yine de Vehbi ileride s(n derece p(pler (lacak kapsaml bir enlik tarihi yazmtr. enlik 1720 ylnda yaplmakla birlikte, bunu anlatan metnin yaklak
11 12

M. And, 1991, s.95. S.Bac-F.aman- G.Renda-Z.Tannd, 2006, s.265.

3

(larak 1729-30 yllarnda tamamland dnlecek (lursa, kimi eksikliklerin byk (laslkla aradan geen uzun zamandan kaynakland dnlebilir.
13

te yandan Levnnin resimsel anlatm kesin, ak ve akcdr. Tasvirler metinden bamsz (kunmak zere dnlmtr.
14

13

14

M.And, 1991, s.95de daha s(nra 140 minyatrden (luan ikinci bir Srnme daha yapldn belirtir. M.And, bunun, Levnnin minyatrlerine gre izim ve k(mp(zisy(n bakmndan daha az baarl (lduu kansndadr. Szk(nusu yazmann Sadrazam brahim Paa iin hazrland sanlmaktadr. E. Atl, 1999, s.62.
4

III-SAHNELERE GRE KAP TASVRLER

Srnme- Vehbide kaplarn tasvir edildii minyatrlerin says 52dir. Bu tr eyalarn ilendii sahneleri, konularna gre ayrarak incelemek gerekir; nk kaplarn ismi, tr, malzemesi ve ilevi ayn zamanda sahnelerin anlalmasn da kolaylatrmaktadr. Dnde yaplan eitli trenler arasnda, ziyafet, hner gsterileri, esnaf alay, padiaha ve sadrazama hediye sunum sahnelerinde kaplar tasvir edilmitir.

A- ZYAFET SAHNELER

Gnmzde olduu gibi Osmanl dn ve enliklerinde de ziyafetler dn ve enliklerin en nemli parasn oluturur. Gelinin veya snnet ocuunun olmad bir dn dnlemeyecei gibi, ziyafetsiz bir dn de dnlmez.15 Padiahn verdii snnet ziyafetlerinin, devlet ileri gelenlerinin yan sra halka ak olanlar da vardr. Buna yama denir. Trk snnet dnlerinde yama denilen bir gelenek vardr. Halka ak nemli olaylarda, zellikle ehzadelerin snnetlerinde, sradan insanlarn bazen yamaya davet edildii grlr.16 Srnme-Vehbide Saray mutfaklarndaki kap kacak, Okmeydannda

15

16

M.Arslan, Trk Edbiyatnda Manzum Srnmeler(Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri), Ankara, 1999 , s.190. H.Reindl-Kiel,Cennet Taamlar 17.yzyl Ortalarnda Osmanl Saraynda Resmi Ziyafetler, Soframz Nur Hanemiz Mamur, Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak, stanbul, 2006, s.61.

toplanacak halk doyurmak iin piirilmesi lazm gelen yemee kifayet etmeyecekti.17 diye belirtildii zere, bu dnde de halk iin hazrlanan yemekler de mutlaka olmaldr. Ancak bu albmde halka deil, yenieriler (24a)18 dnda da idari kadro, eyhler, ulemalar, imamlar, hatipler ve yksek rtbeli askerler gibi belli seviyedekilere verilen ziyafetler tasvir edilmitir. 1720 ylndaki ayn snnet enliklerini anlatan bir dier yazma olan

Srnme- Hazindeki ayrntl anlatmlardan, yamann belirli bir usul olduu da anlalmaktadr. Yenieriler, ancak sadrazam ve padiahtan izin aldktan sonra 200 halanm, 300 kzarm koyuna ve 4500 pilav ile zerde anana saldramlard. Koyunlardan her birinin iinde bir canl gvercin saklyd, bu gvercinler serbest kalr kalmaz uuuyor ve gsteriyi renklendiriyorlard.19 Sahneleri incelemeden nce Osmanl yemek alkanlna gz atmamz gerekir. nk sofrada kullanlan eyalar, yemek kltryle balantldr. Osmanl dneminde yemekler, bada kurarak oturma dzeni biiminde yerden hafif ykseltilmi sinilerde yenir; yemekten nce ve sonra eller ibrik-leen takm ile

ykanr ve pekirle kurulanrd. Sofradaki herkes sinilerin ortasna konulan tek bir kaptan yerdi. Yemekte su iilmedii iin su takm konulmaz; yemek sonrasnda erbet veya hoaf iilirdi. Genellikle konuulmadan yenilen yemein ardndan bir seremoni halinde buhur, glsuyu ve kahve verilmesi detti. Glsuyu ve buhur, zellikle yemekten sonra kullanlan en nemli kokulard.20

R.E.Kou, Seyid Vehbi Srnme (nc Ahmedin oullarnn snnet dn), stanbul, 1939, s.12. 18 Bu varakta pilav sralanm olan 34 sar renkli sini stnde tasvir edilmitir. Bu siniler gsterite uzak ve sade bir biimde resmedilmiitir. (Resim 8.) 19 H.Reindl-Kiel, 2006, s.61. 20 A.Erdodu, Osmanl Mutfanda Kullanlan Sofra Gereleri Hnkr Beendi.700 Yllk Mutfak kltr, Ankara, 2000, s.70.
6

17

Srnme-i Vehbide 17 minyatr, ziyafet sahnelerine ayrlmtr. (21b, 22a, 24a, 28b, 30b, 31a, 48b, 50a,51b, 53b, 68b, 69a, 85b, 86a, 122b, 123a varaklar.) 21b varann konusu, enliin birinci gnnde yaplan idari kadroya verilen ziyafettir. Saray mutfaklarnn abalar ve anigirler21, kapal gm

sahanlar iinde yemek servisi yapmakta; kahve, erbet, glsuyu ve buhur servisi yapan zlfl baltaclar da anigirlere yardm etmektedir. 22 Sinilerin hepsinin gm olduu bilinmektedir.23 Ele aldmz sahnede 30 kap resmedilmitir. (Resim 6.) er kanunlara gre altn ve gm kaplarla yemek yeme yasaklandndan, sultanlarn sar in porselenleri kullandklar anlalmaktadr. Divan- Hmyndan kan H.1204 tarihli bir belge, altn ve gm kaplarn kullanlmasnn yasaklanmasyla ilgilidir.24 Sultan II.Byezid zamannda uygulanan altn ve gm kaplarda yemek detinin en ge III.Murad devrinde kaldrld ve porselen kaplara geildii bilinmektedir. 25 Bu durumda iki varsaymdan bahsedebiliriz. Birincisi, Topkap Saray koleksiyonlarnda ok sayda altn ve gm mutfak eyas bulunmas bu yasaa tmyle uyulmadn26 ve tasvir edilen kaplarn gerekten de gm olduunu ortaya koyar; dier bir varsaym ise, tasvir edilen kaplarn gm renkli bir madenden yaplm olmas ihtimalidir. Buradaki sahanlarn boyutlar kk deildir. Nitekim, sahnelerden birinde, anigirin iki eliyle glkle tayabildii grlr. Bu sahanlar kapakldr. Ancak

21

22 23 24 25 26

anigir:[evvelce saraylarda] enigir, yemeklerin lezzetine, tadna bakan kimse, ahba, sofracba anlamna gelir. Bknz: F. Develliolu, 2007, s.153. E. Atl, 1999, s.228. R.E.Kou, 1939, s.16. A.Erdodu, a.g.m, s.70. A.Erdodu, a.g.m, s.70. A.Erdodu, a.g.m, s.70.
7

sini stnde bulunan sahanlarn kapa yoktur. Sahanlar dnda porselen, gm ve altn srahi, gm sini ve mavi beyaz porselen kseler ve tabaklar da bulunmaktadr. Mavi-beyaz porselenlerin (21b1, 21b7, 12b8, 12b9, 12b11, 12b14, 12b15, 12b16) in retimi olup olmadn, sadece minyatrlere bakarak anlamak mmkn deildir. Yalnz, saray

koleksiyonlarnda znik seramiklerinin bulunmad, bunlarn yerine pahal ve dayankl olan in porselenlerinin tercih edildii27 dikkate alnrsa, tasvirlerdeki rneklerin in porseleni olma ihtimali fazladr. Porselen olmayan kse (21b6) altn rengi ile tasvir edilmitir. Ayrca ekil olarak buhurdana benzeyen, ama kapaksz olup iinde su ve benzeri sv eyler konulan bir kupa ya da ayakl kse (21b4) de altn rengindendir. Bununla birlikte iki glbdan (21b3, 21b12) da altndandr. ecek koymaya uygun grnen kaplar (21b2, 21b5, 21b10, 21b17) da ounlukla altndandr. Bunlarn Osmanl yemek geleneine gre, yemekte su iilmedii iin erbet ya da hoaf servisi iin kullanldn syleyebiliriz. 22a vara 21b varann devamdr. (Resim7.) Burada da gm sahanlar (22a, 22a1, 22a12, 22a14, 22a15, 22a16, 22a17, 22a19, 22a 20, 22a21, 22a22, 22a23), altn glbdanlar (22a6), srahiler (22a1, 22a3, 22a18, 22a9), mavi-beyaz porselenler (22a2, 22a3) ve altn kseler (22a5, 22a10), 22a varanda bulunan kaplara benzer ekilde tasvir edilmitir. Ayrca glbdan eklinde mavi-beyaz porselen (22a8) de bulunmaktadr. Bu varakta da ekil olarak buhurdana benzeyen bir ayakl kse (22a7) tasvir edilmitir. Ancak iine ne konulduu belli olmadndan buhurdan olabilme olasl

27

A.Erdodu, 2000, s.69. Ayrca Bknz: N.Atasoy, znik Seramikleri, stanbul, 1989, s.20.
8

da vardr. Srnme- Vehbide ziyafet srasnda altl stl bir dzen halinde ilenmi yuvarlak masa emas sk tekrarlanan bir sahnedir ve byk farkllklar iermez.
28

zellikle kap tasvirlerinde baz porselenlerin sadece detaylar deimektedir. Bunun dnda sahanlar, kseler ve srahiler gibi dier kaplar gm ve altn renklerinde ve biim olarak da benzer ekilde resimlenmitir. 30b ve 31a varann konusu eylere ve Seyyidelere verilen ziyafettir.29 (Resim 13, 14.) Burada da sahanlar (30b5, 30b4, 30b7, 30b8, 30b9, 30b12, 30b13, 30b14, 31b3, 31b5, 31b6, 31b3, 31b9, 31b7, 31b9, 31b10) bulunmaktadr. Altn srahi (30b1, 30b3, 30b6, 31a11) madeni veya gm srahi (31a1 31a8), kk altn kse (30b2, 30b11, 31a2), madeni veya gm kse (31a4, 31a12) gibi kaplar da tasvir edilmitir. Bu iki varaktaki mavi-beyaz porselen kse (30b10, 31a13), daha nce grdmz kk kseden (21b1, 21b7, 12b8, 12b9, 12b11, 12b14, 12b15, 12b16) daha byk ve net tasvir edilmesi nedeniyle, dekorlarnn izlenmesi daha kolaydr. 30b varanda tasvir edilen mavi-beyaz porselen az yaprakl ieklerden oluan sade bir ekille bezenmitir. 31a varandaki mavi-beyaz porselen ise 5 yaprakl ieklerle sade bir ekille sslenmitir. 49b ve 50a varann konusu, ulemalara verilen ziyafettir. 30 Sahanlar (49b6, 49b7, 49b8, 49b9, 49b10, 49b11, 49b12) yine gmten olmakla birlikte srahiler (40b1, 40b3, 40b4) altndandr. Kk mavi-beyaz porselenlerden biri (49b2) be yaprakl iek deseniyle sslenmitir. Dieri ise (49b5) kk iekli desenlerden olumaktadr. (Resim 20.)

28 29 30

E.Atl, 1999, s.62. E.Atl, 1999, s.220. E.Atl, 1999, s.202.

9

50a varanda, dier varaklara gre sahann (50a5, 50a56) says azalrken sofralarn ortasnda mavi-beyaz porselen kseler (50a3, 50a8) birer tane bulunmaktadr. (Resim 21.)Yazmann alt blmnde ilenmi sinideki kse (50a3), st blmde yer alan sinideki kseye (50a8) gre, daha karnl ve derin olmasyla birlikte rum ile bezenmitir. Dier (50a8) porselen ise etrafnda rumi ile evrelenen kk ieklerin dzenli bir ekilde sralanmasyla sslenmitir. 68b ve 69a varann konusu, imamlara ve hatiplere verilen ziyafettir.31 (Resim 29.) Gm sahanlar (68b5, 68b3, 68b4, 68b7, 68b9, 68b11, 68b12, 68b15) altn srahiler (68b1, 68b10, 68b13) ve kapakl kseler bulunmaktadr. Aadaki sofra ortasnda yer alan ksenin (68b8) mavi-beyaz porselen olup olmad belli deildir. Buraya kadar izlediimiz kselerle karlatrldnda, ekil olarak benzerdir, fakat renk olarak gm ya da maden rengindedir. Ama bu varan boyasnn lekelenmesi nedeniyle mavi-beyaz porselenin beyaz renginin bozulmu olma ihtimali de unutulmamaldr. Tabii ki, gm ya da porselen deil, madeni byk kse olma olasl da vardr. 69a varandaki kse (69a2) de benzer durumdadr. kisi de sayfann aasnda yer almaktadr. Sofra ve etrafnda oturan davetlilerin zerine de dklm grnen koyu mavi renkli bir leke bulunmaktadr. Levnnin hatas ya da resmin koruma sorunundan kaynaklanm olabilir. 69a vara, 68b varann devamdr. (Resim 30.)Gm sahanlar (69a1, 69a3, 69a5, 69a6, 69a9, 69a10, 69a12, 69a13), altn srahiler (69a15, 69a8, 69a11) ve kapakl kseler (69a4, 69a7, 69a14) tasvir edilmektedir. (68b2, 68b6, 68b14)

31

E.Atl, 1999, s.184.

