HKMET YURDU

Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944 www.hikmetyurdu.com

Hikmet Yurdu, Ocak Haziran 2011, Yl: 4, C: 4, Say: 7, ss. 89 - 113

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)
Dr. brahim IITAN
zet Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresinin (Atvr- Seba) Ksa Bir Tahlli. Bilindii zere tasavvufun en nemli konularndan biri, slkn merhalelerini anlayarak lh hakkate nasl ulalacan zah etme meselesidir. Tasavvuf ekol ve yollarn eitli ekil ve metotlarla anlatmaya alt bu konu, yaygn tbiriyle slk veya seyr slk olarak adlandrlmaktadr. Biz bu makalemizde, genel olarak Halvetiyye tarikatnn ve zel olarak bir Halvetiyye eyhi olan Sofyal Bl Efendinin Atvr- seba diye isimlendirilen seyr slk anlayn ksaca izah etmeye altk. Halvet anlaya gre mnev yolculuu gerekletiren slik, her evrede nefsin baz hastalklarndan kurtularak kalbin yeni mnev keiflerine muttali olur. Yni nefsin her evredeki yeni boyut kazanan tezkiyesi, kalbin de tasfiyesinin derinlemesine vesile olur. Bylece slik, seyr slknn sonunda Hz. Peygamber (s.a.v.)in mnev halifesi olarak insn- kmil derecesine ykselir ve baka sliklere de yol gsterme kvamna erer. Anahtar kelimeler: Ayn- sbite, Atvr- seba, fakr, fen, haf, Halvetiyye tarikat, hayret, kalp, nefs, ruh, sadr, slik, seyr slk, sr, srr billh, tecell. Abstract A brief analysis of the seven stages of the soul according to khalwat tradition and more specificaly according to khalwat sufi Sofyal Bl Efendi. Understanding the stages of evolution through which the soul of the spiritual traveller journeys in his quest towards Divine reality is an essential question in sufism. Sufi schools and brotherhoods use various methods and forms in order to explain this spiritual evolution, it is generally being referred to as sulk spiritual journey or sayru sulk initiation path. In our article, we have described the seven stages of the spiritual journey according to khalwats sufis and more specifically to Sofyali Bl Efendi. According to khalwat tradition the heart of the slik embarked on his spiritual journey becomes the place where various spiritual

90

Dr. brahim Itan

revelations unveil as a result of the purification process of the soul which takes on a new form as it goes through the stages of personal transmutation. So, at the end of his spiritual journey, the slik reaches the stage where he has become a perfect man, as being the spiritual representative of the Prophet (sav), and he begins to spiritualy guide the other travellers who wish to embark on their ascent towards the divine world. Keywords: Eternal human example, seven stages of the soul, poverty, spiritual extinction, mystery, Khalwatiyya brotherhood, perplexity, heart, soul, spirit, chest, spiritual traveller, initiation path, secret, srr billh, Divine theophany.

Giri
Bl Efendinin1 slk2 modeli, Halvetiyye tarikatnn da ngrd zere, ancak kalbin ve nefsin yedi evreden geerek Hakkatin elde edilebilecei anlay zerine kuruludur. Bu anlay, Halvet gelenekte Atvr- seba3 yni yedi evre tbiriyle anlmaktadr.4 Kalbin yedi evrede

Sofyal Bl Efendi Sofyada domu, stanbula gelip tahsilini ve tasavvuf terbiyesini aldktan sonra tekrar Sofyaya dnp hayatn orada tamamlam, Halvetiyye tarikatnn Cemliyye koluna bal ve bn Arab ekolne mensub 16. yzyln mehur sflerinden biridir. 960/1553 tarihinde vefat etmitir. Osmanlnn ykselme dnemini idrak etmi olan Bl Efendi, sunn tasavvuf anlaynn yaylmasnda etkili olmu, bu erevede heterodoks saylan anlaylara engel olmak iin dneminin siys otoritesini uyarm ve bu gruplara kar mcdele edilmesi gerektiini savunmutur. Kaleme ald eserler dikkate alndnda, dn ilimlere vkf olduu ve mensubu bulunduu tasavvuf yolunun nazar ve amel konularna hkim olduu anlalmaktadr. FssulHikeme erh yazmas ve incelemekte olduumuz seyr slk konusunda Atvr- seba adnda bir risle kaleme almas bunu ifde etmektedir. bn Arabnin sunn bir sf olduunu srarla vurgulamas, para vakflaryla ve kaderle ilgili risle kaleme alm olmas, dneminin tasavvuf, hukk ve kelm meseleleriyle ilgilendiini ve sosyal rol olan bir tarkat eyhi olduunu gstermektedir. Ayrca bulunduu blgede Halvetiyye tarikatnn geni kitlelere yaylmasn salamas ve kendisi gibi lim sfler yetitirmesi diryetli bir eyh olduu fikrini desteklemektedir. (Hakknda geni bilgi iin bk. Natalie Clayer, Mystiques, Etat et Socit, Leiden, 1994, E. J. Brille, ss. 69-81; brahim Itan, La Pense Soufie de Sofyal Bl Efend Sofyal Bli Efendinin Tasavvuf Dncesi, Paris, 2006, Ecole Pratique des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses (yaymlanmam doktora tezi), ss. 111-113; Mustafa Kara, Bl Efendi, Sofyal, D..A, stanbul, 1992, Diyanet Vakf, c. 5, ss. 20-21; Reat ngren, Fsus rihi Sofyal Bl Efendinin Tasavvuf izgisi, Tasavvuf, Ankara, 2008, yl 9, say 21, ss. 57-66.) Slk kavram hakknda bk. Ahmed Abdurrahim es-Syih, el-Slk ndel-Hakm et-Tirmiz, Kahire, 1988, Drs-Selm, ss. 23-40; Yaar Nuri ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul, 1990, Yeni Boyut, ss. 105-118; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, Rehber, s. 654; Osman Trer, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, stanbul, 1998, Seha Neriyat, ss. 133-135; H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul, 2000, Ensar Neriyat, s. 183; brahim Itan, age, ss. 315-319. Atvr- seba tbiri hakknda bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1996, ss. 65-66. Yedi evreyi ifde etmek iin Atvr- dil tbiri de kullanlmaktadr: Sley-

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

91

gelimesini ifde eden dier bir kavram da Makmtl-kulb5 yani kalbin makamlar tbiridir. Bu ikinci tbir tasavvufun hem ilk dneminde ve hem daha sonraki dnemlerinde kullanlmaktadr.6 Tekili tavr olan atvr kelimesi szlkte hal, evre, safha, hareket tarz ve davranma biimi gibi manalara gelmektedir.7 Ayn kkten gelen tatavvur kelimesi de geliim, deiim ve dnm anlamlarn ierir. Sz konusu ettiimiz atvr kelimesinin tasavvuf ilminde, baz fiil ve davranlarla snrlar belirlenmi ard arda birbirini tkip eden evreleri ifde ettiini syleyebiliriz. Zaman iersinde bu kavram, mnev haytn geliimini gsteren basamaklar ifde eden teknik bir terim olmu ve bu basamaklar, tasavvuftaki genel anlaya gre, yedi mertebe olarak kabul edildii iin de yedi rakam eklenerek Atvr- seba olarak ifdelendirilmitir.8 Halvet sfler Oysa sizi trl merhalelerden (tavr) geirerek O yaratmtr9 yetini delil gstererek, nasl insann bedensel geliiminin evreleri varsa mnev geliiminin de evreleri olduunu sylerler. Yedi rakamn ieren yedi z zerine secde etmem bana emredildi10 hads-i erfini de dell gstererek insann yedi aamada geliimini salayacan ifde ederler.11

