T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI D N SOSYOLOJ S B L M DALI

R FA L K TAR KATI ZER NE SOSYOLOJ K B R NCELEME

Yksek Lisans Tezi

TURAN AT K

stanbul, 2007

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI D N SOSYOLOJ S B L M DALI

R FA L K TAR KATI ZER NE SOSYOLOJ K B R NCELEME

Yksek Lisans Tezi

TURAN AT K Danman: DO. DR. AL COKUN

stanbul, 2007

NSZ Modernleme bir ok toplumsal yap zerinde etkisini gstermitir ve onlar deiime zorlamtr. Bu deiim dalgas dini oluumlar da etkilemitir. Deien toplumsal artlara uyum salamak iin geleneksel dini oluumlar yeni araylara girmilerdir. Bu araylarn neticesinde yeni anlaylar ve yeni yorumlar ortaya kmtr. Bu durum sadece bir blgeyle mnhasr kalmam dnyann hemen her corafyasnda kendisini hissettirmitir. Olduka uzun bir gemii olan Rifai tarikat 19. yzyln ortalarndan itibaren deiim srecine girmitir. Kenan Rifai, klasik Rifai tarikatn yeni toplumsal artlara gre yorumlayarak modern bir dini hareket meydana getirmitir. Bu oluum gerek Kenan Rifai yaad dnemde gerekse gnmzde dier tarikatlardan farkl bir grnm arzetmitir. Bizim de amacmz bu almamzda Kenan Rifainin etrafnda oluan bu dini hareketi din sosyolojisi penceresinden incelemektir. Bu almay sonlandrmamda ufuk ac ynlendirmeleri ve grleriyle katkda bulunan deerli hocam Do. Dr. Ali Cokuna teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca tezimin hazrlk aamasnda gece gndz yanmda olup desteini esirgemeyen eim Glene ve hayatmza nee katan olum Emir Kaana minnettarm.

stanbul, 2007

Turan AT K

 NDEK LER Sayfa No. NSZ KISALTMALAR G R ... A. Problem.. B. Aratrmann Amac ve nemi C. Aratrmann Metodu ve Kaynaklar... I. BLM ANA HATLARIYLA R FA L K I. R FA L N TAR H . A.Ahmed er-Rifai 11 11 i iv 1 1 6 7

B.Ahmet er-Rifainin Grleri.... 12 C.Rifilikte Zikir Usulu ve Musiki.. D.Burhan-Delil-Havark... E.Rifailiin Kollar ... 14 15 17 18 18 19 21

II. R FA L N 20 YY.DAK FARKLI YORUMLARI... A.Ankara ve stanbul Ekol.. B.Rifailik ve Rufailik... C.Merep ve Kltr evresi Farkll..... II. BLM KENAN R FA VE 20 Y.Y. DA R FA L K I. KENAN R FA HAYATI VE ESERLER A.Kenan Rifainin Hayat.... 1. renimi.

24 24 25

2. cazet Almas.. 3. Dergahn Amas 4.Ailesi. B.Eserleri II. CUMHUR YET DNEM VE R FA L K HAREKET N N DNM.. A.Entelektel Tasavvufculuk.. B.Kenan Rifainin Tasavvufi Altyaps...... C. Kenan Rifainin Tasavvuf Anlay D. Kenan Rifainin Evrensel Ahlak Anlay..... E. Kenan Rifaiye gre Dinin Fonksiyonu ve badetler. F. Kenan Rifainin lim Anlay... III.MR TLER N N GZYLE KENAN R FA .. IV. KEND N TAR F ..... III. BLM TASAVVUF GELENE NDE KADININ NEM I.TASAVVUF VE KADIN.. II. R FA L KTE KADIN VE KENAN R FA N N EVRES .. A. Kadnn Konumu... B. Kenan Rifainin Ak Anlay ve Kadna Bak.. C. Rifailikteki nemli Kadnlar. D. Kadn Mrit ve Tesettr... IV. BLM GNMZDE R FA L K I. KENAN R FA SONRASI.. II. KADIN HALEF SAM HA AYVERD .
ii

26 27 28 28 30 31 33 35 38 40 43 45 47

48 49 50 52 55 58

60 60

III. SAM HA AYVERD SONRASI VE CEMALNUR SARGUT V. FAAL YET ALANLARI VE KULLANDIKLARI ENSTRMAN

70

LAR 71 A.Dernek ve Vakflar. 1.Kubbealt Akademisi ve Kltr Sanat Vakf.. 2.Trk Kadnlar Kltr Dernei ..... 71 72 72 72 73 74 74 74 74 78 89 89

3.Cenan Eitim Kltr ve Sanat Vakf.... 4. stanbul Fetih Cemiyeti.... B.Edebiyat... 1.Kubbealt Dergisi. C.Mimari. 1.Ekrem Hakk Ayverdi... D.Musiki ve Zikir VI. TRK SLAM ANLAYII.... VII. ADA SLAM VE MODERNLEME...

IIX. TASAVVUF FELSEFES .. 92 IX. TASAVVUF OULCU BAKIIN R FA LERDEK YANSIMASI............................................................................... 92

A. Sufi Hristiyanlar . 93 B. Hogr-Diyalog ve Mevlana. 94

X. R FAL N SOSYAL TABANI. 98 XI. R FA L K B R TAR KAT MI?............................................. .. SONU... KAYNAKA. 99 105 109

iii

KISALTMALAR. A.. .F.D. D.E.. E.. .F.D. U.. .F.D. M.. .F.D. TDV D. .A. CRR FC bk. s. S. y.y. der. ev. v.d. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Dokuz Eyll lahiyat Fakltesi Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Trkiye Diyanet Vakf Diyanet slam Ansiklopedisi Cemal Reit Rey stanbul Fetih Cemiyeti Baknz Sayfa Say Yzyl Derleyen eviren ve dierleri

iv

GR
A. PROBLEM Mazisi itibariyle gen bir ilim olan din sosyolojisi, ancak XX. yzyln balarndan itibaren, felsefi grlerden kurtularak, belirli olaylar, kendine ait metodlaryla inceleyen, bamsz ve sistematik bir ilm disiplin olmaya balamtr1. Lakin tarihin ilk alarndan beri din gibi toplumsal yaplar insanlarn ilgisi ekmitir. Bundan dolay da din zerine pek ok tezler oraya atlm, birok deerlendirmeler yaplmtr. Yaplan bu almalar sistematik olmaktan uzak, subjektif ve soyut olmutur. Sistematik anlamda ilk alma yapan ve bu almalara ilikin yntemler ortaya koyan Max Weber olmutur. Weber, aratrmalarn dinlerin metodik sosyolojisi ve din ile ekonomi arasndaki ilikiler zerine younlatrm ve bu almalaryla, din sosyolojisine nemli katklar olmutur2. Weber, dinsel anlaylarn, ekonomik davranlarn bir belirleyicisi olduunu gstermek istemitir3. Weber'e gre dini ve ekonomik olaylar karlkl olarak birbirlerine tabidirler. Onlardan birini, tekinin basit bir fonksiyonu olarak grmek ve tek yanl yorumlamak yanltr. Weber, din faktrn "deiken" olarak ele alm ve onun, zellikle ekonomik ve dier toplumsal olaylar zerindeki etkisini gstermeye almtr4. Weber, Din faktrn metodolojik deiken olarak belirledikten sonra dinin ekonomik hayat zerindeki etkisini bulmak iin, dinin "ekonomik ahlk'n ele alm ve dnya zerindeki byk dinlerin ekonomik ahlaklarn inceleyerek5, din ile ekonomik

Mehmet Karasan, "Din Sosyolojisinin ncleri ve Kurucular", A.. .F.D., C.ll, 1953,s.61. , Ayrca Joachim Wach, Din Sosyolojisi, nver Gnay (ev.), stanbul: Marmara niv. lahiyat Fak. Vakf Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, Korkmaz Alemdar ( ev.), 2. Bask, Ankara: Bilgi Pitirim A. Sorokin, ada Sosyoloji Teorileri, M.Rait ymen (ev.), C.ll, Ankara, 1974, s.212. Mnir Kota, "Max Weber'de Din ve Zihniyet", Felsefe Dnyas, s.10, (Aralk 1993), s.31.

bkz.; Mnir Kota, "Din Sosyolojisine Giri", A.. .F.D., C.XXVlll, 1986, ss.355.
2

Yaynlar, 1995, s.25.

3

Yaynlar, 1989, s.367.

4 5

olaylar arasnda bir ilgileim kurmay denemitir6. Weber, almalarnda daha ok kapitalizm ile Protestanlk arasndaki iliki zerinde durmu ve bu konuya ilikin eitli teoriler ortaya koymutur. Weber'e gre Bat toplumlarnda ortaya kan modem kapitalizm, Protestan ahlakna dayanmaktadr7. Modern kapitalizmin oluumu iin gerekli olan temel artlar, Protestanln ortaya koyduu "iktisadi ahlak" sistemi ierisinde bulunmaktadr. Bu bakmdan da modern kapitalizmin ancak Protestan toplumlarda ortaya kmas mmkndr8. Grld gibi Weber'e gre modern kapitalizmin ruhu, Protestanln ruhudur. Onun davran kurullardr ve onun pratik ahlakdr. Modern kapitalizm meydana gelmeden nce, Protestanln alannda nceden hissedilmi ve hazrlanmtr. Bu bakmdan kapitalizmin ruhu, kapitalizmden nce kendini gstermitir. Weber bu gryle, ekonomik bir organizasyondan nce ideolojik faktrlerin geldiine ve onun gerekli artlarn saladna iaret etmitir9. Weber, kendisinden sonra din sosyolojisi sahasnda yaplacak ok ey brakmtr. Onun eksiklikleri E.Troeltsch tarafndan tamamlanm, ancak o da incelemelerini mnhasran Hristiyanlk zerinde younlatrmtr10. Joachim Wach'n da metodolojik ynden din sosyolojisine byk katklar olmutur. Wach, E.Durkheim'in natrizminden ayrlarak bir din tipolojisi yapm, dini tamamen sosyal artlarla aklamak yerine, dini tecrbenin kendine mahsus spesifik karakterine dikkat ederek, din ve toplum mnasebetlerini incelemitir11. Genel sosyolojinin bir dal olan din sosyolojisinin temel konusu, dinin toplum iersindeki yeri ve dier toplum olaylaryla ilikileridir12. Her gr, din ve toplum ilikisini farkl biimde alglamaktadr. Byle olunca din ve toplum denen fenomenlerin
6 7 8

Sorokin, C.ll, ss.212-213. Bkz. Max Weber, Sosyoloji Yazlar, Taha Parla (ev.), stanbul:, letiim Yaynlar, 1996, ss.383-411. Bkz. Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Zeynep Aruoba (ev.) Zeki Arslantrk, ve M. Tayfun Amman, Sosyoloji, 4.Bask, stanbul: amlca Yaynlar, 2004, s.101. Mnir Kota, niversite rencilerinde Dine Bak, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995, Wach, ss. 25-26. Mehmet Taplamacolu, Din Sosyolojisi, Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak. Yaynlar, 1963, s 8.

stanbul: Hil Yaynlar, 1985, ss. 36-63.

9 10

s.8.
11 12

oluumlarn - din sosyolojisinin metodlaryla - tarih ve tasvir olarak aratrmak daha elzem ve daha nemli olmaktadr13. nk dinin toplumsal ynlerinin incelenmesi, pein yarglara sahip olmakszn, tarafsz ve objektif bir alma istemektedir14. Toplumun devaml hareket halinde, deien ve yenilenen bir olgu olduu kabul edilirse; toplum olaylarndaki deimeler, din-toplum ilikilerine de yansmaktadr. Gerek dinin topluma, gerekse toplum yaaynn dini hayata etkisi ve etkileimdeki deimeler de din sosyolojisinin inceleme alanna girmektedir15. Din, toplumda ortaya kp yerlemesi itibariyle nemli bir dini-sosyal deime olarak karmza kmaktadr. nk kutsal ile kurulan bala belirlenen din, te yandan bir toplum olay olmak bakmndan da sosyal bir karaktere sahiptir. Dinin sosyal bir karaktere sahip olmas ise, onun, teki toplum olaylar ile karlkl etki-tepki ilikileri iinde bulunmas ve din olaylarnn belli llerde coraf, toplumsal ve kltrel deikenlere bal bulunmas demektir. te, dini olaylarn bu sosyal zellii dolaysyla, modern medeniyetin ortaya kard sanayi toplumu ve onun beraberinde getirdii yeni hayat tarz, gnmz toplumlarnn dini yaaynda nemli deiikliklere neden olmu bulunmaktadr16. Ancak, din ve toplum arasndaki etkileim yakndan ve sistematik bir ekilde incelenecek olursa, bunun birinci derecede dinin topluluk zerindeki etkisi biiminde varolduu grlmektedir17. Sosyal gerekliin en nemli unsuru olan din, toplumsal yapnn davranlarnn belirlenmesinde ok gl bir fonksiyona sahiptir18. Din, topluma belli bir zihniyet kazandrmakta ve bu dorultuda sosyal hayatn

13

Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giri, Battal nand ( ev.), Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak. Wach, Din Sosyolojisi, s.31. Hans Freyer, Din Sosyolojisi, Turgut Kalpsz ( ev.), Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak. Yaynlar, nver Gnay, " Modern Sanayi Toplumlarnda Din: l " , E.. .D., S.3,1986, s.43. Wach, Din Sosyolojisine Giri, s.17. Wach, ss.17-30; Freyer, ss.64.

Yaynlar, 1987, s.4.

14 15

1964, ss.64-65.
16 17 18

ekillenmesinde etkili olmaktadr19. Bu bakmdan din, insann dnya-kurma giriiminde stratejik bir rol oynamaktadr20. Gnmzde hzla ilerleyen dnyevileme olgusu karsnda dinin sosyal hayatta varolan nemini yitirmeye balad dncesi olmakla beraber, din halen, bnyesinde tad "akn" deerlerle insanlar kendisine balamakta, btn kltr sahalar zerinde tesir gstermekte ve bu manada kltrn merkez olarak kalmaya devam ederek21, toplumsal btnlemenin hkim gc olma eilimini srdrmektedir22. Gerekte Trkiye'de, Cumhuriyet tarihi ierisindeki ok hzl deiim, seklerleme ve modernlemenin ortaya kard yeni durum ve artlara ve zellikle de deerlerin deimeye balamasna tepkisel bir anlam ifade eden ve belli bir dnemden itibaren trmana geen tarikatlarn ok byk bir blm aslnda eski sfi teekkllerin bir devamndan ibarettir. Ancak anlalan yeni durum ve artlar onlara yeni uyum sre ve ekillerini empoze etmekten geri durmamlar ve bylece onlar toplum ierisinde yeni ilevlere de ynelmilerdir. Her eyden nce anlalan, hzla deien artlarn beraberinde getirdii, eski dayanma balarnn ve duygularnn yitirilmesinin, zellikle ehir evrelerinde yaygnlaan ferdiyetiliin beraberinde srkledii toplumsal anomi ve gvensizlik ortamnda onlar bir tr sosyal gvenlik mekanizmas olarak almakta ve bu mekanizma sayesinde hem grubun kendi i btnlemesi ve hem de d sosyal yapya entegrasyon mmkn olmaktadr. Zira din, geleneksellikten modernlie geerken beliren kaos karsnda iyi bir dayanma noktas kazandrabilecek kltrel bir odak noktas oluturabilmektedir23. te bu aratrma; yakn tarihimizde yaam olan, Rifaliin tarihini ve Rifailik hareketinin geirdii deiimi, din sosyolojisinin temel konusunu tekil eden din ve toplum ilikiler asndan sosyolojik bir yaklamla ele almay, konu edinmitir.
19

Freyer, s.75., Ayrca bu konu hakknda bkz. Sabri F. lgener, Zihniyet ve Din, slm, Tasavvuf ve Peter L: Berger, Kutsal emsiye, Ali Cokun(ev.), 2 Basm, stanbul: Rabet Yaynclk,2000, s.58. Freyer, ss. 77-78. Wach, Din Sosyolojisi, s. 461. nver Gnay, Din Sosyolojisi, 6. Bask, stanbul: nsan Yaynlar, 2003, s.34.

zlme Devri ktisat Ahlak, stanbul, 1981, ss. 9-45.

20 21 22 23

B. ARATIRMANIN AMACI VE NEM Din sosyolojisinin, lkemizde yakn bir gemie sahip olduu bilinen bir gerektir. Bu alanda, mevcut dini oluum ve guruplar hakkndaki sosyolojik inceleme yaplmamas ve bu oluumlarn yaklamlarn aydnlatma ynndeki almalarn yeterince gerekletirilmemi olduu24 dnlrse, Rifai tarikat ve Kenan Rifai hakknda da din sosylojisi alannda hi alma yaplmad iin yeterli bilgiye sahip deiliz. Batda ise Batl sosyologlar, doal olarak, kendi toplumlarna dnk almalara arlk vermi ve kendi toplumlarn anlamaya ynelik aratrmalar yapmlardr. Bat'daki sosyolojik almalarda ortaya konan sonular, Bat toplumlar iin doru olabilir, ancak bu tespitleri farkl bir sosyal yapya sahip olan Trk toplumu iin de geerli olarak grmek, doru bir yaklam tarz deildir. Bu aratrmann amac, 12.yzyldan beri sregelen Rifai tarikatnn 20.yzylda geirmi olduu deiimi, yeni toplumsal artlara uyum salama srelerini ve bu deiimde kukusuz ba aktr, Galatasarayl bir eyh olan Kenan Rifaiyi din sosyolojisi asndan incelemektir. Galatasaray Lisesi gibi bir okuldan mezun, tek tarikat eyhi olan, mritlerinin byk ounluu kadnlardan oluan ve halefi yine bir kadn olan Kenan Rifainin daha yakndan tannmasn salayabilmektir. Ayn zamanda bu alma, yakn tarihimizde yaam Kenan Rifainin en yakn talebesi ve halefi olan Samiha Ayverdinin din ve toplum ilikisi konusunda ortaya koyduu grleri belirleyerek meydana getirdikleri yeni oluumu ve bu konu ile alakal gnmzn sosyolojik meselelerine farkl bir bak as kazandrmay da amalamaktadr. Ayverdinin, Kenan Rifaiden devrald tarikat kurumsal hale getirirken kulland argmanlarn neler olduu, bu dini oluumun hangi ritelleri ve nasl uyguladklar, faaliyetlerini hangi alanlara younlatrdklar, dier tarikatlarla kyaslandnda farkl ve benzer ynlerinin neler olduu, gnmzde nasl bir bir yol izledikleri, toplumun hangi kesimine hitap ettikleri, yaylmac bir yntem izleyip izlemediklerini ve nasl organize olduklar gibi sorulara cevap aradk.
24

Trkiye'de din sosyolojisi alannda yaplan almalar iin bkz. Mehmet Taplamacolu,

"Din Sosyolojisi almalar ( Bat'da ve Bizde )", A.. .F.D., C.7, 1958-1959, ss. 59-61; zzet Er, "Trkiye'de Din Sosyolojisi almalar" .U. . .D., C.I,S.I,1986, ss.125-131.

almamz drt blmden olumaktadr. Birinci blmde ana hatlaryla Rifai tarikatn ele aldk. Bu blmde Tarikatn kurucusu Ahmed-er Rifaiinin hayat, eserleri, grleri ve tarikatn ritelleri hakknda bilgi verilmi ve 20. yzylda tarikatn kollar arasnda oluan farkllamalar zerinde durulmutur. Rfailik ile Rufailik olarak birbirinden tamamen ayrm hatta zt olan bu iki gurubun arasnda oluan farklln sosyal ve tarihsel nedenleri aratrlmtr.. kinci blm, stanbul kanad yani tez konumuz olan Kenan Rifai, eserleri, tasavvuf altyaps, dine ve dnyaya bak konularndan oluur. nc blmde gemiten gnmze tasavvuf geleneinde kadnn konumu zerinde durulmu ancak arlkl olarak Kenan Rifainin kadn hakkndaki grleri ve evresindeki kadn halkas ele alnmtr. Drdn blmde ise Kenan Rifai sonrasnda tarikatn nasl ekillendiini, bir kadn mrid olarak Samiha Ayverdinin bu hareketi nasl ynlendirdii ve Ayverdi sonrasnda yani gnmzde Rifailik tarikatnn genel grnts, alm faaliyetleri,dernek ve vakflar,hogr ve diyalog faaliyetleri mercek altna alnmtr. Bu aratrma, Rifai tarikatnn 20 yzylda geirdii deiimin ve Kenan Rifainin nderliinde farkl bir yapya kavuan Rifailiin ( Kenan Rifai kolu) daha iyi anlalmas bakmndan gnmze k tutacan mit ediyoruz. C. ARATIRMANIN METODU ve KAYNAKLARI Bu alma, sosyolojik bir zellie sahip olduundan dolay, aratrmada konuya uygun den din sosyolojisi metodlar, kullanlacaktr. Din sosyolojisinin amacn, dinin toplum hayatndaki yeri ve nemini ortaya karmak, yani onun sosyolojik anlamn, tespit etmek olduunu ifade ettiimizde, bu ilmin metodolojisi iersinde, genel sosyolojinin "vasflama", "karlatrma" ve

"aklama" eklindeki l tecrbi esasnn nemli bir yerinin bulunduu anlalm olur25 . Sosyal olaylarn sadece imdiki durumunda gzlenmesi yeterli deildir. imdiki zaman ierisindeki deliller, ne istenen alan, tam olarak kapsayabilmekte, ne de olaylarn doruluunu salamakta yeterli olabilmektedir. Buna olaylarn gemi zaman ierisindeki geliiminin incelenmesi de katlmaldr26. te tarih aratrmalar, insann sadece gemi bilgileri renmesiyle yetinmeyerek, gemi ile bugn arasnda bir iliki, bir kpr kurmaya almaktadr. Bu tr aratrmalar, sadece tarihilerin yapabileceklerini dnmek yanltr. Zira tarih aratrma, hemen hemen her aratrma sahasnda olduu gibi, sosyal bilimlerde de kanlmaz bir veri toplama tekniidir27. Tarih aratrmalar, gerekletirmede, din sosyolojisinin bavurduu metod, "dolayl gzlem" olmaktadr. Bu durumda dolayl gzlemi, "konusu gemi ile ilgili bir vasflama"28 eklinde tarif etmek mmkndr. Din sosyolojisinin grevi, "din" fenomeninin tezahr biimlerinin izahn yapmak ve ayn zamanda bu fenomenin toplum hayatnn btn iindeki yerini belirlemektir29. Bu noktada dinin sosyal hayatta yaanan ekliyle anlalmas ve aklanabilmesi iin de, tarihsel-toplumsal geliim srecinin izlenmesi kanlmazdr. nk toplumsal yapnn tanmak istediimiz bir kesimini, yalnz o sradaki durumu ile deil, ayn zamanda, tarihsel deiim sreci iinde de incelemek gerekir30. Bu bakmdan tarihin ortaya koyduu materyaller, ou kez sosyoloji iin konu tekil etmektedir31. Din sosyolojisi aratrmalarnda, dolayl gzlem yolunu takip ederek geree ulaabilmek iin iki aamal bir yolu izlemek gerekir. Bunlardan biri kaynak ve belgelerin aranp
25 26 27

bulunmas,

dieri ise

bulunan bu kaynak ve

belgelerin

Gnay, Din Sosyolojisi, s.35. Saim Kaptan, Bilimsel Aratrma Teknikleri, 2.Bask Ankara, 1971, s.147 Zeki Arslantrk, Sosyal Bilimler Aratrma Metod ve Teknikleri, 6.Bask, stanbul: amlca Mehmet Taplamacolu, Sosyolojinin Kural ve Kanunlar. ( Metod ) , A.U.I.F.D..C.VI., 1957, s.105 Gnter Kehrer, Din Sosyolojisi, Semahat Yksel ( ev.), stanbul: Kubbealt Neriyat, 1992, ss.16-17. zer Ozankaya, Toplumbilim, 8.Bask, stanbul: Cem Yaynlar, 1994, ss.44-45. T.B.Bottomore, Toplumbilim, ( ev. Unsal Oskay ), 3.Bask, stanbul: Der Yaynlar, 1972, s.74.

Yaynlar, 2004, s.29.

28 29 30 31

deerlendirilmesidir32. Bilimsel geree varmak iin tek bana gzlem, yani vasflama yeterli deildir. Sosyoloji, ancak vasflad olgular karlatrp, sebep-sonu ba kurabildii lde amacna kavumu saylr. Karlatrma, sosyolojik aklamalar yapmaya alan bir kimseyi, belirli bir veriyi zmlemek ve ondan belirli genel unsurlar karmak olabilirliini veren biricik yoldur. Bu balamda tarih, sosyoloji iin geni bir karlatrma alandr. Messeseleri kuran unsur ve paralarn birbiri ardndan nasl doduklarn gstermesi bakmndan tarih bir zmleme aracdr. Tarih nitelikli sosyolojik karlatrmalar; bir toplum iinde ve eitli zamanlarda geen olaylar, ayn tipte eitli toplumlarda geen olaylar ve birbirinden farkl toplumlarn messeseleri arasnda yaplabilir. G.Smets'in dedii gibi, sosyoloji gerek fikrine ancak tarih yoluyla ular; tarih ise gerei ancak sosyoloji yardm ile aklayabilir33. Vasflayc sosyolojiye bal olarak yaplacak olan karlatrmalar bir aklama ile sonulanmaldr. Olgularn d ekillerinden, mana dolu btn ve tmlere varmak sanat olan yorum (anlam verme ) ve onlar arasnda sebep-sonu ba kurmak anlamna gelen aklama bir ok nemli sonulara ulamay mmkn klar34. Esasen din sosyolojisinde en nemli i, ele alnan olay doru olarak anlamak, aklamak, manalandrmak ve yorumlamakta toplanmaktadr35. Ancak bu ilemler yaplrken objektif bir yol izlemek gerekir. nk sosyoloji "normatif bir ilim olmayp, "deskriptif bir disiplindir. Sosyoloji bir "olaylar bilimi" olduundan, her trl deer hkmnden uzak kalmak zorundadr. Aksi halde bilimsel anlamda bir sosyolojiden bahsedilemez36. Konumuz ile ilgili din sosyolojisinin metodik anlayn aklamaya ynelik bu genel izahtan sonra aratrmann metodolojisinin ayrntlar zerinde durabiliriz:

32

Mehmet Taplamacolu, Din Sosyolojisine Giri, Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak. Yaynlar, 1961, Taplamacolu, ss.107-109. Mehmet Taplamacolu, "Din Sosyolojisinin Yeri ve Tartma Konusu Olan Meseleleri",A.. .F.D. Gnay, Din Sosyolojisi, s.45. Taplamacolu, Din Sosyolojisi, s.12.

s.28.
33 34

C.VIII, 1960, s.47.

35 36

Bu almada, veri toplama teknii olarak; kaynaklan bulma, okuma, not alma ve deerlendirme ilemlerini kapsayan "belgesel tarama"37 teknii kullanlacaktr. Aratrmada, din sosyolojisinin daha ziyade teorik ksmnda allaca iin ve tarikat kurucusunun grleri, tarikatn kulland argmanlar ve literatr, , faaliyetleri, modern topluma uyum abalar, i dzeni ve dier dini veya sekler oluumlarla mnasebetleri incelenecei iin dokmanter metodun uygulanmas tercih edilmitir. Aratrmada, gruplandrlabilir: 1- Kenan Rifai'inin eserleri, 2- Kenan Rifai hakknda neredilen, dier yazarlarn kitaplar, 3- Kenan Rifai'den ksmen bahseden eserler, 4- Kenan Rifai hakknda eitli sreli yaynlarda kan konu ile ilgili yazlar. 5- Kenan Rifai hakknda eitli internet sitelerindeki konu ile ilgili yazlar. Aratrmann hazrlanmas iin, yukardaki kategoriler dhilinde, asl kaynak olarak Kenan Rifai'in kendi grleri ve sonrasnda Samiha Ayverdinin kitaplar ele alnmtr. Kenan Rifai'in kitap halinde yaymlanan btn eserleri incelenmi, makalelerden ise konu ile ilgili yazlar esas alnmtr. Ayn ekilde Kenan Rifai ve Rifalik hareketi hakknda yazlan eser ve birok yazlardan da sadece konu ile ilgili olanlar incelenmitir. Ayrca, almamzn daha salkl olabilmesi iin Rifai tarikatnn geirdii sreleri geirmi veya ayn safhalar yaayan dier dini guruplar da ksmen inceleme sahamza aldk. konu ile ilgili faydalanlan kaynaklar u ekilde

37

Niyazi Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi, 5. Bask, Ankara,1994, s.183.

10

B R NC BLM ANA HATLARIYLA R FA L K

. R FA L N TAR H Trk insan ve irfanna etki eden en eski mistik kurumlarndan biri de Rufaliktir*. bn Battta'nn, Tarkat-i Ahmediyye diye and ve etkilerini ta Altnordu Devleti topraklarnda, Macar illerinde izledii Rifalik, Kadirlikle hemen hemen ayn zamanda domu bir tarikattr38. Bu tarikatn kurucusu olan Ahmed er-Rifa'nin lm tarihi (hicr 578), Kadirlik'in kurucusu Geyln'den ksa bir zaman sonradr. A. AHMED er-R FA Ahmed er-Rifa, Irak'n Vst kentinde 512/1118 ylnda dodu. Ayn kentin Bataaih adl kasabasnda mm Abde kynde yaayan Rifa 578/1182'de bu kyde ld. Kaynaklarn bazlarna gre Rifa, yetim olarak domu, bazlarna gre 7 yanda yetim kalmtr. Tasavvuf geleneinin Kutbul Evhad (biricik kutup), stdl Ulema (bilginlerin stad), Imml Evliya (velilerin nderi), Bahru era (dinsel bilgilerin denizi) diye andklar Ahmed Rifa'nin baba tarafndan nesebi Hz. Aliye kmaktadr. Muhammed Ebul Hda ve Yunus brahim es-Semarr39, bu nesebin Ali'ye ulaan zincirini tespit edip gstermilerdir40. Rf'nin byk dedelerinin Mekke'den Endls'e, oradan da Badat'a gelmi olmalar da bu nesebin geerliliine ayr bir kant olarak deerlendirebilir.

*Aratrmamzn hazrlk safhasna bavurduumuz kaynaklarda konumuz olan tarikatn isimlendirilmesi Rufailik ve Rifailik olarak iki farkl ekilde olduunu grdk. Biz de bu almamzda iktibas ettiimiz kaynaklara sadk kalp deiiklie gitmedik. Dier ksmlarda ise Kenan Rifai koluna Rifailik, tarikatn dier kollarna ise Rufailik ismini kullanmay tercih ettik (t.a.).
38 39

Fuad Kprl; lk Mutasavvflar,3.Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1976, s. 204. brahim Samarra, Es-Seyyid Ahmed er-Rifai Hayat ve Eserler, Mnir Atalar(ev.), 2.Bask, Badat: Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 3. Basm, stanbul: Yeni Boyut, 1992, s.291.

Esad Matbaas, 1988,ss.6-8.

40

11

Tahsilini, daha ok f bilginlerinden tamamlamtr. Tahsil sresinin yirmi yl srd sylenir. Rif, hastalar ziyaretten, alar doyurmaktan, plaklar giydirmekten byk bir zevk duyard. Mazbut grnlyd. Yrrken saa-sola bakmazd. Kendisinden sk sk "zavall, miskin, ksz" diye sz ederdi. ok hafif sesle konuur ve derdi ki: "Ben, sktla emrolundum." Sk sk sokaklara kar krlerin, ihtiyarlarn elinden tutar, onlara yardmc olurdu. Bazen de mm Abde dna kar, al-rp toplar dullara, yetimlere getirirdi. Ahmed er-Rifi'nin yirmiye yakn eseri vardr. Byk bir ksm Mool istilasnda yokolan bu eserlerin bir listesi, Rif ile ilgili aratrma yapanlar tarafndan verilmektedir. Bunlarn en nlleri el-Burhnul -Meyyed ve el- Hikem olup her biri defalarca baslmt41. B. AHMED er-R FA N N GRLER Ahmed er-Rif, kendi yolu ve izledii tarikat tavr hakknda unlar sylyor: "Tarikatmzn esas hurafe ve bid'atler (dine sonradan sokulmu eyler)den uzak din, riyakrlktan uzak ibadet, Allah dndaki eylere balanmayan kalp, baya zevklere esir dmeyen nefs zerine oturur. Bizim sermayemiz ihls ve samimiyet, ticaretimiz hareket ve faaliyettir.42" "Tarikatmz u ey zerine oturur: Verilmeyeni istemeyiz, verileni reddetmeyiz, mal biriktirmeyiz." "Derviliin ilk art, unun-bunun aybn grmemektir. Samarr, Rfyye tarikatn u temel esaslara oturan bir disiplin oca olarak gstermektedir: 1. Allah'n birliine iman,
41 42

ztrk, s.291. ztrk, s.292.

