Sema Dan Semah A 34 Sh.

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR
Cenk GRAY1
ZET Mzik binlerce yldr, insann doay ve doastn alglama ve tanma mcadelesinin en nemli klavuzlarndan biri olmutur. Mzii ifade gc bazen insana doa ile dorudan iletiim kurma imknn verirken bazen de ona aklayamad hadiseleri kontrol edebilme umudunu alamtr. te inan ve mzik kavramlar, doa ve insan arasndaki bylesi kadim bir ilikiyi gnmze tamaktadr. Bu iliki kapsamnda, bir toplumun sesli hafzasnn belki de en gl ksmn oluturan mzik rnekleri ile szl hafzann en belirleyici ksmlarn oluturan inan sistemleri kesimektedirler. yle ki, inan sistemlerine ait pek ok simge mziin gc ile kuaklar boyu aktarlabilmekteyken; mzik de ifade gcne eklenen kutsallk algs araclyla sosyal deiimlerin etkilerini daha az hissedebilmektedir. Bu alma sz konusu ilikiyi Anadolu corafyasnn inan ve mzik gelenekleri kapsamnda; semah ve sema kavramlarna odaklanarak gerekletirmeyi hedeflemektedir. Anahtar Kelimeler: Semah, sema, devir, gnostizm, irfan. AN ETERNAL CYCLE FROM SEMA TO SEMAH ABSTRACT For thousands years, music has always acted as a critical guide for human beings in their journey for perceiving and identifying the nature and the super-nature. The expressive power of music had presented man both the chance of making direct relations with the nature and the hope of controlling the unseen. Therefore, the concepts of belief and music have been carrying this ancient relation to the present time. Within this relation it is possible to detect an intersection of musical examples with the religious symbols, forming the most decisive parts of the human memory. Based on this intersection, many religious symbols had been transmitted more effectively by the use of music and the music has been kept unaffected through the social changes over time. This study aims to trace the relation between belief and music in Anatolia, taking the concepts of semah and sema in its scope. Keywords: Semah, semah, cycle, gnosticism, gnosis, religious music, religious dance.
1 Yrd. Do. Dr. Atlm niversitesi Endstri Mhendislii Blm ve Gzel Sanatlar Fakltesi, el-mek: cguray@ atilim.edu.tr
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56
119
Cenk GRAY
1. GR nan ve mzik kavramlar insanln ilk dnemlerinden beri insanlk kltrn pek ok deiik adan beraberce ekillendiren iki kavramdr. Doay etkilemek ve onunla iletiim kurmak zere ortaya kan ezgi ve ritim tasarlama fikri mziin ilk nvesini oluturmutur. Geleneksel retimin ilevselliini iinde barndran mzik, sonraki dnemlerde doast ile iliki kurmann da balca anahtarlarndan biri olmu, dinlerin kurumsallama sreci ile dini msik yaplarnn evrimi ayn erevede devam etmitir. nan ve mzik ilikisi bu sebeplerden dolay dinbilim ekseninde, mzikoloji, sosyoloji, sosyal antropoloji ve halkbilimi gibi disiplinlerin ortak almalar yrtmesi gereken bir alandr. Bir manevi organizasyonlar corafyas olarak tanmlayabileceimiz Anadolu corafyasnn kadim kltrn, inan sistemleri ile ilgili bilgilere hkim olmadan tam olarak alglayabilmek ve yorumlayabilmek mmkn olamamaktadr. Bu sistemlerin temelinde yer alan ve iinde gl simgesellik barndran btni2 anlay kendini ifade edebilmek iin mziin ifade gcne ihtiya duymaktadr. Bundan dolay dine ve inanca dair simge ve mesajlar, mzikal yaplar zerine sinmiken ayn paralelde inan sistemleri de corafyaya has bir mzik kltrnn oluumundaki en nemli faktrlerden biri olmutur. Mzie ve inanca dair simgelerin toplumsal bellein oluumundaki etkisi gz nne alnnca; bu karlkl etkileimin anlalabilmesinin, gnmz kltr zerine fikir yrtmek iin nemi daha da iyi anlalabilecektir. 2. DEVR KAVRAMINA GR 2.1 Balang ve Son-Son ve Balang: Zamann Dngsellii Devir kavram esasnda her eyin dngye dayand, gezegenlerin, molekllerin ve yaamn her unsurunun bir dngsellik sergiledii hatta bir eksen etrafnda dnd evreni alglamak iin de ok nemli bir ipucudur. Devir ve din kuram ise zamann dngsellii olgusu etrafnda kesimektedir. Zamann dngsellii olgusu, ilkel dinlerden tek tanrl inan sistemlerine kadar pek ok dini simgenin perde arkasndaki anlam olarak grlebilir. Eliade bu olgunun ilkel dinlerdeki eklini aadaki gibi aklamtr: lkeller de, zamana devresel bir yneli atfederek onun geri evrilemezliini ilga ederler. Her ey, her an kendi balangcnda batan balar. Gemi gelecein bir n-biimleniinden ibarettir. Hibir olay geri evrilemez deildir, hibir dnm nihai deildir. Bir anlamda dnyada yeni hibir eyin olmadn sylemek mmkndr, zira her ey ayn ilk prototipin tekrarndan ibarettir; bu tekrar, arketipik jestin ilk gsterildii mitsel an gncelletirerek dnyay srekli balanglarn ayn gndoumu annda tutar. Zamann ilevi btn yapt eylerin ortaya k ve varoluunu mmkn klmaktr. Onlarn var olular zerinde hibir nihai etkisi yoktur, nk kendisi de srekli yeniden domaktadr. (Eliade, 1994:92).
2 te olan, i alemle, srla ilgili.
120
Dolaysyla dini trenlerin sembolik anlamlarnda; bir arketip (ilk rnek) modelin tekrar edilmesi yani o arketipin ilk kez gsterildii mitsel ann yeniden canlandrlmas olgusu yanstlmaktadr. Arketip, dnyann mitsel balang an ise insan kendini yenileyebilmek, yeniden doabilmek ya da yaratl ann tekrar yaayabilmek iin bu arketip modeli tekrar etmeye alr Bu eylem, ayn zamanda insan iin sonsuzlua giden igdsel bir yolun rotasn da izmektedir. Bu igdsel yolda insan, evrende gizli olduuna inand Tanrya ait bilgiye ve dolaysyla bilgelie ulaabildii oranda mesafe alabilmektedir. Bu bilgiyi tanmlayan irfan kavram ve e anlamls gnosis terimi, gnostik olarak tanmlanan inan sistemlerinin de temelini oluturmutur. Bu anlamda gnostizm kavram pek ok inan sisteminin felsefi temelini aklayabilmektedir. Sz konusu bilgiye ulama iki deiik yoldan ortaya kabilmektedir. Eliadeye gre (2003: I. Cilt 340) bu yollardan birincisi kapal cemiyet rgtlenmesidir. Hiyerarik bir zellik tayan bu rgtlenme tipinde aydnlanmaya, bilgiye ulaan gizli retinin ritelik erevede bu bilgiyi talep eden insanlara sunulmasyla ulalmaya allmaktadr. kincisi ise vahiye dayanan ve mritlerin vahiy araclyla aktarlan dnceleri bir reticinin, yol gstericinin yorumlarna dayal olarak rendii yoldur. Tm inan sistemlerinin Tanr ve onun bilgelii ile ilikisi bu iki yolun biri araclyla olumaktadr3. Bu iliki ise vahdet4 kavramn yani varln tek oluunu rehber alarak ilerlemektedir. 2.2 Tanr ve insan ilikisi: okluktan birlie, birlikten oklua Vahdet kavram ruhun lmsz5 dolaysyla tanrsal olmas grne dayanarak Tanr ile insan arasndaki ilikinin mahiyetini tanmlayabilmektedir. Bu kavrama gre evrendeki her nesne Tanrnn sonsuz bilgisinden olumaktadr, yani her nesnenin esas birdir ve bu birlik Tanrnn birliidir. nsann iindeki lmsz, tanrsal paray kefedebilmesinin srr ise Tanrnn bilgisine ve bilgeliine eriebilmesinde yatmaktadr. Vahdet kavramna gre her insan Tanrdan bir z bulundurmakta ve olgunlaarak, bu zn bilincine vararak Tanrya yaklama imkn tamaktadr. Dolaysyla insann iinde insan tabiatnn yannda Tanrnn bilgisinden pay aldka gelien bir Tanrsal tabiat da mevcuttur. Dorudan Tanr kelmna ulat dnlen peygamberler, bu zellikleriyle Tanrnn bilgisine en yakn konumda olan insanlar olarak grlmlerdir. Tarihte vahdet kavramnn temel alan en nemli tartmalardan biri Hristiyan kiliseleri arasnda nemli ayrmlar gndeme getiren, Hz. snn tanrsal ve insani tabiatlar hakkndaki tartmalardr. Roma Kilisesinin de desteiyle skenderiye Kilisesi Patrii Kurilosun (M.S.
3 zbudun Helenistik dnya iin benzer iliki tipi tanmlamtr. Bunlar sistemlemi aracya gerek duymayan bir sofuluk, sistemlemi ancak aracya gerek duyan gizem inanlar (mysteria) ve selamete bilgi araclyla erimeye alan gnosistir (2004: 141-142). 4 Yalnzlk, teklik, birlik 5 Heredota gre (kmen, Erhat, 1983: 2.kitap-129) ruhun lmsz olduunu ilk syleyen Eski Msrllardr. Bu inan lmsz ruhun baka bir bedende tekrar ekil almas inanc ile de paralellik iermektedir.
121
Cenk GRAY
V.yy) ne srd gr, Hz. snn tanrsal olarak tek doaya sahip olduu gr idi. 431 ylndaki I. Efes Konslnde kabul edilen bu gr, znik Konslnde (M.S. 325) Kilisenin resmi ncillerinden biri olarak kabul edilen Yuhanna incilinde de aadaki gibi yer almtr:6 Ve kelm beden olup, inayet ve hakikatle dolu olarak aramzda sakin oldu, biz de onun izzetini, Babann biricik olunun izzeti olarak grdk (Yuhanna ncili 1/4) Din adam Eftihisin (M.S. V.yy) de savunduu bu gr gnmze dek Monofizitlik ad altnda, Suriyedeki Yakubi mezhebi, Msr ve Etiyopyadaki Kpti Kilisesi ve Ermeni Gregoryenlik araclyla aktarlmtr (Toku, 2007:34). 451 ylnda toplanan Kadky konsl ise iki tabiat kabul etmi ancak bu iki tabiatn deimeyip, tek bir kiide birletii kararn almtr (Toku, 2007: 34). Oysa ki kart grteki stanbul Patrii Nestoryus (M.S. V.yy), Hz. sann ulu bilgi dolaysyla Tanr ile arasndaki ilikiyi Antakya kilisesinin grleri dorultusunda ifade ediyordu Bu gre gre sann tanrsal ve insani nitelikleri ayr doalar tamaktayd. M.S. V. Yzyl din adam Theodoret bu dncenin temelini aadaki grleri ile atan kiilerden biriydi (elik, 1996: 148): Kelm olan Tanr birdir. sa-Mesih kelm deildir. Mesih nceleri bir vcudun tad btn ehevi arzulara sahipti. Daha sonra yava yava nefsinin tad bu ehvetlerden arnmtr. Ancak Tanrdan yaptklarndan dolay gnahlarndan arnm insan unvan almtr. Tam ve saf bir insan olarak Baba ve Ruhl Kuds adna vaftiz olmutur. Bu vaftiz annda Ruhl Kudsn nimetini almaya yetkili klnmtr. Ona klnan secde ise kendisine deil iindeki Kelmadr. saMesih dirildikten sonra ise tertemiz ve kmil idi. Bu szlerde esas nem atfedilen konu sann ulat Tanr kelmdr ve sa ancak bu kelma ulaarak kmillie eriebilmektedir. Dolaysyla bilgiye ulamadan nceki, ulatktan sonraki ve Peygamberlik grevini teslim ettikten sonraki halleri dolaysyla iki ayr tabiata sahiptir. nsan olan tabiat kelm araclyla Tanrya yaklam, lmsz ruhu kmil bir kiinin ruhu olarak Tanrya ulamtr. Ama Tanr Tanrdr, insan da insandr (Toku, 2007: 35). Bylelikle Yakubiler ve Nesturiler tek ve iki doann temsilcisi olurken, bunlarn ve yaknlarnda yer alan cemaatlerin dndaki Hristiyanlk Sistemleri Kadky Konslnn tek bir kiide birleen iki tabiat grn kabul etmitir. Anadoluda bu dnemden sonra yaanan inan sistemleri iinde varln srdren gr arlkl olarak Nestoriusn ve onu takip eden Nesturilik mezhebinin gr olmu, insann Tanrnn bilgeliinden deiik oranlarda edinebilecei ve bu ekilde deiik oranlarda Tanrsal bir doa edinebilecei fikri tm inan sistemlerinde rastlanan bir kabul olagelmitir. Dolaysyla bilgi araclyla ulalacak bu kmil yapya erimek insan iin Tanrya ulamann onunla bir olmann anahtar olarak grlmtr.
6 elik, 1996:142 1. Konsil 325 znik konsilidir. 431 Efes konsili 3. Konsildir. I. konsil ncesinde skenderiyeli Arius Teslisin ilk iki unsurunun (baba ve oul) ayr olduunu savunur. Zaten Konsil de bu karmaann zmlenmesi iin toplanmtr. Ancak sorun 431 Efes Konsilinde zmlenmitir. skenderiyeli Kyrillos Konsile sada iki tabiatn bir olduu grn kabul ettirmitir (Peker, 2010).
