ETM FAKLTELER N

CMLE VE METN BLGS

OKUMA
ANLAMA
YORUMLAMA
ZMLEME

Sddk Akbayr

5. Bask

Sddk Akbayr

CMLE VE METN BLGS

ISBN 9944-919-03-9

2007, Pegem A Yaynclk

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar,
Pegem A Yaynclk Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.ne aittir. Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri, kapak tasarm mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz. Bu kitap T.C.
Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr. Okuyucularmzn bandrol
olmayan kitaplar hakknda yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz
yaynlar satn almamasn diliyoruz.

1. Bask: ubat 2003

5. Bask: Ocak 2007

Kapak Tasarm: zulfin.eua

Yayn Ynetmeni: Grsel Avc
Bask: Baran Ofset

Pegem A Yaynclk
Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.
Adakale Sokak 4/1 Yeniehir ANKARA
Tel: (312) 430 67 50 430 67 51
Belge: (312) 431 37 38
nternet: www.pegema.com.tr
e-posta: pegema@pegema.com.tr

ii

Sddk Akbayr
1966 Erzurum doumlu. Uluda niversitesi Balkesir Necatibey Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi blmn bitirdi. Yksek lisansn, Ondokuz
Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trke Eitimi Anabilim Dalnda
yapt.
Bir kamu niversitesinde grevlidir.
eitli kitaplara blmler yazan, ilkretim Trke ders kitaplarnn hazrlanmasnda grev alan yazarn; Milliyet Sanat, Hece, Hece yk, Yom Sanat, Dzyaz
Defteri, Kafda, Ada, Yolcu, iir Gz gibi dergilerde yaymlanm eletirizmleme yazlarnn yan sra Trke retimi ile ilgili kitaplar vardr.
Kitaplar:
Trke-Edebiyat, Doruk Yaynlar, Ankara 1996. (Tkendi)
Eitim Faklteleri in Cmle ve Metin Bilgisi / Okuma Anlama Yorumlama
zmleme, Pegem A Yaynlar, 5. Basm, Ankara 2007.
Dil ve Diksiyon / Yazl ve Szl Anlatm Bozukluklar, 4. Basm, Aka Yaynlar, Ankara 2006.
Edebiyat Karn Doyurmaz ay irir 32 Ksm Tekmili Birden Portreler,
Yolcu Yaynlar, Samsun 2006.

iii

SUNU
Yedi blm biiminde oluturulan bu kitapta arlkl olarak metin zmlemesine
yer verildi. Metin kavramyla ilgili genel bilgiler, yaln ve pratik bir yntemle aktarlmaya alld. Konuyla ilgilenenlerin sknts, konunun kendisiyle deil, konunun anlatm biimiyledir. Kuramsal arlkl birok kitapta bulunabilecek ayrntlardan ok, bu
bilgilerin zn ve nasl retileceine ynelik ipularn aktarmaya ncelik tannd.
Metin Bilgisiyle ilgili kitaplarn birou, yabanc diller blmne zg bir bak
asyla ve evirinin glgesinde hazrlandndan zaman zaman blm dndaki okurlarca almlanmasnda skntlar yaanmaktadr. zellikle dilbilim eitiminden gemeyen /
geemeyen okurlar, bu tr kitaplara uzak kalmaktadr. Amacmz, bu sknty ve uzakl
ksmen azaltmaktr.
Cmle ve Metin Bilgisinin, bir yanyla kuramsal kitap olmasna, dier yanyla da
YKn belirledii kur tanmndan yola klarak kaynak kitap nitelii tamasna gayret
edildi. Kuramsal bilgilerin, aklayc rnek alntlarla ve uygulama metinleriyle desteklenmesine zen gsterildi. Blmler, Eitim fakltelerinin Trke Eitimi blmnde
okutulan Metin Bilgisi, Yaz Yazma Teknikleri ilkretim blmlerinin Snf retmenlii anabilim dallarnda okutulan Cmle ve Metin Bilgisi derslerinin kur tanmlar dikkate alarak belirlendi.
retmen adaylarnn retim aamasnda karlatklar skntlarn banda, dilbilgisi, cmle yorumu ve paragrafn nemli bir yer tuttuuna retmenlik uygulamalarnda
tank olduk.
Cmle Yorumu, Dilbilgisi Asndan Cmle ve Paragraf Bilgisi blmn hazrlarken OKS, SS, LES sorularnn biim ve ierik zelliklerini aratrdk. Yeni Trke
Programyla kur tanmlarn ve snav sistemini karlatrdk.
Trke Dilbilgisi konularn akademik yaklamlardan ok, retmen adaylarnn
beklentilerini ve Trkiyedeki snav gereini dikkate alarak aktarmaya altk.
Cmle ve Metin Bilgisinin muhatab olarak Trke-edebiyat retmenlerini, snf
retmenlerini, sz konusu dersi okutan retim elemanlarn ve Trke, Trk Dili ve
Edebiyat, ve snf retmenlii blmlerinde okuyan retmen adaylarn grmeyi amaladk.

