You are on page 1of 145

T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI

BN RD FELSEFESNDE YARATILI MESELES


(YKSEK LSANS TEZ)

Bilgehan Beng TORTUK

Tez Danman Do. Dr. Kemal SZEN

ISPARTA, 2006

ii

ZET BN RD FELSEFESNDE YARATILI MESELES Bilgehan Beng TORTUK Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 145 sayfa, Austos 2006. Danman: Do. Dr. Kemal SZEN Bu almada bn Rdn yaratl meselesine ilikin grleri esas alnarak, baz antik a Yunan filozoflar ve slm dnrlerinin grleriyle mukayese edilmitir. Mesele ele alnrken Tehft geleneinde yer alan baz dnrlerin grlerine de yer verilmitir. almada, bn Rdn yaratl meselesine dair grlerinin analizi amalanmtr. Kavramsal tahlillerden hareketle yaratl Tanr ilikisi ortaya konulmutur. almann giri blmnde genel olarak bir ksm yaratl teorilerine yer verilmitir. Konu, baz antik a Yunan dnrleri ile slm dnrleri ve pozitif ilimler asndan deerlendirilmitir. almann birinci blmnde bn Rdn yaratl meselesi erevesinde kulland baz kavramlar analiz edilmitir. Bu balamda adem, zaman, hareket, heyl, kuvve, fiil, mahiyet, hakikat, hviyet, ibda, ihtira, kevn, tekvn, tekevvn, ihds, halk ve sun kavramlar incelenmitir. almann ikinci blmnde ise yaratl ile Tanrnn bilgisi, iradesi ve fiili ilikisi zellikle Tehftler asndan deerlendirilmitir. bn Rd, var olan eylerin, Tanrnn kendi zn bilmesi sebebiyle var olduklar ve Tanrnn bilgisinin var olanlar zerinde etkili olduu dncesindedir. O, lim olan bir fail ile irade arasnda mutlak bir iliki kurmaktadr. lemin var olmasn ve devamn Tanrnn fiiline balamaktadr. lemin yokluktan varla gelmediini, z bakmndan sonradan, hareketli olmas ynnden ise ezel olduu kanaatini tamaktadr. Anahtar kelimeler: bn Rd, yaratl, Tanr, bilgi, irade, fiil, yokluk, hdis, kadm, sudr.

iii

ABSTRACT ISSUE OF CREATION IN IBN RUSHD PHILOSOPHY Bilgehan Beng TORTUK University of Sleyman Demirel, Institute of Social Sciences, Department of Philosophy and Religious Sciences, Masters Thesis, 145 pages, August 2006.

Advisor: Assoc. Prof. Dr. Kemal SZEN In this study the views of Ibn Rushd on the issue of creation have been taken as base; and they have been compared with views of some ancient Greek philosophers and Islamic scholars. Dealing with the issue, the ideas of some scholars from Tehft tradition have been incorporated as well. In this study, the analysis of Ibn Rushd is views on the issue of creation has been aimed. Through conceptual analyses creation-God relationship has been manifested. In the introduction of the study some general theories on creation have been included. The issue has been evaluated from the perspectives of some ancient Greek and Islamic scholars as well as from positive science perspective. In the first chapter of the study some concepts of Ibn Rushd on the issue of creation has been analyzed. In this context, the concepts of adam, time, motion, hayl, force, act, essence, reality, identity, ibda, ikhtira, kewn, takwn, takawwun, ihds, khalq and sun have been examined. In the second chapter of the study, creation and its relation with Gods knowledge, will and act have been evaluated, especially from Tehfts perspective. According to Ibn Rushd, the existing things exist because God knows himself; and the knowledge of God is influential upon existing things. He establishes an absolute relation between the savant actor and volition. According to him, the existence and continuation of the world depends upon the act of God. He believes that the world did not come from non-existence, it is later from the point of view of essence, without beginning from the point of view of its moving. Key words: Ibn Rushd, creation, God, knowledge, will, act, non-existence, hdis, kadm, emanation.