122
Hz. Muhammede ait, Kurann inmesinin tamamlandn bildiren aadaki hadis, bilgelie dayal bu dngselliin slam dnemine kadar nasl ulatn ifade etmektedir: Bugn zaman ilk balad anki haline dnd.7 Bu hadis araclyla, zamann dngsnn zerinden peygamberlik grevinin tamamland (Demirli, 2009: 30), vahyin sonland, bu haliyle kemale ulamann gerekletii8 gibi bilgilerin yannda; vahiy ile gelen bilginin Tanrnn ezeli ve ebedi varlna srekli bir dn de iaret ettii aktarlmaktadr. Zira dairesel varlk anlaynda son balangca dner ve onunla bir olur (Eliade, 1994: 85). . Bu ynden baknca devir olgusu her eyin balangtaki kutsal bir ana dnn simgelerken ayn zamanda tm varlklarn tanrsal varlkla bir olma dngsne da iaret ermektedir. Anadoludaki kadim inan sisteminin, bu inan sistemini yanstan dngsel danslarn ve bu danslara elik eden mziklerin ortak temelini da bu kavram etrafnda aramak bu corafyann dini mzik kltr ile daha kolay bir balant kurulabilmesini salayacaktr. 3. DEVR KAVRAMININ KKLER 3.1 Gnostizm: Sakl bilginin peinde Bilgi, insan uygarlnn temellerini oluturan en nemli kavramlardan biridir. Tarihin her dneminde bilgiye sahip kii, dier insanlarn nezdinde farkl bir zellik kazanmtr. Bilginin ve bilgeliin snrlar arttka bu nemin seviyesi de artmaktadr. Snrsz bilgiye sahip olmann ise tanrsal varlklara zg olduu dnlmtr. nsanlar en eski dnemlerden beri Tanr kavramn sonsuz bilgiye ulamakla edeer grm ve Tanry sonsuz ve ulu bir bilgeliin sahibi bir varlk olarak alglamtr9. lmsz ve ulu bilgiye sahip olan Tanrnn yannda insanlar lmldr ve snrl bilgiye sahiptir. nsanlar arasndaki zellik gsteren bazlar Tanrnn bilgisinin bir ksmna nfuz edebilir ve nfuz ettii miktarda Tanrnn konumuna yaklam olur. Luvi(M.. II. Binyln ikinci yars) dininin temel zelliklerinden biri tanrlarla temas kuran her eyin saf ve kutsal olmas gerekliliidir (Melchert, 2010: 228). Dolaysyla insanlarn tanrlarla temas kurabilmesi iin bu kutsalla sebebiyet veren bilgiye nfuz etmeleri gerekmektedir. Doa, Tanrya has bu bilgelii simgeleyen bir unsurdur dolaysyla doa ile iliki kurma Tanr ile kurulan ilikiye edeerdir. Doa ile bylesi bir ilikinin mzik unsurlar zerinden kurulmas pek ok kadim inan sisteminde gze arpmaktadr. Akkad dneminde (M.. II. binyl ncesi) Ea adn alan Smerlerin (M.. VI.-II. binyllar) tatl su, bilgelik ve mzik (Galpin, 1955: 27) tanrs Enki bu olgunun en eski rneklerinden biridir. Enkinin grevi mzik yaplar da dhil olmak zere doa olaylarn dzenlemektir (Gray, 2011). Hattiler ve Hititlerde (M.. I. binyl ncesi) de dini yinlere mziin elik etmesi yaygn bir gelenektir (De Martino, 2005: 85). Anadolunun en eski ve yaygn tanrlarndan biri olan Ana Tanra Kibele de gcn doadaki bilgi ile kurduu ilikiden almakta ve bu
7 (Fergani, Mntehel-medarik, 165) (Demirli, 2009: 30) 8 Resulm, Biz seni lemlere rahmet olarak gnderdik(Enbiya, 107) 9 phesiz Allah, her eyi bilendir, her eyden haberdardr (Lokman Suresi, 34).
123
Cenk GRAY
ilikiyi mzik unsurlar ile pekitirmektedir. Frig dnemine (M.. XII.-VII. yy.) ait bir Kibele heykelinin yannda bulunan iki mzisyen bu durumu belgelemektedir (Alp, 1999: 37). Antik Yunan (M.. VIII.-I. yy) dneminin Anadolu kkenli bereket, arap10 ve babozumu tanrs Dionysos trenlerinin mzik ve dans arlkl yaps da bu tanrnn kiiliinde doann lp sonradan yeniden domas olgusunu temel alarak kurgulanmtr11. lerleyen dnemlerde bu roln antik yunanllarn bilgelik Tanrs olan Apollon tarafndan da stlenildii grlr. Apollon da doa ile algs lir aracl ile iliki kurmaktadr. Bylelikle Eski Yunan dnr Platonun (M.. V.yy) grsel zeknn unsurlar olarak tanmlam olduu alg ve bilgi, lir algs ve Apollon araclyla doadan insana yanstlmaktadr. Tm bu antik inan sistemlerinde mzik, insann Tanr ile kutsal bildii doa zerinden iliki kurmasna yardmc olmaktadr. Bilgelik kavramnn, Antik Yunan kltr iinde deiik felsefi grler dorultusunda kuramlatn grebiliriz. Daha nce de dikkat ekilen gnostizm kavram bu kuramlarn temelinde yatmaktadr. Kavramn ismi Eski Yunan dilinde bilmek anlamna gelen gignoskein fiilinden gelmektedir. Gnostizm Eski Msr, Antik Yunan ve Eski Mezopotamya inan sistemleri dhil olmak zere Anadolu ve evre corafyalarn inan kltrn etkilemi olan ve ebedi kurtulu iin btn bilgileri temel alan bir anlay temsil etmektedir12. zbuduna gre bu dnce sisteminin temelinde her eyin kkenini oluturan, yetkin, sonsuz, grnmez, kavranmaz bir aeon ya da n-Baba bulunmaktadr: Bu n-Baba kendi imgesini bir aynada temaa ettii bir yalnzlk iinde yaar. Dncesi yani Sessizlik onunla birlikte vardr...(2004: 143-144) Gnostik inana gre bu n-Baba ebedi dnyasndan kopartlmtr ancak eninde sonunda oraya geri dnmeye yazgldr. Ebedi dnyaya geri dn yolu ise Gnosisten gemektedir. Bu anlamda tm Gnostik inan sistemlerinin ortak yn yukardaki dnyann gizlerini aklayan ve yalnzca seilmilere selamete erime olana salayan, kimi ayrcalkl bireylere gizemli biimde vahyedilmi bilgi ya da Gnosisin koruyucusu olduklar savdr (zbudun, 2004: 143). Gnostizm anlay Platoncu, Pythagorasc ve Orfist dncelere dayanarak varolmutur. Platoncu grn olduu kadar ve Platonun grlerini Roma Dneminden tekrar canlandran Plotinus (M.S. 205-270) tarafndan son ekli verilen Yeni Platoncu dncelerin de zn tekil eden, tm evrenin Tanrdan kp, yaylarak maddeletii (Toku, 2007: 23; Sever, 2006: 22) gr Gnostizmin de temelini oluturmutur. Pythagorasn d10 Luvi kaytlarnda da (M.. II. Binyln 2. yars) da gze arpan (Melchert, 2010:231) arabn kutsall sonraki dnem Anadolu inanlarna da sirayet etmi, somut (apolyo, 2006: 301) veya simgesel olarak pek ok ritelik yap iinde grlmtr. 11 Heredotun naklettiine gre Dionysos trenlerinde tren alay, bereketi ve doann yeniden domasn simgeleyen Phallos figrn ky ky dolatrr. Alayn nnde bir flt yrr, kadnlar Dionysosa adanm dinsel havalar arararak onun peinden yrrler (kmen, Erhat, 1983: 2.kitap, 106-107). 12 Gnostizmin kkenleri aratrmaclar tarafndan Yahudi tarikatlarna, Helenlemi Yahudilie (zellikle Msr Yahudilii), Suriye ve rana dayandrlmaktadr (zbudun, 2004: 143). Gnostik sistemler Hermetizm ile de balantlar iermektedir-Eer Tanry bilmek istersen Tanrnn olduu gibi olman gerekir- (Kl, 2010: 74) ancak Hermetizmin maddi dnyaya bak Gnostizme gre daha olumludur (zbudun, 2004: 147).
124
ncelerinin de ana dayanak noktas olan Trakya kkenli Orfizm inanc ise benzer gr ruhun Tanrsal bir doaya sahip olmas fikriyle ilemitir. Gnostizme gre insan tamamlanmam bir varlktr, ancak insann Tanrsal bilgiyi ya da gerei kavrayarak tekml etmesi yani tanrsallktan pay almas mmkndr. Tekml etmek, dnyevi varoluun olumsuzluundan kurtularak irfana-Gnosise ve dolaysyla Tanrya ulama ansn seilmi bireylere vermektedir. Bu bireylerin ayn zamanda bu kutsal bilginin koruyucusu olduu da dnlr. Bu durum kaynaa dn isteini de temsil etmektedir zira Tanrdan gelen insan, bilgelie ulaarak yine ona dnmektedir. Dolaysyla Gnostik felsefenin OrfizmPlatonizm-Pyhtagoryenizm grlerinin ruhsal arnma, zihinsel ykseli, bilgiye ulama, bu yolla Tanrya benzeme ve onun bilgisi yoluyla esenlie ulama yolunu takip ettii sylenebilir (Toku, 2007: 27). Eliade (2003: I. Cilt 340), Btnlik ile Kutsal kitaplarn tanrsallklar dolaysyla edindikleri saygnln Hristiyanln ortaya kmas ile birbirlerini tamamladn ve vahiy ilmi ile bu vahiylerin uzman okuyucular tarafndan tekrardan kefedilmesi ile oluan bilgi aknn tekrardan bir Btn ilim ya da Gnosis oluturduunu ifade eder. O zaman Gnostik felsefenin bir dng halinde her inan sisteminin bnyesinde ak veya gizli olarak bugne kadar geldii sylenebilir13. 3.2 Platoncu gr Devir kavramn ortaya koyan Gnostik dncelerin temellerinin bir ksmn M.. V.yyda yaam Antik Yunan filozofu Platona atfetmek mmkndr. Platonun baz grlerini aadaki gibi aktarlabilir (Eliade, 2003: I. Cilt 219-220): Platona gre ezeli bir suun cezas olarak, ruh mezara hapsedilir gibi bedene hapsedilmitir. Dolaysyla bedenlenmi varolu daha ok bir lme benzer ve lm de gerek hayatn balangcn oluturur. Ama bu gerek hayat kendiliinden elde edilmez; ruh gnahlarna veya sevaplarna gre yarglanr ve belli bir sre sonra tekrar bedenlenir.Nihai kurtulua kadar ruh gne mahkm edilen ruhun yok edilemezlii sz konusudur. Platonun fikirlerini benimseyen dnr Empedoklese (M.. V.yy) gre de ruh kutsal olann uzanda, yabanc bir tensel giysi iinde bedene tutsak olmutur14 (Eliade, 2003: I. Cilt 220). Empedokles insan ve doa arasndaki ilikiyi ve mziin bu ilikiyi etkileme nedenini zetleyen kadim drt unsur nazariyesinin de nemli aktarclarndan biridir (Kingsley, 2002: 23-59). Bu nazariyeye gre deiik oranlarda birleerek evreni oluturan drt unsur olan toprak, su, ate ve havadan oluan yaplar gelip geici iken bu kaynaklarn kendileri lmszdr O zaman drt unsurun Tanrsal zellikler tadn sylemek mmkndr.
13 Bu durum Kurn- Kermin iindeki Batni ifrelere deiik hadisleri aracl ile sklkla gndermeler yapan Hz. Muhammed tarafndan da yanstlmaktadr (Corbin, 2009: 35): Kurann zahiri ve batn vardr, batnn da yedinci batna kadar da batn vardr.Ayn durum dorudan Kurn- Kermden de rneklenebilir: Snrm tan aarnn rabbine(Felak Suresi, 1). Dolaysyla, Kurn- Kermin zahiri anlam herkese hitap ederken, te, Batni anlamlar ise aamal olarak sekinlere, evliyaya ve enbiyaya hitap eden Batni anlamlar mevcuttur (Corbin, 2009: 32-33). 14 randaki Ehl-i Hak geleneine gre de melekler tarafndan icra edilen mzik ile kandrlan ruh vcudun iine hapsedilmitir (Soltani, 2010).
125
Cenk GRAY
Platona gre bu drt unsuru yourarak ondan evreni oluturan ve onun dzenini salayan formller ile oranlar, insan ve ruhunu da ekillendirmektedir. Mzikal uyum ya da harmonya insanlara bu oranlar, dolaysyla doann dzenini anlatan bir hediyedir ve Tanrnn bilgisini ve gzelliini yanstan en nemli kaynaklardan biridir (Gray, 2011). 3.3 Pythagoras, Kroton Okulu ve Orfizm Pythagoras (M.. VI.yy) hem inan ve felsefe sistemine hem matematik, geometri gibi ilimlere hem de mzik kuramna yapt katklar dolaysyla Antik dnemin en nemli dnrleri arasndadr. Pythagoras ve takipileri de Orfizmi temel alan gizli bir din retisi de tamaktayd. Orfizmin temelinde ruhu bilgi araclyla temizlemek de vardr. Orpheus isimli, Apollonun olu olduu da dnlen Trakyal bir byc tarafndan temellerini atlm olduu dnlen (Lippman, 1964) Orfizm, Dionysos ve Apollona dair simgelerden etkilenmitir. Zira Orpheus simgesinde baskn ekilde yer alan lm ve tekrar doum paradigmas15 Dionysos ve Apollonun doa ve doast ile iliki kurma yoluna ok benzemektedir. Yine Orfizmdeki ruhun arnmas ya da temizlenmesi kavram da Apollon inan sistemine dayanmaktadr. Bilgeliin simgesi olan lir, Orpheus kiiliinin de nemli simgelerinden biridir. Atinal air Pindarosa (M.. 552-443) gre Orpheus melodili arklarn babas ve bir forminks16 algcs idi. Aiskhylos (M..525-456) ise ondan byleriyle btn doay byleyen adam olarak sz etmektedir. Dolaysyla Orfizm sistemi iinde Dionysosun ilhi ve insani olan arasnda birliktelik kurmak iin doann gcn kullanmas, Apollonun ruhun arnmas (Eliade, 2003: I. Cilt 218) teknii ile birletirilerek ruhun lmszlne, dolaysyla tanrsallna ulalmas hedeflenmitir. Orpheus bu ynleriyle, bilgi ile ruh aydnlanmas grnn yani ruhun bilgiye ulaarak lmszl edinebilmesi anlaynn da kurucusu olarak grlebilir. Pythagoras kendi kurduu Kroton adl felsefe okulunda bu retiyi rencilerine aktarmaktayd. Dncelerinin temelinde insann kinatn kk bir rnei olduu ve kinat zerinde alarak ruhunu terbiye etmesinin mmkn olduu yatmaktadr. Mzik hem evrendeki dzenin hem de insan ve evren arasndaki ilikinin yansmasdr (etinkaya, 2001: 41). Pythagoras bu kurtarc bilgiyi rencilerine bir dizi mzik ve dans kural ile aktarmaktadr. Bu bilgiler, Pythagoras retisinden youn olarak etkilenen Antik Yunan mzik felsefesi ve kuram ile eitim sisteminin temelleri konusunda bizi aydnlatmaktadr17. Zira Antik Yunanda mzik, ahlakl insan olmann yolu, dolaysyla eitimin nemli unsurlarndan biri olarak grlmektedir (Gray, 2011). Orfizm inancnn tapnm yapsnda mziin yannda szn de devreye girmesi, dans ile beraber bir duygu patlamasna tercman olan mzii, melodi ve sze dair kurallar ieren bir bilim haline getirmitir. Bu durum pagan dneminin zellikle
15 Tanr insanda lr, insanda dirilir. (Tanrba, 2010: 29) 16 Antik Yunan dnemine ait bir lir tr. 17 Hermetik grn de mzikle ilikisi ayn paralelde kozmik srecin, Tanrnn mzii olduu dncesiyle ilerlemektedir (etinkaya, 2001: 35).
