Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 583-600.

BNL-ARABNN TASAVVUF ISTILAHLARINA ETKS VE SEYYD MUSTAFA RASM EFENDNN ISTILHT-I NSN-I KML RNE

hsan KARA *

zet bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei Her bilim dalnn olduu gibi, tasavvufun da kendine ait terimleri vardr. Balangtan beri yazlan hemen hemen btn tasavvuf eserlerde bu terimler kullanlr. Dini ilimlerin pek ok alannda bn Arabnin (.1165/1240) yeni, orijinal fikirleri olduunu ve bu yzden kendisinden devaml bahsedildiini bilmekteyiz. Endlsl nl sfi-dnr Muhyiddin bn Arabnin fikirleri ve eserleri, slam dncesi ve tasavvuf terminolojisi zerinde derin izler brakmtr. Onun retisi yaygn olarak varln birlii (vahdet-i vcud) olarak isimlendirilmitir. bnl-Arabye gre, Allah tamamen evrenin dnda akn bir varlktr ve evren Onun ilahi isimlerinin bir tezahrdr. Onun dili zellikle bu konuda semboliktir. Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht- nsn- Kmilinde batan sona bn Arabnin kulland terminolojinin izleri vardr. Anahtar kelimeler: bn Arab, Vahdet-i vcd, Tasavvuf stlahlar, Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsn- Kmil. Abstract The influence of Ibn Arab on the sufism terminology and as an example Seyyid Mustafa Rasim Efendis Istlht- insn- kmil Like every academial discipline sufism also has its own terminology used in sufi books from very early times. Hence, it is very important to explain the sufi terminology for a correct understanding. The ideas and works of the celebrated Andalusian sufi-thinker Muhyiddn Ibn alArab (d.1165/1240) have left profound imprints on Islamic intellectuality and sufism terminology. His doctrine commonly called unity of being (wahdat al wujd). According to Ibn al-Arab, God is absolutely transcendent and universe is an appearanca of His divine names. His language is a symbolic one especially on this subject. There are echoes of the terminology of Ibn Arab throughout the Seyyid Mustafa Rsim Efendis Istlht- nsn- Kmil (The terminology of Perfect Man). Key words: Ibn Arab, Wahdat al-wujd, Sufism terminology, Seyyid Mustafa Rsim Efendi, The terminology of Perfect Man.

Dr., Kandra Mfts, tasavvuf68@yahoo.co.uk

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

584 | Dr. hsan KARA

Giri slam tasavvuf dncesinin nde gelen ve fikirleriyle gnmzde etkisini halen srdren belli bal nemli ahsiyetlerden birisi de hi phesiz Muhyiddin bnl-Arab (.560-638/1165-1240)dir. Ftratnda var olan mistik kabiliyet sebebiyle henz kk yalardan itibaren halvet ve riyazet vastasyla tasavvuf ve marifet yolunda hzl ilerlemeler kaydeden bnl-Arab, iinde bulunduu zengin ilm ve kltrel ortam sayesinde hem zahir hem de batn ilimlerde ksa zamanda derinlik kazanm ve sz sahibi olmutur. Hayatnn nemli bir ksm hakikat aramak gayesiyle seyahatlerde geen bnl-Arab, Endlsten balayarak hemen hemen btn slam lkelerini dolam, Anadolu, Suriye, Msr, Kuzey Afrika ve Arabstan blgelerindeki dini ve kltrel merkezlerde kalarak ilmi, fikri ve tasavvufi nderlerle mzakerelerde bulunmutur.1 Kendi ifadesiyle ilahi bir iaretle balayan 2 ve mr boyunca devam eden bu seyahatler Onun fikirlerinin oluup olgunlamasna katk salad gibi, ilim ve irfan yoluyla gelitirdii fikirlerini ve retilerini yaymasna da yardmc olmutur. bnl-Arab, tahsil ettii ilimler, edindii mistik tecrbeler ve tasavvufi bilgi yollaryla elde ettii btn bilgiler neticesinde 550 civarnda eser yazm, kendi ifadesiyle fazla bir zihni aba harcamadan ilahi bir yardmla bu eserlerini kaleme almtr.3 Gnmze 245 ksur eseri ulaan bnl-Arab eserlerinde marifetullah merkeze almak suretiyle hakikat ilimlerinin (ilml-hakyk) muhtelif konularna dair aklamalar getirmitir.4 Bu zengin sr iinde dile getirdii mistik-felsefi grler zihinleri zorlam, zerinde almalar yaplm, gnlleri derinden etkilemi ve kendisine eyh-i Ekber (en byk eyh) nvan verilmitir. Derin tefekkr gerektiren ifadelerini anlayamayan ya da yanl yorumlayanlar ise Ona cephe almlardr. bnl-Arabnin, en aa mertebesinden en yukarsna kadar varln (vcd) asl itibaryla bir btn olduunu, fakat her bir mertebede o mertebenin icab ettirdii tezahrn farkl zahiri grnlere brnmesinden do1 Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht elMekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. XVII; Claude Addas, Quest for the Red Sulphur: the Life of Ibn Arab, ev.: Peter Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge 1993, ss. 296-311. Bk. bn Arab, el-Fthl-mekkiyye fi marifetil-esrar el-mlikiyye vel-mulkiyye, Dru hy et-Turs el-Arab, Beyrut 1998, c. II, s. 428. bnl-Arab, Ftht, c. I, s. 59. Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Baslmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, s. 29.

