Vahdet I Vucut Hk.21 Sh.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 303-323.
VAHDET VCD ZERNE YAZILMI BR RSALE:

ERBLNN MRTHD F BEYN VAHDETLVCDU
Ramazan MUSLU*
zet
Vahdet-i Vcd zerine Yazlm Bir Risle: Erbilnin Mirt-hd f beyni
Vahdetil-vcdu
Bu almada, Kdir eyhlerinden Abdlkadir b. Muhyiddin el-Erbilnin (.1897) vahdet-i vcd
risalesi erevesinde konu ile ilgili grleri ele alnmtr. Tarikat mensuplarnn vahdet-i
vcda yaklamlarn kategoride deerlendiren mellif, ilk grubu hull ve ittihat fikrine sahip
olduklar iin eletirmekte; ikinci grupta yer alan rif ve muvahhitleri istikamet ehli ve lednni
ilim sahibi olduklar iin vmektedir. Ona gre rifler, vahdet-i vcd konusunu doru anlamlardr. nc gruptakiler ise ikincilere gre daha yksek derecede olup hakikat denizine daldklar halde azlarndan dine aykr sz kmayan kimselerdir. Mellif her bir grubun vahdet-i
vcda yaklamn ksa ve z olarak aklamakta ve kendi grlerini de ifade etmektedir.
Makalenin sonunda risalenin tam metni yer almaktadr.
Anahtar kelimeler: Tasavvufi Dnce, Vahdet-i Vcd, Kdiriye, Hlisiyye, el-Erbil.
Abstract
A Treatise written on Wahdat al-wujd: al-Arbils Mirt ash-shuhd f bayni
Wahdat al-wujd
This article studies the opinions of Abd al-Qdir Ibn Muhy al-Dn al-Arbil (d.1897) on Oneness
of Being (wahdat al-wujud) through his Risale, called Mirt ash-shuhd f bayni wahdat alwujd (Mirror of apparent world in explaining Oneness of Being). The author classifies the Sufis
in three groups and criticizes the first one due to their upholding the idea of hulool (Divine
Incarnation) and ittihaad (Divine Union). The second group of enlightened (rif) and monotheist
(muvahhid) Sufis are praised by al-Arbil, for their straightforward and sound understanding
regarding the Oneness of Being as well as for their being in possession of Divine knowledge (alilm al-ladunn). The third group is the highest level Sufis who plunge into the sea of Divine
Reality (haqiqat), therefore do not utter words that goes against the Sharia, that is, they do
not couch ecstatic utterances. Al-Arbil briefly explains the approach of each of these groups
towards the Oneness of Being, and expresses his assessment on them as well as his views on
the issue of Oneness of Being. The full text of al-Arbils Mirt al-Shuhd is attached to the end
of this article.
Key words: Sufi Thought, Oneness of Being, Qadiriyya, Khalisiyya, al-Arbili.
Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi (rmuslu@sakarya.edu.tr)
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23
304 | Do. Dr. Ramazan MUSLU
1. Giri
Vahdet-i vcd (varln birlii), bnl-Arabnin (.638/1240) tasavvufi
dncesinin temelini oluturur. Kendisi bu ismi kavram olarak kullanmamtr. Onu bir kavrama yakn manada ilk kez kullanan Sadreddin Konev
(.673/1274) ve talebesi Sadddin el-Fergn (.699/1300)dir. bnlArabnin vcd ve mertebelerine dair imla ettii bilgiler, Sadreddin Konev
bata olmak zere mektebe mensup dier mellifler tarafndan derlenerek
tanzim edilmitir. bnl-Arabnin grlerinin yaygnlk kazanmasnda
Konevnin rol byktr.1 Konevden sonra bu dnce, Meyyededdin
el-Cend (.691/1292), Abdrrezzak Kn (.730/1330) ve Davud-i Kayser
(.751/1350 ) tarafndan takip edilmitir. 2
Osmanl dneminde ise Abdullah Bosnev (.1045/1644), Niyz-i Msr
(.1106/1694), Abdlgan en-Nabls (.1143/1731), smail Hakk Bursev
(.1137/1725), Abdullah Salh-i Uk (.1196/1781) ve Muhammed NrulArab (.1305/1888) vb. mellif sfler, vahdet-i vcd dncesinin takipisi olmular; gerek telif gerekse erh tr eserlerinde bu konuyu ele alp incelemilerdir. Yine ayn dnemde vahdet-i vcd ad altnda mstakil eserler de vcuda getirilmitir:
1) mer Efendi el-Grnnin (.893/1488) Vahdet-i vcd Rislesi,3
2) Kemal Paazde emseddin Ahmed b. Sleymann (.940/1534)
Risle-i sbt- Vahdet-i Vcdu,4
3) Niyz-i Msrnin Risle-i Vahdet-i Vcdu,5
4) Mustafa Fevzi b. Numann (.1344/1925) Risale-i Mirat-hd fi
1
3
4
5
Konevnin bnl-Arabnin ncln yapt ekole katks, kazandrd sistematik