12

2. Kur'an', sorumluluklarn kayna bilmek, 3. Hz. Peygamberin snnetine ballk, 4. Srekli zikir ve i dnyay dinlemek, 5. Sevgi, 6. lk slam byklerinin ereveledikleri inan sistemine ballk, 7. Peygamberin sahabelerine sayg, 8. Kadere, hayrn ve errin Allah'tan olduuna iman, 9. Kinat ve varlklar hakknda derin derin dnmek, 10. Dostlarla ak zikir, 11. Hz. Muhammed'in ahlak ile ahlaklanmak, 12. lim tahsili peinde olmak, srekli Kur'an okumak, 13. hretten ve halk katnda farkl grnmekten kanmak, 14. Lzumsuz ve bo konumay terk etmek, 15. Dine sonradan sokulan eylerden kanmak43. Riflik silsilesi: Rifye'nin, kurucu pir Ahmed Rif'ye kadar gelen silsilesi u ekilde verilmektedir: Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hz. Hseyin, mam Zeynelabidn, Muhammed Bakr, Cafer es-Sadk, mam Ali Rza, Maruf el-Kerh, Seriyyi Sakat, Cneyd el-Badad, Ebu Bekr Dlef b. Cahder e-ibl, Ali el-Acem, Ebu Ali Rzbr, Gulam b. Trkn, Ebul Fadl el-Vst, Ali el-Vst el-Kure, Ahmed Rif...44.

43 44

Mehmet A. Okhan, Ahmed er-Rufa, 2.Bask, stanbul: Gayret Kitabevi, 1964, s.63. ztrk, s.292.

13

Bu silsile, iki- ahs fark ile de kaydedilmektedir. Mesela, baz kaynaklarda Ali ile Hseyin yerine Ali-Hasan Basr kayd yer almaktadr. Baz kaynaklarda ise, mam Ali Rza'nn yanna mam Musa Kzm ilave edilmektedir. Rifiyye tarikatnda dervilie kabul usuln, bu tarikatn Trkiye'deki ada en byk eyhi olan Kenan Rif yle anlatyor: Mrit, istekliye; Allah'a dn ve tvbenin bir belirtisi olarak abdest alp iki rekt namaz klmasn syler. Bunun ardndan, mrit kbleye ynelerek iki dizi stne oturur. Mrit de, dizleri mridin dizlerine deecek biimde ayn ekilde kerek oturur. Mrit, Fatiha ve Kur'an'n beyatle ilgili ayetini (Feth, 10) okurken mridin elinden tutar ve Hz. Peygamberden bey'atleme ile ilgili olarak nakledilen hadisi hatrlatr ve sonunda mride: Siz de bu artlar muvacehesinde bana bey'at ediyor musunuz? diye sorar ve "evet" cevabn alnca Kur'an'n, ahdi bozmamaya ilikin ayetlerini okur
45

.Bunlardan sonra mrit, isteklinin

elini tutmaya devam ederek kez "istifar" ederler . Bunun ardndan slam'daki iman ve ibadet esaslarna sadakat tekrarlanr. Dknlere, yoksullara, aresizlere yardm edileceine, Ahmed Rif'den gayr mrit tannmayacana sz verilir ve btn bunlara Allah ve Peygamber ahit tutulur47. C. RIFAL KTE Z K R USUL VE MUS K Rif zikrine gelince: Mridin mride ilk verdii zikir Kelimei Tevhid (L ilahe illallah) zikridir. Mrit bu zikri icra iin sakin ve sessiz bir yer seip kbleye ynelerek oturur, eyhine kalbini balayarak ondan yardm diler ve kalbini Allah dndaki eylerden boaltarak zikrini icra eder. Zikir iin abdestli olmak ve zikir srasnda gzleri de yummak gerekir. Lfzi Cell zikrinde baarya ulaan mride, mridin mnasip grd tanrsal isimlerle zikirler verilir. Bunlarn cinsine ve saysna mrit karar verecektir. Riflerde ilah isimlerden Rahman isminin oka seildii dikkat ekmektedir. Bunu
45 46

46

Mustafa Tahral, Ahned er- Rifai, D. . A., C.2, stanbul: TDV 2002, s.129. smet Zeki Eybolu, Gnmz Inda Tasavvuf Tarikatlar ve Mezhepler Tarihi, 1.Bask, Tahral, s129.

stanbul: Geit Yaynevi, ,1987,s.267.

47

14

Rahim, Vahhb, Kudds izlemektedir. Dier isimler arasnda Hakk, Halim, Hannn, Hayy, Hafz, Hamd saylabilir48. Rfalik, Irak tasavvufundan kaynaklanan ve Kadirlik, Bedevlik, Sa'dlik gibi Arap kkenli bir tarikattr. Bu tarikatlarn hepsi zikir ve ayin usul olarak "kym" (ayakta) zikir usuln benimsemilerdir. Tasavvuf evrelerince drt byk kutuptan (aktb- erbaa) biri kabul edilen Seyyid Ahmed er-Rfa'nin (1118-1182) pir olduu bu tarikatn ayini, her tarikat ayininde olduu gibi, eyh efendinin Fatiha's ile balar. Dizst otururken oluturulan hilal eklindeki zikir halkasnda yer alanlar Fatiha'dan sonra zel bestesi ile "evrd- erif" okurlar. Ksa bir duadan sonra ayaa kalkarak karlkl saflar halinde dizilirler. eyh efendi zikredilecek esmay (Allah'n isimlerinden biri) belirtir ve zikrin idaresini reis denilen kii yrtmeye balar. Zkirler, zikrin temposuna uygun ilahiler ve Arapa gfteli uuller ile serbest kasideler okurlar. Rfa kyam zikri ok cokun ve hareketlidir. Zikir hzlandnda, tarikatn kurucusunun peygamberin sandukasndan uzanan elini pmesi kerametinin bir yansmas olarak Rfalie mahsus olan "burhan" gsterme balar49. D. BURHAN-DEL L-HAVAR K ve AY N Burhan, pheyi kaldran kesin ve zel delil demektir. Kl, i, topuz gibi aletleri, yanak, karn, grtlak, gz gibi vcudun deiik yerlerine sokmak ve "gl" denilen akkor halindeki kzgn demiri yalamak ve plak bedene dedirmek gibi hareketlerle, ban deil Allah'n kestiini, atein deil Allah'n yaktn ve fizik kanunlarnn baz zel hallerde yrrlkte olmadn gsteren bu hal, Rfa zikrinin ok tannm ve dikkat ekmi bir zelliidir. Burhan gsterilirken, zikir bir yandan devam etmekte ve vurma sazlar kullanlmaktadr. Burhan her zaman deil, eyh efendinin uygun grd zamanlarda gsterilir50.

48 49

Tahral, s.130. mer Turul naner, Rfailikte Zikir Usul ve Musiki, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, naner, s.330.

C.6, stanbul: Trk Ekonomi ve Toplumsal Vakf, 1999, s.330.

50

15

Rifailerin deiik isimlerle tanmladklar ayinler, sadece i sokma olayyla snrl deildir. Bu ayinlerde atee giriliyor, kzgn demir yalanyor, kaynar ya ile aptes alnyor, zehirli ylanlar kucaklanyor, krk camlar zerinde yrnyor, ama kimseye bir ey olmuyordu. Ayinin en heyecanl annda ise Cezbe iinde zikredenlere yaklar eyh. eyh tarafndan seilenler, kendilerini cemaatin en ansllar olarak grrler. eyh hem kzgn ileri diliyle yalar, dudaklar kpr kpr hem de dua eder. Kendinden gemi derviler ise ileri eline, azlarna vcutlarnn deiik yerlerine srerler. Zikrin temposu iyice ykselmitir. Artk iin sivri ucu yanandan kyor derviin. Ne bir damla kan, ne de ufak bir ac belirtisi... Bir dier dervi karnna, dierleri de yine yanaklarna sokuyorlar ileri. Ayin btn heyecan ile devam ediyor. Bu kez sra ileri kartmaya gelmitir. En sonunda eyh ileri birer birer ekip, ilenen yerlere parman bastrr, yaralarn hi birinden bir damla bile kan akmaz ve yara izi de yoktur. O anda maddi dnya ile tm ilikileri kesilmi, ayine katlanlar farkl bir boyuttadrlar51. Gemi dnemlerde Rifailerin efsaneleen bir ok ayinsel gsterileri vardr. Bu olaylardan biri, Balkan Sava srasnda Edirne kurtarld srada stanbul'dan eitli tarikat eyhleri Edirne'ye gitmiler ve Selimiye Camii'nde bir zikir ayini dzenlemilerdi. Bu ayin srasnda skdar Sandk Edhem Efendi Tekkesi eyhi Haydar Efendi, Selimiye'nin kubbesine frlatt topuzlu iin altnda durmu ve ii vcuduna saplayarak burhan gstermitir. Bir baka hadise ise Kasmpaa'daki Ayn Ali Baba Tekkesi eyhi Mehmed Ensar Efendi de stanbul'un igal altnda olduu gnlerde bir Rfa ayini seyreden ve grdklerine inanmayp bunda bir oyun ve gz boyama olduunu ileri sren ingiliz subaynn klcn alp, o klc vcuduna saplayp kararak burhan gstermi ve klcn zel bir zehirle kapl olduunu bildiren ngiliz subay, burhann bir gz boyama olmadna inanmtr52.

51 52

Modern Tarikat Rufailik,Nokta dergisi,(Aralk 1988).ss.28-37. naner, s.330.

16

Rfa ayininin musikisi, burhan gsterildii gnlerde de deimez. Kyam zikrine uygun musiki icra edilir. Kalbi ism-i Hy ve ism-i Cell zikirlerinde ney de alnr53. Rifye tarikat da, dier btn tarikatlar gibi, kurucusunun ardndan baz bozulma ve yozlamalara maruz kalmtr. Bugn, Riflik dendiinde akla baz garip gsteriler gelmektedir: Atele oynama, vcuda i ve haner saplama, ylanlarla sarmadola olma vs. Btn bunlarn, Kurucu-Pir'den sonra tarikata girdii kukusuzdur. Bu gibi eyler, kitleyi Tarikat evresinde toplamak iin birer vasta olarak kullanlmtr.54 E.R FA L N KOLLARI Rifailikin dzenlenmi kendi iinde kurum nitelii kazanm ondrt kolu vardr. Birbirlerinden bamsz deillerdir. Trenleri ritelleri benzerdir farkllklar sade kurucu isimlerinden kaynaklanmaktadr. Bunlar: 1- Atailik (ataiyye). 2- Burhanilik (burhaniyye) 3- Cemalilik. (cemaliye) 4- Cndilik. (Cndiye) 5- Direnilik. (dirinilik) 6- Fazlilik. (Fazliye) 7- Fenarilik. (Fenariye) 8- Haririlik. (Haririye) 9- madilik. ( madiye) 10- Katnanilik. (katnaniye)
53 54

naner, s.330. ztrk, s.291.

17

11- Kyalilik. (Kyaliye) 12- Nurilik. (Nuriye) 13- Sayyadilik. (Sayyadiye) 14- Sebsebilik. (Sebsebiye).55

II. R FA TAR KATININ 20 YY.DAK FARKLI YORUMLARI A.ANKARA VE STANBUL EKOL Yaklak bin yllk tarikat olan Rufailer zellikle gnmzde 20 yzyln balarnda fark grnmler sergiliyor. Ankara grubu Rufailer ile stanbul grubu Rifailer arsndaki farkllk iyice belirgindir. Ankara gurubu geleneksel ayin trenlerini srdrrken (ili, kl ayinleri), sanat ve bilim adamlarndan oluan stanbul grubu, kltrel faaliyetlere nem veriyordu. Ancak bu iki kanadn ortak noktalar Atatrklktr. Tarikatlar da alm srecinde gerek yaptklar hayret verici gsterilerle, gerekse konulara getirdikleri Atatrk yorumlarla olsun Rufailer atk gndemdeydi. Hem de legal olarak, camideki ak ayinleri, sattklar videokasetleri ve glasnost uygularcasna konuan eyhleriyle. Kimilerinin, Atatrkn kurduu Cumhuriyeti ykmak iin rgtleniyorlar, bir gelirlerse hepimizi kr testereyle keserler diyerek srekli bir tehlike olarak grd; kimilerinin de tam tersine laik devletin temel gvencesi diye niteledii tarikatlar artk legalize olmak isteindeler56. Ankarada yirmi yldr Rufai tarikatnn eyhliini srdren Galip Kuuolu dergi ve gazetelere verdii rportajlarda farkl bir imaj iziyor iddal demeler veriyordu.

55 56

Eybolu, ss.245-246. http://www.galibi.com/tr/sayfa.asp?id=10.

18

Alm dokuz yandaki eyh Kuuoluna gre, Kfir bir devlette Cuma namaz klnmaz demek ne kadar abesse, Allahn bir ltf ihsan olan Atatrke dmanlk etmek de o kadar abesti. Kuuolu: Atatrk baz prensipleri zaman yle icap ettii iin getirdi. Biz Atatrke mteekkiriz, baka yobazlar gibi deiliz. Allahn bir ltf- ihsanyd bu millete, yoksa bu millet oktan yok olurdu. Bunlar yaclk deil, hakikat57. Trkiye zaten bir slam lkesidir. Bu itibarla, slam devleti kuracaz safsatalarnn bir anlam ve nemi yoktur. eriat 1400 ksur sene evvel geldi. steyen herkes Trkiyede de, dnyann herhangi bir yerinde de eriata uygun bir ekilde yaayabilir. Buna kimsenin bir ekilde yaayabilir. Buna kimsenin bir ey dedii yok ki. Ama baka eriat geleceini dnmek veya beklemek yanltr. nk Hz. Muhammet ahir zaman peygamberidir, ondan baka peygamber gelmeyecek. Bunu bizzat Allah sylyor, slamn kendisi sylyor58. Ancak iin bir de stanbul cephesi var. Ankaradakilerin bu denli legalize olma istei Rufailerin stanbul kanadnda nasl yaanyordu acaba? nk aralarnda eski politikac Agh Oktay Gnerden, Milli Ktphane eski Mdiresi Mjgan Cumbura; Nihat Sami Banarldan Ekrem Hakk Ayverdiye; Ergun Gzeden Yusuf mrlye pek ok tannm ismin yer ald bu grup, pek ok konuda Ankaral Rufailerden farkl dnyordu. B. R FA L K VE RUFA L K eyh Kuuolunun, altn ize ize, Onlar Rifaidir, Rufai deil dedii, stanbul grubu, genelde entelektellerden meydana gelen son derece modern insanlard. Onlar iin zaten gizli-kapakl bir durum yoktu. Onlar, deyim yerindeyse tarikat tesi bir tarikatt. aa, insan ilikilerine, tesettre, kadna ve taassup olarak niteledikleri kimi slami konulara farkl bakan bu insanlara Rifai denilmesinin nedeni kurucularnn soyad nedeniyleydi. Hemen hepsi geleneksel Rufailie deiik yorumlar ve boyutlar

57 58

Nokta, ss.28-37. Nokta, ss.28-37.

19

getiren Kenan Rifainin ya da onun temsilcisi Samiha Ayverdinin rahle-i tedrisinden gemilerdi59. Rufailii 20 yzyln modern dnya grne gre yorumlayan belki de geleneksel Rufailii, Rfailie dntren Kenan
60

Rifainin hayat,

yeniliki

dncesinin oluumunda etkili omluu aka grlr.

Bu iddialara, Rifailie ( stanbul kanadna) yaknl ile bilinen D.E.. lahiyat fakltesi retim yesi Prof. Dr. Mehmet DEM RC u ekilde cevap veriyor: Seyyid Ahmed er-Rifai'nin kurduu Rifailik slm dnyasnn en eski ve byk tarkatlerindendir. Ortadou, Anadolu ve Balkanlarda yaylmtr. Kenan Rif de bir Rif eyhinden iczet alarak tekkelerin ak olduu devirde usl diresinde eyhlik yapmtr. 1925'te derghlarn kapatlmasyla bu tr faaliyetler fiilen son bulmutur61. 1970'lerden sonra ok mevzii de olsa bir Ruf-Rif ayrmndan sz edenler oldu. Ruf diye geleneksel-popler tarkat usullerini devam ettirmeye alan ve Trkiye'nin eitli blgelerinde mensuplar bulunan gruplar kastedilirken; Rif nisbesi ile Kenan Rif ve evresini nitelediler. Gramer bakmndan kelimenin kitb, doru ve fasih olan ekli Rifdir. Ahmed Rif'nin atalarndan Rifa el-Hasan el-Mekk dolaysyla bu nisbet ismi kullanld. Rif, Rifa'l, Rifa ailesine mensup demektir62. Halk arasnda kelimeyi ruf eklinde telaffuz etmek, rif syleyiinden daha kolay geldii iin birinci syleyi biimi yaygnlat. Yaz dilinde de yle kullanm genelleti. Son dnemlerde akademik evrelere it yaynlarda ise Rif imlsn tercih ar basmaktadr63.

59 60 61

Nokta, ss.28-37. Nokta, ss.28-37. Mehmet Demirci,Kenan Rifai ve evresi, Demokrasi Platformu Dergisi, Say: 6 ( Bahar 2006), ss. Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, 6. Bask, stanbul: M.. lahiyat Fak. Yaynlar, 2004, s.439. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

44-75.
62 63

20

C. MEREP VE KLTR EVRES FARKLILII Giddensa gre, hayat yaplar olarak deil gnden gne varoluun sresi olarak deneyimlenir
64

. ehir, toplumsal kuram iin arzi olarak kabul edilemez, onun tam

ortasnda yer almaktadr. ehir zaman mekan mesafesinin, kabile toplumlarnn zellii olandan ok daha tesine almasna msaade eden depo kabdr. ehir, Devlet gcnn yaratld ve srdrld yetki kaynaklarnn reticisidir. ehirler o toplumda bir btn olarak idari siyasi btnlemenin temelidir65. Demirciye gre Ruflikle Kenan Rif ve evresinin genel grnmnde bir takm farkllklarn varlndan sz edilebilir. te burada Giddensin vurgulad ehir hayat ve ehir hayatnn belirleyicilii kendini gsterir. Buna merep ve kltr evresi farkll gzyle bakmak doru olur. Sz konusu evre, ehirli anlamnda daha meden bir grnm tar. Popler yani halkn yaygn olarak tand Ruflik ve teki tarkat mensuplarnn ou, modern hayatla bark yaamakta zorlandlar. Bunu baarmaya alanlara da pheyle baktlar. Burada birini yceltip tekini kmseme gibi bir niyetimiz asla yoktur; yaptmz bir vkann tespitidir66. Kenan Rif ve evresi, zde ve ruhta yerli ve mill kalarak, modern hayat artlarna uyum salamakta, moderniteyi dntrmekte daha baarl saylrlar. Bir baka ifdeyle zde geleneki, ekilde modern, ve kk mzde olan t ifdeleriyle dile getirile anlayn rnei saylrlar. Ne ki, Kenan Rif'nin hikmetli sz geerliini korumaya devam ediyor denebilir: Dinli der: Dinsiz! bize / Levmeder dinsiz bizi. (Dindar geinenler bizi dinsizlikle itham ederler; dinsiz, dinle aras ho olmayanlar da bizi fazla dindar bularak ayplarlar). teki popler tarkat muhitlerinden bir ksm insanlarn da sz konusu evreye yer yer tereddtle baktklar sylenebilir67.

64

Ruth A. Wallace ve Alison Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, Leyla Ebruz, Rami Ayaz.(ev.), 1. Wallace ve Wolf, s.215. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

Basm, zmir: Punto Yaynclk. 2004, s.215.

65 66 67

21

Fertler ve eitli topluluklar arasndaki phe, tereddt ve zlmenin baka cidd sebepleri vardr. Aslnda bu durum Trkiye'nin her kesimini ilgilendiren bir problemdir. Bu meselenin altnda, Trkiye'nin Tanzmattan bu yana geirdii, Cumhriyetle hz kazanan medeniyet deitirme serveninin skntlar yatmaktadr. Gemiimizle balar koparlmaya allrken, yeni ve modern saylan deerleri ve hayat tarzn benimsemekte cidd skntlar yaanmaktadr. Epeyce yol alm olmamza ramen sanc devam etmektedir68. Demirci u noktalar da dikkati eker: Yarm asr geen bir yasaklama dneminden sonra geleneksel / popler tarkat kurumunun salkl bir yap gstermesi beklenemez. Bu konuda Trkiye apnda bir iceleme yaplm deildir. Ama unu rahatlkla syleyebiliriz: An'anede bir kesinti ve kopukluk olduundan dolay, gnmzdeki tarkat tezhrlerinin, olmas gereken seviyenin ok uzanda bulunduu bir gerektir. stisnlar bulunmakla birlikte, ounluu tibriyle ehil kiiler tarafndan temsil edildii ve yrtld sylenemez. Bu konudaki en byk eksiklik, hemen her kesimden insanmzn din ve tasavvuf alanndaki bilgi noksanldr, cehlettir ve taassuptur69. Demirci Rifailiin genel hatlaryla dnsel haritasn u cmlelerle izer: Baz tarkat evrelerinde ekilciliin, kolaycln benlik ve gizli bir gurur duygusunun galip gelmesi znt vericidir. Din ve tasavvuf; sakal, byk, cbbe, alvar, yani klk kyafetten ibret deildir. Tarkatin z olan tasavvuf; sevgi, diergmlk, hogr ve kucaklayclk zelliklerine sahiptir. Trih boyunca bu byle olmutur. Katlk, ham sofuluk, taassup ve bencillik, dnin zyle, dolaysyla tasavvufla asla badamaz. Allah'n sonsuz rahmetini daraltmaya, snrlandrmaya, hele bunu tarkat adna yapmaya kimsenin hakk yoktur70. Tasavvuf ve tarikat ilh ahlkla ahlklanmak, alak gnll ve cmert olmak, halka hizmeti Hakk'a hizmet bilmek demektir. Yaradlm severiz Yaradan'dan tr diyen Ynus Emre'lerin; hayvanlara bile efkat gsteren, yolda rastlad yaral
68 69 70

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

22

kpekleri illa tadvi edip bakmlarna nem veren Baheddin Nakbend'lerin yolu demektir. Bu yolda bulunduunu iddia edip de, brakn hayvanlar kollamay, kendisi gibi dnmeyen insanlara bile tahamml edememek, tarkatin zn hi anlamamak demektir71. Demirci bu oluumun kanlmaz olduuna inandn belirtir. Ona gre btn bunlarla birlikte mitsizlie dmeye gerek yoktur. Trk toplumu hareketli ve dinamik bir yapya sahiptir. Sular nce bulanr sonra durulur. Dilimize evrilmi tasavvuf klsikleri ve akademik evrelerin ortaya koyduu yeni aratrma ve yaynlarla, en azndan mevcut bilgisizlik ortamnn dzeleceini umuyoruz72. leri blmlerde Rifaliin stanbul kanadnn kurucusu olan Kenan Rifai kimdir, nerede yaam, fikri ve tasavvuf alt yaps nasldr, dier tarikatlerden fark nedir, kimlerden icazet alm, hangi evreye hitap etmi, eserleri nelerdir v.b. sorularn cevabn bulmaya alacaz.

71 72

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

23

K NC BLM KENAN R FA ve 20 YZYILDA R FA L K

I.KENAN R FA N N HAYATI VE ESERLER A.KENAN R FA N N HAYATI Selnikte dodu. Babas, Filibe hnedanndan Hac Hasan Beyin olu Abdlhalim Bey, annesi Hatice Cenan Hanmdr. ocukluk yllarn dedesinin yannda Filibe'de geirmitir. Babas Abdhalim Bey bir ara Filibe Murahhas olarak orada devletin siys temsilciliini yapmtr. Daha sonra Balkanlar'da siys huzrun iyice bozulmas zerine stanbul'a g etmiler ve Hrka-i erif semtinde satn aldklar bir ahap konaa yerlemilerdir. Bylece babas Filibe'deki grevinden ayrlp nce Posta Telgraf Nezreti Sicil Ba Mdr, sonra da Telgraf Nazrl vazfesine getirilmitir. 73 Filibe'de bulunduklar srada annesi Filibeli Edhem h'a intisap etmiti. Bu zat sivil yani, herhangi bir tekke eyhinden seyr slk grp hilfet almam veysKdir bir mrit idi. Hatice Cenan Hanm, girdii bu manev yolda kemle ermi bir anne olarak evldnn ruh ve dern terbiyesine ihtimam gstermi, ana ve oul arasndaki bu mnev al veri ve engin muhabbet mr boyu devam etmitir. Kenan Rifai, annesine trifsiz bir ballk iindeydi. Ona gre annesi yalnz kendisinin deil sanki insanln anas, Hakk'n bir yce velsiydi74. Olunun ilk mridi annesidir. Kendisine manevi dnyann, Allah yolunun kaplarn aan annesi Hatice Cenan daha sonra Onu kendi mridi eyh Ethem

73 74

Hasan Kamil Ylmaz, Kenan Rifai, D A., C.25, stanbul: TDV 2002, s.254. Ylmaz, s.254

24

Efendiye teslim etmi, bu suretle Ken'an Rifai'nin manevi ahsiyeti bu iki mrid tarafndan oluturulmutur75. 1.REN M VE MEMUR YET HAYATI Filibedeki Alyans zrailit Mektebiyle76 balayan renimini Galatasaray

Sultnsinde tamamlayan Kenan Rif, zeki, akll, terbiyeli, fakat yaramaz bir ocuktu. Hocalar tarafndan sevildi, takdir edildi. Franszcay ksa zamanda rendi. Muallim Nci, Muallim Feyzi, Recizde Mahmud Ekrem ve Zihni Efendi onun bu mektepteki Trk hocalarndandr77. Kenan Rifai Galatasaray'dan mezun olunca Bbl Hriciye Kalemi'ne girmi, Acem Mektebi'nde Tabiat Dersleri hocal yapmtr. Bir mddet sonra Posta Telgraf Nezreti'nde mvir yardmcs olmu, bir yandan da Hukuk Fakltesi'ne devam etmitir78. Ksa sren bu dnemin ardndan Marif hayatn tercih eden Ken'an Bey gen yalarda Balkesir ddsi (Ortaokul) Mdrlne tyin edilmi, o srada orada bulunan, annesinin mridi Edhem h'a intisap etmi, mridinin tasavvuf eitime dir verdii grevler erevesinde seyr slk gereklerini yerine getirmitir. Ayrca bu ehirde msik ve ney dersleri almtr79. On bir ay sonra Adana Marif Mdrl'ne, ksa bir mddet sonra da Konya Marif Mdrl'ne tyni km, fakat vazfesi Manastr Marif Mdrl'ne deitirildii iin Manastr'a gitmitir. O gnlerde Manastr'a gelmi olan mridinin sohbetlerinde bulunmutur. Manastr'da pek az bir zaman kalp Filibe'ye dnen mridi, Ken'an Bey'i yerine halfe brakarak vefat etmitir. yl kadar sren Manastr vazfesinden sonra Kosova vilyeti Marif Mdrlne tyin edilmi, Devlet'e kar

75

Samiha Ayverdi ve Dierleri, Kenan Rifai ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk,4.Basm, Kenan Rifai, Sohbetler,C.1., stanbul: Hlbe, 1991, ss.217-218. Ylmaz, s.255. smet Binark, Dost Kaps, , 1. Bask, stanbul: Cenan Eitim Vakf Neriyat, 2005, s.45 Ayverdi, v.d.,s.44.

Ankara: Hlbe,1983,s.15.
76 77 78 79

25

her trl entrika ve isyanlarn sk sk grld o yllarda, Kenan Rifai resm grevi ile birlikte her trl madd-mnev faaliyetler iinde bulunmutur80. Bir ara skp'e gelen babas olunun evlenmesinde hazr bulunmu, Bulgar komiteci ve ekysnn Filibe'yi Trkler iin artk yaanmaz bir hle getirdiklerini grerek oluna, btn mal ve mlklerini satmasn sylemitir81. skp'te sene sren bu vazfesinden sonra Trabzon'a tyin emri kmtr. Burada Marif Mdrl esnasnda, Byk Trk Lgati yazar Hseyin Kzm Kadri Bey'in babas, ehrin vlisi Kadri Beyle yakn bir dostluk tesis etmitir82. Bir sene kadar sonra, stanbul'da Numne-i Terakki Mdrl'ne tyin edildii haberi gelir. ay sonra mridinin "bir manev ireti ile ne kadar kaz namaz varsa ed etmesi emrolunmu ve arkasndan da Medne-i Mnevvere'ye gitmesi" bildirilmitir. Bylece Reslullh' makamnda ziyret evk ve akyla beklemeye balamtr. ki sene sonra Marif Nezreti'nde Medne-i Mnevvere'de dd-i Hamd Mdrl'n kabul edip etmeyecei kendisinden sorulmu, o da "Mdrlk de ne demek; hademelikle bile gitmeye raz''olduunu syleyerek, hasretiyle yand Medne'ye, Reslullah'n makamna, "tana, toprana, insanna, hayvanna, kedisine, kpeine k olduu Sadethneye" dd Mdr olarak gitmitir83. 2. CAZET ALMASI Medne'de, Seyyid Ahmed er-Rif neslinden eyhu'l-Meyih Hamza Rif kendisine hilfet ve iczet vermitir. Bu ztn Kenan Rif'ye: "Olum, bilemiyorum ben mi senin eyhinim, yoksa sen mi benim?"dediini ifde eder. Bylece tasavvuf eiticiliinde nemli yeri olan ve Resulllah'tan tibren kesintisiz silsileyle intikal ettii kabul edilen himmet ve berekete usl diresince nil olmutur84.

80 81 82 83 84

Binark, Dost Kaps, s.46. Ayverdi, Dost, s.38. Ayverdi, Dost, s.44. Binark, Dost Kaps, s.54. Ayverdi, Dost, s.15.

26

Kenan Rif ve annesi Medne'de hem ehrin halk ve ileri gelenleri tarafndan, hem de bedevlerden yakn bir alka ve muhabbet grmtr. Bedevler kendisini zaman zaman lde adrlarna dvet edip sohbetinde bulunmulardr. Burada Trkler iin Krk Derste Arapa kitab yazm, na'tler, ilhler syleyip bestelemi ve mstesn sesiyle okumu, mektepte talebelerine retmitir. Bir ara Mekke-i Mkerreme'yi ziyaret ederek Beytullah' tavaf etmitir85. Drt yl sonra stanbul'a dnnce Erkek Muallim Mektebinde Franszca hocal, Tedkkat- lmiyye Encmeni zl, Druafaka Mdrl, Meclis-i Marif zl'nda bulunmu ve emekli olduktan sonra da Fener Rum Lisesi'nde on yl Trke hocal yapmtr86. 3. DERGHINI KURMASI Medne'den geliinden bir mddet sonra (1908) ikinci bir defa tekrar bu ehri ziyrete gitmi, dnnde stanbul'a tammen yerleip, Hrka-i erif semtinde oturduklar konan bahesinde mm Ken'an Dergh- erfi adyla, kendi imknlaryla yaptrd derghta mrid-i kmil olarak irda balamtr. 1925 senesinde tekkelerin kanunla kapatlmas zerine, mlkiyeti zaten kendilerine it olan mm Ken'an Dergh ile efrd tarafndan mesken olarak kullanlmtr. Her trl din-tasavvuf eitim ve retimin yasak olduu yllarda sdece ile, akrab ve yaknlarnn devam ettii manev sohbetlerde gen nesilleri yetitirmeye devam etmi, halfelerinden olan Doktor Server Hilmi Bey'in kz kardeinin kz Smiha Ayverdi ve dmd Doktor Ziya Cemal Bykaksoy'un kz kardei ve kendisinin rencisi Semha Cemal (1906-1936) Hanmefendiler bu ile ii tasavvuf sohbetlerini not etmilerdir87.

85 86 87

Ayverdi v.d., s.78. Ayverdi, Dost, s.29. Ylmaz, s.255.

27

7 Temmuz 1950 ylnda vefat eden Ken'an Rif Merkez Efendi Cmii avlusunda, adrvanla kabristan duvar arasndaki trbede medfundur. st ak olan trbesi bir ziyretghtr88. 4. A LES ocuklar: Mevlidhan Hfz Kzm Bykaksoy (1904 - 1993), Aliye Bykaksoy (. 1984) ve Kinat Bykaksoy (Grsoy) (d. 1922). Torunlar: Asiye Cenan, Cemil, Ahsen, Orhan, Ferhan, Kenan Bykaksoy, Ayegl Kaytaz, Alican Grsoy89. Torunlarndan biri olan Kenan Bykaksoy (Grsoy), Galatasaray niversitesi Felsefe Anabilim Dal blm bakandr. Ayn zamanda TRT-2 Televizyon kanalnda da tasavvuf ierikli haftalk program yapmaktadr. Programna bu oluumun nemli isimlerini de karmaktadr. B. ESERLER Kenan Rifnin XX. Yzyln ilk yarsnda yaayan sfiler arasnda nemli bir yeri vardr. O tasavvuf grlerini tevhid, gzel ahlk, ak ve irfan etrafnda rm; ilim, fikir ve sanat dnyasna birok insan kazandrmtr. Di Tabbeti ve Eczc mektepleri mdr Server Hilmi Bey, Hattat Aziz Efendi, Efltun, Marc Orel ve Epictetosun baz eserlerini Trkeye tercme eden felsefe muallimi Semiha Cemal Hanm, damad ve di hekimi Ziya Cemal Bykaksoy, romanc ve filoloji doktoru Safiye Erol, mimar Ekrem Hakk Ayverdi, edip, mtefekkir ve mutasavvf Smiha Ayverdi talebelerinden birkadr. Devrin eyhlislmlarndan Haydarzde brhim Efendi, Nesmi Efendi ve Ebdullah Efendi ile Msr Keldn patrik vekili bid Efendi de onun mntesiplerindendir 90.