2 3 4

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 585

lay gze sanki farklym gibi geldiini syleyen bir klli gr - vahdet-i vcud (varln birlii) eklinde ifade edilmitir- vardr ki bu gr etrafnda kaleme ald eserleri yzyllarca tartlm, lehinde ve aleyhinde pek ok eyler yazlm, gnmze kadar bu etki ve tartmalar sregelmitir.5 bnl-Arabnin grleri, bata talebeleri bn Sevdekin (.646/1248), Sadreddin el-Konevi (.673/1274) ve Afifddin et-Tilimsn (.690/1291) gibi muhakkikler vastasyla talim edilmi ve daha sonra Fahruddin el-Irak (.688/1289), Saidddin el-Fergn (.699/1300), Meyyediddin el-Cend (.700/1300), Abdrrezzak el-Ksn (.731/1330), Davud el-Kayseri (.751/1350) gibi alimlerle dzene sokulmutur. Anadolu topraklarna Hzrn manevi bir iaretiyle geldii ve Osmanl Devleti daha kurulmadan evvel bu devletin zuhurunu ve sonunu nceden gren birisi olduu rivayet edilen bnl-Arabnin hem bu devlet ricali ve hem de ilim-irfan sahipleri katnda daima hrmetle anld, eserlerinin bizzat padiah emriyle tercme ettirildii hatta aleyhinde sz syleyenlerin eyhlislam fetvasyla ikazlara uradklar grlr. Dolaysyla Osmanl narnn tohumlarnda bnl-Arabnin ve grlerinin izleri, nveleri vardr.6 Daha sonra grlecei gibi, eyhin eserlerinin anlalmas babnda pek ok eserler, erhler, lugatler kaleme alnm, Onun gelitirdii vahdet-i vcud ekol tasavvufa ve tasavvuf literatrne yeni stlah ve tabirler kazandrmtr. Vahdet-i vcud ekoln merkeze alan ve daha ok bununla ilgili stlahlar aklayan szlkler yazlmtr. Daha sonra bu erevede inceleyeceimiz Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht- nsn- Kmil adl eseri de bu tarzda bir szlktr. Ama nce tasavvufta stlahlarn oluumunu ve bnl-Arabnin stlahlara etkisini-katksn inceleyelim. Istlhlara Duyulan htiy ve Tasavvuf Istlahlar Tasavvuf erbb, kendi aralarnda zel bir dil gelitirmi ve bunun sonucu olarak da bir tasavvuf terminolojisi olumutur. Eer bir bilim dalnn terminolojisine hkim deilseniz, o alanla ilgili olarak yapacanz yorum ve tenkitlerin shhati tartlr demektir. Bu durum XVII. yzyl mutasavvflarndan Niyzi-i Msr (.1150/1737) tarafndan tespit edilmi ve bu konuda kaleme ald bir risalenin yazl sebebi olarak mukaddimesinde zikredil5 6 Kl, age, s. 56. Kl, age, s. 57.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

586 | Dr. hsan KARA

mitir. Msr bu konuya dikkat ekerek yle syler :

Sfilerin azlarnda baz szler vardr ki halkn byk bir ksm, hatt baz limler bile o szleri iittikleri zamn mutasavvflar batl mezhebinden zannederler. Zra ehlullahn szleri mutlaktr, her ne yana eksen ekilir. Ehli olmayan bilmez, onlara s-i zan eder. te o s-i zann def etmek iin bu risaleyi yazdm.7

Ayrca sz konusu olan tasavvuf ise, dier ilim dallarndan farkl zelliklere ship olduu unutulmamaldr. Yni bir ynyle mistik veya spiritel tecrbe, da it olmayp ie it olduundan, dorudan doruya bir tasvirini yapmak zordur. Mistik uur entellektel uur gibi bize bir ey anlatmaz, ima eder. Bu sebeple de ancak sembolik emalar halinde ifdesini bulur. te bu esnada sfnin kulland sembollerde imas ne kadar fazla ise, anlatmaya alt hali yanstma ans o derece artar. Dolaysyla tasavvufta kullanlan semboller sade bir ema veya allegoriden ok daha ileri eylerdir. Semboller gerek reelin srrna ulatrma yolunda gzellik ve itiyak kullandndan, akla ve entellekte deil, kalbe ve sezgisel hisse hitabeder.8 Tasavvuf alann dier alanlarla mukayese ettiimiz zamn, onlardan farkl olarak daha fazla lgat ve terminolojiye ihtiy duyulduu hissedilmektedir. Bunun sebebi de, zevk ve sezgiye dayal bir alanda sf, kendini ifde etmek, yaadklarn aktarmak iin daha fazla sembole ihtiy duymasndandr. Bu anlamda Eb Hayyn et-Tevhdnin u tasavvuf tanm mnidardr : Tasavvuf, ilhi semboller ve hads ibarelerden ibarettir. te sfi yorumdan geen bu semboller, ilhi olmas asndan akn bir alana it olduklar iin, onlarn birer realite halinde tecessm etmesi veya ifdelendirilmesinde sembollerden baka bavurulacak yol grnmemektedir.9 Zten sfler isteseler bile hallerini somut bir dille anlatamazlar. Baka deyile buras dilin snrlarnn bittii bir yerdir. Zra Eb Abdurrahman esSlemnin belirttii gibi, tasavvuf yle bir hakkattr ki ne dilin ne de szn olmad yerde olur (laf ile tasavvuf olmaz). Tasavvuf, ehil olan kimselere evliy ve meyih tarafndan gelen bereketlerden, onlarn db ve ahlknn tesirinden meydana gelir.10

7 8 9 10

Niyzi-i Msr, Risle-i Esile ve Ecvibe-i Mutasavvfne, Atf Efendi Ktb. No: 1400, vr. 9a. Evelyn Underhill, Mysticism A Study in The Nature and Development of Mans Spiritual Consciusness, Methuen and Co. Ltd., London 1960, s. 126. Mustafa Akar, Kaynaklar Asndan Tasavvuf Trihi Literatr, Ankara 1999, s. 171. Abdurrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri, ev.: Sleyman Ate, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1981, s. 11.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 587

Tasavvuf Istlahlarnn Tarihi Seyri ve bn Arabnin Durduu Yer Tasavvuf trihine baktmzda, stlhlarn belli bir olgunlama srecinden sonra ortaya kp yaygnlatn ve eitli dnemlere gre farkl zellikler gsterdiini gryoruz. Bu zellikleri, yakn dnem tasavvuf stlhlar lugti yazarlarndan Refik el-Acem gzel bir ekilde belirlemi ve tasavvuf stlhlarnn geliimini drt merhalede ele almtr: Birinci dnem; stlhlarn dou devresidir ki bu dnemde stlhlar zhd, mchede, muhabbet, man, ihls, tevbe, ak, gaflet, kalb, hev gibi temel dn kavramlar etrafnda ekillenen, ad konulmam mnlar hlindedir. Bu devre, asr- sadet dneminden hicr III. (IX.) asrn balarna kadar srer. kinci dnemde; Kurn kaynakl tasavvuf kavramlar felsef bir boyut kazanmaya balar. Hull, ittihd, lem-i kebr ve lem-i sagr gibi felsef boyutlu kavramlarn yan sra telvn, temkn, tevcd, cem, fark, sekr, sahv, kabz, bast, rif, bid, hl, makam ve mkefe gibi yeni isimlerle ortaya kan pek ok stlh bu dnemde kullanlmaa balar. 11 Tasavvuf klasikleri olarak kabl edilen Eb Nasr Serrcn el-Lma, Kueyrnin er-Rislesi ve Hucvirnin Keful-Mahcbu zikredilen stlhlarn yerleip yaygnlamasnda nemli yeri olan, bu dnemin belli bal eserleri arasnda gze arpmaktadr. Bu devre yaklak olarak hicr III. (IX.) asrn balarndan, hicr VI. (X.) asrn sonlarna kadar devam eder. 12 nc dnemde ise; tasavvuf trihinde yeni bir r aan bn Arab (.638/1240) nin nemli bir yeri ve etkisi vardr. bn Arab ile tasavvufta belirgin bir hle gelen vahdet-i vcd gr ve bu gre bal olarak ortaya kan pek ok kavram bu dnemde tasavvuf literatrne girmitir. Bu kavramlardan bazlar unlardr: Vcd, hazret, insan- kmil, aynel-yakn, hakkal-yakn, hrka, halvet, seyr, velyet vs. Bu dnem hicr VI. (X.) yzyln balarndan hicr IX. (XIII.) asra kadar devam eder. Drdnc dnemin en belirgin zellii, yeni tarkat ve grlerin ortaya kmasna ramen, yeni stlhlarn artk ortaya kmayp tekrar edilmeye ve dallanmaya balamasdr. Bu dnemde baz tarkatlar kendi stlhlarn oluturma abasna girierek kendi tarkatlarina has szlkler olutururlar. Bu dnemde yeni olarak gze arpan kavramlardan bazlar unlardr: Krklar, yediler, Hlidiyye, zeliyye, Kdiriyye, Nakibendiyye vs. Bu devre
11 12 Refik el-Acem, age, s. XVI. Refik el-Acem, age, s. XVII.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