dnme tarzdr. Bu itibarla Konev, bnl-Arabnin daha teorik bir slupla aktarlmasn ve byle yorumlanmasn salamtr. Konevnin slubu anlalmas zor, ar ve
karmak bir dile dayanr. O, bazen bilinen kavramlara yeni anlamlar ve boyutlar kazandrmtr ki bu da onu anlamada glklere yol amaktadr. Konevnin slubundaki ve
kulland dildeki problemleri amann bir yolu da bnl-Arabnin eserlerine dnmektir.
Bu itibarla rih Konevyi anlamak, bazen bnl-Arabyi anlamakla mmkn hale gelmektedir. Bu nedenle, Konevnin bnl-Arabnin bir yorumcusu olarak grlmesi ksmen dorudur. bk. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, z Yaynclk, stanbul 2005, s. 11.
Mahmut Erol Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve MertiblVcd, Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995,
s. 252 vd.
Sleymaniye Ktp. Hac Mahmud Efendi, no: 3910, vr. 31-32.
Sleymaniye Ktp. Ali Nihat Tarlan, no: 72, vr. 34b-36a.
Baz nshalar iin bk. Sleymaniye Ktp. zmirli . Hakk, no: 1210 vr. 17-20; Hac
Mahmud Efendi, no: 3299, vr. 97-115; Haim Paa, no: 27, vr. 7-19.
Vahdet-i Vcd zerine Yazlm Bir Risle: Erbilnin Mirt-hd f beyni Vahdetil-vcdu | 305
meseleti vahdetil-vcdu,6
5) mer Ferid b. Ahmed Muhtar Kamn (.1944) Vahdet-i Vcud Risalesi 7
6) smail Fenni Erturulun (.1946) Vahdet-i Vcd ve Muhyiddin-i Arab
Adl eserleri rnek olarak zikredilebilir. 8
Bu makalede 19. yzyl Kdir meyihinden Abdlkadir b. Muhyiddin
el-Erbilnin Mirt-hd fi beyni vahdetil-vcd 9 adl eseri erevesinde
vahdet-i vcdla ilgili grlerini ortaya koymaya alacaz.
2. Abdlkdir b. Muhyiddin el-Erbil
Abdlkdir b. Muhyiddin el-Erbil, Kdiriyyenin Hlisiyye kolu10 kurucusu11 Ziyeddin Abdurrahman es-Sddk el-Kerkk et-Tlebnnin
(.1275/1859) halifesidir. 12 Hccetz-zkirn ve Reddl-mnkirnde kaydedildiine gre, Skb lkabyla tannan el-Hc Muhammed Emin Efendinin
Ruhada (Urfa) yaptrd tekkeye eyh olarak grevlendirilmitir. 1871de
stanbulu ziyaret etmitir. 13 1897de 91 yanda vefat eden14 mellif, eyh
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Ahmed hsan ve reks, 1320/1902 stanbul. Eser, ayrca Mahmut Kank ve Fatma Zehra
Kavuku tarafndan tercme edilerek yaymlanmtr (Hece Yaynlar, Ankara 2003).
Matbaa-i mire, stanbul 1331.
Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1928.
Sleymaniye Ktp. Nafiz Paa, no: 447, vr. 94b-103b.
eyh Abdurrahmann, Kdiriyyenin seyr u slk usuln Kelime-i Tevhid ve Lafza-i
Cell ile snrlayarak tarikatta itihat yapt iin kol kurucusu kabul edildii kaydedilmitir. bk. Vicdn, Tomar- Turuk- Aliyyeden Kdiriye Silsilenmesi, Evkaf- slamiye Matbaas,
Drul-hilfetil-Aliyye 1338-1340, s. 58; Osmanzde Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, haz.:
Mehmet Akku, Ali Ylmaz, Kitapevi Yay., stanbul 2006, c. 1, s. 140.
Kdiriyyenin Hlisiyye kolu hakknda bilgi iin bk. Vassf, Sefne, I, 139-142; Vicdn,
Tomar, s. 56-64.; M. V. Bruinessen, The Qdiriyya And The lineages of Qadir Shaykhs
Among The Kurds, Journal of The History of Sufism, ed.: Zarcone, E. In, A. Buehler,
Simurg Yay., stanbul, 2000, ss. 131-149; B. Abu Manneh, The Vli Nejib Pash And The
Qdir Order in Iraqo, Journal of The History of Sufism, Simurg Yay., stanbul, 2000, ss. 115122; Hr Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf [19. Yzyl], nsan Yaynlar, stanbul 2003, s. 371-374.
eyh Abdurrahman Hlis Tlebn hakknda bilgi iin bk. Hayderizde brahim,
Tercim-i Ahvl-i Sfiyye, Tasavvuf, 13 Rebulhir 1329-31/Mart 1337, say: 4, s. 3-4; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i mire, stanbul 1333, c. 1, s. 131; Vassf,
age, c. 1, ss. 139-141 Vicdn, age, s. 61-64; Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf, s. 371-372.
Muhammed Emin Efendi, eyh Abdurrahmana mektup yazarak, yaptrm olduu tekkede grev yapacak bir halife gndermesini istemi ve o da Abdlkdir Erbilyi grevlendirmitir. bk. Abdlkdir el-Erbil, Huccetz-zkirn ve Reddl-mnkirn, Matbaatu
Cerde, skenderiye 1299, s. 3.
Hayderizde, agm, s. 3-4; Vassf, age, I, 142.
Safvet Yetkinin (.1950) kaynpederidir.15

Abdlkdir Erbil, tasavvuf alannda eserler vermi bir melliftir. smail
Paann Hediyyetl-rifnde kaydettiine gre16 mellifin eserleri unlardr:
1) dbl-mrdn ve nectl-msteridn,
2) ed-Drerl-mutebira f erhil-ebytis-semniyete aere,17
3) ed-Drrl-meknn f marifetis-srrl-masn,
4) el-lhmtr-Rabbniyye f mertibil-hakkatil-insniyye,18
5) el-Kavidl-cemiyye fit-tarkir-Rifiyye,
6) en-Nefesr-Rahmniyye f marifetil-hakkatil-insniyye.19
7) et-Tarkatr-Rahmniyye fir-ruci vel-vusl ilel-Hazretil-aliyye,20
8) Hadkatl-ezhr fil-hikmeti vel-esrr,21
9) Huccetz-zkirn ve reddl-mnkirn,22
10) Mecmatl-er fir-rekik vel-sr,23
11) Mirt-hd fi beyni vahdetil-vcd,24
12) Miskl-hitm f marifetil-mm,
13) erhul-lemet li-Fahreddn el-Irk,
14) erhus-saltil-muhtasra li-eyhil-Ekber,
15) Tefrhul-htr f menkb-eyh Abdlkdir.25
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Vassf, age, c. 1, s. 142; Ycer, age, s. 372.