88

Mehmet Demirci, Kenan Rifaide Tasavvuf iiri ve Musikisi, Bursada Dnden Bugne Tasavvuf, http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan Ylmaz, s.256.

stanbul: Bursa Belediyesi Kltr Sanat ve Turizm Vakf, 2003, s.180.

89 90

28

Franszca, Almanca, ngilizce, branice, Arapa, Farsa, Rumca, erkeceyi bilmekteydi. Muktez-y Hayat: Balkesirde bulunduu srada hazrlad fen ve tabiat bilgisi kitab mahiyetinde bir eserdir. Mellif mukaddimede eseri Franszca kitaplardan tercme ederek hazrladn syler. Rehber-i Slikn : Tarikat usul ve dbna dair bir risledir. Tuhfe-i Kenan: 340 kadar hadisin ve mam Bsirnin Kasdel-brdesinin yine nazmen tercmesidir. Ayrca mellifin baz ilhilerini ihtiva etmektedir. Ahmed er-Rif : Ahmed er-Rif ve hakknda Trkede yazlm en geni eserdir. inde mellifin baz ilhileri de bulunmaktadr. Sonuna Ahmed Rifnin elli iki hizbi eklenmitir. lhiyyt- Kenan: Yukarda ad geen iki eserindeki ilhilerle birlikte dier iirlerini ihtiva etmektedir. Manzumelerin byk ounluu aruzla yazlmtr. Snbl Efendi ve Merkez Efendi iin yazd iki manzume Hattat Aziz Efendi tarafndan byk birer levha halinde yazlm ve bu zatlarn sandukalarnn ba ucuna konulmu olup halen mevcuttur. Kitabn ikinci ksmnda bizzat kendisinin bestekr zzeddin Hmy Eliolu ve Muallim Kzm beylerin besteledii yetmi be kadar ilhinin notas verilmitir. Eserin Yusuf mrl tarafndan hazrlanan ikinci basksnda yeni bestelenmi baz ilhilerle ilk baskda yer alan ilhilerin sadece bestelenmi olanlarna yer verilmi ( stanbul 1974), Yusuf mrl ve Diner Dalkln yapt son basksnda ise ( stanbul 1988) gnmz bestekrlarnn baz bestelerinin notalar ilve edilerek bestelenmi eserlerin notalar ve Kenan Rifnin btn manzumeleri bir araya getirilmitir. erhli Mesnev-i erif: Mevlanann Mesnevsinin I. Cildinin erhi olan eser, derghtaki mesnevi derslerinde Ziya Cemal Bykaksoy, Semiha Cemal ve Smiha Ayverdi gibi talebelerinin tuttuu notlarn daha sonra bir heyet tarafndan karlatrlarak bir araya getirilmesiyle oluturulmu, derleme bu heyette bulunan Nihad Smi Banarlnn kalemiyle gnmz Trkesine evrilmitir. Mesnevi erhleri
29

arasnda hususi bir kymeti olan eser amzn din-tasavvuf nesir Trkesine gzel bir rnektir. Sohbetler (haz. Smiha Ayverdi, iki cilt: Kenan Rifnin damad Ziya Cemal Bykaksoyun 1922-1925 yllar arasnda derghta tasavvuf sohbetlerinden Selmlk Notlar balyla tuttuu notlar ve Ziya Cemal Beyin kz kardei Semiha Cemal ile Smiha Ayverdinin aile iindeki tasavvuf sohbetlerinden derledii notlardan meydana gelmitir. Ayrca Kenan Rif ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk adl kitabn sonunda (s. 294-476) Kenan Rifnin sohbetlerinden derlenmi bir blm bulunmaktadr. Smiha Ayverdinin Dost adl eseri Kenan Rif hakknda yazlm bir biyografi olup bu kitap da Smiha Ayverdi ve Semiha Cemalin sohbetlerinden derledii notlar ihtiva etmektedir.91Ayrca Sohbetlerin Zerredeki Okyanus adyla, konulara gre tasnif edilmi bir tarzda kitaplatrlm ekli de vardr92. Dnyann nklb: Camille Flammariondan tercme93.

II. CUMHUR YET DNEM VE R FA L N DNM Cumhuriyetin daha banda, Trk toplumunu din yaay ierisinde ok nemli bir yer tutmakla birlikte uzun zamandan beri, eitimsizlik ve bilgisizlik nedeniyle knt halinde olan Tekke ve Zaviyelerin kapatlarak tarikatlarn faaliyetlerinin yasaklanmas ve Trbelerin eddine dair Kanunun yrrle girmesi karsnda, tarikat mensuplarnn bir blm olay sknetle karlamtr. Ancak nemli bir blm de olayn aknl altnda kalmaktan kendini kurtaramam; bundan byle grnrde tarikat faaliyetleri resmen ortadan kalkm, buna karlk, knt halinde de olsa, toplumsal yap ierisinde fonksiyonel olarak yer tutmu bulunan tarikatlar tamamen silip atmak mmkn olmam ve onlar, zamanla deien artlarda yeni ekiller altnda glenerek, Trkiye'de halk dindarlnn nemli bir boyutunu
91 92

Ylmaz, ss.256-256. Glmisal Grsoy, Zerredeki Okyanus, Kenan Rif le Kendinden Kendine Yolculuk, 1.Bask, http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

stanbul, 2003.
93

30

tekil etmeye ve zellikle ehir merkezleri ve kasabalarda ve nihayet son dnemlerde faaliyetlerini kylere kadar uzandrmak suretiyle, adet yeraltna itilerek yaygn bir deyimle bir tr "paralel din" suretinde devam etmeyi baarmlardr94. Geri onlarn nemli bir blm, bir ilk dnemde, resm kapatma karan karsnda faaliyetlerini yeraltna kaydrma yoluna gitmi olmakla birlikte, artlar msait olduu andan itibaren bir ekilde gn yzne kmaktan da geri durmamlardr. Trkiye'de, zellikle 1925-1950 arasndaki dnemde tarikatlarn varlklarn zellikle camiler aracl ile srdrmlerdir. Anlalan, tarikatlarn yasaklanmasnn zerinden uzun bir zaman gemi olmasna ramen, bu gn Trkiye'de Nakibendlik, Halvetilik, Kadirlik, Rufalik, vb. tarikatlarn varlklarn srdrmelerinde bu yol olduka nemli olmutur. Buna karlk, mesel Bektailik ve Mevlevilik gibi, bir cami ile birletirilmek suretiyle gizliden devam eden bir tekkeye sahip olmayan tarikatlar, varlklar ve geleneklerini ayn lde gl bir biimde korumay baaramam grnmektedirler95. A.ENTELEKTEL TASAVVUFCULUK Kenan Rifainin kendini fark ettirmesi ve etrafndaki halkann oluum sreci hayli uzun olmutur. nk o derghta bir eyhin dizinin dibinde yetimemi, yllarca imparatorluun eitli yerlerinde farkl grevler alm ve eylem ortaya koymutur. Cemil Meri Kenan Rifaiyi, bir ondokuzuncu asr entelekteli, bir eski Galatasarayl, imparatorluun usuz bucaksz corafyasnda yllarca dolam, geni bir tecesss, byk bir asimilasyon gc, zengin bir tecrbe, bir para hint, bir para Mevlana ve kanma bilmeyen bir yaam susuzluu. O da bir tekrar. ama eriatn kat kaidelerine mahpus deil, ak dinletiren bir tanr adam. Mslmandan ok deist, stanbula dnnde entelektel evrede fark edilmitir. Klasik tarikat geleneinin dnda bir sylem ve

94 95

Gnay, Din Sosyolojisi, s.599. Gnay, Din Sosyolojisi, s.600.

31

daha dorusu panteist, maddecilikte zehirlenen bir aa ancak bu esnek, bu her eyi kucaklayan inan sesini duyurabilirdi cmleleriyle tanmlar96. Kenan Rif gerek Mekteb-i Sultani, gerekse Alyans okulunda Fransz kltryle yorulmu ok iyi Franszca biliyor hatta Franszcaya ders verecek kadar hakimdir. Bir gn olsun Papyonsuz ve kravatsz sokaa kmaz, ok k giyinir kolal gmleklerden, apkalardan, kravat inelerinden hi vazgemezdi. Tabir yerinde ise evdeki yaam tam bir Fransz burjuvas gibiydi. 1908'den tekkelerin kapanmasna kadar olan dnemde Kenan Rif'nin, resm grevleri dnda bir dergh eyhi olarak, bata yaknlar olmak zere, stanbulun tasavvuf ve entelektel evrelerinde etkili bir yeri olduu anlalyor. ada olan Hseyin Vassf'n ifadesiyle: lim ve fazl tibriyle, zamnmz meyh arasnda meslek shibi, tarkna k, edb, kmil bir zat olarak temeyyz etmitir.() Melh'lvech bir zttr. Hsn-i takrre mliktir. sahipti98. 1925'te tekkelerin kapatlmas farkl ekillerde tepkiler dourmutur. Btn dindar kesim Devrin idarecilerini kfrle itham ederken Kenan Rif bu konuda kanun ve kurallara harfiyen riayet edilmesini syleyip etrafna da bu olay Hakk'n tasarrufu bilmek gibi bir metafizik temele dayandrp ada olduu dier tarikat liderlerinden ayrlmtr. u anekdot dikkat ekicidir, 1929 senesinde idi, tekkeler kapanal drt yl olmutu. Bir gn yaknlarndan Doktor Server Hilmi Bey, hi de mtd olmad halde, bir istirak havasna dalarak sem etmeye balad. Fakat Kenan Rif onu hemen eteinden tutarak: Olmaz Efendi, bu zamanda byle ey olmaz. Mdemki yasaktr denmi, menedilmitir, onun iin olmaz. Biz ull'emrin szne ittib ederiz! diyerek, kiiden
97

. Etkileyici ve karizmatik bir grnme

96 97

Cemil Meri, Jurnal 2,C.2,3.Basm, stanbul: letiim, 1993, s.216. Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy, C. I, M. Akku-A. Ylmaz (haz), 1.Bask, stanbul: Kitabevi Yayn, Meri, s.216.

2006, s. 264.
98

32

ibret bir odada dahi kanuna aykr bir hareketi kabul etmemi, devlet emrinin gyb bekiliini yapmtr99. Buna ramen, ne dindar ne de laik evrelerde yeterince anlalmamtr. Bu yzden derghlarn kapatlmasn takip eden yirmi be yln iinde, onun kitle zerindeki tesir ve nfzu, devlet makamlarnca takip edilmitir100. Btn sosyal ve siyasi hadiseler, Rifailiin artk geleneksel rifailikten ayrlp yeni bir toplumsal tabakaya hitap etmesine ve yeni cumhuriyetin koyduu kurallara tabi olarak yeni bir tarikatn meydana kmasna neden oldu. Bu yeni oluum, modern an( modernizmin) sunduu hayat artlarn kabullenip onu din/tasavvufla beraber harmanlayp ortaya erif Mardinin tabiriyle entelektel tasavvufculuk
101

modelini

oluturmutur. Tarikatn mntesipleri hem modern imknlardan yararlanacak hem de manevi olarak i huzurdan da beri kalmayacakt. Bir nevi modernizmin manevi boluu Tasavvufla anlamlandrlacakt. te btn bu sebeplerden tr Rifailik toplumun elit tabakasnda ve zellikle kadnlar arasnda daha popler olmutur. br dnya iin bu dnya terk edilmeyecek, bu dnyann da nimetlerinden faydalanlacakt. Genel olarak ele alndnda Bergerin, Dini guruplarn modernizm karsnda deiimini dnyevileme ve makuliyet sorunu olarak adlandrd bu sre, Rifailiin dnmnde ksmen kendini gsterir102. B.KENAN R FA N N TASAVVUF ALTYAPISI Kenan Rif'nin, Osmanln son dnemlerin ve Yeni Cumhuriyetin ilk yllarnda bulunduu evrede dikkat ekmee balamas beslendii klasik tarikat gelenei ve yetitii ortam harmanlayp farkl bir sylem ve hayat tarzyla olmutur.

99

Ayverdi v.d., s.124. Elisabet zdalga, Modern Trkiyede rtnme Sorunu Resmi Laiklik ve Popler slam, Yavuz erif Mardin, Trkiye'de Din ve Siyaset, 3. Bask, stanbul: letiim Yaynlar ,1993, s, 35. Berger, s.195.

100

Alagon ( ev.), stanbul: Sarmal Yaynevi, 1998, s.39.

101 102

33

Bu konuda en doyurucu iki alma, veftndan hemen sonra yazlan Ken'an Rif ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk adl eserle, daha kk hacimdeki Dost adl kitaptr103. Kenan Rif'nin zengin bir mnev yapya ship olan annesinin etkisi altnda olduu grlr. Kendi cokulu ruh dnys da bu alan iin son derece elverilidir. lk formel tasavvuf eitimini veys-Kadir Edhem ah'tan alr. Medne'deki grevi srasnda ise eyh Hamza Rif ona el verir104. Tekkenin i nizm, tarkat db ve erknn ise stanbul'da eitli derghlar dolaarak renmee altn kendisi syler105. Kenan Rifai 1908'den 1925'e kadar dergh eyhlii yapmtr. Kendisinin resm bir din renimi ve medrese tahsili yoktur. Kenan Rifainin dini ilimlerde herhangi bir hocadan ve ya medreseden rendiine dair bir belge yoktur. Bu alanda, o devirde baka birok rnekleri olduu zere; Din, Kur'an, Hadis alanndaki bilgileri ve tasavvufun kitb mlmtn kendi kendine renmi olmaldr. Din anlay tamamen tasavvuf renktedir denebilir. Muhiddin bn Arab, Mevln, Ahmed Rif bata olmak zere; sohbetlerinde pek ok eski-yeni sfden alntlar yapar106. Tasavvuf gr tevhid, ak, irfan, gzel ahlk ve zellikle vahdet-i vcud merkezlidir. O gnlerin Galatasaray Lisesi kaliteli ve yksek seviyede formasyon veren bir retim kurumu olmaldr. Kenan Rif'nin burada modern Bat dncesinin ipularn renmitir. Telkinlerinde ve sohbetlerinde Dou-Bat sentezinin gereine iret eden unsurlar bulunur.

103 104 105 106

Ayverdi, v.d., s.190. Demirci, Kenan Rifaide Tasavvuf iiri ve Musikisi, s.185. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss.44-74. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss.44-75.

34

Kenan Rifai, mezun olduu lisenin etkisiyle hem bat kltryle- Fransz- hem de tasavvufun etkisiyle dou kltryle yetimitir. Bu ona bazen avantaj salam iki kltr yourmaya uram hem de dezavantaj olmu bir ikilem yaamtr. Trk toplumunun Tanzmattan beri bir kltr ve medeniyet buhran yaamas ne doulu ne de batl olabilmesi Kenan Rif'de de grlr, Mslman kalarak modern hayat benimsemenin, kendi kltr ve medeniyetimizi terk etmeden aa ayak uydurmann gayretleri grnr. leride, en verimli rencisi olan Smiha Ayverdi bu konu zerinde daha ak beyanlarda ve tekliflerde bulunacaktr. Kenan Rif'nin, kulland literatr, gndelik basit olaylardan, sokakta cereyan eden bir hdiseden hareketle; o srada konuulan bir dini-tasavvufi konuyu basite zah edivermesidir. Bu tibarla iyi bir gzlemci olduu kadar, bu gzlemleri mnev konular aklamada baaryla kulland grlr. Mevlna'nn sohbetlerinden oluan Fihi Mafih adl eserde de bu usul dikkati eker107. Kenan Rif'nin erhli Mesnevi erif adl, bir cildi yaymlanm olan eserinde geleneksel erh bilgilerinin aynen aktarlmas yannda; Kenan Rif'inin bunlar yaanan hayta katan, teorik kuru bilgi seviyesinden karp, haytn iine sokan ve daha hissedilir hle getiren zellii dikkati eker. C. KENAN R FA N N TASAVVUF ANLAYII (M ST ZM) Kenan Rifainin tasavvufu anlay, yorumlay ve uygulay sadece bir tasavvuf ekoln izgisine bal kalmadan birok ekoln deiik ynlerini alarak farkl bir izgide olmutur. Kenan Rifai ne Gazali gibi srf bir ahlak anlay olarak kabul etmi, ne Muhittin-i Arab gibi sadece vahdet-i vcutta kalm ne de Mevlan gibi akyla dnyay ve ahireti de atlayp gemitir. n birletirerek bir yaam ekli haline getirmitir108. Kenan Rifaiye gre mistisizm, insan tefsir edip derinlemesine aan, u kinat iindeki yerini, dier varlklarla mnasebetini belirten ve gerekle temasn salayan bir
107 108

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss.44-75. Ayverdi, Dost, s.15.

35

yoldur109. Mistik ise hayat ahenkletiren bu denge unsurunun icaplarna gre yaayan, yani ak, lemin en esasl gerei olarak gren kimsedir. Yine ona gre din, mutlaka tasavvufun erhine (aklamasna ) muhtatr. Btn dinler ancak tasavvufla erh olmutur ve yaam biimi haline getirilmitir110. Tasavvuf birlemek demektir. Dnyada Allahn iradesi olmayan hibir ey yoktur. Bunun idraki akl ve ruh birlii ile mmkn olur. Ruhun z Allahtr. Tasavvuf gzel ahlaktr, gzel ahlak ise edeptir, edepse, Allahtan baka fail ve mevcut grmemektir , Tasavvuf demek incinmemek ve incitmemektir diyor. okluk yani kesret, Allahn birliine mani deildir. Nasl ki denizin dalgalar denizin birliine mani deilse. Mevlana Hazretleri tevhid fikrini yle aklyor: Eliften yaya kadar btn harflere dikkat et. Birbirinden baka izgiler ve ekiller gibi grnrler ve baka baka sesler verirler. Fakat az daha dikkatli olursan grrsn ki birbirinden baka sandn bu harfler, hep ayn elif harfinin yani elif izgisinin, trl bkl ve ekilleniiyle meydana gelir. Yani btn harflerin asl elifte birleir. Demek oluyor ki, tek bir elif harfinden bunca kelam douyor ve ayn kaynaktan doduklar, yani esasta tek ve bir olduklar halde, tecelli ve grnlerde birbirinden ayr ve saylamayacak kadar ok kelimeler ve cmleler olabiliyorlar. (Saylarn hepsinin birin tekrarndan ibaret olmas gibi). Hz. Ebubekir Hibir ey grmedim ki onda Allah grmeyeyim buyuruyor. te insan- kmil, kendi gnlnde bu tevhidi gsterip retendir. Yine Hazreti Mevlana, Beytullah, Beytullah olal ( Kbe) Allah gidip orada oturmad. Benim ruhumun evinde ondan gayr hibir ey yok, diyor. te tasavvuf bu bilgiyi edinebilmektir111. nsan- kmilden maksat, hakikat- insaniyedir. Cenab- Hak bunu Kuran- Kerimde kelime sz ile ifade ediyor ve o kelimeyi anlatmak iin denizler mrekkep, aalar kalem olsa yine beyan etmeye muktedir deildir buyuruyor. Kelimeden maksat, kmil insan yani hakikat- insaniyedir. (Kehf suresi, 109. ayet: Kul lev kanel

109 110 111

Rifai, Sohbetler,C.1., s.101. Ayverdi,v.d., s.192. Ayverdi, v.d., s.196.

36

bahru midaden li kelimati Rabbi le-nefidel bahru kable en tenfede kelimat Rabbi velev cina bimislihi mededa.) 112. Ken'an Rif'nin mistik anlaynn en dikkat eken yn, kendisini belli bir metafiziksel sistemle snrlamam olmasdr. Dncelerini yle aklamaktadr: "Benim adet gzlm var. Bir tanesini yakndaki objeleri grmek iin, dierini uzaktakileri grmek iin, ncsn ise hem yakn hem de uzaktakileri grmek iin kullanrm113. nc gzlmn camlar hem yakn, hem de uzak cisimler iindir. ayet yakn mesafe gzlm uzaktaki cisimler iin kullanrsam bam dner. Eer uzak mesafe gzlm yakn mesafedekiler iin takarsam bu defa cisimler net grnmez. Fakat nc tip gzlk farkldr. Hem yakn hem de uzak iyi grnr. Neticede u sonuca vardm; Sadece bu dnyay grmek isteyenler, yani bu dnyada mevcut eylerin eklini ve cinsini grmek isteyenler, dier dnyay gremezler. Dier taraftan sadece br dnyay grmek isteyenler de bu dnyay gremezler. Bundan dolay bir kimsenin ruh gznn gzl yle olmaldr ki d dnyaya bakan gz onun ruh dnyasn grmesine engel olmamaldr. Dier taraftan ruh dnyasn gren gz de bu dnyadaki cisimleri net gstermelidir114. Kenan Rif'nin tasavvuf anlayna gre, insan ruhu manev kirlerinden temizlenmi olmaldr. Ancak bu durumda insan, dier yaratlmlarla olan ilikisini, kinattaki kendi yerini daha iyi idrak eder, gerekle yz yze gelir. Bu gerekle olan temas gerei bilmemize ve bulmamza yardmc olur. Bu, insanla balayan ve insanda tam anlamyla kemle eren bir idrak ve dnceler zinciri ve kendi iinde (bizatihi) yaanan bir hayat tecrbesidir. Tasavvuf dinle devaml bir aradadr, nk din, tasavvufun aklamalar, tercme ve yardmna muhtatr. Mutasavvf da tasavvuf

112 113 114

Ayverdi, v.d., s.191. Ayverdi, v.d., s.191. Binark, Dost Kaps, s.70.

37

anlaynn nda hayatn, her ey ve herkesle henkli bir denge kurarak, sevginin de kinatn en lzumlu bir gerei olduunun bilinci iinde srdrr115. Kenan Rifainin tasavvufi yaklamn mridi olan Sofi Huri u cmlelerle zetler: Onun yaad devir ve lke, gz nne alndnda taassup zel bir nem tar. slamn, birok ilerletici reformlar, engellemek iin politik bir alet olarak kullanld o devirde, Osmanl mparatorluu da, kmeye balam bulunuyordu. Bu aknlk ve karkln hkm srd o devirde, zor ve g artlar iinde, Kenan Rifa, kr bir taassuba bal olan guruplara kar prensiplerini tek bana savundu. slami prensiplerin hibir ilerleme fikrine veya medeniyetin gelimesi iin yaplan hibir harekete engel olmadn, ak bir ekilde duyurdu. nsanln refahna hizmet eden her hareketin, slamn prensipleriyle uyum iinde olduunu, iln etti116.

D. KENAN R FA N N EVRENSEL AHLAK ANLAYII Kenan Rifainin ahlak anlayn yine talebesi ve halefi olan Samiha Ayverdiden reniyoruz. Genel olarak ahlak anlayna baktmzda tasavvufi izgiden kmad aksine evrensel boyutta ahlak anlay sergiledii grlr. Evrensel insanln snrlarnn bulunmamas ve herhangi bir dn ahkm veya milliyet ile snrlandrlamamas sebebiyle, bir kimsenin gerekten gvenebilecei tek ey, gerek inan sahibi ve bu inancnda da samimi olan bir insandr. Bundan dolay Ken'an Rif dini daima insann manev (i) dnyasnn ve huyunun olumas ve gelimesinde bir otorite olarak grmtr. O, biroklarn mitsizlik kuyusunun derinliklerinde, bazlarn kararszlk vadisinde yeis iinde ve biroklarn da imnn azalmasna yol aan phe iinde buldu. Ancak insanlara hepsinin ayn evrende yaratlm olduklarn hatrlatp, onlarn birbirleriyle barmasn salamalyz. Bunu da samimi ve en mtekmil bir sevgi ahlk ile baarabiliriz117.
115 116

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan Sofi Huri, Belika Kraliesi Julianann Huzurunda, Sofi Hurinin Sunduu Konferans Metninden http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

alnmtr., http://www.Kenanrifai.com/fikirleri/ ndex.html.

117

38

nsanlarn hatalarn ve kusurlarn eli, dili, gz ve kalbinden gelen sevgi ve inanla tedavi etmek ve dzeltmek iin byk gayret sarfedip abalard. Bunu yaparken ar sertlie, krcla hogrszle ve saldrgan fanatizme sebep olmaktan kanmtr118. Kenan Rifanin bu grlerinden dini taassuba iddetle kar kt ve evrensel bir bak iinde olduu tasavvufu sadece bir din ve bir millete has klmad grlr. Bilgi ve ilimle aklanamayan dar dogmatik inanlara kar olduunu pek ok kez vurgulamtr. Samiha Ayverdiye gre Kenan Rifainin ahlaki grleri, snrsz bir sevgi ile doluydu. Yalnz insanlara deil, hayvanlara ve eyaya kar da sevgi ve sayg gsterirdi. Cinsiyet, rk, din, seviye, lisan fark gzetmeden btn insanlar severdi. Her zaman Bakn, Allah iin Rabblalemin diyoruz. Rabblmslimin demiyoruz. Onun yapmad ayrm ben kul olarak nasl yaparm? derdi119. Btn insanlar bir vcut gibi birbirinin azasdr, nk yaratllar ayn cevherdendir szlerini sk sk hatrlatrd. Esasen Mslmanlk bu fikrin tatbikatn ibadet kadar makbul tutar diye devam ederdi120. Kenan Rifai ahlak anlayna bir bakma alma ve i ahlak da diyebiliriz. Toplum iinde herkesin bir ii, bir fonksiyonu olmasnn ok nemli olduunu syler, aksi halde toplumun isiz tabakalar sinir hastalklarnn, kumar veya keyif verici zehirlerin tuzana kolaylkla debilirler derdi. Kendisi emekli olduktan sonra da hastal son haddini buluncaya kadar alma hayatna devam etmitir.121 Ahlak anlaynda insanlar robota eviren Mutlak lahi takdir fikrini kabul etmediini gryoruz. O, herkesin hr bir varlk olduunu, ilahi emri kabul veya red konusunda serbest olduunu, kendi hareketlerinden sorumlu olduunu ve hak ettiklerini yaayacan sylyordu. Bunu bir iirinde yle ifade ediyordu:
118 119 120 121

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan . Ayverdi, v.d., s.156. Binark, Dost Kaps, s.67. Ayverdi, v.d., s.166.

39

Halin ne ise mteri sen oldun o hale, Noksan meer Adl-i lahide mi sandn?122 Weberin belirttii, Rasyonalizasyonun sonucunda dini guruplarda ortaya kan deiimi Rifailikte de grmekteyiz. Bu dnyann tesindeki dnyaya ait olan hedeflere ynelik zahitlik( Weber buna br dnyac asketizm diyor) ve bu dnyaya ynelik hedefler matuf asketizm( Webeb buna da bu dnyac asketizm demektedir). Tarih boyunca dinsel zahitlik hep te-dnyac olmutur. Weber, sanayilemenin ve modernizmin sonucunda bunun Protestanlktaki gibi dnyevi zahitlie dntn belitmektedi123. E. KENAN R FA YE GRE D N N FONKS YONU VE BADETLER Kenan Rifaiye gre din, ferdin dier insanlarla ve ferdin vicdan ile olan mnasebetlerini tanzim eden ve kontrol altna alan hayati bir sistemdir124. Kenan Rifai : Esas itibariyle btn dinler birdir. ptidai dinlerden tutunuz, brahimden, Musadan, sadan, Hz. Muhammede kadar btn dinler mana itibariyle ayndr. Maksat i temizlii ve Allah tanmak ve bulmaktr. Din de ilk mektepten niversiteye gelinceye kadar bir talebenin geirdii tekml geirmi ve slamiyette kemalini bulmutur. der125. Beer hayat iinde dinin sosyal ve ferdi olmak zere iki esasl fonksiyonu vardr.

122 123

Binark, Dost Kaps, s.66. Peter L. Berger, Dini ve Toplumsal Kurumlarn Deiimi,Din ve Modernlik, Adil Ayverdi, v.d., s.139. Ayverdi, v.d., s.140

ifti(Der.),1.Bask, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar,2002, ss.145-146.

124 125

40

1.Sosyal Fonksiyon: Bir taraftan cemiyet menfaatlerini ahs menfaatlerini stnde tutma terbiyesini ferde kazandrmak, dier taraftan karlkl insan mnasebetlerini dzenleme imknlarn salamaktr.126 2. Ferdi Fonksiyon: Bir insan vcudu memleketinde bar ve huzuru temin edemezse cemiyete kar bar, huzur ve adaleti temin edemez. Bunun elde edilmesi de nefsin terbiyesinden, ruhun tekmlnden baka bir yolla olamaz. Bu olmadka dnyadan rahat ve skn beklemek beyhude ve abestir. nsan ancak Allahla bili tutup onunla dost olduu zamandr ki hem kendi iin, hem de cemiyet iin kazanlm bir varlk olur127. Kenan Rifaide dinin ekil cihetinin, dinin gayesi deil vastas olduunu ve bu vastann insan, ahlaki ve bedii deerlere gtrme yolunda ve bir ruh disiplini asndan ele aldn grrz. badette manay esas tutuyor128. Dinin ibadet boyutuna dair grleri yledir: Kelime-i ehadet: ahidim ki Allah birdir ve Muhammed onun resuldr demek, bir insann kendi nefsani muhabbetlerinden soyunup zulmani perdeleri atarak uhut mertebesine (grerek iman) vasl olmas demektir. Btn mevcudatn Allahn emrine zebun ve malup olduunu grmek, acz, ihtiya, fakr ve yokluk iinde olmaktr. Dervilik de bu manay hal etmek demektir129. Namaz: Namaz mminin miracdr. Namaz klan kimse Besmele-i erifi ekip namaza durunca Allah ekber demekle, brahim gibi olan ruh, smail gibi olan nefsin ehvet gerdann katlediyor. ki elini kaldrmakla, iki cihandan geiyor. Ellerini gsne koymakla, kalbini masivadan temizliyor. Peygamber efendimiz Nur- didem namazdr buyuruyorlar. (Mira makam)130.

126 127 128 129 130

Ayverdi, v.d., s.135 Ayverdi, v.d., s.136. Rifai, Sohbetler, C.I, s.353. Rifai, Sohbetler, C.I.,s.142 Rifai, Sohbetler, C.II., s. 360, s. 453.

41

Oru: Oru tutan samediyet sfatyla sfatlanr. Orucun mertebesi vardr: Biri avamn orucu, yemeden imeden ve haram olan sair hallerden imsak etmektir. Havassn, yani olgunlam olanlarn orucu, el, ayak, gz, kulak ve cmle azasn, gnah denilen eylerden imsak etmek, geri ekmektir. En st derecede olanlarn orucu ise,dnya zevk ve elenceleri iinde yaarken sadece gnlyle btn masivadan perhiz etmek ve cmle heva ve hevesten syrlp Allahn muhabbeti lezzetini bulmaktr.Orucun ve aln sr ve hikmeti, ehvet ve nefsin kahrndan kurtulmak ve bu suretle ruhaniyet bulmaktr131. Zekt: Zekatn d manas; mal ve mlknden Allahn emrettii lde vermektir. manas ise; Zenginlerin zekt fukaraya ihsan etmek, mallarndan vermek, Fakirlerin zekat da, zenginlere olan mit ve itimatlarn kalplerinden silmek, yani verecek diye beklememektir. klarn zekt, canann urunda cann harcamak, ruhlarn Allah muhabbetine bezletmek, vermek, hep vermektir. Ariflerin zekt ise, kendi hallerinden ve ilimlerinden, irfanlarndan ehil olana, isteyene, talep edene vermek, muhabbet etmek, klar kendi hallerinden nafakalandrmaktr. lmin zekt, talibine talim etmektir. Evladn zekt yetime ihsan, Evin zekt misafiri arlamak ve itibar etmek, Sohbetin zekt dedikodudan kamak, Kuvvetlinin zekt zayflara yardm, Nefsin zekt, kt ahlaklardan kurtulmaktr. Cenab- Hakda: Zekt veren felah bulur der132. Hac: D manas toplu halde Allahn akn yaamak ve yaatmak zevkidir ve bu zevk uruna trl eziyetlere katlanmaktr. Kbeye gitmek iin ihrama brnrler, yani esvaplarndan soyunurlar. Gnl kabesine tevecch eden klar ise iki cihandan soyunurlar. Onlarn ihram budur. Kbe, Sbhann rzas mahallidir. nk oraya Allahn rzas iin gidilir. Gnl ise Rahmann mahede edildii yerdir. Hakiki Arafat arif-i billhtr ve onda Hakkn cemali seyredilir133. F. KENAN R FA N N L M ANLAYII

131 132 133

Binark, Dost Kaps, s.143. Rifai, Sohbetler, C.II., s. 66. Binark, Dost Kaps, s.139.