588 | Dr. hsan KARA

hicr XV. (XIX.) asra kadar devam eder. Yukardaki tasnifte de (kronolojik tasnif) grlecei zere, yaklak hicr III. asra kadar sren birinci dnemde, sistematik ekilde kullanlan bir tasavvuf terminolojisi henz olumamtr. Ancak daha bu ilk dnemden itibaren zhd haytn temslcisi olan zhid-sfler tarafndan tasavvuf stlhlarnn temelleri atlmaa ve belirginlemee balamtr denilebilir. Sleyman Ate, ir tefsirleri zelliklerine ve trih seyrine gre eitli snflara ayrarak ele almtr. Bu tasnif tasavvuf stlhlar asndan da nemlidir. Zr bu kronolojik snflama ayn zamnda tasavvuf terimlerinin geliimini de yanstmaktadr. Sleyman Atein tasnifi u ekildedir : 1. Tbin ve tebeut-tbin devrinde zhd ve takv ynnde gelien ir tefsir (Hasan- Basr, Cfer-i Sdk, Sfyn- Sevr, Abdullah b. Mbrek) 2. r tefsirin zhd, takv ve fen fillh dncesi altnda gelimesi (Sehl b. Abdullh et-Tster, Cneyd-i Badd, Ebbekr Muhammed ibn Ms elVst, Eb Abdurrahman es-Slem, Eb shak es-Saleb, AbdlKerm Kueyr, Abdullah el-Ensr, Gazl, Meybud vs.) 3. r tefsirin vahdet-i vcd etkisi altna girmesi. (bnl-Arab, Sadruddin Konev, Cemluddin afed, Abdurrezzak Kn vs.)13 Kendisiyle birlikte ir tefsirin vahdet-i vcd grnn etkisi altna girdii Muhyiddin b. Arab (.638/1240) tasavvufta ve ir tefsirde bir r amtr. Tefsirinde vahdet-i vcdla ilgili terimlerin yan sra, harflere verdii mnlar da dikkat eker. Arabnin takipilerinden olan Sadreddin Konev (.673/1274) de bnul-Arab gibi harfler zerinde ok durur. Abdurrezzak Knnin (.730/1330) bn Arabnin tefsiriyle kartrlan Tevlt isimli tefsiri de bn Arab izgisinde olup, vahdet-i vcdla ilgili tbirler ounluktadr.14 bn Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi-katks bn Arab, ahsiyeti ve fikirleriyle kendi zamanndan itibaren gnmze kadar etkisini srdren nemli sufi ve dnrlerimizden birisidir. Doutan sahip olduu mistik kabiliyeti ve sufi mizacnn yannda O, parlak zekas ve stn hayal gcyle de temayz etmitir.15

13 14 15

Sleyman Ate, r Tefsir Okulu.,Yeni Ufuklar Ner., stanbul 1998. indekiler blm. Sleyman Ate, age, s. 39-207. Bk. M.Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl:4, say:10, Ocak-Haziran 2004, s. 303.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 589

Geni ilm birikimi, tasavvuftaki kabiliyeti ve derinlii, dnce ve tefekkr alanndaki engin grleri ve sahip olduu edebi dehas ile bn Arab, tasavvuf tarihinde eyh-i Ekber (en byk eyh) diye anlm ve Onun nclk ettii ekole de Ekberiyye Ekol ad verilmitir. Ksaca vahdet-i vcd / varln birlii eklinde zetlenebilecek felsefesiyle slam tasavvuf dncesinde yeni bir r aan eyh Muhyiddinin fikirleri ve eserlerinde kulland terminoloji, gnmze dein baz kesimler tarafndan tartla gelen bir konu olmutur. bn Arabyi anlamak iin derin tefekkr gerektiren bir takm ifadelerini aklama ihtiyac, ilk olarak eyhin adalarnda ve Sadreddin Konevi (.673/1274) gibi nde gelen mritlerinde grlmee balam ve daha sonraki almalarla gnmze kadar devam etmitir. 16 bn Arab ile ilgili almalarda ou kere bir problem olarak karmza kan bu skntnn temelinde ncelikle eyhin dnce sisteminin szl ve yazl olarak sunulmasnda ifadelerin yetersiz kalmas yatmaktadr. kinci bir sebep ise, Onun vahdet-i vcd felsefesini tek bir eserde sistemli olarak deil de eserlerinin muhtelif blmlerine yaylm halde, ksa iaret ve sembollerle ifade etmesidir. Nitekim bn Arab dncelerini kavramsal bir dil ve felsefi terimlerle ortaya koymak yerine, tasavvuf haller ve makamlar, fkh ve tefsirle ilgili hususlar ve kozmoloji gibi pek ok konu arasna serpitirmitir. Eserlerinde ele ald farkl konularn terminolojisini kendi gr ve felsefesiyle kaynatran bn Arabnin anlalmas zor kendine zg bir ifade biimi ortaya kmtr.17 O zamana kadarki tasavvuf stlahlarndan farkl olarak varln birlii ve insan- kamil odakl pek ok yeni terim ve tabir Onun vastasyla tasavvuf literatrndeki yerini almtr. Mesela Onun Fususu'l-Hikeminin en nemli zellii, bn Arab'nin br eserlerinde dank, biraz da rtl olarak anlatt vahdet-i vcud retisini bu eserde daha derli toplu ve ak bir ekilde ortaya koymas, bununla ilgili temel kavramlar tesbit edip kendine zg terminoloji (stlahlar) gelitirmi olmasdr. Ayet, hadis, kelm ve tasavvuf gibi slm kaynaklarn yansra Yeni Eflatunculuk, Hristiyanlk, Gnostisizm, Btnlik (smailiye) ve hvanu's-Safa gibi kaynaklara da dayanarak gelitirdii ve kendi damgasn vurarak retisine ml ettii bu terimler ondan sonra Arab, Acem ve Trk mutasavvflar ve sf airler tarafndan srekli
16 17 William C. Chittick, Ibn al-Arabs Own Summary of the Fuss Journal of the Muhyiddin bn arab SocietyOxford 1982, , say: 1, s. 45. Tahir Ulu, bn Arabde Mistik Sembolizm Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Ocak-Haziran 2006, yl:7, say:16, ss. 153-154.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