10

85b varann konusu, yksek rtbeli askerlere ziyafettir.32 (Resim 39.) Gm sahan (85b3, 85b4, 85b6, 86a7,85b8, 85b10, 85b11), altn srahi (85b2, 85b12) ve altn kapakl kseler (85b1, 85b5, 85b9) dier varaklara benzer ekilde resimlenmitir. Yukar sofrann ortasnda bulunan mavi-beyaz kse (85b13) rumiyle bezenmitir. Mavi rengi daha ak olduundan kseye daha sade hava vermektedir. 86a vara, 85b varann devamdr. (Resim 40.)Yine gm sahan (86a3, 86a5, 86a6, 86a7, 86a9) altn srahi (86a1, 86a8, 86a10) ve kapakl altn kse (86a4, 86a11) tasvir edilmitir. Bununla birlikte yukar sofrann ortasnda mavi-beyaz porselen kse (86a12) bulunmaktadr. Koyu mavi rengi ile 5 yaprakl ieklerin dzenli sralanmasyla oluturulan bir desene sahiptir. 122b varann konusu, saray erknna verilen ziyafettir.33 (Resim 47.) Gm sahan (122b2, 122b3, 122b4, 122b6, 122b7, 122b9, 122b10 122b11, 122b13, 122b14), altn srahi (122b1, 122b12) ve altn kapakl kse (122b5, 122b8) tasvirleri grlmektedir. Bu varakta grlmeyen mavi-beyaz porselen kse, bu varan devam olan 123a varanda 2 tane olarak (123a1, 123a8) tasvir edilmitir. (Resim 48.) 123a varanda, yukar sofra ortasnda bulunan kse (123a1) kenarlar frayla hafife dokuarak yaplan sade bir desenle bezenirken, aa sofra ortasndaki kse (123a2) ise kk daire desnleri sralanarak sslenmitir. Bu varakta da gm sahan (123a3, 123a4, 123a6, 123a7, 123a9, 123a10, 123a12, 123a13), altn srahi (123a5 123a11 123a2) ve altn kapakl kse (123a14) tasvir edilmitir.

32 33

E.Atl, 1999, s.172. E.Atl, 1999, s.122.

11

B-HNER SAHNELER

Gnmzde olduu gibi Osmanl dneminde de dn ve enliklerdeki oyunlar ve gsteriler, enliklerin ve dnlerin ayrlmaz bir parasdr. 34 Bu gsterilerden biri de hnerdir. Hner gsterisi yapanlarn her biri bir alanda ustalamlardr ve sanatlarnn da cnbz adlar vard.37 III.Ahmedin enliinde Msr eski valisi Ali Paa, neredeyse tm oyunlar sergileyen Hac ahin, yardmcs Hac Mehmet ve arkadalarn gndermiti.38 29a, 39a, 54a, 58a ,60a, 64b, 67a, 80a, 83b, 84a, 139b varaklarnn konusu bu elenceli sahnelerden olumaktadr. Hner sahnelerinde bulunan kaplarn hepsi oyun aleti olarak kullanlmtr. 29a varanda, bir cnbz ayanda kllar bal olarak ip zerinde yrrken, onun yannda Hac ahin bir direin tepesinde bulunan sepetin iinde ellerini bal olarak oturmakta ve gsteride kendi kendine elleri zerek bir gmden (29a1) bir fincana (29a2) kahve doldurmaktadr. 39 (Resim 12.) Bu gmn renginden, onun madenden yapld tahmin edilmektedir. Fincan ise mavibeyaz porselen gibi grnmektedir. 39a varanda, arkasndan Hac ahin ve ekibi balarnn stne koyduklar
35

, hokkabz, tsbz, kzebz36 gibi farkl

34 35

36

37 38 39

M.Arslan, 1999, s.223. Cnbz: can ile oynayan, cann tehlikeye koyan cnbz anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.125. Kzebz: testileri bann stnde tutarak hner gsteren oyuncu anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.532. M.And, Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Ankara, 1982, s.135. M.And, a.g.e, s.136. E.Atl, 1999, s.222.
12

ii su dolu kplerle (39a1-18) denge gsterileri yaparlar. Ayrca ayn sayfann sa alt kesinde iinde su dolu bardaklarn(39a19-27)bulunduu emberler evrilir. 40 (Resim 17.) Osmanlcada bu biimde bann zerinde veya bann zerinde koyduu bir srn ucunda byk boy testileri, kpleri dengede tutanlarn zel bir ad vardr; bunlara kzebz denilmektedir. iebzlarn yaptklar kzebzlarn yaptklarna da benzemektedir. Onlar balarndaki bir srn zerine sra sra dizilmi ieleri dengede tutuyorlar; Tahtadan kollar olan bir han zerine yerletirerek bununla dans ediyorlard.41 Bu varakta iebaz 18 ie

ieyi (39a1-18)

dengede tutmaya alarak seyircileri elendirmektedir. Bu ieler, ekil bakmndan ayn olan ve bir zellii olmayan sadekaplardr. Kzebzn banda tad kp (39a19) ise topraktan yaplm gibi koyu turuncu renkle resimlenmitir. 54a varanda sazendeler 42 , engilerin 43 ve cnbzlarn gsterisi 44 resimlenmitir. (Resim 24.) Ancak bu sahnede bulunan tek kap, resmin sol tarafnda bulunan direin tepesine asl olan marapadr. Dnn birinci gnnde Badefterdar ile Divan erknndan bazlar Okmeydanna gitmilerdi. Hnkr otann nnde, dn esnasnda yaplan bir gm maraba msabakas45 iin 36 zira (27,5 metreye yakn.) ykseklikte bir direk dikilmiti.46 Bu gm marapa, 60a varanda da bulunmaktadr. 60a varanda, cnbzlarn gsterileri ve diree trmanan yarmaclar tasvir edilmitir. (Resim 26.) Diree ilk trmanan, tepeye yerletirilen ii altn para dolu

40 41 42 43 44 45

46

E.Atl, 1999, s.212. M.And, 1982, s146. Szende: algc anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.923. eng: eng denilen saz alan kimse anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.155. E. Atl, 1999, s.198. Msbaka: birbirinden ileri olmaya, birbirini gemeye alma anlamna gelir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.736 R.E.Kou, 1939, s.14.
13

gm marapay kazanacaktr. Solda baarsz bir yarmacy seyreden bir ka kadn grlr.47 84a varanda bu marapay yerletirdii sahneyi grebiliriz. 60a varanda bir kzebzn banda kp (60a2) tuttuunu, yannda ise bann zerindeki zpknn ucunda byk bir siniyi (60a3) dengede tutarak evirdii grlr. 64b varanda bir sihirbaz gsteri yapmaktadr. (Resim 27.) O el abukluu ile koni biiminde fantastik bir strktr, gerek bir fskiye ve meyve dolu anak kartmaktadr.48 Byle sihirbazlara tsbz denir. Tsbz oyunlar da daha ok gzbaclk, elabukluuna dayanr. Tsbzl daha ok dervi klkl kimselerin yapt sylenebilir. Bunun nedeni ise bu oyunun tpk dervilerinki gibi uzun ve bol bir giysiyi, bir cbbeyi gerektirmesidir.49 Tsbzlar herkesin gz nnde srtlarna giydikleri hrkann altndan yirmi kadar bakr ve sahan karrlard. leri yemekle dolu50 olan bu sahanlardan bir tanesi (64b2) altn rengi ve dier sahanlar ise (64b1, 64b3, 64b5, 64b6, 64b7) gm renginden olumaktadr. Bu sahanlar; daha nce grdmz ziyafet sahnelerinde bulunan sahandan daha kktr; fakat renkleri hemen hemen dier sahanlarla ayndr. Buna ramen, bu tr oyunlarda, pahal bir kullanma eyas olan gm sahanlarn kullanldn dnmek zordur. 67a varanda tiryakilerin gsterisi sergilenmektedir.(Resim 28.) Tiryakiler ubuklarn ve kahvelerini ierek, ark syleyerek ve iirler okuyarak sarho taklidi yapmaktadrlar.51 Tiryakilerin ellerinde beyaz fincan bulunmaktadr. Bunlar (67a2-3) desensiz sade fincanlardr. Yine bu varakta da direin tepesinde gm marapann (67a1) asl olduu grlmektedir.

47 48 49 50 51

E.Atl, 1999, s.192. E.Atl, 1999, s.188. M.And, 1982, s.161. R.E.Kou, 1939, s.24. E.Atl, 1999, s.186.
14

80a varanda, cnbzlar ip zerinde dengede dururken hemen yanlarndaki bir adamn yetkili bir ekmek satcs kimliine brnd ve eksik arlk kulland gerekesiyle cezalandrlmas grnmektedir. (Resim 36.) Bu adamn vcudu fiekler ve barutla kaplanmtr. Divan-i Hmyn avular adam krbalarken fiekler atelenir. Zavallnn zerine bir yandan avular gaz dkerken, bir yandan da tulumbaclar su pskrtr.52 Onlarn ellerinde madeni su testisi (80a4, 80a5) ve toprak testiler (80a1, 80a2, 80a3, 80a6) vardr. Bu tek kulplu testiyle hzl hzl su dkerlerken, bir adamn sa elinde kk kavanoz (80a7) bulunduu grlmektedir. 83b varanda bir kzebz capraz tahta ubuklar zerinde byk vazolar dengede tutmaya almaktadr. 53 (Resim 37.)Bu vazolarn (83b1-7) rengi 39a varanda grlen kaplardan(39a1-10) daha ak mavidir. Boaz ksm bir izgi ile sslenmektedir. 84a varandaki kzebz, bandaki kk vazonun (84a2) zerinde byk kp (84a4) ve onun zerinde de iki kulplu kp (84a3) ile dengede tutunmaya almaktadr. (Resim 38.) Bu kap 39a varanda grdmz kzebzn bandaki kapa benzer(39a12); topraktan yaplm gibi derin turuncu renktedir. 139b varanda sol alt blmde bir canbz, bann stnde byk kp(139b7) ve onun zerindeki ieler(139b1-6) zerinde oturmu bir adam tanmaktadr.54 (Resim 51) Bu kp(139b7), koyu turuncu renkte olup iki kulpludur ve toprakta yaplm olduu izlenimini vermektedir. ielerin(139b1-6) mavidir ve alt ksmlarnda zikzak eklinde sslenmitir. rengi koyu

52 53
54

E.Atl, 1999, s.176. E.Atl, 1999, s.174. E.Atl, 1999, s.144.

15

C-ESNAF ALAYI SAHNELER

Ordu sefere karken yapld gibi snnet dn enliinde de esnaf loncalar alaylar dzenlerlerdi. Bakentteki eitli loncalarn (en azndan bir kez bunlara Edirnedeki loncalarn da katld biliniyor) yeleri Alay Kknde yer alan padiahn nnden geerler ve ona deerli armaanlar sunarlard.55 Esnafn geileri, gsterileri ve verdikleri hediyelerin anlatm Srnmelerde nemli yer tutmaktadr.56 Evliya elebi, 57 grupta toplanm 1.109 lonca sayar. Gruplarn her birinde, yeleri ounlukla birbirine yakn meslekleri icra eden loncalar yer almaktadr. Evliya elebinin anlattna gre, lonca gruplarnn ounun banda sarayda grevli biri bulunurdu ve bu kii ayn zamanda o lonca esnafnn rettii mallardan sarayn ya da ordunun gereksinimini karlamakla da sorumluydu.57 Osmanl anda esnaf alaylarnn iki tr gsteri yapt bilinmektedir; ya her esnaf kesimi kendi ura dallarndaki ileri ve rnlerini sergiler ya da bunun yan sra dev kuklalarla, mzikle, soytarlkla sanki bir tiyatro gsterisi karyorlar. Seyirlik oyunlar gsterenler de rgtlenmiti, bunlar da esnaftan saylyordu.58 Srnme- Vehbinin minyatrlerindeki esnaf alay sahnelerinde bulunan kap tasvirlerini ikiye ayrlabiliriz. Birincisi, hediye olarak sunulan kaplardr. Hediye olarak sunulan kaplarn ou gm ya da altndandr. Gmten yaplm ya da deerli talarla ssl armaanlar yalnz kuyumcu esnaf tarafndan deil dier esnaf

S.Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla,stanbul, 2005, s.188. 56 M.Arslan, 1999, s.219. 57 S.Faroqhi, a.g.e, s.189. 58 M.And, 1982, s.227.
16

55

kurulular tarafndan da verilmitir.59 kincisi ise kendi mesleine uygun ekilde hazrlanan araba ssleme amacyla kullanlan kaplardr. Loncalarn birou geit alaynda, araba stnde ya da srtta tanan bir canl sahne hazrlayarak katlrd. Araba stnde geirilen canl sahneler hazrlanrken ounlukla, o esnafn kulland en belli bal ara ya da letlerden biri ortaya yerletirilirdi.60; bunlar arasnda kap reticileri, a, berber. vb. bulunmaktadr. 72a,73b, 74a, 76a, 108a, 121a, 129b, 130a, 140a, 163a varaklarnda kap tasvirler bulunmaktadr. 72a varanda ifiler, deirmenciler ve frnclar tasvir edilmitir.61 (Resim 32.) Burada tepsi stnde hediye olarak hazrlanan kaplar grnmektedir; gm glbdanlar (72a1,72a2) ve gm buhurdanlar (72a3,72a4). Rengi koyu sar olduundan daha altna benzemektedir. Fakat Vehbi, iftilerin ve deirmencilerin sekiz ift Bursa ii altn ilemeli yastk, gm buhurdan, bir gm tepsi, ekmekikler ise tanesi birer okka iki gm amdan, 1200 dirhem iki gm tepsi, 190 dirhem gm glbdan, buhurdan getirdiini62 yazmtr. 73b varanda kasaplar etle sslenen arabayla geerek yine tepsi stnde srahi (73b1), glbdan (73b2), buhurdan (73b3) ve leen-ibrii (73b4-5) hediye olarak hazrlamlardr. (Resim 33.) Leen ve tepsi (73b6) gm rengi, dierler ise

altn rengidir. Fakat Vehbi yine kasaplarn 280 dirhem gm glbdan ve buhurdan, 80 dirhem gm leen ibrik, 150 dirhem bir gm abdest ibrii ve 1037 dirhem

59

60 61 62

M.Kzltan, Mehmet Hazn ve Surnamesi, Trklk Aratrmalar Dergisi, Say.4, stunbul, 1989, s.84. S.Faroqhi, 2005, s.189. E.Atl, 1999, s.182. R.E.Kou, 1939, s.26.
17

gm tepsiyi

hediye olarak sunduklarn63 yazmtr. Kasaplar, ineklerle

74a vara 73b varann devamdr. (Resim 34.)