126
Dionysos tapnmna ait vecd, coku hatta iddet ieren uygulamalarndan daha dingin bir tapnm sistemine geii simgelerken ayn zamanda mziin iinde inanca dair gizli ifreler18 ieren bir bilim dal olarak zellik kazanmasn da anlamlandrmaktadr19. 3.4 Gnostizm ve Birlik Tanrsal bilgi arayndaki tm dini yaplanmalar ortak baz temelleri tarih iinde aktarmaktadr. Gnostik anlay tm bu ortak temelleri kapsamaktadr. Dolaysyla Gnostizm her din yaps iin somut olarak nerilen yolun dnda, btn olarak nerildii dnlen baka bir yolu da mjdelemektedir. Btnlik kavramn karlayan dier bir terim olan ezoterizm ise, Eski Yunan dilinde iteki, sakl anlamn tayan esoteros kelimesinden gelmektedir. Ezoterizm, inan sisteminin mensuplarn hedefleyen ekol ve doktrinleri anlatr (Iannone, 2001). Bu ynyle tm toplumu hedefleyen eksoterik retilerden ayrlr. Bu manada ezoterizm bilinmeyen, gizemli retilerin genel addr ve Eski Msr inan sistemleri, Pythagoras, Orfizm ve Platon retileri bu yap iinde yer almaktadr. slam tarihine kadar ulaan bu anlay, eriatn ne srd yolu bire bir takip eden tarikatlar, bu yolda hikmet20 arayndan destek alan tarikatlardan ayrmaktadr. Ezoterik ya da btn retilerin gnmze kadarki yolculuu mzik kullanm asndan incelendii zaman bylesi yaplarn eksoterik retilerden ayrmn ak olarak grmek mmkn olabilmektedir. Pythagoras sonras mziin bir ilim dal olarak ortaya konmas, bu kavramn dans ile birlikte vecde ulatrc ilevini snrlarken, tapnm trenlerinde daha belirli ve kutsal simgelemekle yetinen ilevini n plana karmtr. Yani ama artk Tanrsal olanla bir olmaktan ziyade, Tanrsal olanla yzleebilmektir. nan sistemleri zaman iinde temellerini oluturan ezoterik anlaytan uzaklap, eksoterik bir anlaya yaklatka mzik ve dansn kullanm da bu anlay paralelinde biim deitirmitir. Ancak gnmze kadar ulaan inan sistemleri iinde Btn bir yrngeden beslenmeye devam eden bazlar, bu kadim bilgileri gnmze kadar hafza ile tamtr. Dolaysyla vecdi hedefleyen bir mzik ve dans kullanm pratiini srdren sosyal topluluklarn incelenmesi gemiin inanlarna dair ok deerli bilgileri gnmze dek tama gcne sahiptir. Anadolu belki de byle bir inan kurgusuna sahip topluluklarn en younlukla bulunduu corafyalardan biridir21. 4. LAH GZELLK-BZANS SANATI VE NAN LKS u ana kadarki blmlerde ifade edilen grlerin zgn bir sentezini Bizans dnemi inan sistemine klavuzluk etmi olan lahi Gzellik kavramnda bulmak mmkndr. lahi Gzellik kavramnn temelleri Anadolunun en eski Hristiyan cemaatlerinde mevcuttur. Sryanilik
18 Tapnm sisteminden yava yava uzaklaan doaya dair baz simgelerin, ilerleyen dnemlerde matematiksel ve szel balantlar araclyla mzik kuramna girdii grlmektedir ( Gray, 2010). 19 Lippman Orfizm kkenli Pythagoras dncesi ile Eski Msr inan sistemi arasnda da balant kurmutur(1964). 20 Bilgelik anlamnda kullanlmtr. Eski Yunancadaki sophia terimi de ayn anlam karlamaktadr. Ancak bu terim gnostik felsefede her eyim temeli saylan Aeonun ya da n-Babann diil yn olup, gnah ile maddi dnyay retmitir (zbudun, 2004: 144). 21 Hristiyanlk dneminde paganizm temelli gnostik akmn Urfadaki temsilcisi Sryani Kilisesinin mzik geleneinin olumasnda ok nemli bir etkisi olan III. Yzyl airi Bardaysand. (154-222). (Sever, 2006: 22-23)
127
Cenk GRAY
ve Dou Sryanilii iinde yer alan Nesturilik bu ynde nemli bir ilev stlenmiler ve bu kavrama dayanak olan btn bilgileri Bizans dnemine aktarmlardr (Toku, 2007:36-37). Dolaysyla ncelikle Bizans merkezli Dou Hristiyanlnn ve sonrasnda slam felsefesinin Antik Yunan kltrnn felsefe mirasyla bulumas Nesturi ve Sryani cemaatlerinin eviri faaliyetleri ile gereklemitir. 1453deki stanbulun fethine kadar devam eden mr boyunca Bizans mparatorluu Ortodoks Hristiyanl ve kendi kltrnn temeli olarak grd Antik Yunan felsefesini varolu sebeplerinin en nemlileri arasnda grmtr22. Bizans bu durumuyla yerini brakt slam Uygarln Antik Yunan dneminden beri gelen felsefe, bilim ve sanat anlay ile buluturmak gibi ok nemli bir ilevi de yklenmitir. Bizanstaki youn manastr kltrnn ortaya kard ie kapallk23, inan sisteminde, sanatta sembolik, soyut ve btni bir anlatm iinde barndrmtr. Hatta Robert Byronun (Gray, 2011) da ifade ettii gibi Bizans sanat, alglanan grglerin yeniden retilmesi yerine yorumlanmas ilkesini kefeden, dolaysyla soyutlama yaklamn ortaya koyan ilk sanat olmutur24. levsel bir anlam ieren Bizans sanat rnleri Tanr, mparator ve insan soyu arasndaki ilikileri belirlemenin etkin bir yolu olarak grlmektedir. Bu yzden, Bizanstaki sanat anlaynn ilevini ve evrimini din ve ibadet anlaynda bulmak olasdr. lk dnemlerindeki grkemli slubu terk edip zaman iinde daha mtevaz bir slup kazanan mimari, resim ve mzik bu sanat yaklamnn ana alanlarn oluturmaktadr. Sanat kavramnn arkasndaki temel felsefe ise Antik Yunan dneminden izler tamaktadr (Gray ve Aydn 2007: 753). Nicomachusun (M.S.I.yy) nclerinden olduu ve saylara verilen mistik anlamlar zerinden evren ve tanrlarn yorumland Yeni-pythagoraslk anlay bu balanty kuran ana akmlardan biridir. M.S. III. yy.dan itibaren Yeni-Platonculuk anlay da, Platonun ortaya koyduu mziin ve sanatn, evreni anlamaktan hareketle insann i evrenini alglamaya dair gcn kefetmi ve Dionysius Areopagite (M.S.VI.yy) gibi dnrler bu etkiyi Bizans kltrne tanmtr. Bu felsefi dncede mzik, evreni, insann i dnyasn dolaysyla tanry ve dini anlamak iin bir arac konumundadr25. Bu ynden baknca, Bizans sanatna dair malzeme22 Bizansta zellikle VI. Yzyl sonrasnda tm bu yapya ek olarak bir de Anadolu ve Akdenizin kltrel etkileri dikkat eker. zellikle de kltrel ve sanatsal adan kimliinin olumas tm bu faktrlere baldr. (Peker, 2010) 23 Ortodoks Hristiyan anlaynn yer yer dna den bir hareket olarak (Mango, 2008: 119) deerlendirilmesi gereken manastr hareketi, Mangoya gre (2008: 119) ileci ve kendini adam bir yaam sren baz Hristiyan kmelemelerinden tremi olmas mmkndr. Bu ynyle manastr hareketinin Bizanstaki mistik dini felsefeyi youn olarak etkiledii sylenebilir. 24 Mangonun (2008: 167) dnceleri incelendiinde, bu durumun Bizansa ait dnya grnn doal bir sonucu olduu gze arpmaktadr: Bizanslya gre, aslna baklrsa btn Ortaa insanlarna gre, doast son derece gerek ve allm bir anlamda mevcuttu. teki dnyada gndelik yaam srekli bir biimde etkilemekle kalmyordu; ayn zamanda dnyevi varoluun ksack bir balangcn oluturduu daha yce ve sonsuz gereklii de ieriyordu. Bizans dnya grnn her anlats, kanlmaz olarak doast ile ie balamak zorundadr. 25 Gabriel Akyz, Sryanilerin mzii kiliseye sokmalarnn sebebi olarak, szle anlatlamayan eylerin anlatlabilmesini gstermektedir (2008).
128
nin nemli bir ksmn temsil eden duvar resimleri ve ikonalar26 ile kilise ilhilerinin ortaya konma amacnn inan sahibi insanlar kutsal olanla karlatrmak olduu anlalabilir. Bu sanat retimlerinin grkemli olmak gibi bir ncelikleri yoktur27. Tam aksine kendi sadelikleri iinde kutsal olann grkemini barndrmak gibi bir anlay simgelemektedirler. Tek bir mutlak gzellik vardr, o da Tanrya aittir. Tm yaratlanlar o gzellikten pay almlardr. Sanat adeta insanlarn bu gzellikleri hissedebilmesi ve ilham alabilmesi iin onlara tutulan bir aynadr (Gray ve Aydn 2007: 751). nsanlar kendi i dnyalarnda bu ilhi leme yaklatklar oranda bu gzelliklerin farkna varabilirler. Sanat ve mzik bu balamda bu ilhi gzellii anlamada insanlara klavuzluk etmektedir. Bu sanat anlay kutsal olann grntsnn onu alglayabilecek manevi mertebedeki kiiler tarafndan aktarlmas amacn tadndan herhangi bir kiisel yaratclk dorultusundan ziyade toplum asndan btncl bir kutsallk algs erevesinde ekillenmektedir. Bu ortak kutsallk anlay iinde ortaya konup aktarlabilen rnler zaman iinde toplumun ortak estetik fikirlerini yanstan gl bir gelenei de temsil etmeye balamtr. Mzik asndan dnlnce bu durumun, kltrn karakterini tayan bir geleneksel mziin aktarmn, din araclyla salad da sylenebilir. Aktarm salayan kalplar, kutsal olann o kutsall alglayabilen kiiler tarafndan aktarlrken bozulmamasn garanti etmektedir28. 5. DEVR KURAMI lem dem, dem lem olmadadr har--ner(Gaybi Baba) Devir kuram gemiin gnostik bilgisini slam dnyasna tayan ana kavramlardan biridir. Ama daha da nemlisi devir, bu bilginin mzik ve dans ile ilikisini kurma ilevini de iinde tamaktadr. Alev29-Bektai30 airlerin devir ve Vahdet-i Vcud felsefesini iledikleri iirler de devriye adn bu kavramdan almtr. slam Tasavvufunda Vahdet-i Vcud anlayna gre
26 Ortodoks/Dou Hristiyan kiliselerini ssleyen kutsal kii ve sahneleri ieren resimlere verilen genel ad. Hz. sa, Hz. Meryem ve Azizlere ait olan bu resimler tahta zerine boya ile yaplmtr, tanabilir olanlar da mevcuttur. 27 Ayn zamanda sanatsn da ne karan bir tavr da yoktur. Keza, Bizans sanats resmini imzalamaz, nk ona gore resim Tanrnn eliyle yaplr. (Peker, 2010) 28 Ortodoks Kilise Mziinde IV. yzyldan itibaren nota yazs kullanlmtr. Neume iaretleri olarak da adlandrlan nota yaz sistemi Antik Yunan dnemindeki harf ve prozodi iaretlerini temel alan sistem zerine gelitirilmitir. XIX. yzyla kadar ayr aama geirmi olan mzik yazs geleneine Bizans kltr toplumu kutsal olanla yzletiren nemli kaynaklardan olan ilahilerin unutulmasn engellemek iin bavurmutur. Bu yzden ilk dnemlerde son derece esnek hareket eden bir hatrlatc unsur olarak aklanabilecek bu sistem, Osmanlnn son dnemlerine doru olduka ayrntl bir nota sistemine dnmtr (Wellezs, 1961: 246-312). 29 XVI. Ve XVII. Yzyldan itibaren Kzlba-Bektai kavramlar ile tanmlanan topluluklar, zellikle XIX. yzyldan itibaren Aliye mensup anlamn tayan Alevi terimiyle tanmlanmtr (Yaman, 2007: 23). 30 Onata gre (2009) kendini ah smail ve Safevilik kkenli Kzlbalk zerinde yaplandran Alevilik ile Hac Bekta- Veli klt zerinde yaplanp, Osmanl Devletinin neredeyse resmi tarikat halini alan Bektailik kavramlar u an yan yana kullanlsa da ciddi farkllklar gzetmektedir. Her iki inan sisteminin, Ahi Evran Hazretleri tarafndan Hac Bekta- Veli hazretlerinin tavsiyesiyle kurulan (XIII. yzyl) esnaf dayanma tekilat olan Ahilik ile ilikisi de dikkat ekicidir.
129
Cenk GRAY
Tanr mutlak bir varlktr ve tm yaratklar Onun ad ve zelliklerinin tercmanlardr31. Su boulmak iin, ate yanmak iin varken, Mutlak varln isel zellii bilinir olmak, grnr olmak iin mevcuttur. Bu durumu Hz. Muhammedin aadaki hadisi aklamaktadr: Ben bir gizli hazineydim, iimdeki arzu bilinir olmakt, bu yzden-onlar tarafndan bilinir olmak iin-insanlar yarattm32 Burada Tanrnn bilinir olmas esasnda insann yani lmsz ruhun bilinir olmas anlamna gelmektedir. nsan kendisini tandka, bildike, Tanry da bilinir klar, ona yaklar. Zira insan Tanrnn isel cevherini de iinde tar ve bu cevheri dar yanstr. nsan dnyaya gelmeden baba ve annesindeki paracklar halindedir, bu paracklar baba ve anne deiik unsurlardan elde etmektedir. Dolaysyla anne ve babann bnyesine gelmeden nce insan, evrendeki drt ana unsurdan olumu olan deiik maddelerde dalm halde bulunur. Bu yzden insana evrenin esas anlamna da gelen zbde-i lem ad da verilmektedir. Tanrdan mutlak varln zelliklerinin evrendeki tm mahlkat olarak damtlmaya balad andan balayp, bu zelliklerin kendilerini insan olarak ilevlendirdikleri ana kadar geen zaman slamdaki devir kuram ile anlatlr (Uman, 2005: 446). Bu zaman dilimi, drt unsurdan mutlak varla ve mutlak varlktan drt unsura srekli bir dnm ifade ettiinden daire sembol ile anlatlr (Uluda, 1988: 31). Tekke edebiyat airlerine gre de insann mutlak varlktan yaratlp, zne dnene kadar geen srece devriye denmektedir. Bu kuram hem Bakara suresinin 156. ayetinde hem de Hz Muhammedin aadaki hadisinde aka grmek mmkndr: Allahtan geldik Allaha gideceiz (Bakara: 2/156) Her ey en sonunda aslna dner(Uman, 2005: 447) Yukardaki ifadelerden slamn vahiy ve hadis iinde koruduu btn bilgileri grmek mmkndr. slam filozoflar da genel olarak yazl metinlerin yorumuyla karlacak kurallarn geerliliini yazl metnin kendisine yakn bir gte tutarak bu btn aktarm srecine destek vermilerdir. Zira dini metinlerle gelen bilgi ve hikmet insanolunu dorudan sadece Allaha ve gayba gtrmez, yaratlm insanla ve doaya da gtrr. Bu btnln anlalma yolu da aklla elde edilmi bilgiden ve bu bilgiye dayal yorumdan geer. Bu yzden Kuran ayetleri akldan srekli bahseder, onu referans gsterir ve kararlarna bavurur. Bu durum hem btn olan kefetmek iin insana bir yol nerirken hem de doay anlamaya ve alglamaya ynelik bir duruu da gstermektedir33. Seyraniye34 ait bir nefes adeta bu anlay zetlemektedir:
31 Dhariyat, 56(Uman, 2005: 446) 32 Hadis-i Kutsi olarak da bilinen bylesi Hadislerde szler Hz.Muhammede mana ise Allaha aittir (Akdoan, 2010). 33 Jadaane, 2008: 408-409; Ahmed Avni Konuk bilimsel dncenin slam ile uyumunu ayn mantk iinde ne srmektedir (Barkn, 2009:260). 34 1807-1866 yllar arasnda yaamtr. Trakyada ayn szler Pir Sultan Abdala atfedilirken, Glpnarlya gre de Yeksaniya aittir (Yaltrk, 2002: 125).
