Ibn I Arabi Adem in Nitelikleri 37 SH

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss.
161-197
BN ARABYE GRE HZ. DEMDE TEMEL NSAN NTELKLER Zafer ERGNL*

zet bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri Tasavvuf dncesi, insan nedir? sorusuna slm dncesinin en orijinal cevaplarn iinde tar. Tasavvufun zirve ahsiyetlerinden bn Arabnin insana bakn varlk dncesinden ayrmak mmkn deildir. O, insann atas Hz. demi ilk gnahkr olmaktan ok, insan- kmilin ilk rnei olarak grr. Bu ereve ierisinde kalmak kaydyla Hz. deme mahsus zellikleri birbiriyle sk skya balantl olan temel kavram ierisinde ele alr: Allahn tm isim ve sfatlarn toplamas ve yanstmasn ifde eden cemiyyet, insann varlk yapsndaki ztlklar, lemdeki konumu ve bilgisini ifade eden berzahiyyet ve insann bu varlk ve bilgi durumunun gerektirdii dorultuda yeryznde ahlk ilkelere gre tasarruf etmesi esasna iret eden hilfet. bn Arab dncesinin gz ard edilmemesi gereken en nemli hususiyetlerinden biri de ahlk bata olmak zere varlk anlaynn deerlerle sk ilikisidir. Anahtar kelimeler: Hz. dem, insn- kmil, insan, beer, cemiyyet, berzahiyyet, hilfet, yedn, istidd, halfe, ruh, nefis, akl, kalp. Abstract Main Human Features of tthe Prophet Adam Accordng to Ibn Arab Sufi thought contains the most original answer of Islamic thinking to the question as Whats human? As one of the outstanding-figures of sufi thought, Ibn Arabs insight on human in a systematical manner doesnt differentiate from his insight on being. He doesnt consider Adam who is the ancestor of human, as a sinner in general, rather, he generally considers him as the first pattern of insn- kmil, i.e., the universal man [or the perfect man]. In this framework, he reflects the characteristics of Adam in three main concepts, which is connected tightly to each other: The universal aggregation (jamiyyah), which expresses all the aggregation and the reflection of the divine names and the attributes to the universe; the inner situation or obstruction (barzahiyyah), which states that human beings nature and its oppositions as well as his situation in the universe, and his knowledge; and lastly, the divine caliphate (hilfah), which states the requires of this situation to act according to these principals. One of the most important characteristics of Ibn Arabs insight, which has to be not ignored, tight interrelationhips between his thought of being and the values, especially the moral values. Key words: The Prophet Adam, the universal man/the perfect man (insn- kmil), human (insn), man (bashar), the universal aggregation (jamiyyah), the inner situation or obstruction (barzahiyyah), the divine caliphate (hilfah), two divine hands (yedn), the human aptitude (istidd), the divine caliph (halfah), spirit (rh), self (nafs), reason (aql), heart (qalb).
Giri lemde kendisi hakknda dnce ve yorum retebilen tek varlk insandr. nsan hakkndaki en orijinal almlar tasavvuf tefekkrde karmza kmaktadr. Tasavvufun zirve ahsiyetlerinden bn Arab konuyu sistematik bir bi-
Yrd. Do. Dr., Rize niversitesi lhiyat Fakltesi Tasavvuf Ana Bilim Dal
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)
162 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL
imde ele almtr. Onun insana bakn varlk dncesinden ayrmak mmkn deildir. Bu erevede insan anlaynn iki boyutundan sz edilebilir: lki Hakikat-i Muhammediyye adyla da bilinen ilk taayyn aamasndaki insan trdr.1 bn Arab, bu boyuttaki insan rhniyyt leminde Hz. dem(s)in ve lemin ilk babas olarak grmtr.2 lkiyle sk skya ilikili ikinci boyutu ise Hz. dem(s)in mlk ve ehdet leminde ilk rneini temsil ettii insan trdr.3 Bununla beraber, bn Arab, insan- ezel-insan- hayvn ayrm yapmakta, insan- ezel ile insan- kmili, insan- hayvan ile de beer cinsinin ferdlerini kasd ettii belirtilmektedir.4 bn Arabnin insan- kmili bir sf olarak anlad gr konunun tasavvuf bir mesele olarak ele alndn gstermektedir.5
Berzah ad altnda bk. Abdrrezzk el-Kn, Istlhts-sfiyye, ner.: Abdlhlik Mahmd, Drul-Merif, Kahire 1404/1984, s. 58; a. mlf, Tasavvuf Szl: Letiful-alm f irt ehlililhm, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2004, ss. 107-109; Muhammed Ali et-Tehnev, Kef stlhtil-fnn vel-ulm, ner.: Ali Dehrc, Mektebet Lbnn, Beyrut 1996, c. 1, s. 322. Ayrca bk. Mehmet Demirci, Hakkat-i Muhammediyye, DA, stanbul 1997, c. 15, ss. 179-180. Muhyiddn Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Arab, Kitbl-isfr an neticil-esfr, Resil bn Arab, ner.: Muhammed ihabeddin el-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1997, s. 472. bn Arab, dem su ile toprak arasnda iken ben peygamberdim szn de bu erevede anlar. bk. Fussul-hikem, ner.: Ebul-l Aff, Drul-Ktbil-Arab, Beyrut 2002, s. 64; Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, Dergh Yay., stanbul 1987-1992, c. 1, s. 220. Toshihiko Izutsu; bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev.: Ahmet Yksel zemre, Kakns Yay., stanbul 1998, ss. 309-310. Ayrca bk. Muhammed kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, ev.: Ahmet Asrar, Birleik Yay., stanbul, ts., s. 117; Sud el-Hakm, Mcems-sf, Dru Nedra, Beyrut 1401/1981, ss. 53-59; Ebul-l Afff (Aff), FussulHikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002, s. 73; William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s. 171. Fussta Hz. dem(s) kssasnn deerlendirmesi iin bk. Dilaver Grer, Fussul-Hikem ve Mesnevde Peygamberlerin ykleri, nsan Yay., stanbul 2005, ss. 116-125. nsann yaratl kssasnn Yahudi ve slm kutsal metinlerinde zerindeki bir incelemesi iin bk. Salime Leyla Grkan, Yahudi ve slm Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl ve Cennetten D, slm Aratrmalar Dergisi, 2003, say: 9, ss. 1-48. Eski Ahit nshalarndaki dem kssasnn grnmleri iin bk. Cengiz Batuk, dem ve Havvann Kitab: Eski Ahit Apokrifasnda dem ve Havvann Hayat, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006/2, c. 5, say: 10, ss. 51-96. Hz. dem(s)in dnn bir yorumu iin bk. mer Faruk Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, Ankara Okulu, Ankara 2006, ss. 363-369; Mustafa ztrk, dem, Cennet ve D, Milel ve Nihal, 2004, yl: 1, say: 2, ss. 151-186. kblin tasavvuf grleri iin bk. sa elik, Muhammed kblin Tasavvuf Dncesi, Kakns Yay., stanbul 2004. Yazar kblin bn Arab, Mevln ve Abdlkerm Clden etkilendiini syler. bk. s. 140. Sud el-Hakm, Mcems-sf, s. 156. Metinler iin bk. Muhyiddn Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Arab; el-Fthtl-Mekkiyye f marifetil-esrril-mlikiyye vel-melekiyye, ner.: Muhammed Abdurrahmn el-Meral, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1997, c. 3, ss. 289290, 348, 424. Ayrca bk. Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Bir Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. bk. Ebul-l Afff (Aff), Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev.: Mehmet Da, KrTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri
| 163
lgili temel kavramlardan dem kelimesinin kk tartmaldr.6 htimaller arasnda, esmerlik anlamna gelen dme; tip, rnek anlamna gelen edeme; insicm ya da lfet anlamna gelen dm ya da dme yer almaktadr. demin yaratld toprak ya da yeryz anlamndaki edml-arz tamlamas da bir baka ihtimaldir.7 kinci temel kavram olan insann Allaha verilen ahdi unutmas sebebiyle nisyn (unutkanlk) ya da evresi ve hemcinsleriyle uyum halinde yaayabilmesinden dolay ns (almak, uyum salamak) kknden geldii tartmaldr.8 Deri, kabuk gibi anlamlara gelen nc temel kavram beer, tek ya da ok, kadn ya da erkek insan trn ifde etmekte, ayn kkten treyen br kelimesi ise mjde anlamna gelmektedir.9 Bir makale lei ierisinde, genel olarak insann nitelikleri zerinde durmaktan ok, insann prototipi olan Hz. dem(s) rnei zerinden insann genel zelliklerinin nasl ortaya konduunu tespite almak daha kolay bir yol olarak gzkmektedir. nsann prototipi olmas bakmndan demle kasd edilen eylerden biri de insan yapsdr.10 Bu almada bn Arabnin grleri nda Hz. dem(s) merkeze alnacak, varlk dncesine ve Hakikat-i
9 10
kambar Kitapl, stanbul 1998, s. 93. Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde, c. 3, ss. 22-25. bn Arabnin insan- kmil anlaynn bir deerlendirmesi iin bk. Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara 1995, ss. 133-135. nsan- kmil ve dier kltrlerdeki yeri iin bk. Mehmet S. Aydn, nsn- Kmil, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 331-332. Cl rnei iin bk. Abdullah Kartal, Abdlkerim Cl Hayat Eserleri Tasavvuf Felsefesi, z Yay., stanbul 2003. Cemlddn Muhammed b. Mkerrem b. Manzr, Lisnl-Arab, ner.: Emin Muhammed Abdlvehhb-Muhammed es-Sdk el-Ubeyd, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1416/1996, c. 1, ss. 95-99; er-Rgb el-Isfahn, Mfredt elfzil-Kurn, tahk.: Safvn Adnn Dvd, Drul-Kalem-ed-Dru-miyye, Dmak-Beyrut 1412/1992, s. 70. Smer, Asur-Babil, Sabi, Akad, brn ya da Arap dillerinden geldiine dair eitli grler iin bk. Sleyman Hayri Bolay, dem, DA, stanbul 1988, c. 1, s. 358; Mustafa Erdem, Hazreti dem: lk nsan, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 1994, ss. 12-14. bn Manzr, age, c. 1, s. 95 vd.; Rgb, age, s. 70; Bolay, s. 358; Erdem, age, s. 13. bn Manzr, dmeye bir eye yaknlk ve vesle, karm (halta), dme katk, edme deri, edemeye derinin ii (btnl-cild) ve etten nce gelen i ksm, edmeye bir eyin zhiri ve derisi, edemetl-arza yerin d edml-arza yerin i ksm anlamlarn da verir. Bylece kelimenin kkeninde hem zhir, hem de btn mnlar yer almaktadr. Rgb da edm kelimesine esmerlik, edemeye karmak, kartrmak anlamlarn verir. bn Manzr, age, c. 1, ss. 231-236; Rgb, age, 94; lhan Kutluer, nsan, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 320-321. Nisyn kkne temas etmeyen Rgb, kelimenin nsden geldii kanaatindedir. bn Manzr, age, c. 1, ss. 413-414. Ayrca bk. Rgb, age, ss. 124-126. Nitekim bn Arab yle der: dem ve Havvdan kendi zamanna kadar yaam belli bir ahsa hitap etmiyoruz. Burada kasd edilen, insann yapsdr. Ftht, c. 1, s. 194/ner.: Osman Yahy, el-Mektebetl-Arabiyye, Beyrut 1405/1985-1412/1992, c. 2, s. 325 [ev.: Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2006, c. 1, s. 410+. Ayrca bk. Aff, Fuss Anahtar, s. 73.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
Muhammediyyeye ise konuyla ilgisi nisbetinde temas edilecektir. bn Arabnin bu konudaki grlerini gzden geirmek iin sembollerle dolu olan Fussun dem Fass iyi bir hareket noktasdr.11 Fussun en iyi erhinin Ftht olduu noktasndaki genel tesbit12 de, bu eserdeki sembollerin Fthttaki baz pasajlar yardmyla daha anlalabilir hale geleceini gstermektedir. ncelemelerimiz sonucunda, bn Arabnin Hz. dem(s)e mahsus zellikleri temel kavram ierisinde ele ald kanaatine varlmtr. Bunlardan birincisi varlk dncesinin bir grnm olarak Hz. dem(s)in dier varlklardan farkl biimde Allahn tm isim ve sfatlarn toplamas ve yanstmasn ifde eden cemiyyet, ikincisi insann kendisini fark ettii bir varlk ve bilgi durumu olarak lemdeki merkez konumunu gsteren berzahiyyet, ncs ise insann bu varlk ve bilgi durumunun gerektirdii dorultuda yeryznde ahlk ilkelere gre tasarruf etmesi esasna iret eden hilfet kavramdr. 1. Hz. demin Tm lh sim ve Sfatlar Toplayc Nitelii Olarak Cemiyyet a. Cemiyyet Kavramnn Kapsam nsan tarifinin klasik felsef yaklamlarda olduu gibi, sadece hayvan- ntk (dnen ya da konuan canl) gibi belli bir ynyle snrlanmasnn bn Arab nazarnda yanl olduu her eyden nce vurgulanmaldr. nk ona gre insan, ilh srette tasvir ve tarif edilmitir.13 O, insan, kendisinde grlen herhangi bir vasf ne kararak tarifi etmeyi uygun bulmadndan, dnen canl, konuan canl, let yapan canl, glen canl gibi tariflerden yalnzca herhangi biri ya da bir kann insan btnn kapsamadn dnmektedir. Nitekim o, Kurnda Allah zikretmelerinin bildirilmesinden hareketle [sr 17/44] tm varlklarn ruh ve akl sahibi olduu kanaatindedir.14 bn Arabnin insann zellikleri sadedinde kulland temel kavram
11 bn Arab Fussta peygamberleri ele alrken kronolojik bir sra izlemedii gibi, sralamay belli bir sebebe balad grlmez. Ayrntl bilgi iin bk. Mahmut Erol Kl, FussulHikem, DA, stanbul 1996, c. 13, s. 231. Fthtn yalnzca Fussun erhi olmaktan ibaret olmayp, dier eserlerinin Fthtn zeyli olarak kabul edilmesi iin bk. Mahmut Erol Kl, el-Fthtl-Mekkiyye, DA, stanbul 1996, c. 13, s. 253. Ftht, c. 3, s. 152. Burada tarif (hadd) kavramn kullanr. Ayrca bk. William Chittick, Hayal lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya, Kakns Yay., stanbul 1999, s. 55. Ftht, c. 1, s. 199/c. 2, ss. 344-345 [c. 1, ss. 425-426+. Ayrca bk. Sud el-Hakm, Mcemssf, ss. 152-153.
12
13
14
| 165
cemiyyet (cem etme/toplama nitelii) kavramdr. bn Arab cem kavramn, etkilenilen bir eyden kanmak ya da dikkatini onda toplamak bakmndan insn kuvvetlerin bir araya geldii son mertebe olarak tanmlam, bu duruma cemiyyet adn vermitir.15 Buna gre insan, btn ilh sfatlarn kendisinde topland tek varlktr. Mertib-i vcd asndan bakldnda insan- kmil mertebesi, Zt alanndan ibret ilk mertebe olan l-taayyn mertebesi dndaki tm mertebeleri iinde toplayan son mertebedir.16 Cemiyyeti fark etmenin yolu tasavvuf hlleri yaamaktan getiinden, cemiyyet kavram tasavvuf hl olan cem ile de balantldr.17 Bu erevede ilk insan olan Hz. deme(s) Fussta verilen sfat ilhdir. Bu ilhlik sfat, Allah demi kendi sretinde yaratt18 hadisinin bir aklamas olarak ortaya konmaktadr. Geri hadisteki al sratih ifdesindeki zamirin Allaha m, deme mi rc olduu konusu ihtilafldr. bn Arab, Hakm Tirmznin Halaka deme al sretih ne demektir? sorusuna Fthtta her iki ihtimali de dikkate alarak cevap vermitir.19 Ancak umm olarak zamirin Allaha rc olduunu kabul etmekte, Allah isminin btn ilh isimleri cem ettii gibi, Hz. dem(s) in de btn ilh isimleri kapsadn belirtmekte, bu akla may Hz. dem(s) in lem-i kebrin zeti olmasyla da irtibatlandrmaktadr. rneklemek gerekirse, el-Mmin miratl-mmin (Mmin mminin