sslenmi iki yzl byk kukula ile geerken arkasnda i kebap hazrlan alar, deri ile sslemi debba64 arabas ile birlikte ellerinde hediyeler ile resmedilmitir. Yine hediye olarak buhurdan (74a6), glbdan (74a8) ve amdan, bir tepsi (74a14) stne sralanmtr. Ayrca leen-ibrikleri (74a1, 74a2, 74a3, 74a4, 74a7, 74a5, 74a10, 74a11, 74a 12, 74a13) iki elle tutanlar bu kalabalk sahnede yer almaktadr. Leen ve tepsi gm, dierler ise altn rengiyle oluturulmutur. Vehbi Onlarn hediyeleri hakknda bilgi verir; kebaplarn 150 dirhem gm kahve ibrii mecmu65 700 dirhem, iki gm leen ve iki gm ibrik, debbalarn 500 dirhem gm

leen ibrik, 1000 dirhem gm sini, 275 dirhem gm amdan ve 23 adet muhtelif renkte sahtiyan66 getirdiini yazmtr.67 76a varanda mumcular ve berberler grnmektedir.68 (Resim 35.) Berberin arabasnda bir misafirin salarnn ykanmas taklit edilirken, misafir kendi eliyle bir leen (76a2) tutmaktadr. Vehbinin yazdklarna gre, berberler 500 dirhem bir gm leen, 200 dirhem bir gm tepsi, bir srmal gvez boha69 ve altn ilemeli bir berber pekiri70 hediye olarak hazrlamlardr. Tepsi (76a3), leen (76a2) ve leen iindeki srahi (76a1) tutan iki adam geit arasnda hemen bulabiliriz. Bunlar

R.E.Kou, 1939, s.26. Debba: tabak, sepici, deri terbiye eden kimse anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.170. 65 Mecm: cem olunmu, toplanm, bir araya getirilmi ey, top, tm anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.596. 66 Sahtiyn: sepilenerek boyanm ve cillanm deri anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.913. 67 R.E.Kou, 1939, s.26. 68 E. Atl, 1999, s.178. 69 Boha: iine amar, elbise vb. koyup sarlan drt ke kuma anlamna gelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, 2005, Ankara, s.166 70 R.E.Kou, 1939, s.26.
64

63

18

gm rengindedir. 108a varanda adrclar, kavaflar71 bakkallar ve manavlarn alay tasvir edilmitir. 72 (Resim 43.) Kavaf tepsi (108a18, 108a19) stne kendi yapt

ayakkablarn koymutur. Bakkaln arabas nnde tepsi (108a14, 108a15) stnde meyve ya da eker bulunan hasr kaplar (108a8-13) ve iinde iekleriyle vazo tutan (108a4-7) iki adam gemektedir. Renkli yorganlarla sslenen yorgancnn

arabasnn arkasnda, tepsi (108a14) stnde glbdanlar (108a1-3) hazrlanmtr. Vehbi, kavaflarn inci ve zmrt ile murassa bir iki ft izme73, inci ilemeli srmal ve

erkes filrlar74, 300 dirhem yaldzl gm tepsi getirdiini ve bakkallarn

bir okka arlnda iki gm amdan, iki okka arlnda kymetli bir gm sini, kymetli kumalar, iekleri getirdiini yazmtr. Ayrca yorganclar 500 dirhem gm leen ibrik, 215 dirhem gm tepsi, 150 dirhem kapakl bir gm tas, atlas ve brmck zerine ilemli drt tane yorgan da hediye olarak hazrlandn da yazmtr.75 121a varanda bakrclarn,
76

mcevhercilerin,

terzilerin

ve

ipek

dokumaclarn getii grlmektedir.

(Resim 46.) Bakrclarn arabasnn ats,

kk bakr srahiler (121a14-19) ve tabaklarla(121a12-13) sslenmitir. Bu arabada bakrlar ilemekte olan ustann elinde bir testi (121a11) bulunmaktadr. Arabann n ksmnda kk gm rengi sahan (121a10) ve altn rengi glbdan (121a9) durmaktadr.
71

Kavaf: ucuz, zenmeden ve kalitesiz, basit ayakkab yapan veya satan esnaf anlamna gelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, a.g.e, s. 548. 72 E.Atl, 1999, s.162 73 izme: koncu diz kapaklarna kadar kan bir eit ayakkab anlamna gelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, 2005, s.239. 74 Filr: pp terlik nevinden keli hafif ayakkab anlamna gelmektedir.(Bknz: C.E.Arseven, Sanat Ansiklopedisi, I.Cilt, stanbul, 1975,s.586. 75 R.E.Kou, 1939, s.29. 76 E.Atl, 1999, s.154.
19

Onlarn getirdii hediyeler arasnda kap olarak tepsi (121a25), amdan, buhurdan (121a4), glbdan (121a5), ibrik (121a8), leen-ibrii (121a20, 121a7) ve kseler (121a5, 1216) bulunmaktadr. Bakrclarn hediyeleri olmasna ramen, hediyeleri gm ve altndan yaplmtr. Kse ise porselendir; beyaz stne siyah renkle kk be yaprakl iek ve noktalarla bezenmitir. 129b ve 130a varanda kuyumcular, balmumu satclar, baharatlarn alay geidi tasvir edilmitir. 129b varanda atl koum takmlaryla ssl bir at zerinde kuyumcular ustas grlr.77 (Resim 49.) Bu arabada altn fincan (129b1, 129b2, 129b4) ve gm fincan (129b2) durmaktadr. 130a varann sa alt kesinde, zerinde iki gm ibrik

(130a17,130a18) olan tepsiyi (130a28) tutan bir adamn geii tasvir edilmiitir. (Resim 50.) Onun arkasnda buhurdan (130a14) ve glbdan (130a15) sralanan tepsiyi (130a26) elleriyle tutarak yryen biri grlmektedir. amdan tutan adamn hemen arkasnda gm leen (130a27) ve altn ibrii(130a16) tutan bir adamn geii tasvir edilmitir. Onun arksnda iki gm kse (130a12,130a13) tutan bir

adam yrmektedir. Mum satclarnn arkasnda Bit Pazar esnaf vardr. Onlarn hediyesi ift incili izme ve filr78 tepsiler (130a23-25) stndedir. Yanda, gm tepsi (130a24) stnde gm buhurdan (130a11) ve gm glbdan (130a10) hediye olarak hazrlayan adam durmaktadr. Vehbi, kalayclarn gm buhurdan, gm glbdan79 getirdiini yazdna gre, bu adamn da kalayc esnafl olduu sylenebilir. Varan sol tarafnda Msrars esnafnn, arabada bir gemi ile geii

77 78 79

E.Atl, 1999, s.148. R.E.Kou, 1939, s.32. R.E.Kou, 1939, s.32.

20

tasvir edilmitir. Onlar hediye olarak gm tepsiler, (130a21-22) marapalar (130a78) ve ibrikle (130a6) birlikte baharat dolu mavi-beyaz tabaklar (130a15,130a9,130a20) hazrlamlardr. Bu tabaklar ekil, byklk ve dekor olarak birbirinden farkl deildir. Tek elle tutulabilecek kadar kk boyuta sahiptirler ve kenarlar kk iek desenleriyle bezenmitir. 140a varanda ibriimciler 80 , demirciler, gemiciler ve seraserclrr
81

gemektedir.82 (Resim 52.) Sa atl kede demircilerin gm tepsi (140a14) ve kk altn sahanlar (140a6) hediye olarak hazrladklar grlr. Buradaki tepsinin dekoru, dier sahnede bulunan tepsilere gre, daha net bir ekilde tasvir edilmitir; kalp eklinde izgisel dekor dikkat ekicidir. Yanda kk gm kapakl sahan (140a7) hazrlayan bir adam durmaktadr. bal ejderha eklindeki arabann ardndan, stnde buhurdan(140a4) ve glbdan(140a5) bulunan tepsiyi (140a14) tutan bir adam yrmektedir. Onun yannda yine iki altn renkli marabay(140a2-3) tepsi (140a13) stne koyup geen bir adam tasvir edilmitir. Bu hediyeler dier sahnelerdeki kaplarla benzerlik gsterir; sadece bir porselen (140a8) deiiktir. Bu porselen biim olarak glbdana benzer ve beyaz gvdesinin zerinde kk mavi desenler grlr. Bu tr bir rnek, btn albmde sadece bu sahnede karmza kmaktadr. Vehbi, sandalclarn bir fafurlu glbdan ve buhurdan, 2 gm maraba, gm srahi ve gm tepsi getirdiklerini yazdna gre, 83 bu porselen kabn sandalclarn hediyesi olduu sylenebilir.

80

briim: kalnca bklm ipek iplik anlamna gelmektedir. Bknz: Trk Dil Kurumu, 2005, s. 471 81 Serser: altn veya gm telle dokunmu bir eit kymetli kuma alamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.939 82 E.Atl, 1999, s.144. 83 R.E.Kou, 1939, s.34.
21

Bu varan ortasnda siyah renkli bir dev kukula bann stnde bir sini(140a9) tutarak gemektedir. Onun ardndan, gm tepsilerin (140a10-12) stnde altndan hayvanlar ve bir srahi(140a1) koyup geenler tasvir edilmitir. 163a varanda snnet dnde eker baheler yapanlar ayrca hayvanlar ve baka yiyecekler de yapp getirenleri tasvir edilmitir.84 (Resim 53.) Krmz tavan ve sar kenarl tepsiler(163a8-17) stnde ekerle yaplan eitli hayvanlarn yan sra ii meyve, kuruyemi ve erezler dolu kseler85(163a1-7) grlr. Bunlar beyaz renkli ve deseni olmayan alak ayakl kselerdir.

D-HEDYE SUNUM SAHNELER

Dn ve enliklerde hediyeler, bunlarn zellikleri, verili ekilleri ve deerleri o devrin kltr hayatn, ihtiam ve zenginliini gstermesi asndan byk nem tamaktadr. 86 Bir bakma enlikleri dzenlemenin ana amalarndan biri, yabanclardan gelecek armaanlarla byk varlklar edinmi yksek devlet grevlilerinden alnan armaanlarla hazineyi zenginletirmek olmutur.87 Daha nce grdmz gibi, esnaf alay srasnda loncalar padiaha armaanlar hazrlamtr. Bununla birlikte yerli, yabanc hkmdarlar veya bunlarn elileri, yahut devletin ileri gelenleri88 de padiaha hediyeler verirdi. 26b ve 27a varann konusu, sadrazamn hediyelerini sunmasdr. Bu

84 85 86 87 88

E.Atl, 1999, s.132. E.Atl, 1999, s.132. M.Arslan, 1999, s.158. M.And, 1982, s.44. M.Arslan, 1999, s.159.
22

varaklarda kumalar, saatler gibi hediyelerin yan sra mcevherli porselenler (26b1, 27a1, 27a2, 27a3) ve mcevherli srahi (26b2) de sunulduu grlr. (Resim 9, 10.) Vehbi, adet ve ananeye gre, snnet dnnn bu ilk gn, ziyafetten sonra bata sadrzam olmak zere devlet ricali ve erknn, III.Ahmed ile ehzadelerine dn hediyelerini sunduunu, brahim Paann padiaha bir mcevherli ini kse89 ve bir mcevherli billr srahi90 ve baka deerli eyalar hediye ettiini yazmtr. Vehbinin anlattklarna gre, 26b varanda bulunan kse ve srahinin brahim Paann verdii hediye olduunu tahmin edebiliriz. Acak 26b varanda bulunan mcevherli srahi, atn rengindedir. Vehbinin szn ettii mcevherli kse (26b1), beyaz stne sar, krmz, mavi renkli mcevherle sslenmekle birlikte bir elle tutulabilecek kadar kktr. 27a varanda tasvir edilen kse (27a1) de buna benzer ekildedir. zellikle dier kseler (27a2, 27a3) bu albmde hi grlmeyen deiik formlara sahiptir Biimi srahiye benzer, fakat ziyafet sahnelerinde grdmz sahan kadar byktr. Beyaz stne mavi ve sar renkli ieklerle sslenmitir ve altn (yaldzl?) boynun ereveli alt kenarlarnda krmz renkli mcevherler grlr.

E-ADIRDAK KANDLLER

10b, 12b, 16b, 20b, 33b, 28b, 44b, 46b, 64b, 71b, 73b, , 97b, 107b, 115b, 120b varaklarnda gen-daire-gen ile oluturulan krmz ekilleri grebiliriz. (Resim 2, 3, 4, 11, 15, 18, 19, 27, 31, 33, 41, 42, 44, 45.) Bunlarn adrlarn
89 90

R.E.Kou, 1939, s.17. R.E.Kou, 1939, s.17.

23

etrafn sslenen kandiller olduu tahmin edilmektedir. Fakat

adrlarn arka planda

braklmas ve sade izilmi nedeniyle bunlarn tam anlamyla ne olduunu anlamak mmkn deildir. Sadece ekil olarak kandile benzemektedirler. Aslnda 15 varak says verildii halde, bunlar tek sahne olarak saylabilir. Hnkar otan evreleyen ve muhtemelen dokumadan yaplm elemanlar zerindeki kandil tasvirlerinin dokumya ilenmi olduklar tahmin edilebilir.

F-ESK SARAYI ZYARET SAHNES

El yazmasndaki ilk sahne, enlikte barol oynayanlar tantmaktadr ve enliin balamasndan 19 gn ncesini gsterir. 6b varann n plannda bostanclardan Haseki Aa elinde bir buhurdanla (6b1) ilerlemektedir.91 (Resim 1.) Buhurdan altndandr; dier sahnelerdeki buhurdanlarn elde tutulmasna karlk, bu sahnede 3 iple tutulmaktadr. Ayrca buhurlar da tasvir edilmitir.

91

E.Atl, 1999, s.244.