8 9 10

11

man Uluda, age, ss. 64-65; Ethem Cebeciolu, age, ss. 122-123. Seyr slk evreleri iin baka bir tbir de Nakibediyye tarikatnda kullanlan Letif-i hamsedir: Sleyman Uluda, age, ss. 335336; Ethem Cebeciolu, age, ss. 473; Osman Trer, Letif-i hamse, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 27, s. 143. Halvet eyhlerin kaleme ald Atvr- Seba veya Atvrl-Kulb isimli risleler bunu aka gstermektedir: Cemal Halvet (. 899/1494 veya 912/1507), Atvrl-Kulb; Cemleddin Karamn (. 933/1526-27), Atvr- Seba; Snbl Sinan (. 936/1529), Atvr- Seba. Makam ve kalbin makamlar konusunda bk. Sleyman Uluda, Makam, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 27, ss. 409-410. Ebl-Hseyin Nr (. 295/907)nin Makmtl-Kulb ve Hakm Tirmiz (. 320/932)nin Beynl-Fark Beynes-Sadr vel-Kalb vel-Fud vel-Lub adl eserleri klasik dnem iin rnek verilebilir. Bk. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul, 1996, ar, s. 894; James W. Redhouse, A Turkish And English Lexicon, stanbul, 1992, ar, s. 1252. Bk. brahim Itan, age, s. 377-378. Nh, 71/14. Bk. Buhri, Sahih, Ezan, no. 767; Mslim, Sahih, Salt, no. 756; Tirmiz, Snen, Salt, no. 253; Nesei, Snen, Tatbk, no. 1081; Eb Dvud, Snen, Salt, no. 755, lem, CD. brahim Itan, age, s. 377.

92

Dr. brahim Itan

Tasavvuf trihi asndan baktmzda, Atvr- seba tbirinin klasik dnemde ve tarikatlarn kurulmaya balad ilk devrede kullanlmadn, ancak tarikatlarn uygulama tarzlarnn kesin kurallarla belirlendii XII. asrdan itibaren tasavvuf literatrne girdiini syleyebiliriz.12 Anladmz kadaryla, kalbin dnmnn yedi aamada gerekletiini belirten bu tbirin kullanlmas, tarikatlarn dp ve erknnn belirli izgilerle tasvir ve slk mertebelerinin detayl bir ekilde zah edilmesi gereinden domutur. Atvr- seba tbiri, daha ziyade, tarikatlarn birok kollara ayrlmaya balad XV ve XVI. asrdan itibaren tasavvuf literatrndeki yerini almtr.13 Aada Atvr- seba anlayn incelemeye alacamz Sofyal Bl Efendi XV ve XVI. asrlar yaam bir ahsiyet olmas bakmndan, bu tbirin tasavvuf literatrnde yerini almas konusunda katkda bulunmu sfilerdendir. Bu ksa giriten sonra, Halvetiyye tarikat erevesinde Bl Efendinin kalbin yedi mertebesiyle ilgili grlerini incelemeye gemeden nce, slk kavramyla alkal altn izdii temel konular belirtmenin, Bl Efendinin mnev pedagojisinin anlalmas noktasnda faydal olaca kanaatndayz. 1. Bli Efendiye gre, yedi olarak ifde edilse de slkn evreleri sayszdr14. nk mnev gelimenin sonu yoktur ve slkn herhangi bir mertebesinde kesin bir tekmlden bahsedilemez. Olgunlama sreci haytn sonuna kadar eitli alardan devm eder ve her ilerleme kaydedildiinde, kii hev15 ve heveslerin oluturduu zulmn ve nrn perdelerin balarndan kurtularak Rabbine yaknl salar16.

12

13 14 15

16

Bk. Ali Haydar Bostanc, Tasavvufta Etvr- Seba ve Sofyal Bl Efendinin Etvr- Seba s, stanbul, 1996, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (yaymlanmam yksek lisans tezi), ss. 26-27. brahim Itan, age, s. 378. Bl Efendi, Atvr- Seba, Sleymaniye, Hsn Paa, no. 1178, vr. 103b. Hev hakknda bk. Ali b. Osman el-Cullb el-Hucvr , Kefl-Mahjb, haz.: Isd Abdlhd Kindl, Beyrut, 1980, Drl-Nahda el-Arabiyye, ss. 427-431; Mustafa arc, Hev, D..A., stanbul, 1998, Diyanet Vakf, c. 17, ss. 274-276. Bk. Bl Efendi, age, vr. 111a-b.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

93

2. Slkn hedefi fakr17 yni mnev zenginlii yakalamaktr18; bu da ancak bedensel ve zihinsel meguliyetlerden uzak kalarak Muk ile birlikte olma hliyle elde edilir. 3. Slik seyr slkn kendine ait zel karakteriyle (ayn- sbite)19, gerekletirir. Sfler bunu her nefes saysnca Allha giden yol vardr diye ifde ederler. Bundan dolay, ayn mnev yolda olmalarna ramen slikler farkl ekil ve tarzda yol alrlar.20 4. Slik bilmelidir ki, ship olduu her madd veya mnev kuvvet nefs-i emmreden gelen bir tutkuyla kirlidir. Bu sebeple o, slkn her annda bu konuya dikkat etmeli ve nefsin her hilesine21 kar uygun bir mchede biimini uygulama sahasna koymaldr22. 5. O halde, slik nefsinden gelen kt alkanlklarn kaynan kurutmak iin mridinin yol gstericiliinde mnev bir cihat gerekletirmelidir. nk kt alkanlklarn izleri her an geriye gelerek mnev yolculuu engelleyebilir23. 6. Slik bakalarn asl tenkit etmemeli ve kendisinde olmayan olumlu tutum ve davranlar varm gibi gstermemelidir24.

17

18 19

20 21

22 23 24

Fakr hakknda bk. Eb Nasr Abdullh b. Ali es-Serrc, el-Lma f Trhit-Tasavvuf el-slm, tah.: Kmil Mustafa el-Hendev, Beyrut, 2001, Drl-Ktb el-lmiyye, ss. 45-47; Eb Bekir Muhammed el-Kelabz, et-Tearruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, tah., Mahmud Emin Nevev, Kahire, 1400/1980, Mektebetl-Klliyyt el-Ezheriyye, ss. 113-115; Hucvr, age, s. 215-226; Sleyman Uluda, Fakr, D..A., c. 12, stanbul, 1995, Diyanet Vakf, ss. 132-134. Bk. Bl Efendi, age, vr. 103b. Ayn- sbite (ayn- sbite) hakknda bk. Ebl-Al Aff, el-Ayn es-Sbite f Mezhebi Ibn Arab vel-Madmt f Mezhebil-Mutezile, el-Kitb et-Tizkr, Muhyddn Ibn Arab iinde, Kahire, 1969, Drl-Ktib el-Arab, ss. 209-220; Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk FussulHikem Tercme ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, stanbul, 1990, .FA.V., c. 3, ss. 9-63; Sleyman Uluda, Ayn- Sbite, D..A., stanbul, 1991, Diyanet Vakf, c. 4, ss. 198-199. Bk. Bl Efend, age, vr. 126b-127a. Nefsin hile ve ayplar konusunda bk. Eb Abdurrahmn es-Slem, Uybn-Nefs ve Devh, tahk.: Muhammed es-Seyyid el-Cleynd, Kahire, 2001, Dr Kab. Bk. Bl Efend, age, vr. 109b. Bk. a. mlf., age, vr. 104a-b. Bk. a. mlf., erh Fussil-Hikem, stanbul, 1309, Dersedet, s. 24, 26.