Sddk Akbayr
Ocak 2007 Samsun

NDEKLER
BRNC BLM
OKUMA ANLAMA YORUMLAMA................................................................... 1
1. OKUMA ............................................................................................................... 1
1.1. Okuma Edimi ................................................................................................ 1
1.2. Okumann Yeniden retime Katks.............................................................. 4
1.3. Okurluk Donanm ......................................................................................... 5
1.4. Okuma Sorunlar............................................................................................ 6
1.4.1. Ekonomik Boyut................................................................................. 6
1.4.2. Toplumsal Boyut ................................................................................ 7
1.4.3. Bireysel Boyut .................................................................................... 7
1.4.4. Siyasal Boyut...................................................................................... 7
1.4. 5.Psikolojik Boyut ................................................................................. 8
2. ANLAMA YORUMLAMA .................................................................................. 9
2.1. Okuma Biimlerinin Anlam ve Yorumlama likisi ...................................... 9
2.2. Anlama ve Yorumlama ................................................................................ 10
KNC BLM
CMLENN ANLAMI VE YORUMU ................................................................ 13
1. CMLE - METN LKS................................................................................ 13
2. CMLE YORUMUNUN TEMEL ZELLKLER ....................................... ....14
3. ZET ................................................................................................................... 28
NC BLM
DLBLGS AISINDAN CMLE .................................................................... 31
1. BM BLGS ................................................................................................... 31
1.1. Kk-Gvde................................................................................................... 31
1.2. Ekler............................................................................................................. 34
1.2.1. Yapm Ekleri .................................................................................... 34

vii

1.2.2. ekim Ekleri..................................................................................... 40

1.3. Bileik Szckler ......................................................................................... 48
1.4. Deiken Grevli Ekler................................................................................ 55
1.5. Sorunlu Kkler............................................................................................. 58
2. SZCK TRLER ............................................................................................ 61
2.1. Szck Trlerine Genel Bir Bak ............................................................... 61
2.2. Szck Trlerinin Temel zellikleri ........................................................ ...69
3. SZCK BEKLER ........................................................................................ 94
3.1. Giri ............................................................................................................ 94
3.2. Eylemsiler ................................................................................................... 99
3.3. Tamlamalar ................................................................................................ 108
3.3.1. Ad Tamlamalar.............................................................................. 108
3.3.2. Sfat Tamlamalar ........................................................................... 115
4. CMLE BLGS............................................................................................... 118
4.1. Cmlenin elerine Genel Bir Bak ....................................................... 118
4.2. Cmlenin eleri ...................................................................................... 120
4.2.1.Yklem ........................................................................................... 120
4.2.2. zne ............................................................................................... 123
4.2.3. Tmleler ....................................................................................... 125
4.3. Cmle Trleri ............................................................................................ 128
4.3.1. Yklemin Trne Gre Cmleler................................................... 130
4.3.2. Anlamlarna Gre Cmleler .......................................................... 131
4.3.3. elerinin Dizililerine Gre Cmleler ......................................... 133
4.3.4. Yaplarna Gre Cmleler ............................................................. 135
5. EYLEM ATILARI .......................................................................................... 141
5.1. zne-Yklem, Nesne-Yklem likisi ...................................................... 141
5.2. Nesnelerine Gre Eylemler........................................................................ 143
5.3. Eylemlerde at Deiimleriyle lgili rnekler ........................................ 146
5.4. Dilbilgisi Evinin ats ............................................................................. 147

viii

6. ZET.................................................................................................................. 152
6.1. D ve zml Cmle rnekleri ......................................................... 152
6. 2. Bir Cmlenin Kuruluu............................................................................. 158