bk. Hediyyetl-rifn: Esml-mellifn ve srul-musannifn, stanbul 1951, c. 1, s. 605.
Farsa nazmen yazd bir erhtir. Bk. zhul-meknn f zeylin al Kefiz-znn an esmilktbi vel- fnun, tas.: erefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, 2. bask, stanbul 1972, c. 1, s.
468.
Sleymaniye Ktp. Nafiz Paa, no: 447, vr. 91-94.
Sleymaniye Ktp. Nafiz Paa, no: 447, vr. 75-90. Eser, zhul-Meknnda mellifin olu
Muhammed b. Abdlkadir el-Erbilye nisbet edilmitir. bk. c. 2, s. 672.
Mellif, bu eseri, baz dostlarnn Zhir limlerinin sflere saldrmalarnn ve yaptklarn eriata aykr grmelerinin hikmeti nedir? eklindeki sorularna cevap olmak zere
1277de kaleme almtr. Bir mukaddime, bab ve bir hatimeden oluan eser, 1299da skenderiyede baslmtr. Eserin sonunda zil tarikatna mensup brahim Sleyman Paa
ve eyh Ali el-Hlis el-Kdir gibi baz zevtn takrizlerine yer verilmitir. bk. Erbil,
Huccetz-zkirn, s. 60-62.
Trke ve Farsa iirlerden olumaktadr. bk. Vassf, age, c. 1, s. 142.
Sleymaniye Ktp. Nafiz Paa, no: 447, vr. 94b-103b.
Eserin tam ad Tefrhul-htr f menkb tcil-evliy ve burhnil-asfiy e-eyh Abdlkdir elGeyln eklindedir. Mellifi Muhammed Sdk el-Kdir e-ihb es-Saddir. Erbil, bu
eseri Farsadan Arapaya evirmitir. Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi tarafndan
Kahirede baslmtr (3. bask, 1949). Abdlkadir Geylannin menkbelerini ihtiva eden
esere Erbil tarafndan baz ilaveler yaplm ve menkbe says yetmie karlmtr.
Ayrca Erbilnin Behetl-Esrr tercme ettii ifade ediliyorsa da26 sz

konusu eser, Baddnin verdii listede yer almamaktadr. Ayrca bu eser,
eyh Abdurrahman Hlis tarafndan tercme edilmi ve 1302de (1884) stanbulda baslmtr.
3. Mirt-hd fi beyni vahdetil-vcd
Mellifin bu eseri yazma fikri stanbul seyahatinde olumutur. nsanlarn
ounun eitli tarikatlara mensup olduunu ve hakikat ehline ait baz kavramlar kullandklarn ancak hakikatlerini ve manalarn bilmediklerini mahede etmi ve bundan rahatsz olmutur. Baz mritlerinin kendisinden
olu Muhammed Muhyiddin el-Mahv araclyla vahdet-i vcd konusunu
aklayan bir eser yazmasn rica etmeleri zerine de bu risaleyi kaleme almtr.27
Arapa olarak kaleme alnan eserde yer yer Farsa beyitlere de yer verilmitir. Sleymaniye Ktphanesi, Nafiz Paa blm, 447 numarada (vr.
94b-103b) kaytl olan risale, 10 varaktr. Nesih yaz ile kaleme alnan eserin
banda veya sonunda mstensihi ve istinsah tarihiyle ilgili herhangi bir
kayt yoktur. Ayn mecmuada mellifin el-lhmtr-Rabbniyye, en-NefesrRahmniyye, et-Tarkatr-Rahmniyye ve Hadkatl-ezhr adl drt eseri daha
bulunmaktadr. Mirt ile birlikte bu be eser, Abdlkadir b. Muhyiddin elCezirye28 (1808-1883) nispet edilmitir ki bu doru deildir.29
3.1. Kaynaklar
3.1.1. Kuran- Kerim
Mellifin ilk kayna, Kuran- Kerimdir. Ele ald konular ayetleri delil
gstererek aklamaya almtr:
1. nsann rabbini tanmakla emrolunduu ve irfannn da ancak bu26
27
28
29
Vassf, age, c. 1, s. 142; Ycer, age, s. 372.