590 | Dr. hsan KARA

olarak tekrarlanm ve muhtevaca zenginletirilmitir. Ekberiyye grnn kurucusu olarak kabul edilen Muhyiddin b. Arabnin yazd eserler ve temsil ettii vahdet-i vcd gr slm tasavvuf dncesini kkl bir ekilde etkilemee balaynca, ortaya koyduu fikirler de tartlmaa balam ve tasavvuf felsef bir boyut kazanmtr. Bu durum karsnda bnl-Arab, bir ksm kimselerin onun fikirlerini ve eserlerini anlayamadklarn grm olmaldr ki, yanl anlamalar telafi etmek ve eserlerinde kulland terimlerin doru anlalmasn salamak amacyla, kk apl bir szlk telif etmitir. Nitekim bn Arab Mucemu IstlhtisSfiyye ismini verdii bu eserinin banda konuyla ilgili olarak, eserini okuyacak olanlar muhatb kabl ederek unlar sylemektedir:
Sen, ehlullahtan olan gerek sflerin dillerinde dolaan lafzlarn erh edilmesini istedin. Yine sen, her meslek, zanaat erbb arasnda olduu gibi, sflerin de kendi aralarnda anlatklar ancak bakalarnn agh olamadklar ve bizim veya yolumuzdakilerin eserlerini okuyan zhir limlerin taklp kald bir ok stlhn tarafmzdan aklanmasn istiyorsun. Ben de senin bu isteine cevap veriyorum, ancak tm stlhlar ele almam mmkn deil. Bunlardan sdece en nemli olanlarn semek kaydyla yapabildim.18

Bylece tasavvuf literatrnde szlk tarznda ilk eser ortaya km olmaktadr. Dolaysyla biz, mstakil tasavvuf stlh szlklerinin ilk rnei olarak bn Arabnin bu eserini kabl ediyoruz. bn Arab ile balayan tasavvuf stlh szlk almalar, Onu takip eden dnemlerde de devam etmitir. Mucemu Istlhts-Sfiyye (Arapa), bnl-Arab Tasavvuf literatrnde mstakil tasavvuf szl kabl edebileceimiz ilk eserdir. Tasavvuf stlhlar alannda bnl-Arabnin phesiz ayr bir yeri ve nemi vardr. Zra kendisinden sonra gelecek ou sfleri derinden etkileyecek olan vahdet-i vcd gr ve buna dir stlhlar ilk defa Onun tarafndan kullanlm ve yaygnlk kazanmtr. Bu eserle birlikte tasavvuf terimler felsef bir boyut da kazanmtr. Eserlerinde marifetullah ilimler diresinin merkezine alan mellifin kulland terimler de ayn kaynakldr. Ayn zamanda varlk, varln birli-

18

bnl-Arab, Mucemu Istlhtis-Sfiyye, tahk.: B.Abdlvehhb el-Cb, Beyrut 1411/1990, ss. 52-53.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 591

i ve varlk mertebeleri gibi hususlar da terimlerinin temelini tekl eden asl konulardr. bnl-Arabnin ifdelerine baktmzda zl ve youn olduu dikkat eker. Mellifin, eserlerinde kulland nesirin yannda, bilhassa tasavvuf terimlerini gerektiren remz ve mecz (sembolik) konularda iiri tercih ettii grlr. bnl-Arab grlerini ifade ederken, yeri geldiinde baz stlhlar konusunda dier grleri eletirir ve yeni yorumlar getirir. Mesel, baz felsef terimlerin yanl anlalmasna rnek olarak ademin (yokluk) srf er olarak kabl edilmesini gsterir ve bunun anlamnn kapallndan tr hakkatnn anlalamadn syler. Dier bir rnek, eski filozoflarn btn cisimlerin ilk maddesi olarak kabul ettikleri heyl kavramdr ki bnl-Arab bunun aslnda ilh nefes olduunu syleyerek bu felsef terimin tasavvuf anlamn vermi olur. Mustafa Akarn tesbitine gre bu eser, Slem ile balayan ve el-Lma, er-Risle ve et-Taarruf gibi tasavvuf klasiklerinde bir blm halinde yer alan tasavvuf stlhlarla ilgili ciddi anlamda ilk telif eser olma zelliini tamaktadr.19 bnl-Arab bu kk rislesini aslnda Futht- Mekkiye ve FussulHikem gibi nemli eserlerinin daha iyi anlalmas iin yazmtr. kiyz kadar terimden oluan bu kk szlk, hcis terimiyle balayp srrulsrr la son bulmaktadr. Szlkteki dier terimler ise unlardr : rde, mrd, murd, slik, msfir, sefer, tark, vakt, edeb, makam, hl, tahakkm, inziac, erat, ath, adl ve yaratlm hakk, efrd, kutb ve gavs, evtd, bdel, nceb, nkeb, immn, men, melmiyye, mekan, kabz, bast, heybet, ns, tevcd, vecd, vcd, cell, ceml, cem, ceml-cem, fark, bek, fen, gaybet, huzr, sahv, sekr, zevk, rb, mahv, isbat, kurb, bud, hakkat, nefes, htr, ilml-yakn, aynl-yakn, hakkul-yakn, vrid, hid, nefs, rh, srr, veleh, vakfe, fetret, tecrd, tefrd, latfe, illet, riyzet, mchede, fasl, zehb, zamn, zcir, sahk, mahk, setr, tecell, tehall, muhdara, mkefe, mhede, muhdese, msmere, levih, tavli, levmi, bevdih, hcm, telvn, temkin, rabet, rehbet, mekr, stlm, gurbet, himmet, gayret, hrriyet, mtlaa, fth, vasl, ism, resm, zevid, hazr, ilys, gavs, vka, ank, verk, ukb, gurb, ecere, simsime, drretl-beyz, zmrrde, sebha, harf, sekne, tedn, tedell, terakk, telakk, tevell, havf, rec, sak, halvet, celvet, mihda, hicb, nevle, cers, ittihad, kalem, ennet, nn, hviyyet, levh, enniyyet, runet, ilehiyyet, tehattm, tab, ilhiyyet, minassat, siv, nr, zulmet, zy, zll, kr, lbb, lbbl-lbb, umm, huss, iret, gayb,
19 Akar, Kaynaklar Asndan Tasavvuf Trihi Literatr, s. 172.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