DRDNC BLM
PARAGRAF BLGS ......................................................................................... 161
1. PARAGRAFIN YAPISI VE YORUMU ........................................................... 161
1.1. Paragraf Okuma Anlama Yorumlama....................................................... 161
1.2. Kavramsal Adan Paragraf ....................................................................... 163
1.3. Paragrafn Yaps ve Paragraf Sorularnn zm ................................... 163
1.4. Paragraf ve Balk ...................................................................................... 166
1.5. Paragrafta Konu ve zlek............................................................................ 168
2. ANLATIM BMLER .................................................................................... 172
2.1. Giri ......................................................................................................... 172
2.2. Anlatm Biimlerinin ve Dnceyi Gelitirme
Tekniklerinin Yazma Becerisi Edinimindeki levleri ............................ 174
2.3. Anlatm Biimlerinin ve Dnceyi Gelitirme
Tekniklerinin Anadnce ile likisi ...................................................... 218
BENC BLM
METNN KURAMSAL BALAMI................................................................... 219
1. METN NEDR?............................................................................................... 219
1.1. Metnin Tanm ........................................................................................... 219
1.2. Dile Dayal letiimin Temel Birimi: Metin .............................................. 220
2. METN KURMANIN (RETMENN) EVRELER ........................................ 221
2.1. Ama Tespiti.............................................................................................. 222
2.2. Konuyu Seme ve Snrlandrma ............................................................... 222
2.3. letiyi Belirleme ......................................................................................... 223
2.4. Dnceleri Oluturma Dzenleme ........................................................... 224
2.5. Sylem Tasarm ........................................................................................ 224
2.6. Kavram An Kurma ................................................................................ 225

ix

2.7. Dilsel Gsterenleri Seme.......................................................................... 226

2.8. Metin Dzeyinde Dilsel Kodlamaya Gei................................................ 227
2.9. Yazma ........................................................................................................ 229
2.10. Yazlanlar Denetleme ............................................................................. 229
3. METN KURMA RNE .............................................................................. 230
4. RNEK METN / DZSEL VE DZMSEL LKLER VE
ERETLEMEL ANLATIM .......................................................................... 232
1. Giri............................................................................................................... 232
1.1 Sorun .................................................................................................. 232
1.2. Ama ................................................................................................. 234
1.3. nem ................................................................................................. 235
1.4. Snrllk............................................................................................. 235
2. Kuramsal Temeller ........................................................................................ 235
2.1. iir Dili.............................................................................................. 235
2.2. Saussuren Dil Gstergesi ............................................................... 235
2.3. Bhler Modeli (Organon Modeli)...................................................... 237
2.4. Jakobson ve Dilsel letiim................................................................ 238
2.5. Dizisel ve Dizimsel likiler .............................................................. 240
3. Eretilemenin Oluumu................................................................................. 245
3.1 Benzetme-Eretileme likisi ............................................................. 245
3.2. Eretileme ......................................................................................... 246
3.3. Allmam Badatrma-Eretileme likisi.................................... 253
4. Sonu............................................................................................................. 257
4.1. zet ................................................................................................... 257
4.2. Yarg.................................................................................................. 257
4.3. neri.................................................................................................. 258
5. METN TRLER ............................................................................................ 259
5.1. Yazl Amalar Asndan Metinler......................................................... 259
5.1.1. retici Metinler ............................................................................ 259
5.1.2. Yaznsal Metinler ........................................................................... 260

5.2. letiim Asndan Metinler ....................................................................... 261

5.2.1. Yaln Anlaml Metinler .................................................................. 261
5.2.2. Yabanclatran Metinler ................................................................ 261
5.2.3. rtk Anlaml Metinler .................................................................. 262
5.3. levleri Asndan Metinler ..................................................................... 262
5.4. Ya Gruplarna Gre Metinler ................................................................. 263
5.4.1. Giri .............................................................................................. 263
5.4.2. Yalara Gre Okuma Eitimleri .................................................... 264
5.4.3. Masal ............................................................................................. 267
5.4.4. iir .................................................................................................. 272
5.4.5. yk ............................................................................................... 278
5.4.6. Roman ............................................................................................ 282
5.4.7. Fantastik Metinler........................................................................... 284
5.4.8. Tiyatro ............................................................................................ 285
5.4.9. Sonu.............................................................................................. 287
ALTINCI BLM
ROMAN - YK ................................................................................................. 291
1. ROMAN ZMLEME YNTEM .............................................................. 291
1.1. Metnind Nesnel eler .......................................................................... 291
1.2. Roman Trleri............................................................................................ 292
1.3. yk-Olay rgs-zet ............................................................................ 295
1.4. Anlatc....................................................................................................... 298
1.5. Bak As................................................................................................. 298
1.6. Kiiler ........................................................................................................ 301
1.7. Zaman ........................................................................................................ 302
1.8. Mekan (Uzam) ........................................................................................... 304
1.9. Tematik Yap ............................................................................................. 305
1.10. Kurgu ve Anlat Dzeyi ........................................................................... 306