24

IV. KAPLARLA LGL TARHSEL BLGLER

Osmanl ariv belgelerinde (mutfak masraf, saym, muhallefat, hediye defterleri gibi) sk sk isimleri geen kap trleri unlardr: Tabak, kse, skre, anak, bardak, yatuk, badye92, kze (su testisi), ibrik, leen, buhurdan, glabdan, yekmrdi, matara, kavanoz, srahi, fincan, fincan taba, ayakl anak, anberdan, memekdan (tuzluk), iftar taba, ay ibrii, kumkuma, zemzemiye, tatl taba, meyvedan, orba tas, tabe(tava), yayuk, yemek ka, hoab ksesi, erbet ksesi, hoab skresi, erbet fincan. Bunlar; in porselenleri fafur/fafuri ya da merteban 93 , znik seramikleri, ini ya da Iznik, metal olanlar altun/sim, mcevherli olanlar murassa ve Avrupa porselenleri de Saksonyakari/Bekari isimleriyle birbirlerinden ayrlmlardr. Kumkuma, yayuk, yekmrdi gibi baz kap trlerinin biimleri tam olarak bilinmemekle birlikte, genellikle bu kap trlerinin yemek kltrne uygun formlar olduu dnlmektedir.94 Srnmelerin metinlerindeki kaplarn adlar, ariv belgelerinde geen isimlerlerden daha azdr. Bu metinlerde enlikte verilen hediyeler arasnda baz

92

Badiye: Kaynakta baidye getii halde szlklerinde badiya olarak gemektedir. Badiya, aaz geni yayvan kap veya ine arap konulan byk kap anlamna gelmektedir.(Bknz: C.Dilin, Yeni Tarama Szl, Ankara,1983, s.22.) 93 Merteban:Burmann Mertaban limanndan gemiye yklendikleri iin bu adla anlan seladon da denilen yeil renkli in porseleni anlamnda kullanlmaktadr.(Bknz: N.Erbahar, in Porselenleri, stnabul, 1984,s.8-9) 94 A.Erdodu, 2000, s.63. Ayrca Bknz: N.Atasoy, 1989, s. 36-37.

kaplarn zellikleri de belirtilerek, kap-kacak cinsinden malzemelere de yer verilmektedir ki, bu kaplar unlardr: Kse (zeneb kse, fagfr kse, kse-i zer), leen, leene, ibrik, srhi, matara, sahan, kupa, nukuldan, kadeh (devetaban kadeh), kumkuma, sini, satl95, amdan.96 Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde tasvir edilen kaplarn trleri ise ariv belgeleri ve srnmelerin metinlerinde geen kaplardan daha snrldr. Daha nce II.blmde belirtilen kap terimleri, malzemeleri, kullanmlaryla ilgili detler, fiyat ve benzer bilgiler aktarlarak 18. yzyln kap kltr anlatlmaya allacaktr. Bu kaplar arasnda sahan, tabak, kse, tas, buhurdan, glabdan, kandil, ibirik, leen, bardak, fincan, kadeh, marapa, srahi, ie, testi, sini ve tepsi bulunmaktadr. Sahan, iine yemek konarak sofraya getirilen tekerlek ve ukurca mden tabak ve benzeri kapakl kaplar anlamna gelmektedir. Sahanlar bakr, gm ya da porselenden retilirdi.97 Sahan terimi belgelerde ilk kez 16.yzyln balarnda grlm ve 18.yzyln balarna kadar kesintisiz kullanlmtr.98 1640 tarihli Narh defterinde bakrcda satlan sahanlarn fiyatlar genel olarak 17.yzyla ait bir fikir verebilir. (Bknz:TABLO.1)

95

96 97 98

Satl: 1.Tas, kova, 2. kk leen, 3.at sulama kovas anlamna gelmektedir. Bknz: F.Develliolu, 2007, s.921. M.Arslan, 1999, s.1117. C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1743. N.Atasoy, 1989, s.44
26

TABLO.1 Esr- Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi Mertebani ve lengeri

101 99

Birim sahan vakyye

100

Getirici

Mukim 110 100 90

Ayaklu sahan ve seferi sahan

vakyye

Kurzadan dme, fukara harc dibli vakyye sahan - bir vakyye gelr Bei bir yerde yenden dme kk sahan vakyye bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr olursa -stanbul ii kaba yollu
102

120

100

Bakr sahanlar eski yemek sofralarnn vazgeilmez paralar idiler.103 Bunun yansra tun, pirin ve gm sahan da yaplrd. Evliya elebi Seyahatnamesinde stanbul dkmeciba esnafnda tu sahanlar ve tu taslar yapld yazldr.
104

Ayrca, 17.yzyl sonu ve 18.yzyl balarnda amdaki

resmi tereke kaytlarnda ini sahanlar da gemektedir.105 znik atleyelerinde de dz

99

Lengeri: bakrdan yayvan ve kenralar enli sahan veya tepsi anlamna gelmektedir. (Bknz: M.S.Ktkolu, 1983, s.354.) 100 Vakyye: okka, drt yz dirhemlik tart anlamna gelmektedir. 1 okka, 1284 grlktr.(Bknz: F. Develliolu, 2007, s.1135.) Narh Defterlerinde bazen kabn ald yiyecek miktar okka, kyye ya da vakiyye(1.2828kg) olarak verilerek, hacmi dolaysyla da boyutlar belirtilmitir.(Bknz: N.Atasoy, 1989, s.40-41) 101 Kurza: altn ve gm krntlar anlamna gelmektedir.(Bknz: F.Develliolu,2007, s.527.) 102 M.S.Ktkolu, Osmanlda Narh Messesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri, stanbul, 1983 , s.196. 103 .G.Kayaolu- E.Pekin, Eski stanbulda Gndelik hayat, 1992, stanbul, s.62. 104 E.elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, 1996-2005, stanbul,I. Cilt, s.276. 105 C.Establett-J.P.Pascual, amda 17.yzyl Balarnda Bardak, Tabak, ve kap kacak, Soframz Nur Hanemiz Mamur Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak (ed.S.Faroqhi-C.Neumann), stanbul, 2006, s.219.
27

dipli ve kenarl ya da kenarsz sahanlar retildii bilinir.106 1720deki snnet dnnde sefirlere karlan yemekler gm ve altn sahanlarda sunulmutu. 107 Srnme- Vehbinin minyatrlerinde bulunan yemek sahnelerinde bu sahanlara rastlanr. (Resim 54,55,56,57,58,59,60,61,62,63,64, izim 1.) 1539 ylnda yaplan snnet dnn de, bir ziyafet iin 800e yakn sahan kullanlmtr.108 Tabak-Daire eklinde, kenarlar kalkka toprak, ini veya porselenden yaplm olan yass yemek kabdr. Cinsine gre bakr tabak, gm tabak, ini tabak ve porselen tabak olarak snflandrlmaktadr.109 1640 tarihli Narh defterine dayanarak ini veya porselenden yaplan tabaklarn yaygn olduu tahmin edilebilir. (Bknz:TABLO.2) (TABLO.2) Esr- Fafurcuyn Fiyat (Ake) Maln Cinsi Portakal tabak orta boy -.daha aa boy -.daha aas kk emrdi Portakal tabak
106 107

Birim dane dane dane dane

111

Getirici

Mukim 130 100 70 130112

110

N.Atasoy, 1989, s. 43 R.E.Kou, 1939, s.39. 108 S.Tezcan, Bir Ziyafet Defteri, stanbul,1998, s.7-29 109 C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1886. 110 Portakal (Portekiz) kayd varsa da aslnda in mal olup Portekizliler tarafndan getirildiinden bu isimle anlmaktadr.(Bknz: M.S.Ktkolu, 1983, s.75.) 111 Dne: Tane anlamna gelmektedir.(Bknz:F. Develliolu, 2007, s.164) 112 M.S.Ktkolu, 1989, s.203.
28

Tabak Bahar nakl kahve taba -eni ve uzunu zira 1 girih113 Nak- bahar erbet taba -eni 3 rubu 1 girih Bah-i ki an cnib-i znik der esbb- efruht dane dane dane dane dane dane dane 75 48 24 20 13 7 5116 28 17114

Tabak, boylu -tl115 15 parmak, arTabak, -tl 12 parmak, arTabak, iki boy -tl 11 parmak, arTabak, bir buuk boy -tl 10 parmak, arTabak, bir boyu -tl 9 parmak, arTabak, ikisi bir boyu -tl 7,5 parmak, Tabak- skker -tl 5 parmak, ar-

Girih: dm, ba anlamna gelmektedir. ( Bknz: F. Develliolu, 2007, s.291.) M.S.Ktkolu, 1989, s.209. 115 Tl: uzunluk anlamna gelmektedir.( Bknz: F. Develliolu, 2007, s.1113.) 1640 tarihli narh defterlerindeki yedi girii, tabaklar doyutlarna gre boy ve tl olarak ar parma ad verilen bir uzunluk l biimine gre snflar. Belli bir sralamann yaplmad bu listede eer kaplar bykten ke sralanrsa bellli ilikiler ortaya kar: Tabak: boyut tl: 15 ar parma (42cm)
114

113

Tabak: Tabak: boy2 Tabak: boy1 1/2 Tabak: boy1

tl: 12 ar parma (33.6cm) tl: 11 ar parma (30.8cm) tl: 10 ar parma (28cm) tl: 9 ar parma (25.2cm)

Tabak: ikisi bir boyu tl: 7 1/2 ar parma(21cm) (Bknz: N.Atasoy, 1989, s.43) 116 M.S.Ktkolu, 1989, s.310-311.
29

Evliya elebi Seyahatnamesinde de fafuri tabak ve mertebani tabak lar117 gemektedir. Sarayda altun ve gm sofra takmlarnn bulunmasna ramen padiah da porselen tabakta et yerdi. vardr.(Resim 65, izim 2.) Kse-(Bo kap mnasna kavsa kelimesinden) Sulu eyler koymaya mahsus iniden, porselenden, lmekten veya camdan yaplm ukur kaptr. orba ksesi, hoaf ksesi gibi.119 Osmanl sofrasnda yemekten sonra gelen iecek olan hoaf, bardak ya da fincanla deil ksede kakla iilirdi. DOhssonun eserinde hoaf geldii zaman, srf hoaf iin kullanlan fildii kaklarn geldii ve herkesin ayn kseden bir ka kak hoaf itii
120 118

Srnme-i Vehbide de tabaklar

anlatlmaktadr.

1640 tarihli Narh defterinde de anlatld gibi kseler bakrdan,billurdan ve iniden yaplmaktadr. (Bknz:TABLO.3) TABLO.3 Esr- Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi kapaksz kse Birim vakyye Getirici Mukim 120

E.elebi, 1996, I.Cilt, s.231. J.B.Tavernier, 17.yzylda Topkap Saray (Ed.N.Sakaolu, ev.T.Tundoan), 2007, stanbul, s.143. 119 C.E.Arseven, 1975, II.Cilt, s.971. 120 M de M. DOhsson,18.yzyln Trkiyesinde rf ve Adetler.(ev.Z. Yksel), stanbul, tarihsiz, s.32.
118

117

30

bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr olursa -.stanbul ii kaba yollu Bah-i ki vakyye 100121

an cnib-i znik der esbb- efruht dane dane dane 24 18 13122

kse,iki boy -tl 7, umk 4 parmakkse, bir buuk boy -tl 7, arz 3,5kse, bir boy -tl 6,5 umk 3 Esr- ileciyan

Billur mzehheb nakl kapakl sultni dane erbet ksesi

25123

Evliya elebi Seyahatnamesinden mertebani, mcevher, fafuri ini kselerin ziyafette ve dkkan sslenmekte kullanld anlalmaktadr. Srnme-i Vehbide kseler vardr. (Resim 66,67, izim 3.) Tas: ine her nevi sulu eyin konulduu ayaksz ve yuvarlak mden kaptr. Su tas, hamam tas, orba tas, el tas gibi. Bunlarn topraktan olanlarna anak; iniden, porselenden, zcacdan ve billrdan olanlarna ise kse denmektedir.124 Tas, ekil olarak kseye benzer; Ayn ekilde cm ve tihtb- tasynda cm tas ve

121 122 123 124

M.S.Ktkolu, 1983, s.196. M.S.Ktkolu, 1983, s.311. M.S.Ktkolu, 1983, s.204. C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1941.
31

tihtb tas125larn retildii de Evliya elebinin eserinde yazmaktadr. 1640 tarihli Narh defterine baklrsa, bakr taslarn yaygn olarak kullanld anlalmaktadr. (Bknz:TABLO.3)

TABLO.3 Esr- Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi kapaklu tas Birim vakyye Getirici Mukim 110

kapaklu hoab tas ve hammm tas ve kk yan tas ve ayaklu erbet tas ve burun tas ve bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr olursa vakyye -.stanbul ii kaba yollu vakyye

120 100126

Osmanllarda belirli yemekler belirli kaplara konulurdu. Bu kaplara orba taslar127 ve erbet taslar128 rnek olarak verilebilir. Buhurdan: ine ate konularak kokulu aalar ve buhur ubuklar yaklan ayakl ve madeni kaplardr. Bu kaplarn kapaklarndan dumann kabilmesi iin zerine kafes gibi oymal delikler almtr. Buhurdanlarn pirin, bakr ve

125 126 127 128

E.elebi, 1996, I.Cilt, s.271. M.S.Ktkolu, 1983,s.195. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.285. E.elebi, 2001, V.Cilt,.s.199.
32

gmten bir sanat eseri saylacak kadar gzel ve tezyin ekillerde yaplm olanlar vardr. Savatl olanlar ve renkli talarla tarsi edilmi bulunanlar da mevcuttur. Buhurdanlarn altlarna bir de tabla konur ki buna buhurdan tablas denir. 129 Srnme-i Vehbide de buhurdanlar vardr.(Resim 68, izim 4.) Glbdan: ine gl suyu konularak istenildii zaman damlatmaya veya serpmeye mahsus az dar maden veya ini ie biiminde kap ki sallanarak ba tarafndaki kk deliklerden gl suyu serpilir. glbdanlar vardr. (Resim 69, izim 5.) Buhurdan ve glbdan koku vermeye yarayan kaplar olarak yemein ardndan kullanlmtr. Glsuyu ve buhur, zellikle yemekten sonra kullanlan en nemli kokulardr. Bu kokular iin hazrlanm porselen, tombak, gm veya cam glbdan ve buhurdanlar, saray koleksiyonunda oka bulunmaktadr.131 17.yzylda Osmanl mparatorluunu ziyaret eden Tavernier, buhurdan ve glbdan ile kokularn nasl ikram edildiine ilikin detayl bilgiler vermitir. Sandklar akamber, misk, sarsabr kk ve sandal aac tahtasyla doludur. Yal ise (en iyisi her zaman en yal olandr.) yarm kilosu bin eky bulan sarsabr kkleri var. Trkler bu kklere ok para harcyorlar. Onlar ziyarete gittiinizde daha oturur
129 130 131

130

Srnme-i Vehbide de

C.E.Arseven, 1975, I.Cilt,s.298-299. C.E.Arseven, 1975, II.Cilt,s.665. A.Erdodu, 2000, s.70.