130
Kuran yazlrken ar- rahmanda Kudret ktibinin elindeydim Kandil aslrken Tur-i Sinada Blbl idim konca dalindeydim Muhammed Alinin sr kelmnda Nihan sylenirken dilindeydim Mevlm balktan yaratt demi Ben ol vakit onun belindeydim Niyazi-i Msri (1617-1693), Risale-i Devriye adl eserinde (Uman, 2005: 448), Tanry bir ember ile ifade etmitir. emberi ikiye blen izgide varln kendi zne, yani mutlaka yolculuu balar. Bu mutlak ze ulama ve onunla bir olma insann iki tabiat arasndaki, yani insani ve tanrsal olan arasndaki geii de simgelemektedir. Kkleri Eski Mezopotamyaya dek uzanan Anadoludaki kadim mzik kuram anlatsnn da emberlere dayal olduu ve anlatnn tamamna devirler anlamna gelen edvar denildii hatrlanrsa mzik algsnn doay ve Tanry alglamada ne kadar nemli bir noktada durduu daha rahat anlalabilir (Gray, 2010). Anadoluda inanca dair dans ve mzik rnekleri ite bylesi bir kutsal devir mekanizmasn insanla ibadette buluturmak ilevini zerlerinde tamaktadr. Bu devir, Tanrnn kelmndan gelen doaya dair bilginin, Tanrnn gzelliinden meydana gelmi insan tarafndan kefedildii, bu kefe dayal olarak insann aama aama Tanrya yaknlaacak bir olgunlua ulamaya gayret ettii ve hi bitmeyecek bu yolculuun duraklarnda lmsz ruhu ile Tanrya kavutuu bir dngy anlatmaktadr. slam uygarlnn dini mzik ve dans kltrn en betimleyici yaplar arasnda saylabilecek semh ve sem kavramlar adeta bu sonsuz dngnn gnmze dek ulam izleridir. 6. EDVARDAN DEVRANA: ANADOLU VE TRK MZK KLTRLER AISIN DAN SEM VE SEMH KAVRAMLARINA BR BAKI slam Tasavvufu zerine yaplanan Anadoluya has bir tasavvuf anlaynn olumasn ve bunun zerinde ekillenen inanca dair yaplar analiz edebilmek iin, hem Trklerin slamiyet ncesi inan geleneklerini hem de Anadoludaki slam ncesi uygulamalar incelemek gerekmektedir (Gray, 2009: 1). Yusuf Ziya Yrkan (2006: 67) bu ikili etkiye dikkat ekerken yle demektedir: Ouzlarn Anadoluda mevkilenmesinden ve Mslmanln bu mntkaya hkim olmasndan evvel, bu lkedeki din trlerin bunlar zerinde asla tesiri olmadn kabul edenlerden deiliz. Yamur Say (2006:150) da olaya Trk Kltr asndan u ekilde yaklamaktadr: Trkler Anadoluya gelilerinde atlarnn srtnda ve heybelerinde sadece maddi yaama ait rnleri deil ayn zamanda yaam biimlerini, geleneksel kltrlerini, iine girdikleri veya etkilendikleri inan yaplanmalarn da getirdiler. Bu oluum ierisinde sosyal yaant; Gk Tanr inanc temel-
131
Cenk GRAY
li, amanist, Budist, Maniheist, Taoist, Hinduist, brani, Hristiyan inan ve yaam rneklerinin oluturduu senkretik35 bir yap arz ediyordu. slami yaam anlaynn iine giri veya daha doru bir ifadeyle halk Mslmanl sreci ran-Horasan kaynakl yani i kaynakl oldu. Orta Asyada ulalan senkretik yap Anadoluda yeni bir senkretik yapya, yeni bir senkretik aamaya ulaacakt." Dolaysyla gnmz Anadolu inanlar ile ilgili fikir yrtmek iin hem slam, hem Trklerin slam ncesi inanlar hem de Trkler ncesinde Anadoluda yaanan inan sistemleri ile ilgili bilgi edinmek gerekmektedir. Gnmz inanlar ve mziin bu inan sistemlerindeki konumu ancak bu unsura bal olarak ortaya konabilecektir. Trklerin ve dolaysyla slamn Anadoluya hkimiyet srecine tanklk eden XI.-XIV. yzyllar aras sre ve bu srecin zellikle son iki yzyl Anadoluda otorite boluunun younlukla yaand; Bizansn yok olma srecine girdii, Seluklunun zayflad, Osmanlnn ise henz glenmedii bir sre olarak dikkate deerdir. Bu sre; Anadoluda o dnem grlen senkretik inan sistemlerinin gc asndan bir belirsizlik ve deikenlik ierirken ayn zamanda otoriteye aday yaplarn bu inan sistemleri ile ilikisini gzlemleme imkn sunmaktadr. zellikle Osmanlnn bu tr inan sistemleri ile olan ilikilerinde yrtt denge politikas; bu yaplara otoriteden de pay vermesini gerektirmi; bu topluluklar geleneklerinden gelen mcadeleci yaplarnn bylesi bir otoriter erk ile birlemesi sonucu, sonraki yzyllar etkileyecek birer kltrel g olarak gndeme gelmilerdir (Say, 2006: 14). Dolaysyla arlkl olarak senkretik bir yap iinden gelen bylesi inan sistemleri Anadoluda ve Balkanlarda slam hkimiyetinin kurulmasnda ok ciddi bir etken olmulardr. Sonradan yine Osmanl ile bu defa kontrol edilemeyen gleri yznden atacak olan bu btni kkenli din anlaylarnn temelinde Melmetlik, Vefilik, Yesevilik, Haydarilik ve Kalenderlik gibi blgeye has inan sistemleri bulunmaktadr (Say, 2006: 150). Bu yaplar gnmz Anadolusundaki inan yelpazesinin de temelini oluturmulardr. Sem kavram bu yelpazenin dini mzik ve dans zelliklerinin ana mesnedini oluturmaktadr. 5.1. slam Asndan Sem Anlay ve Anadoluya Yansmas Sem hem mzii iitmek hem de iitilen mzik anlamna gelmektedir. slamn mzik ile ilikisi her dnem tartmal bir kavram olarak deiik yndeki dnceleri evresinde toplamtr. Baz dnr ve aratrmaclar ayet ve hadis bilgilerine dayanarak slamn mzie baknn olumlu ve mzii destekler ynde olduunu ne srerken, bakalar ise benzer bilgilere dayal olarak tam ters ynde fikirler de gelitirmilerdir. Bu dnceleri ieren almalardan; zellikle Anadoluyu odak alanlar iin, slam Felsefesinin ve inan sisteminin tm ynlerini ieren btncl bir bak asnn gereklilii tartmaszdr. Mziin bir inan sistemi ile ilikisini irdelerken esasnda mzik kavramnn o inan sistemine eklemlenmekte
35 Eski Yunan dilinde birletirmek anlamna gelen synkretizein kelimesinden gelen kavram farkl hatta kart ekollere ait felsefi doktrinlerin btnleik bir bak as oluturmak adna harmanlamak anlamna gelmektedir. (Iannone, 2001) Su da (2009: 14) senkretizmi, farkl inan sistemlerinin etkileime girerek karmas sonucunda yeni inan gelerinin ya da rntlerinin ortaya kmas olarak tanmlamaktadr.
132
olduunu unutmamak gerekmektedir (Shiloah, 1995: 33). Dini mzik kavram bireyin snrsz yaratcln ortaya koymak yerine kendi ve evrendeki yeri ile ilgili dini anlam sorgulamasna yol amaktadr. Dolaysyla; slam Felsefesi ve zerine yaplananslam tasavvufu anlay tartlmadan slamda mziin veya Semnn yeri ile ilgili btncl bir dnce de gelitirilebilmi olmayacaktr. VIII. yzylda temelleri olumaya balayan slam Mistizmi veya bilinen adyla Sufizm ya da tasavvuf , insann maddi varlndan kp, Allaha yaknlamasnn en gl yollarndan biri olarak mzii grmektedir (Gray, 2009: 4). Sufiler mzii tek yaradltan, ok anlamlla, eytaniden ilhiye, ge aidiyet ile yere aidiyet arasnda pek ok anlam ifade edebildiine ve deeri ile doasnn, dinleyiciyi, Allah kavrayyla doru orantl olarak ekillendirdiine inanrlar. nsan ruhu geldii ilhi leme duyduu zlemden tr, vcuttan kurtulup Allaha ulamaya alr. Bu vcuttan kurtulma ilemi, yani dnyevi hayattan ilhi evine dn Sufi kurallarnn mistik muhayyelinde dans ve tabiidir ki mzikle ekil bulur. Bu Muhyiddin el-Arabi (1164-1240) (Uluda, 2004:184), Aziz Mahmud Hdai el-Uskudari36 (15411628) gibi pek ok dnre gre Semnn birinci anlam iken bir dier anlam da sessiz, isel hatta soyut bir semdr ve yksek bir mistik seviyeye ulam sufii liderlerin ulaabildii bir mertebedir. Burada en azndan herkes tarafndan hissedilebilecek bir mzik yoktur, Sem tm varlklarn isel anlamlarn alglamak zerine kuruludur. Mzie bal olan sem ise Muhyiye(Muhyiddin) gre trldr, birincisi yani ilhi olan doadaki her eyle iliki kurarken Allah duymak ve ona seslenmek duygusu iinde tekrarlanan bir yapdr, ikinci yani ruhsal olan Allahn her yerdeki varln hissettiren kozmik bir arky duymakla ilgilidir, ncs ise mzik eliinde yaplan mistik dans ifade eder (Gray, 2009: 4). Sfiler, mistik dnceye sahip katlmclar dini cokuya ekebilmek iin ok karmak tapnm trleri gelitirmilerdir. Zikir bu tapnm trlerinin en nemlisidir ve kullanld deiik dini yaplara gre ekil deitirebilir. Kimi srekli Allah hatrlamaya yardm edici szleri tekrar ederken, kimi mzik dinlemeyi (sem) ve dans etmeyi bunlara ekler veya ayr ekilde ele alarak tapnlarn tamamlarlar. Benzer Zikir trenlerinin en eski rneklerini Antik Yunan dneminin Doadaki uyan temsil eden tanrs olan Dionysos tapn ile ilgili yinlerde grebilmekteyiz (Turcan, 2000:311). Dionysos tapn ayn Friglerdeki Ana Tanra Kibele tapn gibi davul, zil ve flemeli alglar eliinde insan ses ve hareketleri ile ulalan bir vecd halini anmsatr. Bu yinlerin doadaki uyan ve dolaysyla yaratl ann temsil etmesi; hep o ana gnderme yapan Sem anlaynn idrakinde de aratrmaclara yardmc olabilir. Mevlana Celaleddin Rumi(1207-1273) ve olu Sultan Veledden(1226-1312) sonra Mevlevilik olarak adlandrlan yap, Semya dair ritellerin en karmak ve dikkat ekici olanlarn ortaya koymutur. Kalabalk bir mzisyen ve dans topluluu araclyla ortaya konulan mistik dans, Kurndan ve Mesneviden blmlerin okunmas ve Nat- erif in37 icra edilmesi gibi ksmlarn eklenmesiyle sembolik bir ritel trenini oluturur. Mevlevilikteki sem anlaynda alglar, zellikle ney kutsal olarak alglanmaktadr. Mevlanaya gre ney evreye ak ate36 Celveti tarikatnn kurucusudur. 37 Hz. Muhammedin vasflarn bildiren, onu ven eserler.