Erbil, Mirt-hd, vr. 95ab.
Abdlkadir b. Muhyiddin el-Cezir, Cezairde Franszlara kar bamszlk mcadelesi
vermi ve hayatnn nemli bir ksmn srgnde geirmitir. el-Mevkf f ilmit-tasavvuf
adl eseri nemlidir. Hayat ve eserleri iin bk. Badd, Hediyyetl-rifn, c. 1, s. 605; Ercment Kuran, Abdlkdir el-Cezir, DA, stanbul 1988, c. 1, ss. 232-233.
sim benzerliinden kaynaklandn dndmz bu yanlln ktphane ve bilgisayar kaytlarndan da tashihi gerekir.
2.
3.
4.
5.
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
nunla yani marifetle kemle erdiini syledikten sonra Ben insanlar ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattm30 ayetini delil
olarak zikretmi ve ayette geen bana ibadet etsinler ifadesini
yani beni tansnlar 31 eklinde tefsir ederek, bu konuda sf gelenei takip etmitir.32
Mellife gre vahdet-i vcd konusunu doru anlayan rif ve
muvahhidlerden bir ksm ilim sahibi, dier bir ksm da mhede
ehlidir. Basiret gzyle mutlak vcdu gren ilim sahipleri bunu
ispatlamak iin Kuran- Kermden:
a. nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde ayetlerimizi gstereceiz ki onun (Kurann) gerek olduu, onlara iyice belli olsun.
Rabbinin her eye ahit olmas, yetmez mi? Dikkat edin; onlar,
Rablerine kavuma konusunda phe iindedirler. Bilesiniz ki O,
her eyi (ilmiyle) kuatmtr.33
b. Nerede olsanz, O sizinle beraberdir.34 ayetlerini delil getirirler.35
Mellif gerek filin Allah Tel olduunu ispat sadedinde Attn
zaman sen atmadn. Fakat Allah att (onu)36 ayetini zikreder. 37
Vahdet-i vcdu anlamada ve yaamada en ileri dzeyde olan mahede ve hd ehlinin daha bu dnyada iken Yzler vardr ki, o
gn l l parldayacaktr. Rablerine bakacaklardr (Onu greceklerdir)38 ayetinin srrna mazhar olduklarn ve bu basiretin onlarn hali olduunu ifade eder.39
Mellif, mahede ve hd ehlinin meczup ve hallerine malup
iken, akl fonksiyondan uzak olduklar iin mkellef olmadklarn
syler ve onlara Nereye ynelseniz, Allahn vechi oradadr40 ayetinin
srrnn kefolunduunu kaydeder. Bu durumu ayrca er bir kaide
ez-Zriyt, 51/56.
Bu gr bn Creycten (r.) nakledilmektedir. bk. Ebl-Fida mdddin smail b. mer
bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, ar Yaynlar, stanbul 1985, c. 7, s. 401.
Erbil, Mirt-hd, vr. 97a.
Fusslet, 41/53-54.
el-Hadid, 57/4.
Erbil, Mirt-hd, vr. 98b.
el-Enfl, 8/17.
el-Kyme, 75/22-23.
el-Bakara, 2/115.
ile de destekler: Hibe edilen ey geri alnnca (akl gidince), vacip

klnan ey (ibadet) der.41
3.1.2. Hadis
Mellifin ikinci kayna hadislerdir:
a) Sflerin farz ve nafilerle Allaha yaklamalarndan dolay sarf ettikleri Hallcn Enel-Hak ve Byezd-i Bistmnin Sbhn gibi
atahat tr szlerinin gerekte Allaha ait olduunu syler ve
Kul, bana nafilelerle yaklatka ben onu severim. Ben onu sevince de
onun iitmesi ve grmesi olurum 42 anlamndaki kuds hadisi nakleder. 43
b) lim sahiplerinin basiret gzyle mutlak vcdu mhede ettiklerine delil olarak ileri srdkleri Allahm bize Hakk hak olarak gster
ve ona uymay bize nasip et. Btl da btl gsterip ondan saknmay bize
lutfet szn de mellif sahabeden rivayet edilen bir hadis olarak
zikretmitir.44 Ancak bu bir hadis deil; seleften nakledilmi bir duadr.45
3.1.3. Baz ahs ve Eserler
Mellifin nc kayna, baz mutasavvf ve melliflerin szleri ve eserleridir. Bu adan bakldnda risalede:
a) eyh Abdullah Ensrnin (.481/1089) tevhidle ilgili Ne kadar tevhd
etseler de muvahhidler, / Seni nna lyk bir ekilde tevhd edemediler
eklinde balayan bir drtl nakledilmitir.46
b) Ahmed Gazzlnin (.520/1126) Mansur neden Enel-Hak dedi?
sorusuna verdii cevap, Farsa bir beyit olarak kaydedilmitir.47
c) Sultnl-ikn bnl-Frizin (.632/1235) Cebrilin(s) sahabeden
Dhye sretinde geliini anlatt beyitler zikredilmitir.48
41
42
43
44
45
46
47
48

Buhar, es-Sahih, Rikk, 81/38.
Bk. bn Kesir, age, I, s. 366.
Erbil, Mirt-hd, vr. 97b-98a.
d) ebsternin (.720/1320) Glen-i Rzndan ittihd ve hulln kfr,49 Allahn insan- kmilden nida etmesinin aklen mmkn50 ve
tevhidin btn izafeleri geersiz klmak51 olduunu ifade etmek
zere baz beyitler delil olarak gsterilmitir.
e) Mevln Celleddin Rmnin (.672/1272) Mesnevsinden atein
yaknna konulan kmrn, onun zelliklerini kazanmasyla ilgili
iki beyit zikredilmitir.52
f) Ziyeddin Abdurrahman et-Tlebnden Allahn zamandan ve
mekndan mnezzeh oluuyla ilgili Farsa bir beyti53 ile uhd ehlinin Allahtan bakasn grmemeleriyle ilgili baka bir beyti nakledilmitir. 54
4. Tarikat ehli ve vahdet-i vcd
Mellif, vahdet-i vcd konusunda tarikat ehlini grupta (daire) deerlendirir:
1) Kendileri yanl yolda olup bakalarn da yanla sevk edenler:
Bunlar hakikatini bilmedikleri halde vahdet-i vcdu azlarndan
drmeyen kimselerdir. Mellif, kendilerini tasavvuf ve uhd
ehli olarak isimlendirip, Kinatta Allahn vcdundan baka bir
mevcut yoktur diyerek vahdet-i vcd ashabndan olduklarn iddia eden bu tarikat mensuplarn eletirir ve onlarn fask, sapk ve
hatta zndk olduklarn syler.55 nk bu gruba gre, Allah ile
kul arasnda bir mertebe (derece) vardr. nsan riyazet ya da mridin nazaryla bu mertebeyi at zaman, Allah varlklara (ekvn)
hull etmi ve iki varlk birlemi (ittihd) olur; bu halde iken grd her eyin Rahman (Allah) olduunu zanneder. Hlbuki
Kadm hdise, hdis de Kadme hull etmez ve ikisi btnleip,
birlemez. ayet Kadm hdisle birleecek olsa idi hdisten eser
49
50
51
52
53
54
55
Burada hull da, btnleme de muhldir. Birlikte ikilik ise sapkln kendisidir!.. Bk.
Aatan ses gelir: Ben Allahm! diye... Bk. Erbil, Mirt-hd, vr. 101b.
Meyhaneden sana bir nian vermiler ki, Tevhd, btn izafeleri geersiz klmaktr
diye... Bk. Erbil, Mirt-hd, vr. 102b.
kalmaz, yok olurdu.56