iv

NDEKLER

NDEKLER.................................................................................................................................... iv NSZ................................................................................................................................................. vi KISALTMALAR...............................................................................................................................viii GR..................................................................................................................................................... 1 BRNC BLM BN RDN YARATILI MESELES EREVESNDE KULLANDII KAVRAMLAR bn Rdn Yaratl Meselesi erevesinde Kulland Kavramlar ............................................. 11 1. Adem (Yokluk) ............................................................................................................................... 11 2. Zaman.............................................................................................................................................. 16 3. Hareket ............................................................................................................................................ 21 4. Heyl.............................................................................................................................................. 26 5. Kuvve ve Fiil ................................................................................................................................... 30 6. Mahiyet, Hakikat ve Hviyet......................................................................................................... 33 7. bda................................................................................................................................................. 39 8. htira............................................................................................................................................... 41 9. Kevn, Tekvn, Tekevvn ................................................................................................................ 43 10. hds .............................................................................................................................................. 46 11. Halk ............................................................................................................................................... 48 12. Sun ................................................................................................................................................ 50 KNC BLM YARATILI MESELES 1. Yaratl Tanrnn Bilgisi likisi............................................................................................... 53 1.1. Yaratl ile Tanrnn Bilgisi Arasndaki liki.................................................................... 53 1.2. Yaratl Sudr likisi......................................................................................................... 58 1.2.1. Sudr Teorisi ................................................................................................................... 58 1.2.2. Yaratl ile Tanrnn Kendi Ztn Bilmesi Arasndaki liki ................................... 60 1.2.3. Yaratl Asndan Sudra Yneltilen Eletiriler ...................................................... 68 2. Yaratl Tanrnn radesi likisi ............................................................................................. 83 3. Yaratl Tanrnn Fiili likisi................................................................................................. 101

3.1. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Etkisi .................................................................................... 101 3.2. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Yoklua limesi .................................................................. 114 SONU .............................................................................................................................................. 123 KAYNAKA .................................................................................................................................... 126 ZGEM ...................................................................................................................................... 136

vi

NSZ

slm dncesinde zellikle Yunan felsefesinden slm dnyasna aktarlan eserlerin de etkisiyle dnce faaliyetlerinde gelimeler olmutur. Bunun neticesinde etkileri gnmze kadar devam eden Mea ekol ortaya kmtr. Bu ekole mensup dnrlerden zellikle Farab ve bn Sinnn dnceleri byk yank uyandrm ve daha sonra yaplan birtakm tartmalara zemin hazrlamtr. zellikle bn Rdn de yer ald Tehft gelenei iinde oluan bu tartmalarla birlikte kelmn felseflemesi yannda slm dncesinin canll da salanmtr. Mea ekoln Endlsteki temsilcisi olan bn Rd, slm dncesinin canlln korumasnda ve gelimesinde etkili olan bir ahsiyet olarak karmza kmaktadr. Ayn zamanda o, Aristotelesin eserlerine yapm olduu erhler ile onun en byk arihlerinden ve takipilerinden biri olmutur. Hatta bn Rdn bu erhleri ve ahs dnceleri, Bat dnyasnda bir Averroisme akmnn teekklne sebep tekil etmitir. lemin meydana gelii konusu, dier bir ifadeyle yaratl meselesi, gemiten gnmze kadar dnce tarihinin hep var olagelmi ve zerinde deiik fikirlerin ortaya kt bir mesele olma zelliini devam ettirmitir. Konu, slm dncesinde de yerini alm, hem kelm hem de felsefe iinde tartlm ve bu erevede farkl fikirler ne srlmtr. Bu balamda Farab ve bn Sin gibi slm dnrlerinin benimsemi olduu sudr teorisi de tartmalara neden olmutur. bn Rdn konuya ilikin dncelerinin orijinallii ve daha nce bu konuda mstakil bir almann yaplmam olmas, bizi konuya ilikin bir alma yapmaya sevk etmitir. Bu nedenle almamzda bn Rdn varolua dair dncelerini ele aldk. almamz esnasnda ncelikle dnrmzn farkl eserlerine mracaat ettik. Onun buradaki dncelerini ortaya koymaya alrken dier baz filozoflar ile karlatrmalar yaptk ve konunun belirli ksmlarn ncelikle Tehftler balamnda inceledik. almamz Giri, iki ana blm ve Sonutan olumaktadr. almamzn Giri blmnde yaratla ilikin farkl grleri inceledik. Bu balamda baz antik