133
Cenk GRAY
leri samaktadr. Ona gre neyden kan ses perdeleri insanla Rabbi arasnda bulunan perdeleri kaldrarak, kulun ak olduu Allah seyretmesini temin eder. Yine Mevlana mziin Tanr aklar iin ruhani bir gda olduuna dair selefleri tarafndan ileri srlen gr paylar38. Tasavvuf temelli deiik inan sistemlerindeki youn mzik kullanm, slamn mzie bak ile ilgili tartmalar da arttrmtr39. Esasnda daha nce belirtildii ve Ahmed Eminin (Uluda, 2004:33) ve Bayram Akdoann(2010: 61) ne srd gibi iki nemli fkh ekol olan Hicaz ve Irak arasnda bile slamn mzie bak ile ilgili bir uzlama sz konusu deilken40 tasavvufi sistemlerin ortaya kmasyla bu farklarn eski nemini kaybettii, fkh mezhebi mensuplaryla birlikte fkhn mzikle ilgili telakkisinin, tasavvufun tesiri ve cazibesiyle yumuad ve zamanla tasavvufun potasnda eridii grlmektedir (Shiloah, 1995:31-35). Bunun yannda akl temel alan bir anlay her alanda tleyen slamn ana kaynaklarndan yani Kurn- Kerimden ve Hadislerden mziin haram olduuna dair bir fikir karlmas mmkn gzkmemektedir. Hatta msiknin mbh olduuna delil olarak gsterilen hadisler daha net, rivayet bakmndan daha salam, slamn genel prensiplerine ve dnya grne daha uygundur (Akdoan, 2010: 68)41. Anadolu corafyasnn mzii ve dans Tanrya ulamak iin ncl bir ara olarak kullanma geleneinin slam kaynann bu alandaki zenginlii ile birlemesi dini mzik ve dans alannda olaand bir zenginlii bu corafyaya kazandrmtr. 5.2 Tasavvuf Mzii (Sem) Tasavvufta dini mzik yerine srarla sem tabiri kullanlmtr. Bunun eitli sebepleri vardr. ncelikle sem kavramnn kullanlmas sufilerin mzik anlaynn nefsan bir mesnetten ziyade ruhani bir mesnette olduunu anlatmaktadr. Zira Galata Mevlevihanesi eyhi smail Ankaraviye (XV. ve XVI. Yzyllar) gre sem ve raks ancak belli artlara haiz olanlar yapabilir: Ona gre sem ancak farz ve vaciplerden zerine den eylerin hepsini yapan, eriatn adabna riayet eden, tarikata ait grevlerini noksansz yerine getiren, dnya hevesinden kopmu, Allahtan baka her eyden gnln ayrabilmi derviler yapabilir. (Akdoan, 1996: 484-485)
38 Pek ok tarihiye gre Mevlanann semy sistemletirmesi, Irak- Acemden gelen ve sem geleneine sahip ems-i Tebrizi; ki kuvvetle muhtemel bir melameti-kalenderi derviidir (Say, 2006: 156, Su, 2009:130) ile tanmasndan sonraki vakitlere denk gelir. 39 Son dnem almalar fkh ve hadis ilimleri asndan da slamn mzie olumlu bakna dair bilgileri gn yzne karmaktadr (Akdoan, 2009:15-16). Yrd. Do. Dr. Bayram Akdoann Hccets-sema Adl Musiki Risalesi ve Ankaravi smail B. Ahmedin Musiki Anlay isimli makalesi ve bu risaleyi konu alan kitab, Mevleviliin Din Anlaynda Musiki kitab ile yine ayn yazarn bu sefer smail Ankaravinin Er-Rislett-Tenzhiyye F enil-Mevleviyye adl risalesinin evirisi ve erhine yer veren Mevlevilik ve Musiki adl eseri smail Ankaravinin grlerini rehber edinerek, mziin Mevlevi inanc ve genel slam gr asndan geerliliini ve mubahln ok ayrntl bir ekilde, tarihsel kaynaklarn youn kullanm ile aklamaktadr. XV. Yzyl dnr smail Ankaravi almalara konu olan eserlerinde Allahn aka bir ayetle haram klmad ve Reslnn de sz ve uygulamalaryla reddetmedii bir konuda haram fetvasn verenleri iinde dtkleri yanltan kurtarmaya almaktadr (Akdoan, 2009: 57-61). 40 slamn doduu ve hadis kaynaklarnn bolca bulunduu bir yer olan Hicazda mzik hakknda mspet ve msamahakr davranlmasnn, o zamann Arap rf ve detine uygun olduu, Iraktaki sert ve msamahasz grlerin ran tesiriyle ortaya kt, Ahmed Emin tarafndan ileri srlmtr. (1969, Uluda, 2004:33) 41 Uluda da (2004:35-39) bu fiki desteklemektedir.
134
Bu felsefi anlamna ek olarak sem kavram evrendeki ahengi oluturan tm doal sesleri hatta sessizlii de kapsamaktadr (Uluda, 2004: 169). 5.3 Tasavvufta Sem Kuramlar Mutasavvflar; mziin meruiyetini ve insanlarn neden mzikten zevk aldn gstermek iin eitli kuramlar ortaya atmlardr (Uluda, 2004: 237-250) . Bunlar aadaki gibi srlayabiliriz: 5.3.1 Bezm-i Elest Kuram: XII. Yzyln nemli mutasavvflarndan Ahmed er-Rfaiye (1118-1182) gre Kurn- Kermde Araf Suresinde (7/172) Ben sizin Rabbiniz deil miyim ? Onlar da Evet, Rabbimizsin (Elestu bi-Rabbikum. Kalu-bela) eklinde ifade edilen ilhi Elest hitabn iitmenin zevki kalplerde yer tuttuundan, Hz. demin yaratlmasndan ve zrriyetinin dnyaya gelmesinden sonra, bu gizli srlar zuhur eden halden dolay bir name veyahut gzel bir kelime iittike o eski ahitte iitilmi olann zevki sebebiyle kalp, uacak hale gelir. phesiz ki Elest hitabn iitmi olma srr, btn canllarn tabiatnda mevcuttur. Onun iin her cins kendi tabiatna uygun bir ekilde sem eder, ondan kendi himmeti nispetinde hisse alr. Rif eyhi Tayyar Efendinin Bektai airi Ruhinin szlerinden besteledii aadaki ilhi bu cokuyu anlatmaktadr: Vahdet badesi ile mestiz ezelden Elest kadehinden tutanlardanz Nur alr emimiz her bir gzelden Aryz bala bal katanlardanz42 Anadolu ve Trk-slam Tasavvufunda nemli bir yer tutan Mevlana retisinde bu nazariye biraz da karamsar olarak yer alr. nsanlar bu leme ruhlar leminden gelmitir. Bu nedenle devaml olarak o lemin zlemini duymaktadrlar. Mzik bu zlemi dile getirmek ihtiyacndan domutur. nk aslndan ayrlan her ey, yine aslna dnmek isteiyle szlanmaktadr. Bu anlayla, Mesnevinin balangcnda Mevlana tarafndan belirtildii gibi ney kamla dnmek ister43 (Uluda, 2004:243): Dinle neyden n hikayet etmede Ayrlklardan ikyet etmede Yine Anadolu slam Tasavvufunun nemli kaynaklarnda, Yunus Emrenin (XIII.-XIV. Yzyllar) belirttii gibi, su kaynana, dolap geldii daa dnme arzusundadr ve bunun iin ili nameler ortaya koymaktadr: Kprlye gre (2009: 289-290) Yunus da Mevlanadan aktarlan bir vahdet-i vcud anlaynn etkisi altndadr:
42 Rfai eyhi Tayyar Efendiye bestesini paylatndan dolay teekkr ederiz. 43 Daha nce Platon tarafndan iaret edilen ruhun bedende hapis olduu ve ancak Tanrya ulaarak huzura kavuabilecei metaforu da ayn ereve iinde Mevlevi felsefesinde ilenmitir.
135
Cenk GRAY
Dolap niin inilersin Derdim vardr inilerim Ben Mevlya k oldum nn iin inilerim Benim adm dertli dolap Suyum akar yalap yalap Byle emreylemi alap Derdim vardr inilerim
Beni bir dada buldular Kolum kanadm krdlar Dolaba layk grdler Derdim vardr inilerim Suyum alaktan ekerim Dnp yksee dkerim Grn ben neler ekerim Derdim vardr inilerim44
Anadoludaki mzikal ve edebi yaplara ciddi ekilde damgasn vurmu Pir Sultan Abdaln (tahmini XV.-XVI. Yzyllar) szleri de ayn anlamlar, btnden kopan para veya parasn kaybeden btnn asndan yanstmaktadr: Ey benim sar tamburam Sen niin inilersin im oyuk derdim byk Ben onun iin inilerim45 Dolaysyla bu kurama gre semya ilikin dinsel ritellerde tekrar edilen arketip, Tanrya yani ana kaynaa yaplan bir kutsal yolculuktur. Bu yolculuk her defasnda yaratl anna bir dn gerekletirmektedir. Mzik ve dans bu yolculuun tercmanlardr. Anadolu kltrnde en az Mevlevi Sem kltr kadar baskn olarak kendini hissettiren gnmz Alev ve Bektai toplumlarnn Semh kltr de ayn anlay ortaya koyar. Sem ve semhtaki dnme riteli doal olarak ilkel toplumlardaki kutsal ana dn anlay ile rtmektedir. Semdaki dng olgusunun dans ile ilikisini aklamak da konuya deiik bir boyut getirecektir: Klasik dans literatrnde, dnerek yaplan en eski danslara topa veya burga danslar denir. Dnme danslarnn balca hususiyeti, vecde dayal ekstaz danslar olmasdr. Dnme hadisesi hemen her zamanda, insanda bedeni ve ruhi bir ekstaz husule getirirDnerken duyulan vecd aslnda bir vastadr. Burada esas olan, bu vecd iinde ruhun bedeni terk etmesi, sonsuzlua ulamay denemesidirSem mersimi insann manevi seferini, daha ak tabirle Mircn temsil eder (Yndemli, 1997: 227) Burada belirtildii ve ileride tekrar bahsedilecei gibi Mirc46 hadisesi yaratana kavumay, onunla btnlemeyi anlatr ki bu durum semnn Bezm-i Elest Teorisi ile rtmektedir. Buradaki Mira hadisesi bu mantk ile yaklanca zamann balangcn ve yaratl ann da ieren bir arketip haline dnmektedir ki Anadoludaki Sem ve Semh geleneklerinin altyapsnda da bu arketip yatmaktadr:
44 Uluda, 2004:243; Bagz, 2003, 193-194 45 Uluda, 2004:244 46 Hz. Muhammedin ge ykselii. (And, 2008: 142)
136
Sem, kulun hakikate ynelip akla ycelmesi, benliini terk ederek Hakta yok oluu ve olgunlua erimi, kmil olarak tekrar kullua dnmesinin sembolik ifadesidir. (Yndemli, 1997, Gray, 2009: 8) Mevlanann szleri de bu olguyu destekler anlamdadr (Gray, 2009:8) Allaha giden saysz yollar vardr. Biz Ona sem ve msik ile ulamay tercih ediyoruz Semh treninin ritelik yapsna ilikin Melikoff tarafndan nakledilen bu rnek tartmann daha da rahat zmlenmesini salayacaktr (2006: 189-190): Mirc srasnda Peygamber, Krklar Bezmine varr ve nerede olduunu sorar. Bir ses Biz Krklarz ve Krkmz Biriz. Yantn alr. Peygamber kant ister. O zaman Hz. Ali, ki Peygamber ezeli ruh varl iinde onu tanyamamtr-, parman keser ve Krklarn hep birden elleri kanamaa balar. Ancak Peygamber, bakar ve Siz otuz dokuz kiisiniz ! der. Bunun zerine Birimiz yardm toplamaya gitti. Yantn alr. Tam o anda, kanayan bir el kendisine uzanr. Bu, parsa toplamaya giden Selmn- Farsinin elidir; ancak bir zm tanesi bulup getirebilmitir. Bu bir tek zm tanesinden, Peygamber, krk kiiye pay edilecek kadar erbet karr. Bu erbetten ien Krklar, kendilerinden geer ve dnmeye balarlar. Peygamber de katlmak zere kalktnda rids zlr, der, krk paraya blnr. Krklarn her biri bir paray beline dolar ve tekrar dnmeye balarlar. Alevlerde, zkir ya da ozan, bu gerek-st an canlandrdnda, topluluk ayaa kalkar, semha katlmak isteyenler bellerine bir kuak-ou kez barts- dolar ve dne katlrlar. yin-i Cem, bu tanrsal bezmin47, yerdeki yeniden gncelletiriliinin sunuluudur. Bunun iindir ki, ayn zamanda, bu yine Krklar Meclisi Krklar Bezmi; yapld alana ise Krklar Meydan, Krklarn topland yer adlar verilmektedir. apolyo(2006: 300) da Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi adl eserinde, Alev-Kzlba geleneinde aadaki nefes eliinde krk iftin cokulu bir ekilde semh48 dndn nakletmektedir: Krklarn yedilerin itii doludan Bir sen ie biricik bana versen El ele, el Hakka giden bir yoldur Tuttuum elden dnmem ne dersen Yine Yrkann (2006: 64) Tahtac Alevler ile ilgili aratrmasnda yansttna gre Zemherinin 18. gecesi yaplan toplant Miran temsilidir. yin bittikten sonra Derneke
47 Meclis 48 yin-i Cem ritelinin en nemli uygulamalarndan biri olan dng tabanl dini dans ve ona elik eden ezgileri anlatan semh kavram ayn zamanda Anadolu mzik kltrnn en eitli ve karmak biim ve trlerinden birini de tanmlamaktadr. Alev-Bektai kltrnn yaand deiik yrelerde, yresel mzik karakterleri ile uyumlu olacak bir ekilde deiik usul ve makam yaplar ile icra edilen semhlar ztrk, tarafndan bu ynleriyle ikiye ayrlmlardr (2005: 8-30). Dou semhlarnda sistemli usul deiiklikleri grlmekteyken, Bat blgelerine ait semhlarda ise sistemli karar sesi deiiklikleri grlmektedir.
137
Cenk GRAY
itirak edenler birbirinin Miran kutlarlar ve Miran kutlu olsun diyerek birbirlerinden uzaklarlar. Melikoff (2007: 18), Mevlevilerin yldzlarn gnein evresinde dnlerini simgeleyen semlarndan farkl olarak, Alevlerin semhnn turna kuunun uuunun yansmas olduunu sylemektedir. Turna kuu, ebedi yaamn ve ebedi dnn simgesidir. Dikkat edilirse simgeler farkl olsa sem ve semh benzer bir ekilde sonsuz bir dngye iaret etmektedir49. Yusuf Ziya Yrkann (2006: 67) hadiseye yaklam ise bu olgunun gemiteki inan sistemleri ile balantsn kurmaktadr: Cem yininin Mirc sembolize etmesi ve Cemde lmeden nce lme ve dirilme temalarnn ilenmesi, Hristiyanlk dhil pek ok inan siteminin iine szm eski bir gelenein devamdr. Hellenizm ile birlikte dou kaynakl pek ok dncenin Yunan inan ve dnce sistemine szarak eskisi ile hamur haline gelmesi, mevcut olan ok daha karmak bir hale getirmitir. Trkler Anadoluya geldikleri zaman, bu karmak din ve mitolojileri hazr bulmular ve bir dereceye kadar da onlarn etkisinde kalmlardr. Daha nce daarcklarnda bulunan ve Uygurlar aracl ile Manihaizmin eskatolojisinden ve br dnya tasavvurlarndan rendikleri ayrntlar Mirc anlaylarna katmay ve onu ssleyerek masallatrmay, sonra da en belirgin ifadesini Mircta bulan yeni bir Tanr anlay gelitirmeyi bu yolla gerekletirmilerdir. 5.3.2 lahi gzellik kuram: lahi gzellik kuramnda Platoncu, Yeni Platoncu grlerin, Bizans nan Sisteminin ve byk slam dnr Gazzali (1058-1111) tarafndan ortaya konulan fikirlerin etkisi vardr. lemde hibir hayr, hibir gzellik ve sevilen hibir ey yoktur ki, Allahn gzelliklerinden bir gzellik, kereminin eserlerinden bir eser ve cmertlik denizinden bir katre olmasn (Uluda, 2004:245). lahi gzellik sadece ruhlar tarafndan dnce ve zeknn izah edemeyecei bir ekilde kavranabilmektedir. Bu ilhi gzelliin tecellisini kavramaya alan klarn hal ve makamlarna gre zevk, vecd ve semlar olur50. Bu kavray mzik eliinde tarikat, eriat, marifet ve hakikat51 aamalarna ulamaya alan insann znde ktlk kalmamas, yokluktan ve karanlktan gelen her eyin eriyip yok olmas ve sadece Tanr niteliklerinin kalmasdr. Bylece insan tanrlaacak, Tanr ile bir olacaktr. Kul-Tanr, yaratan-yaratlan ikiliinin yok olduu bu aama Anadolu tasavvufunda Enelhak Ben Tanrym tek gereim diyen bir anlay ile ifade edilmitir. (Bagz, 2003:63) 5.3.3 Ruhun erkeklii, nefsin diilii kuram: Tasavvufta Sem ile ilgili ne srlen bir baka teori de ruhun namelerden zevk almasnn sebebini nefsin diilii(unset) ve ruhun erkeklii (zukret) arasndaki aka ve bu akn sonucu olarak ortaya konan fsldamalara balar52. Bu mzikal coku, ruhsal coku olan vecdi ve bu vesileyle Allaha yaknlamay beraberinde getirir (Suhreverdi, 2007: 219-237).