42

Kenan Rifainin modernite ile slmn bir sentezini yapma gibi bir iddias yoktur. Onun yapmaya alt ey hem modernite hem de Mslman gelenek ile uyumlu olan, ama gerektiinde ikisine de tenkidi yaklaabilen yeni ve dinamik bir slm yorum ve bak as gelitirmektir. Kenan Rifainin orta yol anlay sadece teorik bir iddiadan ibaret olmayp aksiyon boyutu da olan bir yaklamdr. Doru zaman ve mekanda doru hareketi yapma dncesi orta yolun takip edilmesini ou zaman kolaylatran bir faktr olarak ortaya kmaktadr. Kenan Rifai, teori ile pratik arasnda gl bir ba olduuna inand iin, orta yolun takip edilmesinde insan unsuruna byk nem vermektedir. Kenan Rifai dinin ilme nazaran geri ve muhafazakr oluu telakkisi zerinde ehemmiyetle durup, bu mevhumun derhal dzeltilmesi icap eden en nemli meselelerden biri olduunu anlatmtr134. Byk dinlerin mahiyet ve gayeleri zerinde kfi derecede bilgi sahibi olmadan ve basit bir iman plan iinde bir takm dogmalara saplanp kalarak zamanmzn icaplar ile at ba giden msbet bir dnya grne sahip modern insan tipine nasl varamazsak, din softalnn kar kutbuna gidip ilim softaln mdafaa ederek ve insan bir takm ilmi dogmalarn esiri yaparak ikinci bir kmaz yola dlebileceinden de ayn derecede endie duyuyordu.135 Kenan Rifai, Eer mikroskobunun altnda kck bir zerreyi tetkik eden bir laboratuar adam, kinatn iinden ald bu kck numune karsnda hayretlere derek insan bilgisinin mahdutluunu sezip derin bir tevazu ile tefekkre dalmyorsa, onun modern ilmin hakiki bir mntesibi olduundan phe edilir der. Ve Hazreti Peygamberin bildike bilmeye doymayan tenelikle: Ya Rabbi! Benim hayretimi ziyadeletir demi olmasn bu fikrin bir ifadesi olarak her zaman tekrarlard. Bylece terazinin hem ilim hem de din kefesini radikal yorumlardan kurtararak problemi zme gayretindeydi.136.

134 135 136

Ayverdi, v.d., s.182 Ayverdi, v.d., s.183 Binark, Dost Kaps, s.69

43

Kenan Rifai, ilmin insanlarn insandan te bir varla kar olan itiyak ve ihtiyacn karlayamayacan hesaba katarak, dini, bir ahlaki prensip, ilmi ise bu prensibi tekml ettirme vastas olarak badatrmt. O, ne dogmatikler gibi deimez bir doktrine demir atm, ne radikaller gibi bir hadiseyi grr grmez hakikatin ta kendisi sanmak gafletine dm, ancak dnyann tekml iin lazm olan inac ve yaratc almaya kymet verdiinden, ilmin mtereddit, ekingen, ar temposunu dikkatle takip etmitir. Dn doru dediklerimize bugn yanl diyoruz. Yarn da bugnk neticelerin yanl ve eksiklerini anlayacaz, esasen tekml de bunu icap ettirir diyordu137. Fizik leminin mahiyetini artk geen asrn anlay ile ele almak fikri iflas etmitir. Bu asrn en asil ve ilim haysiyetine en yakan hareketi hakikatini anlayamad bu fizik kinat karsnda aczini itiraf etmesidir138. Kenan Rifai imanl ilim adamn olduu kadar, Allahsz ilim adamn da dinlemek suretiyle her meselede rabet ettii mukayeseli gr kapsn daima ak brakmtr.Taassuplardan, batl itikatlardan, dogmalardan ve iptidai fantezilerden temizlenmek iin ne kadar ilim gerekli ise, ilmi baarlarn iindeki insani hatalardan temizlenmek iin de o kadar din, dolaysyla vicdan gereklidir diyor139. Kenan Rifai, Saadetsiz zevk, ilimsiz saadet ve hikmetsiz ilim aradmz iin kalp huzuruna ve saadete sahip olamyoruz. Hikmetsiz ilim olmaz, nk btn ilimlerin gayesi Allah bilmektir. Amellerin gayesi ise gzel ahlaktr, buna da insan din ve iman gtrr der140. Kenan Rifaiye gre en geni ve saf manas ile din anlay, en ileri ilim gr ile gerekten anlap kucaklatklar zamandr ki insanlk, kardelik, dostluk, yardmlama esas zerinde ve emniyetli artlarda birleecekler. Bu yle bir birleme ki,

137 138 139 140

Ayverdi, v.d., s.184 Ayverdi, v.d., s.186 Ayverdi, v.d., s.185 Ayverdi, v.d., s.187

44

onu ne mekanik hukuk kanunlar, ne rasyonel ilim kanunlar, ne de ideolojik propagandalar, yalnz balarna baaramazlard. Nevi beerin ideal bir dava zerinde birlemesi ancak ve ancak onun en derin samimiyeti iine girmekle mmkndr. nsan gerek bir i hayatnn ve ekillerin altnda mevcut olan manann varlna erdii zaman eyann ve hadiselerin tesirinden kurtularak nisbi bir huzura ve hrriyete vasl olabilir. Bu huzur ve hrriyetin, sosyal refahla zenginleip takviye edilmesi lazmdr ve bu da ilmin iidir.141 Kenan Rifai insanlar birbirlerine, Allaha kar ilmin gereklerine ve sevgi esasna dayanan bir dinle zenginlemi mnasebetler sistemi iinde birletirme amacndayd142. Kenan Rifainin hayatn tetkik ederken gryoruz ki o sadece nazari bir ilim taraftar olarak kalmam, bunu kendi gnlk hayatna da fiilen intikal ettirmitir. Bir talebesi ile konuurken diyor ki: rada memur olanlar iin sadece manevi ilim kfi deildir. Bir mrid, bir mrebbi zamann gidiine, maddi ve manevi hayatna vakf deilse talebeleri ile nasl anlaabilir. Sen bana ben musiki bilirim, diye, musikiden sz atn vakit ben sana bu meselenin esaslar hakknda hi deilse umumi olarak bir ey syleyemezsem houna gider mi?143

III. MR TLER N N GZYLE KENAN R FA Dier btn dini oluumlarda olduu Rifailikte de mritleri eyhlerine hayrandrlar. Mutlak manada ballklar ve tasvirlerinde mbalaa onu tarif ederken aka grlr.Hatta Samiha Ayverdi daha da ileri giderek denizler mrekkep olsa, aalar kalem onu tasvir etmeye yetmez diyecek kadar mridini ululatrmtr. Bu tasvirleri yle sralayabiliriz.

141 142 143

Binark, Dost Kaps, s.69 Binark, Dost Kaps, s.69 Ayverdi, v.d., s.188

45

1.

Mistik sultandr. Mistiin manas, hakikat srrna vakf, o srr yaayan ve

srra katlm, herkesin manasn gren, herkesin i yzn bilen, ona hrmet eden ve onu yaayan, Allahn hakikatine ve srrna vakf (Hakikat-i Muhammediye), insandaki Allahn hangi isimleri tadn bilen kiidir144. 2. Hkim adamdr ( hikmet sahibi), srr dnya planna karm, onu mana

haline evirmi (hikmet) ve cemiyete zerk etmitir. Hakikati , herkesin anlayaca seviyeden anlatan kiidir145. 3. Mrid-i ghtr, Bir ayam eriatte sabit, dier ayamla yetmiiki

milletle beraberim diyen Hz. Mevlana gibi btn yaptklarn eriat hkmleri dahilinde (Allahn taktiri dahilinde) yapan, yolunun icabna vakf, cemiyetin bnyesini tanyan ve insandaki srr kefedip ona zel kiisel irad yapan kiidir146. 4. 5. Mrebbidir, bu irad takip eder. Filozoftur, Allahn hergn yeni bir anla uyann grp, bilip ona gre

dinini modernize edebilen, Kuran- ona gre uyarlayan kiidir. 6. Mrid-i gh, zmrenin deil kinatn maldr ve bir devre deil btn

asrlara hitap edecektir. Kenan Rifai, ak ve ilimde zirvede irad yapmtr147. 7. lmi olmayan ak sultan asrlara hitap edemez148. 8. Rahmet kaps, Yar- vefedar, Raz- derun v.b.149

IV. KEND N TAR F

144 145 146 147 148 149

Ayverdi, v.d., s.209. Ayverdi, v.d., s.229. Binark, Dost Kaps, s.77. Ayverdi, v.d., s.267. Ayverdi, v.d., s.268. Binark, Dost Kaps, s.75.

46

Yine dier dini oluumlarda olduu gibi manevi lider mtevazi bir portre izer. Kendini vmez, vlmeyi sevmez ve istinat noktasnn yce yaratc olduunu ifade eder. te Kenan Rifai mritlerinin aksine kendini u ifadelerle tarif eder. Ben Allahn en hakir kuluyum. Ben bir hiim, bir kul parasym! Ben herkesten hakirim, der: Kinatta en gnahkr bir vcud varsa, benim Yok, yzm varmak iin Allaha isyanmla ben Zahir batnda yokken zerre miktar kymetim Serfiraz oldum dalem, cehl nadanmla ben Hangi bir mahlkla ayet nefsimi etsem kyas Cmlenin madunu kendim, kfr imanmla ben.

47

NC BLM TASAVVUF GELENE NDE KADIN

I.TASAVVUF VE KADIN Tasavvuf, kadnlara dinsel ve toplumsal hayata etkin bir ekilde katlma konusunda, kat ehli snnet anlaytan daha fazla imkn salar. Ortaa vakayinamelerinde, kadnlarn tarikatn etkinliklerine veya genel olarak dini hayata katlmak zere bir araya geldikleri tekkelerden sz edilir. Memlkler zamannda Msr'da, bu tekkelerin cemaatin ayinlerini yneten ve namaz kldran eyhe'leri vard. Bu tekkelerin biri, boanm kadnlarn barnayd; yeniden evlenme frsat buluncaya kadar burada kalabiliyorlard150. Baz tarikatlara dardan katlan [el almam] kadn mritler vard. Baz tarikatlar kadnlarn tekkelere girmesine izin vermese de, kadn mritlerin ak ve evki genellikle ok fazladr. Kadnlara en ok frsat tanyan tarikat, Osmanl Trkiye'sindeki Bektailikti. Bu tarikatta kadnlar erkeklerle eitti; ayn ikrar ayinine katlmak zorundaydlar ve bayram yemekleri ve toplantlarnda kadn erkek arasnda ka g yoktu; Bektailerin ahlkszlkla sulanmasna yol am bir detti bu151. lk dnemlerden itibaren eyhlere veya kurumlara ya da dervi topluluklarna bata bulunan zengin kadnlardan sz edilir. Hnkhlara yiyecek ve para yardmnda bulunurlard (Bb Fatma, onbirinci yzyl balarnda Eb Said b. Ebi'l-Hayr'a ve mritlerine yardm etmi, Evrengzb'in kzlarndan biriyse onsekizinci yzylda Delhi'de Mir Derd'e bir klliye balamt). Sfilerin faaliyetlerini destekleyen kadnlarn rol zel bir ilgiyi hak eder ve bu roln nemini vurgulamak gerekir. Dindar ve zengin kadnlar enerjilerini harcayacak yer bulmular ve hnkhlar kurarak veya dervi topluluklarnn mevcut imknlarnn gelitirilmesine katk salayarak toplumsal

150 151

Annemarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, 1. Bask, stanbul: Kabalc, 2001, s.420. Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s.421.

48

hizmetlerde bulunmulardr. Yardmlarna karlk dl olarak, sfilerin toplantlarna katlp teselli bulmu ve manevi olarak yceltilmilerdir. Kadnlarn bu tr faaliyetlerine dervilere tek tek bakmak, sfi toplantlar iin evlerini amak gibi slam leminin baz yerlerinde hl rastlanabilir152. Yalnzca birkann ad resmi vakayinamelere girmise de kadn velilerin adna slam leminin her yerinde rastlanr. Fakat halkn hayal dnyas sk sk, yeni bir kadn velinin ortaya kmasyla sonulanan nahif efsaneler yaratmtr. Anadolu, az ok tarihsel bir gemii olan kadnlarn -adlar hznl ve romantik hikyeleri anmsatan basit kyl kzlarnn ve asil bakirelerin- gml olduu ok sayda kk trbeye sahip olmakla vnr. Kadnlar evlilik hayatyla, ocuklarla ya da benzer sorunlarla ilgili zel dileklerde bulunmak iin buralar ziyaret ederler. Ayn durum ran'da da geerlidir. Kuzey Afrika'da kadn velilere ait ok sayda trbe vardr; fakat kadn velilerin en ok ortaya kt yer muhtemelen Mslman Hindistan'dr. ah Cihann byk kz Cihnr'dan sz etmek yeterlidir; bahtsz erkek kardei Dr kh ile birlikte Kdiriye tarikatna katlm ve eyhi Molla ah kendisine vgler yadrmtr. Yazlar tasavvufi meseleleri derinden kavradm gsterir. Cihnr ve Dr'nm ilk eyhi Miyan Mr'in kzkardei Bb Ceml Hatun (lm. 1639), Kdiriyenin Pencap'taki oluum dneminde gze arpan Kadiri kadn velilerden birisidir153. Mslman Hindistan ve Pakistan'n btn eyaletlerinde, erkeklerin ieri alnmad kadn velilere ait trbeler vardr (bu, slam leminin baka yerlerinde de geerlidir). Multan'da mavi, beyaz inilerle sslenmi kk bir trbeyi ziyaret ediimi gayet iyi hatrlyorum; trbeden sorumlu cana yakn kadnlar, birok baka kutsal yerin koruyucular kadar gayretliydiler154. II. R FA L KTE KADIN VE KENAN R FA N N EVRES (MR TLER ) Kenan Rifainin evresinin genellikle kadnlardan olutuu gibi bir izlenim vardr. yi eitim alm modern grnl bir eyh ve kadn mritlerin dergh
152 153 154

Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s.422. Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s.423. Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s.423.

49

faaliyetinde aktif olmasna allmam bir ortamn bu sylentilere kaynaklk ettii sylenebilir155. Hatta Cemil Meri Kenan Rifaiyi u cmlelerle ifade eder: Kenan zarif bir salon adam. Herkesin nabzna gre erbet vermesini biliyor. Byleyici bir sesi, yakkl ehresi var. Daha ok kadnlar cezbedii bundan. Medreseden ok tekke...156. Onu ve dncelerini en iyi yanstan Ken'an Rif ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk adl kitabn drt kadn yazar tarafndan kaleme alnm olmas dikkati eker. Aslnda geleneksel tarkat sistemine gre Kenan Rif'nin yolunu devam ettirmesi dnlen halfeleri vard: Osman Efendi, Hattat Aziz Efendi, Arif Efendi, Cemal Efendi ve Doktor Server Hilmi Bey. Bunlarn bei de Kenan Rif'den evvel vefat ettiler. Kenan Rifai bu alverii yapmak iin kadn semesinin nedeni; Fikir, his ve iman alveriinde kadn, erkekten daha msait bir mutavasst, daha verimli bir zemindir. Asl mesele, Kenan Rifainin bilhassa kadnlk lemiyle temasta olmas ve nevi beerin mstakbel vehesini tayinde, kadn yapc, ekil verici bir amil olarak grmesindedir157. 1925'ten sonraki yasakl dnemlerde erkek mntesiplerinin sohbetlere devam etmesi mmkn olmamtr. Dar ereveli ok zel sohbet toplantlarna, akrab ve ile yaknlarndan olan kadnlarn itirki daha kolay olmutur, denebilir158. A.KADININ KONUMU Yeni Cumhuriyetin toplumda oluturmaya alt kadn modeli

Rifailikinkiyle rtyordu. Cumhuriyet kadn, aktif olan, retime katlan, hayatn iinde, eitimli, erkeklerle bir arada bulunan, daima hayatn iinde ideal tipti. Kemalizm,
155 156 157 158

medeniyet deiimi tasarmyla

kadnlara toplumsal grnrlk

http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2003.01.18.236850.asp Meri, s.216. http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan ( 17 Kasm 2006). Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss.44-75.

50

kazandrmaktadr. Kadnlarn kamusal klar, grnrlk kazanmalar medeniyet dnmn sergilemektedir. Kadnlarn mahrem emberini krmas, cinsiyetler tecrit duvarnn yklmas, ksacas slamn dzenledii alan batl deerlerin etkisi altna girdiini gstermektedir159. Kenan Rifai ncelikle allagelmi snrlandrmalar ortadan kaldrm, kadnlarn kendi tahsillerini tamamlamalarnn zerinde durmutur. Bu ok nemli bir deiiklik olarak belirir. Kadnn sosyal hayatta yerinin hemen hi olmad dnemde yetien rencilerinin sosyal hayatta ok aktif roller aldn gryoruz160. Onun getirdii en nemli yenilik eitim-retim almak ve meslek sahibi olmaktr, denilebilir. nk kendisinin etrafnda nice asil ve st ekonomik grup yesi ailelere mensup kadnlar, yaanan savalarn getirdii ekonomik ve sosyal krizlerle bir ekilde mevcut statlerinden olunca hi yksnmeden ve herhangi bir ikyet belirtisi gstermeden tam tersi krle derhal kollarn svayarak grev bana gemilerdir. Kenan Rif'nin kadnlarn sosyal hayattaki rollerinin deimesine dair yaklamn, tasavvufun ilkelerinden "btn zahirle balantdadr" ile okumak ve yorumlamak da mmkndr. Kadn erkek arasnda manev terbiye/manev eitim konusunda da ayrm gzetmemitir161. Rifailikte kadn pasif ve evinin kadnn deil daha aktif, erkekle beraber, sorumluluk sahibi bir portre izer. Bu, hem sosyal hayatta hem tarikatn ritellerinde hem de tasavvufi anlaylarnda grlr162.

B.KENAN R FA N N AK ANLAYII VE KADINA BAKII

159 160

mer AHA, Sivil Kadn, Erten zensel (ev.), 1. Bask, Ankara: Vadi Yaynlar, 1996, s. 109. Cangzel G. Zlfigar, Kenan Rifainin Kadn Anlay ve Samiha Ayverdi, Kadn ve Tasavvuf, Zlfigar, s.30 H.Gze, s.16

stanbul: CRR,16 Aralk 2005, s.29

161 162

51

Rifailikte kadnn zel bir yeri ve nemi vardr. Kadnlar tarikatn faaliyetlerinde bizzat yer alyorlar, hatta tekkenin bir ok giderlerini karlamada bile barol oynuyorlard. Kenan Rifai sohbet meclisinde hep kadnlar bulundurmu onlarn kendisini daha iyi idrak ettiklerini sylemitir. Kenan Rifai kadn dlamam aksine onun oluturmaya alt kadn profili hayatn iinde olacak bununla beraber manevi deerlere sahip olacakt. Bununla beraber kadna dini ve mistik bir bak asyla bakar kadn deerler st olarak addeder. Kadna saygy ve muhabbeti ilahi sevgiyle ilikilendirir.163 Ayverdiye gre Kenan Rifai kendinden sonra mrid olarak neden bir kadn seti? nk Fikir, his ve iman alveriinde kadn, erkekten daha msait bir mutavasst, daha verimli bir zemindir. Asl mesele, Kenan Rifainin bilhassa kadnlk lemiyle temasta olmas ve nevi beerin mstakbel vehesini tayinde, kadn yapc, ekil verici bir amil olarak grmesindedir. te bu derinlikte iki sultan kadn, Kenan Rifaiye yarnn kadn mritler dnyasn gstermi ve hazrlamtr164. Kenan Rifaiye gre kadn, mazhar- aktr. nsanlar gerek insan etmek iin akn hocalndan baka bir g tanmyordu. Bilerek, bilmeyerek her insann gayesi aktr. Fakat bir damla suyun bana gelen maceralar gibi o da ok defalar bu gayeye pek kark yollardan gider. Her insan kendi istidad yana uygun bir sevgiliye gnl verir. Hakiki aka varamayan insan, yeryznde daimi surette vcudun zindannda kalmaya mahkumdur. Onlarn klli aka varma istidad olmadndan, Allah bu kimseleri yine kendi akna istidat peyda etmeleri iin bir surete, bir ahsa mukayyet eder165. Esasnda ak, ak ve mauk diye ayrlklar yoktur, bunlar tek bir eyi ifade eder. Mauk, an aynas, ak ise her ikisinin toplamdr. Aynaya bakan kimsenin

163 164 165

Rifai, Sohbetler, C.I.,s. 264. http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan Ayverdi, v.d., s.207.

52

orada grd nasl kendisi ise akn da maukuna ekilmesi ve tutkunluu yine kendi suretine tutkunluudur166. Ak her eyin, zikrin ve ibadetin de fevkindedir. badet de aksz olursa bir ie yaramaz, cemali grerek akla yaplan ibadetle, Allahn emri diye yaplan ibadet arasnda ne azim fark vardr. Kendi hakknda istediin hayr, gzellii, gnl zevkini, ak ve nuru bakalar iin de iste ki tam k olasn. Zevkini, akn, varln bezlet; nki akn kemali bezletmektir. Sen de yalnz kendin iin deil lem iin olmalsn. Odunun grlt patrtdan sonra kor haline gelmesi nasl latif ise, akn da iptidai halinden geerek skna ermesi ve kendini beeriyetin hizmetine vermesi zevk ve gayedir. Ak olmayann huzur ve safas da olmaz, safa bulmu insan btn mevcudatta Hakk gren insandr. Ak, akl gznn drbndr, ileriyi gren bir mercektir, akla kuvvetlenmi bir gz iin varlamayan hibir gzellik yoktur. Kenan Rif kadn iin de yle diyor: Asrlar boyunca kadn iin neler sylendi, neler yazld, ne kanl maceralara giriildi. Onun ad kah hudutsuz ihtiraslara vasta edildi, kah faziletin eline bir bayrak olarak verildi. Fakat slami tasavvuf kadar hibir zihniyet, hibir felsefe ona baha biemedi, hakiki mevkiini veremedi167. Zaman ve menfaatler slamiyetin kadn telakkisini ne kadar tahrif ederse etsin, onun bu husustaki gr inkr kabul etmez168. Zira en byk delili Kuran- Kerimdedir. Orada hitaplar mminin ve mminat, salihin ve salihat diye tefriksiz yaplm ve mmine ve saliha kadnlar mmin ve salih erkeklerden ayrlmamtr. slamiyetin ilk zamanlarnda kadn itimai

166 167 168

Rifai, Sohbetler, C.I.,s. 355. Ayverdi, v.d., s.207 Rifai, Sohbetler, C.1., s. 355.

53

hayatn her safhasnda erkekle beraber yer almakta, hatta gazalara bile fiilen itirak etmekte idi169. Bana dnyanzdan kadnlar ve gzel kokular sevdirildi ve nur- didem (gzmn nuru) namazdr diyerek sevdii eylerin banda kadn sayan Peygamberimiz, onun itimai hayattaki yerini kadn erkein yarsdr diye sarahaten ve kati olarak, tayin etmitir170. Acaba slamiyetin kadna verdii bu deer nereden geliyor? slamiyet Hakkn yaratc kuvvetini tamas ve hayat idamede oynad rol bakmndan kadna, has bir deer vermitir. Bu deeri Hz. Mevln Mesnevide: Pertev-i Hakkest an mauk ni Halkest an guyya mahlk ni171. Onun kadn (mahluk deildir, sanki Hliktir) diye kabul edii, hayatn ve alemlerin manas olan yaratc kudreti bizzat ahsnda temsil etmesinden dolaydr172. Bunun iindir ki Hazret-i Muhammed, kadnlar akl ve gnl sahibi erkeklere hkmederler, buyurmutur. Hakikat de budur. Akll ve ince ruhlu bir erkek kadnlara kar daima anlayl ve efkatli olur, onlara sertlikle muameleden ekinir, onlar krmak ve incitmek istemez. Buna mukabil cahil ve aklsz erkeklerdir ki kadnlar ezerler, onlara kar sert ve kaba olurlar. nk onlarn tabiatnda hayvanlk stn gelir173. Ak ve ruh incelii, insanlara mahsus sfatlardr. Sertlik ve ehvet ise hayvanlarn sfatdr.Bu demektir ki insann sevdii kadna kar duyduu ak ve ekili

169 170 171 172 173

Ayverdi, v.d., s.208 Ayverdi, v.d., s.208 Ayverdi, v.d., s.207 Ayverdi, Dost, s.193 Ayverdi, v.d., s.207

54

beyhude deildir. nk kadn Allah gzelliinin yeryzne vurmu bir nurudur, sadece sevgili deildir, denilebilir ki adeta mahluk deil Hlktr174. O kadar ki kadna malup olmann erkekte bir seviye ve irfan meselesi olduu anlalr. Bir erkein kadna zebun olmas onun kemalinin ve irfannn ls olur. Allahn kadna verdii deer, kadnn, kendi yaratc kudretinden vasflar tamas, hayatn devamllnda byk vazife grmesi gibi, ilahi mukadderatn temel direi olmasndandr. aret olunduu gibi, Kadna muhabbet, onlarn vcutlar aynasnda Cenab- Hakk mahede edebilmektendir. 175. bn-i Farz da: Her gzelin gzellii Allah gzelliinden aksetmi bir paradr, der. Demek ki erkein kadna sevgisi bir bakma onun vastasyla ilahi gzelliin vuslatn dilemek manasndadr. Bunun iin de kadnn erkee galebesi tabiidir. Byle bir dnce ancak belirli bir irfan seviyesine varm ve maneviyat alemlerinde mesafeler kat etmi erkekler iin dorudur. Kadn sadece cinsi zevk ve ehvetlerinin bir tatmin aleti saymak, bu yzden de gnahl grmek, basit ve iptidai bir zihniyetin eseri olduu gibi, mahbub- hakikinin aslna, hakikatine varmak iin bir vasta, bir kpr bilmek ve ona gre hrmet etmek, olgun bir grn ifadesidir ki bu da slamiyette kemalini bulmutur176. C.TAR KATTAK NEML KADINLAR Kenan Rifainin evresinde farkl dnemlerde nemli kadnlar bulunmutur. Bu kadnlar tarikatn oluum srecinde de gnmz de en n safta olmulardr. Dier kadn mritler tarafndan kendilerine ideal tip olarak grlmektedirler. Bunlar annesi Hatice Cenan, Semiha Cemal, Samiha Ayverdi, lhan Ayverdi, Nazl Hanm, Mekure Sargut, Cemalnur Sargut, Neziha Araz ve daha bir ok kadn. Ayverdi Kenan Rifainin Annesi anlatrken u ifadeleri kullanr:

174 175 176

Ayverdi, v.d., s.207 Ayverdi, v.d., s.207 Ayverdi, v.d., s.208

55

Annesi ona kadnlk ve dostluk hazinelerini, mana birikimini, irksiz, garazsz bir sevginin kanal ile boaltm, kendinde ne varsa bu yolla ona vermi, bu vadide yolunu gsteren bir k olmutur. Annesi aradan ekilip onu insanlarla ve hayatla babaa brakncaya kadar her mkl annda yannda belirmi ve herhangi bir tarzda ona yalnz deilsin, seninle beraberim demi, diyebilmitir177. Samiha Ayverdi, Semiha Cemaln Kenan Rifaiye balln u cmlelerle anlatr: Semiha Cemal ise, drt ba mamur varl ile ezel anlamasnn en kusursuz rneini ona getirmitir. Semiha Cemal, Kenan Rifaiyi u dnya tarihinde misline az rastlanr bir ak, anlay ve imanla sevmitir. Bu sevginin esasn, mayasn Semiha Cemalin onu gr ve anlay, onun davasna itiraki, kendi varln onun varl ile ayniletirme arzusu tekil ediyordu. Semiha Cemalin varl onu insanlk lemi ile al verite tutan bir kpr mesabesinde idi, davasn paylaabilecei bir dost ve yorgun ban varlnda dinlendirecei bir insand. Hocas ona yle diyordu: Benim bir zevkim var, bu da sana irfan retebilmektir. O zaman Semiha Cemal soruyor: Buna karlk ben ne yapaym? Kenan Rifainin bu suale verdii cevap udur: Nefsini arkaya atmay ren. Sen bir yudumda doyanlardan olma! Beni sev, beni sev ki ben de seni seveyim. Yalnz bu (beni sev)in manasn iyi anla. Beni sev demek, sevdiklerimi, btn insanlar, ak, Allah sev demektir.178 Nazl Hanm, Cemalnur Sargut, Nazl Hanm anlatrken tarikattaki dier kadnlar hakknda da ipular vermekte. O Nazl Hanm yle tantr: Nazl Hanm, Evrenos ailesinin, modern ve medeni zihniyetle yetimi evlatlarndan biri ve Ken'an Rifai'nin halifelerinden ve bir stanbul elebisi olan Cemal Bey'in zevcesidir. lk genlii bir iir ve gzellik havas iinde gemi olan bu zarif ve kibar kadn, bir zamanlar stanbul mesirelerinin ve bilhassa Boazii mehtaplarnn saz ve

177 178

Ayverdi, s.201 Ayverdi, s.201

56

sz gnlls, tabiat zevkinin kanmaz ve doymaz bir tenesi olarak kendini o zevkten bu zevke atarken, hep arad bir ey vard. Sanki gz bal bir krebe idi de yakalamak istedii mehul el yordamyla aryor, kolluyor, bulmaya alyordu. Nazl hanm'n o devrin edebiyatna iyi bir rnek olacak yazlarnn birinde yle bir pasaja rastlyoruz: Ak... bu kelime, ruhumun hibir lezzetle bulunmam pak, nezih derinliklerine dalyor, orada kendimin de varln hissedemediim manevi arzular tenvir (aydnlatma) ediyordu. Gnlmde en derin bir nokta botu. Onu ne aa-y drat (debdebe,an) , ne de btn ecramiyle semavat (yldzlar) doldurabiliyordu. O nokta, mevcudiyetimin en ince zerrtna kadar sknet ve haz getirecek bir varlk, bir ak bekliyordu. Btn hislerimi, dncelerimi ancak bu akn fras telvin (boyama) edecekti. Ey Hlik-i kainat! Nerede o ak?179. Mekre Sargut: Cemalnur Sargut ve Asuman Kulakszn anneleri. Kz olan Asuman Kulaksz Annesini u cmlelerle anlatr: Mekre Sargut, 1925 ylnn Mart aynda Edirnekap'da Tnaz ailesinin 3. kz olarak dnyaya geldi. Mekre henz 40 gnlkken gtrlmeye baland bu dost evinde hocas Ken'an er-Rifai'den tasavvuf ilminin inceliklerini, insan olmann srlarn renmek lutfuna erdi. Bir yandan orta renimini srdrrken, bir yandan da yatlarnn ok farkl hevesler peinde kotuu dnemde, O gerek ilmi kaynandan renmenin mutluluunu tadyor, kymetini biliyor ve renmeye doymuyordu. Hocasnn peinde, izinde olmaya, rengine boyanmaya zen gsteriyordu. Yksek renimine ngiliz Filolojisinde devam ederken Dr. mer Faruk Sargut ile evlenen Mekre hanm, einin arzusu zerine okulu braknca tasavvuf eitimine daha da arlk verdi. 1950 ylnda hocasnn cemale yrmesinin ardndan, yine O'nun yetitirdii gnl sultanlar Nazl hanm ve Samiha Ayverdi hanmefendinin yanlarnda devam etti. Bu yllarda; Duygulu Gnllere Hitap, Arifler Bahesi, Mevln Diyor ki, Hak ve Hakikat yolunda Mevln adl eserleri yaynland. Daha sonra bu eserler iki kitap halinde tekrar basld: Gnlden Gnle, Arifler Bahesinden .

179

http://www.cemalnur.org/content/view/27/40/lang,tr/.