xi

1.11. Anlatm Teknikleri................................................................................... 308

1.12. Dil ve slup ............................................................................................. 310
2. ROMAN-YK AYRIMI ................................................................................ 312
3. YK ZMLEMESNE GENEL BR BAKI
ZMLEMELER.......................................................................................... 314
1. HUZUR Ahmet Hamdi Tanpnar ...................................................................... 315
2. GLBK etin ner ........................................................................................ 332
3. BOYACIKYDE KANLI BR AK CNAYET Murathan Mungan ............ 346
YEDNC BLM
R

.................................................................................................................. 361

1. R ZMLEMESNE GR ..................................................................... 361

1.1. Bilim-Sanat Ayrm ve iir zmlemesi ................................................ 361
1.2. Gelenein Dnyas ve iir zmlemesi ................................................. 362
2. KZ ANLAM VE OUL OKUMA .............................................................. 365
3. RN OLUUMU .......................................................................................... 369
4. R-YK LKS ..................................................................................... 371
4.1. Giri ......................................................................................................... 371
4.2. yknn iirdeki Serveni ...................................................................... 373
4.3. Sonu ...................................................................................................... 374
5. R ZMLEME YNTEM....................................................................... 375
5.1. iirsel Metnin Anlam Yaps ..................................................................... 375
5.2. Sorularn Klavuzluundan Yararlanma .................................................... 376
5.3. iir zmleme Aamalar ........................................................................ 379
6. ZMLEME SRECNDE METNN LETM BOYUTU ...................... 382
7. R DL ......................................................................................................... 385
7.1. iir Dilinde Alanlar.................................................................................... 385
7.2. iirsel Dilbilim ......................................................................................... 387
7.3. Sapmalar ve Badatrmalar ...................................................................... 389

xii

7.3.1. Sapmalar ........................................................................................ 389

7.3.2. Badatrmalar .............................................................................. 394
7.4. iir ve Szck Trleri ............................................................................. 395
8. R VE ESTETK ............................................................................................ 397
9. R VE MGE .................................................................................................. 400
10. BMSEL ZELLKLER ............................................................................. 403
10.1. ll ve Uyakl Anlatm ....................................................................... 403
10.2.Uyan ve Redifin iir Yorumuna Etkisi ................................................ 404
ZMLEMELER............................................................................................. 405
METNLERN ANLATISAL VE SYLEMSEL KMLKLERNE
YAKLAIMLAR ................................................................................................. 405
1. SAKARYA TRKS Necip Fazl Ksakrek ................................................ 405
2. BEN SANA MECBURUM Attila lhan............................................................. 428
3. FAHRYE ABLA Ahmet Muhip Dranas .......................................................... 436
4. HKAYE Cahit Klebi ....................................................................................... 447
KAYNAKA ........................................................................................................ 457