592 | Dr. hsan KARA

leml-emr, leml-halk, rif ve marifet, lim ve ilm, hakk, btl, kevn, rid, zeyn, keml, berzah, cebert, mlk, melekt, melikl-mlk (mlikl-mlk), muttala, mesel, ar, krs, kadem, yd, hadd, sfat, nat, ryet, kelimetl-hazret, lesen, hve, fehvniyyet, siv, ubdet, intibh, yakaza, tasavvuf ve tehall. bnl-Arab, eserinde bu terimleri aklarken uzun uzadya anlatmam, ancak bazlarna birka cmleyle aklk getirirken bazlarn tek bir kelimeyle ifde etmitir. Mesel, zamn terimini sultan eklinde yorumlarken, btl terimine madum anlamn vermitir. Mellifin tasavvuf terimlerine getirdii yeni yorumlar, kendisinden sonraki tasavvuf dncesinin odak merkezi olmu, btn mereb ve tarikatlarda ynlendirici bir rol oynamtr. Konev'den itibaren gnmze kadar yedi asr boyunca bn Arab ekoln lkemizde devam ettiren ahsiyetlerden nde gelen bazlar unlardr: Dvd-i Kayser, Molla Fenr, Muhammed Kutbuddin znik, Yazczde Muhammed Efendi, Cemal Halvet, dris Bitlis, Sofyal Vali Efendi, ftde Muhammed Muhyiddn, Aziz Mahmud Hdyi, Nureddin Musliheddin Mustafa Efendi, smail Ankarav, Abdullah Bosnev, Sar Abdullah Efendi, Karaba Veli, Atpazar Osman Fazl lh, Niyz-i Msr, smail Hakk Bursev, Nasuh Mehmet Efendi, Abdullah Salh-i Uk, Harrzde Seyyid Muhammed Kemaleddin, Muhammed Nuru'l-Arab, Ahmed Ziyeddin Gmhnev, Salahaddin Yiitolu, Ahmet Avni Konuk,NuriGenosman. Bu ahsiyetleri, talebe ve mritleriyle birlikte dnecek olursak bn Arab'nin Osmanl topraklar zerinde gnmze kadar uzanan ve halen de devam eden mhim bir tesire sahip olduunu ve Trk-slam tasavvuf ve edebiyat zerinde derin bir iz brakm bulunduunu az ok tahmin edebiliriz. Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsn- Kmil Adl Eseri Seyyid Mustafa Rsim Efendinin hayt ve kimlii hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Ancak eseri olan Istlht- nsan- Kmilin ba tarafnda kendisiyle ilgili baz ipularna rastlyoruz. Yazar burada eyhi ve hocas olarak, Nakibend tarkatna mensb Muhammed Said Efendi20 yi zikret20 Muhammed Said b. Abdullah (.1254/1841). Nakibend eyhleri limlerinden bir zt olup Kayserilidir. Muhammed emseddin Efendinin mrididir. Hac Bekt- Vel dergh
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 593

mektedir. Mellifimiz 1206/1780 trihinden itibaren bir defterde yazmaa balad notlarn 1228/1812 trihinde eyhinin tevikiyle kitap haline getirmee karar verdiini beyan etmektedir. Eserin biti trihi ise 1240/1824 dr. Dolaysyla yazarn 18.yy sonlaryla 19.yy balar arasnda yaam olan yakn dnem osmanl melliflerinden olduu anlalmaktadr. Tek yazma nshas Ankara Mill Ktphne Yazma Eserler Blmnde bulunan Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsan- Kmil adl, 628 varak ve 1356 sayfa tutarndaki tasavvuf lugtinin fi tantmnda u bilgiler bulunmaktadr Ad : nsan- Kmil Istlht, Sys no : 0605371, Dil : Trke, Yer : 06 M. K. Yz. A 3831, Yazar : Seyyid Mustafa Rsim,Yazl tarihi : 1240 *1824+, Fiziki tantm : *35,623+ y; 253x150 mm, 194x98 mm, 31 satr, rika, mellif hatt, harf filigranl, nehd *nohut renginde+, krmz mein, yaldzl in bulutu ve hatilerle salbekli emse 21 ve zencirekli22 cilt. Lgatta kendisinden alnt yaplan balca mellifler ve eserleri unlardr : 1. bn-i Frz (.632/1235) ; Kasde-i bn-i Frz 2. bn Arab (.638/1240) ; el-Futht- Mekkiyye, Fssul-Hikem 3. Mevln Celleddin Rm (.672/1273) ; Mesnev, Dvn 4. Sadreddin Konev (.673/1274) ; 5. Beyzv (.685/1286) ; Tefsr-i Beyzv 6. Azzddin Nesef (.700/1300) ; Maksadl-Aks 7. Seyyid erif Crcn (.812/1409) ; et-Tarift 8. Abdlkerm Cl (.820/1417) ; nsan- Kmil 9. Abdullah el-Simv (.896/1491) ; Kitb- Silkit-Tlibn vel-bidin 10. MollaCm (.898/1492); erh-i Kasde-i Mmiyye-i Frziyye, Levih 11. Ceml-i Halvet Aksaray (.899/1494) 12. Safiyyddin Ali (.939/1532) ; Reeht 13. Muhammed Muhyiddin ftde (.988/1580) 14. emseddin Sivs (.1006/1597) ; Lyiht-i Sivs 15. Aziz Mahmd Hdy (.1038/1628)

21 22

eyhliine tayin olundu. Eserleri ; Knzul-Hakyk, Tefsr-i Sre-i vel-diyt, Tefsr-i Sre-i Vedduh, Risle-i Tasavvufiyye.(Kaynaklar : Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, st. 1333, c. I, s. 189; Badatl smil Paa, Hediyyetl-rifn, Beyrut 1982, c. II, s. 367; Rz Kehhle, Mucemul-Mellifn, Beyrut, ts., c. 10, s. 232. emse, yazma kitaplarn bana yaplan ss. Zencirek, yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ss olarak yaplan halkalar eklindeki su tezynt.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