94

Dr. brahim Itan

nk bakalarn ayplama ve kendini vme mnev ahsiyetin olumasna ve isel yolculuun serinkanllkla gereklemesine engel olur. Tam tersine slik, gzel ahlk elde etmek amacyla, bakalarnn ileriyle megul olmamal ve kendi hatalarndan kurtulmak iin mcdele etmelidir. 7. Slik tutum ve davranlarn srekli murkabe25 altnda tutmaldr. nk gerekleen her trl gzel tutum ve davran, her evrede yeni bir kvvete dnmektedir. unu da bilmelidir ki, Rabbi kendisine iinde bulunduu slk mertebesine gre henz haketmedii gzel bir davran sergilemesine izin verebilir26. Bu ilah hediye, kendisinde kuvve hlinde bulunan gc bildirmek amacyladr. Bu nedenle o, davran ve fiillerinin derecesini gzetlemeli ve muhtemel eytan ynlendirmelere kar tedbirli olmaldr. 8. Slik mnev derecesini ve seviyesini tesbit etmek maksadyla ryalarn da takip etmelidir. Genel olarak rya, gerek haytta mnev perdeler sebebiyle anlayamadmz baz gerekleri bize iret eder. Slikin grd her rya kendisi iin zel bir anlam tar; ite bu sebeple o, iinde bulunduu slk mertebesine gre ryalarn yorumlamal ve mridine yorumlatmaldr ki mnev geliiminde doru tesbitlerde bulunulsun27. 9. Latf durum ve haller ancak slkn nc mertebesi olan ruh ve nefs-i mlhime mertebesinden sonra ortaya kar28. Bu da unu ifade etmektedir; ilk iki mertebe, yani sadr ile kalp

25

26 27 28

Murkabe hakknda bk. Ebl-Ksim Abdlkerm Hevzin el-Kueyr, er-Risle el-Kueyriyye, tah.: Mrf Narrk et Al Abdlhamid Baltaj, Beyrut, 1991, Drl-Hayr, s. 189-192; Eb Abdullh el-Ensr el-Herev, Kitb Menzilis-Sirn, tah.: Serge De Laugier De Beaurecueil, Kahire, 1962, Institut Franais dArchologie Orientale, s. 29; Sleyman Uluda, age, ss. 377-378; Ethem Cebeciolu, age, s. 517. Bk. Bl Efendi, Atvr- Seba, vr. 106a. Bk. a. mlf., age, vr. 105b. Bk. a. mlf., age, vr. 120a.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

95

evreleri, slike kendisinde kt ahlka dair ne varsa onlarn kkn kurutma ve ilah tecellleri29 alglayp mhede etmeye balama imkn verir. 10. Bl Efendinin slk evrelerini anlatma slbunda bn Arab etkisi akca grlmektedir. zellikle ayn- sbite ve tecell anlaynn etkisi ok belirgindir30. 11. Son olarak u hususu belirtebiliriz: Bli Efendinin kalbin evrelerini gemesi aamasnda olgunlaan nefsin mertebelerinin adlandrlmas konusunda dier Halvetlerle herhangi bir ihtilf yoktur. Fakat kalp evrelerinin ve seyirlerinin adlandrlmas noktasnda bz farkllklar vardr. Bunlar Harrzdenin yapt tabloyla karlatrarak gstermekle yetineceiz31. Harrzde32:
Nefs Seyr Mahal Emmre lallh Sadr Levvme Alallh Kalb Mulhime Billh Rh Mutmainne Anillh Sr Rzye Fillh Srrssir Marzye Maallh Haf Kmile Allh Ahf

Bli Efendi :
Nefs Seyr Emmre lallh Levvme Lillh Mulhime Alellh Mutmainne Maallh Rzye Fillh Marzye Anillh Kmile Allh

29

30 31

32

Tecell hakknda bk. Kelabz, age, ss. 145-147; Kueyr, age, ss. 74-75; bn Arab, el-Futht elMekkiyye, Beyrut, ts., Dr Sdr, c. 1, ss. 166-167. Bk. brahim Itan, age, s. 381. Bu maklemizde Bli Efendinin yedi evreyle ilgili detayl btn grlerine yer vermeyip, nemli noktalarna iret etmekle yetindiimiz iin, burada Harrizdenin tablosunun birka noktasyla karlatrma yapmakla yetindik. Ayrca Bli Efendinin Atvr- Seba rislesi incelendiinde Harrizdenin yapt tabloya edeer derecede bir tablo ortaya kmamaktadr. ki tabloyla alkal daha detayl bilgi Bli Efendiyle ilgili yaptmz tezimizde mevcuttur: Bk. brahim Itan, age, ss. 382-383. Kemleddn Harrzde, Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn- Selsilit-Tarik , 3 cilt, Sleymaniye, Ftih, no. 430-432, c. 1, s. 345.

96

Dr. brahim Itan

Mahal

Sadr

Kalb

Rh

Sr

Haf Srrssir

Kurs ve Hayret

Srr billh

Bu iki tablo incelendiinde, alt ve yedinci evrelerin isimlendirilmesinde farkllk olduu anlalmaktadr. Bu evreler Harrzdenin tablosunda Haf ve Ahf diye isimlendirilirken Bl Efendide Kurs-Hayret ve Srr billh eklinde ifde edilmektedir. Seyirler noktasnda Allh lafzna bitiik kullanlan adlandrlmalar, biri hri, ayn olmakla birlikte ayn evreler iin kullanlmad gze arpmaktadr; Bl Efendide lillh ifdesi bulunduu halde Harrzdede bulunmamakta ve buna karlk billh ifdesi yer almaktadr.

Bl Efendiye Gre Slkun Yedi Evresi

1. Sadr Evresi
Halvet anlaya uygun olarak33 Bl Efendiye gre, sadr slkn birinci evresini tekil eder ve nefsin deiim ve dnmnn balang noktasdr. Ona gre slik, nce nefs-i emmrenin etkilerinden kurtulmal ve ona kar koymak iin gerekli egzersizleri yaparak bu evreyi tamamlamaldr. nk irkin fiilleri (efl-i habse) insana ileten kt ahlkn (ahlk- zulmn) kayna sadrdr34. Bu nedenle her inanan insann sadrn ilhi feyzin bereketiyle geniletmesi (inirah) ve nurlandrmas gerekmektedir, nk mann yerletii yer aydnlanmak zorundadr35. Bu evrede kemlat/olgunluu aramak ve beklemek yerine, slik bu duruma ulamay salayacak mnev egzersizleri uygulama sahsna

33

34

35

Bk. Cemal Halvet, Atvrl-Kulb, Harrzdenin Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn- SelsilitTariki iinde, c. 1, vr. 248a-255b, vr. 249a; Cemleddin Karamn, Atvr- Seba, Sleymaniye, no. 2713, vr. 1a-10b, vr. 2b; Snbl Sinan, Atvr- Seba, Sleymaniye, Hac Mahmud Efendi, no. 2835, vr. 7a-15b, vr. 7b. Kalbin evrelerinin ilki kabul edilen sadr bu aamada, nefs-i emmreden kaynaklanan kt ahlkn kayna ve eytn vesvelerin kalbe giri yapt yeri tekil etmesi sebebiyle olumsuz anlamda kullanlmaktadr. Kalbin ie dnk geliimini salamasyla orantl olarak sadr bu olumsuz vasfn olumluya evirerek inirah bulur ve rhnileir. Bk. Bl Efendi, age, vr. 103b-104a.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

97

koymakla megul olmaldr. Eer bu evrede gerekli olan egzersizler uygulama sahsna konmazsa ikinci evreye geme ve dier evreleri gerekletirme imkn ve ihtimali kalmaz. Bilinmelidir ki, bu evrede, slikin kt tabiat her zaman bkidir ve yeri geldiinde sz, fiil ve davran ekilleriyle ortaya kar. Fakat bu kt tabat slah edildiinde, o zaman mridi ikinci evreye gemek iin gerekli yollar ona gsterir. Kendini bilen Rabbini bilir36 sznn gerek mnsn anlayp artk hakki slkn balangc olan ikinci evreye yni kalp mertebesine gemeye hak kazanr37. Halvet anlaya baktmzda, yaps itibariyle sadr mertebesi ilh isimlerin tecellsinden gelen nurlara engel olur ve eytni balar sebebiyle sliki knanlabilecek davranlara sevkeder. Bu balar nedeniyle, i hayatmz dzenleyen akl da eytni bir yapya brnr ve sliki lmden sonraki hayta hazrlanmak gibi bir dnceden uzaklatrr. nk akl bu durum sebebiyle, haytn mnev anlamn insana reten hikmetin en nemli iki dayana mrifet38 ve muhabbetten39 mahrumdur. Bu durumda, nefsin karanlk boyutu kalbi kuatt iin slikin yapaca zikir dil aamasnda kalr ve kalbin derinliklerine inerek gerek zikir hline dnme imkn bulamaz40. Bl Efendiye gre slik, sadr mertebesinde varolan kt ahlka dir tutum ve davranlara kar kalbi korumak zorundadr. Bylece kalp, nefs-i emmrenin karanlklarndan kurtularak ilh nurdan bu mertebedeki payn alr ve ilh bilgilere kapsn aar. Eer kalp, sadrn karanlk dnyasnda kaybolur ve nefs-i emmrenin istek ve arzularnn etkisinde kalrsa, isel yolculuuna kma imkn bile bulamaz41.