2) eriat zere olanlar: Bunlar, rif ve muvahhidlerdir.57 Hz. Peygamber(s)in snnetlerine uyan ve selef-i slihinin yolunu izleyen kemal
sahibi ve hakikat ehlidirler. Daha dnyada iken rablerinin byk
delillerini grmler ve vahdet-i vcda kil olmulardr. Szleri
ve inanlar slama uygun, sapklk ve hatadan uzak, ilim sahibi ve
mhede ehli kimselerdir. Varln her bir zerresinde azametine
lyk olmayan eylerden Allah tenzih ederek Onu mhede
ederler. Kitap ve Snnete muhalefet etmekten Allaha snrlar.
lm-i ledn sahibidirler. Onlarn yolu, Allaha riyasz bir ekilde
ibadet etmekten geer. limlerinin nihayeti, Hakk mahededir. 58
3) Hakikat denizine dald halde szleri eriata aykr olmayanlar:
Bunlar, seyru slk, ykseli (urc) ve ini (nzl) kavsini tamamlayp menzil ve dereceleri aarak vahdet noktasna ulamlardr. lk menzilde, onlarn seyri Allahadr (ilallah). Ona ulatklarnda yolculuk (seyr) Allahta (fillh) gerekleir. Bu menzilde makamlar cem59 ve fendr.60 Cem, kdem nuruyla hudsn ortadan
kalkmas ve vcdu ademden zuhur edenin helki anlamna gelir. Ademden zuhur etmek, Ahadiyet Mertebesinde vcd-i ilmden vcd- aynye, imkn ve huds ile tavsif edilen ilah
kemlta gemek demektir. Bu hakikati kavrayan kimseye Allah
vard ve Onunla birlikte hibir ey mevcut deildi. O, u anda da o hl
zeredir61 sznn srr kefolunmu olur. Byle bir kimse Hakkn
yegne mevcut olduunu mhede eder. Burada ne slik, ne
56
57
58
59
60
61

Muvahhid, grntdeki eitlilie ve eitli varlklarn bulunmasna ramen hakikatte
birlik ve bir varlk olduunu kefedip bunu tasdik eden kimse demektir. bk. Kl, bnlArabde Varlk ve Mertebeleri s. 252.
Cem, toplama demektir. Tasavvuf terimi olarak Hakk halksz tem etme, halk deil
sadece Hakk seyretme, btn eya ve varlklarn Allah sayesinde mevcut olduklarn
grme gibi anlamlara gelir. bk. Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991, s. 112.
Fen, yokluk ve hilik demektir. Tasavvuf terimi olarak kulun fiilini grmemesi halidir.
bk. Uluda, age, s. 175.
Buhari, es-Sahih, Bedul-Halk, 59/1; Tevhid, 98/22. Bu cmlenin son ksm hadis deildir.
bnl-Arab de bu kanaattedir. bk. Futht, (Beyrut, ts.), c. 1, s. 41; c. 2, s. 56, 458, 692; c. 4,
425. Ayrca hadise eklenmi olan bu ziyade ile ilgili bnl-Arabnin olumlu yorumlar
iin bk. Futht, c. 1, s. 41, 61, 65, 119, 232, 704; c. 4, 413; Ukletl-mstevfiz, Leiden 1919, s.
47.
meslk ve ne de slk vardr.62 Bu durumda o kiinin gzne (nazar) Hakktan baka bir ey grnmez ve Hakkn vcudundan
baka bir ey mahede etmez olur. Dier bir ifadeyle, letif 63 semalarna hakikat gneinin domas ve hd hallerinin galip olmasndan dolay, gne doduu zaman dier yldzlarn kaybolduu
gibi, mutlak vcddan baka bir ey grmezler. Bunun nedeni
sfnin Hakkn nuruyla kuatlm (malup) olmasdr. Allah, onun
lisanyla Ben Hakkm ve anm ne ycedir, onu tenzih ederim
der.64 Mahv 65 ve Fen makamndan ykselip sahv 66 ve bek 67 makamna ulanca onlarn seyri Allah ile (billah) olur. Allahn emrettii eyi yerine getirirler ve Allah Resulnn snnetlerine tabi
olurlar. Bu mertebede makamlar cemul-cem,68 fark69 ve bekdr.
Kesrette vahdeti, vahdette kesreti70 grrler ve biri sebebiyle dieri
62
63
64
65
66
67
68
69
70