49 Yezidi kltrnde de yaratl anna gnderme yapan devir temelli bir dans gelenei mevcuttur (Gray, 2011b). 50 Suhreverdi (1155-1191), Avariful-Maarif, c.II, s.248; Ihya, c.II, s.278 51 Tasavvufta olgun insan ya da insan- kamil olmaya giden yolda almas gereken drt aama. 52 randa Ehl-i Haklarn tanbur geleneinde iki tel erkeklii ve diilii simgelerken, dini musikini bu iki simgenin sohbeti ile olutuuna inanlmaktadr (Naziri, 2010).
138
5.3.4 Pyhtagorasn kuram: Pyhtagorasn gezegenlerin ya da gk cisimlerinin dnnden yani evrenin hareketinden ortaya kan seslerin mziin temeli olarak dnmesi, Antik Yunan dnemi ve sonras pek ok mzik kuramcsn etkilemitir. Bundan dolay sz konusu teori uzun yllar, neredeyse XVII. yzyln ortalar ve XVIII. yzyln balarna kadar Ortaa slam ve Osmanl Dnemi mzik kuramclarnn kitaplarnda mziin ortaya kma sebeplerinden biri olarak anlatlmtr53. Dikkat edilirse tm kuramlarda ortak olan gizli veya ak ekilde, mziin ncelikle doann ve onun doal bir unsuru olan insann i enerjisini yanstt, bu sebeple bu i enerjiyi kullanarak insann yaratcsna ulaabilmesinin, onu kalbinde hissedebilecek kadar yaklamasnn mmkn olabilecei anlatlmaktadr. Kurnda nsana ah damarndan daha yakn olarak54 ifade edilen Allah-nsan etkileimi ve btnl, Anadoluda Yunus Emrenin Bir ben vardr bende benden ieri dizeleriyle vcut bulmutur. Bu yzden Anadolu iin semah ve semnn kutsal bilgiye ulaan dngsel yolculuun en nemli unsurlar olduu sylenebilir. 7. ANADOLU ABDALLARI VE TEKKELER: DN DANSLARIN ANADOLUDA K SEYR Trklerin Anadoluya gelmeleri ile gemilerine ait simgeler de bu corafyaya yerlemeye balamtr. Eski Trklerin slam ncesi inan sistemlerinin temelinde yatan ana yaplardan biri aman kavramdr. aman, kutsal olanla ya da bilinmeyenle iliki kuran, bu ilikiyi kurabilecek zel yeti ve bilgilerle donanm bir kiidir. aman yinlerinde, mzik ve raks yinin vazgeilmez bir parasdr, yinlerde kutsal olan ile iliki kurmaya alan ama (kam) bu ilikiyi mzik ve dans yoluyla ortaya koyar. Yrkann Ziya Gkalptan (1875-1924) aktard u szler bu durumu destekler durumdadr: Kamn iki yama vardr. Bunlar msikye, curalarn ttrmeye, kam ise davulunu alarak raksetmeye balar. Bu raks tertipsiz ve nizamszdr. Raks yaplrken dua okumaya devam edilir yahut dua deil de esrarl birtakm cmleler sylenir. Yamaklardan biri kam tarafndan yaplm olan merdiven gibi bir aac tutmaktadr. Bu aacn zerinde dokuz basama ifade edecek surette birtakm kertikler vardr ve her kertik bir basamaktr Kam, raks ettii esnada bir basamaa ayak basm gibi bir adm atar. Bununla kam birinci kat ge km olur. nk kamlar her mersimde gklere seyahat ederler. ( Yrkan, 2005: 84) aman bu anlarda vecd halindedir. Younlama sonucu kendinden gemitir. Bu benzer durumlar, yani kutsalla ilikin olan kiinin kutsal meknlar yin esnasnda dolamas, pek ok ezoterik slam inan yapsnda yinlerin temelini oluturmaktadr. Alev Kltrndeki Cem Treni de ierdii dans-mzik yaps ve simgeledii anlamlar dolaysyla aman yinleri ile youn benzerlikler tamaktadr. Hatta Yrkan Alev Erenlerinin ve zellikle Dedele53 Gray, 2011 54 Andolsun, insan Biz yarattk ve nefsinin ona verdii vesveseyi de biz biliriz. nk biz, ona ah damarndan daha yaknz. Kaf Suresi, 16.
139
Cenk GRAY
rin amann veya Kamn i blmnn bir ksmn bu simgeler ortadan kalktktan sonra stlendiklerini de ifade etmektedir (2005: 93). Yine amann mzik ile ilgili grevlerinin ozana yklenmi olabilmesi ve Ozann algs balamann Alev-Bektai kltrnde Telli Kuran diye ifade edilebilecek denli bir kutsallk tamasnn altyapsnda bu eski Trk gelenekleri ile eski Anadolu nan Geleneklerinin olmas muhtemeldir55. Anadolunun Trklemesi ve slamlamas sreci ou Trkmen kkenli pek ok topluluun ve airetin Anadoluya gelip kademe kademe manevi ve maddi rgtlenme yaplarn oluturmalar ile gereklemitir. Bu srecin merkezinde manevi rgtlenme merkezleri olarak yer alan tekkelerin ve bu tekkelerde bulunan dervilerin faaliyetleri bu dnm olgusunu ekillendiren yaplar olarak dikkat ekicidir. Tekke, genellikle dorudan doruya bir tarikat56 adna alan, o tarikata mensup dervilerin toplandklar, zikrettikleri, kendi ilkelerince srdrlen treleri ve yinleri yerine getirdii meknlarn ad olduu gibi, tarikatlarla ilgili tm kurulular iin de kullanlan bir genel terimdir57 (Ayverdi, 2005: 3090) Tekkeler, daha nce iaret edilen kapal cemiyet aktarmn younlukla dini mzik ve danstan faydalanarak gerekletiren yaplardr. Anadolunun ve Balkanlarn Trklemesi ve slamlamasnda ok nemli bir ilev stlenen Abdln- Rum (Anadolu Abdallar) topluluklar bu tekkelerde oluan ve deiik inan sistemlerine ait karma yaplar temsil etmektedir. Abdal kavram o dnem iin, Melmeti-Kalenderi dervilerini tanmlamak iin kullanlan zel bir terim olarak grlmektedir. Dolaysyla Abdln- Rum yapsnn ana karakterinin bu ve benzeri dervi gruplarndan olutuu sylenebilir58. Kalenderi dervilerinin geleneklerinde, dnya ilerinden tamamyla uzak olarak mzik ve dans ile ve bir vecd halinde Tanrya ulama istei (Su, 2009: 146), hatta evrendeki her varln Tanrdan geldiini savunan Vahdet-i Vcud anlay vardr59. Baz kaynaklar Kalenderi zmresini daire, kudm ve boynuz gibi alglar ile dolaan gezici gruplar olarak tasvir etmilerdir60 (Say, 2006: 155, Karamustafa, 2007: 88). Yine pek ok kaynaa gre Kalenderi Dervileri Mevlanann vefatnda glbanklar ekerek ve
55 Yksek bir ihtimalle Hititler dneminde de uzun sapl telli alglar dini trenlere elik etmekteydi (Gray, 2010). Tanbura tipli sazlar olarak da adlandrlan (ztrk, 2008) bylesi alglar gnmzde kullanlan tar ve balama gibi alglarla benzerlikler iermektedir. 56 Allaha ulamak arzusu ile tutulan yol, anlay ve doktrin. 57 Altnta, tarikatlar tasavvufi planda gerekleecek olan biyolojik ve psikolojik uygulamalarn tekilatlanmas olarak grmektedir (2009: 79). 58 Kprlden (1976) aktaran (Su, 2009: 21).Karamustafa Abdln- Rum gruplarna ek olarak dini mzik gelenei zengin Cmilerden de bahsetmektedir (2007: 96-97). Ocak da ayn grubu iaret etmektedir. (1999:114) 59 (Su, 2009:31). Karamustafa bir Kalenderi-Haydari dervii olan Barak Babadan yle bahsetmektedir: Barak Baba ok acayip grnm olan ve sk sk vecde giren bir tipti. Dans, trk ve anlalmaz deyiler syleme eilimi vard (2007: 78). Su da (2009: 159) Barak Babann davul ve ngrak sesleriyle raksedip, hayvan seslerine benzeyen sesler kardn aktarmaktadr. Ocak da Barak Baba dansederken zerindeki an ve zillerin, madeni halkalarn rpertici seslerinin, eyhin naralarna kartn ve seyredenleri dehete sevkettiini aktarmaktadr (1999: 172). 60 Benzer bir tanma Ocakta (1999: 113) Rum Abdallar iin rastlamaktayz. Dolaysyla pek ok kaynakta, Kalenderiler ile Rum Abdallar paralellik gstermektedir.
140
Hay huy61 ederek zntlerini belirtmilerdir (Say, 2006: 161). Seyyid Battal Gazi Klliyesi Kalenderi Dervilerin cuma gnleri yin yapt meknlardan biridir (Say, 2006: 155). Bunlarn yannda Anadoludaki manevi yaplanmann oluumunda byk pay sahibi olan baka bir inan topluluu da Melmetlerdir. Melmetlik, Abbasi mparatorluundaki (750-1258) Mevali tabakasna mensup esnaf snfnn mistik hareketi olarak balam, Hindran mistik kltr vastasyla Horasan ve Maverannehrde ekillenmitir. Kprlye gre (2009) bunlar tpk eski amanlar gibi manzum ilhiler okuyan, Budist Rahipler gibi menkbeler anlatan kiilerdir. Menakbul-Kudsiyye (XIV. yzyl) (Ernsal ve Ocak, 1995) ile Menakb- Hac Bekta- Velide (XV. yzyl) (Glpnarl, 1958) eski amanist tapnm geleneine telmihte bulunan nemli bilgiler vardr. Bu kaynaklarda kadn-erkek beraber gerekletirilen yin yaplaryla ilgili bilgiler verilmekte, bu arada kadn ve erkeklerin yin srasnda birbirine bir nefis lezzeti duymad da hatrlatlmaktadr62. Bu yinler ate yaklmas, amann ve dier kiilerin yerini almas, iki sunulmas, ilhiler sylenmesi ve raks edilmesiyle gerekletirilmektedir. Genelde oturu ve raks bir daire halinde gerekletirilir (apolyo, 2006: 353-357). Yesevilikte, Vefailikte ve Ahilikte bu yin sisteminin tekrar edildii bilinmektedir (apolyo, 2006). Benzer gelenekler, eski randaki Maniheist evrelerde de grlmektedir, Trklerin de slamdan nce youn olarak iinde bulunduklar bu inan sistemi ile sre iinde karlkl etkileimlerin olduu da aktr63. Bu yaklamla eskiden mevcut olan amanist gelenein bu ran dinine getikten sonra da devam ettii ve bu hviyetiyle Yesevilik, Vefailik gibi Trkmen tarikatlarna girerek yaad tahmin olunabilir. Bu iki nemli tarikat bnyesine mal eden Babai hareketinin bu gelenei srdrd ve nihayet XV. Yzylda teekkl eden Bektailie bu kanalla aktardn sylemek bu suretle mmkn gzkmektedir (Ocak, 1999). Bektailik hem doktrini aktaran szl mzik eserleri olan nefesler ile hem de yeni bir adayn tarikata girii iin tertip edilen yin-i Cem treni ile iletiim halinde olduu pek ok tarikatn dini mzik ve dans zelliklerini XX. Yzyln balarna dek gl bir ekilde tamtr64. Ancak gnmz Bektailiinde ksmen yanstlabilen bu tapnm silsilesinin65 yzlerce yldr kesintisiz bir ekilde Alevlikle devam ettii sylenebilir. Alev toplumu sr aktarmna dayal bir kapal cemiyet rgtlenmesini halen yrtmekte ve vahiy yolu dndaki bu cemiyet ii hafza aktarmn inan sistemlerinin temeline almaktadrlar. Dolaysy61 Zikirde de sklkla kullanlan Allah isimleriyle anmann bir yolu. 62 apolyo da musahiplik ile ilgili benzer bir bilgi vermektedir (2006: 358). 63 Ocak, 2003b, Ocak, 1999: 47, Say, 2006: 150, Ocak, 2004: 248-249 64 Ocaka gre Bektailik, Kalenderilik-Haydarilik izgisinin Hac Bekta- Veli kltr etrafnda younlamasyla olumu, dolaysyla bu inan sisteminin iinden km bir yapdr (1999: 204). Su da (2009: 145) benzer bir gr desteklemektedir. 65 apolyo (2006:353-357) Bektailerin semahndan ayrntl bir ekilde bahsetmitir. Kadn ve erkein beraberce dndkleri bu semaha pervaz denmektedir. Kadn erkein sa elin tutarak semah dner, kadnlar yalnz semah ettikleri durumlarda birbirlerinin bellerlinden tutarlar. Semahn en iddetli, adeta ayaklarn yerden kesildii anna ah Pervane denmektedir. apolyo, Ky Bektailerinin Ayini Ceminin kenttekilerden ayr olduunu sylemitir (2006: 286-357). Kimi baka kaynaklarda da Alevilere Ky Bektaileri denilmektedir (Yaman, 2007:23).