36

37 38

39

40 41

Kendini bilme/tanma, mrifet-i nefs, hakknda bilgi iin bk. Sleyman Uluda, Marifet-i Nefs, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c: 28, ss. 56-57. Bk. Bl Efendi, age, vr. 107a-b. Mrifet hakknda iin bk. Serrc, age, ss. 34-39; Kelabz, age, ss. 78-83, 158-160; Kueyr, age, ss. 41-49, 311-317; Hucvr, age, 509-518; Herev, age, 102-103; Sleyman Uluda, Mrifet, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 28, ss. 54-56. Muhabbet hakknda bilgi almak iin bk. Serrc, age, ss. 53-55; Kelabz, age, 130-132; 317-329; Hucvr, age, ss. 550-556; Herev, age, ss. 71-72; Sleyman Uluda, Muhabbet, D..A., stanbul, 2005, Diyanet Vakf, c. 30, ss. 386-388. Bk. Bl Efendi, age, vr. 106b. Bk. a. mlf., age, vr. 106b.

98

Dr. brahim Itan

Bl Efendi, mensup olduu tarikatn anlayna uygun bir ekilde sadrn fena huylarn kayna olduunun altn izer42 ve, bu kt huylarn kklerinin kurutulmas iin, tecrbe shibi bir mride bavurulmas gerektiini ifde eder43. Kii dni pratikleri ferd olarak yerine getirerek mnev yolda tam bir baar elde edemez. nk yol gstericisi olmayan bir kimse sadrn kt aacnn dallarn yok edebilir, fakat bu aacn kendisini ortadan asl kaldramaz44. Mride ballk konusunda, Bl Efendi dneminin dier Halvet eyhlerinin de ayn dndn grmekteyiz. Buna gereke olarak, mridin kendi haytnda var olduunu dnen slikin zikir syesinde nrni anlamda akln gelitireceini ve mrifeti elde ederek sadrn kt aacnn kkn kazyabileceini ileri srerler45. Bl Efendiye gre slik, sadr evresinde gerekletirdii fiil ve davranlarn hem dny hem de hiret yurdunda elde edecei faydalar dnerek yapar. Bu durum, henz tutum ve davranlarn sadece mnev nedenlerle yapma kbiliyetinde olmadn gsterir. Buna ramen, slik nefsin hev ve hevesinden kurtulmak ve herhangi dnyev bir kar gtmeksizin tevhdin hakkatlerini mhede etme amacna ynelik vgye deer birtakm mnev davranlar sergilemeye alr46. Bl Efendi, slikin bu evrede kalbinde meydana gelen bz hallerin ilham cinsinden olduunu vehmetme yanllna dmemesi gerektiini hatrlatarak, henz eynn hakkatlerini ilham edecek ilh nrun kalbinde oluma zamannn gelmediini belirtir. Tam tersine slikin, kal-

42 43

44 45 46

Bk. a. mlf., age, vr. 104a. Mrid ve mride ballk konusunda bk. Eb Abdullah el-Hris b. Esed el-Muhsib, RisletlMsteridn, tah.: Abdl Fetth Eb Gudde, Beyrut, 1971, Drs-Selm, ss. 39-40, n. 2; Kelabz, age, ss. 156-157; mam ehbeddin Eb Hafs mer b. Muhammed es-Shreverd, Avrifl-Marif, tah.: Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Beyrut, 1999, Drl-Kutb el-Arabiyye, ss. 53-54; brahim Itan, age, ss. 332-337. Bk. Bl Efendi, age, vr. 104b-105a. Bk. Cemleddin Karamn, age, vr. 2b; Snbl Sinan, age, vr. 7a-b. Bk. Bl Efendi, age, vr. 105a-106b.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

99

bine doan dnceleri havtr yni gelip geen fikirler47 olarak deerlendirmesi ve bunlar mridinin de yardmyla kalb ve zihninden kovarak mnev yolculuuna dzgn bir tarzda devm etmesi gerektiini nemle ifade eder. Bu noktada slik, akl melekesini iletmek sretiyle rhundan yardm isteyerek nefsinden kaynaklanan tutum ve davranlarn terk etme cihetine giderse de, bu evrede henz aydnlanmam akl, rhunun kalbini kuatmasna izin vermez48. Halvet sfler, slikin grd rylarn mnev geliimi asndan birtakm iaretler tadn nemle vurgularlar49. Bl Efendi de bu konuda ayn tarzda dnmekte ve ryda grlen her hayvann iinde bulunulan mertebeye ait zel bir anlam tadn sylemektedir. Ksaca slik, ry yoluyla kendisinde var olan olumsuz tutum ve davranlar tespit eder50.

2. Kalp Evresi
Halvet anlayta, kalp slkn ikinci mertebesi olarak addedilmektedir51. Bl Efendi de ayn anlay srdrerek kalbi ikinci evre olarak kabul etmektedir. Ona gre kalp, rabbn bir nur tar ve iki vecheye shiptir. Biri, kiinin sol tarafnda bulunur ve sadr ismini alr ki bu, yukarda bahsettiimiz gibi, kalbin birinci mertebesini oluturmaktadr. Genelde eytn havtr kalbe bu taraftan gelir ve rhun kalbe tesirini engeller. Dieri, ilh huzura alan yndr ve kalp diye isimlendirilerek ilh feyzin akt kanat olarak deerlendirilir. Slkn ikinci evresine geilebilmesi iin kalbin birinci ynnden yni sadrdan gelebilecek zulmn perdelerin ilk evrede bsbtn ortadan kalkm olmas gerekmektedir.

47

48 49 50 51

Havtr hakknda bk. Kelabz, age, s. 109, 181; Kueyr, age, ss. 83-85; Sleyman Uluda, Havtr, D..A., stanbul, 1997, Diyanet Vakf, c. 16, s. 526. Bk. Bl Efendi, age, vr. 105a-106b. Bk. Cemal Halvet, age, vr. 249b ; Cemleddin Karamn, age, vr. 2b. Bu konuda bk. brahim Itan, age, s. 391. rnek olarak bk. Cemal Halvet, age, vr. 249b; Cemleddin Karamni, age, vr. 3a; Snbl Sinan, age, vr. 8b.