594 | Dr. hsan KARA

16. smil Ankarav (.1042/1623) ; erh-i Nak- Fuss, erhil-Fss, 17. Sar Abdullah Efendi (.1071/1660) ; Mirt- Tecell, Drre-i Beyz 18. Fazl- lh Osman Efendi (.1102/1690) 19. Niyz Msr (.1105/1694) ; Dvn 20. eyh Mehmed Nazmi (.1112/1701) 21. smil Hakk Bursev (.1137/1724) ; erh-i Mesnev, Lbbl-lbb, erh-i Esile-i Ecvibe, Kitbul-Hitb, erh-i Ebyt- Heft Sul, Kenz-i Mahf, Nakdil-Hl, Silsile-i smil Hakk, Kitb- Vridt, Kitbun-Nect, Tuhfe-i meriyye, erhul-Uslil-Aere, Tuhfe-i Atiyye, Mecma-i Hakk, Huccetl-Blia, erh-i Nazms-Slk, Tuhfe-i smiliyye, MzllAhzn, erh-i Erik Dal, erhu uabil-mn, erh-i Hads-i Erban, Tuhfei Halliyye, Haytl-Bl, Tuhfe-i Hasekiyye, Vesletl-Merm, KitblEnvr, erh-i Esml-Hsn, Avziye-i Hakk, Risle-i Ahmediyye, Rislei Nefes-i Rahmn, erh-i lhi-i alabm, Lyiha, Meiyye. 22. Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil adl tasavvuf lgatnda byk oranda smil Hakk Bursevnin eserlerinden faydalanmtr. Yukardaki listeden de grlecei zere otuz civarnda eserinden alnt yaplmtr. 23. Abdulgan Nabls (.1143/1731) ; erh-i Fss, Drr-i Metn 24. Sleyman Zt (.1151/1738) ; Kasde-i Zt 25. Mirzazde Neyl Efendi (.1161/1748) 26. Mstakm Mustafa Efendi (.1163/1749) ; Risle 27. brhim Hakk Erzurm (.1194/1780) ; Mrifetnme 28. Abdullah Salh Efendi (.1197/1782) ; Risle-i Salh 29. Mfd Efendi (.1217/1803) 30. eyh Sdk skdr (.1846) ; Marifetn-Nefs 31. Kbrs Efendi ; erh-i Delil-i erf 32. Abdi Efendi (.1054/1644) ; erh-i Fussl-Hikem 33. Tarkat Emir Efendi : 34. Vankulu Lgati : Vankulu Mehmet Efendi tarafndan Kitb- Lgat- Vankulu adyla 1555 ylnda yazlan, Arapa-Trke bir szlktr. Seyyid Mustafa Rsim Efendi Istlht- nsan- Kmil isimli bu tasavvuf lgatnda yaklak 3000 adet tasavvuf stlhna yer vermitir. Bu stlhlardan bir ksm birka satrla aklanrken, bazlar sayfalar tutmaktadr. Bu da eserin olduka hacimli olmasna sebep olmutur. 628 sayfa (1256 varak)tan oluan bu kitap, bir tasavvuf terimleri szl

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 595

olmakla beraber ihtiv ettii konulara baktmzda, eserin adndan da anlalaca zere genellikle insan- kmil, vahdet-i vcd, vcd ve vcd mertebeleriyle ilgili konular merkez konumdadr. Yni bnl-Arabnin ncln yapt Ekberiyye mektebinin grlerini esas alan bir eserdir. Dolaysyla Mustafa Rasim Efendinin Ekberiyye grnn bir temslcisi olduu kanatine varmak hi de zor deildir. Zten kitabn kaynaklarna baktmzda, kendisinden alnt yaplan ahslarn ekseriyetinin, bnl-Arab izgisini devam ettiren, onun temslcileri olduu grlr. Ancak ne ilgintir ki, kitabn kaynaklar arasnda Ekber mektebin en nemli temslcilerinden olan ve zellikle tasavvuf stlhlar konusunda en tannm iki eserin shibi Abdrrezzak Kniye hi yer verilmemitir. bnl-Arab, bn-i Frz, Abdlkerm Cl, smail Hakk Bursevi gibi bu mektebin nde gelen temslcilerine yer verildii halde Knnin eserlerinden hi alnt yaplmamas ilgintir. Istlht- nsan- Kmil de bn Arab ve Vahdet-i Vcd Vcd ve mertebeleri konusu, esasen vahdet-i vcd23 temel fikrine dayanmaktadr. Ksaca varln birlii demek olan vahdet-i vcd her zaman bu adla anlmam24 olsa bile slmn ve daha nceki semavi dinlerin esasn tekl eden ve ilk mutasavvflardan itibaren btn byk mutasavvflarn eserlerinde, iirlerinde ve kendilerinden nakledilen szlerinde dikkati eken ana fikir olan tevhd25 fikriyle ayn temele oturmaktadr. Hatta
23 Vahdet-i vcd, z Kurn ve snnetten alnan, ilk devir sfilerince tevhd olarak gelitirilen ve bn Arab tarafndan sistemletirilen bir anlaytr. (Eb Nasr Serrc Ts, elLma, haz.:H. Kmil Ylmaz, slm Tasavvufu, stanbul 1996, s. 539). Vahdet-i vcd, vcdun (varln) birlii demektir. Sfilere gre, biztihi kim (kendiliinden var) olan vcd birdir, o da Hak Telnn vcdudur. Kintn btn Hakkn vcdu ile kimdir. Taaddd (oalma) ve kesret (okluk) bu vcdun taayyntnda (aa kmasnda) olup, kendisi bunlarn hepsinden mnezzehtir. (smail Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, stanbul 1991, s. 9) Tasavvuf dncede varln birlii (vahdet-i vcd) esas deiik adlarla anlsa ve ifde edilse de temel ilkedir. Bazen kayg ve maksatlarn birlenmesi, Hakkn irdesiyle kulun irdesinin bir olmas anlamna gelen tevhd-i kusd, bazen varln birlenmesi anlamna tevhd-i vcd ve bazen de sdece Biri grmek anlamna tevhd-i hd eklinde ifde edilen bu dnce, genelde vahdet-i vcd veya vahdet-i hd adyla mehr olmutur. Bu dncelerden ilki her ne kadar bn Arabye, ikincisi mm- Rabbnye izafe edilse de balangtan beri deiik ekillerde ifde edilegelmitir. (H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1997, s. 282) Szlkte; bir klma, bir etme, birletirme, birletirilme gibi mnlara gelen tevhd, terim olarak, Allhn vahdaniyetine, bir, tek ve esiz oluuna inanmak demektir. (Tevhd ile alkal sufilerin szleri iin bk. : Abdlkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, ev.: Sleyman
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