xiii

Okuma Anlama Yorumlama

birinci blm

OKUMA ANLAMA YORUMLAMA

1. OKUMA
1. 1. Okuma Edimi
Okuma, ses organlar ve gz yoluyla alglanan iaret ve sembollerin beyin
tarafndan yorumlanarak deerlendirilmesi ve anlamlandrlmas srecidir. Okuma
becerisi, rencinin farkl kaynaklara ulaarak yeni bilgi, olay, durum ve
deneyimlerle karlamasn salar. Dolaysyla bu beceri; renme, aratrma,
yorumlama, tartma, eletirel dnmeyi salayan bir sreci de iine alr. 1
Farkl kaynaklarda birok tanmla ele alnan okuma edimi, temel aamada
gerekleir: Alglama, bellee kaydetme, yaplandrma (yeniden oluturma).
Alglama
Alglama, gz ile beyin arasndaki ilikiye
dayal bir etkinliktir. Gz, yazl gstergeleri ard
ardna tek tek hisseder; ancak hissedilen bu
alglama, bir paket durumundadr. Bir szck
alglanrken iindeki sesbirimler ya da bir cmle
alglanrken iindeki szckler ilk anda fark
edilmez. Yani, tek tek alglama beyin tarafndan
ok hzl yaplr. Bunun iin, okur, gstergeleri
paketler
durumunda
algladn
dnr.
Szgelimi, tmevarm yntemi ile, nce harfleri,
sonra szckleri renmeye alan bir rencinin
harfleri birbiri ile ilikilendirerek okumaya
almasnda bu paket durumundaki alglamann
henz olumad grlebilir.

Bir metnin okur tarafndan

alglanmas ya da ayrntl
olarak okunmas, kat ilkelerle
aklanabilecek g bir olgu
deil, aksine devingen bir
iletiim srecidir denilebilir.
Metni okumak, olaylar
zincirini birbiriyle
ilikilendirmek ve deiimleri
dnmleri izleyebilmek belli
bir devingenlik iinde olabilecektir.
Doan Gnay

lkretim Trke Dersi retim Program, (6-8), MEB, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, Ankara
2005.

ikinci blm

CMLENN ANLAMI Ve YORUMU

1. CMLE METN LKS
Metin, onu oluturan cmleler toplamndan farkl, kendine zg bir btndr.
Cmlelerden oluan deil, cmlelerle gerekleen anlaml bir yapdr. Cmle, biimsel bir dilbilgisinin temel ta olarak kullanlabilecek kuramsal bir tabandr. Metin
ise dil d elerle kavranabilen bir birimdir. Yani cmle, dilbilgisinin bir birimi
olarak ele alnabilirken; metin, bildiriim ilevinin gz nne alnmasn gerektiren
devingen bir sre olarak dnlr. Metin, dilin duraan bir birimi deil devingen
bir srecidir. Bir baka deyile metin, hem (yazarn oluturduu) rn hem de (okuyucunun okuma srasnda anlamlandrmas bakmndan) sre olma zelliini bir
arada tar. Cmle yalnz dilsel bir dzenleme ierir ve cmlenin dilsel bir amac
vardr; halbuki metin, balama dnk bir dzenleme ierir.1
Metinle ilgili her eyi kapsad dnlen metinsellik kavram temel olarak tutarllk ile aklanabilir. Metnin doruluu (ya da anlamsal tutarll) iin kullanlabilecek bant ve tutarllk kavram, dilsel adan cmlenin dilbilgisellik esine
benzer. Bir cmlenin doru ya da yanl olmas dilbilgisellik lsnde deerlendirilir. Bir cmleler grubunun da metin olup olmad ya da metinsel zellik tayp
tamad tutarllk esine gre deerlendirilebilir
Metin be adan cmleye benzetilebilir:
1. Cmle nasl konuann dncesini dile getirirse metin de yazarn dnce-

sini dile getirir. Metnin tm iinde yer alan cmlelerin dile getirdiinden
daha youn, karmak bir anlam tar. Bu nedenle metni oluturan cmlelerin tek tek anlalmas, metnin tm olarak anlalmas demek deildir.
2. Cmle nasl szcklerden oluan bir bileimse, metin de bir yk olutur1

Gney, Doan, Metin Bilgisi, Multlngual Yaynlar, stanbul 2001, s.34

13

nc blm

DLBLGS AISINDAN CMLE

1. BM BLGS
Szcn yaps ve cmle ilikisi:

Tmleleri belirleme, durum ekleriyle dorudan ilgilidir.

Yan cmlelerin belirlenmesi eylemsi ekleriyle balantldr.

Ad soylu szcklerin yklem olabilmesi ekeylemle mmkndr.

1. 1. Kk-Gvde
KK: Szcn anlaml en kk birimdir.

Kkler nceden var olan dil birlikleridir.

Kkler, tr asndan ikiye ayrlr: Ad kkleri, eylem kkleri.