100

Dr. brahim Itan

nk kalp evresinde nurn perdelerin ortadan kaldrlmas iin allmaktadr52. Slik bu evrede, ilhi mhedeyi53 gerekletirmek amacyla, slih amel, makbul tutum ve davranlar sergiler ve zhd ynn gelitirerek hakk anlamda bir mchede54 rnei ortaya koyar. Fakat bu evrede gerekletirdii fiil ve davranlarna deer vermesinden dolay, onlara balanr ve bu balar hakk mhedenin tahakkuk etmesine engel tekil eder. Kalp evresinin temel zellii, slikin amel-i slih yapmaya devam ederek rabbn tutum ve davranlarda fn olmaya almasdr. Bylece slik kendini knama noktasnda ilerleme kaydederek mnev geliimini ilerletmeye alr55. Bl Efendinin ifde ettii gibi, bu evrede slikin ortaya koyduu mchede mrifeti almaya engel olan havtr dediimiz gelip geici dnce ve eilimleri atmaya gayret etmekten ibarettir. nk nefs kaynakl dncelerin rettii fsit/bozuk fikirler slikin uur dnyasn kartrmaya ve kalbinin aynasn kirletmeye bu evrede de devam eder. Bu nedenle, slik ilh tecelllerin yansd yer olan kalp aynasn (mirtlkalb)56 temizlemek iin gerekli mchedeyi yapmaldr ki mnev yolculuunda ilerleme kaydetsin57. Halvet telakkye gre, kalp evresinde, gzel fiil ve davranlar sayesinde rh gler nefsin gcyle birleerek mnev kaliteler oluur. nk bu mertebede, Allhn cell sfat rhun iyi huylarnn kalpte meydana gelmesi iin harekete geer. Bylece bu evre, slikin Rabbine kar gerekletirdii sddkiyet, muhabbet ve boyun eme gibi isel haytla ilgili kaliteler sayesinde ilh tecellnin ortaya kmaya balad

52 53

54 55 56

57

Bk. Bl Efendi, age, vr. 111a. Mhede hakknda bk. Serrc, age, ss. 62-64; Kelabz, age, ss. 140-142; Kueyr, age, 75-76; Herev, age, 93-94. Mchede hakknda bk. Kueyr, age, ss. 97-101; Hucvr, age, ss. 431-438. Bk. Cemal Halvet, age, vr. 249b; Snbl Sinan, age, vr. 8b. Ayna/mirt kavram hakknda bk. Sleyman Uluda, Ayna, D..A., stanbul, 1991, Diyanet Vakf, c. 4, ss. 260-262. Bk. Bl Efendi, age, vr. 112a-113a.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

101

dnem olma zelliine hizdir. Rabbn yardm ilh bir ismin yardmyla slikin diren ve dayanma gcne gre ekillenir ve onu destekler. zetle sylersek kalp evresi, benliin/nefsin eksikliinden dolay kendini knama ve srf Rabbini memnun etme amacna ynelik alma imkn veren basretli anlay sayesinde, henz etkisini srdren kt fiil ve davranlardan nefsin temizlenme dnemidir. Bu duruma ramen, nefs henz ilh ilham alma kvamna kavumamtr. Bu bir sonraki evre olan ruh mertebesinde gerekleecek bir durumdur58.

3. Ruh Evresi
Halvet anlaya gre slkn nc mertebesi olan ruh evresi ilk iki evrede yaplan mchedeyle ortadan kalkmaya yz tutan nefsin hev ve heveslerinin etkisinin azalmasyla ilh isim ve sfatlardaki kbiliyetlerin tecell etmesi neticesinde, insn zelliklerin kaybolmaya ve marif-i ilhiyyenin sliki ynlendirmeye balad bir mertebedir. Bu durumda, Bl Efendinin ifde ettii gibi, slik yava yava ilh isimlerden gelen tecelllere dayanan sfatlar elde ederek ilh zt erevesinde slkn devam ettirir. Bu evrede, nefs-i mlhimenin salad mrifetle slik eynn hakkatlerini anlar ve kalbinde muhabbet ve mrifetin gcnden gelen nr- ilh sayesinde fiil ve davranlarnda asl bu nc mertebeden sonra ihlsla kulluk yapma kapasitesine ular. Bu sebeple, Bl Efendiye gre, bu evrede slik hucbt- nrniyye/nrni perdelere kar mchedesini srdrmelidir. nk bu perdeler, bir sonraki evrede gereklemeye balayacak olan zt- ilhnin tecellsine engel olan nefsin emmre ve levvme boyutuyla trplendii halde kalntlarnn slikin fiil ve davranlarnda kendini gsterdii hat ve ayplardr. Bl Efendinin bu gr, nc evrenin kalitesinin tam bir mnev olgunluktan kaynaklanmadn ifade etmektedir. Bu nedenle slik, srf ilh isimlerin tecelllerinden gelen sfatlarla mnev olgunluun

58

Bk. a. mlf., age, vr. 110a-114a; Cemal Halvet, age, vr. 250a; Cemleddin Karamn, age, vr. 3a.

102

Dr. brahim Itan

elde edilemeyeceini bilerek, bu evrede meydana gelen hibir tekml biimine taklmamaldr. nk nihi olgunluun salanmas, ancak zt- ilh aamasndaki tecelllerin slikin fiil ve davranlarn ynlendirmesiyle gerekleecektir. Bl Efendinin aklamalar aka unu ifade etmektedir ki, bu evrede nefs henz istenilen tekml elde edememitir ve bu nedenle, bu evrenin sliki birbirine ters davran biimleri ve durumlar yaayabilir. Bazen nefsinin hatlar sebebiyle itminna ermedii iin bozukluk ve huzursuzluklar gsterebilir ve bzen de ilh isimlerin tecelllerinin meydana getirdii sfatlardan dolay sknet hlini yaayabilir. Slik tevhdin hakkatlerini henz ortaya karamad iin vahdet/birlik ve kesret/okluk lemleri arasnda bulunur. Rabbni lemde fen59 hlini bulduu zamanlarda ilh lemin gereklerini kendisinde barndrd iin hakki insan olduu imajn verir. Fakat nefsinin hl kendisinde tad mnev balar sebebiyle ilh lemin sfatlarna tammen ship deildir60.

4. Sr evresi
Sz konusu ettiimiz tarikatn telakksine gre, sr evresi vahdet hlinin kesret leminde ve kesretin ise vahdet leminde tecell ettii mertebe olarak kabul edilir. nk bu evre, zt- vhidin mahlkat yoluyla mhede edilmeye baland mertebedir. Halvetlerce bu evre, insn zelliklerin son etkileriyle ilh lemin sfatlarnn balad dnm noktas olarak grlr. nk slik bu evreye ait zel mnev egzersizlerle, ilh sfatlarn birlenmesinden elde edilen mrifet sayesinde Hlk ve mahlkatn yaplarnda mevcut olan mnev iaretlerin hakkatlerini mhede yoluyla idrk eder. Gerekte bu evrede slik, eynn hakkatlerini Allhn Hak ismi yardmyla arar ki bu da ancak beer

59

60

Fen ve Baq kavramlaryla ilgili bk. Kelabz, age, ss. 147-157; Kueyr, age, ss. 67-69; Hujvr, age, 480-487; Mustafa Kara, Fen, D..A., stanbul, 1995, Diyanet Vakf, c. 12, ss. 333-335. Bk. Bl Efendi, age, vr. 114a-116b; Cemal Halvet, age, vr. 250a-b; Cemleddin Karamn, age, vr. 3a.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