15
16
17
18 19
Sud el-Hakm, age, s. 271. Bu mn, kavrama verilen mnlardan yalnzca insanla ilgili olandr. Aff kavramn kullanmnn, ilh cemiyyetin aklanmas bakmndan ontolojik olarak m, yoksa Allah ile zt birliin idrki bakmndan epistemolojik olarak m kullanld sorusunu sorarak iki mny da geerli sayar. bk. Aff, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 97. Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, s. 22-23; Mahmut Erol Kl, Muhyiddn bnlArabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd), (yaynlanmam doktora tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, ss. 250-251; a. mlf, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c. 20, s. 503. bk. Ftht, c. 2, s. 619, 620. Ayrca bk. Sleyman Uluda, Cemiyyet, DA, stanbul 1993, c. 7, ss. 331-332; Hasan Kmil Ylmaz, Cem, DA, stanbul 1993, c. 7, ss. 278-279. Ylmaz baz mutasavvflarn insann yaratl ile cem hli arasnda ilgi kurduklarn, Uluda da bn Arabnin, tam younlama anlamnda tefrikas olmayan cemiyyet hlini yaayan sfye, Allah tarafndan ezelde vaad edilen eylerin hibe edilecei grne yer verir. Buhr, stizn, 1; Mslim, Birr, 115; Msned, c. 2, ss. 244, 251, 315, 434, 463, 519. Ftht, c. 2, s. 121/c. 13, ss. 125-131. Ayrca bk. c. 4, ss. 231-232; Kitb nakil-fuss, Resil bn Arab iinde, s. 514. bn Arabnin el-Cevbl-mstakminde bir kefe dayanarak zamirin deme rc olduu mny, Fthtn 73. babndaysa, her iki mny birlikte ele ald iin bk. Michel Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman Muhyiddin bn Arab, ev.: Atila Ataman, stanbul 2003, ss. 59-61. Chodkiewicze gre, zamirin deme rc olmas, Hz. dem(s)in dier insanlarn geirdii tarzda bir oluum srecini geirmeksizin tek bir an iinde nih sretinde yaratldn ifde eder.
aynasdr)20 hadisini el-Mmin kelimesinin ilh isimlerden biri olmasna vurgu yaparak, Allahn mmine, mminin de Allaha ayna olduu eklinde aklamtr.21 Gvenmek, dayanmak, inanmak, emin klmak, gven vermek gibi anlamlar bulunan emine kknden treyen mn kavram, Allah iin kullanldnda kendisinden baka ilh bulunmadn delilleriyle aklayarak kendi ulhiyetini bizzat tasdik etme, peygamberlerini destekleme, rzk, hiret sevb gibi konularda gvence verme anlamlarna gelmektedir.22 Buna bal olarak kul iin de Onun ilhln kabul etme, peygamberlerinin Ona gvenmesi ve mmetlerin peygamberlere destek olmas, rzk ve hiret sevb gibi konularda Onun vaadine gvenme gibi anlamlara gelmektedir. Bylece Allahta etkin olarak var olan bir sfat insanda edilgin, edilgin olarak var olan bir sfat da insanda etkin bir konumda ortaya kmaktadr. bn Arabnin insanla Allahn birbirine ayna olmasyla kasd ettii eyin bu durum olduu anlalmaktadr. bn Arab izleyicileri arasnda konuyu vcd kavram erevesinde ele alan Konev de zamirin Allaha gittii kanaatinde olup, lemin ve onun bir nshas olan demin madd yapsn lemin grnen yapsnn (zhir), rhunu da lemin madd olmayan ve grnmeyen yannn (btn) nshas saymaktadr.23 Chittick de bn Arabnin, Allahn demi kendi sretinde yaratmasn, Allahn insanlar vcda ait niteliklere sahip olarak yaratt eklinde anladn belirtmektedir. u halde insan ftrat, vcdu tam olarak grnr klma niteliine sahiptir. Ancak vcdu grnr klmak vcdun ayn olmak deildir. nk vcd yalnzca Allaha aittir.24 Fthtta Allahn Hz. demi(s) kendi sretinde yaratt sorusunun ele alnd balama bakldnda, ilgili babn vel tipleri (menzill-evliy) ve ricll-gaybn aklanmas sadedinde zikredildii grlmekte, devamndaki konularn ise tevbe ve mchede gibi bu mertebelere ulamak iin gerekli aralar olduu anlalmaktadr. Ricll-gayb meselesi de ilh isimlerin her eyde ve bu arada Allah dostlar (riclullah) zerindeki yansmalar balamnda insann nasl ilh bir varlk olduunun aklanmasna ynelik olarak ortaya konmak-
20 21 22 23 24
Tirmz, Birr, 8. bk. Ftht, c. 1, s. 161/c. 2, s. 190 [c. 1, s. 318]. Metin Yurdagr, yet ve Hadislerde Esm-i Hsn Allahn simleri, Marifet Yay., stanbul 1996, ss. 80-82. Konevnin yorumu iin bk. Hasan Kmil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, FAV, stanbul 1990, ss. 168-170. Chittick, Hayal lemleri, s. 81.
| 167
tadr.25 Fthtta, hadisin yle bir varyasyonuyla da karlalmaktadr: Allah demi Rahmnn sretinde yaratmtr.26 bn Arab Fthtta yukarda sz edilen iki rivyeti birlikte ele alarak Hz. dem(s) in Rahmnn sretinde yara 27 Bylece al sratih ifdesindeki zamirin rc oltldn ifde etmektedir. duu yer sorunu zlmektedir. Hazart- lhiyye asndan bakldnda, taayynszlk (l-taayyn) durumunun belirsizliiyle ilk hadisteki zamirin belirsizlii; ilk taayynde Rahmn isminin ortaya kmas ve varln tannmaya msait duruma gelmesiyle de ikinci hadisteki Hz. dem(s) in Rahmnn sretinde yaratlmas arasndaki paralellik dikkat ekicidir. Rahmn isminin tecell mahallinin Hz. Muhammed(s) in makam olan Hakkat-i Muhammediyye olduu ifde edilirken bu durum daha iyi ortaya kmaktadr. Dolaysyla yaratl mertebeleriyle insan arasnda bir ilgi vardr ve demin Rahmn sretinde yaratlmas da, bir ynden onun ilk insan ve Hz. Muhammed(s)in ezel sreti olan Hakkat-i Muhammediyyenin grnr lemdeki ilk tecellsi olduunu, dier ynden de Rahmn isminin tecellsi olmas dolaysyla, yapsnda iyiliin ktlkten daha belirgin bir ekilde var olduunu ortaya koymaktadr. Aralarndaki irtibat ise, Hakkat-i Muhammediyyedeki Muhammed Nrun btnyle tezhr ettii ilk sretin Hz. dem olmasyla aklanmaktadr.28 bn Arabnin insan Hakk ya da Allahn sretinde yaratlm bir varlk olarak aklamas, ilk bakta onu tanrlatrma olarak alglanmaya msait gzkse de,29 bu kabul Izutsunun da belirttii gibi, onun bu cem etme yeteneini aklamaya yneliktir.30 bn Arabde insan-biimli (antropomorfik) bir tanr an25 bk. Ftht, c. 2, ss. 5-145/c. 11, ss. 247-493; c. 12; ss. 55-585; c. 13, ss. 57-341; Chittick, Varolmann Boyutlar, ss. 64-65. Meseleye, ricll-gayb kavramyla ilgisi balamnda temas edilen bir makale iin bk. Ahmet gke, Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricll-gayb -bn Arabnin Grleri-, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2001, yl: 2, say: 5, ss. 161201. Ftht, c. 1, s. 105/c. 1, s. 278 *c. 1, s. 167+. Ayrca bk. Kitb nakil-fuss, Resil bn Arab iinde, s. 514; Kenzl-umml, c. 1, s. 400, no: 1148. Ftht, c. 1, ss. 154, 155/c. 2, s. 157, 160 [c. 1, ss. 297, 299]. Reynold A. Nicholson, Tasavvufun Menei Problemi, ev.: Abdullah Kartal, z Yay., stanbul 2004, s. 170. bn Teymiyenin Allahn bir paras olarak anlald gerekesiyle itiraz iin bk. Ahmed bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, Tevhid Yay., stanbul 1987, c. 2, s. 145 vd., 153. bn Teymiyyenin bn Arabye genel olarak bak ve eletirileri iin bk. Mustafa Kara, bn Teymiyyenin bn Arabye ve Vahdet-i Vcda Bak, bn Teymiyye Klliyt iinde, c. 2, ss. 31-47. Aliyyl-Karnin bu konudaki itirazna smail Fenn Erturulun cevaplar iin bk. smail Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991, ss. 171, 236 vd.. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 339. bn Arabnin Rabb daim Rabbdr, kul da daim kul
26 27 28 29
30
lay yoktur, ama Chodkiewicz ve Chittickin deyimiyle tanr-biimli (teomorfik) bir insan anlay vardr.31 Vahdet-i vcd anlayn yanstan eserlerde grlen nsan Haktr trnden nermelerin, aslnda bu durumu vurgulamaya ynelik olduu belirtilmekte, buna karlk, insann bata vcb ve kdem olmak zere, Haktan ayrld ynlere de vurgu yaplmaktadr: Hakkn varl kendindendir, artszdr, fakat insann varl Hakktandr ve yaratlma artna baldr. Bir adan her ne kadar Hakk ile mahlkat ayn saylsalar da, sz edilen bu fark asl bir farktr.32 bn Arabnin ifdelerinden anlaldna gre, birbirlerine ayna olmalar bakmndan Hakk ile insann durumu karlkldr: Senin kendini grmende O senin aynandr, Onun isimleri ve hkmlerinin zuhrunun kendisine ait olduunu grmesinde de sen Onun aynassn.33 Bu gr, bir adan ilh sfatlarn, Ztn ne ayn, ne de gayr olduunu syleyen genel Snn kabuln dinamik bir ifdesi olarak anlalmaya da msait gzkmektedir. nsanolu btn ilh isimleri toplad iin, Allaha ait herhangi bir sfat grnr klabilme niteliine sahiptir. Bu isimlerin insandaki tezhrnn, o insanda dengeli bir ahsiyet ortaya karp karmayaca durumu ise farkl bir konudur. Ancak genel olarak bn Arab, her insan tekini ilh srete sahip grmese de, her bireyin ilh isimlerin tamamn yanstma noktasnda belli bir potansiyel tadn kabul etmektedir.34 u ifde, cemiyyetin boyutlarndan sadece insana mahsus olan emnet ve ilmi gstermesi asndan nemlidir: Ondan (demi yarattktan) sonra, Allah Tel ona emnet ettii ey hakknda kendisini idrk shibi kld.35
olarak kalr ifdesinin bir rnei iin bk. Ftht, c. 1, s. 223/c. 3, s. 86. Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman, s. 59; Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 118. Chittickin eserinin Trke tercmesinde, bu anlayn, slmn insan anlay olduu ifde ediliyor. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 339-341. Fuss, s. 62; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 209-210. Konuk, insann Onun ilminde gizli bir durumu ya da ii (en) olmas ynyle Hakkn insana; kendi sretinde yaratm olmas, isim ve sfatlarn onda grmesi bakmndan da insann Hakka ayna olduunu syler. Ayrca bk. Fuss, s. 143; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 158, 160. Chittick, Hz. dem(s)in, btn ilh isimlerin bir zeti eklinde deil de, sadece belli bir ismin sretinde yaratlm olmas durumunda, Allahn btn sfatlarnn kendisinde tecell etmeyeceini syler. Buna gre Hz. dem(s) Allahn deil de, sadece Rahmnn sretinde yaratlm olsayd, hibir insan fkeli ve zlim olmaz, Mntakm isminin sretinde yaratlm olsayd, hibir insan affedici olmazd. Chittick, Hayal lemleri, ss. 50-51. Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 175. Ayrca bk. bn Arab-Ahmed Avni Konuk, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992, ss. 142, 143. Burada ilim, immetin artlar arasnda dokuzuncu art olarak saylmtr. mmetle hilfet arasndaki balant da dikkat ekicidir. Bu erevede Biz emneti gklere, yere ve dalara teklif ettik, ama onlar bunu reddederek yklenmekten kandlar, insan ise yklendi. phesiz o ok zlim,
31 32 33
34
35
| 169
zetle bn Arab, insan zt olarak deil, ama sfat ve fiilleri itibariyle Allaha benzeyen tek varlk olarak grmektedir.36 Bu durumda ilhn ilh olmas da ancak kendisine ibdet edecek varln (melh) var olmasn gerektirmektedir bu varlk da cemiyyet niteliine sahip olan Hz. dem(s)dir. Sonu olarak tm ilh isimleri toplayan Allah isminin bir tezhr olarak Hz. dem(s), ayn zamanda en iyi kulluk etme potansiyeline de sahiptir.37 Cemiyyet, lemdeki tm niteliklerin insan varlnda toplanm olduunu gsteren temel insn zelliktir ve Hakk bu sayede en mkemmel biimde insanda tecell etmektedir.38 u hlde insann yeryznde tasarruf edebilmesinin varlk art yannda, bilgi ve deer boyutlarndaki art da insanla Allah arasnda ortak bir zeminin varln gerektirmektedir ve insann ilh srette yaratlmas bu zemini salamaktadr. u durumda bn Arab iin insann ilh olmas, ilh emirleri anlamas ve uygulamas iin bir zorunluluktur.39 bn Arab, Hakkn lemdeki tecellsiyle Hz. dem(s)in cemiyyeti arasnda da bir irtibat kurarak Hakkn lemde, tpk demdeki tecellsi gibi, Onun istedii miktarda gerekletiini belirtmektedir.40 Bu konuda bn Arabnin kulland kavramlardan biri de nsha kavramdr. Buna gre insan, iki sretten oluan bir nsha olup, bunlardan birincisi Hakk, ikincisi ise lemdir.41 Hz.
ok childir. *Ahzb 33/72+ yetindeki emnet kavramna kblin verdii mn, hem kendisi, hem de lem hakknda uur sahibi olmay gerektiren ahsiyettir. bk. slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 123. Konuk Fassu hikmetin ilhiyyetin f kelimetin demiyyetin baln Kelime-i demiyyede mndemic olan Hikmet-i lhiyyenin beynnda olan Fasstr diye tercme ederek ilhiyyet kavramnn tm ilh isim ve sfatlar kapsadn belirtir. Fuss, s. 48; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 107. Ayrca bk. c. 4, s. 232; Aff, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002, s. 73. Mehmed Ali Ayn, dem(s)in ilh oluunu aklarken, insann kendisine Allah tarafndan verilen dnce (fikret) sayesinde tabiat zerinde tasarrufta bulunabildiini, bu dncenin de Ahadiyyet mertebesinde toplu bir tarzda gizli olarak bulunan sfatlarn insan ftratnda ortaya ktn belirtir. Hatta, eyhin insan Allahla lem arasnda kevn-i cm, berzah-i cm eklinde adlandrmasn da bu sebebe balar. Mehmet Ali Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim?, bn Arabde Varlk Dncesi iinde, haz.: Mustafa Kara-smail Kara, nsan Yay., stanbul 1992, s. 204. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 317. Konuk, bu noktada cemiyyet kavramyla beraber benzer mnda klliyyet kavramna da yer verir. Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 169. Ayrca bk. Tedbrt, ss. 420-422. Chitticke gre Yeniden balanma (re-ligio) anlamndaki dinin insan tarafndan anlalabilmesi ve hatta bilimsel terimlerin beer terimler erevesinde ele alabilmesi iin de bu benzerlik zarrdir. Varolmann Boyutlar, ss. 53-56. Fuss, s. 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 169. Kitb Nakil-Fuss, s. 515. Kavrama bn Arabnin verdii mnlar iin bk. Sud elHakm, Mcems-sf, s. 1058. Osmanl tasavvuf iirindeki anlal biimleri iin bk. Ahmet gke, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, Ahenk