33

oturmaz ttn ubuu ve sarsabr kk ikram etmek detten. Bu ikram yle yaplyor: Yal olup olmamasna ve dolaysyla da daha ok duman karp karmamasna bal olarak, bu kkten bezelye ya da kk bir bakla tanesi iriliinde bir para alnyor, slatldktan sonra bir eit buhurdanlk iindeki bir kzn stne yerletirilerek herkese sunuluyor. kan gzel kokulu dumanla herkes sakaln, kafasn ve hatta sarnn iini ttslyor; daha sonra herkes ellerini havaya kaldrarak yksek sesle Elnendela(Elhamdlillah) yani Allaha kr diyor. Ama buhurdanlktan nce, gelen konuklarn nemine gre altn ya da gm bir kap iinde glsuyu getiriliyor. Glsuyu kab (glbdan) yaklak bir ayak (30cm.) boyunda; alt blm yumuruk iriliinde ve yukarya doru kldka incelerek az kesiminde kk parmak kalnlna iniyor. Ucunda, glsuyunun akt kk bir delik bulunuyor; eller ve yz glsuyuyla slatldktan sonra, suyu kurutan ve salara, sakala daha iyi sinen sarsabr dumanyla tts yaplyor.132 Saray dnda da varlkl evlerde de benzer merasim yaplmaktadr. Ziyaretin sonuna doru hizmetinin bir elinde, iinde sarsabr yanan bir buhurdan, dierinde glbdn ile ieri girip glbdndan misafirin mendiline biraz gl suyu damlatrd. Eer sakal varsa bir eliyle kaldrarak sakalna da gl suyu srerdi.
133

132 133

J.B.Tavernier, 2007, s.90. M de M.DOhsson, tarihsiz, s.67.

34

Glbdan ve buhurdann misafire ikram iin kullanlmas, Evliya elebi Seyahatnamesinde de gemektedir. Bursaya gittii srada yaadklar u ekilde anlatlmaktadr: Badet-tam Dilver Paaya mahss ksesiyle vir kse kaynar kahve gelp bir demde yeklemeden n ederdi. Badeh buhr ve glb geldkde glb n edp ryiha-i tayyibeden sonra buhrdnn kapan aup cmle teleri tenvl etdne eli hayrn kalup eydr.
134

Bu merasim sadece erkekler iin deildi. Lady Monteque, davet edildiinde kadn ev sahibi tarafndan ona da glsuyu ve buhur ikram edildiini yazmtr.
135

Glbdan ve buhurdan sadece misafirler iin kullanlmakla kalmayp cami ve trbelerde koku vermek veya buralar sslenmek amacyla da kullanlmtr. Evliya elebinin Hz.Eb Eyyb- Ensrnin trbesine ilikin gzlemler arasnda glbdan ve buhurdanlar gemektedir. Ser-i sadeti tarafnda alem-i erfi ve cnib-i erbaasnda olan sm zer erg ve emada- -nlar kanadiller ve dem kadd mukall emadnlar zre em-i kfrler ve buhrdn- gna-gnlar ve klbdan- mcevherler ile ml-ml bir kabr-i erfdir ve bunda olan hsn-i hat (ve) kelm- izzetler meer stne-i Dldl-svr Esedullh- Ali keremullhi vechehunun kabr-i erfinde ola.136

134 135 136

E.elebi, 1999, II.Cilt, s.189. Lady Monteg, ark mektuplar(ev. A.Refik), stanbul, 1933, s.71, 76. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.171.
35

slmda buhur ile dini tren yaplmadna gre, buralarda kullanlan buhurdanlarn ya sslenmek ya da ieriyi gzel kokuyla doldurmak iin kullanld tahmin edilebilir. TABLO.4 Pirin Fiyat(Ake) Maln Cinsi Pirinden buhurdan -160 dirhem gelr Tudan buhurdan- sagir -110 dirhem gelr Bah-i lat- Doramacyn Buhurdan- sedefkari-i Bihari Buhurdan- sedefkri an abanos dane dane 350 150
138

Birim vakyye vakyye

Getirici

Mukim 100 50137

Kandil: ine zeytinya ve bir fitil konarak yaklan, k vermeye yarayan kaptr. Daha fazla k vermek iin ieden yaplp iine su ve stne ya konarak yaklan kandiller de vard ki bunlar camilerde kullanlrd.139 Daha nce belirtildii gibi, camilerde ve trbelerde buhurdan ve glbdan ile birlikte kandil de bulunmutur. Bununla birlikte zel gnlerde mahya kurmak iin kandil kullanrd. 1720 enliinde Ok meydannn etrafnda mahyalar kurmak iin

137 138 139

M.S.Ktkolu, 1983, s.199. M.S.Ktkolu, 1983, s.322. C.E.Arseven, 1975, II.Cilt,s.936.

36

15,000 kandil ve 10,000 kandil kutusu hazrland.

140

Srnme- Vehbinin

minyatrlerinde adr zerine ilenmi kandil deseni bulunmaktadr. (Resim 70,71,72,73,74. izim 6.) (TABLO.5) Esr- ileciyan Fiyat(Ake) Maln Cinsi Billr iki kuakl kandil-i kebir kandil, orta boy stanbul ii sra kk kandil Bah-i lt- Huniciyn an Teneke-i hen kandil-i iki kat kandil-i srhi dane dane 3 8142 Birim dane dane dane Getirici Mukim 8 2 1.5141

brik: El ykamak iin azar azar su dkmeye yarayan uzunca bir emzii ve sap olan karnl ve ince boyunlu su kabdr. Trklerde ibrikler bilhassa el ykamak ve abdest almak iin kullanlr. Bunlarn pimi topraktan, iniden, bakrdan, gmten ve altndan, hatt camdan, yaplm olanlar vardr. brikler umumiyetle leenleriyle beraber yaplrd.143 Srnme-i Vehbide de ibrikler vardr. (Resim 75, izim 7.) briin tanmnda el ykamaya mahsus kullanm n plana kmasna ramen,
140 141 142 143

R.E.Kou, 1939, s.8. M.S.Ktkolu, 1983, s.204-205. M.S.Ktkolu, 1983, s.322. C.E.Arseven, 1975, II.Cilt, s.766.
37

asl kullanmnda sadece ykama suyu olarak kullanlmakla kalmayp, iecek koymak iin de kullanlmtr. Evliya elebi Seyahatnamesi gibi kaynaklarda ibrikten iecek konulduundan bahsedilmektedir. Hemn tilki hayasu gibi br sarmsak diine benzer bir otdur anu kurudup havanda un gibi idp sskkerle plde gibi piirip bakr ibriklerin altnda teler ile musanna yaplm ibrikler ile bahrl ve glbl rhat- can shhatl-ebdn talim-i nefys diyp feryd iderek ubr iderler.144 Bunun yansra muhallebici gibi satclarn da ibrik kullanld kaydedilmitir. (TABLO.6) Esr-u Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi Birim Getirici Mukim 110 emzikli yekpre abdest ibrii ve ayaklu el vakkye leeni, ibrii ile kk leen ve ibrik ve ve berber satl be ateili berber ibrii, vakkye bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr olursa -.stanbul ii kaba yollu Ayaklu leenin kaba boazlu ibrii -bir vakyye geldikde-ziyde geldikdekaba boazlu srahi abdest ibrii -danesi bir vakkyye geldikde vakkye vakkye 130 115 vakkye 130

120

100

kastamoni stad sa ii srhi-i yekpre, vakkye boaz kuaklu, kulpunun kvrm mnakka, karn yineli, pikee lyk kahve ve abdest ibrii (l)
144

140

E.elebi, 1996, I.Cilt, s.251

38

Ayaklu leenin kibra mahss srahi ibrii -bir vakyye gedikde-500 dirhem geldikde-1,5 vakyye geldikde-

vakkye 160 130 105

145

Esr- ileciyan Billr kk ibrik dane 3

146

1640 Narh defterinde geen ibriklerin fiyat listesine dayanarak abdest ibriinin dnda kahve ibriinin de satn alnd tahmin edilmektedir. Ama yine de ibriin tanmnda belirtildii gibi ibrik leenle birlikte satldna gre, el ykamada daha ok kullanld da sylenilebilir. (Bknz.TABLO.6)

Leen: Madenden veya seramikten yaplm az ok geni, byk, derinlii az su kabdr ki, ibrikten dklen su ile el ykand vakit bu kap elin altna konularak kirli sular buna akard. Berber leeni, berberlerin tratan sonra ene ve yz ykamak iin mterinin enesi altna tuttuklar genie kenarl leen bunun bir kenarnda boyun ksmna intbak etmek iin ay eklinde kesik bir taraf vardr.147 Srnme-i Vehbide de leenler vardr. (Resim 76, izim 8.) Berber leeni kullanma duruunun nasl olduu Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde daha nce belirtilmitir. (Bknz. Resim 35.) Ayrca, Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde daha nce

145 146 147

M.S.Ktkolu, 1983, s.195-197. M.S.Ktkolu, 1983, s.204. C.E. Arseven, 1975, III.Cilt, s.1225.
39

belirtildii gibi, hediyeler olarak sunulan ibriklerin ou leenle birlikteydi. Leen, ykama srasnda kullanldndan ibrik, sabun ve pekir gibi ykama eyalarn yaknda durmaktadr. Bu ykama ii yalnzca bir kii iin kullanlmakla kalmam; davetli olarak gelen erkek misafirler iin de kullanlmtr. Misafirler eve geldiklerinde, her misafir sofraya oturmadan evvel mutlaka leende elini uan dkt su ile sabunlar, omuzundan verdii devirli pekir ile kurular, sofraya oturur, pekiri de dizlerine rterlermi.148 Bu ykama ii yemekten sonra da yaplmtr. Sofradan kalkanlar omuzlarnda temiz drl havlularla bekleyen uaklarn dktkleri su ile ellerini azlarn, sakal ve byklarn sabunlarlar, ykarlar, mindere geerlermi.149 Bu leenlerin 17.yzylda Avrupallarn kulland leenlerden farkl olduunu syleyen Tavernier, leenler hakknda unlar yazmtr: Bu leenlerin biimi bizimkilerden ok daha kullanldr ve doulularn temizlik anlaylarnn bir gstergesidir. Leenler yuvarlak ve yaklak yarm ayak derinliinde, st ise leeni sanki hi derinlii yokmu gibi gsteren ve dibe inen kirleri gizleyen delikli bir kapakla rtldr.150 1640 ylnn Narh Defterine gre, leenlerin ou bakrdan yaplmtr.

148 149 150

.G.Kayaolu-E.Pekin, 1992, s.99. .G.Kayaolu-E.Pekin, 1992, s.103. J.B.Tavernier, 2007, s.90.

40

(Bknz.TABLO.7) Ama leenlerin malzemesi, leen sahibinin servetine gre farkllk gstermektedir. Evliya elebi, Melek Ahmed Paann ziyafetine davet edildiinde badet-tam mcevher altun leen ve ibrik ve mmessek sbn ile eller gasl yaptn der.151

(TABLO.7) Esr- Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi ayaklu el leeni, ibrii ile Birim vakkye Getirici Mukim 110 92
152

hamm leeni ve berber leeni ve esbab vakkye leeni Ayaklu leenin kibra mahss srahi ibrii -bir vakyye gedikde-500 dirhem geldikde-1,5 vakyye geldikdevakkye

160 130 105 vakkye 130153 115

Ayaklu leenin kaba boazlu ibrii -bir vakyye geldikde-ziyde geldikdeEsr- Fafurcuyn Portakal kk leene -.daha kk

dane dane

50 35
154

151 152 153 154

E.elebi, 2001, IV.Cilt, s.76. M.S.Ktkolu, 1983, s.195. M.S.Ktkolu, 1983, s.196-197 M.S.Ktkolu, 1983, s.203.
41

Gm: Bakrdan, testi eklinde ve bir kulplu, az dar su kabdr. 155 Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde gmle kahve dkme sahnesi bulunduunu da daha nce grmtk. (Bknz.Resim 12.) Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde bulunan dier gmler bakrclarn arabasn sslenmektedir. (Resim 46, 77, izim 9.) Bardak: Ayaksz ve kulplu su ksesidir. Umumiyetle kulplu ve fakat ayaksz olanlarna denirse de, imdi kulpsuz olan ayakllara da denilmektedir. Ayakllarna ayakl bardak denirdi. Altndan, gmten, iniden, topraktan, bakrdan, tahtadan, zergerdandandan, hindistan cevizi kabuundan yaplm olan bardaklar vardr.156 Kanuni Sultan Sleyman dneminde, kendisini hekim olarak tantm ve bu alanda baz baarlar elde ettii iin itibar grm bir spanyol esirin anlarnda bardakla ilgili diyaloglar gemektedir.
157

Bu spanyol esirin Sinan Paann ne tr

bardak kulland sorusuna cevab syledir, Senyrlerin en ok kullandklar porselen bardaklardr. Porselen bardak kullanlmasnn nedeni, zehrin barda atlatp kendini belli ettii yolundaki inantr.158 Cam ise bilinmekle birlikte pek

C.E.Arseven, 1975, II.Cilt, s.664. C.E.Arseven, 1975, II.Cilt,s.175. 157 T.avkay, Gndelik Hayatta Yemek ve mek zerine, Hnkr Beendi.700 yllk Mutfak Kltr, Ankara, 2000, s.29. 158 T.avkay, a.g.m, s.33.
156

155

42

yaygn grnmez. spanyol esir Venedik ii ince bardaklar bulunur fakat hereyde olduu gibi, bize benzememek iin kullanmazlar. diyerek eklemektedir: Hem arap imedikten sonra ne diye cam bardak kullansnlar ki? Cam kaplar reel meel gibi eyleri koymak iin kullanlr.159 Bu durumun 17.yzylda da ok deimedii anlalmaktadr. 1640 yll Narh defterindeki bardaklarn listesinde sadece mlekide retilen bardaklarn fiyat belirtilmitir. (Bknz.TABLO.8)

(TABLO.8) Esr- mlekiyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi Dimetoka barda, kapa ile byk boy kk boy Emrdi ince Dimetoka barda Emzikli Dimekota barda byk boy orta boy kk boy Dimetokann parmak hurdas barda Esr- ileciyan Billur ehne altnl, emzikli mnakka dane iek barda 25
161

Birim

Getirici

Mukim 1.5 1 2 1,5 1+1mn 3mn 3mn

160

159 160 161

T.avkay, 2000, s.33. M.S.Ktkolu, 1983, s.267. M.S.Ktkolu, 1983, s.204.