AD KKLER
Varlklarn, kavramlarn ad olan kklere denir. sim, zamir, sfat, zarf, edat,
bala ve nlem olan szckler, szck tretmede ad kk biiminde deerlendirilir.
AD (isim)

kalem

ad kk

ADIL (zamir)

ben

ad kk

NAD (sfat)

iyi insan

ad kk

BELRTE (zarf)

Derslerine iyi alyor.

ad kk

LGE (edat)

gibi

ad kk

BALA

fakat

ad kk

NLEM

vah

ad kk

Yukardaki szck trlerinden hibiri -mak, mek ekiyle okunamaz.

Yansmalar, ad kkdr.
31

drdnc blm

PARAGRAF BLGS
1. PARAGRAFIN YAPISI VE YORUMU
1. 1. Paragraf Okuma Anlama ve Yorumlama
retenler in
rencilerin paragrafn
yorumu konusundaki nyarglar, ikayetleri genellikle
unlar olacaktr:

Paragraf sorular ok uzun, paragrafn sonuna gelince paragrafn ban unutuyorum.

Seenekler birbirine ok yakn, doru yant ayrt
edemiyorum.
Paragraf sorular ok fazla... Bunlar nasl okuyacam, canm sklyor.

retici, bu aamada renenlere u ayrntlar, nerileri aktarmak durumundadr:

yi bir gzlemci olun! Nesnelere, olaylara ayrntlar karmadan bakmay bilin! Unutmayn ki, grdklerini, yaadklarn doru yorumlayanlar, okuduklarn da doru yorumlar.
Okuduunuz herhangi bir eyi (gazete, dergi, kitap..) anlayarak okuyun; okuduklarnz kendi eletiri szgecinden geirerek deerlendirin. ok sayda
paragraf sorusu zn. Paragraflarda anlamn bilmediiniz bir kavram geerse mutlaka szl an ve o szcn, kavramn anlamn renin.
Eer baarabilirseniz paragraf sorularn kendiniz hazrlayn, hazrladnz
sorular arkadalarnzla zp tartn.
Paragraf sorularn dikkatli okuyun! nce soru cmlesini, sonra paragraf
okumak size zaman kazandracaktr.
Karar verirken aceleci olmayn! A' dan E' ye tm seenekleri inceleyin.
Paragraf sorularnn bir de psikolojik yn vardr. Sorular iin zordur derseniz sorular gerekten zorlar, ilkin, kendinizi sorularn kolay olduuna hazrlayn.
Paragraf sorularndan bazlar olduka uzundur. Ancak, yantlarn kolayca
bulunabildii sorularn da bunlar olduunu unutmayn.
Kimi sorularda seenekler birbirine ok yakndr, zellikle iki seenee indirdiiniz sorularda aklnza ilk gelen seenein doru olma olasl daha
yksektir.
Sorularn zmnde kesinlikle nesnel olun! Snavlarda hibir zaman Acaba, bu konuda siz ne dnyorsunuz? biiminde bir soru mant yoktur.
Yorumlarnz, verilen paragrafn snrlarn amasn.

161

Cmle ve Metin Bilgisi

219

beinci blm

METNN KURAMSAL BALAMI

1. METN NEDR?
1. 1. Metnin Tanm

1
2
3

Franszca texte, ngilizce text szcklerinin kkenlerine bakldnda,

bu szcklerin, Latincede kuma anlamndaki textus szcnden geldiini grlebilir. Kuma nasl ipliklerden dokunarak bir btn oluturuyorsa, metin de kendisini oluturan elerin birbirlerine aama aama
eklemlenmesiyle, bir dokuma sreci sonunda ortaya kar.

rg, dokumacln sz daarndan alntlanp metin, anlat, sylem, yaz konusunda sklkla yinelenen bir szcktr. rg ve deikenleri
(doku, dokuma, kuma, iplik, u, rme, dm, a vs.) kimi zaman bir
benzeim kimi zaman da ereti bir anlamda kullanlmtr. Bir benzeim
ilikisi kurmak ya da ereti bir anlam yannda rg, dokuma szcne
simgesel anlamlar yklenmi, kimi metinlerde ise bir izlek olarak yer
alm, sylensel bir deerle donatlmtr.1

Metin, bildiriim deeri tayan, eyleme ynelik devingen bir btndr;

ba ve sonu ile kapal bir yap oluturan dilsel gstergelerin art arda geldii anlaml yapdr.