36
37
38
39
40 41
demin madd olan zhir yaps lem ve onun sretlerinden, manev olan btn yaps ise Hakkn sretidir ve ona ruh flenmesinden ortaya kmaktadr.42 Bu grler hem varln ve yaratln hedefini, hem de bilin ve bilgi sahibi olan insann hilfetini aklamaktadr. nsan bir yandan Allahn isim ve sfatlarnn tamamnn tecell ettii bir varlktr, dier yandan da lemin bir minyatrdr. lem de Allahn btn isim ve sfatlarnn tecell ettii bir aynadr. u hlde gerek lem ve gerekse insan, bir btn olarak Onun sfatlarn yanstmaktadr. Kaosu deil, nizam esas alan bu gr, bn Arab ve izleyicilerinde grlen lemdeki unsurlarla insandaki unsurlar arasndaki karlatrmalar ve bunlarn ilh isim ve sfatlara balanmas yoluyla insanla lem arasnda bir uyum arayn da ortaya koymaktadr.43 Ancak insan bu noktada lemden ayran ey manev varl, bilgi ve bilincinin gelimeye ak bir yapda olmasdr. nsann bilgisinin ilk ekli de Allahn Hz. dem(s)e isimleri retmesi olarak karmza kmaktadr. Allah deme tm isimleri retti [Bakara 2/31] yetini zikreden bn Arab, Hz. dem(s) in kendilerini yklendii isimlerin mnlarn ise kendisine veciz sz syleme yetisi (cevmiul-kelm) verilmi bulunan Hz. Muhammed(s)in yklendiini ifde etmektedir.44 Bu iki peygamber arasndaki fark, Hz. dem(s)e eynn sadece isimleri retilmiken, Hz. Muhammed(s) in mnlarna da vkf klnm olmasdr. Chittick, Hz. dem(s)e isimlerin retilmesi olgusunun varlklara isim vermeyi de ierdiine temas ederek yetin tm slm teoloji, antropoloji ve kozmolojisini zetlediini, Hz. dem(s) in ilk gnahkr olmaktan ok ilk peygamber oluunun ne karldn belirtmektedir. Bu hususlar ayn zamanda Allahn varlklara Hz. dem(s) nnde secde etmelerini emretme sebepleridir.45 Buna gre yet, hilfetle ilgili
Yay., Van 2005, ss. 214-215. Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 172. Izutsuya gre u cmle de bn Arab ontolojisinin bir zetidir: Hakk Tel saylmalar mmkn olmayan lh simlerinin zuhra gelmemi olan aynlarn (btn gereklerini) grmeyi diledi. Fuss, s. 48; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 108. Tesbit iin bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 310-312. Ftht, c. 1, ss. 170-171/c. 2, ss. 230-232 [c. 1, ss. 348-350+ Burada geen meleklerle insandaki ruh ve gler, eitli gezegenlerle insandaki nefs, akl fikir gibi gler arasnda kurulan zdeliklere, sonraki dnemlerde oka rastlanr. rnek iin bk. Kn, Istlht, s. 134. Ayrca bk. Aff, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 93, 240. Ftht, c. 1, s. 157/c. 2, s. 171 [c. 1, ss. 306-307]. Cevmiul-kelm kavram iin bk. M. Yaar Kandemir, Cevmiul-kelim, DA, stanbul 1993, c. 7, s. 440. Chittick, Varolmann Boyutlar, ss. 51-52, 68-69. simlerin retilmesine eyya ad koyma ya da ey hakknda kavram gelitirme yetenei anlam veren kbl, bunun eyya hkim olmay saladn belirtir. slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 31. sim verme nitelii, dTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
42
43
44 45
| 171
balk altnda grlecei gibi, lemdeki varlklarn insana boyun emeleri olgusunu da kapsamaktadr. Bu noktada, lemde tasarrufta bulunmann, sadece bilgi deil, deer boyutu da ortaya kmaktadr. Nitekim Ayn, bn Arabnin cemiyyet kavram ierisinde, insann rubbiyyet ve ubdiyyeti cmi oluunu da mtala ettiini belirtmektedir.46 Boyun emeyi ieren ubdiyyet belli deerleri gerekli klmaktadr. Bununla beraber bn Arab, ilh srete uygun bir yapda olmayan insann zhiren insan sretinde bulunan bir hayvandan ibret olduunu sylemitir.47 nsan byle bir varlk olmaktan karp hayvan (canl) seviyesinde kalmasna sebep olan temel husus da hevdr. Hev olmasayd, insan Ondan bakasna ibdette bulunmayacakt.48 Bu duruma bal olarak bn Arab, hevdan kaynaklanan, rfen ve eran ktlenen sfatlardan korunmalarnn gerekli olmas sebebiyle sadece insan ve cinlerin eratlara muhatap olduklarn ifde etmitir.49 Dolaysyla bn Arabnin sembolik ifadelerle anlatt ve Konukun da tekrar tekrar vurgulad gibi, her bir insanda Allahn sfatlarnn yansmalar bulunmakla beraber, ilh isimlerin insan- kmil dnda kalan insan teklerindeki denge durumlar (istdd), bu yansmalar mkemmel bir tarzda aksettirecek bir ahenk ierisinde deildir. Bu noktada anahtar kavramlardan biri de istdd kavramdr. bn Arab, Hakkn, varln ezel istddna gre her varlkta tecell ettii grndedir. Bu durum yukardan bakldnda tecellnin, aadan bakldnda istddn zt olan teklik boyutunu temsil etmektedir. Bir de isimlere bal olan (esm) oklua dnk, yani varlk ve insan teklerinde gittike oalmakta olan boyutu vardr.50 bn Arab, yukardaki grlerine uygun olarak Allahn tm ahlk
nce, tecrbe edinebilme, problem zebilme ve imtihan kazabilme olarak yorumlanmas iin bk. Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, ss. 366-367. Sembol retme yetisiyle aklanmas iin bk. Latif Tokat, Dinde Sembolizm, Ankara 2004, s. 22. Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim?, s. 206. Ftht, c. 3, s. 152. Ayrca bk. Ayn, age, 216-217; Sud el-Hakm, Mcems-sf, ss. 152-153. Aff, bn Arabnin bu iki kullanm birbirine kartrdn ifde etmitir. Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 97. Ftht, c. 3, s. 116. bn Arab, bir yete gnderme yaparak, hevnn ilh edinilen en byk ey olduunu belirtir. Ftht, c. 3, s. 152. stddn en gizli ve gl du olduu iin bk. Fuss, s. 60; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 192193, 195, 204; Aff, Fuss Anahtar, ss. 92-93. Bu erevede istemenin trnden en zayf szle, ikinci derecede kuvvetli olan hl ile, en kuvvetlisi ise istdd ile istemedir. Konuk, istdd ile istemeyi de ikiye ayrarak cz olarak adlandrd birincisini yeni doan ocuun, kll olarak adlandrd ikincisini ise ilh ilimdeki ayn- sbiteden her birinin mdebbirinden isteme olarak niteler. Bu da insan- kmilin istemesi olmaldr.
46 47
48 49 50
nitelie sahip sfatlarn lemde tezhr ettirebilecek gerekli yatknla (istdd) sahip olan tek varln insan- kmil olduunu dnmektedir.51 bn Arabnin pek ok kavram gibi istdd kavramna da evrensel bir anlam ykledii, insn istddlarla dier varlklara ait istddlar bu evrensel istddn birer izdm olarak grd anlalmaktadr. Gerek varlklar ve gerekse insana ait olan istddn bir boyutu da kendisi iin iyi/gzel/temiz (tayyib) ve kty/irkini/temiz olmayan (habs) ayrd etme niteliidir.52 bn Arab dncesi asndan, yaratltaki Rahmniyyet ve Rahmiyyetin bir yansmas olarak anlalabilecek olan bu durum, seme hakkna sahip olan insann hata yapma sebeplerinden biridir. Ancak istddlarn aldana nasl yol aabildiinin anlalmas iin genel zaaf noktalar tesbit edilmelidir. bn Arab, blsin nlerinden, arkalarndan, salarndan, sollarndan yaklaacan belirterek *rf 7/17+ dem oullarn aldatacan syledii drt ynden sz etmekte, burada her yne mahsus ilimleri de ricll-gaybdan saylar drt olan evtdn mertebeleri sadedinde saymaktadr.53 Bu drt ynn korunmasnda evtdn grevleri de Allahn Hayy, Alm, Kadir ve Mrd isimlerine karlk gelmekte, bu isimlerle sfatlanan evtd da Alblhayy, Abdlalm, Abdlkadir ve Abdlmrd isimlerini almaktadr.54 Her ne kadar bu grler ilk bakta makrokozmoz anlamndaki lemin korunmasndan ibret gibi grnyorsa da, byk (evren) ve kk (insan) olmak zere iki lemin btnl asndan bakldnda bn Arab, blsin demoullarn aldatma konusunda drt boluktan sz etmi olmaktadr. Bu drt boluk hayat, bilgi, kudret ve irdedir. nsn hatalara genel bir bak, saylan tm bu hususlarda insann aldanabileceini gsterecektir. Bilgisizlik kadar, bilgiye gtren merak da insann ayan kaydrabilmektedir. nsan, kendisine verilen kudretin sona ermeyece-
51 52
53 54
Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 203. Fuss, ss. 221-222; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 364-365; Aff, Fuss Anahtar, ss. 493-494. Burada istdd kavram kullanlmamakla beraber, biz bu kavramn bir ynnn tanmland kanaatindeyiz. Nitekim devamnda bu kavrama yer verilmitir. bk. s. 225; Konuk, Fuss erhi, c. 4, s. 383. Ftht, c. 1, ss. 215-216/c. 2, ss. 402-404 [c. 1, s. 466-467+. Bu ilimlerin herkese gerekli olduunu ifde eder. Ftht, c. 2, ss. 9-10/c. 11, ss. 276-278; gke, agm, s. 177. Evtddan her biri de bir peygamberin kalbine gre tasarruf sahibidir. Bunlar da srasyla evtddan am blgesindeki rkn Hz. dem(s), Irak blgesindeki rkn Hz. brhm(s), Yemen blgesindeki rkn Hz. s(s), Hacerul-Esveddeki rkn ise Hz. Muhammed(s)in kalbi zere olana mahsustur. Ftht, c. 1, s. 215/c. 2, ss. 400-401 [c. 1, s. 465].
| 173
ini sanarak hataya debilmektedir. rde zgrl insann mutlak zgr olduu yanlgsna ve irde zayfl da gnaha drebilmektedir. Nitekim Hz. dem(s) de hayatnn sona ermemesi vaadi karsnda aldanm *rf 7/2021; Th 20/120+, bu yanl bilgi sonucunda irde ve kudretini yanl ynde kullanarak hataya dmtr. Bu da insann gnah karsndaki aceleciliinin ilk rneidir. te yandan kendisine yasa inemesi halinde yorgunluk ekmek zorunda kalaca sylendiinden *Th 20/117-119], sonuca duyduu merak da onu hataya tevik etmi olabilir. Grld gibi bn Arab, Hz. dem(s) in ztnda insann genel zaaflarn ortaya koyarken hareket noktas olarak ald bilgi ve keifler, yetler ve insn gereklerle temellendirilebilecek niteliktedir. Fthtta saylan ilimlerin de bu drt temel aldan hususuyla (hayat, ilim, kudret, irde) irtibatl olduu grlmektedir.55 Bu adan bakldnda bn Arab, deer temeline dayal tasavvuf terbiye asndan insann aldan yollarn kapatmay ve bu ilimler yoluyla insan- kmil olmann yollarn gstermeyi hedeflemektedir. nsan bilgisinin bir yn de, yukarda iyilii tercih noktasnda tesbit edilen Rahmniyyet ve Rahmiyyetin bir tecellsi olarak yanl yaptn fark edebilmesidir. Yukarda da grld gibi insan kendisine verilen yaama (hayat), bilgi, merak ve renme istei (ilim), eylem ve retme (kudret), isteme ve zgrlkten (irde) ibret olan drt temel zelliine bal olarak hem zgr, hem de sorumlu olan, bu zgrln kullanrken hata yapabilen tek varlktr. bn Arab, demler dedii insann tevbe usllerini tirf ve du olarak takdim etmekte, bu erevede tirfla rif arasnda bir iliki kurmaktadr.56 tirf kavram bu erevede ele alnd zaman, ayrt edici bir nitelik olarak hatann farkna varmay ve bunu kabullenmeyi, du ise hatann aff ve telfsine ynelik adm
55
56
rneklendirmek gerekirse, -dorudan ya da ters ilikileri dikkate alnmak kaydyla- ne ait ilimlerden hareket, har, ner; sola ait ilimlerden bitkiler, hayvan, canlln temeli olan su, kdem, hakkatler, dny, cennet, ebedlik (huld); saa ait ilimlerden berzah, berzaha ait ruhlar; arkaya ait ilimlerden de hayat gibi hususlar hayatla; ne ait ilimlerden meselelerin kapallklar, nazar, ilh ilim gibi hususlar, sola ait ilimlerden esrr, gayblar, hazneler, rush gibi unsurlar, saa ait ilimlerden kularn ve rzgrlarn dili, sem, hayret gibi konular, arkaya ait ilimlerden zevk, rb, reyy gibi bilgi kaynaklar, furkan incileri bilgiyle; ne ait ilimlerden ruhlara tasarruf, rhnlerin inmesini salama gibi bilgiler, sola ait ilimlerden yaratma, tekallbt (deimeler) gibi bilgiler, saa ait ilimlerden bakalamalar, nefislerin hareket ettirilmeleri, mirc gibi bilgiler, arkaya ait ilimlerden tecell gibi hususlarla ilgili bilgiler kudretle; ne ait ilimlerden mchede, vecd, evk, ak; sola ait makam ve skn; saa ait ilimlerden meyl, ahvl, hev; arkaya ait ilimlerden nefs, nefs-i emmre gibi bilgiler irdeyle ilgili gzkyor. Ftht, c. 2, s. 139/c. 13, s. 288.
iermektedir. Hz. dem(s) in, hata yapnca Allahtan kelimeler almas *Bakara 2/37+, bir yandan Ona nasl du edileceini renmesi anlamna gelirken, bn Arabnin ilh isimler teorisi asndan bakldnda, tevbenin kabul edilmesi ve gnahlarn balanmasna ynelik ilh isimlerin grnr leme kmas eklinde de anlalabilir. nk Hz. dem(s) in tm ilh isimleri toplar biimde yaratlma s, Tevvb, Afvv, Gafr, Gaffr gibi ilh isimlerin tezhrn de gerekli klmakta, nitekim bn Arab, tevbeyle ilgili aklamalarnda bu isimlere de yer vermektedir.57 Dolaysyla Allahn tevbeleri kabul, af ve mafiret gibi fiillerini gsteren isim ve sfatlarnn ortaya kmasn salayan varlk da Hz. demdir(s). nsann cemiyyet nitelii, insan d varlklarla mukayesesinde de ortaya kmaktadr. Meleklerin belli makamlara sahip olduklarn syleyen yeti bn Arab, talar, madenler, bitki ve hayvanlar da dahil olmak zere, insan dndaki tm varlklarn, belli ilh isimlerin tecellgh olmalaryla aklamakta,58 meleklerin bile insan- kebr adn tayan lemdeki sretlerin baz glerinden yaratldn ifde etmektedir.59 Bu yaklam, onun insn kuvvetlerle melekler arasnda zaman zaman aynlemeye varan bir yaknlk grdn ortaya koymaktadr. lh isimlerin belirli czlerinden yaratlm bulunan melekler, Hz. demdeki(s) cemiyyeti gremedikleri iin, onun yaratlna itiraz etmilerdir. Oysa onda, meleklerin bilmedii ilh isimler de tecell etmektedir.60 bls de onun bu temel niteliini grememi ve kibirlenmitir.61 blisin yapsndaki