43

Evliya elebinin eserinde de bardaklarn hep inici ve mlekide retildii belirtilmitir: .....bir tark-i min dah iki canibi serp iki yz elli aded krhne-i sigl ve anak ve bardak ve mleki dkknlardr. Tn- mahtmdan ve tyn- Kdhneden ve tn- Saryardan merebe ve kzeler ve srahler icd iderler kim misli meer fagfur nide v znik nisinde ola...162 Esnf- eyvnc yani iniciyn: Dkkn 100, nefert 300, prleri Hazert-i Abdlgaffr- Medendir kim Selmn belin balamdr. Bu mlekilere pr olmdr. Bu eyvnclar dah anak ve kse ve bardak sarmala bunlara dah pr olmdr.
163

Fincan: Kahve, ay veya st gibi iecekleri imeye mahsus topraktan, iniden, porselenden, camdan, boynuzdan, d aacndan veya tahtadan yaplm muhtelif ekillerde kulplu veya kulpsuz kk kselerdir. Bu kaselerin altlarna konmak iin birer de tabaklar bulunmaktadr. Bu tabaklara fincan taba denir. Kahve imeye mahsus olanlarna kahve fincan ve ay imek iin kullanlanlara ay fincan denir.164 Srnme-i Vehbide de fincanlar vardr. (Resim 78, izim 10.) Kahve 16.yzyln ikinci yarsndan itibaren hem evlerde hem de

162 163 164

E.elebi, 1996, I.Cilt, s.167. E.elebi, 1996, I.Cilt, s .287. C.E.Arseven, 1975, I.Cilt, s.591.
44

kahvehanelerde iilirdi. 18.yzyln balarnda daha da yaygnlat.165 DOhsson, hangi seviyede ve nerede olursa olsun, herkesin her yerde itii kahveyi ve kahveye kar olan dknl anlatarak, Osmanllarn kahve fincannn Avrupadakilerden ok farkl olduunu eserinde belirtmitir. Trkiyedeki kahve fincanlar kktr, onlarn drt fincan bizim bir fincanmz ancak doldurur. Kahve fincanlar el yakmasn diye daima bir tabak iinde sunulur. Bunlara zarf denir. Zarflar umumiyetle bakrdan yahut gmten yaplr. leri gelenlerinki altndandr ve genellikle kymetli talarla sslenmitir.166 Zarf, kahve iilen fincanlar elde tutulurken scaklyla elin yanmamas iin fincan koymaya mahsus muhtelif ekilde mden veya tahtadan yaplm kk kaptr. Trkler zarflara ok ehemmiyet vermi ve onlar gayet ssl ve sanatkrane ekillerde yapmlardr. Tahtadan, pirinten gmten, altndan ve boynuzdan olarak ilemeli, mineli ve oymal olanlar vardr. Kuplu fincanlar icadndan sonra bu zarflarn modas gemitir. 167 Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde, emberbzn kenarnda su dolu fincanlar olan emberi tuttuu sahnede, bir cambazn bir direk stndeki sepete oturarak kahve dkme hnerini gsterdii sahnede ve tiryakilerin gsterildii baka bir sahnede fincanlar tasvir edilmitir. (Resim 12, 17, 28.) Burada

165 166 167

S.Faroqhi, 2005, s.236. M de M.DOhsson, tarihsiz, s.59. C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.2280.
45

tasvir edilen fincanlar da kulpsuzdur ki, 1720 yllarnda hla kulplu fincanlarn kullanlmad sylenebilir. Yemek ou zaman ortadaki kaptan yenirdi sadece kahveyi herkes ayr ierdi.18. yzyl balarnda ok yoksul kimselerin terekesi arasnda bile byle kahve fincalar ve cezvelerin bulunduu grlmtr. Ayn dnemde, Bursada bir handa kalrken birdenbire hastalanp len baz tccar ya da zanaatkrlarn da yanlarnda fincan ve cezve bulunmutur. Sradan kahve fincanlar Ktahya inisinden yaplrd. Zenginler in porseleninden fincan kullanrlard. Btn 17.yzyl boyunca inden bir hayli porselen fincan ithal edilmitir.168 Fincanlarla iilen sadece ay ve kahve deildir. 17.yzyl stanbul arlarnda pldecilerin169 seyyar olarak eitli iecekleri satt Evliya elebinin eserinde anlatlmaktadr; Her kimesne plde murd idinp iki fincan bir akaya alup zreine zencebil ve darn ekp ve glabdan ile tazimen glb saup bu gne kr iderler.170 1640 tarihli Narh defterinde grld gibi fincanlarn ou iniden yaplmtr. (Bknz.TABLO.9)

S.Faroqhi, 2005, s.175. Plde:Pelte,Nianta, eker ve su karmnn piirilerek soutulmasyla yaplan bir tr tatl anlamna gelmektedir. (Bknz: TTK, Trke Szl, Ankara, 2005) 170 E.elebi, 1996, I.Cilt, s.250.
169

168

46

(TABLO.9) Esr- Fafurcuyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi rgl Portakal fincan -.atla bir direkli olursa -.atla iki direkli olursa Bekdai Portakal fincan -.atla bir direkli olursa -.atla iki direkli olursa Devrik azl ehne Portakal fincan -.atla bir direkli olursa -.atla iki direkli olursa Bah-i ki Fincan- yeil Birim dane dane dane dane dane dane dane dane dane Getirici Mukim 22 14 10 42 25 15 38 20 10171

an cnib-i znik der esbb- efruht dane dane 2 1,5

172

Fincan- alaca

Narh Defterinde hep porselen fincanlarn fiyatlar belirtilmitir. Fiyat tablosundan da anlalaca gibi ithal fincann fiyat znik malndan yaklak olarak 10 kat daha pahaldr. Kadeh: Camdan veya billrdan kk bardaklara verilen isimdir. Umumiyetle iki imeye mahsus olan ayakl veya ayaksz kk bardaklara da denir.173 Marapa: Genellikle bakr veya benzeri metalden yaplan su imeye

171 172 173

M.S.Ktkolu, 1983, s.203. M.S.Ktkolu, 1983, s.311. C.E. Arseven, 1975, II.Cilt, s.891.
47

mahsus kulplu kaptr.174 Srnme-i Vehbide de marapalar vardr. (Resim 79, izim 11.) Evliya elebi Seyahatnamesinde 17.yzyln arsnda bozac ve erbeti gibi tatl su satclarnn marapa ile boza veya erbet satt belirtilmektedir. Sahibii vefk olmala dkknnda mteriden omuz omuz skmeyip cem-i vzer ve ayn (u) kibra nie bin sm ve halis merebeler ile erbet tarnr ve krekisi dahu mehur (u)fkdr. 175 Esnf- tatl bozacyn:..... batn- rca itmez zr iine Kuadas pekmezi ve zerine darn ve karanfil ve zencebl ve hindistan cevizi nisr idp dkknlarnn yzinde birer dem sar kutular ire durup ulem ve suleh ve meyhndan yevmiye nie bin bakr vni marabalar ve bakrclar gelp kr ider.176 Bununla birlikte gm marapa oyunu olarak adlandrlan bir yarma da vard. Bu yarma, yksek bir direin tepesine asl bir gm marapay almak iin
177

bu diree trmanmaya dayanan bir yarmadr.

Bunun rneini, Srnme-

Vehbinin minyatrlerinde daha nce grmtk.(Bknz. Resim 24, 26, 28) 1640 tarihli Narh defterinde marapalarn bakr, billur ve kalaydan yapldn grebiliriz. (Bknz.TABLO.10)
174 175 176 177

M.S.Ktkolu, 1983, s.354. E.elebi, 1996, I.Cilt,s.250. E.elebi, 1996, I.Cilt,s.313. M.And, 1982,s.46.
48

(TABLO.10) Esr- Bakrcyn Fiyat(Ake) Maln Cinsi Birim Getirici Mukim 120 100 110 maraba , bu cmle kastamonu ii olup ince ve hemvr olursa vakkye -.stanbul ii kaba yollu vakkye kastamonu ii srhi, boyu 6 rubu. boaz ve dibi yalduzlu maraba dane Saraya mahss ekme ayaklu maraba -boyu 4 rubu 1 girih, devri 6 rubu, 225 dirhem gelenvakkye Esr- ileciyan Billur mzehheb nakl kapakl erbet dane marabas Evni-i Kalay kalay ve kurundan maraba ve sir evni yapan yahudilerin stadiyyesi, kalay ve kurun sahibinin olursa vakkye 25
179

100

178

180

Evliya elebi Seyahatnamesinde anak, bardak ve mlekilerin dkkanlarnda amurdan ve iniden de marapalarn yapld anlatlmtr: Tn- mahtmdan ve tyn- Kdhneden ve tn- Saryardan merebe ve kzeler ve srahler icd iderler. 181 Esnf- eyvnc yani iniciyn... Bunlar dah taht-

178 179 180 181

M.S.Ktkolu, 1983, s.196-197. M.S.Ktkolu, 1983, s.204. M.S.Ktkolu, 1983, s.201. E.elebi, 1996, I.Cilt,s.167.
49

revnlar zre dkknlarn kse-i znik (ve) tabk ve kze ve Ktahya filcnlar ve merebeler ile dkkanelerin zeyn idp azm alay- mzeyyen ile pr-silh ubr iderler.182 Surahi veya Srahi: Baz szlklerde Arapadan iindeki ey sarih olarak grnr anlamna geldiinden sz edilmekte ise de z Trkede girdab anlamnda surak kelimesinden ve su kknden gelip gelmedii tartlmaktadr. arab anlamnda olan surma sz ile olan ilgisi de dikkati ekmektedir. ine arap ve erbet gibi eyler koymaya mahsus, uzun boyunlu ve karnl ekilde, sra veya billrdan yaplm ielere denir. Bunlara iilecek su da konur. effaf olmayan ve toprak veya iniden yaplm olanlarna testi (desti) tbir olunur.183 Ama tarihi kaynaklarda anak, bardak ve mleki dkknlarnda cam olmayan srahilerin yapld da anlatlmaktadr. Evliya elebi eserinde, . Tn- mahtmdan ve tyn- Kdhneden ve tn- Saryardan merebe ve kzeler ve srahler icd iderler. 184 der. Srnme- Vehbi nin metninde de sandalc esnaf gm srahi185 bulunmaktadr. (Resim 80, 81, izim 12.) Testi: Asl destidir. Balktan yaplp frnda piirilen, az dar ve uzunca ve alt ksm karnl muhtelif byklkte su kabdr. Testilerin muhtelif mayiler
182 183 184 185

E.elebi, 1996, I.Cilt,s.288. C.E. Arseven, 1975, IV.Cilt,s.1850. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.167. R.E.Kou, 1939, s.32.
50

koymaya mahsus eitli ekillerde yaplanlar vardr. Su testisi, ya testisi, yourt testisi, bal testisi gibi. Bunlarn bir veya iki kulplu olanlar da vardr. Topraktan yaplanlarna toprak testisi denilmektedir. Camdan veya billrdan olanlara testi denmeyip surahi tbir olunur.186 Testinin, daha nceden de belirtildii gibi farkl ilevlerle kullanlr. 17.yzylda testi iine zeytunu 187 , turuu 188 subya 189 gibi eitli yiyecekler konulmutur. Eskiden Trkiyede halkn umumiyetle kulland su testileri topraktan yaplm olanlard ki, birok evlerde ve bilhassa Anadoluda emeden su getirmek ve iine iilecek su koymak iin bu eitli testiler kullanlmaktadr.190 Bir kuyudan nasl su alnd, Evliya elebi Seyahatnamesinde tasvir edilmitir.:....kim su getiren eekler zre kalada su destilerin ykledp aa kuyuya endikde aadaki demler destileri su ile doldurup eekleri kalaya kovarlar.191 ie: Sray frnda fleyerek iirmek suretiyle boaz dar ekilde yaplan ve iine sulu eyler koymaya mahsus olan cam kaplara denir. ie tbirinin asl cam ve sra mnasnda olup camdan eya yaplan ua(sus) ehrine izafeten bu isim

186 187 188 189 190 191

C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1975. E.eleb, 2003. VIII.Cilt,s.149. E.elebi, 2001, IV.Cilt, s.115. E.elebi, 1996,I.Cilt,s.313. C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt,s.1975. E.elebi, 2003.VIII.Cilt,s.141.
51

verilmitir. Bunun zcac kelimesiyle de ilgisi grlr. Fakat ie tbiri artk tamamiyle zcacdan yaplan az dar ve uzunca kablara munhasr kaldndan cam, zcac ve sra mnasnda kullanlmamaldr. 192 Srnme-i Vehbide de ieler vardr.(Resim 82, 83. izim 13.) Evliya elebi Seyahatnamesine dkkanlarda satlan mallarn ielere konularak satld anlatlmaktadr: Esnf- dekkn-i hkem da hab eleri kullanld193, Esnf- sirkecibanda, dem sar katremz sra ieler ire gl sirkesi, amber sirkesi, hurma sirkesi, kknar sirkesi ve misket sirkesi ve tuffah sirkesi ve nie yzer elvn msmirtdan pdih in krkar ellier yllk sirke ieleri ile mzeyyen olduu194 ve Esnf- ekerciyn- Galata da skker nimetlerin hs ve beyz ve billr ve Necef (ve) Morn cm katremiz ieler ier koyup dkkanlarnda raflar zre zeyn edildii195. . 1640 Narh defterinde bulunan ieler hep billurdandr. ielerin boyu, rengi ve farkl eitleri bulunduundan ie almak isteyenlerin seme anslar oktu. (Bknz.TABLO.11)

192 193 194 195

C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt,s.1884-1885. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.248. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.228. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.228.
52

(TABLO.11) Esr- ileciyan Fiyat(Ake) Maln Cinsi Billur iki kuakl, altunl srhi ie la byk boy orta boy kk boy Billur ehne iki kat iek iesi Billur alaca ve sde iek iesi -.Kk boy Billur alaca nar iesi Mi billur kuakl iek iesi Sra ie, 1 vakyye alur Byk boy hasrl ie, 10 vakyye alur dane Billr, az kurunlu ie dane Alaca ve ehne kk billr ar-kse sandk iesi dane Lehden gelen iri boy, az kurunlu billr sandk ie(si) dane Sradan kubbe cam ie dane 16 15 20 18 3
196

Birim dane dane dane dane dane dane dane dane dane

Getirici

Mukim 30 9 8 10 3.5 2.5 7 25 2

Sini : stne yemek sahanlar konarak etrafna oturup yemek yemee mahsus tekerlekli ve kenarl maden tabla anlamna gelmektedir. Bakr veya pirinten olmaktadr. Baz szlkler bu tarz yemek tablalarnn sin dahi denilen inden gelmi olmas sebebiyle bu ismi aldklarndan sz etmektedirler. Siniler eitli byklkte

196

M.S.Ktkolu, 1983, s.204-205.