57

Trk Kadnlar Kltr Dernei, Kubbealt Akademisi, Samiha Ayverdi Enstits ve Cenan Vakf gibi Trk ve Tasavvuf kltrne, san'ata, edebiyata, eitime hizmet eden kurulularn kurucu yeliklerini stlendi. Bu gn 79 yanda Mekre Sargut180. Kenan Rifaiden sonra tarikat devam ettirenler de kadnlard. Bunlarn arasnda Samiha Ayverdi ve son dnemde de Cemalnur Sargut nemli isimlerdendir. Bu ikisi hakknda IV. Blmde bilgi verilmitir. D.KADIN MR T VE TESETTR Kenan Rifai ve kendisinden sonra tesettr konusundaki esneklii ve kadnlarn toplumdan soyutlanmamas fikriyle geni bir kadn mritler topluluuna ulat181. Tarikatn hitap ettii evre ve tarikattaki aktif olan kadnlarn yaam tarzlarna baklnca tesettr konusunda dier slami oluumlardan ayrlp meseleyi ada tasavvufi bir yorum getirmilerdir. Bunun en ak rneini Cemalnur Sargut, internet sitesinde kadn mrit ve tesettr ile ilgili yneltilen soruya cevabnda grmekteyiz. Diyalog yledir, Soru: 1-) Bayan mrid veya mridi kmil olur mu, olursa neden kadn peygamber hi olmad? 2-) Tesettr hakknda ne dnyorsunuz. Cevap: Mrid retmen demektir. Kadn da olur erkek de olur. Kadn Peygamber olamaz nk erkeklerin kadna bak ile kadnlarn erkeklere bak ayn deildir. Kadnlar erkeklere bakarken ona bir peygamberlik hrmeti ve saygs duyarak bakabilirler. Ama erkek kadna bakarken mutlaka ondaki maddi gzellii de grr. Bu da onun gnaha girmesine sebep olur. Bu yzden kadn peygamber olamaz.
180 181

http://www.cemalnur.org/content/view/24/41/lang,tr/. http://www.sabah.com.tr/2005.10.09/gun113.html.

58

Tesettr hakkndaki dncelerim: Maddi, manevi ve ahlaki tesettr uygulayan veya uygulamayan herkese hrmetim olduunu sylemek istiyorum. Kuran da yorumu o devrin din limlerine braklm ayetlerle, zerinde yorum yaplamayacak kat i emirler vardr. Demek ki devrin anane, gelenek ve yaps insanlarn tesettr anlay zerine deiiklikler yapabilir. Ama insanlar kendilerini nasl rahat ve huzurlu hissediyorlarsa yle giyinmeliler ve hereye ramen ahlaki deerlerini kaybetmemeliler. Ama en byk tesettr kt huylar rtmektir. Allah onu herkese nasip etsin182. Kadnn tesettrl olmasn ahlaki olarak yorumlayan Rifailer, slam

geleneindeki rtnmeyi farkl yorumlamlardr. Toplumsal artlar deimi, kadn konumu farkllam bu yzden kadn i ortamnda rahat edebilecei ekilde giyinmeli; k, zarif ve bakml olmalyd. Samiha Ayverdi ve Kenan Rifainin- Kendisi de resimlerdeki kyafetleriyle, sa-sakal kesim tarzyla tpk Fransz asilzadelerini andrretrafndaki dier kadnlarda batl giyim tarz grlr. Hicran Gze, Samiha Anneyi tarif ederken kadnln inkar etmeyen, ama onu diiliin ierisinde ayaa drmeyen k, zarif modern giyimli olarak tarif ederdi183.

182 183

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan Gze H., s.17.

59

DRDNC BLM GNMZDE R FA L K

I. KENAN R FA SONRASI Trkiye'de tarikatlarn asl canlan, ok partili dneme geii mteakip balad. Anlalan bu tarihlerden itibaren Trkiye'de din konusunda uygulanmaya balanan ve eskisine gre daha lml olan politikalarn bu gelimede ok nemli bir rol olmutur. te yandan, bunda phesiz, II. Dnya Savan takip eden dnemde Trkiye'de, tarmn makinelemesi hadisesine paralel olarak ortaya kan yapsal deiimin de rol byktr. Bilindii gibi, bylece Trkiye'de, kyden ehre ve zellikle de byk ehir merkezleri ve stanbul gibi metropollere, ok byk bir ig olgusu ba gsterdi. Hatta olay orada da durmad ve 1960'l yllardan itibaren yurt dna ve zellikle de bat Avrupa lkelerine hzl bir g olgusu gzlendi184. Trkiye'de byk ehirler, kylerden balayan bu akm massedebilecek bir sna, sosyo-ekonomik ve kltrel kapasiteye sahip olmadndan, ehirlerin evresinde olumaya balayan gecekondulama olay ok byk boyutlara ulat. Nitekim Trkiye'de din yeniden canlanma ve tarikat olgusunun bu yapsal deiim ile dalan eski geleneksel dayanma formlarnn yerine yenilerinin aran olgusu ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Bu erevede, zellikle 1970'li yllardan itibaren Trkiye'de deiim ok hzlanrken, tarikat olaylarnn da buna paralel olarak bir ivme kazanm olmas kayda deerdir. 1980 sonras dnem ise, beraberinde getirdii yeni deiimler, artlar ve bunalmlar ile bu adan ok daha byk bir canlana sahne olmutur185. Tekkelerin kapanmasyla birlikte, Trk sosyal ve dn haytndan ekilen birok benzerleri gibi, byk ihtimalle Kenan Rif ismi de unutulmaya mahkm olurdu. Onun dncelerini ve ismini devam ettirenler kadn rencileri olmutur.

184 185

Gnay, Din Sosyolojisi, s.600. Gnay, Din Sosyolojisi, s.601.

60

Bunlar arasnda en bata geleni ve bu evrenin motor gc durumunda bulunan Smiha Ayverdi'dir186. II. KADIN HALEF SAM HA AYVERD

Kenan Rifaiden sonra Samiha Ayverdi manevi miras devrald. Bununla ilgili olarak Kadiri eyhi Salih Yeil, Kenan Rifaiinin ld gn Mekre Sarguta gelir ve: Bu mbaree talk veriniz, onu Ahmed-er Rifai kucaklad ve o gn gkten nur yad. O btn kutuplarn bandadr. dedi. Baka bir konumasnda ise Kenan Rifainin manevi mirasnn btn meleklerin ahadetiyle ona kaldn belirtir187. Samiha Ayverdi'nin roman, hikye, an, aratrma ve deneme trndeki otuzu akn eseri, Osmanl mirasn vurgulayan bir milliyetilik ile slm tasavvufunun eklemlendii bir muhafazakr durua ilgin bir rnek oluturur. Sleymaniye Kz Numune Mektebi'nde ald eitimden sonra kendi kendini yetitiren; 1988'de, yaz hayatnn 50. yl onuruna, Aydnlar Oca tarafndan bir plaket verilen Ayverdi, yakn evresinin ve rencilerinin gznde, "gerek Osmanl-Trk'nn soyluluunu"; "Bat hayranln aabilmi, kiiliini kaybetmemi gerek Mslman-Trk aydnn"; grgs, terbiyesi, zevki ve yaay ile de gerek " stanbul hanmefendisi"ni temsil eder188. evresindeki kendinden kk olanlar onu Samiha Anne diye isimlendirmilerdir189. Smiha Ayverdi, babas Yarbay smail Hakk Bey'in soy ktnn

Ramazanoullar'na; annesi Fatma Meliha Hanm'n atalarnn ise, 1541 'deki Budin seferinde ehit olmu ve oraya defnedilmi Gl Baba'ya kadar uzandn aktarr. Ayverdi'nin kkl bir stanbul ailesinden oluu, ehzadeba gibi
190

stanbulun

"karakteristik" bir mahallesinde bym olmas ve bu evreden ald dnlen "ifahi kltr ve tarih uuru" etrafnda toplanan milliyeti genlerin, onu,

186 187

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, s.5 Mekure Sargut, Hatralarla Samiha Ayverdi, Cemalnur Sargut (der), stanbul: Ebat Basm, 2005, s. Cokun Deirmenciolu, ada Dnce Hayatmzda Samiha Ayverdi, Kubbealt Mecmuas, Hicran Gze, Trk Mslman Kadnnn Sekin Bir rnei, Kubbealt Mecmuas, Nisan 2005,s.17 smet Binark, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, 1.Bask, stanbul: Kubbealt Neriyat, 1999, s Xl.

14.
188

Nisan 2005, s.41

189 190

61

Cumhuriyet'in "kkszl" karsnda tutunacak, yerli, nezih bir sekin kltrn taycs olarak grmelerini salar. Nitekim Ayverdi de kendisini, vkf olduu "mill tarih ve mill kltr" genlere alamakla ykml grr. Kurucular arasnda bulunduu Kubbealt Akademisi, klasik Trk mzii, hat, tezhip, minyatr gibi alanlarda kurslar dzenleyip yaynlar yaparak ayn amaca hizmet etmektedir. Yapt restorasyon almalaryla kendini Osmanl-Trk mimarisinin tarihe brakt miras kurtarmaya, daha ok da bu miras Bizans, Latin ve Yunan izlerinden arndrmaya adam olan aabeyi mimar Ekrem Hakk Ayverdi gibi Smiha Ayverdi de, 1950'de kurulan stanbul Fetih Cemiyeti ile cemiyete bal stanbul Enstits ve Nihad Sami Banarl'nn nclnde 1958'de kurulan Yahya Kemal Enstits'nn aktif yesidir191. Bu dernekler etrafnda toplanan grupki bu grubun baz yeleri daha sonra Aydnlar Oca'nn kurulu aamasnda (1970) da bulunacaktr. Muhafazakr kesimlerin Osmanl tarihini, kltrn ve stanbul'u alglaylarnda etkili olmutur. Samiha Ayverdi ve evresi, "kk mazide olan ti" dncesini savunan Yahya Kemal Beyatl ekolnn takipileridir. Bu, Tanl Bora'nn belirttii gibi, kendini siyasal deil kltrel dzlemde, "bir duru ve duyu olarak" ifade eden bir "'klasik' muhafazakrlk" olarak tanmlanabilir192. Bu evre, Tanzimat'tan bu yana sren Batclk akmna ve Cumhuriyet'in getirdii kltrel kopua tepki olarak, Osmanl ile sreklilik iindeki bir mill kltr vurgular; stanbul'u ise, Osmanl- slm medeniyetinin kristalletii corafya/mekn olarak grr. Ayverdi'nin, "Osmanl medeniyetinin beii" olan eski stanbul'daki yaay aktard stanbul Geceleri (1952) ve Boazii'nde Tarih (1966) adl kitaplar bu muhafazakr duruun tipik rnekleridir. "Boazii medeniyetine ve Osmanl'nn muhteem devirlerine duyulan bu zlem, 1950'li yllarda Beir Ayvazolu'nun deyiiyle, "Fatih Devri nostaljisi" diye anlabilecek bir akm ile ifadesini bulmutur193.
191 192

Binark, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, s.XVll. Umut Azak, Samiha Ayverdi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, stanbul: letiim Yaynlar, Azak, s.250.

2003, s.249.
193

62

1953'te, stanbul Fetih Cemiyeti'nin, fethin 500. yldnmn kutlamak amacyla dzenledii trenler ve toplantlar, Ayverdi'nin Edeb ve Manev Dnyas inde Ftih (1953) adl aratrmas gibi eitli yaynlar, bu nostaljiyi krkleyen unsurlar olmulardr. Smiha Ayverdi ve evresinin, Osmanl "Altn a" kurgusuna dayanan ve Osmanl kltrel mirasn sahiplenen muhafazakrl, Cumhuriyet dneminde zor artlarda da olsa yaamakta olan, "kkl", "yerli" bir sekin kltrn temsilcisi olma iddiasn da beraberinde tar. Bu iddia, meruiyetini, Bat kltrne olan hkimiyetinden deil, Trk- slm kltryle olan bandan dolay kazanan bir aristokrasi arayna da yant vermi olur. "Milletine yabanclam" Batc sekinler karsnda, kklerini anl bir gemite arayan ve Osmanl aristokrasisine byk bir hayranlk duyan, zellikle taral genler iin, "yksek medeniyet'in son gnlerine tank olmu Smiha Ayverdi, hem eserleriyle hem de bizzat kendi yaam ile nemli bir ilham kayna olmutur194. Ayverdi, Kemalist Cumhuriyet'in, "tarihe kar mesuliyetsiz" bir tutum iinde, "Greko-Latin" medeniyetine teslim olduunu iddia eder. Osmanl mirasn reddeden ya da grmezden gelen "kozmopolit" ve "Avrupa hayran" sekinlerin neden olduu bu "kkszlk"ten kurtulmann tek yolunun ise "mazi ile barmak"tan getiini savunur. Bu "mazi", mkemmel bir toplumun idealize edildii, Ftih Sultan Mehmet gibi byk dehalarn ve kahramanlarn yaratt, ama ne yazk ki bu liderlerin kurduklar mkemmel dzene ihanet edenlerin de bulunduu bir gemi kurgusudur. Ayverdi'ye gre, "mzi"nin en nemli yap talarndan biri, stanbul'daki eski mahalle yaam ve konak kltr ile zdeletirdii "Osmanl ailesi"dir. Yazarn zellikle romanlarnda idealize ettii eski konak yaam, Osmanl medeniyetinin bir mikrokozmosudur. Tpk imparatorlukta olduu gibi, konakta da sadece "efendiler" deil, onlara hizmet etmekten gocunmayan, nk ailenin bir paras olarak grlen dadlar, lalalar, bahvanlar bulunur. Ayverdi'nin hem ocukluk, hatralarnda hem de romanlarnda belirtilen bu karakterler, Osmanl'nn sekin kltrnn taycs konak

194

Azak, s.251.

63

sahiplerinin karsnda, temiz, saf, gerek "Anadolu insan"n temsil ederler.Bunlar, drst, ahlakl, yannda altklar insanlara sadakatleri sonsuz, , halk tiplemeleridir. Ayverdi'nin annesinin dads olan Cenniyr Kalfa rneinde olduu gibi, konan bir ferddir ve btn hayatlarn yannda altklar insanlara adarlar. Ayverdi, kendi yaam yksnden yola karak yazd brahim Efendi Kona (1964) adl romannda, bir ailenin kn Osmanl Devleti'ninki ile paralel olarak ele alr. Vaktinde saysz hizmetiye sahip bu zengin konaktaki aile fertlerinin sefalet iinde kallar, Osmanl'nn da kn simgeler. Ayn ekilde, hem otobiyografik eler ieren hem de Kenan Rifa'nin yaamndan izler tayan Yolcu Nereye Gidiyorsun?(1944) adl romanda da "aile'nin dal, yozlamas; aileyle beraber toplumun ve devletin zl anlatlr. Ayverdi'nin eserlerinde, gemiin temiz, duru, saf ailesine ve gl devletine ynelik youn bir zlem duygusu hkimdir. Yazarn kaydn tutmay amalad dnm, Osmanl'nn son dneminde, materyalist ve menfaati dncenin, "eski Trk toplumunun ruh, gnl ve mn zenginliinin hkim olduu konak ve mahalle yaamn igal etmesi srecidir. Ayverdi, kendi iddiasna gre daha ocuk yata tepki duyduu, "takliti Tanzimat mant" ve "maddecilik illeti"ni babas ve arkadalarnn selamlk sohbetlerinde tanr195. Sultan Abdlhamit aleyhine bir havann hkm srd bu sohbetlerde eksikliini duyduu maneviyat ve vatanseverlik gibi baz deerleri, daysnn evresinde bulacaktr. Ayverdi, Dou'nun Bat karsnda stnl iddiasn ve bireycilik ile materyalizmin kayna olan Bat dncesine yapt reddiyeyi, Dou medeniyetini tasavvufla zdeletirmek yoluyla temellendirir. Ayverdi'ye gre, "Dou"yu Bat'dan ayran en nemli zellik, tasavvuf ve tasavvufun vahdet-i vcut anlaydr. Merkeze Allah' deil, insan koyan Bat dncesinin aksine, Dou, her varl, Allah'n bir sureti olarak alglar. Ayverdi'nin "dinlerin z ve cevheri" olarak grd tasavvuf,

195

Ayverdi, Bir Dnyadan Bir Dnyaya, 1. Basm, stanbul: Hlbe, 1974, s.48.

64

"kemalli ve nih ifadesini" ise slmiyet'te bulmutur196. Ayverdi'ye gre, Dou'ya ve slm toplumuna mahsus olan fazilet, edep, terbiye gibi ahlak deerler, bu tasavvuf ruhundan beslenir. Gcn tasavvuftan alan bir manevi kuvvete yaplan vurguyu, 1920'lerde Dergh dergisi etrafnda toplanan ve Bergson metafiziinden etkilenen baz aydnlarda da gzlemlemek mmkndr197. Bu aydnlarn materyalist pozitivizme alternatif olarak benimsedii ve ilerinden Mustafa Sekip Tun'un etkisi altndaki Yahya Kemal'de de kendisini gsteren Bergsonculuk, mill uyann slm bir erevede yorumlanabilmesini salamtr. Bergson'un "elan vital" (hayat hamlesi) kavramnn Trklerdeki karl olarak Anadolu tasavvufunu ne sren bu grup, Trk milletinin z ruhunu ve enerjisini Mevlana ve Yunus Emre'de en olgun biimine erimi olan bu tasavvuf kltrnden aldn savunmutur198. Hogry temel alan, d grn ve ekilden ok, i deneyime ve ruh olgunluuna nem veren Mevlana ve Yunus Emre'nin temsil ettii tasavvuf gelenek, Bergsoncu aydnlar ve Ayverdi iin, slm' tmyle reddeden materyalist, Batc anlay ile kat kuralc, tutucu, "yobaz" bir islm anlay arasnda, orta bir yol sunar. Ayverdi, bu tasavvuf anlaynn, Trk milletinin, hakiki, "esas karakteri", "gizli hazinesi" olduunu dnr. Bu "Trk slm'", dogmac, ekilci, ezberlemeci bir din anlayna kar, kitablikten uzak, toplum tarafndan iselletirilmi ve yaay kural haline gelmi bir dindir. Trkler, Tanzimat'tan beri iine dm olduklar yabanclamadan, ancak, mill kltrlerinin zne, yani bu unuttuklar tasavvuf yaam tarzna dnmek suretiyle kurtulabilirler. slm tasavvufunun doru anlalp uygulanmas halinde mkemmel bir toplum dzeni yaratacana olan inanc ve kat ekilci din anlayna olan tepkisi, Ayverdi'nin kadn meselesine bakn da belirler. Yirmili yalarndayken, Eminn'ndeki Yeni Cami'ye ikindi namaz iin girdii bir gn, kendisini earbn kalarna kadar
196 197 198

Ayverdi, Bir Dnyadan Bir Dnyaya, s.77. Azak, s.252. Azak, s.253.

65

indirmedii iin uyaran kadn cemaat ve hademeyi, " slm dininin zarafeti ve dabn" bilmeyen "chela" ve "taassup kurbanlar" olarak niteler. Bu cehalet ve mutaasspln nedeni Ayverdi'ye gre, Cumhuriyet'in ilanndan bu yana sren "kltr ve iman anarisi" sonucu, halkn, inancn gelitirecek "mnevver ve gerek din adamlarndan mahrum" kalm olmasdr199. Trk Kadnlar Kltr Dernei gibi baz kadn kurulularna ye olan Ayverdi, Trkiye'deki birok muhafazakr aydn gibi, "feminizm" ve "kadn haklar" kavramlarndan byk bir rahatszlk duyar. Kadn ve erkein fizyolojik ve psikolojik olarak birbirlerinden farkl olmalar nedeniyle, haklar arasnda da fark olmas gerektiini savunur. Tabii, bu eitsizlik istismar edilmemeli, zayf cins olan kadn ezilmemelidir. Yaratlndan tr erkekten farkl olan kadn ise, haklarn zorla deil, onlara "liykat kazanarak" almaya almaldr. Kadn haklarn koruyan kanunlar, kadn meselesini zmek iin yeterli deildir, nk kanunlarn temelinde yatan ey sevgi deil, tehdittir. mana dayanan bir toplumda ise kadn haklar meselesi kendiliinden yok olur200. Gen yata evlenip boanan ve daha sonra evlenmeyen, iki ocuk annesi Smiha Ayverdi'ye gre, "Cennet analarn ayaklar altndadr" hads-i erfi, slm'n kadna olan hrmetinin balca gstergesidir, islm doru uyguland takdirde ve kadnlar, ahsi zevklerini arkaplana atp kendilerini "mill ve manevi uura sahip nesiller" yetitirmeye adadklar srece, kadnn hak ve hrriyetini gvenceye alan ideal bir dzene ulalm olunur201. Ayverdi'nin 1938'de yaymlanan Ak Budur adl ilk romannda ve bunu takip eden birok eserinde [Batmayan Gn, Mbedde Bir Gece, Ate Aac, Yaayan l, nsan ve eytan, Son Menzil) kadn ve erkek arasndaki ak konu edilse de, aslnda sz edilen, dnyevi ya da fiziksel bir iliki deildir. Ayverdi ak temasn, Allah inancnn ilenmesinde bir ara olarak kullanarak tasavvuf edebiyat geleneini takip eder. Bu

199 200 201

Ayverdi, Rahmet Kaps, 1.Bask, stanbul: Hlbe, 1985, s.232. Binark, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, s.49 Binark, Dost Kaps, s.67.

66

eserlerde, klasik Osmanl kltrnn asl taycs olarak, ilh mistik ak tatm, i olgunlua ulam insanlar gsterir202. Ayverdi'ye gre, Trkler, tasavvuf geleneinin temelindeki ak, muhabbet, merhamet, fedakrlk ve hizmet gibi deerleri benimsemi ve hayata geirmitir. Osmanl, toplumun btnne hkim olmu slm tasavvufu ruhu sayesinde, "arbal, vakarl ve incelmi bir medeniyet" yaratmtr203. ark medeniyetinin zirvelemi halini temsil eden Osmanl Devleti'nin bu ruhtan beslenen "hogrl", "hami ve efendi millet karakteri", Ayverdi'ye gre, Bat'nn zora dayal, smrgeci anlayyla tam bir tezat oluturur. "Trk devlet geleneinin en nemli unsurlarndan biri olan hogr sayesinde, Osmanl Devleti, halklarn bar, huzur ve refah ierisinde asrlar boyunca bir arada yaatm", "aznlklar asimile etmeden, bunu asrlar ierisinde srdrm; hakl olarak tarihe 'Osmanl Asrlar' damgasn vurmutur" 204. Fakat btn bu hogrye ramen, Osmanl egemenliindeki milletler ve Rum, Ermeni, Yahudi aznlklar, "memleketin gerek efendisi olan Mslman-Trklerden kat kat refahl" yaadklar halde, Bat'nn oyununa gelerek, efendilerine ihanet etmilerdir205. Ayverdi'nin ocukluunda tank olduu Balkan savalar ve muhtemelen de, bu dnemde okuyup etkilenmi olduu mer Seyfettin hikyeleri, onda Osmanl Devleti'ne bakaldran tbi millet ve aznlklarn "nankr"lne kar byk bir hiddet uyandrr. "Mslman-Trk'n ba dman Bizans'n devam" Hristiyan Bat ve onunla ibirlii iindeki gayrimslim aznlklar sz konusu olduunda, Ayverdi'nin insan sevgisi, hogr ve ruh olgunluunu ycelten mistik tarznn yerini, fkeli, hrn ve iddet ykl bir milliyeti sylem alr206. Ayverdi'nin "mill hassasiyetinin", tasavvuf ve hogr sylemini

glgelemesine neden olan dier bir konu da komnizmdir. Souk Sava dnemi Trkiye'sinin dier btn milliyeti muhafazakrlar gibi Ayverdi de, mill btnln
202 203 204 205 206

Azak, s.255. Ayverdi, Boaziinde Tarih, 1.Bask, stanbul: .F.C., 1976, s.47. Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, 1.Bask, stanbul: Damla, 1985, s.143. Ayverdi, Boaziinde Tarih, s.126. Azak, s.255.

67

ve "bizi biz yapan deerlerin en byk dman" olarak grd komnizm ile mcadeleye byk nem verir. nk, Ayverdi'ye gre, nasl dnmeler, Siyonistler ve masonlar, zamannda Osmanl mparatorluu'nun yklmas iin elbirlii etmilerse , komnistler de Trkiye Devleti'ni ykmak iin seferber olmulardr. Ayverdi, Misyonerlik Karsnda Trkiye (1969) adl kitabnda da, Hristiyanlar!, "Mslmanlar rahatsz etmek" yerine, "mterek dman" olan komnizmin "ban ezmeye" arr. Karaky iskelesi'nde "komnist gazete" satan genlerin yanna giderek bir adet satn aldktan sonra gzleri nnde yrtverdiinde (Uluant), ya da yaymlayacaklar Edebiyat Yll iin kendisiyle rportaj yapmak isteyen Nesin Vakf yetkilisine "solcular bu memleketin yazar saymadn" sylerken, hep bu "mill hassasiyetinin" etkisi altndadr207. Smiha Ayverdi'nin milliyeti syleminin dier bir yn de, Rumeli Trkl'ne verdii nemdir. Ayverdi, Osmanl mparatorluu'nun zellikle Balkanlar'da kaybettii topraklarda kalan "millettalar"a youn bir hasret; oralarda "ksz kalan" camiler, trbeler, konaklar gibi "ecdad yadigrlarnn ardndan ise derin bir ac duyar. lgin bir ekilde, Ayverdi de, ou Rumeli kkenli olan Kemalist sekinler gibi, Rumeli Trkl'n Anadolu Trklne gre daha stte (daha meden?) bir yere koyar (Kirii, 2000; Neyzi, 2002: 155). Soyaacnn bir tarafnn Budin seferinde ehit dm Gl Baha'ya uzanmas ve de mridi Kenan Rifa'nin Filibeli olmas dnda, Rumeli ile bir balants olmad halde, kaybedilen Rumeli topraklarna kar byk bir muhabbet duyar. Balkanlardaki zulm ve gleri anlatan yazlar kaleme almann yan sra, Mesihpaa mam adl romannda da '93 Harbi'nden kaan Rumeli muhacirlerinin ektiklerini anlatr. Ayverdi'ye gre, Osmanl "kl sallamsa, bunu, insan boazlamak ve kan dkmek iin deil, prensip adna", yani, "insanln tek kurtulu yolu olan 'Tevhid' inancn yaymak" iin yapmtr208. Trk-lslm toplumunun gemiteki baarsnn srr olan ruh, iman gcnn ateledii bu "fetih ruhu"dur. "Fetih", sadece belde ve lkelerin zabt deil, "topra l-y kelmetullah adna Trkletirmek savan, yaanm bir
207 208

Binark, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, s.414. Ayverdi, Rahmet Kaps, 1.Bask, stanbul: Hlbe, 1985, s.8.

68

prensip hlinde gerekletirmek demektir. Bu yzden de, Ayverdi iin, Trklk ve Mslmanlk birbirinden asla ayr dnlemeyecek kavramlardr. Trk milleti, "tasavvuf ruhuyla ahland" zamanlarda ktada hkimiyetini kurmu, fethettii lkelere adil bir dzen gtrm, halklar feodalizmin ve despotlarn basksndan kurtarmtr. Nitekim, mridi Ak emsettin rehberliinde tasavvuf ruhunu benimseyen Fatih Sultan Mehmet, Ayverdi'nin gznde, "rnek insan tipini ve rnek a" temsil eder. Mslman-Trk'n, doasnda gizli olan mill kudretini tanmas iin, Fatih'in kiiliini, zellikle de mutasavvf ve edeb ynleriyle renmesi gereklidir. Fatih'in Gentile Bellini tarafndan yaplm olan portresini, tedavi iin gittii Londra'daki National Gallery'nin deposunda unutulduu yerden bizzat bulup karttrrken de, Ayverdi, aslnda zeri rtlmek, unutturulmak istenen bu mill kahraman bugnde yaatmak; anl "mazi" ile bugn arasndaki balar yeniden kurmaya almaktadr. Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl aratrmasnda yapmak istedii ey, yine bu unutulmu, daha dorusu "unutturulmu", "altn alar" yeniden canlandrmaktr. Trkler, "bo braktklar efendilik tahtna" yeniden oturmak iin, "kendi z benliklerinin derinliklerine inmeli, "kklerine" dnmelidirler. Ancak gemiteki o "fetihi" ruh ve "hkim millet" olma bilinci su yzne kt takdirde, Mslman-Trk yitirdii zgvenini yeniden kazanacak ve Bat karsnda ezikliini yenebilecektir209. Ksaca Ayverdi, Cumhuriyet'in Osmanl mparatorluu'nun mirasn reddeden Batllama politikasna kar, gemile sreklilik iindeki bir mill kltr savunur. Kendi muhafazakr projesini "gemii hlin eiinden ieri sokup, gelecein hayat ve bekaa imknlarn bu anlay sahnesi stnde hazrlamak" olarak zetleyen Ayverdi, byk lde, Yahya Kemal ekolnn bir temsilcisidir. Savunduu mill kltrn kaynaklar ise, idealize ettii "incelmi bir ruh medeniyetinin" hkim olduu Osmanl konak kltr ve mahalle yaamnda, ama zellikle de, "Seluklu ve Osmanl Trkl"nn kltrndedir
210

Anadolu'da .

bir

yaam

tarz

haline

getirdii

slm

tasavvuf

III. SAM HA AYVERD SONRASI

209 210

Azak, s.255. Azak, s.255.

69

Samiha Ayverdi gibi karizmatik bir liderden sonra boalan yeri doldurmak zor olacakt ve yle de olmutu. Yerine geecek kii, en az onunki kadar, bilgi birikimi, fikir derinlii, retkenlii, rneklii gibi belli bal stn vasflara haiz olmas gerekirdi. Yeni lider daha da farkl bir portre izmitir. Mevlevi kaynakl Hogr ve Sevgiye vurgu yaparak Rifalii hem dnyaya am hem de teknolojik btn imknlar kullanarak bu oluumun nemli mesajlarn duyurma gayretinde olduu grlr. Son dnemin en etkin ismi olan Cemalnur Sargutun hayat: 3 Kasm 1952 stanbul doumludur. Kardei Asuman Sargut ile birlikte, Annesi Mekre Sargut hanmefendinin manevi terbiyesi ve babas mer Faruk Sargut beyin engin kltr ile yorularak srekli maddi manevi eitim alarak yetitirilmitir. Kadky Kz Koleji'nden mezun olduktan sonra mhendis olmak zere Devlet Mimarlk Mhendislik Akademisi Kimya Fakltesi'ne devam etmitir. Kendi deyiiyle Dualar ile dnyaya geldii' Nazl Anne'sinin daha ilkokulda okurken Cemalnur'cuum, sen retmen olacaksn' teblii icab da mezuniyetinden sonra 2 sene Gne Koleji'nde, daha sonra da skdar Cumhuriyet Lisesi'nde tam 18 sene Kimya retmeni olarak grev yapmtr211. Cemalnur Sargut, annesi Mekre Sargut ve mridi Smiha Ayverdi'den ald eitime ilaveten Hayri Bilecik beyden Kur'an dersleri alm , Nermin Suner Pekin Hanmefendi ile de uzun yllar Mesnevi ve Kur'an zerinde mukayese almalar yapmtr. 25 yl akn sredir, slm Tarihinin altn sayfalar olan ve ktleleri pelerinden srkleyen byk slm Mutasavvflar'ndan Hz. Ahmed-er Rif, Hz. Ken'an Rif ve Hz. Mevlna Celleddin Rumi bata olmak zere, Hz. bn-i Arabi, Hz. Msr Niyazi, Hz. ibli, Hz. Konevi ve Hz. Cilli hakknda inceleme ve aratrma faaliyetleri devam etmektedir212. 25 yldr televizyon, radyo programlar yapm ve Avrupa'da, Amerika'da ve lkemizde katld seminer, panel ve festivallere katlmtr.