Latfe; ince, yumuak ve aka demektir. Tasavvuf terimi olarak son derece ince bir mana
ihtiva eden, anlalan ama szle anlatlamayan iaret ve tadlarak renilen bilgiler anlamna gelir (bk. Uluda, age, s. 304). Letif-i hamse, be latife demektir. nsana ait ruhun be
tavr vardr: Kalp, ruh, sr, haf, ahf. Bunlar, emr lemine aittir. Bir de halk lemine ait
nefs latifesi vardr. Bu latifeler birbirinin iinde gizlenmitir. Bir sonraki bir ncekinden
daha latftir. Her latife, bir Peygamberin ulat manev hakikati temsil eder ve bu sebeple kalp latifesi Hz. demin(s) kademi altnda, ruh Hz. brahimin(s), sr Hz. Musann(s),
haf Hz. sann(s), ahf ise Hz. Muhammedin(s) kademi (aya) altndadr, denir. Bunlarn her biri, farkl kozmik renkler ierir: Kalp krmz, ruh sar, sr beyaz, hafi siyah, ahf
yeil renklidir. bk. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yaynlar, Ankara 1997, Letif-i Hamse mad.
Mahv, silme ve yok etmek demektir. Bir eyin izi kalmayacak ekilde ortadan kalkmas ve
kulun fiillerinin Hakkn fiillerinde fni olmas anlamna gelir. Yksek derecedeki kullarn Hak kendine eker, onlarn nefislerini yok eder (mahv), onlar kendi katnda var klar
(isbt). bk. Uluda, age, s. 313-314.
Sahv; ayklk, kendinde olma hali ve kendine gelme demektir. Tasavvuf terimi olarak
hislerini yitiren ve kendinden geen rifin hissine dnmesi, kendine gelmesi anlamna gelir. Sekri Hak ile olann sahv da Hak ile olur, denilmitir. bk. Uluda, age, s. 411.
Bek, kalc olma demektir. Kt huylarn yerini gzel huylarn ve iyi davranlarn almas, kulun Allahn sfat ve vasflaryla sslenmesi, insann kendisini ve etrafndaki halk ve
eyay grmemesi gibi anlamlara gelir. bk. Uluda, age, s. 90.
Cemul-cem, cemin cemi demektir. Slikin ne kendini ne de halk grmemesi, sadece
hakikat sultann grmesi anlamna gelir. Tefrika, msivy grmek, cem msivy Allahla
kim olarak grme, cemul-cem ise Haktan baka hibir eyi grmeme halidir. bk. Uluda, age, s. 112-113.
Fark, halka Haksz iaret etmek, kulluu mhede demektir. lk fark (fark- evvel) ise,
halkn Hakk grmeye engel ve perde olmas, tabiat ve ona ait hususlarn olduu gibi
kalmas anlamna gelir. bk. Uluda, age, s. 172-173.
Vahdette kesret, cem makamna; kesrette vahdet ise tefrikaya iaret eder. Tefrika, danklk ve ayrlk demektir. Cem Hakka, tefrika halka iarettir. Tefrikasz cem zndklk;
cemsiz tefrika inkrclktr, denilmitir. bk. Uluda, age, s. 285, 477.
onlardan gizlenmez, her ikisine de muttali olurlar. Bundan sonra

insanlar Allaha irat ederler. 71
5. Vahdet-i vcdu aklamas
Vahdet-i vcd, hakikat ehlinin ve slm nderlerinin Hz. Peygamberin(s)
eriatna aykr olmayacak ekilde kabul edip benimsedikleri bir dncedir.
Btn lem, Allahn yaratmasyla ademden (yokluk)72 var edilmitir. Her
an Allahn yaratmasyla mevcudiyetini muhafaza eder (tecdd-i halk). nk
her an eyaya varlk veren Kayym Odur. Kayymiyet, Cenab- Hakkn
kesintisiz bir sfatdr. Allahn vcdu, lemi ademden var etti (cd) ve
bilinmek iin de lemi cd iini her an muhafaza etti. Bu nedenle, her daim
Hak ile mevcd olan lemin vcdu, Allahn vcdundan bakas deildir.
O, tek bir vcddur; noksan veya ziyadesi yoktur. 73
Allahn vcdundan ibaret olan lemin vcdundan maksat, lemin
zatlar ve sretleri deildir. Bilakis, lemdeki zatlarn ve sretlerin kendisiyle olduu yn- sbitedeki74 hakikatleridir. Bu hakikatler de Allahn vcudundan bakas deildir. Allahn onlar yaratmas gz ard edilirse, yn-
sbitedeki hakikatlerin vcudundan sz etmek mmkn olmaz. Hakikat
ehlinin kastettii vcd budur; yoksa yaratlm (mevcud) hdis varln
ztnn sahip olduu vcd deildir.75
Vcddan muradn her varln kendisiyle mevcut olduu ey olma-
71
72
73
74
75
Erbil, Mirt-hd, vr. 100b, 103b.

Tasavvufi dnceye gre varlklarn vcuda getirilii mutlak yokluktan halk edilme
olarak deil, izafi yokluktan izafi varlka gei ve bir zuhur olarak kabul edilir.
Hakka nispetle buna izhar etmek denilmekte ve icad ve halk kelimeleri zuhura
getirme manasnda kullanlmaktadr. Varlklar, Hakkn ilmindeki ilmi sretlerin derece derece tenezzl edip kesafet mertebesine gelmesiyle var olmulardr. Varlklarn
ademden (yokluk) zuhura geldiinin sylenmesi, ehdet lemindeki idrake gredir. Bu
yokluk izafi bir yokluktur. Zira mahlkatn yaratlmasndan nce Hak kendi vcuduyla
mevcuttur ve Onun vcdunu snrlandrabilecek bir yokluk, Onun vcduyla birlikte
mevcut deildir. Dier bir ifadeyle mutlak vcd ile mutlak yoklukun birbiri ile badamas mmkn deildir. bk. Mustafa Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fdeler ve
Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, Seluk Eraydn,
Marmara . lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1989, c. 2, s. 17.
Ayn- sbite, eyann Allahn ilmindeki sretleridir. Hakiki vcdun ikinci mertebesidir.
Allah eyay, varlklar ve kinat yaratmadan evvel olmu, olan ve olacak her olay ve
varl biliyordu. Her varln ezel ve deimez ilminde bir sreti vardr. Eya ve olaylar
bu sretlere gre meydana gelirler. bk. Uluda, age, s. 68.
s, hdis ve kadm vcudu da iine alr.76 Mmkn varln kadm varlktan