53

olmaktadr.197 Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde de sinler tasvir edilmitir.(Resim 84, 85,86, izim 14.) Osmanlda bada kurarak oturma dzeni biiminde yemek yendii iin sini nemli rol oynamtr. Sarayda Avrupadaki gibi masada oturarak yemek yeme biimi ancak 19.yzylda balamtr.198 Sini kullanlarak sofra kurmak, istenilen yerde oturulabilecei iin ok pratiktir. DOhssonun eserinde, bunun hakknda detayl olarak bilgi verilmektedir: Yemek vakti gelince herkesin bulunduu dairede veya odada sofralar kurulur. Mnasip havalarda ou, evlerinin ferah yerlerinde, hatta bahelerindeki kklerde yemek yerler. Bu i onlar iin ok daha kolay olur. nk sofra servisi fazlaca teklif tekellfe ihtiya gstermez. Yemek vakti geldii zaman uaklar balarnn stnde tadklar tepsilerde sralanm yemekleri getirir ve o gn yemek odas vazifesini grecek odann kapsna brakrlar. Bu tepsilerde sekiz, on, on iki kap yemek bulunur. zerinde yemek yenen tabanlar kk ve yuvarlaktr ve kalayl bakrdan yaplmtr. Bunlara SN denir. Siniler, kk sehpalarn zerinde konur.199

197 198

C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1821-1822. .Samanci, 19.Yzln ikinci yarsnda Osmanl Elitinin Yeme-me Alkanlklar Soframz Nur Hanemiz Mamur, stanbul, 2006, s.185. 199 M de M.DOhsson, tarihsiz, s.30.
54

(TABLO.12) Esr-u Bakrcyn Maln Cinsi Sini Bah-i Tekneha-y mezkrin Sini-i vakf -zira- ar 17 parmak -bir buuk parma bir akedirSini-i tereke -zira- ar 22 parmak -bir parma bir akedirSini-i orta boy -1 zira- ar -beher parma birer akedirSini-i merdne -1 zira- ar 3 parmak -beher parma bir akedir. Sini-i tekne -1 zira- ar 5 parmak -beher parma birer ake er mankradr50,5 Sini-i battal -1 zira- ar 17 parmak -beher parma ikier akeyedir11 Birim vak Fiyat(Ake) Getirici Mukim 92200

22

30

34

46201

Tepsi: Trkede asl taprmak yani takdim etmekten tapidir. Kenar az kalkk mden veya tahtadan yaplm, yuvarlak ve tabaktan daha byk dz bir tabladr ki kahve, erbet, yemi ve yiyecek gibi taprlacak, yani ikram olunacak ve

200 201

M.S.Ktkolu, 1983, s.195. M.S.Ktkolu, 1983, s.313.

55

takdim edilecek eyleri koymaya mahsustur. Bz tepsilerin iki tarafnda kulplar da olur. Bunlara kulplu tepsi denir.202 Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde de tepsiler tasvir edilmitir. (Resim 87, 88, 89, 90. izim 14.) Tepsi, biim ve kullanm olarak sini ile pek farkllk gstermez. zerinde yemek sahan konup yemek yenen tepsilere ayr bir ad olarak sini denilmitir. zerine ne konacana gre farkl isimler alan bu tepsilere; baklava tepsisi, kahve tepsisi, kak tepsisi rnek olarak verilebilir. (TABLO.13) Esr- Bakrcyn Maln Cinsi baklava tepsisi -.stanbul ii kaba yollu 1640 tarihli Narh Birim vak vak defterinde sadece bakrdan yaplan Fiyat(Ake) Getirici Mukim 92 100203 tepsilerden

bahsedilmektedir. Halk arasnda bakr tepsi ok yaygn olarak kullanlrken, sarayda altn tepsi gibi deerli ve pahal tepsiler kullanlmtr. Tavernier, padiah su istedii zaman nasl bir tepsiyle getirildiini detayl olarak anlatmtr. Su, yaklak iki ayak apnda ii ve d deerli talarla bezenmi altn bir tepside tanan altn veya porselen bir tasta sunulur: Bu tepsi sarayn en nadide paralarndan biridir. 204 Surname-i Vehbide esnaflarn padiaha sunduu hediyeler arasnda gm tepsinin

202 203 204

C.E.Arseven, 1975, IV.Cilt, s.1969. M.S.Ktkolu, 1983, s.195-196. J.B.Tavernier, 2007, s119.
56

de olduunu daha nce grmtk. mlek: szlm amurdan yaplarak atete piirilmi toprak kap kablardr ki, mlek tbir edilir. Daha ziyade kk bir kp gibi uzunca va karnl olan ve kavanoza benzeyen ekildeki srl toprak kablara da denir.205 Kp: Su ve benzeri mayileri ve baz erzak muhafaza etmeye mahsus pimi topraktan az darca ve karnl byk kap anlamna gelmektedir. Eski zamanlarda evlerin iinde topraa gmlen kplerde su, zeytin, ya, bal, pekmez gibi eyler saklanrd. Kplerin eitli ekilleri oldu gibi kulplu olanlar da vardr. Bazlar srl ve bazlar srsz olur.206 Evliya elebi Seyahatnamesinde kplerin iinde otuzar krkar yllk sirkeleri207 ya da turular208 bulunduu yazldr. Asl amac yemekleri saklanmaksa da Srnme-i Vehbinin minyatrlerinde bulunan kplerin hepsinin de hner oyunlar iin kullanld anlalmaktadr.(Resim 91, 92. izim 15.) (TABLO.14) Esr- mlekiyn Maln Cinsi noz kp, orta battal
205 206 207 208

Birim

Fiyat(Ake) Getirici Mukim 55

C.E.Arseven, 1975, I.Cilt, s.419. C.E.Arseven, 1975, II.Cilt,s.1196. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.248. E.elebi, 1996, I.Cilt, s.248.
57

orta Midiye mlei, kapa ile byk orta boy ortadan kk cmleden kk Yeil sral anak sar anak Dimetoka barda, kapa ile byk boy kk boy Emrdi ince Dimetoka barda Emzikli Dimekota barda byk boy orta boy kk boy Dimetokann parmak hurdas barda nozun yorud ana, byk boy nozun orta boy imret harc ana nozun erbet ana 3dane 3dane

28 3+1mn 2+1mn 1,5 1+1mn 1.5mn 3mn 1.5 1 2 1,5 1+1mm 3mn 3mn 1+1mn 1 1
209

209

M.S.Ktkolu, 1983, s.267.

58

V-SONU

Osmanl dneminde yaplan dn, snnet ve enliklerin amac, bir ynyle, i ve d dnyaya kar devletin ve onun sembol olan padiahn stnlnn ve ihtiamnn da sergilenmesidir. 210 Dn, ziyafet, enlik ve benzeri konularda yazlan Srnmeler lkenin madd ve kltrel zenginliini ieren nemli grsel kaynaklardr.

Srnme-i Vehbi, 1720 yllarnda yaplan bir snnet dnn btn ihtiamyla ortaya koyarken, bir yandan da Osmanl ann mutfak kltrne ilikin deerli gzlemlerde bulunma imkn salamaktadr. Minyatrl yazmalarda, dnemin eitli kaplarn form ve renkleriyle birlikte ele alp incelemek mmkndr.

Dier yandan, Osmanl ana ait kimi tarihsel kaynaklarn incelenmesiyle, Srnme-i Vehbinin minyatrlerine konu olan pek ok kabn isim, ilev ve fiyatlarnn anlalabilmesi de mmkn hale gelebilmektedir.

Ziyafet sahnelerinde tasvir edilen kaplar, hi phe yok ki, Osmanl mutfak ve sofra kltryle ilikilidir; bada kurup oturularak, sofradaki herkesin yerden hafife ykseltilmi bir sininin ortasna konulan byk bir sahan ya da kseden

210

M.Arslan, 1999, s. 175.

yemek yemesi ve yemein ardndan buhurdan ve glbdanlarla buhur ve glsuyu ikram edilmesi bu kltrn temel zelliklerinden biri olarak dikkati eker.

Sahnelere konu olan kaplarn renkleri, Osmanl anda, yasak olduu dnlen gm ve altn kaplarla yemek yemenin geree pek de uygun dmediini dndrmektedir.

Dier taraftan, yine minyatrlere konu olan kaplar arasnda, mavi-beyaz porselenlerin de zellikle tercih edildii dikkati ekmektedir.

Srnmedeki hner sahneleri, sadece sergilenen eitli hner ve yetenek oyunlarn deil, fakat hner gsterilerinde kullanlan eitli kaplar hakknda da bilgi edinmemizi salamaktadr; gm maraba msabakas, kzebzn oyunu, ember evrilmesi, direin tepesinde kahve dklmesi gibi. Hner sahnelerinde, ayrca, ziyafet sahnelerinde grlmeyen fincanlar, marapalar, ieler ve kpler de tasvir edilmitir. zellikle gnlk hayatta yiyecekleri korumak iin kullanlan ama zamanla unutularak toplum hayatndan km kplerin ekil ve renkleri de bu sahnelerde izlenebilmektedir.

Esnaf alay sahnelerinde grlen kaplar ise iki eittir; bunlardan ilki esnaflar tarafndan retilen ya da kullanlan kaplardr; berberlerin leeni nasl

60

kullandn, bakrclarn kaplar nasl ilediklerini minyatrlere bakarak anlayabilme imkn vardr. Bir dier kap ise, esnaflarn hediye olarak sunduklar rneklerdir; bunlar arasnda gm veya altn leen, ibrik, buhurdan ve glbdanlar bulunmaktadr. Esnaflarn kendi rnleri dnda bu tr lks ve pahal hediyeler de sunmas, Osmanl andaki lks eyaya olan dknlk ve eilimler kadar, 18.yzylda bakent stanbulda belki de yaygn olan ipular vermektedir. sanat modalar hakknda da

Buna karlk, Sadrazamn Padiaha hediye olarak sunduu mcevherli porselen, esnaflarn hediyelerinden doal olarak ok farkldr.

Bu kap tasvirleriyle tarihsel kaynaklarn karlatrmas, 18.yzyln ilk yarsndaki kap kltrnn baz zelliklerinin anlalabilmesini salamaktadr. Lle Devri olarak da tannan bu yzylda, mparatorluun Avrupa kltrnn youn etkisi altnda olduu bilinmektedir. Buna karlk, kulpsuz fincan, sini, buhurdan, glbdan ve mavi-beyaz in porselenleri gibi kullanma eyalarna baklarak, 18.yzyln ilk yarsnda hl eski geleneklerin srdrld de sylenebilir.

Bu tez, sadece Srnme-i Vehbideki kaplara ilikin gzlemlerle snrl tutulmutur. Buna karlk, bu zengin ve renkli grsel kaynaa konu olan ayakkab,

61

kyafet ya da alglar gibi pek ok detayn daha yakndan incelenmesiyle, hi deilse 18.yzyln ilk yarsnn yeniden kurularak canlandrlabilmesi imkn da hi phesiz ileride birgn mmkn hale gelebilecektir.

62

V-BBLYOGRAFYA

And,M., Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar, Ankara, 1982. .,Osmanl Tasvir Sanatlar; Minyatr. I, stanbul, 1991. Arseven,C.E., Sanat Ansiklopedisi, I.Cilt-V.Cilt, stanbul, 1975. Arslan,M., Trk Edebiyatnda Manzum Srnmeler (Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri), Ankara, 1999. ., Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu Konuda Yazlan Srnmeler, Osmanllar, IX.Cilt, 1999, s.169-189. Atasoy,N.- Raby, J., znik Seramikleri, stanbul, 1989. Atl,E., Levni ve Surname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul,1999. Bac,S.-aman,F.- Renda,G.- Tannd,Z., Osmanl Resim Sanat, stanbul, 2006. DOhsson, M deM., 18.yzyln Trkiyesinde rf ve Adetler.(ev.Z.YKSEL ), stanbul, tarihsiz. Develliolu, F.,Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2007. Dilin,C.,Yeni Tarama Szl, Ankara, 1983. Evliya elebi Seyahatnamesi (I.Cilt, Haz. O..Gkay, stanbul, 1996, II.Cilt, Haz. Z.Kurun, S.A.Kahraman, Y.Dal, stanbul, 1999, III.Cilt, Haz.Y.Dal,S. A.Kahraman, stanbul, 1999, IV.Cilt, Haz.Y. Dal, S.A. Kahraman, stanbul, 2001, V.Cilt, Haz.Y. Dal, S.A. Kahraman , .Sezgin, stanbul 2001, VI.Cilt,Haz. S. Kahraman,Y. Dal, stanbul, 2002, VII.Cilt Haz. Y. Dal, S.A. Kahraman, R.Dankoff, stanbul, 2003,VIII.Cilt.Haz. S.A.Kahraman,Y.Dal ,R.Dankoff, stanbul, 2003, IX.Cilt, stanbul, 2005), stanbul, 1996-2005. Erbahar, N., in Porselenleri, stanbul. 1984.