57 Ftht, c. 2, ss. 138, 139, 140/c. 13, ss. 285, 292, 304. bn Arab, yine Hz. dem(s)in kalbi ve mertebesi zere olan, yette getii gibi *Bakara 2/31+ ilh isimleri bilen, ilim ve kemlt trleri bakmndan da ona benzeyen yz kiilik mustafn ya da mctebn adl bir zmrenin srekli olarak Hz. demin dus olan u duda bulunduklarn syler: Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eer sen bizi balamaz ve bize merhamet etmezsen, mutlaka ziyana urayanlardan oluruz. *rf 7/23+. Ftht, c. 2, s. 12/c. 11, ss. 291-293. Ftht, c. 1, s. 328/c. 4, ss. 147-148. yet meli yledir: Her birimizin belirli bir makam vardr. *Sfft 37/164+ Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, s. 51. Fuss, s. 49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 119-120. Konuk, meleklerin, insann yaratlndaki kuvvetlerden hiss-i mterek, hayl, dnce, vehim, hfza gibi rhn ve hiss (duyusal) kuvvetler ve ekim (czibe), tutma (msike), hazim (hzime), kendini koruma (dfia), byme ve gelime (mnmiyye), oalma (mvellide), tasavvur (musavvire) gibi tabi kuvvetler bata olmak zere muhtelif kuvvetlerden yaratldn belirtir. rneklerden fizik kurallar olarak bilinen hususlarn metafizik temelleri zerinde durulduu anlalyor. Fuss, s. 51; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 137-143. Konuka gre, melekler yeryznde kan dkleceini ya Levh-i Mahfzdan ya akl yoluyla ya da melekiyyet sfatnn bir gerei olarak sadece akl ve hayr konusunda ayrc nitelikleri sebebiyle nceden bilmilerdir. bk. age, c. 1, ss. 139-140. Fuss, s. 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 165-167. Konuk blsin, Hakkn yalnzca Mudill (saptrc) isminin mazhar olduunu, buna bal olarak cell nitelik tayan ate ve havadan yaratldn, cell tecellleri yansttn, sadece demdeki cell boyutu grdn, Hd isTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
58 59
60
61
| 175
ate ve havann kibirle, demin hammaddesindeki topran da tevz ile ilikilendirilmesi dikkat ekicidir.62 b. Cemiyyetle Berzahiyyetin Arakesiti Olarak Yedn Kavram bn Arab, insann varlnda grd temel nitelii belirlemek iin kulland cemiyyet kavramn, iki el anlamna gelen yedn ad altnda ikili kavramlar dizisi evresinde aklamaktadr. Hz. deme(s) secde etmeyen blsi tekdir sadedinde geen ki elimle yarattm eye secde etmekten seni alkoyan nedir? *Sd 38/75+ yetindeki iki el (yedeyy/yedn) kelimesini kavramlatrarak derin anlamlarn ortaya koymaya girimitir. Ona gre Hakkn iki eliyle yaratlma mazhariyetine eren insan dndaki tm varlklar Onun tek eliyle yaratlmtr.63 Kavram bir ynyle cemiyyet, dier ynyle de berzahiyyet kavramyla irtibatl olarak bn Arabnin varlk ve insan dncesiyle ilgili grleri arasnda merkez bir konuma sahiptir. Yedn kavramndaki anlam iftlerinden biri sonluluk (emed) ve sonsuzluktur (ebed).64 Bununla beraber bn Arab, lemi tamamlayan insan hem hdis, hem de kadm boyuta sahip olarak grmektedir.65 bn Arab rihlerinden Kn, yedn kavramna, paralel bir tarzda vcb ve imkn anlamlarn yklerken varlk boyutuna iret etmektedir. te yandan ilh isimlerin etkin (fil) ve edilgin (kbil) olanlarnn insanda bir araya geldiini ifde ederken, insann
62
63
64 65
minin tecellleri olan mn, hidyet, istikamet, sevgi, iyilik gibi unsurlardan oluan ceml boyutu gremediini ifde eder. Ayrca bk. Fuss, s. 76, 144; Konuk, Fuss erhi, c. 2, ss. 8-11, c. 3, ss. 176-177. Konuk, bn Arabnin rutbet ve brdet kavramlarn erh ederken, bls ve cinlerin ateten yaratlmalar sebebiyle latf varlklar oluunu, bu letfete bakarak demin topraktan yaratlm kesf bir varlk olmas sebebiyle kibirlendiklerini belirtir. Fuss, s. 144; Konuk, Fuss erhi, c. 3, ss. 175-176; Ftht, c. 1, s. 183/c. 2, ss. 278-279 [c. 1, ss. 380-381+. Cinlerin yaratl hakknda ayrca bk. Chittick, Hayl lemleri, ss. 43-44. Cneydin sfyi tevzuna iretle topraa benzetmesi de mehurdur. rnek iin bk. Ftht, c. 1, ss. 172, 174 /c. 2, ss. 237-238, 243-244 [c. 1, ss. 353, 357]. Kavrama ceml-cell, rahmet-gazap, tebih-tenzih isimlerinin verilmesi iin bk. gke, age, s. 61. Buna gre sa el ceml, sol el cell elidir. bn Arab Fussta yedn kavramn aklarken, Allahn her iki elinin de sa el olduunu vurgular. Bu da varlk ve varoluta rahmetin daha etkili olduu kabuln gsterir. bk. Fuss, s. 144; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 176; Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 329; Aff, Fuss Anahtar, s. 312. Kavramn iki tr sfat eklinde anlalmas iin bk. Sud el-Hakm, Mcems-sf, ss. 1245-1247. Ftht, c. 1, s. 37/c. 1, s. 50 [c. 1, s. 21], IV, 408; Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 160-161, 165-167. Fuss, s. 50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 130-131. Konuk, insann sretiyle hdis, fakat rhunun hakkatiyle kadm olduunu syler. Ayrca bk. Kitbl-isr il makamil-esr, Resil bn Arab iinde, s. 179.
etkin ve edilgin ynlerine aklama getirmekte,66 bu iki yn lhtlik ve nstlik eklinde de ayrma tb tutulmaktadr.67 Hakka ve insann ilh ynne lht, halka ve insann madd ynne de nst denmektedir.68 bn Arab Topraktan bir insan yaratacam *Sd 38/71+ ve Ona ruhumdan flediimde secdeye kapannz. *Hicr 15/29+ yetlerini pe pee zikrederek yedn kavramn aklamaya girimekle,69 insann zhirdeki yaratl srecinin madd boyutuna iret etmitir. Varlklarn Hz. deme(s) secde etmeleri emri, ruhun flenmesinden, dolaysyla ilh nefesi kabul etmesinden sonra verilmitir. Bu durumda yedn kavramnn hem grnr ve grnmez lemleri, hem de ilh nefesi ifde ettii anlalmaktadr. Kavramn lht yne bakan tenzh ve nst yne bakan tebh gibi boyutlar da vardr.70 Fussta yedn kavram bir ynyle zhir-btn kavramlaryla, dier ynyle ceml ve cell sfatlarla da aklanmaktadr. Bu durumda, melekler, eytan, cinler gibi bir takm varlklarn btn, lemdeki grnen, maden, bitki, hayvan gibi varlklarn da zhir olmalarna karlk insan madd ynyle zhir, manev ynyle btndr ve bu yaps da dorudan doruya Allah isminin mazhar olmasna bal olan ve yedn kavramyla aklanan cemiyyetini gstermektedir.71 Ceml isimlerin Hakkla yaknlk (kurb), uyum, uygunluk, btnlk, aynlk ve bilin dorultusunda ilikisine karlk, cell isimlerin uzaklk (bud), uyumazlk, dengesizlik, para, farkllk ve farknda olamama ya da cehlet durumlaryla alkal olduu ifde edilmektedir.72 Ancak bu noktada kavramn, insanda tamamyla teekkl eden ve onun yeryzndeki halfeliini aklayan
66 67 Kn, Istlht, s. 85; a. mlf, Tasavvuf Szl, s. 595. Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 112-113; Aff, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 90, 239; a. mlf, Fuss Anahtar, ss. 80-81; Sleyman Uluda, Nst, DA, stanbul 2006, c. 32, ss. 431432. Aff, Fuss Anahtar, ss. 80-81. Lht saf vahdet ve eyya siryet eden hayat, ilh, rh, manev, btn; nst ise beer, beden, madd, zhir anlamlarna gelir. Tehnev, Kef, c. 2, s. 1401; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996, s. 331, 400. bn Arabnin lht kavramn btn anlamnda ahadiyyeti, nst kavramn ise zhir anlamnda ehdeti kasd ederek kulland belirtilir. Ayrca mecaz olarak eriata ve dnin zhir hkmlerine de nst ismi verilir. bk. Uluda, Nst, s. 432. Ftht, c. 1, s. 174 /c. 2, ss. 243-244 *c. 1, s. 357+. Burada konunun burlarla ilgisine dair aklamalar da yer alr. Chittick, Hayal lemleri, s. 47. Burada ilh sfat olan gazab ile kula ait olan havf cell, ilh sfat olan rz ile kula ait sfat olan rec ise ceml birer sfat rnei olarak verilir. Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 161-162, 165-166. Chittick, Hayal lemleri, s. 79. bn Arab yaknlk ve uzaklkla ilgili olarak kurb ve bud kavramlarna yer verir. Kurb iin bk. Ftht, c. 2, s. 548 vd. Bud iin bk. age, c. 2, s. 550 vd..
68
69 70 71
72
| 177
baka bir boyutu fark edilmektedir. Hakka ubdiyyet ynyle teslim olan insan, rubbiyyet ynyle lemde tasarrufta bulunurken, lem de ubdiyyet ynyle ona boyun emektedir.73 Bu adan bakldnda rubbiyyet de ubdiyyet de hem cell, hem de ceml boyutlaryla karmza kmaktadr. Dier yandan bn Arab, insann beer olarak isimlendirilmesini, bu her iki boyutla da temas hlinde olmasyla aklamaktadr.74 u halde, yukarda insan- hayvan deil de insan- kmili temel insan prototipine uygun grdn belirtmi olduumuz bn Arabye gre insan, dnyya kendi varlndaki ilh sreti grnr klma potansiyeline sahip olarak gelmekte, fakat gerek makamna, dny hayatnda bu potansiyeli iler hale getirebilme noktasndaki baars orannda ldkten sonra kavumaktadr. Buna bal olarak, insann lm sonrasndaki makamnn bir melek, bitki, hayvan ya da maden makam olabilmesi de muhtemeldir.75 nsann halfe olmasnn temel sebebi de yedn kavramyla aklanan bu cemiyyet niteliidir.76 En azndan Allahn kahredicilii gibi cell, affedicilii gibi ceml sfatlaryla, yeryzndeki tedbrini ortaya koyan rubbiyetin insan eliyle gerekletirilmesi, insann varlyla grnr hle gelmitir. bn Arab, bu durumu aklarken, Fusstaki bir iirde insann akl ve mn bayla bal olduunu ifde etmektedir.77 Bu da yeryzndeki tasarrufun deer boyutunu ortaya koymaktadr. Madd yaps asndan bakldnda Hz. dem (s), drt unsur denen madd unsurlar da varlnda toplayan bir yapya sahiptir. Bu unsurlarn onda toplanm olmas da onun ift ynl tabiatnn bir baka boyutunu aklamaktadr. bn Arabye gre Allah deme(s) ruhundan flemi, gerekte nrn olan ruh, demin yapsndaki suyun rutbeti yznden atee dnmtr.78
73 74 Kitb Nakil-Fuss, Resil bn Arab iinde, s. 514. Ftht, c. 4, s. 330; Fuss, s. 144; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 176. Burada mberatl-yedeyn kavramn kullanr. Ayrca bk. Sud el-Hakm, Mcems-sf, s. 199; Aff, Fuss Anahtar, s. 313. Ftht, c. 1, s. 328/c. 4, ss. 147-148. Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, s. 51. Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 167-168. Bu konuda Hz. brahim somut bir rnek olarak gsterilir. bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 329. Fuss, s. 85; Konuk, Fuss erhi, c. 2, s. 99. iirde, akl ve fikirle ya da (ev) mn bayla ifdesi geer. Burada bn Arabnin fikri tefekkr balamnda ele alarak mn eklinde anlad grlyor. Fuss, s. 216; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 334-339. Burada fleme (nefh) fiilinin tabat kavramndan baka nefes-i rahmn diye adlandrlmasndan hareketle Aff, bn Arabnin bu ifdeyi tm yaratln sembol olarak grdn kaydeder. Aff, Fuss Anahtar, ss. 487-488. demin bedenindeki topran sudan kaynaklanan rutbetinin etkisiyle atee (scakla) dnen bu nefes, hayvn ruhun da temelidir. lh ruhun nefese bal bir baka etkisi de koTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
75 76 77
78
Dolaysyla insan, tabi deil, unsr yaratl sebebiyle nr deil, nr bir tabiata sahiptir. Bunu yle aklamak mmkndr. bn Arab, atein scak olmasna karlk, nru ya da souk olarak kabul etmektedir. Ona gre tabi yaratl da sadece nurdan yani tek bir unsurdan yaratltr. Oysa demin yaratl tek bir unsurdan deil, drt unsurdandr ve bu sebeple onda scak bir tabiat vardr. bn Arabnin, bu duruma canl bir bedenin ve nefesin scakl gibi hususlarla aklama getirdii anlalmaktadr. Bylelikle bn Arab metafizik bir temele dayandrd yaratl srecindeki metafizikle fizik alann kesime noktasnda fizik aklamalara da bavurmaktadr. Ruhun hava unsurunun bir grnm olan nefese, nefesin de canlln temelini oluturan suyla birleerek madde lemindeki temel nitelii scaklk olan canlla dnmesi, Hz. dem(s) in madd ve manev unsurlar da birletiren yapsn ortaya koymaktadr. Dolaysyla bn Arab, insan yaratln aklamak iin dnemindeki fizik bilimlerden de istifade etmektedir. Ancak unu belirtmek gerekir ki bn Arabnin grleri srekli olarak metafizikle fiziin birlikte ele alnmas esasna dayanmaktadr ve temelde Hakk kavram erevesinde metafizik bulunmaktadr. Hakk kavram da hibir belirlenimi olmayan (l-taayyn) ve sadece mutlak iyiye dnk olan Zt ile lemle iliki iinde olan, rubbiyyeti temsil eden isim, sfat ve fiiller olmak zere iki boyuta ayrlmaktadr.79 Yedn ifdesinin bir yn de, dem iin unsurlardan meydana gelmeye bal olarak blnme ve oalmann zorunlu olmasdr. Nitekim bn Arab, yasak aa (ecer) kavramyla dallanp budaklanma ya da blnme (tecr) arasnda bir irtibat kurmaktadr.80 oalma teklikten uzaklap oklua doru gidii ifde etmektedir. Bu durumda bn Arab, Hz. dem(s) in yap ve yaratl nn oalmaya doru oluunu, teklikten uzaklamasna bal olarak istikame-
79
80
numadr. Aff, age, ss. 479-480. Aff, age, 494. bn Arabnin konuyu iledii bir baka eseri de Rhul-kudstur. bk. erhu risleti rhil-kuds f muhsebetin-nefs, ner.: Mahmd Mahmd el-Gurb, Matbaat Zeyd b. Sbit, Dmak 1414/1994, s. 146 vd.. Ftht, c. 2, s. 214/c. 14, ss. 299-301. Konu istikamet bbnda ele alnr, melek, ilh ve beer hareketler erevesinde, aaca (ecer) yaklam olan insana ait beer istikametin ilh emre muhlefetine bal olarak oalma (tecr) olduu ve ynnn aa doru seyrettii belirtilir. Bu durum ayn zamanda dem ve Havv iin ayrl ifde eder. Ayrca bk. Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman, s. 61. Yahudi geleneinde, yasa ineme sonucu, insann metafizik lemle ve erkein kadnla yabanclamasyla aklanmas iin bk. Grkan, agm, 47. Ebediyet aacndan yenilmesi yoluyla cinsiyetin ayrlmas ve doum yoluyla oalma yorumu iin bk. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 123 vd..
| 179
tinin de aa doru olduu sonucuna ulamaktadr. Buna gre Hz. dem(s)in iledii hata, sadece bir hata olmaktan ok onun ynnn bir gereidir. oalmann insan katmanndaki ilk belirtisi Havvnn Hz. demden(s) yaratlmasdr. u halde balangta eril ve diil nitelikler, Hz. dem(s) in yaratld ilk durumdaki yapsnda toplanmken, ondan Havvnn yaratlmasyla eril nitelikler Hz. demde(s) kalm, diil nitelikler Havvya gemitir.81 lk hatann ilenmesi de bu cinsel farkllklarn ortaya kmasn salam, bylelikle blnme ve oalma yeni bir boyut kazanmtr. te yandan oalma eilimi, insan- kmilin potansiyelinin geniliini de gstermektedir.82 Bu durumda Hz. dem(s), karmza balangta varlnda ift cinsiyetin toplanm olduu bir varlk olarak kmakta, diil unsurlar Havvya aktarlnca yeni ve baka bir kimlik kazanm olmaktadr. Nitekim bn Arab Ey insanlar! Sizi bir nefisten yaratan, ondan da eini yaratan ve her ikisinden de (yeryzne) pek ok kadn ve erkei yayan Rabbinize kar gelmekten saknn *Nis 4/1+ yetinin ilk cmlecii nda bu ift-cinsiyetlilie iret etmektedir.83 Bu durumda Hz. dem(s), balangta ztlar birletirme (ceml-ezdd) niteliine sahipken sonradan blnmtr. Ztlarn birletirilmesi insan- kmilin de zelliidir. Ancak onun bu duruma zt bir baka zellii de, vcdun oalmasna paralel bir biimde oalma ve yaylmasdr. lk hata, bu oalma ve yaylma iin de gereklidir. Bu durumda yapsnda hata yapma potansiyeli de bulunan Hz. dem(s) in ilk hatay ilemesi, hilfetle ilgili balk altnda ele alnaca gibi kanlmaz bir durumdur. te yandan bn Arab, ei Havvnn Hz. demden(s) yaratlna temas ederken, gsnde Havvdan boalan yere Havvya kar arzunun doldurulduunu, Havvnn da kendisinden yaratld deme sevgi duyduunu ifde etmekte,84 bu durumu Hakkn yaratt leme, demin de kendisinden yaratlan Havvya kar sevgisiyle (hubb) aklamaktadr.85 lk bakta kadnla erke-