211 212

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

70

Bunlarn arasnda Amerika'da, Duke niversitesi'nde ve Kuzey Carolina niversitesi'nde slm' konusunda verdii dersler, ayrca 2000 ylnda Kuzey Carolina'da, 2001 ylnda New York'ta ve 2002 ylnda yine Kuzey Carolina'da dzenlenen Mevlana festivallerine konumac olarak katlmas ve katld televizyon programlar saylabilir213. zellikle Avrupa'da yapt konumalar, Almanya'nn Frankfurt ehrinde Frau Liebe (Kutsal Kadn) Kilisesi'nde 2002 ylnn Mays aynda Hz Yusuf' konulu, ayn yln Kasm aynda yapt Hz. Meryem' konulu konferanslar. Frankfurt'ta verdii slm'da Tasavvuf' konulu konferanslar 214. Kendisi ayrca Frankfurt niversitesi lhiyat Blm doktora talebelerine Tasavvufta Hz. Adem' konulu bir ders vermilerdir. Cemalnur Sargut halen Trk Kadnlar Kltr Dernei paneller ve seminerler dzenlemeye devam etmektedir.215 IV. FAAL YET ALANLARI VE KULLANDIKLARI ARGMALAR A.DERNEK ve VAKIFLAR. Rifailer, bir ok alanda ve deiik metodlar kullanarak faaliyet gsterirler. Osmanl kltrnn kaybolmasn engellemek ve devam ettirtmek faaaliyetlerini baz dernek ve vakflar araclyla yrtmektedirler. Bunlar A.1. KUBBEALTI AKADEM S KLTR VE SANAT VAKFI Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf, 1970 ylnda Smiha Ayverdi ve Ekrem Hakk Ayverdi tarafndan kuruldu. (www.kubbealti.org.tr)' den u bilgileri alyoruz: Gayesi: lim, fikir ve sanatta Trk milletine has trihten gelen deerleri esas tutarak, nesilleri, mill bir dnce ve sanat merkezi etrafnda toplamaktr. Bu gayeye
213 214 215

stanbul ubesi

Bakandr. lkemizde eitli radyo ve televizyon programlarna halen katlmakta olup

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

71

erimek iin ilim ve fikirde, sanatta, dilde, sosyal shada ve neriyatta muhtelif almalar yapmaktadr. lim ve fikir'de: Akademik konferanslar, seminer ve sempozyumlar, sohbet oplantlar ve anma gnleri. Sanat'ta: Trk ssleme sanatlar, hat, klsik ve Trk tasavvuf musksi kurslar. Dil'de : Kubbealt Lugat Misalli Byk Trke Szlk, Osmanl Trkesi kursu, Artk yazyorum yaz atlyesi, Aruz kursu ve Trkeyi Dzgn ve Doru Konuma Kursu. Neriyatta: Dil, trih, edebiyat, sanat, tasavvuf alanlardaki eserler ile nota, CD ve kasetler. Sosyal sahada: Burslar, sosyal yardmlar, konser, gezi, iftar, yemek ve kermesler. ayda bir, senede drt say kan Kubbealt Akademi Mecmuas'nn neri 35 yldr aralksz devam etmektedir. te Kubbealt, onun rencileri vstasyla tam da bu ilevi yerine getirdi ve getiriyor. Trkiye'de ilk defa at msik, hat, tezhip, Osmanlca retimi gibi kurslar bu sahada rnek oldu. Trkiye sathnda baka birok benzerleri ald. Kubbealt kurslarndan yetienler, baka ehirlerde ve niversitelerde bu ilerin ncln yaptlar. Kubbealt neriyt muhtev ve bask kalitesiyle yayn hayatmzda zel bir yere sahiptir216. A.2. TRK KADINLARI KLTR DERNE Trk Kadnlar Kltr Dernei, 1966 ylnda Ankara ve stanbul'da Smiha Ayverdi'nin tevikiyle kuruldu. Dzenledii konferanslar ve geziler; msik, tezhip, minyatr gibi klasik sanatlarmzn retildii kurslarla genlerin mill kltr birikimimizle tanmasna yardmc olmaktadr. Merkezi Ankara'da olmak zere stanbul'da ve Anadolu'nun deiik illerinde temsilcilikleri bulunmaktadr217. A.3.CENAN E T M KLTR VE SANAT VAKFI Cenan Eitim Kltr ve Sanat Vakf 2000 ylnda kuruldu, internet sitesi (www.cenan.org)'tan zetle u tantm bilgilerini alyoruz: Trk toplumuna has, tarihten gelen milli ve manevi, kltrel deerlerimizi, tasavvuf kltrmz aratrarak, insann
216 217

http://www.kubbealti.org.tr/hakkimizda_main.html http://www.turkkad.org/default.asp?PAG00_CODE=ANATR

72

kendisini tanmasna ve gelitirmesine, ferdin mutluluuna, toplumun huzuruna katkda bulunmak. Akademik almalar ve kltrel etkinlikler dzenlemek suretiyle, toplumsal eitimimizin ve kltrmzn gelimesine katkda bulunmak. Mze ve enstit, ktphane, ariv gibi kalc kurumlar tesis ederek gemiimizi, tarihi mirasmz korumak. Vakf bu yndeki almalarna devam etmektedir218. A.4. STANBUL FET H CEM YET : stanbul Fetih Cemiyeti, 28.07.1950de kurulmutur. Kurulu srasndaki ad stanbul'un 500. ve Mteakip Fetih Yllarn Kutlama Derneidir. smi daha sonralar stanbul Fethi Dernei ve daha da sonra stanbul Fetih Cemiyeti olarak deitirilmitir. Dernein gayesi, nce her yl 29 Maysta yaplan stanbul'un Fetih

Kutlamalarna katlmak, eski eser ve abidelerimizin korunmas ve restorasyonu, tarihimiz ve corafyamz ve tercihan stanbul, stanbul kltr, Fatih Sultan Mehmed ve stanbul'un fethiyle ilgili aratrmalar yapmak ve yaplanlara destek olmak ve bunlarn sonularn yaynlamak ve bu hususta yurt ii ve yurt dnda bulunan kurulularla ibirlii yapmaktr. Ayrca msamereler, piyangolar, konferans ve ilmi toplantlar da alma sahas iindedir. Bu meydanda 29 Mays 1953'deki 500. Fetih yl kutlamalarn Devlet ve hkmet apnda organize etmitir. Bu almalar srasnda hl nemini koruyan eitli aratrma eserleri ve kartpostallar bastrm bronz ve altndan Fatih rozet ve madalyonlar yaptrm ve stanbul'un eitli yerlerine ve Uluabat Ky'ne aklayc mermer kitabeler koydurmutur. FAAL YETLER : Kurulduu tarihten itibaren tznde bulunan gayelere uygun olarak her yl 29 Maysta gerekletirilen stanbul Valilii, 1.Ordu ve stanbul Belediyesi'nin ibirlii ile stanbul'un Fetih kutlamalarna bir temsilcisinin konumas ile

katlmaktadr. Ayn gnde veya haftada eitli konferans, sempozyum, konser ve sergiler tertip etmektedir.
218

http://www.cenan.org/vakif_hakkinda.html

73

Dernein dier nemli faaliyeti alan ise, 500. Yl kutlamalarnn devam olarak yapt veya yaptrd veya destekledii ilmi aratrma ve buna bal yaynlardr. Kuruluundan beri Fatih, fetih ve stanbul ve Trk tarihi ve sanat ve mimarisi, edebiyat ve hatra alannda yzn zerinde birou kaynak niteliinde ok nemli eserler vermitir. stanbul Fetih Cemiyeti faaliyetlerini 1954'de kurduu stanbul Enstits ve 1959'da kurduu Yahya Kemal Enstits ve Mzesi gibi iki alt kuruluu vastasyla gerekletirmektedir.219

B- EDEB YAT KUBBEALTI DERG S . 35 yldr yaynn srdren Dergi, bu hareketin fikirlerini yaymada kulland en nemli aralardan biridir. Ayda bir kan dergi Akademik ve edebi bir grnm izer. Bu guruba yakn olan dnr ve akademisyenler makalelerini burada yaymlatrlar. C-M MAR EKREM HAKKI AYVERD 22 Aralk 1899 stanbul'un ehzadeba semtinde doan Ekrem Hakk

Ayverdi'nin soyu, aile eceresine gre, anne tarafndan Budapete'de medfun Bektai dervii Gl Baba'ya, baba tarafndan Ramazanoullar'na dayanmaktadr. Dedesi Zerdebyk Hasan Bey'in II. Mahmud devri sonlarnda Bolu'dan stanbul'a geldii, Mekteb-i Harbiye'den mezun olduktan sonra, o gnlerde kan isyan bastrmak zere grevlendirilen asker birlikle Girit'e gittii ve burada ehit olduu biliniyor220.

219 220

http://www.istanbulfetihcemiyeti.org.tr/ifc-hakkinda.html . Aydn Yksel, Kpr Bir Dnyadan Bir Dnyaya, Kubbealt Mecmuas, Nisan 2004, s.15

74

stanbul'un en yerli ve renkli semtlerinden biri olan ehzadeba'nn Kalenderhne mahallesinde, Trk kltrnn btn incelikleriyle yaand bir evde," kltrl bir asker olan babas Piyade Kaymakam Miralay smail Hakk Bey'in selmlk sohbetlerini dinleye dinleye yaad bir ocukluun ardndan, Dr't-tedris ve Hadka-i Meveret mekteplerini bitiren Ekrem Hakk, dev bir imparatorluun kn ve kllerinden yeni bir devletin douunu gn gnne yaayan acl bir nesle mensuptur. Vefa Sultansi'ni ve Mhendis Mektebi'ni, Balkan ve Birinci Dnya Harbi felaketlerinin glgesinde okumu, Mtareke stanbul'unun ehremaneti'nde bir sre memurluk yaptktan sonra, mhendis ve mteahhit olarak serbest i hayatn tercih etmitir. Hummal alma hayatna 1922 ylnda Zeynep Hanm Kona'nn tamir ve tadilatyla balayan Ekrem Hakk, kprler, yollar, hastaneler ina etmitir. Ancak onun yeni binalar ina etmekten ok restorasyon almalarndan zevk ald sylenebilir. Nitekim ok sayda cami ve medresenin yan sra, 1935-1945 yllar arasnda Topkap Saray'nn muhtelif blmlerini restorasyonunu gerekletirmiti. Bir yazsnda, Osmanl eserlerini restore ederken hangi duygular yaadn bir bakasnn azndan yle anlatmtr. "Osmanl eserlerini pe koklaya restore eder, bu arada iinde grd o dnyalarn mnsn, lbbn aratrr."221. Ekrem Hakk, restorasyon almalar srasnda, Osmanl mimarisinin btn meseleleriyle ilgilenmitir. Esasen yakn evresinde edindii kltr ve hassasiyet onu bata mimari olmak zere Trk kltrnn btn meseleleriyle ilgilenmeye sevk ediyordu. Cumhuriyet'in kuruluunun ardndan gelen ve Osmanl mirasnn reddi anlamn tayan inklplar da, bu mirasn korunmasn daha acil bir mesele haline getirmiti. mparatorluk daldktan sonra, snrlarmz dnda kalp irili ufakl devletlerin insafna terk edilen zengin mirasn akbeti ise, bu konularda hassasiyetlerini yitirmeyen aydnlar "dilsz" ediyordu.

221

Ekrem Hakk Ayverdi, "Yahya Kemal Enstits'nn Kurulmas ve Kitaplarnn Baslmas",

Makaleler, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, 1985, s. 472.

75

Tarih abideleri ve eski musikiyi iki byk "emanet" olarak gren ve her ne pahasna olursa olsun, korunup gelecek nesillere aktarlmas gerektiine inanan Ekrem Hakk'nn koleksiyonculuunda da ayn endielerin byk rol vardr. Eski eser merak, kaynpederi Hattat Aziz Efendi'den kalan hat rneklerini tezhip ettirip ciltletmekle balam ve gelierek devam etmitir222. zellikle harf inklbndan sonra, byk hattatlarn imzalarn tayan levhalar, fermanlar, hatta nadide yazmalar bitpazarlarna ve kaldrm sergilerine dmt. Yok olma tehlikesiyle kar karya kalan bu eserlerin ve kuma, ini, evani, cam eya, yaz malzemesi gibi sanat eseri nitelii tayan "ecdad yadigr" eyann hi deilse bir ksmnn yok olmasna veya yurtdna karlmasna imknlar lsnde mani olmaya alrken zengin bir koleksiyona223 sahip olan Ekrem Hakk, tarih stanbul'un "imar" ad altnda tahrip edilmesine kar yksek sesle itiraz eden, mesela muhafazakr evrelerde Boaz Kprs'ne kar kan nadir isimlerden biriydi. Demokrat Parti devrinde stanbul'un imar srasnda tarih eserlerin uursuzca yok edilmesine ok zlm ve itiraz etmiti224. Aslnda bir pratik adam olan Ekrem Hakk'y yazmaya sevk eden de bu tahribat karsnda sessiz kalmama arzusu ve "emanetin gelecek nesillere aktarlmas gerektii yolundaki sarslmaz inancdr. Kendi ifadesiyle "yapc olmadan evvel senelerce yapc" bir i adam olan Ekrem Hakk, stanbul'un fethinin 500.yln kutlamalarn gerekletirmek zere 1950 ylnda kurulan stanbul Fethi Demei'nde yaplan i blm sonunda Fatih Devri Mimarisi (1953) adl eseri zerinde almaya balam, bu eserin hazrlklarn yaparken ani bir kararla btn ilerini tasfiye ederek kendini Osmanl mimarisi aratrmalarna vermiti; artk daha nce aklnn ucundan bile gemeyen yaz hayatnn iindeydi.
222

. Aydn Yksel: "Ekrem Hakk Biyografisi", Ekrem Hakk Ayverdi Htra Kitab, stanbul Fetih Bu Koleksiyon Hakknda Bkz. Muhittin Serin: "Kubbealt Akademisi Kltr ve San'at Vakf Bu Konuda Ayverdi'nin u Yazlar Dikkat ekicidir: "Asma Kpr Yapmak stanbula hanettir",

Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1995, s. 12.

223

Ekrem Hakk Ayverdi Koleksiyonu Envanteri", s. 25.

224

Akam, 3 Ocak 1952; "Boaz'a Demir Halka Geirmek Gnah Olur", Akam, 11 Mays 1952; "Boaz Kprs Meselesi", Havadis, 20 Mart 1957; "Boaz Tneli", Havadis, 27 Mart 1957.

76

Daha sonra ismi stanbul Fetih Cemiyeti olarak deitirilen stanbul Fethi Demei'nin 1953 ylndan itibaren genel bakanln da stlenen Ekrem Hakk, Osmanl mimarisinin Fatih'ten nceki devirlerini de incelemeye karar vermiti. nce Osmanl Mimarisinin lk Devrini (1966) yazd. Onu Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murat Devri (1972) ile Fatih Devri Mimarisi'nin ikinci ve nc ciltleri takip etti. Bylece ilk eserini Osmanl Devleti'nin balangcndan Fatih Devri sonuna kadar, tam iki yz elli yllk devreyi iine alacak ekilde genileten Ekrem Hakk'nn en byk hayali ise Trkiye'nin snrlar dnda, zellikle Balkanlar'da kalm Trk eserlerini, btnyle yok olmadan nce tespit etmektir. Sonunda kararn verdi ve Osmanl'nn at koturduu topraklar yeniden fethetmek istercesine almaya koyuldu; 1975 ve 1976 yllarnda pe-pee kt iki uzun seyahatte, imparatorluk corafyasnn yaklak 550 bin kilometrekarelik blmn gezerek Osmanl'dan kalan mimari eserleri tek tek inceledi. Elde ettii bilgi, belge ve fotoraflara Trkiye'deki ariv almalarnn sonularn da ekleyerek drt ciltlik bidev eserini yazd: Avrupa'da Osmanl Mimari Eserleri (1979-1983). Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Bulgaristan, Yunanistan ve Arnavutluk'taki -byk bir ksm bugn yok olmu- Osmanl-Trk izlerinin envanteri niteliini tayan bu dev eser, kendi alannda tektir. Ekrem Hakk Ayverdi, bu almalar srasnda kendine has bir tarih ve medeniyet gr gelitirmi, zellikle Seluklu ve Osmanl devrini paranteze alarak, hatta yok sayarak "Anadolu Medeniyeti" adyla Anadolu'da yeeri antik medeniyetleri nplana karan aydnlara ve bu gre dayal kltr politikasna iddetle kar kmtr. Ziya Gkalp'n Trk kltr hakkndaki dncelerini ve vatan anlayn da eletiren, mesela Turan iirinin mehur son beytini, "Aman Yarabbi, ben imdi gurbette miyim?"; "Trklemek, slmlamak, Muasrlamak" formln de, "Trklemeyi ve slmlamay istemek bu sfat tayanlara byk hakaret. Ben Trk deil miyim, Mslman deil miyim?" diye eletiren Ekrem Hakk, Osmanl kltrnn klasik devrini, insanlk tarihinin eriebilecei en yksek seviye olduuna mmin samimiyetiyle inanyor, bu kltr eletirenlerle bir "aknc" tavryla savayordu. stanbul onun nazarnda kelimenin tam mansyla bir mucizeydi; atalarmz "btn bir

77

medeniyetin hslasn burada toplamlar, daha dorusu bu muhassala kendiliinden bu tabii metropole akm, toplanmt225. 1950'den sonraki btn nemli milliyeti ve muhafazakr oluumlarn iinde yer alan Ekrem Hakk, 1 numaral yesi olduu Aydnlar Oca'nda 1970'ten 1983 ylna kadar lim- stiare Kurulu yesi olarak grev yapmt. Bu dernein bakanlarndan Sleyman Yaln'a gre, o, "gerek Osmanl Trk"n temsil ediyordu; Osmanl mimarisini en iyi bilen, tefekkrn yapan ve koruyan gerek bir "MslmanTrk mnevveri", bir " stanbul efendisi"; btn bu zellikleriyle "artk rnekleri aramzda kalmayan nesillerin son temsilcisiydi226. Ekrem Hakk, eserleri ve fikirleriyle, yakn dostu Nihad Sami Banarl'nn gelitirmeye alt "mill romantizm idraki"ni besleyerek muhafazakr kltrn olumasnda nemli roller stlenmi ve hayatn mimari miras koruyup aratrmaya adam son "Osmanl'lardand. 24 Nisan 1984'te, dev bir klliyat miras brakarak ld. almalarndan dolay, 1979 ylnda stanbul niversitesi tarafndan fahri doktora payesiyle, ayn yl Aydnlar Oca tarafndan da stn Hizmet Armaan'yla dllendirilmiti. 1981 ylnda T Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstits tarafndan verilen stn Hizmet Berat'nn takdim edildii trende, Prof. Kzm een bir konuma yapmt; bu konumada geen u cmle, Ekrem Hakk Ayverdi'nin yapt iin bykln ok iyi zetlemektedir: "Bu zatn ilim sahasnda yaptklarn ve meydana getirdii eserleri ancak bir enstit yapabilirdi."227. A. Z K R VE MUS K Tekke ve zaviyelerin kapatlmas ile birlikte tarikatler faaliyetlerini aktan srdremedikleri iin yer altna inmitir. Ayinlerini gizli yapyordu228. Rifailer bu
225

Ekrem Hakk Ayverdi'nin bu grlerini uzun uzun aklad " stanbul Mucizesi", "Tarihimizde

Anadolu ve Rumeli Devirleri", "Anadolu Medeniyeti Masal" vb. makaleleri iin bkz. Makaleler, stanbul 1984.
226

Prof. Dr. Sleyman Yaln: "Hekimi Gzyle Ekrem Hakk Ayverdi", Kubbealt Akademi . Aydn Yksel. s. 14. Mustafa Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, 3. Bask, stanbul: Dergah Yaynlar, 1990, s.249

Mecmuas, cilt: 13, say: 3, (Temmuz 1984), s.45.

227 228

78

ayinleri farkl formatta srdrmlerdir. Bu ayinler devrin ileri gelen sanat, devlet adam ve ticaret erbabnn katld ev sohbetleri eklinde olmutur. Smiha Ayverdi ve aabeyi Mimar Ekrem Hakk Ayverdi'lerin evinde, ocukluk yllarndan beri, zaman zaman, devrin tannm ahsiyetleri ile toplantlar yaplr, daha ziyde edeb mevzular konuulur, yeri geldike siys hdiseler ve gelimeler tartlrm. Smiha Ayverdi, htralarnda, her biri birbirinden farkl ahsiyetler ve eitli karakterlerle zenginleen bu meclisleri anlatr. yle anlalyor ki henz ok kk yata olmasna ramen, geni kltrnn temelleri o zamanlarda atlmtr. Sonraki yllarda, hocas Ken'an Rif'nin etrafnda teekkl eden irfan halkasna onlar da katlmlar. Bu toplantlarda, devrin en seviyeli ve en rafine zmresi olumu, stanbul'un havss burada toplanm, gelimi, dal budak salm. iir syleyen, ney fleyen, besteler yapan Ken'an Rif, mr boyunca san'atla iice yaam, hibir zaman edebiyat ve msikden uzak kalmamtr229. On alt sene devam eden tekke eyhlii esnsnda saz, sz, sem', zikir, msiki gibi her eit fikir ve gzel sanatlar yoluyla eitim ve retime devam etmitir230. Gene de btn bunlarn bir ara olduunu rencisi yle dile getirir: Zikir, sem', saz ve szn avlad insandan beklenen, kendini bilip nefsini temizlemek ve Muhammed ahlk ile zrhlanmak deil midir?. -alg refakatinde ilhi okumakta bir hata var mdr? eklindeki soruya yle cevap verir: -Ud, keman ne diyor? Allah diyor. Allah demek neden hat olsun? Ve devam eder: -Dnya nedir? Seni Allah'tan gafil eden her ne ise dny odur.231

229 230 231

naner, Rfailikte Zikir Usul ve Musiki, s.331 Ayverdi, Dost, s.30. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, s.4.

79

Ayverdi'ler de, Hocalarnn ats altnda, mill kltr ve irfanmzla olduu kadar, kk yatan beri in olduklar ve gnl verdikleri mill sanatlarmzla da hili hamur olmular. Smiha Ayverdi'nin neredilen kitaplar da byk bir merak, hayret ve hayranlk uyandrm; yazan tanmak isteyenler yz yze grmek iin gelip gitmee balamlar; devrin aydnlaryla mnasebet ve irtibat son derece kesif bir hle gelmi. ok deerli hat, ini, oya, nak, cam eya, v.b. Osmanl eseri koleksiyonlar ile zengin bir mze olan evleri, kinci Dnya Sava'nn ilk yllarndan tibren ir, ressam, musikiinas ve yazarlarla ilim adamlarna bir mahfil olmu232. Yahya Keml de Mnir Nureddin ve yaknlaryla birka defa gelmi. Ekrem Hakk Ayverdi diyor ki: Yahya Kemlle, stanbul'da bulunduu yazlarda Emirgnn mruf naralt Kahvesinde rastlardk... Ben kendisine saygl bir selmla iktifa ederdim.... Bir gn Topkap Saray Mdr Tahsin z Beyin odasnda karlatk. Bizim evde bir Osmanl sediri, yaz, aln levhalar, znik inileri vesaire koleksiyonlar olduunu Tahsin Bey syleyince grmek arzusunu izhr etti. Geldi ve grd, pek holand. Ben de, "Bir akam yemei yesek nasl olur?" diye ikramda bulundum. "Hayhay, fakat yalnz gelmem; bir iki sazende ile olur mu?' u Memnun olurum' cevbn alnca hazrln yapt. Mnir Nreddin, ud, knun ve kemandan mrekkep hey'etle geldi. Bu toplantlar belki sekiz on defa tekrar etti. Gitgide ziyaretleri tavsattk. Ben hemen her hafta Park Oteli ne gidip (kendisi ile) sohbet ediyordum. 233 Kenan Rifaiden sonra bu toplantlar devam etmi ok partili dnemin getirdii rahat ortamn etkisiyle tarikat bu faaliyetlerine arlk vermitir. Smiha Ayverdi'nin kz Ndde Hanm'n evinde de, zaman zaman byle toplantlar yaplm. Smiha Ayverdi, torunu Sinan iin, 1951-1962 tarihleri arasnda tuttuu gnlkte yle yazm: 19.1.955 Nadidenin arkadalarna bir daveti vard. Misafirlerinhemen hepsi de gelmiti; ressam Feyhaman (Duran) Bey ile kars, Cevdet Paa, Endern smail Hakk

232 233

naner, Rfailikte Zikir Usul ve Musiki, s.331. Ekrem Hakk Ayverdi, Makaleler.

80

Baykal. Ressam Ahmed (Yakubolu) ve arkadalar neylerini karm, flemeye balamlard.... Herkes ferahfeza saz semaisinin o harikulade ak ile sarho idi234. Daha sonra, Rebb Sabahaddin Volkan, talebeleriyle beraber, Ndde Hanmn evinde konserler vermeye balam. Giderek periyodik hle gelen bu meclisler alt-yedi yl devam etmi. Sonralar benim de dinleyici olarak bulunduum bu toplantlar, yaz mevsimi hri, her ayn ikinci cumartesi gn leden sonra yaplyordu. En ok saat srecekken, msik ve sohbete bir trl doyulmaz, akam olur geer, bazen gece yanlarna kadar uzard. Ndde Hanm ve ei Ceml Bey Trk msiksinin klar, hatt kara sevdhsydlar. Ndde Hanm sevdii ve istedii besteleri rica eder, bazen bir liste hlinde yazarak verir; Sabahaddin Bey bu eserleri talebeleriyle mek ederek gelir, daktiloda yazd programn bir kopyasn ev sahiplerine takdim ederdi. ki ya da sayfalk listenin banda "Uluant'lar Konseri" yazar, sonuna da kendi ismini yazp imzalard. Itr, Dede Efendi, Selim-i Slis ve Zek Dede her listede mutlaka bulunurdu. Evin salonu ok byk olmad iin davetlilerin says mahduttu. Benim, henz talebe olduum yllarda msikmizin en gzel, en mkemmel eserlerini tanyp sevmemde bu kk ve sevimli evde geirdiim zevkine doyulmaz saatlerin ok byk bir pay vardr. 1955 yl sonbaharnda Ayverdi'ler, ayda bir, sohbet ve msik toplantlar yapmaya baladlar. O srada Gzel Sanatlar Akademisi ikinci snfnda talebe idim. Dima ufkumuzun genilemesini, kltrmzn zenginlemesini, mill sanatlarmza in olmamz, mz mirasmz grp tanmamz isteyen Smiha Ayverdi'nin, pek az insann katlabildii bu meclise beni dhil etmesi ok byk bir ltuf ve fevkalde bir frsatt. Smiha Ayverdi bu toplantlardan birini ksaca not etmi: 3 Mart 956 - Halil Can Bey, Neyzen Niyazi Sayn, Hfz Keml Batanay, Cemile (Annemarie Schimmel), kocas ve bir Alman arkiyat kz, Hoca Zehra Hanm, Destn Hanm, Bahir Bey ve evin halk ile yakn e dost, aylk toplant iin bir araya
234

zcan Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl.35, Say.1 (Ocak 2006),

s.111.

81

gelmi bulunuyordu. Saz, sz, sohbet, muhabbet, Mesnevi... Dnya iinde bir dnya, lem iinde bir baka lem... Herkes mest, medh ve pr c u hur..235. Ertesi sene, kendisine takdim ettiim ve Manisa Lisesinden Nzik Hocann talebelerinden olan arkadamn da bu toplantlara katlmasna msaade etti. Toplantlar, ayn ilk cumartesi gn, leden sonra saat 15.00'de balyordu. Ramazan aynda ise Kadir gecesi ihya ediliyordu. Gnlnde yle diyor: 5.5.956 - Bu ayn toplants Ramazana tesadf ettii iin Halil Can Beyler iftara davetli bulunuyorlard. Misafir adedi hayli akn olduu iin, birka gndr devam eden hazrlk bugn kemlini bulmutu.... Gelen misafirleri bir sofraya sdrmak mmkn olamayacandan her gnlk yemek odasn da ayrca hazrlamtk. Ben, zcan, Remzi, Ziya ve Suna'nn da bulunduu 2 numerolu sofrada idim.... Kahvelerden sonra tatl bir abdest tazeleme teldr balad. Bu arada salonlara ve hole seccadeler seriliyor, abdest almaktan dnenler kollarn indiriyor, oraplarn giyiyordu. Nihayet Hz Keml Bey tala karak i ezan okumaya balad ve kalabalk bir cemaate imam olarak namaza duruldu... Namaz, Errahman sresi ile khnyor ve selmlardan sonra, kalabalk bir cemaatin tebih ve salvatmn sesi, i kesafetini unufak ediyordu. Namaz bitip bir mddet sonra saz lemi balad. Neyi, Halil Can Beyle Niyazi Sayn, kemeneyi Cneyd Orhon, tanburu Keml Beyin Hanm (Naime Batanay) alyorlard. Rast ve segahtan okunan beste ve arklar, zevkli ve rhn bir hava iinde sona erdii zaman saat on iki olmutu. Kalkmaya hazrlanan misafirleri ev deta brakmak istemiyor, daha fazla alakoymak iin bahaneler buluyor idi. Nitekim en yerinde bahanenin bulunmas gecikmedi. Halil Can Beyden bir nat- serfokumas rica edildi ve bu lhtgecenin son perdesi de bylece rtld236.

235 236

Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.111. Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.111.

82

Misafirler eleriyle geliyordu, yalnz gelenler devard. Sem dedem Bahir Bey kz Glser hanmla gelirdi. Smiha Ayverdi bana "eskiden tekkelerde, dervi namzedine ilk verilen vazife pamakclkd" demi, ben de ilk gnden itibaren sokak kapsnn ardnda bekleyip kapnn camna glgeler aksedince, zili almaya hacet kalmadan ap buyur etmeye balamtm. Misafirlerin manto, palto ve apkalann alyor, portmantoya asp nlerine terlik koyuyor; ayakkablarn, burnu ieriye doru sralyordum. Halil Can hocamz, paltosunun veya ceketinin koluna sokarak getirdii neyini perek uzatr, "zcanm, unu bir sulayver" derdi. Ben de perek alr, lavaboda, ba tarafndan iine su dkerek slattktan sonra gtrp kendisine verirken tekrar pp niyaz ederdim. "Eyvallaaah canm!" diyerek alr, niyaz edip dizlerinin stne koyard. Uurlama faslnda da ev sahipleri kapya kadar gelip gle gle derken herkesin giyeceini tutuyor, ayakkablarn nlerine koyup apkalann veriyordum. Paltolarn tuttuumda anide balarn evirip elimi pmelerinden mahcup oluyor, "Estafirullah" deyip ben de onlann elini alamasam da omuzlarn pyordum. Pamaklk sayesinde misafirlerin hepsiyle in oldum, tantm. Ertesi yl, Mevlevlerin de davet edilmesiyle misafirler bir hayli kalabalk oldular. 1956 yaznda stinye'de yaplan mpted mukabelesi mnsebetiyle Mevlevi grubuyla tanklk hsl olmutu. eb-i Arus trenlerinde Konya'da grmeler, Smiha Ayverdi'nin gsterdii alka, iltifat ve bizzat evlerinde yapt ziyaretlerle bu yaknlk bir dostlua tahavvl etmiti. Onlanrn da katlm ile meclis, daha renkli bir hal ald. Daha sonra eyh zzi Bey, onun halifesi eyh Rid Er Bey ve men-suplan, Zkirba eyh Selhaddin Bey ve Hak bir meczub olan eskici Muammer Efendi katldlar. Bylece toplantlar, her biri ei benzeri olmayan, bzlan sanki asrlar tesinden kp gelmi bu kimselerle daha da zenginleti ve kalabalklat. yle ki i ie iki salon ve gnlk yemek odas ve ara oda kaplar ve camekn alarak bu mahaller birletiriliyordu- doluyordu. Birka defa Cneyd Orhon da geldi, kemence ald; fevkalde idi, ancak devam etmedi. Ankara'dan gelilerinde Kinat Hanm da terif eder, o harikulade gzel sesiyle ilhilere, arklara itirak ederdi. Bir gn Cemil Bey de, ei ve henz kk olan kz Sem nurla Ankara'dan gelmiti.

83

Sdeddin Heper, Halil Can, Hopuzde kir Efendi, Niyazi Sayn, Ulvi Erguner (Kore'de bulunduu yl hri), Kzm Bykaksoy, Camc Hulusi Gkmenli, bacana ve orta Cahit Gzkan, Hafz Keml Batanay ve ei Nime Hanm gibi musikiinaslar ve eyh efendiler kapnn tam karsndaki sedir ve etrafna, Smiha Ayverdi ise salon giriinin sandaki koltua otururdu. Dima ayn yere oturmak alkanlmdayd. Misafirlerin okluu sebebiyle btn yaknlarn davet etmesi mmkn olmuyordu. Bu da onu zyordu. Zehra Anne ve olu Eczac Ahmet Bey, Sofi Huri, Nezihe Araz, annesi ve kz kardeiyle Mekre Sargut Hanmlar, lhan Hanm, kardei Vasf Bey ile ei Ayegl Hanm ve fra gibi dimdik salar, elinde bastonu, upuzun boyu ile Tevfik Demirolu gelenler arasndayd237. Misafirler birbirine bitiik iki salonu da dolduruyor, kimisi ara odada, bzlar yemek odasnn kapsnda duruyordu. Erkekler takm elbise giyip kravat takyor, hanmlar olabildiince k ve gzel giyiniyor, hafif makyaj yapyorlard. Smiha Ayverdi dima sde ve zarifti; sol elinde tek tal bir yzk ve gsnde kck talarla ssl, dire eklinde, yazl altn bir bro: Hatice Kenan. Btn nazarlan stne eken ise Nadide Hanm'd. Uzun ve mevzun endam, gzel yz, fevkalde uyumlu, canl renkli elbiseleri, ok deiik taklan, sallantl mercanl kemeri ile masallarn zmrt-i anks gibiydi. Ei Ceml Bey uzun, ince yapl, ok kibar tavrl, gerekten bir beyefendiydi. Ekrem Bey ise tsz, rahat bir pantolon ve ak renk, beyaz veya fildii ipek gmlek giyer, kollarn svard. Mehmed Dede salon kapsnn nnde, ekseriya dnda, diz kerek oturur, ricalara ramen koltua sandalyeye gemezdi. Dima ba yerde, ara sra parman halnn desenleri zerinde, yeniden izer gibi, gezdirirdi. akay ok seven Ahmet Aabey yanma gelip diz ker, onu taklit ederek parman halda gezdirir; son derece meddep bir adam olan Dede'yi, sohbet okunurken ya da msik esnasnda gldrmeye alr, ok defa da gldrrd. Hl hatr soruldukdan ve ho beten sonra hzrn skta vannca Smiha Ayverdi orta boy, ciltli defterinden bir sayfa aar ve Ahmed'er Rif Hazretlerinin
237

Mustafa Tahral, Kenan Rifai,Allah Dostlar Ansiklopedisi, C.9, stanbul: ule Yaynlar,1996,

ss.440-445.