103

varlndan gelen btn kayt ve artlanmlklardan kurtulmak sretiyle elde edilen bir mertebedir. Slik bu evrede mevcut olan mnev hal sebebiyle ilhi bir vecheye shiptir ve bu sebeple hak olduu ve hakkati elde ettii vehmine kaplabilir. Fakat bu iddia doru deildir, nk slik henz ilh sfatlar tam olarak fiil ve davranlarna hkim klamamtr. Bu nedenle Halvet sfler, ilh zt aamasndaki mrifeti elde ettii vehim ve kuruntusuna kar sliki bu evrenin ilh isim ve sfatlardan gelen tecelllerin yeri olduu, fakat henz zt tecellnin gerekleip fiil ve davranlarna tammen yansmad konusunda uyarrlar. Bl Efendi de, bu evrede slik insn ynne ait zelliklerinden kurtulma aamasna gelmitir ama zt- ilh boyutunda feny gerekletirme konusunda henz alnacak yolu vardr diyerek bu konuya dikkat eker. Bu sebebe binen Halvet eyhler, sr evresinde, insn sfatlarn her an slikin tutum ve davranlarna yansyabileceini ve ona gelip geici birtakm parazit dnceler ilham edebileceini ileri srerek muhtemel bir mnev dten bahsederler. Bl Efendi sr evresini hucbt- zlmniye/karanlk perdelerden neet eden madd etkilerden kurtulmann gerekletii bir mertebe olarak deerlendirmektedir. nk bu evrede gerekleen mrifet, sliki eytn havtrn etkisinden kurtarabilecek ilh ilhamdam61 gelen zhir ve btn bilgiyi salar. Bu evre bylece, insann madd ve mnev dediimiz iki vechesinin yzletii makm olur ve nefs de mutmainne derecesine kavuarak ilh hkmlerin belirleyicisi olan ilh irde karsnda itiraz etmekten artk vazgeme noktasna gelir. nk nefs bu evrede, kendisine ilh srlar anlama ve idrk etme imkn veren velyet62 makmna ermi ve kendisi srekli olarak beeri vasflarndan uzaklap asl ve ebed lemin hal ve durumlarna balanmay ifde eden isel sesi duyar hale

61

62

lham hakknda bk. Sleyman Uluda, age, s. 263; Yusuf evki Yavuz, lham, D..A., stanbul, 2000, Diyanet Vakf, c. 22, ss. 98-100. Velyet hakknda bk. Kueyr, age, ss. 259-263; brahim Itan, age, ss. 245-261.

104

Dr. brahim Itan

gelmitir. Bu durum slike, nrni perdelerin varlna ramen ilh huzurda olma imkn vermektedir. Bl Efendiye gre bu evrenin en briz zellii, ilh tecellnin etkisini gstermeye balam olmas dolaysyla slikin yaratklar mertebesinde Yaratcnn Rablnn yansmalarn ve enfs dnysnn fk dnyann bir hlsas olduunu idrk etmesidir. Bu aklama slk anlay asndan bakldnda nemlidir, nk slik her yaratkta var olan rabbn zelliin varln tanmaya balad andan itibaren gerek mnev haytn yaamaya balar ve btn varln kayna olan zt- ilhnin bilgisine ulama imkn bulur63.

5. Haf Evresi
Halvet anlaya gre slkn bu evresinde slik, zt- ilh mertebesinde gerekletirdii fen hli sayesinde kendisine vki olan her durumdan memnun olarak ilh sese kulak verir konuma gelmitir. Slik bu evreye kadar henz tevhd-i ztta fn olma durumunu yaamamt. Fakat haf evresinde bu durumu gerekletirerek zt- ilh dnda hriten gelen etkilerle hareket etmekten uzaklar ve bak billh yni Allhla beraber yaama gcne kavuur. Artk slik, bu evreye kadar mnev yolun kurallarn bir ekilde kendisine ineten nefsin btn etki ve tesirlerinden kurtulur. Zt seviyesinde gerekleen fen hli, slike knanabilecek tutum ve davranlara kendisini sevkeden kesret leminin etkilerini ortadan kaldran vahdeti mhede etme imkn verir. Bylece slik, madd yapya ship okluk leminin tutum ve davranlaryla artlanm benliin saplantlarndan kurtularak eynn hakkatlerini kefetme imkn veren bir anlay ve sezgiye ship olur. Bu hal, zt- ilhnin slikin yaamnda etkisini gsterdii anlamna gelmektedir.

63

Bk. Bl Efendi, age, vr. 118a-120b; Cemal Halvet, age, vr. 250a-b; Cemleddin Karamn, age, vr. 3a; Snbl Sinan, age, vr. 9b.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

105

Mensup olduu tarikatin anlayn takip eden Bl Efendi, zt- ilhnin tecellsinin sfat ve filleriyle tam olarak bu evrede gerekletiini belirterek, slikin elde ettii mrifet yni benliini tanma sayesinde insn karakter noktasnda gerek bir olgunluk sergilediini vurgular. Gerekletirdii bu olgunluk, kendi ztnda mevcut olan ayn- sbite yni ztnn ezel rneine uygun olarak geliir ve akabinde Rabbinin mrifetini kendisine kazandrr. Ona gre, slikin insn sfatlar noktasnda elde ettii tekml ilh sfatlar noktasndaki tekml elde etmek iin bir bahnedir. Bu da slikin lmeden nce lnz anlaynn gerei ird lm gerekletirmesi, Rabbiyle bak hlini yaayarak ilh lemde bulunmas ve bu dny haytnn kendisi iin Mukuna doru mrcn gerekletirme yeri olduunu anlad manasna gelmektedir64.

6. Kurs ve Hayret Evresi

Halvet anlaya gre bu evrede slik, artk elde ettii olgunluk syesinde Peygamber (s.a.v.)in mnev anlamda halfesi olmaya hak kazanmtr. nk madd yapsyla belirlenmi ilgi ve alkalarndan tammen kurtulmann verdii gle elde ettii bilgi ve nur sayesinde, mnev yolun yolcularn ilhi hakkatler nda eitme kvmna kavumutur. Vahdet ve kesret dnyasnn bilgisini elde etmi biri olarak, terbiyesiyle megul olduu sliklerin geici dnyann ilerinde kaybolmasna engel olmak amacyla, bu madd lemin ilerini mnev dnyann gereklerine gre idre etme kbiliyetine shiptir. Ayrca unu da vurgulamak gerekir ki, bu evrede grlen rylar slikin kalbinin arnma ve temizlenme noktasnda olgunlua erdiini ve ruh, akl ve nefsle alkal aydnlanmann yeterince ortaya ktn iaret eder. Bu da rhun nrunun dier gleri kuattn ve slikin tam olarak madd dnynn etkilerinden kurtulduu anla-

64

Bk. Bl Efendi, age, vr. 120b-122a-b; Cemal Halvet, age, vr. 251a-252a; Cemleddin Karamn, age, vr. 4a; Snbl Sinan, age, vr. 10a-b.

106

Dr. brahim Itan

mn tamaktadr. Srf Allah iin sevebilme yetisinin tahakkuk ettii bu evrede slik, madd ve rh lemle alkal tekml neticesinde kalbinde oluan nur sayesinde, kendini izleyen sliklerin kalbini aydnlatarak mnev yolculuklarnda yardmc olur. Halvet anlay tkip eden Bl Efendi bu evrede, zt fennn tecellsiyle slikin ilh sfatlarn zellikleriyle bezendiini vurgulayarak, nefsin artk ayn anda hem beer hem de ilh sfatlar noktasnda tekmln gstermesi sebebiyle Rabbi tarafndan rz olunmu bir durumda olduuna iaret eder. Madd ve hiss boyutundan tammen fni olmas sayesinde beer gleri dil bir ekilde ynetme anlamndaki insn hilfeti d dnyada ortaya koyabilecek durumda olan bu evrenin sliki, nefsinin glerini rhun hizmetine sunabilecek konuma gelmitir. Fakat bu olgunlua ramen, dier slikleri bir mrit olarak ynetmek anlamndaki gerek hilfeti ortaya koyabilecek duruma henz ermemitir. Bl Efendiye gre bu evredeki slik, hakkat bilgisiyle her varlkta Rabbini mhede eder ki bu mhede Allhtan baka hereyin varln yok hkmnde klan tevhd aynasyla eyy grme anlamndadr. Gerekte, slik bu aamada, kader serveninde ezel lemde yazlm ve bu lemde meydna gelen her olaya koulsuz ve tirazsz boyun eme olgunluunu gsterebilme gcne ulat iin, Rabbinin muhtab olacak kvma gelmitir. Bu isel honutluk hli dolaysyla slik, kesret leminde kalp onun artlarnda yaama alkanl iinde hareket eden kiilerin tutum ve davranlarna arp kalr. nk avm tabakasnn, her meydana gelen olayn Allhn kararyla olduunu bilmediini idrak etmitir. Kendisine gelince, iinde bulunduu mertebenin kendisine verdii mrifet sayesinde eynn gizli ynlerini tanr, bundan dolay bu madd haytn ilerinden endie duymaz ve tek dost kabul ettii Mukuna kar gerek kulluu yapma amacna ynelik kt mnev yolculuu/seyr slkn gelitirme gayreti ierisinde bulunur. Bu da artk bu