81 82
83 84 85
Konuk, byle bir ayrmadan sonraki demin kll rh, Havvnn ise kll nefs diye adlandrldn belirtir. Tedbrt (erh), ss. 241-242. Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman, s. 62. Burada Ondan yediler ve plaklklar (sevthm) kendilerine gzkt *Th 20/121+ yeti zikredilir. Chodkiewicz, insan- kmilin de aa sembolizmiyle ele alndn ifde eder. ecer kavramnn insan- kmil olarak tanm iin bk. Kitb stlhis-sfiyye, Resil bn Arab iinde, s. 537. bn Arabnin, insann yaratln ve insan- kmili anlatan eserine eceretl-kevn adn vermesi de tesdf deildir. Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 172. ift-cinsiyetlilik meselesinin Yahudi geleneindeki bir deerlendirmesi iin bk. Grkan, agm, s. 20. Ftht, c. 1, s. 175/c. 2, s. 249 [c. 1, s. 360]; Fuss, s. 218; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 345-347. Fuss, s. 218; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 345-349. Kadna kar sevginin ilh bir sevgi olduunu da belirtir.
in birbirine dknln anlatmaya ynelik gzken bu rnekten bn Arab, son tahlilde Rabbin de yarattklarna sevgi duymasn karmaktadr. Yaratma ve okluk sevgiyle i iedir ve lemin temelinde de sevgi vardr. Tm bunlar bir arada dnldnde, bn Arabdeki insan felsefesinin varlk dncesiyle sk ilikisiyle varlk ve varoluun temelinde sevgiyi gren iyimser bak ortaya kmaktadr. lk gnaha bilin asndan bakan Muhammed kbl, bunun bir bilin tr deiimi olduunu belirtmektedir. Buna gre Hz. dem(s) in hatas, insann doal duygu ve ihtiyalarnn ilkel durumundan kp, phe ve isyan etmeye muktedir hr bir irdeye ykselie gtren bir yoldur.86 Chittick de bn Arabnin, insan trne eksiklik (imperfection) ve hayvanln (animality) zamanla hkim karakterler olmaya balad grne yer vermektedir.87 Bu erevede insann akl ve tabi ehvet arasnda yaratlmas da bir baka ikili durumdur. Bu noktada bn Arab, insan dnyya balayan, duyularla alglanabilen (hiss) yn ile lm tesinin tefekkrne imkn salayacak tefekkr gcn de (kuvve-i mfekkire) ieren akl kuvvetleri hatrlatmaktadr.88 Hatta berzahiyyetle ilgili balk altnda grlecei gibi, cell ve ceml tecelllerin grnm olan tm zt duygu ve hller de yedn kavramnn kapsam ierisinde mtlaa edilebilir. 2. Hz. demin lemdeki Merkez Konumu Olarak Berzahiyyet bn Arab nazarnda Hz. dem(s) in cemiyyet niteliiyle i ie olan ve bu nitelik ten doan ilk nemli zellii berzahiyyettir.89 bn Arab, lh Hazretin btn,
86 87 88 Bu noktada d, ahlk bir dten ok, basit ve saf bir bilin halinden ahs uura geiteki deiiklii ifde eder. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 119. Chittick, Hayl lemleri, s. 55. Ftht, c. 2, ss. 314-315. Burada nefs-i ntkann bu iki kuvvetle beraber yaratldn syler. Modern aratrmalar beynin iki loba ayrldn, sa lobun btnsellik, hayal ve duygu dnyasnn, sol lobun ise parallk, muhakeme ve fikir dnyasnn ilemesinde etkili olduunu, bu iki lobun da birbirine corpus callosum adl bir bala balandn gsteriyor. bk. Robert E. Ornstein, Yeni Bir Psikoloji, ev.: Erol Gka-Feray Ik, nsan Yay., stanbul 1992, ss. 59-80. bn Arab dncesi iin bu tr verilerin ifde ettii metafizik anlam, cell ve ceml isimlerin grnr lemdeki tecelllerinden ibrettir. stelik modern sonular, dorular ierse de, bn Arab dncesi asndan grnr dny ile snrl kalma eksikliiyle mlldr. bn Arabnin eserlerinde berzahiyyet kelimesi bir kavram olarak pek fazla yer almasa da, bn Arab dncesinde insan- kmil toplayc bir berzah (berzah- cm) kabul edilir. Berzahiyyet kavramnn yer ald bir sayfa iin bk. Ftht, c. 1, s. 213/c. 2, s. 392. Genel olarak berzahn iki durumu birbirinden ayran ey olarak tarifi iin bk. age, c. 1, s. 380/c. 4, s. 407. Berzahn ztlar ayrd iin bk. age, c. 2, s. 48/c. 12, s. 99. bn Arabnin kavrama verdii dier mnlar iin bk. age, c. 2, s. 126/c. 13, s. 171; c. 2, s. 236/c. 14, s. 458. Bu durumda, mertib-i vcd bata olmak birbirinden farkl eyleri birbirinden ayran her ey berzah olarak adlandrlabilir. Ayrca bk. Kn, Istlht, s. 58; a. mlf, Tasavvuf Szl, ss. 107-109; Sud el-Hakm, Mcems-sf, ss. 191-195; Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 178; Cneyt Gke, Berzah,
89
| 181
zhir ve vasattan oluan mertebesinden vasat noktasn, btnla zhiri birletiren berzah diye adlandrmaktadr.90 Cemiyyet kavramyla ilikisi noktasnda yedn kavramyla da sk skya ilikili olan berzahiyyet, insann btn ynyle Hakk, zhir ylyle de halk lemine mensub olmas eklinde aklanmaktadr.91 Ancak insann vcib olmas eklinde anlalabilen Hakk lemine mensb oluu durumu, yukarda da grld gibi, insann tanrlatrlmas anlamnda deil, insann vcib olmasnn Hakka bal olduu eklinde ele alnmaktadr. Bu durum, gerek insan olarak grlen insan- kmil iin geerlidir.92 bn Arabnin insan- kmili temsil eden Hz. dem(s)in meknn iki denizin birletii yer (mecmeul-bahreyn) yer olarak nitelemesi de berzahiyyet niteliine iret etmektedir.93 zetle insan, zorunlu varlk olma (vcb) ile zorunsuzluk (imkn), ezeliyetle (kdem) sonradan var edilmilik (huds), lht ile nst, mn ile madde arasnda bir berzah konumundadr. Dolaysyla insann berzahiyyeti, iki lem arasnda bulunmakla aklanabilir. nsan, gayb lemiyle ehdet lemi arasnda ve fakat Allahn sretinde yaratlm olmas itibariyle de her iki leme vkf olabilen tek varlktr. Hatta tek bir nefisten yaratldktan sonra gerek say anlamnda miktar ve gerekse istddlar anlamnda nitelik bakmndan oalm olan insann hem vahdet, hem de kesret sahibi olduu da ifde edilmektedir.94 Berzahiyyeti aklayan en dikkat ekici kavram nefis kavramdr. Allahn amura ruh flediinde, her iki ynn niteliklerini tayan hayal bir gereklik veya bir berzah olarak oluan nefis, k ile karanlk, bilme ile cehalet, akl ile aklszlk, uyanklk ile uyku, g ile gszlk, mkemmellik ile eksiklik ara-
DA, stanbul 1992, c. 5, s. 525. 90 91 92 93 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 340-341. Fuss, ss. 53-54, 56; Konuk, c. 1, ss. 152, 171-172. Tehnev, insann vcb ile imkn arasnda bir berzah olduu grn Konevden ald bir metinle gsterir. Kef, c. 1, s. 281. Ftht, c. 2, s. 386; c. 4, s. 408. Bu ikinci ksmda berzahiyyetin boyutlar olarak akl ve his (duyular) gsterilir. Kitbl-isr il makamil-esr, Resil bn Arab iinde, s. 180. Burada bn Arab mracn anlatrken Hz. dem(s)le karlamas srasnda onun kendisine nereden geldiini sorunca mecmeul-bahreynden geldii cevabn verdiini, bunun zerine Hz. dem(s)in ona Sen bendensin dediini anlatr. Kn, kavrama zorunluluk (vcb) ile zorunsuzluk (imkn) ilkelerinin birletii kbe kavseyn mertebesi mnsn verir. Kn, Istlht, s. 94; a. mlf, Tasavvuf Szl, s. 487. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 340-341. bn Arabnin istddlar olarak adlandrd bu mertebeleri Izutsu, ferd farklarn, bir asl olgu olarak insann ftr birliinin bilincini kazananlarn beyinlerindeki berraklk mertebeleriyle aklar. bk. age, 347. Ancak kavram daha geni bir anlam yelpazesine sahiptir.
94
sndadr.95 bn Arab, bu erevede nefsi, kendisinden nce konuya deer temelinde yaklaan sflerin grlerine ek olarak, mn ve madde, aydnlk ve karanlk olan her iki yn birletirmesinden dolay berzah olmakla nitelemektedir. Bu ikili yap insan duygu ve dnce dnyasn da iermektedir: nsandaki her bir duygu ve hl, Allahn bir isim ya da sfatnn bir yansmasdr. Allahn gazab sfat insandaki heybet gibi hllerle korku (havf) gibi duygulara, rz sfat ise ns gibi hllerle mit (rec) gibi duygulara temel oluturmaktadr.96 Bu ynyle nefis, ayn zamanda insan- kmil seviyesine doru bir ykseli imknn da iinde tamaktadr.97 nsann hata yapmas da bu ztlklar arasnda yapt hatal tercihlerle aklanabilir. bn Arab, insan- kmilin temsil ettii insn latfe olan nefs-i ntkann aydnla ve karanla bakan iki yz olduunu belirtirken de berzah kavramna bavurmaktadr.98 Nitekim insan hayvan- ntk olarak tanmlamay eksik bulan bn Arab, insan- kmilin mertebesini nefs-i ntka olarak nitelemektedir.99 Chittickin nefisle ilgili tesbitleri nda bakldnda, insan- kmil nefsin aydnlk, insan- hayvan ise karanlk yanna karlk gelmekte ya da insan, nefsin kendisine yakn ynne gre insan- kmil ya da insan- hayvn olmaktadr. Ancak bn Arabnin Hz. dem(s)in, lemler arasndaki bu konumunu ele alrken, onu bir kriz varl ya da ift kutuplu bir varlk olmaktan kaynaklanan trajik bir konuma hapsetmediini de belirtmek gerekir.100 Nefis kavramna ver-
95 96
Chittick, Hayal lemleri, s. 75.
Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 161-162. nsann vcb ile imkn arasnda berzah oluunun Konevden nakli iin bk. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281; smail Fenn Erturul, Vahdeti Vcd ve bn Arab, ss. 172-173. 97 Ftht, c. 3, ss. 179-180; Chittick, Hayal lemleri, ss. 42-43. Hatta bn Arab, ruhun ocuu olduunu syleyerek nefsi aslnda hayrl, ktln de rz sayar. Bu durumda nefis, iyiyle kt arasnda, ama iyiye daha yakndr. 98 Buradaki benzetme dikkat ekicidir: Nefs-i ntka karanlkla aydnlk arasndaki berzah gibi karanlkla aydnln ortasndadr. Ftht, c. 2, s. 236/c. 14, s. 458. Burada insann berzahiyyetinin mn ile his (duyular lemi) arasnda olduunu da syler. Konevnin de insan- kmilin berzahiyyetini e ayrarak ilk mertebesini isim ve sfatlarn tahakkuku olarak adlandrmas, Allahn ahlkyla ahlklannz hikmetini hatrlatacak tarzda konunun deer temelli boyutla baladna iret eder. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281. 99 Ftht, c. 3, ss. 181-182. Bu durum da onun hayvan- ntk kavramyla nefs-i ntka kavram arasnda belli bir ayrmn varln kabul ettiini ve nefs-i ntkay felsefecilerin anladndan farkl bir tarzda ele aldn gsterir. Ona gre hakk mnda insan- kmil Hz. Muhammed(s)dir. 100 Biyoloji ile ilgilenen antropoloji, biyolojik ve psikolojik srelerle ilgilenen felsef antropoloji, fenomenolojik baka dayal felsefe ve varoluu yaklamlarn insann bir kriz varl oluu noktasndaki tespitler iin bk. Hilmi Ziya lken, Varlk ve Olu, Ankara 1968, s. 211. Tefsirde
| 183
dii iyimser anlamn da belirleyicilii hesaba katlmak kaydyla bn Arabnin Hz. dem(s) ztnda berzahiyyetten anlad ey, insann iki farkl lem ya da konum arasnda skp kalml deildir. Belki insan- hayvan dedii insan tipi iin byle bir trajik konumu kabul ettii dnlse bile bn Arab, temel ilke olarak varlk ve yaratla kar iyimser bir baka sahiptir. O, ztlar birletirmenin insana g kazandrdna, hatta insan- kmil olmann yolunun ztlar birletirmekten getiine inanmaktadr.101 Berzah kavramna geni bir mn yelpazesi iinde bakan bn Arabnin, insann berzahiyyetine insan- kmil ile insan- hayvn arasndaki farka bakarak deiik anlamlar verdii de kabul edilebilir. nsan- kmil, mn lemi ile madde lemi, lht ile nst arasnda bir konumdayken, insan- hayvan i dnysyla d dnys arasnda skp kalmtr. Dolaysyla bn Arabye gre bir denge ve uyum varl olan insan- kmilin aksine, i elikileri sebebiyle insan- hayvnn trajik bir konumda grlmesi uzak bir ihtimal deildir.102 nsan varlndaki rubbiyyet ve ubdiyyetin izdm olan bu zt durumlar, modern dnyda insann ait olma ve birey olma zellikleri olarak tarif edilen grnrdeki niteliklerinin de temelidir. Bu noktada insan hem i dnysyla (enfs) d dnys (fk), hem de kendi iinde de zt duygular, eliki ve atmalar yaayabilmektedir. nsan- kmil seviyesine ulaamam, ykseli katmanlarndaki insan iin Allahn bir isim ya da sfatnn yansmas olan her bir hl ve duygunun zddyla dengelenmesi durumu, genelde tasavvuf, zelde bn Arab dncesi asndan gereklilik arz etmektedir. Bununla beraber her iki insan tr de, tm insanlarda ve lemde ortak nokta olmak kaydyla rubbiyyetle ubdiyyet, cell ile ceml arasndadr. Yalnz, sradan insanda rubbiyyet vu ubdiyyetin irdeye bal olmas durumu bir farktr. Bu berzahiyyet, insann bilgisini de aklamaktadr. nsan bir ztlklar toplam olduundan, Allah dnda, her eyi zddyla bilen tek varlktr. Dolaysyla berzahiyyet, onun bilgisini ve bilgi edinme biimlerini de kapsamaktadr.103 Bilin bakmndan en yksek berraklk seviyesi, grnr lemdeki
insann yeryzne ac ekmek iin gnderildii yaklam iin bk. ztrk, agm, s. 176. 101 bn Arab, smail b. Sevdeknin bir sorusuna cevaben yazd bir rislede Eb Sad Harrzn Allah neyle buldun? sorusuna Onun ztlar birletirmesiyle cevabn naklederken bu grn pekitirir. Risletn f suli sml b. Sevdekn, Resil bn Arab iinde, s. 237. 102 Son zamanlarda modern psikoterapi yollaryla tasavvufu mukayese sadedinde yaplan bir alma, sradan insann trajik konumundan kaynaklanan gerginliini, ykselebilecei bilin seviyesinin altnda kalmak olarak niteler. Mustafa Merter, Tasavvuf ve Bentesi Psikolojisi (Transpersonel Psikoloji) Dokuz Yz Katl nsan, Kakns Yay., stanbul 2006, s. 180. 103 bn Arab, Allahn Hz. dem(s)i yarattktan sonra, onu, kendisine emnet ettii ey hakknda belli bir idrk ile donattn ifde ederken bu duruma iret eder. Fuss, s. 56; Konuk,