84

nasihatlerinden veya hocas Ken'an Rif'nin Mesnevi erhinden bir-birbuuk sayfalk bir blm okurdu. Ardndan Halil Can Bey, Niyazi Bey'e veya Ulvi Bey'e gzyle iaret eder, o da neyini dudaklarna gtrerek flemeye balard. Bu taksimler ylesine gzeldi ki, dinleyenler deta kendinden geer, mest olurlard. Bu iki gen neyzen, iki dost birbirinden ok farklyd. Ulvi Bey, yapl gvdesiyle mtensip, ah ney flerdi. Neyinin sesi dolgun, gl ve bir sel gibi uultulu, lht bir ahenkle btn semy kaplard. Sanki kyamet kopuyor ve limenil mlkl yevm? (Bu gn mlk kimindir?) sads yeri g inletirdi. Niyazi Sayn ise tam bir stanbul ocuu idi. skdar'n san'atla yorulmu manev havasnda doup bym, kabna smayan, ser-zad, btn gzelliklere ak bir byk ruh, hi phesiz bir deh idi. Onun neyi, Binev ez ney diye balayan, insanolunun ezel ve ebed hikyesini, akn btn hallerini sylyordu. O bitmez tkenmez hasret atei, o dayanlmaz zleyi; kh ikyet, kh tevekkl, kh vuslatn sonsuz saadeti; kh yalvar, yakar, inleyi; kh ceml tecellisiyle fer-yd figan, hayret ve hayranlk. Ney taksiminden sonra Halil Can bazen Hulusi Bey, ya da Ahmet Bcan ayaa kalkp el balayarak Itr'nin naat'inden iki blm okur, ardndan bir perev balard. Neylere, Cahit Gzkan rebbyla, Nime Hanm tanbruyla itirak ederler, Hopuzde kir Efendi kudm vurur; mteakiben bir yinin bir veya iki selm okunurdu. Sadettin, Halil Can, Hopuzde ve Hulusi beyler okurlar, sazlar refakat ederdi. O esnada Rsh, Selman, Ahmet Bcan ve Bahir beyler kalkp sem ederler, sa eller ceketin yakasnda, sol eller etei tutmu, gzler yan kapal, dnerlerdi. Hzzam, acemairan ve pengh yinlerini ilk defa bu toplantlarda iittim238. Selm tamamlanp ney'in veya rebb'n son taksimiyle skta varlnca Kzm Bey o harikulade sesi ve tavryla Kur'an okumaya balard. Bir defasnda Th sresini okumutu. O kadar tesirli idi ki mealini bilmeyen bir kimse bile, bir kere onun azndan dinlese, Kur'nn Hak kelm olduuna mn ederdi. Smiha Ayverdi "Th sresini ok severim'' demiti. Ate Aac romann hi phesiz bu srenin ilham ile yazmtr.

238

Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.112.

85

Kzm Bey ar- erfi veciz bir dua ile tamamlayp fatiha eker, ftihalar okunur ve herkes sanki bir baka lemdeymi gibi uzun bir sessizlik olurdu. Smiha Ayverdi earbn zerek ban ap ayaa kalkar, dierleri de bir ryadan uyanr gibi kalkp birbirleriyle musfaha ederlerdi. Ben, bu msik ile kanatlanp gittiim asrlar tesinden bir trl dnemez, her zerrem bir tarafa dalm gibi, kendimi bir trl toparlayamazdm. Az sonra Mami mutfaa gider, ay ve kuru pasta ikramn dzenler, bizler de yan mahmur, ay eker tutar, sigara uzatr, ienlerin sigaralarn kibritle yakardk. aylarn ekeri sessizce kartrlr, kaklar bardaa demeden dndrlrd. nce ikili konumalar olur, ardndan bir konu ortaya atlr, bzlar syler, herkes sessizce dinlerdi. Bu arada aylar tazelenir, isteyen ikinci, nc barda tamamlard. ay fasl bitince yine sazlar ele alnr, bir perev, bir semaiden sonra birka ilhi sylenir, ardndan klasik eserler, yakn devrin gzel arklar okunurdu. Smiha Ayverdi rast makamn daha ok sever, Ndde Hanm ise hayran olduu nc Selim'in suzidilr bestelerine baylrd. Halil Can, Kzm Bey, Hulusi Bey, Asiye Hanm, Ayegl Hanm ve hzrmdan bilenler, isteyenler henge katlrd. Msikyi ok seven Ekrem Hakk amcamz ellerini dizlerine vurarak tempo tutar, lkin hibir vuruu bestenin ritmine uymazd. Msikye ara verilince Nihad Sami Bey ayaa kalkarak fevkalde gzel Trkesi ve kendine has tavryla, ban hafife sol omzuna eerek bir iir okurdu. Fuzl'nin "Su Kasidesi" ve "Perian hlin oldum sormadn hl-iperianm "msryla balayan murabba, Yahya Keml'in " Sleymniye'de Bayram Sabah"gibi birbirinden gzel eserler seer, ben de ocukluumdan beri ezbere bildiim bu iirleri, orada bulunan herkes gibi, byk bir zevkle dinlerdim. Nihad Bey, Hocam Nzik Hanmdan sonra tandm en gzel iir okuyan adamd. Salondaki ok renkli simalardan biri olan Mami de, bazen Nihad Sami Beyi takiben Fuzl'den, Rsih'den veya bir baka dvan irinden gazeller okurdu239. ay fasln takiben, arklardan nce, ya da sonra, eskici Muammer Efendi bendirini alp diz ker, gzleri kapal vurmaya balard. Onu daha nce, zbekler
239

Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.112.

86

Tekkesi'nde dinlemitim. Eskilerin "nev'i ahsna mnhasr" dedikleri, benzeri olmayan bir meczubdu, Halil Can Bey getirmiti. Bu iptida sazn daha ilk darbesiyle yrekleri kavrar, ardndan uzun bir h ekerek susar, ayn tempoyla vurmaya devam ederdi. Sonra, kendine mahsus bir ed ve bambaka bir tavrla, bendirin ritmine uyup sanki yeniden besteler gibi okumaya balard: u benim dvne gnlm / Yine hbdan hba dt Mah cemlin ulesinden / Yand yrek oda dt Birka kt'adan sonra Akn hazarnda canlar satarlar /Satarm canm alan bulunmaz diye devam eder, muhtelif ilhlerden paralar okuyarak arada bir usl deitirir, kh: Eyrislet burcunun hurd-imh- enveri V'ey nbvvet mazhar hir zaman Peygamberi Hak senin snnda Levlk okudu y Mustafa Yni sensin y Muhammed enbiynn serveri msralaryla Peygamber Efendimize seslenerek onu metheder, kh: By-i Muhammed med( Muhammedin kokusu geldi) der ve o anda gerekten ok latif bir ryiha ortal kaplar, ya da bana yle gelirdi. Sesi hi de gzel deildi, ksk ve czrtlyd. Ama son derece tesirliydi. Namelere brnm kelimeler bir ate alayan gibiydi. Muammer Efendi'yi, yllar boyu birok kereler dinlememe ramen, her seferinde bendirinin darbelerini gsmn ta iinde hissettim ve okuduu her ilh iimi yakt240.

240

Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.113.

87

Misafirler, yeterince tanmadklar ev sahipleri ve yaknlarnn, byk bir zat olan Ken'an Rifa Hazretlerinin talebeleri olduunu elbette biliyorlard. "Btn mensuplarnn konumalar, oturup kalkmalar, birbirlerine muameleleri o kadar ll, o derece kibar ve nzik, ylesine hrmet ve muhabbet dolu ki bu hal ancak fevkalde kmil bir efendinin huzurunda zuhur edebilir diyorlarm. Kendilerinin eski terbiye ve grenekleri mucibince bu topluluun banda Ken'an Rifinin yerini alan bir kimsenin, yni bir eyh efendinin bulunmasn pek tabii gryorlarm. Ancak, bu ahsn kim olduu hakknda bir hkm verememiler.241 lk akla gelen Mehmed Dede olmu. Son derece ar bal, edepli ve stelik sakal da olunca bu makam ona yaktrlm. Amma bylesi, bakeye oturur ya da oturtulur. Dede ise salona dahi girmeyip kapnn dnda diz st oturuyor, ancak srarlar zerine ieriye giriyor. Dima ba yerde, hemen hi konumuyor. Onun iin "Bu deil* denmi. Ekrem Bey ise rahat adam, memleket meselelerinden, kltrden, mimariden san'attan konuuyor amma tasavvuftan falan hi bahsetmiyor. Tavrlar da byle bir vasfa hi dellet etmiyor."Acaba Kzm Beyefendi mi? deniyor. Hafz, gzel sesli, stelik de Ken an Rifa Hazretlerinin olu". Mevlevlerde hilfet ok zaman babadan oula getii iin bunu pek tabi gryorlar. Amma anlalyor ki o da deil242. Sonunda byle bir kimse olmadn anlamlar. lerinden biri bu toplulua olan hayranln yle ifde etmi: "Sizler hepiniz sanki Efendinizin huzrundaym gibisiniz. Efendiniz u bitiik odadaym da sizin her yaptnz gryor, her sylediinizi duyuyormu gibi davranyorsunuz, sanki dima huzurdasnz; bu ne gzel ey." Zaman getike ancak kalp gz ak, feraset sahibi, temiz gnll nasipliler, btn bu mstesna kimseler iinde Smiha Ayverdi'nin o yksek ve ulv ahsiyetini grp tanmak bahtiyarlna erdiler.

241 242

naner, Rfailikte Zikir Usul ve Musiki, s.331 Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.114.

88

Toplantlara, 1960 ihtillinden sonra bir mddet ara verildi. Bu ksa fasladan sonra, tekrar balad ise de ok srmedi, 1964te sona erdi. Lkin bir baka tarzda devam etti. O gzel insanlarn ou Dnyay terk edip Hak'ka yrdler. Aradan krk ksur yl geti; o demler baka zamanlarda yaanm bir baka saltanatt243.

VI. TRK SLAM ANLAYII Smiha Ayverdi'de ok gl bir trih uuru ve mill izgi dikkati eker. Ship olmamz gereken bir ok deer iin en mhim referans olarak Trk trihini ve kendi mill tecrbemizi gsterir. Onun tasavvuf anlaynda, bu konuda verdii rneklerde bu uur ve izgi her zaman n plndadr. yle der: te Orta Asya Trklnn Anadolu'yu amak gayesini kamlayan bu mchit ruh, bu mill evk ve man idi. Onun iin Orta Asya sel sel Kk Asya'ya akarken, elde olan prensip, ktlelere rehberlik eden ve ictima hayt mayalayan bu mchit dervilerin manlarndan domu bulunuyordu".244 Ahmet Yesev'ler, Mevln'lar, Hac Bekta'lar, Ynus Emre'ler, Akemseddin'ler ve benzerleri onun rnek insanlardr. Ona gre milletimizde, bin yllk deerler sisteminin gizli gcn barnda saklayan bir potansiyel vardr. Belki de ileride, tek hcreden reyen bnye gibi, gebe olduu bu cevheri yrn da ayrn da tecvznden uzak tutmak iin, onu sert kabuunun iinde gizlemekte bulunuyordur245. VII. ADA SLAM VE MODERNLEME Bilindii gibi tasavvuf hayt geni ekilde tekke ve derghlarda yaatlmakla beraber, bu kurumlarn kapanmasyla, fikir ve inanlar kendilerini farkl ekillerde tezahr etmilerdir. Bu srece dnce ve inana mdhale sz konusu olamadndan
243 244

Ergiydiren, Sohbet ve Musiki, s.115. Smiha Ayverdi, Mill Kltr Meseleleri ve Maarif Davamz, 1Bask, stanbul: Kltr Bakanl Smiha Ayverdi, Ne dik Ne Olduk, 1.Basm, stanbul: ,Hlbe Yaynevi, 1985. s. 149

Yayn, 1976, s. 25
245

89

tr bakldnda kapatlan sadece tesislerdi. Smiha Ayverdi'nin hizmeti ve Trk tasavvufundaki yeri burada kendini gstermektedir. O hemen hemen btn eserlerinde, mridi Kenan Rif'den renip hal edindii tasavvuf inan ve dncesini etrafna anlatm, mridinden ald retinin dier mritlere aktarlp tantlmasnda bir kpr vazfesi grmtr. O, derghlarn kapal olduu devirlerde, tasavvuf kltrn eserlerinde yaatmtr. Gerek romanlarndaki ideal tipler, gerekse trihimizdeki ve kendisinin bizzat tand rnek ve olgun insanlar, byk ounlukla tasavvuf ahlkn benimsemi ve bu yolla olgunlam kimselerdir. Yani ona gre iyi anlalm ve hazmedilmi tasavvuf inan, ideal insan yetitirmek iin en doru yoldur, denebilir. Peki, bu dnce nasl hayta geirilecektir? Eskiden tekke ve derghlar vard. z itibariyle ayn olmakla birlikte, her tarkat; zikir, tesbih, mchede, riyzet, ile gibi az ok farkl usullerle mensuplarn rh-manev, ahlk kemle erdirmeye alrd. Seyr slk denen bu eitim sreci, ok defa bir tekke ats altnda, genellikle bire bir iliki iinde cereyan ederdi. Bu imknlar ortadan kalknca ama nasl gerekleecekti? Ayverdi'nin tasavvufla olan ba, days Doktor Server Hilmi Bey'in Galatasaray Sultansi'nden arkada ve mridi Kenan Rifa (1867-1950) ile tanmasyla balar. Kenan Rifa, liselerde Trke ve Franszca retmenliinin yan sra, istanbul Ftih'te mm-i Ken'an Dergh'nn eyhidir246. Mridleri arasnda, airler, dnrler, bilim adamlar ve eyhlislm Haydarzde ibrahim Efendi ile Keldan Patrik Vekili Monseigneur Abid gibi kalburst kiiler bulunur247. Derghn, Mesnev takriri (anlatm), zikir ve sema meclisleri gibi faaliyetleri, 1925'te tekkelerin kapatlmas ile son bulur. Kenan Rifa, devletin bu kararn uyulmas gereken bir "ullemir", Allah'n bir tecellisi olarak grr
248

. ou tekkenin "kuru bir ekil ve

246 247 248

Binark, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, s.XV. Ayverdi, v.d., s.92. Ayverdi, v.d., s.100.

90

merasimden ibaret kalm" olmasn, tarikat kurumunun devrini artk bitirdiinin bir iareti diye yorumlar249. Kenan Rifa ve evresi, tasavvuf geleneini, 1925 sonrasnda, dzenli ev sohbetleri eklinde srdrmtr. Bu gelenei, Kenan Rifa'den sonra srdrecek olan ise Smiha Ayverdi'dir. inde, Ayverdi ile beraber, Safiye Erol, Ekrem Hakk Ayverdi, Nezihe Araz, Nihat Sami Banarl, Sofi Huri gibi isimlerin bulunduu, Mesnev takriri ve erhi (aklamas) gibi amalarla bir araya gelen bu grup, tasavvuf ruhunu youn bir entelektel faaliyete girerek yaatmaya alr. te Smiha Ayverdi toplumsal iinde yaad toplumun mevcut imkanlar kullanarak farkl tarikat izgisi ortaya koydu. Eserleri, yazlar, konferanslar, ve sohbetleriyle faaliyetlerini srdrd. O, klsik anlamda bir eyh deildir. Ama mneviyat, ahlk ve kemal yolunda bir rehberdir, bir mriddir250. Yine burada Demirci tarikatn tekkelere bakn yle zetliyor: Tekke ve tekkeye bal tarkat hayat, tasavvufun olmazsa olmazlarndan mdr? Tartlabilir. Kanaatime gre bunlar ama deil, aratr. Tarikatlar hicr 6 / mld 12. yzyldan itibaren tekltlanmaya balad. Ama tasavvuf nceden de vard. Tasavvuf dncesi ekilden ok ze nem verirken, tarkat tarznda kurumlama, bir yn dab-erkn unsuruyla ekli n plna karm oldu. u soru yerindedir: Temel olarak ruh dnysn esas alm olan bir disiplin iin det ve mersimlerden ibret olan dab ve erknn ne kadar deeri olabilir?251. Ayverdi, ekilciliin tuzana yle deinir. Tasavvufu derghlarda haykrp barmak zannedenler azm hatya dmlerdir. lve eder:

249 250 251

Ayverdi, v.d., s.97. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

91

Zikir, sem, saz ve szn avlad insandan beklenen, kendini bilip nefsini temizlemek ve Muhammed ahlkla zrhlanmak idi. Ona gre nemli olan tasavvuf dncesinin bizzat kendisidir. Bunu, iinde bulunulan zamann artlarna gre hayata geirmenin bir ekilde yolu bulunmaldr. Hocasnn banda bulunduu derghla ilgili olarak, o zamanki artlar dergh yoluyla deil de bir akademi ile hizmet sunma eklinde olsayd belki de Ken'an Rif'nin bir akademiyi tercih edeceini belirtir. 252 Demirciye gre Ken'an Rifai, Derghn dergh eyhi nvnn kazanmak iin amam, gayesini zamnn artlarna gre tahakkuk zemnine getirebilme vstas olarak grmtr. VIII. TASAVVUF FELSEFES Smiha Ayverdi'nin tasavvuf felsefesini, Prof. Dr. Mehmet demirci u cmlelerle zetler: Smiha Ayverdi, tevhid ve ak eksenli tasavvuf dnceyi temsil eden Mevln, eyh Galib gibi ahsiyetlerin 20. asrdaki bir rnei saylr. O, tekkelerin kapal olduu bir dnemde eserleriyle tasavvuf inan ve dncesini yaatm ve canl tutmutur. O, tasavvufun teorisiyle uramaz; uygulamalar, sonular ve yaanm rneklerine yer verir. Onun tasavvuf anlaynda fthat devrimizin aktif, dinamik, hamleci dervilerinin yansmas vardr. Onun tekliflerinde belirgin olarak tarih ve mill izgi dikkati eker. Onda snn renk nem tar. Zhir-btn, eriat-tasavvuf dengesine nem verir. Dinde taassuba iddetle kardr. Eksiklik ve yanllar dile getirirken bir yandan da yapc ve mit verici olmaya zen gsterir. Bunun bir neticesi olarak da tasavvuf hayat konusunda mevcut konjonktrle ztlamaya gitmeden, reaksiyonlarn menf gayretleri ile deil, aksiyonlarn yapc ve messir abalamalar ile gayesini gerekletirmeye almtr253. IX. TASAVVUF OULCU BAKIIN R FA LERDEK YANSIMASI VE SUF H R ST YANLAR

252 253

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

92

Kenan Rifainin memuriyetinin ilk yllarn geirdii Adanada srekli olarak Fransz kilisesine gider orada papazlarla grrd. Bunun tabii bir neticesi olarak birok eletirilere uramtr. Fransz kilisesine gidiyor, vaftiz oldu, bir Fransz kzna k oldu benzeri trnden iddialardr bunlar254. Kenan Rifainin karlat bu sulamalara verdii cevap ise : Mektepten (Galatasaray Lisesi) yeni mezun olduum ve kendime gre konuacak mnevver kimse pek bulamadm iin, ara sra Jezuit Kilisesine gider, papazlarla grr ve Fransadan gelen haftalk mecmualar okurdum.255 Tarikatn son denemdeki nde isimlerinden olan Cemalnur Sargutun Avrupa'da yapt ve konumalar, tasavvufun oulcu yaklamna baka bir rnektir. zellikle Almanya'nn Frankfurt ehrinde Frau Liebe (Kutsal Kadn) Kilisesi'nde 2002 ylnn Mays aynda Hz Yusuf' konulu, ayn yln Kasm aynda Hz. Meryem' konulu konferanslar, Frankfurt'da verdii slam'da Tasavvuf' konulu konferansnda dinler aras birlie vurgu yapar256 A. SUF H R ST YANLAR Kenan Rifai kk yatan itibaren farkl, kltr ve milletlerden insanlarla bir bulunmutur. lk mektebi, Galatasaray lisesi, memuriyet hayat, memuriyetten sonra alt aznlk(ecnebi) okullar onun deiik kltr ve dinden insanlarla etkileimini salamtr. Bu evrelerle i ie olduu iin onlarn ne istediklerini de ok iyi biliyordu. Onlar sevgi, hogr ve manevi haz gibi dinin tasavvuf boyutuyla kendine ekmitir. Kenan Rifainin bir papaz kz olan talebesi Sofi huri de Kenan Rifaiyi anlatrken, Ahd-i Atik peygamberlerinin heybetini andran ahsiyetinin tesiri ile, bir uluya yakr msamaha ve anlay grerek ardm ve en kk yanl gren, insan ruhunu okuyan heybetle beraber durmadan akan msamaha ve efkat elalesi ile sarsldm. O huzurda, heybetin kuatt sonsuz yokluk ve nihayetsiz tevazu buldum
254 255 256

Ayverdi v.d ,s.31 Ayverdi v.d ,s.32 http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

93

diye anlatr. Halinde ve simasnda beeri davalarn tasfiye etmi, her nevi beeri mcadeleleri yenmi bir insann skn ve sekineti grlr. slam tasavvufunu ve bu tasavvuf ahlaknn seviyet dsturlar ile esasta el ele gittiini, efendimden rendiim zaman idrak ettim diyor. Ve devam ediyor: kendinden iittiim, mensuplarndan dinlediim ve sohbetlerinde okuduum hibir ey iseviyet ve kitab mukaddes retisinden bildiklerimle tenakuz tekil eden bir eye rastlamadm. 257 . Ayrca sofi Huri Kenan Rifai ile babasyla dzenli olarak mesnevi okuduklarn da nakleder. Bu dersler bazen Rifainin evinde bazen de papazn evinde yaplrd258. O dnemin ecnebilerinden olan kuyumcu Levan Niastacyan Kenan Rifai ile ilgili kendisine sorulan bir soruya eer Mridiniz peygamberim derse ona ilk iman edecek benim demitir. Terzi Ekonmidis, Keldani Patrii, Fener Rum-Patrik Okul mdr ve hocalarndan bazlar, Yuvaginyan Rum Kz Lisesi baz hocalar, Kenan Rifaiye intisab etmi kiiler olarak kaynaklarda geer259. Bir sabah gen bir Hristiyan Kenan Rifai ile grmeye gelir. Elini per o da genci Ortadoks Kilise papazlarnn selamyla karlar: ehyetetin efyuni der. Gen ona: Sizin takvanz o kadar byktr ki kilisenin de stndedir der. Kenan Rifai de u cmlelerle karlk verir: Allahn nuru isabet eden erbabn bulunca uyanr260. B. HOGR-D YALOG ve MEVLANA Rifailiin dier dinlere bakn gsteren Hogr diyalog temeline dayananan grleri unlardr:

257 258 259 260

Ayverdi v.d., s.273. Rifai, Sohbetler, C.1., s.182. Rifai, Sohbetler, C.1., s.182. Rifai, Sohbetler, C.ll., s.163.

94

 nsan, hem ncil'de; Tanr'nn eliyle ve ona benzer ekilde ekillendirilerek yaratlmtr ve O'na geri dnecektir,hem Tevrat'ta Ve Allah insan kendi suretinde yaratt hem de Kur'an da Biz insan en gzel surette yarattk 261. te bu kitaplarn i manalarn bize retip yaanr hale getiren tasavvuf, insann Allah'n manasnn z olduunu ve Allah'n alemleri yarat sebebinin de kendi zn aikar etmek olduunu aklar. O halde insan yani Adem, her eyin sahibinin dnyadaki tecellisidir. Dnyaya geliinden itibaren her beer, gerek insan yani Adem olmak yolunda mcadele verir. Allah'n her yaratt insanda isim ve sfatlar, yani hakk vardr. nsan kendi z ile karlama yolunda Allah'n hakkn Allah'a teslim etme mcadelesini verir. Yani insan denen varlk yaratc kudretin zn tama erefine sahiptir262. Eserden sahibine gemek insann hi bitip tkenmeyen arzu ve isteklerinin gerek hedefine dnmesini salar. Yani insan, yok olmaya mahkm olann deil daima var olacak olann peinde koar. Yapt her eyi Allah iin yapar, bakt her eyde Allah' grr. O zaman krmak ve krlmaktan vazgeer. te slam tasavvufunun z budur. Krmamak ve krlmamak. nk kii kraca kalbin Allah'n mekn olduunu idrak etmise kelimelerini ona gre seer, bakasnn kendisine ynelen hareketinin bu bakasndan deil de Allah'tan geldiini idrak ediyorsa Gzel sevgilim benim iin bu kiiyi arac kulland ve beni uyard der. Vastay grmez, muamelesi Allah'ladr. Bu bak as insan tolere etmeye kar silahlandrp, yani zorlamal aff deil kendiliinden kabul getirir 263. slam tasavvufu dinler arasnda fark gzetmez. O yzden kiiyi u dine veya bu dine mensup diye ayrmaz. Sadece mslmanca yaayp yaamadna bakar. Nice hristiyann, nice musevinin, hatta ateistin ad mslman olandan daha ok slam yaadn grr nk Hz. Peygamber Din nedir ya Resulullah ? sorusuna, Din gzel ahlaktr . Cevabn vermitir.

261 262 263

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

95

Gzel ahlakl olan herkes dindardr ve Muhammeddir. nk Muhammed (Hakk-el yakn) olabilmek, Musevi (ilm-el yakin) ve sevi (ayn-el yakn) olabilmekten geer. Musevi ve sevi olmadan Muhammed olmak mmkn deildir. Ament de dendii gibi Allah'n kitaplarna, peygamberlerine iman Mslmanln artlarndandr. De ki; Herkes kendi yaratlna gre amel eder. ( sr 84) ayetinde de iaret edildii gibi, herkese kiisel ahsiyet veren slm'da hogr, bir mecburiyettir264. Mevlana gibi mutasavvflarn herkesin sevgilisi olmas ve Urfi'nin kendine dedii gibi Ey Urfi, sen o kadar gzelle ki Mecusiler ldn zaman seni atete yakmak istesinler, Mslmanlar ise hayr o bizdendir diye zemzemle ykamak istesinler hali, onlarn dinin en yksek noktas olan tevhide ulatklarn ve her yaratlmta Allah' grdklerini bize retir. eb-i Aruz gnnde, Mevlana'nn vcudunu topraa, manasn Allah'a teslim ediini Dn gecem diye nitelendirdii gnde musevilerin, isevilerin, mslmanlarn hatta ateistlerin birlikte sema edileri slam'n gerek tevhid noktasn bize gstermektedir265. Ayn Mevlana Ben pergel gibiyim. Bir ayamla slam eriatnda salamca durduum halde dier ayamla yetmi iki milletle beraberim. Btn milletler kendi srrn bizden dinlerler demekle slam'n Rabbl lemin anlaynn tasavvufta nasl anlatldn bize gstermektedir. slam'n bu kadar derin ve engin manasna eriemeyen ve sadece mslman olarak doduu iin adn kullanan kiiler ise bu tevhidi yaayamaynca bunun intikamn ilerinde yaadklar cehennemi da tayarak almaya almakta, insanlar yok etmeye kadar giden ahlak ve din d davranlarn maalesef mslmanlk adna sergilemektedirler. O halde nemli olan dinin adn kullanmak deil manasn yaamaktr. Mevlana tevhidi uygulamaya cesaret edemeyen yani ztlara hrmet etmeyen kiileri Kfrn k'sinden bile haberin yok iken imann gereklerini nereden anlayacaksn? diye Divan- Kebir de azarlyor. Ama onun azarlamas hogr snrlar ierisindedir. Hogrs yanl gstermesini engellemez.

264 265

http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan http://www.cemalnur.org/icerik.php?no=9&modul=Kenan

96

Tevhid, her yerde Allah' grme kabiliyeti, insan korku ve pasiflikten kurtaran bir gtr. Gerek mslman korkusuzca yalnz Allah'a hesap verecei dncesi iinde doru bildiini yapmaktan ekinmeyen ve risklere atlmaktan korkmayan aktif kiidir. Peygamberin eminlii Allah'tan emin oluundandr. Hogr tevhidin neticesinde oluur. Emin olan hogr sahibidir. Peygamber Efendimiz davet zerine Taif'e gitmi ancak Taiflilerce edebsizlik ve ihanete maruz kalmtr. ocuklar tarafndan da talanmlardr. Onlara beddua etmesini isteyen sahabeye karlk Hz. Resul: Onlar bilmiyorlar. Allah'm onlara yollarn gster ve onlarn soyundan anlayan ve bilen bir nesil meydana getir diye dua etmitir. Bir gn Hz. Ali sabah namazna yetimek iin evinden km yolda giderken nnde yal bir Yahudinin yrmekte olduunu grm. Acelesi de olduu halde yal bir kiinin nne gemeyi Allah'a saygszlk ve hrmetsizlik olarak grdnden yal Yahudinin arkasndan yava yava yrmeye balam. Bu esnada mescidde Hz. Peygamber sabah namaznn ilk rektna balam ve secdeye varm. Tam bu esnada kendileri henz secdeden balarn kaldrmadan Hz. Cibril gelerek omuzlarndan bastrmlar ve secdeden kalkmasn engellemiler. Bu hareketin hikmetini peygamber Efendimiz Cebrail'e sorduklar zaman: Ali yoldadr, hrmeten yal bir Yahudinin arkasnda yrmekte ve ona sayg gstermektedir. Bu hrmet Allah'n ok houna gitti. Namaz karmasn istemedii iin sizi bekletiyor demitir266. Hz. Mevlana ise Konya sokaklarnda karsna kan fahieler kendisine selam verdiklerinde O da onlara ayn ekilde mukabele ediyor ve onlara en byk kadn veli olarak bilinen Rabia'nn adyla Rabia, Rabia, Sizler ne yiit kiilersiniz, kahramanlarsnz. Siz olmasanz, azm nefisleri kim susturur, namuslularn namuslarn kim kurtarrd? Diyor. Yine bir sema meclisinde sarho bir Hristiyan yalpalayarak Mevlana'ya arpyor ve srekli onu rahatsz ediyor. evresindekiler engellemeye kalknca Dokunmayn ona. arab o imi, sarholuu sizler yapyorsunuz.

266

http://cemalnur.org/site/icerik.php@no=7&modul=kimdir.htm

97

Tek Allah'a inanan Firavun, bir gn evladna bo beyaz bir duvar gstermi. Evladm bu duvarda ne var? diye sormu. Evlad Hi diye cevap vermi. Peki bu duvara ne yapabilirsin ? diye sormu. Her eyi yapabilirim Efendim. Cevabn alm. te evladm, her ey bu hiin iindedir. demi firavun267. X. TAR KATIN SOSYAL TABANI EH R nsan bir toplumda yaabilmesi iin o topluma, daha ak bir ifade ile o toplumun deien kurallarna normlara- uymak zorundadr. Toplum kurallarna insana doduu andan itibaren alar ve benimsetir. Bir zaman sonra fert bu kurallara kendiliinden uyar. Artk fert veya gurup o toplumun bir paras haline gelir. Bu ikisi arasnda etkiletiim kanlmazdr268. Popler Ruflikle Kenan Rif ve evresinin genel grnmnde bir takm farkllklarn varlndan sz edilebilir. Buna merep ve kltr evresi farkll gzyle bakmak doru olur. Sz konusu evre, ehirli anlamnda daha meden bir grnm tar. Popler yani halkn yaygn olarak tand Ruflik ve teki tarkat mensuplarnn ou, modern hayatla bark yaamakta zorlandlar. Bunu baarmaya alanlara da pheyle baktlar269. Giddensa gre, hayat yaplar olarak deil gnden gne varoluun sresi olarak deneyimlenir
270

. ehir, toplumsal kuram iin arzi olarak kabul edilemez, onun tam

ortasnda yer almaktadr. ehir zaman mekn mesafesinin, kabile toplumlarnn zellii olandan ok daha tesine almasna msaade eden depo kabdr. ehir, Devlet gcnn

267 268

http://cemalnur.org/site/icerik.php@no=7&modul=kimdir.htm Zeki Aslantrk, Dindarln Bamsz Deikeleri, (Tebli, Dindarlk Olgusu), Kurav Demirci, Kenan Rifai ve evresi, s.5 Wallace ve Wolf, s.215

Yaynlar,2004, s.243
269 270

98

yaratld ve srdrld yetki kaynaklarnn reticisidir. ehirler o toplumda bir btn olarak idari siyasi btnlemenin temelidir271. Kenan Rif ve evresi, zde ve ruhta yerli ve mill kalarak, modern hayat artlarna uyum salamakta, moderniteyi dntrmekte daha baarl saylrlar. Bir baka ifdeyle zde geleneki, ekilde modern, ve kk mzde olan t ifdeleriyle dile getirile anlayn rnei saylrlar. Rifailik artk geleneksel Rufailikten ayrlp yeni bir toplumsal tabakaya hitap etmeye ve yeni cumhuriyetin koyduu kurallara tabi olarak yeni bir kimlik oluturacakt. Bu yeni kimlik, modern an( modernizmin) sunduu hayat artlarn kabullenip onu din/tasavvufla beraber harmanlayp ortaya erif Mardinin tabiriyle entelektel tasavvufculuk 272 olarak da adlandrlan yeni bir yorumdu. Bu oluumun mntesipleri hem modern imknlardan yararlanacak hem de manevi olarak i huzurdan da beri kalmayacakt. Bir nevi modernizmin manevi boluu Tasavvufla anlamlandrlacakt. te btn bu sebeplerden tr Rifailik toplumun elit tabakasnda ve zellikle kadnlar arasnda daha popler olmutur. br dnya iin bu dnya terk edilmeyecek, bu dnyann da nimetlerinden faydalanlacakt. Genel olarak ele alndnda Bergerin, Dini guruplarn modernizm karsnda deiimini Dnyevileme ve makuliyet sorunu olarak adlandrd bu sre, Rifailiin dnmnde ksmen kendini gsterir. Kenan Rif'nin de o zamanlar dedii gibi: Dinli der: Dinsiz! bize / Levmeder dinsiz bizi. (Dindar geinenler bizi dinsizlikle itham ederler; dinsiz, dinle aras ho olmayanlar da bizi fazla dindar bularak ayplarlar). teki popler tarkat muhitlerinden bir ksm insanlarn da sz konusu evreye yer yer tereddtle baktklar sylenebilir273. Ayverdinin, memleketin ikbal ve istikbaline k tutan bu azim kalabalkta gnmzn tannm simalar diye tanmlad kiilerden bazlar unlardr: Agah Oktay Gner, Prof. Dr. Kenan Grsoy, Prof. Dr. E. Ruhi Flal, Prof. Dr. Ali Yardm, Prof.
271 272 273

Wallace ve Wolf, s.215 Mardin, s, 35. Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss. 44-75.