24

25

596 | Dr. hsan KARA

tasavvuf ilmini tasavvuf metod ve terbiye sistemi iinde bir tevhd ilmi olarak tarif etmek de mmkndr. 26 Tasavvufa tevhd ilmi olarak baktmzda onun anlalmasnda ve anlatlmasnda kullanlan stlh ve tbirlerin de esasen bu kelime (tevhd) zerine bina edildiini grmekteyiz. Nitekim konumuz olan Istlht- nsan- Kmil adl eserde ahadiyyet, vahdet, vhidiyyet maddesinde yle denilmektedir : Sf stlhlarnn temeli terimden kaynaklanr; ahadiyyet, vahdet, vhidiyyet. 27 Bu terim de yine Allahn birliini konu alan tevhd inancn anlatan kelimelerdir. Dolaysyla vcd ve mertebeleri konusu, Allhn birlii ile vcdun (varln) hepsinin bir olup onun da ancak Allh olduu gr arasndaki balanty kurmak ve Allhn ztndan insana kadar uzanan varlk silsilesinin hakkatn aklamak zere ele alnmtr. Seyyid Mustafa Rsim Efendi de eserinde daha ok bu hususlara arlk vermi ve ounlukla Ekber 28 ekole mensb tasavvuf byklerinden alnt yaparak kendisinin de ayn grte olduunu im etmitir. Vcd ve vcd mertebelerinin zuhru, mantk ve zihn olmaktan ziyde kef ve manev bir konu olduu iin, ancak bir takm sembol ve stlhlar yardmyla anlatlmaa allmtr. Zten tasavvufta stlhlarn kullanlmasnn temel sebeplerinden biri de budur, yni baka trl anlatlma imkn olmayan hususlarn stlh, tbir ve semboller yardmyla insan aklna yaklatrlmas gayretidir. bn Arabde ve onun yolunu takip eden dier mutasavvflarda stlhlar ve sembolik anlatmlar nemli bir yer tutmaktadr. te bu sebeple, onlarn yazdklar eserlerin daha iyi anlalabilmesi iin, kullandklar stlhlarn da ayrca aklanmas gerekmitir. Bunun iin de ya yazdklar eserlerin sonlarna bir stlh blm eklemiler ya da mstakil olarak stlh lgatleri oluturmulardr. Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsan- Kmil isimli eseri de bu mstakil lgatlerden biri olup, tasavvuf konularn daha iyi anlalmasnda bize rehberlik edecek nemli eserlerden biridir. Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil adl eserinde varlk, varlk mertebeleri ve bunlarla alkal konulara olduka geni yer
Uluda, Dergah Yay., stanbul 1991, ss. 473-477; Tasavvufta tevhd ile ilgili grler iin bk.Ltfi Baykal, Bursev ve Msrnin Rislelerinde Yer Alan Vahdaniyet Anlay, (Marmara niversitesi S.B.E.,Yksek Lisans Tezi,1985). Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, (A.Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde), c. 1, s. 49. Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil, Milli Ktp., Yz. A 3831, vr.15/b. Ekberiyye, eyhul-Ekber Muhyiddin b. Arab (.638/1240)nin kurduu tasavvuf okulu. (Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 244.

26 27 28

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 597

ayrmtr. Nitekim bu durum, onun muhtemelen bnl-Arab mektebine mensb oluunun da tabi bir netcesidir. Zr bnl-Arab ve onun takipileri olan pek ok mellif ayn izgi zerinde yrm ve eserler yazmlardr. Mustafa Rsim Efendi, bu eserinde varlk ve mertebeleriyle ilgili konularda ekseriyetle smil Hakk Bursevnin fikirlerinden istifde etmi ve onun eserlerinden iktibslar yapmtr. Bununla beraber O, bu konuda sdece Bursevden deil, emseddin Sivs, Sar Abdullah Efendi, Molla Cm, Sleyman Zt, Mustafa Mstakm, Niyazi Msr ve AbdlKerm Clnin gr ve eserlerinden de faydalanmtr. Sonu Tasavvuf, kl (sz ve ibare) den ok bir hl (yaay, zevk) ilmi olmas hasebiyle anlalmas iin yaanmas ve renilmesi iin tadlmas gerekmekle birlikte, onun sz ve yaz ile anlatlan bir yn de vardr. Balangtan beri sfler, birbirleriyle konumu, mektuplam ve eserler kaleme almlardr. Tasavvuf stlhlar, bu sohbet ve eserlerde ortak bir dil olarak kullanlmtr. Bir tespite gre, tasavvuf trihi boyunca balca drt trl tasavvuf stlh kullanlmtr: VI/XII. yzyla kadar sfler, kayna Kurn ve hadisi erfler olan zhd, man, ihls, takv tevbe, hev gibi sade ve temel kavramlar kullanmlardr. Daha sonra VII/XIII. asra kadar, nemli temsilcileri arasnda Aynulkudt Hemedn, Fahreddin Irak ve Mevlna gibi mutasavvflarn bulunduu ak ve sevgi arlkl edeb tasavvuf terimleri kullanlmtr. Bu tarz terimler mensur eserlerde olduu kadar mesnev, dvn ve iir tarz eserlerde de etkili biimde yerini almtr. VII/XIII. yzyldan itibaren, ncln bnl-Arabnin yapt vahdet-i vcd gr, tasavvuf stlhlar alannda da yeni bir r am, marifet ve hikmet (epistemoloji ve felsefe) arlkl olan bu hareket, kendini ifde ve izah iin zel bir dil meydana getirmitir. Bu dnemde, eyhl-Ekber olarak tavsif edilen bnlArabye nisbetle Ekberiyye Mektebi teekkl etmi, onun talebeleri ve takipileri tarafndan bu mektebin vahdet-i vcdla ilgili grleri ve bu gre ait stlhlar yaygnlk kazanmtr. Bata bnl-Arab olmak zere, bu dnemden balayarak ekber mellifler tarafndan ilk mstakil tasavvuf stlhlar szlkleri kaleme alnmtr. bnl-Arabnin Istlhtus-Sfiyye adl eseri, bildiimiz kadaryla tasavvuf stlhlar alannda yazlan szlk tarzndaki ilk eserdir. Bunu takibeden dnemlerde kaleme alnan Fahreddin Irknin Istlht- Ehl-i Tasavvuf adl