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

107

evre slikinin, mnev yolculuunun sonuna yaklat ve artk bu madd lemin ilerini ynlendirecek ve ynetecek gce ulat iaretini vermektedir65. Bl Efendinin zahlarndan hareketle unu syleyebiliriz: bu evre sonunda slik, tevhd bilgisinin verdii mhede gcyle her kiide meydna gelen tutum ve davran biimlerinin kendi ezel yapsnda var olan ayn- sbite diye isimlenen hayt anlayndan kaynaklandn bilir. Bu nedenle, isel anlamda olup biten hdiseler karsnda sknet/seknet66 hlini muhfaza eder ve hereyin altnda yatan zellikleri anlama gayreti ierisinde olur. Bu anlay biimi, insann rh sal asndan ok nemlidir. nk olup bitenler karsndaki itirazlarmz, zihin dnyamzda birtakm karklklara ve bu karklklar da d dnyada sergilediimiz tutum ve davranlarmzda dengesiz hareket etmemize neden olmaktadr.

7. Srr Billh Evresi

Sz konusu ettiimiz tarikatn telakksine gre, bu son evrede slik artk slkn sonuna ulaarak tasavvuf yolunda kemle ermi kabul edilir. nk ilhi varlkta fen hlini yaadktan sonra slik, bu son evrede artk bu madd lemde Allhla bak hlinde yaar. Rhn lemde tekml saladktan sonra madd leme dnen slik, gerek dnynn hakkatlerini bu geici lemde yaar ve bu madd dnynn ilerini yeni ve gerek bir anlam ykleyerek tanzim eder. Bu evre ilh feyizle elde edilen mnev fakirliin kazandrd zel bir velyet mertebesinin yanstld yer olma zellii tar. Ayrca zulmn olan bedensel yapnn rhni olan ruhsal yapya dnmnn ve Yaratcdan baka varlklarn etkisinden kurtulma hlinin kazandrd ilh yaknlama ve dostluk yeni bir yaam biimi dourur. nsni sfatlarn ilh sfatlarda fni klp ve bu fendan da geen slik artk Allhla bak, yani onun zellikleriyle

65

66

Bk. Bl Efendi, age, vr. 122b-123a ve 125b-126a; Cemal Halvet, age, vr. 252a-b; Cemleddin Karamn, age, vr. 4a-b; Snbl Sinan, age, vr. 11a. Seknet hakknda bk. Herev, age, ss. 67-68.

108

Dr. brahim Itan

beraber yaama hlini kazannca, artk nefsi kemle ermi olur ve kendi ayn- sbitesine uygun ekilde olgun bir kiilik yapsyla hayta yeniden balar. Halvet anlaya uygun ekilde fikirler beyn eden Bl Efendi, bu evrenin tamamlanmasndan sonra slikin artk, ilhi fiillerin kendisinde tecell etmesi sayesinde, btn artlanmlk ve alkanlklarndan kurtulduunu ve kendi irdesini Yaratcnn irdesine teslim etme kvam ierisinde gerek kulluun tadn hissettiini ifde eder. Ona gre slik, mnev kalitelerin olumas sebebiyle, nceki evrelerde benliinde nrni bir perde olarak hissettii rablik ve hak olma duygusunu atar ve kulluk mertebesine rz olur. nsn hayt tarznn zelliklerinin bittii ve ilhi hayt tarznn zelliklerinin balad bu evre, beer lemde gerekleen ebrrn yaam tarzn ap ilh lemde gerekleen mukarrebnun yaam tarznn gerekletii dnemdir. Kendi nefsini tanyp ilh irdeye uygun olarak terbiye ettikten sonra slik, artk mnev yolun yeni yolcularna seyr slklerinde elik edip yol gstericilik vazfesini icr etmeye balar. Kendi yolculuu esnasnda kendi nefsini tanyarak elde ettii snrl mrifet bakalarnn da nefislerini tanma yoluyla detaylanacak ve bylece insn- kmil67 olma vasfn kazanarak, hakki mnada Peygamber (s.a.v.)in halfesi olma kapasitesini elde edecektir. nk tasavvuf yolunun nihi hedefi Peygamber (s.a.v.)e halfe olmaktr. Bir insn- kmil olarak artk slik, Allhn cemal ve celal sfatlarnn tecelllerini beraber yaar ve bu nedenle, mutlak hakkat btn yleriyle tezhr etsin diye, bazen birbirine zt gzken davranlar sergileyebilir. Bl Efendiye gre bu son evre, velyetin ve fakrn gerekletii bir aamadr ki bu, ilh fiillerin etkilerinin insn etkilere glip gelerek bir deiimin olmas sonucu, bedensel arzu ve isteklerin Allhn arzu ve

67

nsn- kmil hakknda bk. Mehmet S. Aydn, nsn- Kmil, D..A., stanbul, 2000, Diyanet Vakf, c. 22, ss. 330-331.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

109

istekleri dorultusunda hareket etmesi anlamna gelir. Bu noktada, velyet ve fakrn Halvet seyr slknn hedefi olduunu syleyebiliriz68.

Sonu
Dn yaam, farkl psikolojik seviyelerde tecrbe edilmeye elverili bir derinlie ship olup, sistemli uygulamalar sonucu uur ve benlik yapsn kkl bir deiime uratr. Bu yaam biimlerinden biri de duyu ve akl st bir yntemle bilgi/mrifete ulamay hedefleyen sf tecrbedir. Bu yntem, insan ftratnn duyular ve akl st bir alanda yaplan tecrbeyle bilgi elde edebilmesi ve rhnilemeye kbiliyetli bir zellikte olmas gerei zerine dayanmaktadr. Sf uygulamada, insann kendi ztnn hakkatine kavuma istei ve Mutlak Hakkatle vstasz iletiim kurma arzusu yatmaktadr. Bu arzunun gereklemesi, insan nefsinin/benliinin kendi geici ynn terk edip Yaratcsnn yol gstericiliinde yeni bir varlk ve benlik kazanarak uur ve kiiliin yeniden yaplanmasna baldr. Aa benin oluturduu monoton ve olaan yaam tarzndan kurtularak, ferd benlii aan sonsuz varln uur alann kapsamas nedeniyle, kii btn rh fonksiyonlarn yeniden dzenler. Bl Efendi ve mensup olduu Halvetiyye tarkatna dayanarak ksaca incelemeye altmz seyr slk anlay, mnev yolculuun daha balangta psikolojik bir deiimle baladn gstermektedir. nk bu yolun yolcusu btn eski alkanlk ve davran kalplarndan uzaklamaya alr. uur alann megul eden her trl fizyolojik ve psikolojik i oluumlar denetimi altnda tutmaya ynelir. Fizki ve rh riyazatlar yoluyla uur alann, her trl i ve d uyarclarn bozucu etkisinden arndrdrarak ilh hakkatleri alglamaya gayret eder. Yedi evrede gerekleen mnev yolculuk kiiye davranlarn mnev amalar adna yapabilme kbiliyetini kazandrr; kii hareket ve tavrlarn ilh sfatlardan yansyan nrun verdii rabbn bilgiler eliinde gerekleti-

68

Bk. Bl Efendi, age, vr. 25a-b, 126b; Cemal Halvet, age, vr. 252b; Cemleddin Karamn, age, vr. 4b; Snbl Sinan, age, vr. 11b-12a.