99

Dr.Hakk nkal, Prof. Dr. Mustafa Tahral, Prof. Dr. Mehmet Demirci, smet Binark, vd. 274. XI. BU OLUUM B R TAR KAT MI? Rifailik oluumunu hangi kategoride ele almalyz sorusunun cevab kesin deildir. Kurulu aamasnda Kenan Rifainin eyhlerinden icazet olmas, derghtaki zikir, ayin ve birok uygulama, Mevlevi ve Rifai ekolunun izlerini tarken, Kenan Rifai sonras Samiha Ayverdinin bu oluuma kazandrd hviyet farkl izgide olmutur. Tasavvuf geleneinin bir ok zelliini tayan bu oluumda, tarkat riteli ile alkal bir ey yok. Mritlerin dzenli olarak yrtt evrad, ezkr, zikir, vs. yok. ekl bir unsur yok. Bu ynleriyle klasik tarikat profiline tam oturtulamyor. Bununla ilgili olarak Necip Fazl ile Samiha Ayverdi arasndaki diyalogda Ayverdi, Fazla bal olduu eyhi ve iinde olduu halka ile ilgili bilgiler vermektedir: Necip Fzl Bey ilerinin okluundan dem vurarak Smiha Ayverdi'yi ziyaret etmek iin hepsini nasl geride braktndan bahseder. "Sizi grmeyi cidden istiyordum. Bu tasavvurunuzun stnde bir zevk." diyerek devam eder. kartt mecmua (Byk Dou) hakknda da ne dndklerini sorar. Smiha Ayverdi "Mkemmel bir orkestrasyon gze arpyor. Cidden muvaffak oluyorsunuz" diye cevap verir275. Necip Fzl Bey uzun uzun mecmuay kartmann ve eitli imzalar ve fikirler arasnda bir manevi hiza temin etmenin zorluundan bahsettikten sonra sorar: "mecmuann hangi kesi alkanz daha fazla ekiyor?" diye sorar. Cevap: "Tabii Ad demez'in Halkadan Prltlar..." Necip Fzl "Zten mecmua da o sahifenin akna kyor"der ve devam eder: " nsanolu tasavvufu hakk mnsnda bilmi olsa, kendi iin de dnya iin de bundan stn bir ii yapm olmaz. Onlar, ama hakk onlar, hereydir. Herey onlar iindir.
274 275

Samiha Ayverdi, Mektuplardan Gelen Ses, 1.Bask, stanbul: Hlbe, 1985, s.7. Hicran Gze, Maveradan Gelen Ses, 1. Basm, stanbul: Kubbealt Neriyat, 2005, s.151.

100

nsanolu iin hakk nesesite (necessite) budur. Ve birdenbire bir baka konuya geer. "Biraderinizin benim ngilizlerden para aldm rivayetini sylemesi hatrma geldi." diyerek. O gn ne kadar zldn de ilve eder. Smiha Ayverdi: "Kardeim gayet temiz kalpli bir insandr. Olduu gibi konuur. Esasen bu trl rivayetleri takbih zmnnda byle bir sz amt."der. Necip Fzl Ksakrek zaten sonradan gsterdii tahammlszle zldnden, tasavvufun bir fantezi olmadndan, onun icaplar ile amel etmek lzumundan bahsederek szlerini "Ben bu cihetten biraderinize mteekkirim, zra bana bu acy tattrmakla, beni bir nefs muhasebesine sevk etmi oldu." diyerek tamamlar276. Karlk, sanki karsndakini yazd gibi olmaya davettir: "Siz, Halkadan Prltlar'da demek suretiyle, brnmek istediiniz manev ekli ve ilh kvam anlatm oluyorsunuz. u halde st taraf ile alkadar olmamal." Necip Fzl Bey samimiyetinden phe edilmemesini isteyerek bir tecesssne cevap verilmesini de rica eder. "Siz phesiz ki bir mntesipsiniz" diyerek cevap tek kelimedir "Evet." Necip Fzl Ksakrek'in merak devam etmektedir. Hocay tanmak isteinde srarldr. "Bu benim iin ok ehemmiyetli bir nokta. Geri ben herkesin madd manev setrine ehemmiyet verir ve hrmet ederim, fakat sizi yetitireni grmek istiyorum. Bu hususta benim nme dnz, beni kendisiyle grtrnz." Smiha Ayverdi'nin "Hocam kimseyi kabul etmez; bir frsat bulursam bu arzunuzu arz ederim." demesi de Necip Fzl vazgeirmez. Fikirlerini aklamakta devam eder: "Ama beni af buyurun, bu hi tanmadm zat hakknda en kk bir rivayet duymu deilimdir. Ben mehule de hrmetkarm. Kendisini hi ama hi tanmyorum. Tanmak isteyiim srf sizi yetitirmi olmas tibriyle bu derece ehemmiyetlidir. u anda bu zat, benim iin bir (X)dir o kadar. Arada unu da sylemek isterim ki, insanolunda btn mehuller iin ihtimaller gizlidir. te ben affnz isteyerek bu ihtimallerden bahsedeceim, Bazen mrit iktid edilecek byk bir kymet, mrit, iktid etmesini bilmeyen bir heykel olur.
276

Gze, s.152.

101

Bazen mrit iktidya demez bir zavall olur da mrit onu o gzle grrse, neticede gene mrit kazanl kar. Ama bazen mrit de mrit de birbirlerini ikmal ve itmam eden kymetler olur ki nurun l nr. Ama dediim gibi ben sizin bal olduunuz zt tanmyorum. Bu yzden de kendisine paynsz hrmetim var. Ancak hatrma geleni sylyorum." "Syleyin, istediinizi syleyin. Gryorsunuz ki bunlara cevap bile vermiyorum. Adamn biri: 'Benim Allah'n varlna bin bir yerde delilim var.' deyince, dil ehlinden biri de' yle ise bin bir yerde phen var' diye cevap vermi. Ben hocam tenzihten de tenzih ederim. O, her trl sena ve sitayiin fevkindedir."277 Necip Fzl Bey "Bir mridin bir insan- kmil iin syleyecei sz..." dedikten sonra da srar eder. "Ama bakn size gene ne diyeceim: Bir kmil insan kendisini grmek talebinde bulunan bir kimseyi nasl reddeder?" Smiha Ayverdi'nin buna cevab "Bir fikir veya fiil, ok defa bizim tefsirimize gre mn ve renk kazanr. Binenaleyh, bir byn ihtiyar etmi olduu hayat tarzn da kendi zaviyemizden deil, kendi zaviyesinden seyretmemiz daha dorudur." eklinde olur278. Daha sonra konuma u ekilde devam eder: "Mridiniz Nak midir?" "Hayr Rifa." "Mhim nokta. Siz Naklii bilir misiniz?" "Ben bu ilerin iinde bymedim. Esasen stadm da Tekke leminde yetimemitir. Kendisi mnevver bir Galatasarayldr. "Asl mnevverlik tasavvuf ehlindedir" diyerek devam eden Necip Fzl'a "stadmn bu dnyda hibir dvas yoktur."diye karlk verir. Necip Fzl "Asl dva dvszlk deil midir?" diye sorduktan sonra ortaya bir soru daha atar "Bizim dvamz mukaddes bulmuyor musunuz? Bizim dvamz, bir davasz kimse iin mukaddes deil midir?"
277 278

Gze, s.153. Gze, s.154.

102

Cevap "stadm, her oluu her istidad kendi mhiyeti tibariyle hrmete ayan grr. Fakat kendisi her kayttan, her alka ve arzudan beridir. Bir dervi, mridinin ahvli sahifesi olmak itibariyle, eer bende, benim i ve di gidiimde, bir yoldan kmlk gryorsanz, ayn hli stadmda da arayabilirsiniz."dir. "Hayr, hayr byle zntl dnmeyin, inannz bana ki hi tanmadm ve hakknda tek kelime duymadm bir mehule, ancak hrmet beslemekteyim. Ellerinden perim." diye konuan Necip Fzl Ksakrek gene grmek isteini dile getirir. "Yahut isterseniz pek yaknda tekrar sizinle greyim, kendisini grmek sonraya kalsn." Cevap: "Ben de yle dnyorum"279. Aslna baklrsa Tarikat m deil mi? ikilemi tarikatn kendi iinde de

kendini gstermekte kendilerini tanmlamada net tutum grlmemektedir. Bu soruyu tarikatn etkin isimlerinden Prof. Dr. Mehmet Demirci de soruyor ve cevabn yine kendi u ifadelerle veriyor: Smiha Ayverdi evresindeki oluum bir tarkat mdr, deil midir? Kanaatimce tarkat da denemez, hayr tarkat deil de denemez. Bu evrede yaygn olarak tarkat riteli ile alkal bir ey yok. Mntesiplerin eitiminde dzenli olarak yrtlen evrad, ezkr, zikir, vs. yok. ekl bir unsur yok. Peki, ne var? Sadece gnl ba var, muhabbet var. Bu evrede tasavvufun tarkatle ilgili ritelleri yoksa da, z olarak kendisi, yni ilim, irfan, ahlk ve muhabbet yn vardr. nemli olan da budur. Burada tasavvuf merkezli bir din ve dny gr gze arpar. Bu evrenin balca zellikleri ve emsalleri iinde temyz ettii noktalar olarak; tasavvuf din anlayn benimsemek, ahlkl, erdemli, milli kltrn ve trhini tanyp seven ve trih uuruna ship iyi yetimi kimseler olmaya almak grlr. Devam ettirilen msiki, hat, tezhip gibi gzel sanatlarla ilgili ok eitli kurslar, yaynlar ve faaliyetler; en bata bu evrenin insanlarn etkileyecektir. Bylece
279

Gze, s.154.

103

estetik zevki gelimi, olgun, kltrl ve toleransl insan tiplerinin domas mit edilmektedir. idiyet duygusu, mahhas bir makama, gnl ba ile balanmak, oraya kar mnev bir sorumluluk hissetmek kiileri daha verimli ve bilinli klar. nsanlar arasnda dayanma ve gven ortamn salamann balca yollarndan biri bu tr oluumlardr. El ele el Hakk'a demiler280.

280

Demirci, Kenan Rifai ve evresi, ss 44-75..

104

SONU Toplumsal hayatmzn Modernlemesiyle birlikte, din de modernleme ideolojisine gre yorumlanmaya baland. Klasik dini oluumlar yeni dnya dzeninin gerektirdii toplumsal ortama ya kar durup tutucu bir tavr sergiledi ya da bu ortam anlamaya alp ona uyum salama gayretinde oldu. Gnmzde farkl ekillerde kollara ayrlan Seyyid Ahmed er-Rifai'nin (. 1182) kurduu Rifailik slm dnyasnn en eski ve byk tarkatlerindendir. Ortadou, Anadolu ve Balkanlarda yaylmtr. Kenan Rif de bir Rif eyhinden iczet alarak tekkelerin ak olduu devirde usl diresinde eyhlik yapmtr. 1925'te derghlarn kapatlmasyla bu tr faaliyetler fiilen son bulmutur. 1925'te tekkelerin kapatlmas farkl ekillerde tepkiler dourmutur. Btn dindar kesim Devrin idarecilerini kfrle itham ederken Kenan Rif bu konuda kanun ve kurallara harfiyen riayet edilmesini syleyip etrafna da bu olay Hakk'n tasarrufu bilmek gibi bir metafizik temele dayandrp ada olduu dier tarikat liderlerinden ayrlmtr. Kenan Rifnin tekkelerin kapanmasndan sonraki tavr, veftna kadar az nceki beyanlarna uygun ekilde devam etmitir. Yasaklara uymu ve irad ve sohbetlerini, ile yaknlaryla snrl tutmutur. Btn sosyal ve siyasi hadiseler, Rifailiin artk geleneksel Rifailikten ayrlp yeni bir toplumsal tabakaya hitap etmesine ve yeni cumhuriyetin koyduu kurallara tabi olarak yeni bir tarikatn meydana kmasna neden oldu. Bu yeni oluum, modern an( modernizmin ) sunduu hayat artlarn kabullenip onu din/tasavvufla beraber harmanlayp ortaya erif Mardinin tabiriyle entelektel tasavvufculuk modelini oluturmutur. Tarikatn mntesipleri hem modern imknlardan yararlanacak hem de manevi olarak i huzurdan da beri kalmayacakt. Bir nevi modernizmin manevi boluu Tasavvufla anlamlandrlacakt. te btn bu sebeplerden tr Rifailik toplumun elit tabakasnda ve zellikle kadnlar arasnda daha popler olmutur. Kenan Rifainin evresinin genellikle kadnlardan olutuu gibi bir izlenim vardr. yi eitim alm

105

modern grnl bir eyh ve kadn mritlerin dergh faaliyetinde aktif olmasna allmam bir ortamn bu sylentilere kaynaklk ettii sylenebilir. Kenan Rifaiden sonra yerine geen Samiha Ayverdi bu dini hareketi daha ileri gtrmtr. Kurumsallama almalar bu dnemde kendini gsterir. Bir vakf ve dernek kurulmu profesyonel bir yntem izlenmitir. Dergi ve kitaplar kartlm dnemin aydnlaryla scak temas salanmtr. Ayverdi, Cumhuriyet'in Osmanl mparatorluu'nun mirasn reddeden

Batllama politikasna kar, gemile sreklilik iindeki bir mill kltr savunur. Kendi muhafazakr projesini "gemii hlin eiinden ieri sokup, gelecein hayat ve bekaa imknlarn bu anlay sahnesi stnde hazrlamak" olarak zetleyen Ayverdi, byk lde, Yahya Kemal ekolnn bir temsilcisidir. Savunduu mill kltrn kaynaklar ise, idealize ettii "incelmi bir ruh medeniyetinin" hkim olduu Osmanl konak kltr ve mahalle yaamnda, ama zellikle de, "Seluklu ve Osmanl Trkl"nn Anadolu'da bir yaam tarz haline getirdii slm tasavvuf kltrndedir. Samiha Ayverdi gibi karizmatik bir liderden sonra boalan yeri doldurmak zor olacakt ve yle de olmutu. Onun yerine Cemalnur Sargut gemitir. Yeni lider daha da farkl bir portre izmi, hem tarikat dnyaya am hem de teknolojik btn imknlar kullanmtr. 1970'lerden sonra ok mevzii de olsa bir Ruf-Rif ayrmndan sz edenler oldu. Ruf diye geleneksel-popler tarkat usullerini devam ettirmeye alan ve Trkiye'nin eitli blgelerinde mensuplar bulunan gruplar kastedilirken; Rif nisbesi ile Kenan Rif ve evresini nitelediler. zellikle gnmzde Rifailiin kollar arasnda tam zdlk vardr. Ankara gurubu stanbuldakileri kabul etmeyip onlar Rufai deil Rifaidir derler. Ankara grubu Rufailer ile stanbul grubu Rifailer arsndaki farkllk iyice belirgindir. Ankara grubu geleneksel ayin trenlerini srdrrken (ili, kl ayinleri), sanat ve bilim adamlarndan oluan stanbul grubu, kltrel faaliyetlere nem veriyordu. Ancak bu iki kanadn ortak noktalar Atatrklktr.

106

Halk arasnda kelimeyi ruf eklinde telaffuz etmek, rif syleyiinden daha kolay geldii iin birinci syleyi biimi yaygnlat. Yaz dilinde de yle kullanm genelleti. Son dnemlerde akademik evrelere it yaynlarda ise Rif imlsn tercih ar basmaktadr. Gene de popler Ruflikle Kenan Rif ve evresinin genel grnmnde bir takm farkllklarn varlndan sz edilebilir. Buna merep ve kltr evresi farkll gzyle bakmak doru olur. Sz konusu evre, ehirli anlamnda daha meden bir grnm tar. Popler yani halkn yaygn olarak tand Ruflik ve dier tarkat mensuplarnn ou, modern hayatla bark yaamakta zorlandlar. Bunu baarmaya alanlara da pheyle baktlar. Kenan Rif ve evresi, modern hayat artlarna uyum salamakta, moderniteyi dntrmekte daha baarl saylrlar. Bir baka ifdeyle zde geleneki, ekilde modern, ve kk mzde olan t ifdeleriyle dile getirile anlayn rnei saylrlar. Kenan Rif'nin dedii gibi: Dinli der: Dinsiz! bize / Levmeder dinsiz bizi. (Dindar geinenler bizi dinsizlikle itham ederler; dinsiz, dinle aras ho olmayanlar da bizi fazla dindar bularak ayplarlar). Trkiye'de tarikatlarn asl canlan, ok partili dneme geii mteakip balad. Anlalan bu tarihlerden itibaren Trkiye'de din konusunda uygulanmaya balanan ve eskisine gre daha lml olan politikalarn bu gelimede ok nemli bir rol olmutur. te yandan, bunda phesiz, II. Dnya Savan takip eden dnemde Trkiye'de, tarmn makinelemesi hadisesine paralel olarak ortaya kan yapsal deiimin de rol byktr. Bilindii gibi, bylece Trkiye'de, kyden ehre ve zellikle de byk ehir merkezleri ve stanbul gibi metropollere, ok byk bir ig olgusu ba gsterdi. Hatta olay orada da durmad ve 1960'l yllardan itibaren yurt dna ve zellikle de bat Avrupa lkelerine hzl bir g olgusu gzlendi. Yarm asr geen bir yasaklama dneminden sonra geleneksel / popler tarkat kurumunun salkl bir yap gstermesi beklenemez. Bu konuda Trkiye apnda bir iceleme yaplm deildir. Ama unu rahatlkla syleyebiliriz: An'anede bir kesinti ve kopukluk olduundan dolay, gnmzdeki tarkat tezhrlerinin, olmas gereken
107

seviyenin ok uzanda bulunduu bir gerektir.

stisnlar bulunmakla birlikte,

ounluu tibriyle ehil kiiler tarafndan temsil edildii ve yrtld sylenemez. Bu konudaki en byk eksiklik, hemen her kesimden insanmzn din ve tasavvuf alanndaki bilgi noksanldr. Kenan Rif'nin yolunu ve fikriyatn devam ettiren asl nemli kii Smiha Ayverdi'dir. Hocasnn yolundan gitmi ve bu oluumu daha da zenginletirmi ve gnmze kadar tamtr Smiha Ayverdi evresindeki oluum bir tarkat mdr, deil midir? sorusu akla gelir. Tarkat da denemez, hayr tarkat deil de denemez. Bu evrede yaygn olarak tarkat riteli ile alkal bir ey yok. Mntesiplerin eitiminde dzenli olarak yrtlen evrad, ezkr, zikir, vs. yok. ekl bir unsur yok Sadece gnl ba var, muhabbet var. Bu evrede tasavvufun tarkatle ilgili ritelleri yoksa da, z olarak kendisi, yni ilim, irfan, ahlk ve muhabbet yn vardr. nemli olan da budur. Burada tasavvuf merkezli bir din ve dny gr gze arpar.

108

KAYNAKA

A - Kitaplar ARON, Raymond. Sosyolojik Dncenin Evreleri, Korkmaz Alemdar (ev.), 2. Bask, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1989. ARSLANTRK, Zeki. Sosyal Bilimler Aratrma Metod ve Teknikleri, 6.Bask, stanbul: amlca Yaynlar, 2004. ARSLANTRK, Zeki ve M. Tayfun Amman. Sosyoloji, 4.Bask, stanbul: amlca Yaynlar, 2004. AYDIN, Mehmet. Din Felsefesi, 2. Bask, zmir :Dokuz Eyll niv. Yaynlar, 1990. AYVERD , Ekrem Hakk. "Yahya Kemal Enstits'nn Kurulmas ve Kitaplarnn Baslmas", Makaleler, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, 1985. AYVERD , Samiha ve Dierleri, Kenan Rifai ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk,4.Basm, Ankara: Hlbe,1983. _________, Bir Dnyadan Bir Dnyaya, 1. Basm, stanbul: Hlbe, 1974. _________, Rahmet Kaps, 1.Bask, stanbul: Hlbe, 1985 _________, Boaziinde Tarih, 1.Bask, stanbul: .F.C., 1976. _________, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, 1.Bask, stanbul: Damla, 1985. _________,Mill Kltr Meseleleri ve Maarif Davamz,1.Bask, stanbul: Kltr Bakanl Yayn, 1976. __________,Ne dik Ne Olduk, 1.Basm, stanbul: ,Hlbe Yaynevi, 1985. __________, Mektuplardan Gelen Ses, 1.Bask, stanbul: Hlbe, 1985.

109

BERGER,

Peter

L.

Kutsal

emsiye,

Ali

Cokun

(ev.), stanbul:

Rabet

Yaynclk,2000 __,Dini ve Toplumsal Kurumlarn Deiimi,Din ve Modernlik, Adil ifti(Der.),1.Bask, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar,2002 BERKES, Niyazi. Trkiye'de adalama, 1.Basm, stanbul: Dou - Bat Yaynlar, 1978. B LG SEVEN, Kurtkan A. Genel Sosyoloji, 5.Bask, stanbul: Filiz Kitabevi,1995. B NARK, smet. Dost Kaps,1. Bask, stanbul: Cenana Eitim Vakf Neriyat, 2005. _________, Samiha Ayverdi Bibliyografyas, 1.Bask, stanbul: Kubbealt Neriyat, 1999. BOTTOMORE, T.B. Toplumbilim, Unsal Oskay (ev.), 3.Bask, Yaynlar, 1972. CANATAN, Kadir. Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, 3.Basm, stanbul: nsan Yaynlar, 1995. AHA, mer. Sivil Kadn, Erten zensel (ev.), 1. Bask, Ankara: Vadi Yaynlar, 1996. DAWSON, Christopher. Batnn Oluumu, Din Tayan (ev.), stanbul: Dergh Yaynlar, 1976. ERKAL, Mustafa E. Sosyoloji (Toplumbilimi), 5. Bask, stanbul: Der Yaynlar, 1993. ERAYDIN, Seluk. Tasavvuf ve Tarikatlar, 6. Bask, stanbul: M.. lahiyat Fak. Yaynlar, 2004. EYBOLU, . Zeki. Gnmz Inda Tasavvuf Tarikatlar ve Mezhepler Tarihi, 1.Bask, stanbul: Geit yaynevi,1987 FREYER, Hans. Din Sosyolojisi, Turgut Kalpsz (ev.), Ankara: Ankara niv. lahiyat
110

stanbul: Der

Fak. Yaynlar,1964. GZE, Hicran. Maveradan Gelen Ses, 1. Basm, stanbul: Kubbealt Neriyat, 2005, GNAY, nver. Din Sosyolojisi, 6. Bask, stanbul: nsan Yaynlar,2003. GRSOY, Glmisal. Zerredeki Okyanus, Kenan Rif le Kendinden Kendine Yolculuk, 1.Bask, stanbul, 2003. KARA, Mustafa. Tekkeler ve Zaviyeler, 3. bask, stanbul: Dergh Yaynlar,1990. KAPTAN, Saim. Bilimsel Aratrma Teknikleri, 2. Bask, Ankara, 1971. KARASAR, Niyazi. Bilimsel Aratrma Yntemi, 5. Bask, Ankara, 1994. KEHRER, Gnter. Din Sosyolojisi, Semahat Yksel (ev.), Neriyat, 1992. KOTA, Mnir. niversite rencilerinde Dine Bak, 1 Basm, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995. KPRL, Fuad. lk Mutasavvflar,3.Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1976. KSEM HAL, N.azi. Sosyoloji Tairhi. 4.Bask, stanbul: Remzi Kitabevi, 1989. LEW S, Bernard. Modern Trkiye'nin Douu, Metin Kratl (ev.), 6. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1996. MARD N, erif. Din ve deoloji, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 1993. ,Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1994. Trkiye'de Din ve Siyaset, letiim Yaynlar,3. Bask, stanbul, 1993. MENSCH NG, Gustav. Din Sosyoloji, Mehmet Aydn ( ev.), Konya: Din Bilimleri Yaynlan, 1994. stanbul: Kubbealt

111

MER , Cemil. Jurnal 2, C. II, stanbul: letiim Yaynlar, 1993. OKHAN, Mehmet Ali. Ahmed er-Rufa, 2.Bask, stanbul: Gayret Kitabevi, 1964 OZANKAYA, zer. Toplumbilim,8. Bask, stanbul: Cem Yaynlar, 1994. ZDALGA, Elisabet. Modern Trkiyede rtnme Sorunu Resmi Laiklik ve Popler slam, Yavuz Alagon ( ev.), stanbul: Sarmal Yaynevi, 1998 ZTRK, Yaar Nuri. Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, 3. Basm, stanbul: Yeni Boyut,1992. RENAN, Ernest. Bilimin Gelecei, Ziya shan (ev.), C. I, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar, 1951. ,Bilimin Gelecei, Ziya shan (ev.), C. II, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar, 1954. R FA , Kenan. Sohbetler,C.1., stanbul: Hlbe, 1991. ____________, Sohbetler,C.II., stanbul: Hlbe, 1991. SAMARRA, brahim, Es-Seyyid Ahmed er-Rifai Hayat ve Eserler, 2.Bask, Mnir Atalar (ev.), Badat: Esad Matbas,1988 SA D, Edward. Entellektel, Tuncay Birkan ( ev.), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995. SCH MMEL Annemarie. slamn Mistik Boyutlar, 1. Bask, stanbul: Kabalc, 2001 SOROK N, Pitirim A..ada Sosyoloji Teorileri, M.Rait ymen (ev.), 2. Bask, C. I, stanbul, 1975. __________,ada Sosyoloji Teorileri (ev.M.Rait ymen), C.ll, Ankara, 1974. TAPLAMACIOLU, Mehmet. Din Sosyolojisi, 1.Basm, Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak. Yaynlar, 1963. ___________,Din Sosyolojisine Giri, 1.Basm, Ankara: Ankara niv. lahiyat Fak.
112

Yaynlar, 1961. WACH, Joachim, Din Sosyolojisi, nver Gnay (ev.), stanbul: Marmara niv. lahiyat Fak. Vakf Yaynlar, 1995. _ ,Din Sosyolojisine Giri, (ev. Battal nand), Ankara: Ankara niv.

lahiyat Fak. Yaynlar, 1987. WALLACE, Ruth A. ve WOLF Alison, ada Sosyoloji Kuramlar, Leyla Ebruz, Rami Ayaz.(ev.), 1. Basm, zmir: Punto Yaynclk. 2004 WEBER, Max, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Zeynep Aruoba (ev.), stanbul: Hil Yaynlar, 1985. ____________,Sosyoloji Yazlar, Taha Parla (ev.), stanbul: letiim Yaynlar,1996. VASSAF, Hseyin. Sefine-i Evliy, C. I, M. Akku-A. Ylmaz (haz), 1.Bask, stanbul: Kitabevi Yayn, 2006.

113

B Ansiklopedi ve Makaleler ARSLANTRK, Zeki. Dindarln Bamsz Deikeleri, (Tebli, Dindarlk Olgusu), stanbul: Kurav Yaynlar, 2004. AZAK, Umut, Samiha Ayverdi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.4, stanbul: letiim Yaynlar, 2003 DE RMENC OLU, Cokun. ada Dnce Hayatmzda Samiha Ayverdi, Kubbealt Mecmuas, Nisan 2005. DEM RC , Mehmet, Kenan Rifai ve evresi, Demokrasi Platformu Dergisi, Say: 6 (Bahar 2006). _________, Kenan Rifaide Tasavvuf iiri ve musikisi, Bursada Dnden Bugne Tasavvuf, Bursa Belediyesi Kltr Sanat ve Turizm Vakf, stanbul, 2003, ER, zzet, " lahiyat Fakltelerinde Nasl Bir Din Sosyolojisi retimi?", Ondokuz Mays niv. lahiyat Fak. Yksek retimde Din Bilimleri Sempozyumu (21-23 Ekim 1987), Samsun, 1988. ________,"Trkiye'de Din Sosyolojisi almalar" U.. .F.D., C.l, S.1, 1986. ERG YD REN, zcan. Sohbet ve Musiki, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl.35, Say.1 (Ocak 2006). GNAY, nver, "Modern Sanayi Toplumlarnda Din: I",E.. .F.D., S.3, Kayseri, 1986. _________,Modern Sanayi Toplumlarnda Din: II", E.. .F.D., S.4, Kayseri, 1987. _________,Trkiye'de Toplumsal Deime ve Din", Trk Yurdu Dergisi, C.XVII, S.116-117 (Nisan-Mays 1997). GZE, Hicran, Trk Mslman Kadnnn Sekin Bir rnei, Kubbealt Mecmuas, Nisan 2005. KARASAN, Mehmet, "Din Sosyolojisinin ncleri ve Kurucular", A..I.F.D., C.ll,
114

Ankara, 1953. KOTA, Mnir, "Din Sosyolojisine Giri", A.. .F.D.C.XXVIII, Ankara, 1986. __________,"Max Weber'de Din ve Zihniyet",Felsefe Dnyas, S.10,(Aralk 1993). ZTUNA, Ylmaz, " slm ve Biz Trkler", Trk Yurdu Dergisi, C.XVII, S.116117, (Nisan-Mays 1997). SARGUT, Mekure. Hatralarla Samiha Ayverdi, Cemalnur Sargut (der), stanbul: Ebat Basm, 2005. TAHRALI, Mustafa. Kenan Rifai,Allah Dostlar Ansiklopedisi, C.9, stanbul: ule Yaynlar,1996 __________, Ahned er- Rifai, D. . A., C.2, stanbul: TDV, 2002. TAPLAMACIOLU,Mehmet, "Din Sosyolojisi almalar (Bat'da ve Biz'de)", A.. .F.D., C.VII, Ankara, 1958-1959. __________, "Din Sosyolojisinin Yeri ve Tartma Konusu Olan

Meseleleri",A.. .F.D., C.VIII, Ankara, 1960. __________,"Sosyolojinin Ankara,1957. YALIN, Sleyman: "Hekimi Gzyle Ekrem Hakk Ayverdi", Kubbealt Akademi Mecmuas, cilt: 13, say: 3, (Temmuz 1984). YILMAZ, Hasan Kamil, Kenan Rifai, D. . A., C.25, stanbul: TDV 2002. YKSEL, . Aydn, Kpr Bir Dnyadan Bir Dnyaya, Kubbealt Mecmuas, Nisan 2004. _________, . Aydn Yksel: "Ekrem Hakk Biyografisi", Ekrem Hakk Ayverdi Htra Kitab, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1995 Kural ve Kanunlar (Metod)", A.. .F.D., C.VI,

115

ZLF GAR, Cangzel G. Kenan Rifainin Kadn Anlay ve Samiha Ayverdi, Kadn ve Tasavvuf, stanbul: CRR,16 Aralk 2005

116

C- nternet Kaynaklar http://www.cemalnur.org. http://www.cenan.org http://www.galibi.com. http://www.istanbulfetihcemiyeti.org.tr. http://www.kenanrifai.com. http://www.kubbealti.org.tr. http://www.turkkad.org. http://www.sabah.com.tr. http://webarsiv.hurriyet.com.tr

117