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

598 | Dr. hsan KARA

Farsa lgatyla, Abdrrezzak Knnin telif ettii Istlhtus-Sfiyye ve Letiful-lm f ret-i Ehlil-lhm isimli eserleri, vahdet-i vcd ve ekber mektep izgisindeki dier nemli almalardr. Daha sonraki yzyllarda bu izgi devam ettirilmi ve zellikle Osmanl Devleti zamannda yaayan pek ok sf mellif, bu tr terimleri ihtiv eden lgatlar yazmlardr. Seyyid Mustafa Rsim Efendinin Istlht- nsan- Kmil adl eseri de, XVIII. yzyl sonu, XIX. yzyl ba Osmanlda kaleme alnan ve daha ok bnl-Arabnin vahdet-i vcdla ilgili konu ve stlhlarn ihtiv eden bir tasavvuf szldr. Byk oranda smil Hakk Bursevnin eserlerinden yararlanlarak kaleme alnan lgat, tasavvuf konularla birlikte dier dn, ahlk, fkh ve tarh konulara da deinmesi bakmndan, ansiklopedik tarzda deerli bir almadr. Drdnc tr tasavvuf stlhlar olarak, VI/XII. asrdan itibaren ortaya kp gelien tarkatlarn, kendilerine has yaaylar, giyimleri, zikirleri ve meknlaryla ilgili kullandklar terim ve deyimleri zikredebiliriz. Mevlevlik, Melmlik, Kadrilik, Rfilik, Halvetlik, Nakibendlik ve Bektilik gibi byk tarkatlarda, zikredilen tarzdaki terimlere ska rastlanr. bnl-Arab; Mevlana Celleddn-i Rmi, Sadreddin Konevi ve Yunus Emre gibi byk velilerle hemen hemen ayn grleri paylaan, varln birlii, insn- kmil, ak ve insan sevgisi zerine kurulu dnya grleri bugn dnyada byk rabet gren mutasavvflardandr. Bu byk ztlarn anlalmas ve grlerinin yaygnlamas dnya barnn salanmas ve milletler arasndaki diyaloglarn temin edilmesinde temel etken olabilecek gtedir. Kaynaka
Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1953, Atabay Kl, Ahmed Neyl Dvn, (Doktora Tezi) Ege . SBE, zmir 1994. Abdurrahman es-Slem, Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri, ev.: Sleyman Ate, Ankara . Basmevi, Ankara 1981. Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, 2c., stanbul 1333, c. I. Abdurrahman Gzel, Dn-Tasavvuf Trk Edebiyat, Aka Yay., Ankara 1999. Ali Bier, Abdullh- lh ve Meslekt-tlibn vel-Vsln, Marmara niversitesi S.B.E. (Yksek Lisans Tezi), stanbul 1996. Ali Naml, smil Hakk Bursev ve Tamaml-Feyz Adl Eseri, (Y.L.Tezi), Marmara niversitesi S.B.E., stanbul 1994. Abdullah aylolu, Niyz-i Msr erhleri, nsan Yay., stanbul 1999. Ahmet Rfat Efendi, Lgat-i Trihiyye ve Corafiyye, standbul 1300. Abdlgan b. smail en-Nabls, Tatirul-Enm f Tabril-Menm (slm Rya Tbirleri Ansiklopedisi), ter.: Ali Bayram, M.Sadi enli, stanbul, ts.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

bnl-Arabnin Tasavvuf Istlahlarna Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendinin Istlht-I nsn- Kmili rnei | 599

1980, Mukaddime ksm. Ali b. el-Hseyin el-Kif, Reaht Ayn el-Hayt (Can Damlalar), sad.: N.Fazl Ksakrek, (Kitsan Matbaaclk), st. 1978, Cemleddin b. Fazlullh el-Hind , et-Tuhfetul-Mursele, (Madras 1331). Claude Addas, Quest for the Red Sulphur , the Life of Ibn Arab, ngilizceye ev.: Peter Kingsley, The Islamic Texts Society, Cambridge1993, Evelyn Underhill, Mysticism A Study in The Nature and Development of Mans Spiritual Consciusness, ( Methuen and Co. Ltd.) London 1960, Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber yay., Ankara 1997. Eb Tlib el-Mekk, Ktl-Kulb, Kahire 1310, c.I. Erhan Yetik, smil-i Ankarav, Hayt, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, aret Yay., stabul 1992. --------, smil Rusuh Ankarav, DA, c.3 Ferit Kam, Vahdet-i vcd, Ankara 1994, Ferdddin Attr, Tezkiretl-Evliy, ev.: Sleyman Ulud, Erdem Yay., st. 1991. H.Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar,Ensar Yay., st. 1997. ---------, Aziz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarkat, st. 1982. ---------, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, fav Yay., st. 1990. ---------, Aziz Mahmud Hdyi, DA, c.4. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr, nr. M.Akku -A.Ylmaz, st. 1990. bn Arab,el-Fthl-mekkiyye fi marifetil-esrar el-mlikiyye vel-mulkiyye, Dru hy et-Turs elArab, Beyrut 1998, c.II. ---------, Mucemu Istlhtis-Sfiyye, thk. B.Abdlvehhb el-Cb, Beyrut 1411/1990. Eb Abdullah Kettn, et-Tertbl-driyye, ev.: Ahmet zel, z Yay., st. 1993. Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Baslmam Doktora Tezi), MSBE, stanbul 1995. ---------, Cemleddin Uk, DA, c. 7, s.314-315; ---------, bnl-Arab , DA, c. 20, Mehmet Fuad Kprl, Eski airlerimiz, stanbul 1931. Mehmet Akku, Abdullah Salhaddin-i Uknin Hayt ve Eserleri, Ankara 1998. Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, (A.Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde), fav yay., st. 1999. Mustafa Akar, Kaynaklar Asndan Tasavvuf Trihi Literatr, Ankara 1999. Mustafa Kara, Istlhtus-Sfiyye , DA., c.19. M.Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayl, Tasavvuf, yl:4, say:10, Ocak Haziran 2004. Niyzi-i Msr, Risle-i Esile ve Ecvibe-i Mutasavvfne, (Yazma) Sleymaniye Atf Efendi Ktp. No: 1400. Nihat Keklik, Sadreddin Konevnin Felsefesinde Allh-Kint ve nsan, stanbul 1967. --------, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl, Ankara 1990. Osman Ergin, Sadreddin el-Konev ve Eserleri, Edebiyat Fakltesi arkiyat Mecmas, stanbul 1957. mr Ceylan, Tasavvuf iir erhleri, st. 2000. mer Rza Kehhle, Mucemul-Mellifn Tercimu Musannifil-Ktbil-Arabyye, Beyrut 1957. Refik el-Acem, Mevsat Mustalahtit-Tasavvufil-slm, Mektebet Lbnan ve Nirn, Beyrut 1999, Mukaddime blm. Sleyman Uluda, bnl-Frz , DA, c.21. --------, Halvetiyye, DA, c.15.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

600 | Dr. hsan KARA

Sleyman Ate, r Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Ner., stanbul 1998. --------, Cneyd-i Badd (k.s.) Hayt, Eserleri ve Mektuplar, Yeni Ufuklar Ner., stanbul, ts. Samiha Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, Kubbealt Ner, st. 1999. Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Istlht- nsan- Kmil, (Yazma), Milli Ktp A3831. Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, fav Yay., st. 1994. Safiyyddin Ali, Reht Aynil-Hayt, ter. Mehmed Rauf Efendi, st. 1291. Tahir Ulu, bn Arabde Mistik Sembolizm Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl:7, say:16, Ocak-Haziran 2006. William C. Chittick, Ibn al-Arabs Own Summary of the Fuss Journal of the Muhyiddin bn arab Society, say:1, Oxford 1982. Y. evki Yavuz, Beyzv, DA, c. 6, s.100.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23