63

Erdodu,A.,Osmanl Mutfanda Kullanlan Sofra Gereleri Hnkr Beendi, 700 Yllk Mutfak Kltr, Ankara, 2000, s.61-71 ., The Place of Chinese Porcelain in Ottoman Daily Life, Chinese Treasures in Istanbul (ed.Aye ok), Istanbul, 2001, s.102-129. Establett,C.,Pascual,J.P, amda 17.yzyl Balarnda Bardak, Tabak ve kap kacak, Soframz Nur Hanemiz Mamur, Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak (Ed.S.Faroqhi-C.Neumann ,ev.Z.Yele), stanbul, 2006, s.209-228. Faroqhi,S., Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Orta adan Yirminci Yzyla, (ev. E.Kl), stanbul, 2005. Kayaolu,.G., Pekin,E., Eski stanbulda Gndelik Hayat, stanbul,1992. Kzltan, M., Mehmet Hazn ve Surnamesi, Trklk Aratrmalar Dergisi, Say.4, stanbul, 1989, s.61-92. Kou,R.E., Seyid Vehbi Srnme (nc Ahmedin oullarnn snnet dn), stanbul,1939. Ktkolu,M.S., Osmanlda Defteri,stanbul, 1983. Narh Messesesi ve 1640 tarihli Narh

Lady Monteg, ark mektuplar, (ev. A.Refik), stanbul, 1933. Reindl-Kiel,H., Cennet Taamlar 17.yzyl Ortasnda Osmanl Saraynda Resmi Ziyafetler, Soframz Nur Hanemiz Mamur, Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak (Ed.S.Faroqhi-C.Neumann ,ev.Z.Yele), stanbul, 2006, s.55-109. Samanc,., 19.Yzln ikinci yarsnda Osmanl Elitinin Yeme-me

Alkanlklar Soframz Nur Hanemiz Mamur, Osmanl Maddi Kltrnde Yemek ve Barnak (Ed.S.Faroqhi-C.Neumann ,ev.Z.Yele), stanbul, 2006, s.185-208. avkay, T.,Gndelik Hayatta Yemek ve mek zerine, Hnkr Beendi, 700 Yllk Mutfak Kltr, Ankara, 2000, s.21-37 Tavernier, J.B.,17.yzylda Topkap Saray,(Ed.N.Sakaolu ev.T.Tundoan), stanbul, 2007.
64

Tezcan,S., Bir Ziyafet Defteri, stanbul, 1998.

65

ZET

Bu tezde 1720 ylnda Sultan III Ahmetin oullarn snnet dnnn anlatld minyatrl yazma Srnme-i Vehbiyi grsel kaynak olarak alnarak, 18. yzyln kaplarna fonksiyonel adan yaklalm ve Osmanl ann sosyal ve kltrel tarihiyle balantlar kurulmaya allmtr. Srnme-i Vehbideki minyatrler; ziyafet, hner oyunlar, esnaf alay, hediye sunumu, Eski Saray ziyaret gibi sahne konularna gre ayrlarak burada tasvir edilen kaplarn malzemeleri, renkleri, formlar ve ilevleri incelenmeye allmtr. Ayrca, Osmanl anda pazarda satlan kaplarn fiyatlar ve kaplara ilikin rf ve detler de incelenmitir. Yaplan bu incelemeler sonucunda 18.yzyl Osmanl kap ve mutfak kltrne ilikin bir deerlendirme yaplmtr.

ABSTRACT

This thesis focuses on the Ottoman pottery culture in 18th century with an approach of functional view based on the Srnme-i Vehbi, which illustrates the circumcision ceremony of sons of Sultan Ahmed III in 1720, as the main visual material, trying to link to socio-cultural history. In this context, the main focus is to examine the material, color, figure and function of vessels described in miniatures of Srnme-i Vehbi classified into several categories based on the theme of paintings: the banquet; the parade of guilds; circus shows; gift giving; visiting Old Serail. The price of those vessels at the market place and the customs at the time were also examined as well. The conclusion of this thesis explains a part of Ottoman culture in 18th century.

EK-RESMLER VE EKLLER

RESM 1. 6b vara

RESM 2. 10b vara

RESM 3. 12b vara

RESM 4. 16b vara

RESM 5. 20b vara

RESM 6. 21b vara

RESM 7. 22a vara

RESM 8. 24a vara

RESM 9. 26b vara

RESM 10. 27a vara

RESM 11. 28b vara

RESM 12. 29a vara

RESM 13. 30b vara

RESM 14. 31a vara

RESM 15. 33b vara

RESM 16. 38b vara

RESM 17. 39a vara

RESM 18. 44b vara

RESM 19. 46b vara

RESM 20. 49b vara

RESM 21. 50a vara

RESM 22. 51b vara

RESM 23. 53b vara

RESM 24. 54a vara

RESM 25. 58a vara

RESM 26. 60a vara

RESM27. 64b vara

RESM 28. 67a vara

RESM 29. 68b vara

RESM 30. 69a vara

RESM 31. 71b vara

RESM 32. 72a vara

RESM 33. 73b vara

RESM 34. 74a vara

RESM 35. 76a vara

RESM 36. 80a vara

RESM 37. 83b vara

RESM 38. 84a vara

RESM 39. 85b vara

RESM 40. 86a vara

RESM 41. 97b vara

RESM 42. 107b vara

RESM 43. 108a vara

RESM 44. 115b vara

RESM 45. 120b vara

RESM 46. 121a vara

RESM 47. 122b vara

RESM 48. 123a vara

RESM 49. 129b vara

RESM 50. 130a vara

RESM 51. 139b vara

RESM 52. 140a vara

RESM 53. 163a vara

21b18

21b19

21b20

21b21

21b22

21b23

21b24

21b25

21b26

21b27

21b28

21b29

21b30

22a1 RESM 54.

22a14

22a15

22a16

22a17

22a19

22a20

22a21

22a22

22a23

30b4

30b5

30b7

30b8

30b9

30b12 RESM 55.

30b13

31a3

31a4

31a5

31a7

31a9

31a10

49b7

49b8

49b9

49b10

49b11

50a5

50a6

68b3 RESM 56.

68b3

68b4

68b7

68b9

68b11

68b12

69a3

69a5

69a6

69a9

69a10

69a12

69a13

85b3

85b4 RESM 57.

85b6

85b8

85b10

85b11

86a3

86a5

86a7

86a9

121a10

122b2

122b3

122b6

122b7

122b9

122b10 RESM 58.

122b13

122b14

123a3

123a4

123a6

123a7

123a9

123a10

123a12

123a13

RESM 59.

21b7

21b13

22a12

30b14

31a6

49b6

49b12

68b15

69a1

85b7

RESM 60.

86a6

122b14

122b11 RESM 61.

21b6

22a5

22a10

30b2

30b11

31a2

31a4

50a1

68b2

68b6

68b14

69a4

69a7

69a14

85b1

85b9

86a2

86a4

86a11

121a10

122b5

122b8

123a14

RESM 62.

64b3

64b4

64b5

140a6

140a7

64b1

64b2

64b6

64b7

RESM 63.

108a8

108a9

108a10

108a11

108a12

108a13

163a1

163a2

163a3

163a4

163a5

163a6

163a7

163a8

RESM 64.

21b8

21b9

21b14

21b15

21b16

22a2

22a3

121a12

121a13

130a1

130a2

130a3

130a4

130a5

130a9

130a19

130a20 RESM 65.

30b10

31a13

50a8

68b8

69a2

85b13

86a12

123a1

123a8

RESM 66.

21b1

21b11

26b1

27a1

30b2

31a12

49b2

49b5

50a3

121a5

121a6

130a12

130a13

RESM 67.

22a7

21b4

72a3

72a4

73b3

121a2

121a4

130a11

140a4

130a14

74a6

6b1

RESM 68.

22a6

22a8

130a10

130a15

21b3

21b12

72a1

72a2

74a8

108a1

108a2

108a3

120b11

121a1 RESM 69.

121a3

140a5

10b1

10b2

10b3

10b4

10b5

10b6

10b7

10b8

10b9

10b10

10b11

10b12

10b13

10b14

10b15

12b1

12b2

12b3

12b4

12b5

RESM 70.

16b1

16b2

16b3

16b4

16b5

16b6

16b7

20b1

20b2

20b3

20b4

20b5

20b6

20b7

20b8

20b9

20b10

20b11

26b3

26b4

26b5

28b1

28b2

28b3

28b4

28b5 RESM 71.

33b1

33b2

33b3

33b4

33b5

38b1

38b2

38b3

38b4

44b1

44b2

44b3

44b4

44b5

44b6

46b1

46b2

46b3

46b4

46b5

51b1

51b2

51b3

51b4

51b5

53b1

53b2

64b8

64b9

64b10

64b11

64b12 RESM 72.

64b13

71b1

71b2

71b3

71b4

71b5

73b6

73b7

73b8

73b9

73b10

97b1

97b2

97b3

97b4

97b5

97b6

107b1

107b2

107b3

107b4

107b5

107b6

107b7

107b8

115b1

RESM 73.

115b2

115b3

115b4

115b5

115b6

120b1

120b2

120b3

120b4

120b5 RESM 74.

120b6

120b7

73b4

74a1

74a2

74a3

74a7

121a7

121a9

130a16

74a5

130a6 RESM 75.

73b5

74a10

74a11

74a12

74a13

76a2

76a3

121a20 RESM 76.

130a27

121a14

121a15

121a16

121a17

121a18

121a19

121a21

RESM 77.

29a2

39a19

39a20

39a21

39a22

39a23

39a24

39a25

39a26

39a27

67a2

67a3

129b1

129b2 RESM 78.

129b3

129b4

54a1

50a7

73b1

84a1

121a8

130a7

130a8

130a17

130a18

60a1

67a1 RESM 79.

69a11

22a4

30b1

30b3

30b16

85b12

68b1

21b2

21b5

21b10

22a9

22a11

22a13

22a18

26b2

30b6

30b15

31a1

31a8

31a11

49b1 RESM 80.

49b3

69a15

86a1

86a8

140a1

140a3

49b4

50a2

50a4

123a2

21b17

68b5

68b10

68b13

69a8

74a4

85b2

86a10

123a5

123a11 RESM 81.

140a2

39a1

39a2

39a3

39a4

39a5

39a6

39a7

39a8

39a9

39a10

39a11

39a12

39a13

39a14

39a15

39a16

39a17

83b1 RESM 82.

83b2

83b3

83b4

83b5

83b6

83b7

84a2

108a4

108a5

108a6

108a7

121a11

139b1

139b2

139b3

139b4

139b5

139b6

80a1

80a2

80a3

80a5

80a6 RESM 83.

24a1

24a2

24a3

24a4

24a5

24a6

24a7

24a8

24a9

24a10

24a11 RESM 84.

24a12

24a13

24a14

24a15

24a16

24a17

24a18

24a19

24a20

24a21

24a22

24a23 RESM 85.

24a24

24a25

24a26

24a27

24a28

24a29

24a30

24a31

24a32

24a33

24a34

RESM 86.

60a3

140a9

72a5

72a6

73b11

74a9

74a14

76a4

108a14

108a15

RESM 87.

108a16

108a17

108a18

108a19

120b13

120b14

120b15

121a22

121a23

121a24

121a25 RESM 88.

130a21

130a22

130a23

130a24

130a25

130a26

130a28

140a10

140a11

140a12

140a13

140a14

140a15

RESM 89.

163a9

163a10

163a11

163a12

163a13

163a14

163a15

163a16

163a17

163a18

RESM 90.

39a18

58a1

60a2

139b7 RESM 91.

84a3

84a4

RESM 92.

27a2

27a3

140a8

RESM 93.

21b18,21b19,21b20,21b21,21b22,21b23 21b24,21b25,21b26,21b27,21b28,21b29 21b30,22a1,22a14,22a15,22a16,22a17 22a19,22a20,22a21,22a22,22a23,30b4, 30b5,30b7,30b8,30b9,30b12,30b13,31a3, 31a4,31a5,31a7,31a9,31a10,49b7, 49b8,49b9,49b10,49b11,50a5,50a6, 68b3,68b3,68b4,68b7,68b9,68b11, 68b12,69a3,69a5,69a6,69a9,69a10, 69a12,69a13,85b3,85b4,85b6,85b8, 85b10,85b11,86a3,86a5,86a7,86a9, 121a10,122b2,122b3,122b6,122b7,122b9, 122b10,122b13,122b14,123a3,123a4,123a6, 123a7,123a9,123a10,123a12,123a13

21b7,21b13,22a12,30b14 31a6,49b6,49b12,68b15 69a1,85b7,86a6,122b14 122b11

21b6,22a5,22a10,30b2,30b11,31a2,31a4,50a1 68b2,68b6,68b14,69a4,69a7,69a14,85b1,85b9 86a2,86a4,86a11,121a10,122b5,122b8,123a14

64b3,64b4,64b5,140a6,140a7

izim 1.

21b8,21b9,

21b14,21b15,21b16,22a2, 22a3,121a12,121a13,130a1, 130a2,130a3,130a4,130a5, 130a9,130a19,130a20

izim 2.

50a3,121a5,121a6,130a12 130a13

21b1,21b11,26b1, 27a1,30b2,31a12, 49b2,49b5

21b8,21b9,21b14,21b15 21b16,22a2,22a3,121a12 121a13,130a1,130a2,130a3 130a4,130a5,130a9,130a19 130a20

108a8,108a9,108a10,108a11 108a12,108a13,163a1-8

izim 3.

22a7

21b4,72a3,72a4,73b3 121a2,121a4,130a11,140a4

130a14,74a6

izim 4.

21b3,21b12,72a1, 72a2,74a8,108a1, 108a2, 108a3, 120b11,121a1 121a3,140a5

22a6,22a8,130a10,130a15

izim 5.

10b1-15,12b15,16b1-7,20b1-11, 26b-5,28b1-5,33b1-5,38b1-4, 44b1-6,46b1-5,51b1-5,53b1-2 64b8-13,71b1-5,73b6-10, 97b1-6 107b1-8,115b1-6,120b1-7

izim 6.

73b4,74a1, 74a2,74a3,

74a7,121a7,121a9,130a16

74a5,130a6

izim 7.

73b5,74a10,74a11, 74a12,74a13,76a2,76a3

121a20,130a27

izim 8.

29a1,121a14,121a15, 121a16,121a17,121a18, 121a19,121a21

izim 9.

39a19-27, 67a2,67a3,129b1

29a2

izim 10.

21b17,68b5,68b10 68b13,69a8,74a4 85b2,86a10,123a5 123a11,140a2

60a1,67a1,69a11

43a1,50a7,73b1, 84a1,121a8, 130a7,130a8, 130a17,130a18

izim 11.

22a4,30b1,30b3 30b16,85b12

68b1

21b2,21b5,21b10, 22a9,22a11,22a13, 22a18,26b2,30b6, 30b15,31a1,31a8, 31a11,49b1,49b3, 69a15,86a1,86a8, 140a1,140a3,

49b4,50a2, 50a4,123a2

izim 12.

80a1,80a2,80a3,80a5,80a6

39a1-17, 83b1-7 84a2, 108a4,108a5 108a6,108a7,121a11

izim 13.

24a1-34, 60a3,140a9 72a5,72a6,73b11,74a9 74a14,76a4,108a14-19 120b13,120b14,120b15, 121a22,121a23,121a24 121a25,130a21,130a22, 130a23,130a24,130a25 130a26,130a28, 140a10-15,163a9-18,

izim 14.

84a3

58a1

60a2, 84a4

39a18

izim 15.