Her metin, anlam btnl oluturan metin paracklarnn (cmle ve

cmle deerindeki birliklerin) toplamdr. te bu metin paracklarnn
birlii metnin ieriini oluturur. 2

Okumaya konu olan, basl ve yazl, anlam ve anlatm btnl bulunan her ey geni anlamda bir metindir. Bir iirden bir romana, bir cmleden bir paragrafa dein basl ve yazl dil rnlerinin tmn metin terimiyle adlandrabiliriz. 3

Aktulum, Kubilay, Parallk Metinleraraslk, teki Yaynevi, Ankara 2004, s.119.

Gnay, Doan, Metin Bilgisi, Multlngual Yaynlar, stanbul 2001, s. 33.
zdemir, Emin, Eletirel Okuma, mit Yaynlar, Ankara 1995, s. 29.

altnc blm

ROMAN - YK
1. ROMAN ZMLEME YNTEM
A. Materyal eler
1. 1. Metind Nesnel eler
Yazarla lgili Metind eler
MATERYAL ELER

Yazarn ad, kitabn ad ve alt bal,

epigraf, nsz, ithaf (sunu), dipnot, yaamyks gibi eler yazar tarafndan metnin daha iyi
alglanmas iin yaplan metind bilgilendirmelerdir.
Bir romann ad, yani bal, metinle ilgili
snrl bir bilgilendirme olarak tanmlanabilir.
Baln, okunacak metni dierlerinden ayrt
etmeyi salayan, okurun bir kitabevinde, dierleri arasndan bu kitaba ynelmesini salayan
nemli bir ilevi vardr. Okurun kitapla ilk
karlamasnda izlekle ilgili en zl bilgileri
verebilir.
Roman balklar yalnzca szdizimsel bir
aklama deildir. Dikkatli bir okur iin kahraman, olay ya da anlatda geen bir durumla
ilgili nemli ipular da verebilir. Birok romann sadece adyla okurun dikkatini ektii bilinen bir durumdur.

291

Ne anlatlyor?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Metind Nesnel eler

Roman Tr
Olay / Olay rgs / zet
Anlatc ve Bak As
Kiiler
Zaman
Mekan (Uzam)

TEMATK (ZLEKSEL) ELER

Niin anlatlyor?
8. Tematik (zleksel) Yap
ESTETK ELER
Nasl anlatlyor?
9. Kurgu ve Anlat Dzeyi
10. Anlatm Teknikleri
11. Dil ve slup ( Biem )

yedinci blm

R
1. R ZMLEMESNE GR
Bir yazy yavaa nmde skyorlar
Behet Necatigil

1. 1. Bilim-Sanat Ayrm ve iir zmleme

Bugn iirsel dil ya da iir dili dediimiz ve tanmlanmasnda byk glklerle karlatmz karmak kavram, eskiden basit ve ok belirgin niteliklere sahipti.
nk u ya da bu klasik ltn bir metinde bulunmas ya da bulunmamas bu
konuda bir karara varmamz iin bize yardmc oluyordu.1 Oysa gnmzde lsel
zorunluluklardan kurtulmu ve biimsel adan dzyazdan pek farkl olmayan bir
iir anlay yerlemitir. Artk, nitelikli bir okuru iirlerin lsel zellikleri deil,
yaratt imgeler etkilemektedir. Bu deiim sreci, iir zmleme yntemini de
etkilemitir.
Sanatta bireysellik ve duygusallk, bilimde aklclk ve evrensellik daha baskn
bir rol oynar. Metin zmleme aamasnda bireyselliie ve duygululua yer yoktur.
Edebiyat; zmleme eyleminde bir bilim olarak deerlendirilir. Edebiyat bilimi,
znel bir yaklamla retilen rn nesnel ltlerle ele alr.
Bilim, zihinsel bir yaklamdr. nceleyecei nesneyi deneysel bir biimde nnde grmek ister. Biim ve ierik asndan son derece deiken bir grnm
ortaya koyan iirin bilimle aklanamayan kimi zellikleri de vardr. Bata gelen
ilkeleri zgrlk ve zgnlk olduundan kimin, ne zaman, nasl bir iir oluturaca nceden kestirilemez. Kimi zaman belirli akmlar iin belirli ortak yanlar sz
konusu olabilir. Ancak hibir gerek iirin, ayn konuyu ileseler de, bir baka iirin
yinelemesi olmad bir gerektir. Bylesine znel, deiken ve soyut nesneleri
incelemek emek isteyen olduka g bir uratr; nk her yorum denemesi bilinmeyene bir yolculuktur. Ayrca, bu yolculuktan okurun alaca haz yaznsal m,
1

nce, zdemir; Yaznsal Sylem zerine, Can Yaynlar, stanbul 1993, s.15.