141
Cenk GRAY
la Alevlerin hafza ile aktard bu bilgiler gemiin btn geleneini anlamak adna ok nemli bir ilev stlenmektedir. Kendini bilme Bektai ve Alev retisinin temel kurallarndan biridir zira kendini tanyan insan doasn da kavrar (Glpnarl, 1992). Bektailik ve Alevliin yedi byk airinden Seyyid Nesimiye (XIV. yy) gre evrenin merkezinde ruhu insana yansmakta olan Tanr bulunmaktadr66 (Usluer, 2009: 66-67). Kendinden vazgei ve kemal ile insan Tanr ile bir olabilir. Hz. Ali bu anlamda Tanrya yaknl ile adeta bir Tanr tecellisi halindedir. Hurufilik etkisinin67 de gzkt bir manzumesinde Hilmi Dede Baba (. 1907), ok gl Tanrsal tabiat vastasyla kiiliinde Tanr tecellisinin olutuu Hz. Ali araclyla Tanr-insan ilikisini u ekilde anlatmaktadr68: Aynay yzme tuttum Gzme Ali grnd zme bir gz attm Gzme Ali grnd69 yini ceme veya semh trenine gnderme yapan ilk bilinen kaynak Vefai Tarikat70 eyhi Elvan elebinin (1359 sonras) yazd Menakbul-Kudsiyye adl eseridir. Elvan elebi bu eserde Anadoluyu slamlatran en nemli Trkmen dervilerinden 1240daki Babai syannn lideri Baba lyas- Horasani ile ilgili nemli bilgiler vermitir. zellikle bu kaynan belirginletirdii baka bir isim de da Anadoludaki Trkmen kkenli slam oluumunun ilk lideri olarak kabul edilen Baba lyasn eyhi olan Dede Garkndr71. Ahmet Yaar Ocak Dede Garkn ile ilgili aadaki bilgileri sunmaktadr:
66 Ayrntl bilgi iin Gla zn (2006) hazrlad Evrene Smayan Ozan: Nesimi adl eser gzden geirilebilir. 67 Etkileri Seyyid Nesimi de ve XVII. Yzyl airi Kul Nesimide de grlen Hurufiliin temelleri Fadlullah Estrabadi (1340-1394) tarafndan temelleri atlmtr. Hurufilik, Musevi-Yahudi Mistizmi olan Kabala inancnn harfler ve evren arasnda iliki kurma zelliinden byk oranda etkilenmitir (Usluer, 2009: 108-109). Kabala inancnn Anadoludaki genel tasavvuf anlay zerindeki etkisi de gzlenebilmektedir. nsann evrendeki uyumu kendi i dnyasna mzik araclyla yanstabilecei dncesi Kabala felsefesinde de gze arpmaktadr (Shiloah, 1993: XIII-62). 68 Alevilike de yansm olan bu Tanr anlay, ksaca Tanrnn insan bedeninde ekillenii diyebileceimiz hulul (incarnation) inanc erevesinde, eski Trklerdeki Gk Tanr kavramnn Hz. Ali ile zde hale getirilmesinden doan bir Tanr telakkisidir (Ocak, 2003c: 48; Ocak, 2004: 273, 279). nsann Tanrnn suretinden yaratld inanc Nusayrilikte de grlmektedir (Baha Said Bey, 2006: 227-247). Melikoff (2005: 80) da bu durumu Feyzullah narn(1937-1983) bir deyii ile rneklemitir: Men Aliden gayr Tanr bilmezem. Ebedi hayatn simgesi olan turna da Alevi-Bektai edebiyat iirlerinde Hz. Aliyi simgelemektedir (Melikoff, 2005: 82). Safevi etkili Kzlbalkda ise Hz.Alinin yeniden bedenlemi hali olduuna inanlan ah smail (1487-1524) de ayn telakki iinde deerlendirilmektedir. 69 (Melikoff, 2007: 100) 70 Bu tarikat Ocaka gre Ortadou ve Orta Asya sufiliini derinden etkilemi olan Horasan Melametiyyesi ve bundan gelien Kalenderilik cereyannn geni etkilerini tamakta olup, Ahmed-i Yesevinin kurduu Yesevilike ok benzemesi sebebiyle Trkmen zmreleri arasnda da muhtemelen epeyce yaamtr (1995: XXVI-XXVII). eyh Edebal ve Geyikli Baba gibi ahsiyetlerin bu tarikata bal olduu dnlnce Vefailiin Anadoluyu slam felsefesi ile buluturan Rum Erenleri iindeki ana inan sistemlerinden biri olduu grlebilir (1995: XXVI-XXVII). 71 Tan, 2010; Ocak, 1995: XLI
142
Dede Garknn, Mool stilas nnden kaan Harezmler ile Anadoluya gelen ve muhtemelen 1220 dolaylarnda Elbistan havalisine yerleen bir Trkmen babas olduu sylenebilir. Tpk kendi gibi Anadoluya yerleen Vefai, Yesevi, Kalenderi ve Haydari tarikatlarna mensup birok Trkmen babas gibi, o da yerletii yerde kendi dini ve tasavvufi grlerini yaymakla uramtr. Dede Garknn da-eer Baba lyasla aralarnda mnasebet bir gerein ifadesiyse-byk bir ihtimalle Vefaiyye tarikatna bal bir eyh olarak o devir Anadolusunda Trkmenler arasnda byk tesiri olduu anlalmaktadr. (1995:XLI) Bylelikle Dede Garknn Baba lyas gibi bir karakterin de mridi olarak Anadolu kkenli bir tasavvuf anlaynn ilk temel direklerinden biri olduu sylenebilir. Menakbnamenin Dede Garkna ayrlan blmde semh ile ilgili aadaki ilgin dizelere ulamak mmkndr (Ocak, 1995: 10, 11, 19). Dak(dahi) bir var semumuz iy yar Her ne kim var meayih ebrar Hem dak (dahi) bir sem ululardan Rahmetullah ile tolulardan Nagehan bir blk geyik Hrrem rir eyhe yz urur ol dem eyh iaret eder dner onlar Ayna dvleye ba urur bunlar Bu noktada dikkat ekilmesi gerekli topluluklardan biri de Abdallardr. Abdallar, lktara gre (1940) Gney, Bat ve Orta Anadoluda mesken tutmu Babai Trkmenlerin bakiyesi (Yrkan, 2006: 421-426) olan bir Trkmen Aireti olup; ismen ve cismen g sonras yllardaki kltrel yapy ciddi ekilde ekillendirmilerdir. Hatta daha nce bahsedilen Kalenderi yaplarnn oluumunda da Abdallarn etkisi gz ard edilmemelidir72. Onlardaki sem ekli Tahtaclarda 73 grlen sem ekline genel olarak benzerken; simgesel baz figrlerde farkllklar da bulunmaktadr (Atabeyli, 1940). Abdallarn u an zellikle Krehir-Keskin civarnda yaayan ardllar, zellikle mzik yetenekleri ve mzie ykledikleri simgesel anlamlar sz konusu olunca bu alma iin nemli bir kaynak oluturmaktadrlar. Sonu olarak Abdln- Rum topluluklar, Anadoluda gnmze Bektailik-Alevilik olarak gelen inan izgisinin temelinde yer almakta ve gnmz Bektailik ve Aleviliindeki inan mzik ilikisini aklamakta aratrmaclara nemli bilgiler sunmaktadr. Tabii ki Abdalan- Rum iinde olmayan baz tarikatlarn da dini mzik ve dans geleneine nemli katklarda bulunduu unutulmamaldr. Daha nceden konu edilen Mevlevilik bu husustaki en nemli rneklerden birini tekil etmektedir. Ahmed er-Rif(.1182) tarafndan XII. Yzylda Gney Irakta kurulan Riflik de szl ve yazl kaynaklara gre semy da
72 Abdal gruplar Abdalan- Rumun ismini gnmze bir yadigr olarak tamlardr. 73 Arlkl olarak Ege ve Akdenizin ormanlk alanlarnda yaayan ve aa iilii ile uraan Trkmen Aleviler.
143
Cenk GRAY
ieren bir zikir yapsnn ilk temsilcileri arasndadr (eyh Tayyar Efendi, 2010; Muslu, 2003, 549). Riflerin cokulu zikir yaplar, ritm alglarn ve baz zel durumlarda ney icrasn da iermektedir. Mritler yarm ay eklinde dizilerek nce dizst oturarak arkasndan da ayaa kalkarak gittike temposu artan zikire katlrlar (Muslu, 2003, 549). Rif eyhi Tayyar Efendinin aktard zere sem geleneinin temelinde Kadiriliin kurucusu Abdlkadir Geylani74(1078-1166) ve ondan feyz alan Ahmed er-Rif bulunmaktadr. Bu gelenein Anadoluya aktarlmasnda ise Seyyid Mahmudi Hayraninin (.1268) etkisi vardr75. Ahmed Eflaki (1964) de Menakbul Arifin76 (XIV. Yzyl) adl eserinde Rfai dervilerinin Konyaya gelerek yin yaptklarn iletmitir. apolyo (2006: 199) da Rfai dervilerinin Atatrk Ankaraya geliinde yin benzeri bir trenle karladn aktarr. Bu bilgilerin yannda sem ve semh yin yaplarna ek olarak Halil Can (1975-1976) deiik tarikatlarda kullanlan iki farl zikir karakterinden de bahsetmitir77. Bunlar, zikirlerini oturduklar yerden icra eden kuudiler ile ayakta zikir yapan kyamilerdir. Kyami gruplar da saa sola sallanarak zikredenler ile kollarn birbirlerinin omuzlarna atarak tekil edilen dairede muntazam tempo ile sa ayak ileri, sol ayak geriye atlma suretiyle sadan sola doru yryerek zikredenler olarak ikiye ayrlrlar. kinci gruba devraniler denmektedir ve zikir esnasnda mterek ilhilerin yannda devran temposuna uygun olarak bestelenmi ilhileri de seslendirmektedirler. Halil Bedii Ynetken78 (1962) ise zikri Tanrnn Kuranda geen adlarn belirli ritimler iinde ve srarl ekilde tekrarlamak suretiyle Tanry anmaktr ki bu esnada vcut ritmin ahengine uygun olarak bir takm mevzun hareketler yapar eklinde tanmlamtr. Ynetkene gre zikir gizli (hafi) ve ak (cehri) olmak zere iki trl yaplmtr79. Nakibend ve Hlidi80 tarikatlar hafi, dier tarikat mensuplar ise cehri zikir yapmlardr. Cehri zikirleri ise Ynetken de Can gibi Kuud Zikri ve Kyam Zikri olmak zere ikiye ayrmtr. Bunlarn yannda halka eklin74 Geylaninin mzikte younlamay temel alan bir anlayla gerekletirdii mucizelere eitli kaynaklarda yer verilmektedir (Tan, 2008). 75 eyh Tayyar Efendi ilk sema uygulamalarndan birinin Hz. Muhammedin amcaolu Cafer-i Tayyar tarafndan ortaya konduunu ve Hz. Muhammedin sema uygulamalarna tebessm ile karlk verdiini sylemektedir. Shreverdiye gre de Cafer-i Tayyar Peygamber ona Hz. Hamzann kznn bakm grevini verince sevinten raksetmitir (2007: 231). 76 Menakbnameler, i neden olarak mridi keramet anlatlaryla tarikata balamak, d neden olarak da tarikata saygnlk kazandrmak amacyla bir velinin menkbelerinin topland eserlerdir. (Aygn ,2010: 1) 77 ifti, 2008 iinde Tasavvuf Musikisi maddesi 465-475 78 ifti, 2008 iinde Kyam Zikirler ve Trk Dini Danslar maddesi 235-240 79 Cebeciolu da Hac Bayram Veli (.1430) tarafndan temelleri atlan Bayramiye Tarikat iin ayn zikir snflandrmasn yapmtr. Akemseddinin (1389,90-1459) kurduu emsiye-i Bayramiyye ubesi ak zikri tercih ederken, Bak mer Dedenin (.1475) kurduu Melamiyy-i Bayramiyye ubesi ise kelime-i tevhidin manasnn akldan geirildii kapal zikri benimsemitir (2004: 92). 80 Nakbendi Tarikatnn XIX. Yzylnn banda Ebl-Bah Ziyeddin Hlid tarafndan kurulan bir kolu.