ilk rnei Hz. dem(s) olan, yeryznde Allahn ilmini temsil eden insan- kmildir.104 Ancak bilgiyi yasak ve snrlamann izlemesi, bilginin deerler sistemi emrinde kullanlmas gereine iret etmekte, bu noktada bilgi deerle birlemektedir.105 Nefsin saylan zellikleri yznden sradan insann bilgisi zan, bhe, nazar, bilgisizlik, gaflet ve unutkanlk gibi eksiklikler tamakta ve deerden kopmaktadr.106 Bu eksiklikler hilfet bahsinde temas edilecek deiim ve geliim sreciyle giderilmelidir. 3. Hz. demin Hakk-lem likisindeki Temel levi Olarak Hilfet Hz. dem(s)in cemiyyet niteliine bal olan ve berzahiyyet niteliiyle de sk skya ilikili temel niteliklerinden biri de hilfettir.107 bn Arab ve izleyicilerinin insann hilfeti zerinde durmalar sebebiyle halfe kavramn tasavvufun temel kavramlarndan bir haline getirdii bilinmektedir.108 bn Arab, insan- kmilin hilfet nvanna cemiyyet niteliinden dolay sahip olduunu aka ifde etmitir.109 Hilfete lyk olmak ancak yaratltaki bu srete baldr. Hem Hakk, hem de halk leminin bir nshas ve her iki lemin de bir zeti olan insan, bu sreti sayesinde hilfete, tasarruf yetkisine ve insniyyet ismine nil olmutur.110 Bu nitelik, onun lemle ilikisi ve lem zerindeki tasarrufu yannda, Tanr-lem ve Hakk-halk ilikisini de aklamaktadr.111 bn Arab, bu durumu Allahn insan lemin gzbebei olarak yaratmasyFuss erhi, c. 1, s. 175. 104 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 348. Yazar burada bn Arabnin cillanm ayna benzetmesini hatrlatr. Chittick de, vahdet-i vcd nazarndan bakldnda insan sayesinde ilh bilginin de belli bir tarza sahip olduunu ifde eder. Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 177. 105 Konevden nakledilen berzahiyyetin ikinci yn olarak insan- kmilin gaybdan diledii bilgiye muttal olmas durumu konuyu aklar. nc yn de yaratln hkm ve hikmetleri konusunda varlk anlayyla birleen st bilgidir. Her iki bilgi de mrifet kavramyla karlanr. bk. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281. Konevde berzahiyyetin birinci yn 98 no. lu dipnotta ele alnmt. 106 Ftht, c. 1, s. 222/c. 3, s. 83. 107 Chittickin bu konuda Cmden yapt nakil iin bk. Varolmann Boyutlar, ss. 178-179. 108 bk. Sleyman Uluda, Halife, DA, stanbul 1997, c. 15, s. 300. 109 Fuss, ss. 49-50, 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 128, 165. Ayrca bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 332-333. Pasaja gre, insann halfe olarak lemdeki her ihtiyac karlamas, cemiyyet niteliinin tam olarak ortaya kmasyla mmkndr. 110 Ftht, c. 2, s. 631. 111 nsann Allahn m, yoksa kendisinden nce yaayan ayn vasflara sahip baka varlklarn m halfesi olduu tartmas iin bk. Erdem, Hazreti dem, ss. 127-130; Muammer Esen, nsann Halifelii Meselesi, AFD, 2004, c. 45, say: 1, ss. 15-38; Grkan, agm, s. 34-35. bn Arab, Allah yz bin dem yaratmtr melindeki hadise dayanarak baka demlerin varln da kabul etmekle her iki mny birletirir. Ftht, c. 3, s. 531; c. 4, s. 269.
| 185
la aklamaktadr. Dolaysyla insann varlk sebebiyle lemin yaratl sebebini birletiren varlk dncesi ortaya kmaktadr. nsan- kmil, Allah tm bhelerin tesinde bilmektedir. bn Arabnin cmleleriyle sylemek gerekirse Gzbebeinin (beden) gze nisbeti ne ise, onun Allaha nisbeti odur ve Allah onunla yaratklarn seyretmekte ve onlara rahmet etmektedir.112 Rahmet kavram, leme insann varl sebebiyle varlk bahedilmesi, dolaysyla insan- kmilin Hakk hakkyla bilen tek varlk olmasna bal olarak, lemin insan sayesinde ve insan iin yaratld eklinde aklanmaktadr.113 bn Arabnin, yaratl amacn aklarken konuyu bilgiyle ilikilendirmesi, insann hem lem, hem de kendi konumu hakknda bilin sahip olan tek varlk olmasyla da alkaldr.114 Aff, buradan, insann yok olmasyla lemin de varolu anlamn yitirerek yok olacan karmaktadr.115 bn Arabnin insanla ilgili bir baka nitelemesi de cil ve ayna benzetmesidir.116 Izutsu, insann, bu cilsz aynann asl cils olarak yaratlm oluu noktasnda, cily bilin olarak yorumlamaktadr. lemin kendisine ait bir bilinci yoktur. Bilin, ancak insan sayesinde fark edilebilir hle gelmektedir. Bilinle ruh arasndaki iliki, bn Arabnin insan hem cil, hem de ruh olarak tasvr ediinde ortaya kmaktadr. Buna gre hilfet ancak bilin sahibi bir varln grevi olabilir. Bu erevede bilin, Hakk sretinin insandaki grnmlerinden biridir. Dolaysyla aynann, yani beer uurun Hakk yanstacak parlakla ulamas da temizlenmesiyle, yani kiinin ehass (sekin) seviyesine ulamasyla mmkndr.117 nsann hilfeti erevesinde, Hakkn lemde insan yoluyla tasarruf ediini aklayan en gzel benzetme yzkta (fass) benzetmesidir.118 Yzktann,
112 Fuss, ss. 49-50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 128. Ayrca bk. Afif, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 94. eyh Galibin dilinde merdme-i dde-i lem ekline dnen bu kavrama temel oluturan Farsadaki merdm kelimesi de hem adam ya da insan, hem de gzbebei anlamna gelir. 113 Aff, Fuss Anahtar, s. 80. 114 bn Arabnin, yaratl amacn aklarken konuyu bilgiyle ilikilendirmesi, li yabdni ifdesine beni mabd olarak tanmalar anlamnda li yarifni mns da verildii dnldnde, Ben insanlar ve cinleri ancak bana kulluk etmeleri iin yarattm *Zriyt 51/56+ melindeki yeti hatrlatyor. bk. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, Eser Matbaas, stanbul 1971, c. 6, s. 4546. 115 Afif, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ss. 94-95. 116 Fuss, ss. 48-49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 108. Ayrca bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 313-314. demsiz lemin silinmemi bir ayna oluu iin ayrca bk. Tedbrt (erh), s. 81. 117 Izutsu, age, 317. Ayrca bk. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 123. 118 Fuss, s. 50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 130-134. Ayrca bk. Aff, Fuss Anahtar, ss. 80-82. Bu yaklam padiahn, Allahn yeryzndeki glgesi olduu fikrini hatrlatyor.
padiah adna mhr olarak kullanlmasna telmihte bulunan bn Arab, bu benzetme yoluyla insann hilfetine vurgu yapmaktadr. Buna gre Hakk, kendi Zt tasarruflarndan baka, yzkta olarak yaratt insan yoluyla da lem zerinde tasarrufta bulunmaktadr. bn Arabnin dncesinde insan bu nitelikleriyle sadece lemin yaratl sebebi olmakla kalmamakta, ayn zamanda koruyucusu ve destekleyicisi konumuna da ykselmektedir.119 bn Arab, insan lemin ruhu olarak da tarif etmektedir.120 Bu noktada insann lemin gzbebei olmasyla, leme can vermesi durumlar birlemektedir.121 Bu durumda insan, cemiyyetinden beslenen berzahiyyet ynyle ilh ltuflarn leme aksettii bir ara konuma ship olmas bakmndan da hilfeti hak etmektedir. nsann lemin rhu olmas, lemin hem insanla anlam kazanmasn, hem lemde insann tasarruflarda bulunmasn ifde etmektedir. bn Arab, yeryzne iniin de aslnda cezlandrma iin deil, hilfetin gereklemesi iin olduunu net olarak ifde etmektedir. Bu inite Hz. dem(s)in madd aslna dn kadar, blsin yere iniinin asla dnle bir ilgisi olmadn da vurgulamtr.122 u durumda insan, halfelik grevini yerine getirirken kendi hammaddesi zerinde durmakta, tm madd verimlerini de kendi hammaddesi olan topraktan elde etmektedir. Baka bir adan bakld-
119 Afif, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ss. 95-96; a. mlf, Fuss Anahtar, s. 81. Fthttaki pasaj yledir: nsan- kmil, lemin ilh hakikatlerine Hakkn hakikatlerini izfe etmitir, bunlardan dolay halfelik onun hakknda sahh olur. O, bu sretten zhir olan herhangi bir varlk iin kendi cinsinden doan eylerin her snfnda mkemmel bir tr ortaya karr< O her srete flemi ve kendinden bir ruh in etmitir ve sret bu sayede hayat bulmutur. Sretler, dem(s)in ocuklarnn muhtelif olan kalblerini Allahn tek bir nefisten yaratmas gibi tek bir nefisten yaratlm olsa da muhtelif mizalara ayrlm olarak bulunurlar. Ftht, c. 3, s. 424. Aff burada bn Arabyi eletirerek yaratc gcn insan- kmil olduunu sylemi, dier eserinde bu gre yer vermemitir. Oysa burada insan- kmilin lemin rhu oluu sembolik bir dille anlatlmaktadr. 120 Fuss, s. 49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 109; Ftht, c. 2, s. 67-68/c. 12, ss. 252-255. Buna gre lem sret, insan da lemin rhudur. nsan, lemin btn (grnmeyen) hakkati, lem de insann zhir (grnen) yzdr. Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, ss. 52-53. Chittick bu durumu mikrokozmoz makrokozmoza hkmeder gerei eklinde ifde eder. 121 Tehnev ve smail Fenn Erturul Konevnin u aklamasn nakleder: Eer her iki tarafa da mugayir olan berzah olma durumu itibariyle insan- kmil olmasa irtibatszlktan dolay lemde hibir ey meded-i ilhyi kabul etmeyecek ve ilh yardm ona ulamayacakt. Buna gre Hz. dem(s), mlk ve ehdet leminde bunun ilk zuhrunu oluturur. nsann gzbebei olarak isimlendirilmesi de bu konumuna nisbetledir. Tehnev, Kef, c. 2, s. 281; smail Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, ss. 172-173. 122 bn Arabnin kelime kkleri zerinde sklkla rastlanan yaklamlar erevesinde akabe kknden gelen cez (takibt) ile izleme (takip) kavramlarn birbirinden ayrd, yeryzne inii ikincisiyle aklad grlr. Ftht, c. 3, s. 142.
| 187
nda bn Arab, sefer temeline dayandrd eserinde Hz. Muhammed(s), Hz. dris(s), Hz. s(s) gibi tm peygamberlerin ykselilerini anlatrken, Hz. dem(s)in lezzet ve nmetlerle dolu cennetinden karlarak dne bir yandan hicret, dier yandan tersine bir mrc hdisesi niteliinde yer vermektedir.123 Buna gre Hz. dem(s)in yeryzne inmesi, grevini yerine getirebilmesi iin bir zarrettir. Bu grleri nda bn Arabnin, Hz. dem(s)in iledii hatadan ok, peygamberlik mrs olarak ortaya koyduu hilfet grevine vurgu yapmas daha anlalr hale gelmektedir.124 Buna bal iki nemli hdise de, ilk balk altnda belirtilen Allah tarafndan Hz. dem(s)e isimlerin retilmesi ve meleklere Allah tarafndan Hz. dem(s) iin secde emri verilmesidir.125 Secde genel olarak, tabiat olaylarnn idarecisi olan meleklerin, dier tabiat kuvvetleriyle birlikte Hz. dem(s) ve onun neslinin emrine tahsis edilmesi eklinde yorumlanmaktadr.126 Ancak bn Arab dncesinde, sadece tabiatn deil, tabiat st hdise ve bilgilerin de Hz. dem(s)in ve dolaysyla halfenin hizmetine sunulduu kabul edilmi olmaktadr. bn Arab, insann lem zerinde ynetici etkisini (tedbr), ruhun beden zerinde ynetici etkisine benzetmektedir.127 nsan ve lemin zde grld hesaba katldnda, buradan insan- kmilin lemdeki hkimiyetinin madd boyutla snrl olmad sonucu kmaktadr. bn Arab dncesi asndan bakldnda, byle bir insan, Allahn, her trl tecellsini yerli yerinde yanstmaktadr, Onun yeryzndeki iki eli (yedn) olma hakkna da sahiptir. Hakkn, bu insan- kmil modelleri yoluyla lemdeki tedbr ekilleri de lemin kendisi ve lemin sreti araclyla olmak zere iki tarzda ortaya kmaktadr.128 u halde insan, Hakkn lemdeki tecellsini salayan bir ara ko-
123 Kitbl-isfr an neticil-esfr, Resil bn Arab iinde, s. 456, 473. 124 Fthtta yle der: nsann uruna yaratlm olduu keml ancak hilfettir. Hz. dem(s) bu hilfeti ilh inyet hkmyle almt. Ftht, c. 2, s. 269. 125 Chittick, Varolmann Boyutlar, ss. 51-52, 68-69. 126 Bu gr iin bk. Erdem, Hazreti dem, s. 140. Hilfetin, insann yeryzndeki hkimiyeti ve yeryznn onun hizmetine sunuluu anlam iin bk. Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, s. 366. Secde kavramnn insann hizmetine girme ya da boyun eme (tezelll) anlam iin bk. Grkan, agm, s. 36; ztrk, agm, s. 156. Secdenin genel anlamda insan hayatnn srmesi iin tabiat olaylarnn dzen iinde yrmesini salamak, zel olarak da insanlar korumak, iyiye, gzele ynlendirmek ve yaptklarn kaydetmek olarak tanmlanmas iin bk. Hasan Keskin, Kuranda Meleklerin Hz. deme Secdesininin Yorumu, CFD, 2002, c. 6, say: 2, s. 123. Konuk da hammaddesi yeryz toprandan olan Hz. dem(s)in zuhruyla yeryznn insana tahsis edildiinin ortaya ktn ifde eder. Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 158. 127 Kitb nakil-fuss, Resil bn Arab iinde, ss. 514-515. 128 Fuss, ss. 198-199; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 133-134, 136-137; Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 317. bn Arab, Msnn sandk iinde Nile braklmas konusunu rnek verir.
numunda olup bu durum da onun cemiyyeti ve berzahiyyeti ile alkaldr.129 Buradan, lemde tasarrufta bulunmann bir deer boyutu tamas gerektiini karmak da mmkndr. Nitekim insana iyiyi ve kty seme konusunda zgrlk tannmas, Allahn insana gvenini gstermektedir. nsanolu da bu gvenin hakkn verme sorumluluuyla kar karyadr.130 bn Arab de, byle bir tasarrufa sahip olabilmenin yolunu ncelikle deerlere balamtr. Yaratc tarafndan ortaya konulan deerlere temas etmeden konunun felsef ve srr boyutunu ele almak ou zaman yanltc sonulara gtrmekte ve bn Arab dncesinin yanl anlalmasna sebebiyet vermektedir. Nitekim Allahn deme secde edilmesi emrine karlk, yeryznde kendi irdesiyle secde eden tek varlk demoludur.131 bn Arab, ayn zamanda insan bir potansiyel olarak grmesine paralel olarak, dny hayatnn dem ve ocuklar iin bir tamamlanma, hiretin ise bir keml yeri olduunu ifde etmektedir. Bu tamamlanmann, dny ncesinde bulunduu yer, dny zerinde tasarrufta bulunma gibi konular da ieren bir bilgi boyutu bulunduu, derinletirildii zaman dnydaki her trl insn imtihan da kapsad anlalmaktadr. nsan, bu imtihana ynelik olarak bilgi, akl ve ehvetle donatlmtr. ehvet akl yoluyla dengelenmeli ve yenilmelidir.132 bn Arabnin, insann halfelik grevini yerine getirebilmesi ve dny zerinde tutunabilmesi iin gerekli ahlk deerlere yapt bu vurgunun yukarda, Hz. dem(s)in Allahn sretinde yaratlmas olgusu aklanrken ele alnan, yeniden balanma anlamnda dn (re-ligio) kavramyla ilikisi aktr. Hilfet asndan baklnca burada akln dnyya tasarruf ve irdeyi kullanma noktasnda kolaylk salayan, mnn ise deerler ve ilkeler dorultusunda tasarruf etmeyi gerektiren birer g olarak ortaya konduu anlalmaktadr. Bu durum yedn kavramnn rubbiyyet-ubdiyyet kavram ikilisiyle ilikili bir baka grnmdr.133 Izutsunun da tespit ettii gibi, insann bu konudaki stnle ulaabilmesi iin nce mmin, sonra insan- kmil olmas gerekmektedir. Aksi halde hibir isyanda bulunmakszn Allah zikretmelerinden dolay cansz varlklar grnr lemin en stn varlklardr. Onlardan sonra madenler, sonra bitkiler, sonra hayvanlar gelmektedir. u durumda ma129 130 131 132 133 Berzahiyyetiyle alkas iin bk. Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 171-172. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 120. Rhul-kuds, ss. 135-136. Kitbl-isfr an neticil-esfr, Resil bn Arab iinde, s. 475. Aynnin, insan rubbiyyet ve ubdiyyeti cmi bir varlk kabul etmesi, insanolunun hem yeryznde tedbr eden, hem de kullukta bulunan bir varlk olmas dncesinin tasavvuf dille ifdesidir. Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim?, s. 206.