110

Dr. brahim Itan

rir. Tevhd nrunun tecellsinden gelen mrifetle zulmn ve nrn perdelerin dourduu etkilerden kurtularak Yaratcnn rubbiyetini mhede eder. Madd ynnn belirlemi olduu ilgi ve alkalardan tammen syrlarak zt- ilhde fen hli syesinde insn sfatlarn tekmlnn akabinde eyy tevhd aynasndan tem eder. Fendan sonra bak hlini gerekletirmek sretiyle msiva ile ilgiyi kesme anlamndaki velyet mertebesine kavuarak karanlk ynn aydnla evirmi olur. Bylece beer aamada gerekletirdii olgunluu ilh aamada yaayarak heytn devam ettirir. Zt tecell sfat ve fiilleriyle beraber kendini gstererek takldi iman yerini hakki imana brakr. fade ettiimiz bu aamalar geip tekmln gerekletiren kii, dnyev haytn endie ve kayglarn terk ederek, ahsiyet bozukluklarndan ve zihin dnysn bozan dnce ve davranlardan kurtulur. Tasavvuf deyile kemle ermi, ahlkn gzelletirmi ve srf Allh iin hareket etme gcne ermi biri hline gelir. Bu verdiimiz bilgiler nda seyr slk, kalbin ve nefsin hakikatlerini tanmak, rhn dnmlerini salamak ve mnev hastalklara uygun tedvi yntemleri retmek sanat olarak deerlendirilebiliriz. Ksaca slk, beer benliin ilh benlikte fn klnmasdr. nk slik dediimiz kii, btn alglarn kendisiyle Yaratcs arasnda bir perde olarak telakk eder ve bu perdeleri amak iin, her trl kirlilikten uzak olan asl benliini harekete geirebilecek rhn egzersizler yapar. Bu alma metodunu akn veya mnev bir terapi yntemi olarak kabul edebiliriz.

Kaynaka
Aff, Ebl-Al, el-Ayn es-Sbite f Mezhebi Ibn Arab vel-Madmt f Mezhebil Mutezile, el-Kitb et-Tizkr, Muhyiddn Ibn Arab iinde, Kahire, 1969, Drl-Ktib el-Arab, ss. 209-220. Aydn, Mehmet S., nsn- Kmil, D..A., stanbul, 2000, Diyanet Vakf, c. 22, ss. 330-331.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

111

Bostanc, Ali Haydar, Tasavvufta Etvr- Seba ve Sofyal Bl Efendinin Etvr- Seba s, stanbul, 1996, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (yaymlanmam yksek lisans tezi). Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, Rehber. Cemal Halvet, Atvrl-Kulb, Harrzdenin Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn- Selsilit-Tarik iinde, c. I, vr. 248a-255b. Cemleddin Karamn, Atvr- Seba, Sleymaniye, n. 2713, vr. 1a-10b. Clayer, Natalie, Mystiques, Etat et Socit, Leiden, E. J. Brille, 1994. arc, Mustafa, Hev, D..A., stanbul, 1998, Diyanet Vakf c. 17, ss. 274-276. Ebl Hseyin Nr, Makmtl-Kulb, tah.: Paul Nwyia, Melanges Univ. Saint Joseph iinde, Beyrut, 1968, c. 44, ss. 129-143. Es-Syih, Ahmed Abdurrahim, es-Sulk ndel-Hakm et-Tirmiz, Kahire, 1988, Drs-Selm. Hakm Tirmiz, mm Eb Abdullh Muhammed, Beynl-Fark Beynes-Sadr velKalb vel-Fud vel-Lub, tah.: Nicholas Herr, Kahire, 1958, Drl-Arab. Harrzde, Kemleddn, Tibyn Vesilil-Hakik f Beyn- Selsilil-Tarik, 3 cilt, Sleymaniye, Ftih, no. 430-432. Herev, Eb Abdullh el-Ensr, Kitb Menzilis-Sirn, tah.: Serge De Laugier De Beaurecueil, Kahire, 1962, Institut Franais dArchologie Orientale. Hujvr, Ali b. Osman el-Cullb, Kefl-Mahcb, haz.: Isd Abdlhd Kindl, Beyrut, 1980, Drl-Nahdat el-Arabiyye. bn Arab, el-Futht el-Mekkiyye, 4 cilt, Beyrut, ts., Dr Sdr. Itan, brahim, La Pense de Sofyal Bl Efend, Paris, 2006, Ecole Pratique des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses (yaymlanmam doktora tezi). Kara, Mustafa, Fen, D..A., stanbul, 1995, Diyanet Vakf, c. 12, ss. 333-335. - Bl Efendi, Sofyal, D..A., stanbul, 1992, Diyanet Vakf, c. 5, ss. 20-21. Kelabz, Eb Bekir Muhammed, et-Tearruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, tah., Mahmud Emin Nevevi, Kahire, 1400/1980, Mektebetl-Klliyyt elEzheriyye. Kueyr, Ebl-Ksim Abdlkerm Hevzin, er-Risle el-Kueyriyye, tah.: Mrf Narrk et Al Abdlhamid Baltaj, Beyrut, 1991, Drl-Hayr.

112

Dr. brahim Itan

Muhsib, Eb Abdullah el-Hris b. Esed, Risletl-Msteridn, tah.: Abdl Fetth Eb Gudde, Beyrut, 1971, Drs-Selm. Redhouse, James W., A Turkish And Englich Lexicon, stanbul, 1992, ar. ngren, Reat, Fsus rihi Sofyal Bl Efendinin Tasavvuf izgisi, Tasavvuf, Ankara, 2008, yl 9, say 21, ss. 57-66. ztrk, Yaar Nuri, Kurana ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul, 1990, Yeni Boyut. Sami, emseddin, Kms- Trk, stanbul, 1996, ar. Serrc, Eb Nasr Abdullah b. Ali, el-Lma f Trhit-Tasavvuf el-slm, tah.: Kamil Mustafa el-Hendev, Beyrut, 2001, Drl-Ktb el-lmiyye. Sofyal, Bl Efendi, Atvr- Seba, Sleymaniye, Hsn Paa, n. 1178, vr. 103b128a. - erh fussil-hikem, stanbul, Dersedet, 1309. Shreverd, mam ihbeddin Eb Hafs mer b. Muhammed, Avrifl-Marif, tah.: Muhammed Abdlaziz el-Hlid, Drl Ktb el-Arabiyye, Beyrut, 1999, ss. 53-54. Slem, Eb Abdurrahmn, Uybn-Nefs ve Devh, tahk.: Muhammed esSeyyid el-Cleynd, Kahire, 2001, Dr Kab. Snbl Sinan, Atvr- Seba, Sleymaniye, Hac Mahmud Efendi, n. 2835, vr. 7a15b. Tahral, Mustafa, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, stanbul, 1990, .FA.V., c. 3, ss. 9-63. Trer, Osman, Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, stanbul, 1998, Seha. -Letif-i hamse, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 27, s. 143. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1996, Marifet Yaynlar. - Ayn- Sbite, D..A., stanbul, 1991, Diyanet Vakf, c. 4, ss. 198-199. - Fakr, D..A., stanbul, 1995, Diyanet Vakf, c. 12, ss. 132-134. - Ayna, D..A., stanbul, 1991, Diyanet Vakf, c. 4, ss. 260-262. - Havtr, D..A., stanbul, 1997, Diyanet Vakf, c. 16, s. 526. - Makam, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 27, ss. 409-410. - Mrifet, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 28, ss. 54-56. - Marifet-i Nefs, D..A., stanbul, 2003, Diyanet Vakf, c. 28, ss. 56-57. - Muhabbet, D..A., stanbul, 2005, Diyanet Vakf, c. 30, ss. 386-388. Yavuz, Yusuf evki, lham, D..A., stanbul, 2000, Diyanet Vakf, c. 22, ss. 98-100.

Halvetiyye Geleneine Ve Bir Halvetiyye eyhi Olan Sofyal Bl Efendiye Gre Slkn Yedi Evresi (Atvr- Seba)

113

Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul, 2000, Ensar Neriyat.