144
de yaplan Devran Zikrine de dikkat eken Ynetken, zikirlerin hepsine birden Mukabele-i erif adnn verildiini sylemitir. Rif, Sadi ve Bedevi tarikatlar ok ahenkli kyam zikirlerine sahipti. Yine Kadiri, Rif, Bedevi, Sadi, azeli, Bayrami, Halveti, Celveti tarikatlar yinlerinde Arapa uuller81 okumakla beraber daha ok Trke ilhiler, duraklar sylenirdi. Beyyumi Halaka Zikri, Demdeme Zikri, Bedevi Topu, Tavaf Tehdidi, Halveti Devran, Vefa Devri gibi deiik isimlere sahip olan ok eitli kyami zikirler vard ve Bedevi, Halveti, Vefai, Kadiri, Kadiri-Erefizade, Kyami, Kuudi gibi zmreler, deiik ritelik hareketler ieren bu zikirleri coku iinde yapar, hatta devrandan karak kendi ekseni etrafnda dnerek bir vecd haline ulaan mritlere de rastlanrd. Bunlar neredeyse bir aman tabiat gstermekteydi. Genelde bir ark anlayyla birbirlerine sarlarak gerekletirilen tm bu zikirlerin en nemli anlarndan biri Allahn isimlerinin anld sm-i Celal zikri idi. Mevlevihanelerde Mevlid ve Mira cemiyetlerinden sonra sem edilmeyip, bunun yerine devran ve kyam zikirleri yaplrd. sm-i Celal zikri esnasnda neyler flenir, neyzen ve kuddmzenlere zkirler de itirak ederdi. Hasan Fehmi Tugaln bn-i Battutadan (1304-1368,69) aktard bilgilere gre Ahi zaviyelerinde de yenilip, iilip, dans edildii grlmektedir (ifti, 2008: 240). Dolaysyla sem, devran, ark gibi dngye dayal dini danslar tek bir tarikat sistemine ait olmayan aksine gnmze kadar saysz tarikat tarafndan ilenerek gelen olgular olarak grmek gerekecektir. 8. SONU Halklarn hafzalarnn en zel noktalarnda binlerce yl saklayarak getirdii dini simgeler, aratrmaclara kltrel etkileimler, din olgusu, mzik ve insan ilikisi ile ilgili nemli bilgiler salarken, asl en nemlisi kinat, sonu ve sonsuzluu mzik ile anlama ve anlatma adna nemli bir klavuz olmaktadr. Anadolu corafyasnn bu alandaki en nemli zelliklerinden biri her iki dini aktarm mekanizmasn, yani hem vahye dayal gl bir aktarm hem de kapal cemiyet rgtlenmesinin salad szl bilgileri halen aktaryor olmasdr. Bu iki bilgi kayna Anadolu ve komu corafyalarn tarihindeki dini rgtlenmelerin takibi ve bu yaplarn sosyal hayata katt zelliklerin aratrlabilmesi adna byk nem tamaktadr. Din belki de en eski kltr rnlerinden biridir ve bir corafyann halkn zgn klan pek ok simgeyi bnyesinde tamaktadr. Mziin ifade gcnn de din aktarmnda kullanlmas ok gl bir szl ve yazl aktarm aracn da inan sistemlerinin kullanmna vermitir, zira geleneksel mzik de corafyalara has ekilde oluan ve ayn corafyay paylaan toplumlarda benzer ekilde kullanlan bir kltr rndr. Bu yzden, inanca dair mzik yaplarnn gelenek, deiim ve etkileim noktalarndan balayarak aratrlabilmesi sadece din kltrleri aras etkileimleri
81 Trkler tarafndan bestelenmi Arapa szl ilahilere verilen ad. (Akdoan, 2010: 263)
145
Cenk GRAY
ortaya karmakla kalmayacak ayn zamanda mziin insanlk adna ortaya koyduu ilevin de daha rahat anlalmasn salayacaktr. Bylelikle, uzak gibi gzken dinler aras mesafeler, mziin ifade ettii ortak gemi ile ksalacak; okluktan birlie, farkllktan aynla bir yol alacaktr. Bu yaklam ayn zamanda inan sistemlerinin gncel politikann getirdii kirlilikten arndrarak incelenebilmesi, temeldeki ortak grn ok daha rahat bir ekilde kefedilebilmesi imknlarn da insanlara sunacaktr. Anadoludaki inan sistemlerinin genel zellii, Tanrya dair hiyerarik bir tapnm silsilesini takip etmekten ok Tanr ile bir olmay hedefleyen bir ama gtmeleridir. Bu noktada bizzat Tanrdan gelen ve ona dnecek kmil bir insann algs ve bilgisi Tanr kelmna yakn bir yere koyulmu, Tanr kelmnn gc, insann onu anlayabilme ve muhakeme edebilme yetileriyle daha da gl klnmtr. Alglamaya dair bu isel yolculukta insana mzik elik etmektedir. Btn srlar, mzik zerinden aikr edilmekte, mziin ve szn ifadesi dinin en gl aktarm unsurlar haline gelmektedir. Bu ynden baknca ezandan, ilhiye, tekbirden semha mzie dayal her aktarm Tanr kelmnn ve insann bu kelma ulama yolculuunun bir duradr ve tm bu yolculuk btn bir corafyann binlerce yllk insan, doay ve Tanry alglama yksnn tercmandr. Bu yolculuun anlalmas, Anadolu insannn kadim kimliine dair pek ok noktann son yzyllarn sosyal deiimlerinden olabildiince soyutlanm olarak anlalabilmesi ve insanlk kltrnn bu en eski srlarndan birinin tekrar hatrlanmas adna byk nem tamaktadr. amz Ozan Ak Daimi (1932-1983) aadaki deyiinde belki de tm bu metinde anlatlanlar, daha ksa, daha keskin ve daha arpc olarak anlatmtr. te bu sebeptendir ki bu srra ulamann yolu Sazdan ve Szden gemektedir. Kinatn aynasym Madem ki ben bir insanm Hakkn varlk deryasym Mademki ben bir insanm nsan hakta hak insanda Aryorsan bak insanda Hi eksiklik yok insanda Madem ki ben bir insanm lim bende kelm bende Nice nice alem bende Yazar levhi kalem bende Madem ki ben bir insanm
146
Bunca temenni dilekler Vz gelir ark felekler Bana eilsin melekler Mademki ben bir insanm Tevrat yazabilirim ncili dizebilirim Kuran sezebilirim Mademki ben bir insanm Enel Hakm ismim ile Hakka erdim cismim ile Benziyorum resmim ile Mademki ben bir insanm Daimiyim harap benim Ayaklarda turap benim Aklara arap benim Mademki ben bir insan
147
Cenk GRAY
9. KAYNAKA AKDOAN, Bayram (1996). Hccets-sem Adl Msik Risalesi ve Ankaravi smail B. Ahmedin Msik Anlay, A,, lahiyat Fakltesi Dergisi Cilt XXXV. S.477-505. AKDOAN, Bayram (2009). Mevlevlik ve Msiki (Er-Rislett-Tenzhiyye F enilMevleviyye). stanbul: Rabet Yaynlar. AKDOAN, Bayram (2010).Trk Din Msiksi Dersleri. Ankara: Bilge Ajans ve Matbaas. AKDOAN, Bayram (2010) Kiisel Grmeler, Ankara. AKYZ, Gabriel (2008) Sryanilerde Dini Msik, Atlye almas, ODT Trk Halk Bilimi Topluluu Anadolu Mzii Gnleri, Ankara. AND, Metin (2008).Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, stanbul: Yap Kredi Yaynlar ALP, Sedat (1999) Hititlerde ark, Mzik ve Dans. Ankara: Kavakldere Kltr Yaynlar. ALTINTA, Hayrani (2009) .Tasavvuf Tarihi. Ankara:Aka Yaynlar. ATABEYL, Naci Kum (1940) Antalya Tahtaclarna Dair Notlar, Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, stanbul, 1940, Say IV, s.203-212. AYVERD, lhan (2005) Misalli Byk Trke Szlk. stanbul: Kubbealt Neriyat. AYGN, Emre (2010) slam Dnyasnda ve Trklerde Menkbename Gelenei, Ege nv. TDAE Yksek Lisans rencisi. http://www.scribd.com/doc/29218297/%C4%B0slamDunyas%C4%B1nda-ve-Turklerde-Menak%C4%B1bname-Gelene%C4%9Fi, Eyll, 2010. BAHA SAD BEY (2005). Trkiyede Alev-Bektai, Ahi ve Nusayri Zmreleri stanbul: Kitabevi Yaynlar. BAGZ, lhan (2003) Yunus Emre stanbul:Pan Yaynclk. BARKIN, Sava . (2009) Ahmed Avni Konuk-Grnmeyen Umman. stanbul: Klasik Yaynlar. CEBECOLU, Ethem (2004) Hac Bayram Veli ve Tasavvuf Felsefesi. Ankara: Altnda Belediyesi Kltr Yaynlar. CORBIN, Henry (2009): slam Felsefesi Tarihi. ev. Prof. Dr. Ahmet Arslan. stanbul: letiim Yaynlar. ETNKAYA, Yaln (2001). hvn- Safda Mzik Dncesi. stanbul: nsan Yaynlar. ELK, Mehmet (1995) Sryani Tarihi-I. Ankara: Ayra Yaynlar. FT, Cemil (Haz.) (2008) Tasavvuf Kitab. stanbul: Kitabevi Yaynlar. DE MARTINO, Stefano (2005). Hitit Anadolusunda Mzik, Dans ve Alaylar, ev. Serkan Erdoan, Krkbudak, Bahar 2005: 80-90. DEMRL, Ekrem (2009) slam Metafiziinde Tanr ve nsan. stanbul: Kabalc Yaynlar.
148
DEVELLOLU, Ferit (2007)Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi. DICTIONARY OF WORLD PHILOSHOPY (2001) Iannone A. Pablo (Yazar). UK: Routledge Publishing. EFLAK, Ahmed (1964). Ariflerin Menkbeleri: Menakibl Arifin. stanbul: Milli Eitim Basmevi. ELIADE, Mircea (1994): Ebedi Dn Mitosu. ev. mit Altu. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. ELIADE, Mircea (2003): Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi. ev. Ali Berktay. stanbul: Kabalc Yaynlar. ELIADE, Mircea (2006).amanizm .ev.smet Birkan.Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. ELVAN ELEB (1995) .Menkbul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye, Haz: smail E.Ernsal, Ahmet Yaar Ocak Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. GALPIN Francis W.(1955): The Music of the Sumerians and Their mmediate Successors The Babylonians and Assyrians. France: Strasbourg University Press. GLPINARLI, Abdlbaki (1992).Alev-Bektai Nefesleri. stanbul: nklap Kitabevi. GRAY, Cenk ve AYDIN, Ali Fuat (2007). Byzantine Music as an Expression of Eastern Liturgy, American Society of Byzantine Music and Hymnology-First International Conference: Byzantine Musical Culture, Atina, Yunanistan. GRAY, Cenk (2009) Anadoluda nan ve Mzik likisi, Folklor-Edebiyat Dergisi, Mart 2009. GRAY, Cenk (2010). Anadoluda nan ve Mzik likisi-Bir Sonsuz Devir, stanbul: T.C.Merkez Bankas-T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.(Dr. Murat Salim Toka, Yce Gm ve Osman Okszolu ile birlikte). GRAY, Cenk (2011)Tarihsel Sre inde Makam Kavram. stanbul: Pan Yaynclk.82 GRAY, Cenk(2011b)Yezidilerde Dini Msik, Yezidiler kitab iinde, stanbul, 2010. HEREDETOS-HEREDOT TARH (1983) eviren, Hazrlayan: Mntekim kmen, Azra Erhat. stanbul: Remzi Kitabevi. JADAANE, Fehmi (2008) Vahyedilen Metnin ve Akln Tezahrleri: slam Felsefesine Giri, slam Kltr(eitli Konular le) adl eserin iinde. Der. Prof.Dr.Ekmeleddin hsanolu.Ankara: T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. KANAR OSMANLI TRKES SZL (2008) (Haz.) Prof.Dr. Mustafa Kanar stanbul: Say Yaynlar. KARAMUSTAFA Ahmet T. (2007) Tanrnn Kuraltanmaz Kullar-slam Dnyasnda Dervi Topluluklar stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
82 2011 yl iinde yaymlanacak kaynaklarn sayfa numaralar belirsiz olduu iin, metin iinde ilgili sayfa numaralarna yer verilmesi mmkn olmamtr.
149
Cenk GRAY
KILI, Mahmud Erol (2010) Hermesler Hermesi-slam Kaynaklar Inda Hermes ve Hermetik Dnce. stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. KINGSLEY, Peter (2002). Antik Felsefe Gizem ve By. ev. Kenan Kalyon. stanbul: Kabalc Yaynlar. KPRL M. Fuad (2009).Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar.Ankara: Aka Yaynlar. LIPPMAN, Edward A. (1964). Musical Thought in Ancient Greece, New York. MANGO, Cyrill (2008): Bizans: Yeni Roma mparatorluu. ev. Gl . Gven. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. MELKOFF, Irene (2005) Bektai-Alevlerde Hz. Alinin Tanrlatrlmas, Tarihten Teolojiye slam nanlarnda Hz. Ali, haz. Prof.Dr. Ahmet Yaar Ocak. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. MELKOFF, Irene. (2006). Hac Bekta: Efsaneden Geree. stanbul, Cumhuriyet Kitaplar. MELKOFF, Irene (2007) Krklarn Ceminde. stanbul: Demos Yaynlar. MELCHERT H. Craig-der. (2010). Anadolunun Gizemli Halk Luviler. ev. Bar Baysal idem daml. stanbul: Kalkedon Yaynlar. MENAKIBL KUDSYYE-Elvan elebi (Haz. smail E. Ernsal-Ahmet Yaar Ocak) (1995) Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. MENAKIB-I HACI BEKTA VEL (Haz. Abdlbaki Glpnarl) (1968). stanbul: nklap Yaynlar. MUSLU, Ramazan (2003).Osmanl Toplumunda Tasavvuf (18. Yzyl). stanbul: nsan Yaynlar. NESM-Evrene Smayan Ozan (2006)Haz. Gla z, 1. Uluslar aras Seyit Nesimi Sempozyumu Bildirileri, Ankara. OCAK, Ahmet Yaar (1999) Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. OCAK, Ahmet Yaar (2003) Alev ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temellleri, stanbul: letiim Yaynlar. OCAK, Ahmet Yaar (2003b) Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (XV.-XVII: Yzyllar) stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. OCAK, Ahmet Yaar (2003c) Trkler, Trkiye ve slm. stanbul: letiim Yaynlar. OCAK, Ahmet Yaar (2004) Trk Sufiliine Baklar. stanbul: letiim Yaynlar. ONAT, Hasan (2009)Kimlik-Teoloji likisi Balamnda Alevlik-Bektailikle lgili Kimlik Tartmalar zerine, www.hasanonat.net, Eyll 2010. ZBUDUN, Sibel (2004). Hermesten drise Bir Dinsel Gelenein Dnm Dinamikleri. Ankara:topya Yaynlar.
150
ZTRK, Okan Murat (2005) Anadolu Semh Mziklerinin Balca zellikleri zerine Gzlemler, Alev-Bektai Mzik Kltr Sempozyum Kitab, Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf Genel Merkezi, Ankara. ZTRK, Okan Murat (2008). Long, willowy and elegant-DEM Trio-The Fountain CD Kitap. Torino, talya: Felmay Mzik. PEKER, Nilfer (2010). Kiisel Grmeler, Ankara. PURNAZR, Keyhsrev. Kiisel Grmeler. Ankara, 2010. SAY, Yamur (2006). Seyyid Battal Gazi ve Klliyesi. stanbul: Su Yaynlar. SEVER, Erol (2006) Yezidilik ve Yezidiliin Kkenleri. stanbul: Berfin Yaynlar. SHILOAH, Ammon (1995) Music in the World of slm: A Socio-Cultural Study, Detroit, USA: Wayne State University Press, Detorit. SU, Sreyya (2005) Hurafeler ve Mitler-Halk slmnda Senkretizm. stanbul: letiim Yaynlar. SUHREVERD, ihabuddin (2003) .Gerek Tasavvuf(Avariful Mearif), ev.Dr. Dilaver Selvi stanbul: Semerkand Yaynlar. SOLTANI, Muhammed Ali (2010). Kiisel Grmeler, Ankara. APOLYO, Enver Behnan (2006). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. stanbul: Elif Kitabevi. TANRIBAI, Malik lyas (2010). Hermetik Bilge Pitagoras. stanbul: Hermes Yaynlar. TAIN, Ahmet (2008)Panel: Anadoluda nan ve Mzik likisi, ODT Trk Halk Bilimi Topluluu Anadolu Mzii Gnleri, Ankara. TAYYAR EFEND, Rif eyhi (2010)Kiisel Grmeler, stanbul. TDK Szl ve Yazm Klavuzu, www.tdk.gov.tr, Aralk 2010. TOKU, Neet (2007). slam Felsefesine Giri.Ankara: Sava Yaynevi. TURCAN, Robert (2000). The Cults of the Roman Empire. USA: Blackwell Publishers. UMAN, Abdullah (2004) The Theory of the Dawr and the Dawriyas in the Otoman Sufi Literature, Sufism and Sufis in Ottoman Society adl eser iinde. Der. Prof.Dr.Ahmet Yaar Ocak. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. ULUDA, Sleyman (1988) Devir, slam Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf. ULUDA, Sleyman (2004).slam Asndan Mzik ve Sem. stanbul: Kabalc Yaynevi. LKTAIR, M.akir, (1940) slam-Trk Ansiklopedisi Abdallar maddesi, stanbul Asar- lmiye Ktphanesi, 1940, Cilt I, s. 183-185. USLUER, Fatih (2007). Hurufilik-lk Elden Kaynaklarla Douundan tibaren stanbul: Kabalc Yaynlar. WELLESZ, Egon (1961) A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford: Oxford University Pres.
151
Cenk GRAY
YALTIRIK, Hseyin (2002) Trakya Blgesinin Tasavvufi Halk Mzii. Ankara: T.C.Kltr Bakanl Yaynlar. YAMAN, Ali (2007) Alevlik ve Kzlbalk Tarihi. stanbul: Nokta Yaynlar. YNDEML Fuat. (1997) Mevlevilikte Sem Eitimi. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. YRKAN, Yusuf Ziya (2005). Mslmanlktan Evvel Trk Dinleri: amanizm. Ankara: Yol Yaynlar. YRKAN, Yusuf Ziya (2006) Anadoluda Alevler ve Tahtaclar. stanbul: tken Yaynlar. *Tashih iin Yce Gme, fikr destekleri iin Vatan zgl, Y.Do.Dr.Bayram Akdoan, Dr. Murat Salim Toka, Do.Dr.Ahmet Tan ve Dr. idem Genler Graya sonsuz teekkrler.
152

Sema Dan Semah A 34 Sh.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sema Dan Semah A 34 Sh.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

SEMDAN SEMAHA BR SONSUZ DEVR

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 56

You might also like