| 189
nev ykseli gereinin farknda olmayan insan iin var olmann herhangi bir anlam yoktur. nsann akl ve mn ile bal olmas, onun hata yapabilen ve dorudan sapabilen bir varlk oluuyla da ilgilidir. Bu noktada Izutsu isbetle, insann lemdeki en stn varlk oluu fikrini ancak insan idealinin mevcut insanda en mkemmel tarzda gerekletiini varsayan felsef antropoloji asndan bakldnda savunmann mmkn olabileceini sylemektedir.134 Ancak eitli alardan grld gibi bn Arab iin bu stnlk iddias bir anlam ifde etmemektedir. O, yapsndaki cemiyyetin bir gerei olarak varlndaki ztlarn uyumlu bir ekilde birletirilmesi (ceml-ezdd/coincidentia oppositorum) durumunu gerekletirerek insan- kmil olma yolunu semelidir. lh sfatlarn insanda gereklemesi olarak anlalan bu nokta, varlk dncesinin deerlerle ilikisi asndan dikkat ekicidir. Son tahlilde bu durumun farkna varlmas noktasnda bilgi de varlk ve deerle birlemektedir.135 nsan- kmil, ilh tasarruflarn, Allahn iki eli arasndaki ilikinin izlendii bir alan olarak lemde grnmesini salayan bir figr olarak karmza kmaktadr. Yani o, Hakkn kendisinin ve lemin sreti araclyla tecell etmesini salamaktadr. Daha ak bir syleyile bn Arab, Hakkn lemde insan eliyle de tecelller ortaya koyduunu sylemektedir. Dolaysyla insan- kmil, Hakkn leme etki etmesinin zgrlkle donanm ve sorumluluklarla bal bir aracdr. Bu durum da yukarda aklanan, leme gre btncl bir yaratla ship olan insann, lemin zeti, z ve rhu olmasyla irtibatldr.136 bn Arab, kmil olan ve olmayan insan tiplerini ayrd etmek iin bilin bakmndan insanlar ykselen bir dzey sralamasna gre tasnif etmektedir. En alt dzeyi gsteren ilk kategoride idrkleri hirete ve bu leme ynelik olanlar olmak zere iki grup yer almaktadr.137 kinci kategori rifler, rif olmayanlar ve chiller,138 en yksek kategori olan nc kategori ise resl, neb ve vel eklinde ayrlmakta, bylece nbvvetle rislet de, velyet kapsamna dhil edilmektedir.139 Bu durumda bn Arabnin insan- kmili, peygamber bile olsa vellie
134 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 344-345. Metin iin bk. Fuss, s. 85; Konuk, Fuss erhi, c. 2, ss. 97-99. 135 Ftht, c. 3, s. 384. Burada Allahn zt isimlerini bilgi erevesinde birletiren O, Evveldir ve hirdir, Zhirdir ve Btndr. O her eyi hakkyla bilen, Almdir *Hadd 57/3+ yetini zikreder. Chittick, bu makama makamszlk makam dendiini belirtir. Chittick, Hayal lemleri, s. 88. 136 bk. Aff, Fuss Anahtar, s. 80; Chittick, Hayal lemleri, s. 80. 137 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 354 vd. 138 Izutsu, age, 356 vd. 139 Izutsu, age, 369 vd.. bn Arabnin velyetle ilgili grleri iin bk. Ftht, c. 2, ss. 243-249/c.
mensup bir kii olarak karmza kmaktadr. Ona gre her vel neb ve resl deildir, ama her neb ve resl ayn zamanda mutlaka veldir.140 u halde bn Arabnin, insanlar kfir ve mnfk, sradan mmin, mmin, rif, neb, resl gibi kategorilere ayrd, fakat bunlar da kendi iinde gruplandrd sylenebilir. Dolaysyla bn Arab Hz. dem(s)le kasd edilenin insan tr olduu olduunu ifde etmekle birlikte, resl, neb ve ehass olan veller dndaki insan tiplerini insan- kmilden ayr tutmaktadr. Bu erevede bn Arab, insan- ezel-insan- hayvn ayrm yapmakta, insan- ezel ile insan- kmili, insan- hayvan ile de beer cinsinin ferdlerini kasd ettii belirtilmektedir.141 u durumda insan- hayvn ifdesi, eklen insan olan ve canllk vasfnn insandaki grnmleri dnda herhangi bir vasfa ship olmayan insandr. Allahn Hz. dem(s)i kendi sretinde yaratt ifdesinin, Allahn temel isimleri olan Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr isimlerinin tecellleri bakmndan insanda da bulunduu tesbiti, bn Arabnin hilfetin temel unsurlar arasnda hayat, konuma, grme ve iitme yetilerini grd anlamna gelmektedir.142 lk bakta deer boyutu tad anlalmayan bu isimlerin, Allahn Hz. dem(s)e kendisine emanet edilen lem hakknda verdii bilinci temsil ettii dnlebilir. nk yaamak, iitmek, grmek ve konumak, insan bilincinin grnrlk artlardr. Bu durumda insan- hayvan, bu drt temel ilh ismi insan- kmile gre eksik tarzda yanstabilir. Bu gr, bn Arabnin yalnzca hakk mnda insan olarak sayd insan- kmili cemiyyet zelliine sahip grmesiyle ilikilidir. Kmil mnda Hz. Muhammed(s)in temsil ettii insan- kmilin mertebesi ok yksek bir mertebe olan nefs-i ntka mertebesidir.143 Dier insanlara insan denmesi insan- kmile eklen benzemesi sebebiyledir.144 Buna bal olarak hilfet sadece insan- kmilin hakkdr.
14, ss. 506-544. Nbvvet hakkndaki grleri iin bk. age, c. 2, ss. 249-253/c. 14, ss. 545-574. Rislet hakkndaki grleri iin bk. age, c. 2, ss. 253-257/c. 14, ss. 575-600. Ftht, c. 2, ss. 253-254/c. 14, ss. 577-578. bn Arab velye asla resl ya da neb demez. bk. Cafer Karada, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c. 20, s. 519. Ftht, c. 3, ss. 289-290, 348, 424; Fuss, s. 199; Konuk, Fuss erhi, c. 4, s. 137. Ayrca bk. Sud el-Hakm, Mcems-sf, s. 156; Izutsu, age, 321. Ftht, c. 1, s. 147/c. 2, s. 127 *c. 1, s. 279+. Kn bunlara lim, Mrd, Kadir, Kerm ve Adl isimlerini de ekler. bk. Kn, Istlht, ss. 55-56 (eimmetl-esm maddesi); Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 118. Ftht, c. 3, ss. 181-182. Sud el-Hakm, Mcems-sf, s. 152 vd.. Ruh mnsna gelen ntk nefs ile beden anlamndaki hayvn nefsi ayrd tespiti iin ayrca bk. Kl, bnl-Arab, s. 508. Buna gre akl nefis ve kalb de denen ntk nefis, ztnda maddeden mcerred, fakat fiilinde maddeye yakn olan bir cevherdir.
140 141 142
143 144
| 191
Onun yukarda evtd ile ilgili niteliklerden karlan hayt, bilgi, irde ve kudret niteliklerini, burada hayt iinde toplad, bilgiyi bilgi kaynaklar olan iitme ve grmeyle, irdeyle kudreti de kelmla ilikilendirdii de dnlebilir. Ancak buradaki iitme ve grmenin bn Arab dncesinde madd ve manev tm alg tiplerini ierdii de kabul edilebilir. Kelmn, irde ve kudretle ilikilendirilmesinin de varln temelindeki Kn (Ol)! emriyle irtibatl olarak ele alnmas mmkndr. stdd kavramna evrensel bir anlam yklediini grdmz bn Arabnin, bu kavram erevesinde varlklardaki iyi/gzel/temiz (tayyib) ve kty/irkini/temiz olmayan (habs) ayrd etme niteliini de anlad cemiyyetle ilgili grleri aklanrken belirtilmi ve bu niteliin Rahmniyyet ve Rahmiyyetle ilgili olduu tesbitine yer verilmiti. bn Arab, dem ve soyunun mertebelerinden sz ederken de varln oklua bakan ynnde bulunan istddlar kasd edilmektedir.145 Bu ifdeler, Allahn Hz. dem(s)e, soyu iinde, yani insan trnde eitli mertebeler bulunduunu aka bildirdii eklinde de yorumlanmaktadr.146 Szlkte hazr olma anlamna gelen istdd kavramnn, bn Arabnin dinamik sistemi ile birlikte dnldnde her an deimeye, dolaysyla halfe olmaya ak bir yapy ifde ettii dnlebilir. Bu da onun insana iyimser bir bak ortaya koyduunu gstermektedir. Bu noktada bn Arab hilfetin iki boyutundan sz etmekte, bunlardan hilfet-i kbr lem, hilfet-i sugr ise cihd- ekber olan nefis zerindeki halfelii ifde etmektedir.147 Yani lem zerindeki halfeliin yolu nefis zerindeki tasarruftan gemektedir. nsan-lem ilikisinin deerler boyutundaki grnm olan bu durum, bilgi boyutundaki Nefsini bilen Rabbini bilir eklindeki hikmete paralel bir tarzda ortaya kmaktadr. bn Arab, hilfetin deer
145 Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 175. 146 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 348-349, 350, 145-148. Yazar, Fusstaki (Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 175), Allahn Hz. dem(s)i kendisine emnet ettii ey hususunda idrk sahibi kldn syleyen ifdelerin Allah Tel dem(s)de (onun zrriyeti olarak) gizli olan insanlarda (insan trnde, eitli mertebeler bulunduunu aka bildirdi eklinde aklar. Hatta, kuds hadiste geen Ben kulumun iiten kula, gren gz, tutan eli, yryen aya olurum ifdesinden hareketle de, isbetli bir ekilde bn Arab dncesinde istddlarn grme, iitme gibi, tek bir insanda melekeden melekeye bile deitiini belirtir. bn Arabnin mehur renkli camdan geen beyaz n deiik renkler almas rneine de yer verir. rnek iin bk. Fuss, ss. 103-104; Konuk, Fuss erhi, c. 2, ss. 246-248. Bir baka rnek de, grnrde tek bir hakkati olan suyun farkl tatlara sahip olmasdr. rnek iin bk. Fuss, s. 107; Konuk, Fuss erhi, c. 2, s. 277. Hadisin yorumuna dair bir alma iin bk. Mustafa Tahral, bn Arabde Bir Hads-i Kudsnin Yorumu, Nurlar Hazinesi iinde, ev.: Mehmet Demirci, z Yay., stanbul 1990, ss. 11-42. 147 Ftht, s. 3, s. 396.
boyutunu oluturan nefsi bilme ve terbiye etme konusunu vurgulamaya zel bir nem atfetmitir. nsann hilfet grevini tam olarak yerine getirebilmesini hevya tb olmamasna balayan bn Arab, insana verilen glerin tasarruf yetkisi olduu kadar imtihan nitelii tadn da hatrlatmaktadr.148 nsan ykselmek istiyorsa yapmas gereken ey, kendisini topraa ve dnyya eken nefsinin kt ynlerinin etkisinden kurtulmas ve Hz. dem(s)in Hakk zere olan sretine dnmesidir.149 Nefsin etkisinden kurtulmak, nefsin yok edilmesi deil, onun olumsuz ve maddeye bakan ynnn deitirilmesi anlamna gelmektedir. nsan kendini deitirecekse bu deiim nefisten balamak zorundadr. Nefsin asl ftrat, rtl bulunan ruhun aydnlk nitelikleriyle temsil edilmektedir. Ftratnn farkna varlmas bu yzden insann varolu amacdr. Nefiste bulunan karanlk rhn k ile tamamen ortadan kaldrlarak nefis deitirilmelidir.150 Bylece insann asl ftrat olan peygamber ahlkna dnmesi mmkn olabilir. Sonu nsan nedir? sorusuna kltrmzn en orijinal cevab tasavvuf dncesidir. Byk sf bn Arabnin insan anlayn da varlk anlayndan ayrmak mmkn deildir. O, insan ele alrken, trnn ilk rnei olan Hz. dem(s)den hareket etmi, peygamberleri anlatrken belli bir kronolojiyi izlemedii Fussun ilk blmn ona ayrmtr. Onun insan- kmil olarak g148 Fthtta yle bir pasaj yer alr: Bil ki, leme hkmetme nitelii insana srf insan olduu iin verilmemitir. Bu nitelik insana lh ve Rabbn bir gle verilmitir. nk lemde ancak Hakkn sfat hkmeder, bakas hkmedemez. Bu g insanda bir snamadr (ibtil), yoksa bir eref deildir. Eer bu g ona bir eref olarak verilmi olsayd, o zaman hirette de kendisiyle birlikte kalrd. Eer bu bir eref olsayd, insana sakn hevya tb olma! *Sd 38/26+ denilmezdi. Ftht, c. 2, s. 304 [Mrifet ve Hikmet, ev.: Mahmut Kank, z Yay., stanbul 1995, s. 129+. bn Arabnin insanda da bulunan Allahn temel isimleri olarak grd Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr isimlerine, Kan Alm, Mrd, Kadir, Kerm ve Adl isimlerini de ekler. kr. Ftht, c. 1, s. 147/c. 2, s. 127 *c. 1, s. 279+; Kn, Istlht, ss. 55-56. Ayrca bk. Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 118. 149 Eb Yezd Bistmnin Allaha ulamak iin Nefsini terk et, yle gel hitabna mazhar olmasn, bn Arab yle aklar: Burada nefis, sret zerine yaratlm bulunmasndan dolay, babasnn (Hz. dem(s)in) mertebesinden gelen bir izzet tamaktadr. Ftht, c. 4, s. 231. bn Sevdekinden naklen yle dedii belirtilir: Allah, ona nefsinin sretinden, Allahn demi yaratt Hakkn sretine dnmesi davetinde bulunmutur. Hakkn dnda bal olduu her eyi brakmas sonucunda nefsin kabul edecei tek sret budur. bk. Chittick, Hayal lemleri, s. 87. Osmanl tasavvuf iirinde insan kavramnn demi, yani unsurlarn aslna dndren kimseyi sembolize ettii iin bk. gke, age, s. 210. u halde insan olma liykatine sahip olmak isteyen kii, safiyullah olarak anlan Hz. dem(s)in saf yapsna dnmelidir. 150 Chittick, Hayal lemleri, s. 75. Bunun gerekletirilmesi iin insan bilincinde nelerin gerektii Kuranda *Enm 6/75-79+ Hz. brahim(s) hakknda sylenenlerde grlr.
| 193
rlmesi de, bn Arabyi, insanl ilkel insana dayandran yaklamlardan ayrmaktadr. bn Arab, konuyu eitli eserlerinde ele alrken, kendi dnce yaps ierisinde sistematik bir yol izlemitir. Nitekim konunun Fthttaki balamna bakldnda, vel tipleri ve ricll-gaybla ilgili aklamalaryla i ie olduu grlmekte, bundan sonra da tasavvuf hl ve makamlara geilmektedir. Yani bn Arab, insan- kmil olma hedefini gsterdikten sonra, seyr slk terimleri erevesinde bu hedefe ulatracak ahlk deerlere kavuma yollarn aklamaktadr. bn Arab, insan- kmil dnda kalan insan- hayvana insan denmesini ekl bir husus olarak grmekte, insan gereini ideal bir anlamda ele almaktadr. O, her eyden nce, ilk yaratlan Hakkat-i Muhammediyyeyi de insan saymakla, yaratln temelinde insann varolu hikmetini grmektedir. bn Arabnin insan bir imknlar varl ya da sonsuz bir potansiyel olarak grmesi de, insan- hayvan deil de insan- kmili temele almasyla sk skya ilikili gzkmektedir. Esasen bu gr, tasavvuf tefekkrn temel kabullerinden biridir. Buna gre insann henz amlanmam durumu deil, deerler dorultusunda amlanm ve kemle ermi biimi temele alnm olmaktadr. Bu durum da insana insanln kazanma ya da gelitirme yolunda bir hedef kazandrmaktadr. Sfler deerlerle yorulmu bir insanlk idealini yksek bir hedef olarak tesbit etmektedirler. Nitekim kendisine secde edilmesi emri verilen Hz. dem, henz imtihandan geirilmemi olsa da insann bu ideal formu ierisinde var edilen mkemmel biimini oluturmaktayd. Tasavvuf tefekkrn insana bakyla gnmz insan bilimlerinin insana bak arasndaki temel farklklardan biri de budur. Kanaatimizce bn Arabnin, Hz. dem(s)in ztnda grd temel insn nitelikler cemiyyet, berzahiyyet ve hilfet eklinde l bir tasnife tb tutulabilir. Bu hussiyet birbirinden bamsz deil, birbiriyle i ie ve snrlar belirsiz temel niteliktir. Cemiyyet, Hz. dem(s)in Allahn sretinde yaratlmasna bal olarak tm ilh isimleri toplayan Allah isminin tezhr olduunu gstermekte ve lemde var olan tm hususlarn insanda topland gereini ifde etmektedir. bn Arab dncesinde bu durum, sadece madd durumlar iin deil, manev durumlar iin de geerlidir. Bu durumda o, insan dnen, konuan, glen, let yapan, reten gibi belli kalplar ierisinde deil, lemdeki tm sfatlar toplayan bir varlk olarak ele almakta, bu potansiyeliyle dier varlklardan ayrlmaktadr. Allah, lem ve insan arasndaki bu benzerlik insan ve lemi tanrlatrmaya ynelik deil, lem ve insanla Allah arasnda