mstani kalmas mmkn deildir. Her ikisinde de var olan vcd, bir tek
vcddur ve o da kadm olann vcdudur. Kadm olann vcdu
biztihidir, hdis iin ise bir bakas (bi-ayrihi) sebebiyledir ki O da yaratc
ve her eyi ok iyi bilen (alm) Allahtr. Bu vcdlarn (hdis ve Kadm) zuhurda bir grnmesi, bire indirgenmesi ve aynnn (zt) kadmle sbtu,
hdis varlkta hull ve ittihat olmasn gerektirmez. Cebrailin(s) Hz. Peygambere(s) vahiy getirdii srada sahabeden Dhyenin sretinde gelmesinde77 olduu gibi.78
Ayn ekilde mukayyet olan vcdun mutlak varlk sebebiyle mukayyetlii deimedii gibi, mutlak vcd da mukayyet vcud nedeniyle mutlaklktan kmaz. Nitekim gerekte kendisi byk olan bir ey, uzak mesafeden bakldnda kk grnse de byklnden hibir ey kaybetmez.
Kk grnmesi, mesafenin uzakl sebebiyledir. Mmkn vcda gre
mutlak vcdun durumu da bunun gibidir. Bu nedenle bir olan vcd blnmez, paralanmaz ve deimez olan Mutlak vcttur. Bu gibi hususlar
ancak hdis olan vcudun ztnda gerekleir. Gne nn evlere girmesi,
saylardaki bir rakam ya da bir sretin deiik aynalara yansmas buna
rnek olarak gsterilebilir. Sonuncusunda, hakikatte bir sret olduu halde
farkl aynalara bakan kimse farkl sretler grr. 79
Btn eyaya siryet eden hviyet ve srrul-hayt denilen Mutlak
vcd, byk bir okyanusa ve lem de usuz bucaksz dalgalara benzer.
Dalgalar, hal ve sfatlar nedeniyle farkl isimlendirilseler de hakikatte
bizatihi denizin kendisinden baka bir ey deildir. nk siv veya
gayr olarak isimlendirilen eyin durumu, denizdeki dalgalarn durumu
gibidir. Kukusuz dalga, suyun sonradan kazand geici bir sfattr. Bu
adan bakldnda akl, dalgann sudan baka mstakil bir ey olduuna
hkmedebilir. Ancak vcd asndan bakldnda sudan baka bir ey deildir.80 Buhar, kar, dolu ve buz da da dalga gibidir.81 u halde hdis var76
77
78
79
80
Konev ve Nablsnin vcib ve mmkn varlk konusundaki grleri iin bk. Konev,
Mifthu gaybil-cem vel-vcd: Tasavvuf Metafizii, ev.: Ekrem Demirli, z Yaynclk, stanbul 2004, s. 23; Abdlgani en-Nabls, el-Vcdl-Hak vel-hitbs-sdk, tahk.: Bekri
Aleddin, Dmek 1995, s. 60; Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, s. 199-201.
Buhari, Sahih, Bedul-Halk, 59/7.
Nitekim yle denilmitir: Deniz (Hak), kdemdeki hali zere yine denizdir (Haktr).
Sonradan mevcut (hdis) olanlar ise dalgalar ve nehirlerdir. Sakn ha, hdis olanlarn ekil
ve sretleri, onlar ortaya koyandan (tekil edenden) seni alkoymasn. Onlar birer perdedir. bk. Erbil, Mirt-hd, vr. 102a.
lklar (vcdt) ve sretlerden oluan dalgalarla ilgilenip deryadan

uzaklaan kimse, fark ve mmkint benimsemi demektir. Dikkatini deryaya eviren ve onlarn denizin bir dalgas olduunu ve dalgalarn da kendi nefisleriyle kim olmadklarn bilen bir kimse (rif), onlarn (mutlak)
vcdla zahir olan ademler olduuna kil olur. Byle bir kimseye gre
vcd, ancak Hakkn vcdudur. Hakkn dndaki her ey, kendisinin
mutlak mevcut olduunu hayal eden bir ademdir. Dolaysyla onun
vcdu apak bir hayaldir. u halde Mutlak (vcd sahibi) olan Allahtr;
bakas deil.82
6. Sonu
Abdlkadir Erbil, Ekber mektebe mensup bir mutasavvftr. Vahdet-i
vcd dncesini mstakil bir risale yazabilecek derecede zmsemi olduu anlalmaktadr. Konuyu Kuran ve Snnete aykr olmayacak ekilde
aklam ve panteizmi artran dnceleri aka eletirmi ve reddetmitir. Vahdet-i vcd ile ilgili kavramlara hkim olduu grlen mellif,
kendisinden nceki mutasavvflarn erh ve yorumlarna bal kalm ve
konuyu desteklemek iin onlardan baz nakillerde bulunmutur. Tarikat
ehlinin konuya yaklamn derecede ele alm; ilkini, bilerek ya da bilmeyerek hull ve ittihd dncesine sahip olduklar iin tenkit etmi, ikinci
ve nc grubu ise vmtr. Son gruptaki sflerden ayet ataht tr
szler sudur ederse, bundan dolay onlarn mazur grlmeleri gerektiini
de savunmutur. Netice itibariyle vahdet-i vcd, hakikat ehlinin seyru
slk neticesinde manev tecrbe ile ulatklar bir dncedir.
Kaynaka
Abu Manneh, B., The Vli Nejib Pash And The Qdir Order in Iraqo, Journal of The History of
Sufism, ed.: Zarcone, E. In, A. Buehler, Simurg Yay., stanbul, 2000, ss. 115-122.
Badd, smail Paa, Hediyyetl-rifn: Esml-mellifn ve srul-musannifn, trc. Kilisli Rifat
Bilge ; tashih bnlemin Mahmd Kemal nal-Avni Aktu, MEB. Yay., stanbul 1951.
--------, zhul-meknn f zeylin al Kefiz-znn an esmilktbi vel- fnun, tas.: erefettin
Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, MEB. Yay., 2. bask, stanbul 1972.
Bruinessen, M. V., The Qdiriyya And The lineages of Qadir Shaykhs Among The Kurds,
Journal of The History of Sufism, ed.: Zarcone, E. In, A. Buehler, Simurg Yay. stanbul,
2000, ss. 131-149.
81
82
Bu misallerle ilgili bir deerlendirme iin bk. Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler, s. 32 vd.
Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el-Cmius-Shih, el-Mektebetl-slmiyye, stanbul 1979.

Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i mire, stanbul 1333.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yaynlar, Ankara 1997.
Demirli, Ekrem Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, z Yaynclk, stanbul 2005.
Erbil, Abdlkdir b. Muhyiddin, Huccetz-zkirn ve Reddl-mnkirn, Matbaatu Cerde, skenderiye 1299.
--------, Mirt-hd fi beyni vahdetil-vcd, Sleymaniye Ktp. Nafiz Paa, no: 447, vr. 94b103b.
Hayderizde brahim, Tercim-i Ahvl-i Sfiyye, Tasavvuf, 13 Rebulhir 1329-31/Mart 1337,
sy. 4, s. 3-4.
bn Kesir, Ebl-Fida mdddin smail b. mer, Tefsrul-Kurnil-Azm, I-VIII, ar Yaynlar,
stanbul 1985.
bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, Daru Sadr, Beyrut, ts.
--------, Ukletl-mstevfiz, E. J. Brill, Leiden 1919.
Kelbz, Ebbekir Muhammed b. shk, et-Tearruf li mezhebi ehlit-tasavvuf, tahk.: Ahmed
emseddin, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut 1413/1993.
Kl, Mahmut Erol, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibl-Vcd,
Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995.
Konev, Sadreddin, Tasavvuf Metafizii: Mifthu gaybil-cem vel-vcd, ev.: Ekrem Demirli, z
Yaynclk, stanbul 2004, s. 23.
Kuran, Ercment, Abdlkdir el-Cezir, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), stanbul 1988, c. 1, ss. 232-233.
Tahral, Mustafa Fussul-Hikemde Tezadl fdeler ve Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, I-IV, haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, Marmara . lahiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul 1989.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991.
Vassf, Hseyin, Sefne-i Evliy, haz.: Mehmet Akku Ali Ylmaz, Kitapevi Yay., stanbul 2006.
Vicdn, Sdk, Tomar- Turuk- Aliyyeden Kdiriye Silsilenmesi, Evkaf- slamiye Matbaas,
Drul-hilfetil-Aliyye 1338-1340.
Ycer, Hr Mahmut, Osmanl Toplumunda Tasavvuf [19. Yzyl], nsan Yaynlar, stanbul 2003.

"" 1 .
. | 2 .
.
.
3 :
.

.

.
|
.4
.
" " .

1
2
3
4
"" .
" " .
"" .
"" .
| . .
. "" .
.
. :

!
"

" 5.
|. .
.
.

|
.
:

6 .

.

|

5
6
7
179 "
" 4 401 " "
: " "
" " . :
" " "
" " "
" " ".
.56/51
. : 7 . 401
. .

.
.
8

| :

" : ".
10
11

13. !
12
8
9
10
11
12
.7/59
"" .
. : .70
"" .
.53/41
"
14.

" 15 |

.
. .
.
.
| 16
.
:
17 .
. :
.

|
.

. 18

:

13
14
15
16
17
18
.54/41
.4/57

" : :
". : 1 . 366
" " .
"" .
) (82-60/18
) (44/3 ) (29/60 ). (198-196/65
19
| 20 :

.
.

.

:

"
" 21
:

22 23
" :
| 24

!
25 26 !
! :

!
19
20
21
22
23
24
25
26
"" .
.
) (1/59 " : "
)41/1 692 458 56/2 (425/4 )119 65 61 41/1
704 232 (413/4 47 .
"" .
"" .
) (38/81 :

.17/8
"" .
27
28
29

|
.

:

. |

.
:
" 30 ".
:

27
28
29
30
.3083 :
.3078 :
.22-23/75
.

| : 31
! !
.

:

33
32

|
.
.
.

. .
..

31
32
33
"" .
"" .
"" .

Vahdet I Vucut Hk.21 Sh.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vahdet I Vucut Hk.21 Sh.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 303-323.

VAHDET VCD ZERNE YAZILMI BR RSALE:

Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi (rmuslu@sakarya.edu.tr)

304 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

Konevnin bnl-Arabnin ncln yapt ekole katks, kazandrd sistematik

306 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

Safvet Yetkinin (.1950) kaynpederidir.15

Vassf, age, c. 1, s. 142; Ycer, age, s. 372.

Ayrca Erbilnin Behetl-Esrr tercme ettii ifade ediliyorsa da26 sz

Vassf, age, c. 1, s. 142; Ycer, age, s. 372.

308 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

ile de destekler: Hibe edilen ey geri alnnca (akl gidince), vacip

Erbil, Mirt-hd, vr. 103b.

310 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

kalmaz, yok olurdu.56

Erbil, Mirt-hd, vr. 96a.

312 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

Erbil, Mirt-hd, vr. 101b.

onlardan gizlenmez, her ikisine de muttali olurlar. Bundan sonra

Erbil, Mirt-hd, vr. 100b, 103b.

314 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

s, hdis ve kadm vcudu da iine alr.76 Mmkn varln kadm varlktan

lklar (vcdt) ve sretlerden oluan dalgalarla ilgilenip deryadan

316 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el-Cmius-Shih, el-Mektebetl-slmiyye, stanbul 1979.

318 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

320 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

322 | Do. Dr. Ramazan MUSLU

You might also like