361

Kaynaka

457

KAYNAKA
Abac, Tahir, Huzur Hangi Makamda Bestelendi?, Varlk, S. 1159, Nisan 2004.
Adal, Oya, Anlamak ve Anlatmak, Pan Yaynlar, Ankara 2003.
Adal, Oya, Trkiye Trkesinde Biimbirimler, 2. Basm, Papatya Yaynlar, stanbul
2004.
Adal, Bilgin, ocuk Edebiyat ile retmenlerin likisi Nasl Olmal?, Lacivert, S. 11,
Eyll-Ekim 2006.
Ahmet Oktay, Gelitirilmemi Bir iir zerine Notlar, iir At, S: 5, 1989.
Akaln, L. Sami, Edebiyat Terimleri Szl, Varlk Yaynlar, 6. Basm, stanbul 1984.
Akatl, Fsun, Edebiyat Defteri, Afa Yaynlar, stanbul 1987.
Akbayr, Sddk, iir Notlar I- iir ve Estetik, Ada, S.6, Mays-Haziran 2005.
Akbayr, Sddk, iir Notlar II- iir Kurgusu, Ada, S.7, Austos-Eyll 2005.
Akbayr, Sddk, Trke-Edebiyat, Doruk Yaynlar, Ankara, 1996.
Akbayr, Sddk, ada Trk ykclnde Masal eleri, Hece yk, S.9, HaziranTemmuz 2005.
Akbayr, Sddk, Gl Mutusuna Dair Bir Yorum Denemesi, Hece, S. 73, Ocak 2003.
Akbayr, Sddk, Sakarya Trksnn Anlatsal ve Sylemsel Kimliine Bir Yaklam,
Yom Sanat, Kasm-Aralk 2004, S.21.
Akbayr, Sddk, Yaamla Sanat ocuklukta Buluturan Bir Yazar: etin ner, Hece
ocuk Edebiyat zel Says, S. 104-105, Austos-Eyll 2005.
Akbayr, Sddk, Yazl Anlatm Biimlerinin Yazma Becerisi Edinimindeki
levleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Trke Eitimi Anabilim Dal, Samsun 2006.
Akbayr, Sddk- ahin, erife, Ya Gruplarna Gre ocuklar in Edebiyat, Hece, ocuk
Edebiyat zel Says, S. 104-105, Austos-Eyll 2005.
Akn, Sunay, Antik Aclar, Cem Yaynlar, 2. Basm, stanbul 1995.
Akn, Sunay, Makiler, Cem Yaynlar, 2.Basm, stanbul 1994.
Akova, Akgn, Elimi Tut Yeter, nar Yaynlar, stanbul 1998.
Aksan, Doan, (Editr), Szck Trleri, TDK Yaynlar, Ankara 1983.
Aksan, Doan, Anlambilim ve Trk Anlambilimi , 3. Basm, Ankara. 1987.
Aksan, Doan, Cumhuriyet Bugne rneklerle iir zmlemeleri, Bilgi Yaynlar,
Ankara 2004.
Aksan, Doan, Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim 3), TDK Yaynlar, Ankara 1982.
Aksan, Doan, iir Dili ve Trk iir Dili, BE-TA Yaynlar, Ankara 1993.
Aksan, Doan, Trkenin Gc, Bilgi Yaynlar, Ankara 1987.
Aksan, Doan, Trkiye Trkesinin Dn, Bugn, Yarn, Bilgi Yaynevi, Ankara 2000.
Aksoy, mer Asm, Ataszleri ve Deyimler Szl l, Adam Yaynlar, stanbul 1978.
Akta, erif- Gndz, Osman, Yazl ve Szl Anlatm, Aka Yaynlar, Ankara 2000.
Akta, erif, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Aka Yaynlar, Ankara 1991.
Aktulum, Kubilay, Metinleraras likiler, teki Yaynlar, Ankara 1999.
Aktulum, Kubilay, Parallk Metinleraraslk, teki Yaynevi, Ankara 2004.