kurulmas gereken uyum iin zorunlu bir n kabuldr. ki el (yedn) kavram da, ister kdem ve huds, ister lht ve nst, ister cell ve ceml tecelllerle aklansn, lemde bu nitelie sahip tek yaratlm varln insan olduunu gstermektedir. Bu kavram bir yandan cemiyyet, dier yandan da berzahiyyet kavramyla ilikilidir. bn Arab insann yaratln anlatrken, metafizik yannda fizik ve kimya alanlarna girmekten de geri durmam ve dnemindeki ilm birikimden yararlanm, fakat fizik alanndaki her eyin metafizik alanda bir temeli olduu kabulnden asla vazgememitir. bn Arabdeki varlk dncesinin insandaki bir yansmas olan cemiyyet kavram, insann lemde tasarruf etmesinin de temelini oluturmaktadr. lemde tasarrufta bulunacak olan insan, tm lemi kendinde toplamaldr ki tasarrufu mmkn olabilsin. Bu noktada insann cemiyyet niteliine bal ikinci temel nitelii de berzahiyyettir. Bu noktada insan, farkl lemler arasnda olduunu fark eden yani konumunu gren bir varlk olarak bilgi ve idrk varldr. Ancak bu bilgi ve idrk, kendisiyle, Yaratcsyla ve lemle ilikilerinde ahlk deerleri de iine alan ve zgrlk ve sorumluluun i ie olduu bir bilgi ve idrk durumudur. nsann, madd ve manev yaps, d dnysyla i dnys ve hatta i dnysndaki ikilemler gibi iinde bulunduu tm ztlk durumlar da berzahiyyet kavramyla ilikilendirilebilir. bn Arab insan teklerindeki farkllklar ise istdd kavramyla aklamaktadr. Gnmzde kullanlan yap gibi ilk bakta statik arml bir kavram yerine istdd gibi deimeye ve gelimeye ak bir kavram kullanmakla o, aslnda insan varln bir potansiyel olarak grdn ortaya koymaktadr. Potansiyel kelimesi gnmz disiplinlerinde tercih edilmekle beraber, bu kavramn bn Arab tarafndan kullanlm olan istdd kavram kadar mll olduunu ifde edebilmek zordur. bn Arabnin bu konuda kulland nc nemli kavram ise insann bu varlk ve bilgi durumunun gerektirdii dorultuda yeryznde ahlk ilkelere gre ve kendisini halfe tayin eden Hakka boyun eerek tasarruf etmesi esasna iret eden hilfet kavramdr. bn Arabye gre bir tercih varl olan insan, kendi istdd iinde varlndaki isim ve sfatlarn farkl terkipleri sebebiyle tercihlerinde hata yapabilir. nsann varolusal hatalar, hayat, ilim, irde ve kudret gibi drt temel balk altnda ele alnabilir. Her insn hata, birincisi varlk, ikincisi bilgiyle ilikili teorik, nc ve drdncs ise deerlerle ilikili pratik boyutu temsil eden bu hususlardan biri altnda mtlaa edilebilir. Nitekim Hz. dem(s)in ilk hatas, drt boyutun drdn de kapsamaktadr.
| 195
bn Arabye gre insan, potansiyel olarak belli bir bilince ulaarak hatasn telf edebilir, nefsini eitebilir, yitirdii anlam bulabilir ve insan- kmil olabilir. nsan- kmilin, gnmzde genel olarak anlald anlamda dervi tipini yansttn sylemek de mmkn deildir. bn Arab riflerin de ehassndan sz etmekle her velyi insan- kmil olmaya ehil grmediini ortaya koymaktadr. bn Arab asndan insan- kmil, i atmalarndan kurtulmu, varlkla irtibata gemi, varlndaki ztlklar anlaml bir btnle kavuturabilmi bir model insandr. nsan sevgiyle var edilmi, bilgi sahibi klnm ve belli bir deerler sistemine gre hareket etmesi istenmitir. Varlnn anlamn kavrayabilmesi iin de her insann nce deerler sistemine gre hareket etmesi, bu hareketi sonucunda yeni bilgilere ulamas, varlnn temelindeki sevgi ve iyilik ilkesine ulamas gerekmektedir. Bu dzeye ulat zaman insan halfe niteliine sahip olmaktadr. Hilfetin leme (hilfet-i kbr) ve nefse dnk (hilfet-i sugr) yz, bn Arabye gre, insann bu grevi yrtebilecek konuma gelebilmesi iin ncelikle nefsini eitmesi gereine iret etmektedir. bn Arab dncesinin gz ard edilmemesi gereken en nemli hususiyetlerinden biri budur. Bu kabulle bn Arab, insan temel yapsna uygun olan saf peygamber ahlkna armaktadr. Bu da bn Arabnin, Hz. dem(s)i ilk gnahkr olarak grmekten ok, insan- kmilin ilk rnei ve insanlk iin bir model olarak grmesinin sonucudur. bn Arabnin Fthtnda ayrntl bir ekilde incelenmeye ak bir insan dncesi bulunmaktadr. Fthtn tamamnda yer alan insanla ilgili tesbit ve bilgilerin incelenmesiyle, bn Arabnin bu konudaki grleri yeni yorumlara tb tutulabilir. Bir sonraki aamada bu anlayn insanmz ve kltrmz zerindeki etkileri ele alnabilir. bn Arabde insan tipleri bir baka alma sahas oluturabilir. amz insannn kmazlarna zm retecek imknlarn harekete geirilmesinde bu tesbitlerin muhtemel faydalar da bir baka alma sahas olarak grlebilir. Kaynaka
Affifi, Ebu'l-l; Muhyiddin bn Arab'de Tasavvuf Felsefesi, ev.: Mehmet Da, Krkambar Kitapl, stanbul 1998; Fussu'l-Hikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002. Aydn, Mehmet S.; nsn- Kmil, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 331-332. Ayni, Mehmet Ali; "eyh-i Ekber'i Niin Severim?", Ferid Km-Mehmet Ali Ayn; bn Arab'de Varlk Dncesi, haz.: Mustafa Kara-smail Kara, nsan Yay., stanbul 1992, ss. 159-237. Batuk, Cengiz; "dem ve Havva'nn Kitab: Eski Ahit Apokrifasnda dem ve Havva'nn Hayat", Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, (2006/2), c. 5, say: 10, ss. 51-96. Bolay, Sleyman Hayri; "dem", DA, stanbul 1988, c. 1, ss. 358-363.
elik, sa; Muhammed kblin Tasavvuf Dncesi, Kakns Yay., stanbul 2004. Chittick, William; Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997; Hayal lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya, Kakns Yay., stanbul 1999. Chodkiewicz, Michel; Sahilsiz Bir Umman Muhyiddin bn Arab, ev.: Atila Ataman, Gelenek Yay., stanbul 2003. Demirci, Mehmet; Hakkat-i Muhammediyye, DA, stanbul 1997, c. 15, ss. 179-180. Erdem, Mustafa; Hazreti dem (lk nsan), Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 1994. Erturul, smail Fenn; Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991. Esen, Muammer; "nsann Halifelii Meselesi", AFD, (2004), c. 45, say: 1, ss. 15-38. Gke, Cneyt; "Berzah", DA, stanbul 1992, c. 5, s. 525. Grer, Dilaver; Fussu'l-Hikem ve Mesnev'de Peygamberlerin ykleri, nsan Yay,. stanbul 2005. Grkan, Salime Leyla; "Yahudi ve slm Kutsal Metinlerinde nsan'n Yaratl ve Cennet'ten D", slm Aratrmalar Dergisi, 2003, say: 9, ss. 1-48. Izutsu, Toshihiko; bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar Kavramlar, ev.: Ahmet Yksel zemre, Kakns Yay., stanbul 1998. bn Arab, Muhyiddn Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Arab; erhu risleti rhil-kuds f muhsebetin-nefs, ner.: Mahmd Mahmd el-Gurb, Matbaat Zeyd b. Sbit, Dmak 1414/1994; el-Fthtl-Mekkiyye f marifetil-esrril-mlikiyye vel-melekiyye, ner.: Muhammed Abdurrahmn el-Meral, Dru hyit-Trsil-Arab, (I-IV), Beyrut 1997/ner.: Osman Yahy, el-Mektebetl-Arabiyye, (I-XIV), Beyrut 1405/1985-1412/1992 [Ftuht- Mekkiyye, ev.: Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2006; Marifet ve Hikmet, ev.: Mahmut Kank, z Yay., stanbul 1995]; Fussu'l-hikem, ner.: Ebu'l-l Aff, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 2002; Res'il bn Arab, ner.: Muhammed ihabeddin el-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1997. bn Arab-Konuk, Ahmed Avni, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992. bn Manzr, Cemlddn Muhammed b. Mkerrem; Lisnl-Arab, ner.: Emin Muhammed Abdlvehhb-Muhammed es-Sdk el-Ubeyd, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1416/1996. bn Teymiyye, Ahmed; bn Teymiyye Klliyt, ev.: Heyet, Tevhid Yay., stanbul 1987. kbl, Muhammed; slm'da Dn Dncenin Yeniden Douu, ev.: Ahmet Asrar, stanbul ts. (Birleik Yaynlar). Kandemir, M. Yaar; Cevmiul-kelim, DA, stanbul 1993, c. 7, s. 440. Kara, Mustafa; "bn Teymiyye'nin bn Arab'ye ve Vahdet-i Vcda Bak", bn Teymiyye Klliyt iinde, Tevhid Yay., stanbul 1987, c. 2, ss. 31-47. Karada, Cafer; bn Arab'nin tikad Grleri, aret Yay., stanbul 1997; "bn'l-Arab", DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 516-520. Kartal, Abdullah; Abdlkerim Cl Hayat Eserleri Tasavvuf Felsefesi, z Yay., stanbul 2003. el-Kn, Abdrrezzk; Istlht's-sfiyye, ner.: Abdlhlik Mahmd, Drul-Merif, Kahire 1404/1984; Tasavvuf Szl Letiful-Alm f rt Ehlil-lhm, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2004. Keklik, Nihat; bn'l-Arab'nin Eserleri ve Kaynaklar in Bir Misdak Olarak el-Futht elMekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. Keskin, Hasan; "Kur'an'da Meleklerin Hz. dem'e Secdesinin Yorumu", CFD, 2002, c. 6, say: 2, ss. 107-125. Kl, Mahmut Erol; Muhyiddn bn'l-Arab'de Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertib'l-Vcd), (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996; "Fussu'l-hikem", DA, stanbul 1996, c. 13, ss. 230-237; "Ftht'l-mekkiyye", DA, stanbul 1996, c. 13, ss. 251-258; "bn'l-Arab", DA, stanbul 1999, c. 20, ss. 493-516. Konuk, Ahmed Avni; Fussu'l-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, Dergh Yay., stanbul 1987-1992. Kutluer, lhan; nsan, DA, stanbul 2000, c. 22, ss. 320-323. Merter, Mustafa; Tasavvuf ve Bentesi Psikolojisi (Transpersonel Psikoloji) Dokuz Yz Katl nsan, Kakns Yay., stanbul 2006. Nicholson, Reynold A.; Tasavvufun Menei Problemi, ev.: Abdullah Kartal, z Yay., stanbul 2004.
| 197
Ornstein, Robert E.; Yeni Bir Psikoloji, ev.: Erol Gka-Feray Ik, nsan Yay., stanbul 1992. gke, Ahmet; Vhib-i mm'den Niyz-i Msr'ye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, Ahenk Yay., Van 2005; "Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricl'l-gayb -bn Arab'nin Grleri-", Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, 2001, yl: 2, say: 5, ss. 161-201. ztrk, Mustafa; "dem, Cennet ve D", Milel ve Nihal, 2004, yl: 1, say: 2, ss. 151-186. er-Rgb el-Isfahn; Mfredt elfzi'l-Kur'n, tahk. Safvn Adnn Dvd, Drul-Kalem-edDru-miyye, Dmak-Beyrut 1412/1992. Sud el-Hakm, M'cem's-sf, Dru Nedra, Beyrut 1401/1981. Tahral, Mustafa; Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Dergh Yay., stanbul 1990, c. 3, ss. 9-63; bn Arabde Bir Hads-i Kudsnin Yorumu, Nurlar Hazinesi iinde, ev.: Mehmet Demirci, z Yay., stanbul 1990, ss. 11-42. et-Tehnev, Muhammed Ali; Kef stlhtil-fnn vel-ulm, ner.: Ali Dehrc, Mektebet Lbnn, (I-II), Beyrut 1996. Tokat, Latif; Dinde Sembolizm, Ankara Okulu, Ankara 2004. Uluda, Sleyman; bn Arab, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 1995; Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996; "Cemiyyet", DA, stanbul 1993, c. 7, ss. 331-332; "Halife", DA, stanbul 1997, c. 15, ss. 299-300; "Nst", DA, stanbul 2006, c. 32, ss. 431-432. lken, Hilmi Ziya; Varlk ve Olu, Ankara 1968. Yavuz, mer Faruk; Kur'an'da Sembolik Dil, Ankara Okulu, Ankara 2006. Yazr, Elmall Hamdi; Hak Dini Kur'an Dili, c. 6, Eser Matbaas, stanbul 1971. Ylmaz, Hasan Kmil; Tasavvuf Hadis erhleri ve Konev'nin Krk Hadis erhi, FAV, stanbul 1990; "Cem", DA, stanbul 1993, c. 7, ss. 278-279. Yurdagr, Metin; yet ve Hadislerde Esm-iHsn Allah'n simleri, Marifet Yay., stanbul 1996.

Ibn I Arabi Adem in Nitelikleri 37 SH

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn I Arabi Adem in Nitelikleri 37 SH

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss.

BN ARABYE GRE HZ. DEMDE TEMEL NSAN NTELKLER Zafer ERGNL*

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

162 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

164 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

166 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

168 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

170 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

172 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

174 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

176 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

178 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

180 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

182 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

Chittick, Hayal lemleri, s. 75.

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

184 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

186 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

188 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

190 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

140 141 142

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

192 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

194 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

196 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

You might also like