vii

a Yunan dnrleri ile slm dnrlerinin grleriyle birlikte bn Rdn zikrettii bir ksm yaratl teorilerine ve konuya ilikin olarak pozitif ilimlerde yer alan baz nazariyelere yer verdik. almamzn ilk blmnde bn Rdn yaratl meselesine dair dncelerini incelerken nem arz ettiini dndmz bir ksm kavramlara yer verdik. Bu balamda adem (yokluk), zaman, hareket, heyl, kuvve ve fiil, mahiyet, hakikat, hviyet, ibda, ihtira, kevn, tekvn, tekevvn, ihds, halk ve sun kavramlarn ele aldk. Zikredilen kavramlarn sralanmasnda yokluktan varla gelie, yani soyuttan somuta doru bir sra izlemeyi uygun grdk. almamzn ikinci blmnde ise bn Rdn yaratl meselesine dair dncelerini ortaya koymaya altk. Bu balamda ncelikle yaratl-Tanrnn bilgisi ilikisini ele aldk. Konuyu yaratl ile Tanrnn bilgisi arasndaki iliki ve sudr teorisi asndan deerlendirdik. Yaratl ve Tanrnn kendi ztn bilmesi arasndaki ilikiye ve yaratl asndan sudr teorisine yneltilen eletirileri analiz ettik. Daha sonra yaratl ve Tanrnn iradesi ilikisini ele aldk. Son olarak yaratl-Tanrnn fiili ilikisini inceledik. Bu meseleyi ise yaratlta Tanrnn fiilinin etkisi ve Onun fiilinin yoklua ilimesi balamnda ele aldk. Belirtilen konular zellikle Tehftler nda da inceleyerek, meselenin daha sonraki dnemlerde ne ekilde tartldn tespit etmeyi amaladk. ncelikle bize felsefeyi tantan ve sevdiren hocam Prof. Dr. smail YAKITa kranlarm arz ederim. Konunun belirlenme aamasndan itibaren almamzn her safhasnda yardmlarn esirgemeyen ve byle bir almann olumasnda her trl katky salayarak byk bir destek veren hocam Do. Dr. Kemal SZENe sonsuz teekkr bir bor bilirim. Ayrca almamz esnasnda aratrmalarmz iin imkn salayan hocam Do. Dr. Mevlt ALBAYRAKa teekkrlerimi arz ederim.

Bilgehan Beng TORTUK Isparta, 2006

viii

KISALTMALAR

a.mlf. a.g.e. a.g.m. A ADTCF b. bk. C. DA h. A FAV SAM md. MEB nr. . s. S. SD TDV trc. TTK U

: ayn mellif : ad geen eser : ad geen makale : Ankara niversitesi : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi : bin, ibn : baknz : cilt : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : hicri : slam Ansiklopedisi : lahiyat Fakltesi Vakf : slam Aratrmalar Merkezi : maddesi : Milli Eitim Bakanl : nereden : lm : sayfa : say : Sleyman Demirel niversitesi : Trkiye Diyanet Vakf : tercme, tercme eden : Trk Tarih Kurumu : Uluda niversitesi

ix

vd. Yay.

: ve devam : yayn, yaynlar

GR

GR nsan var olduu andan itibaren iinde bulunduu lemin nasl meydana geldiini, hangi maddeden olutuunu, bu var oluta bir failin bulunup bulunmadn, lemin var olmasnn bir amaca ynelik olup olmadn ve bunun gibi sorulara cevaplar aramtr. Bu balamda lemin yaratlna ilikin eitli tasvir ve izahlar getirilmeye allmtr. Bu izahlar en ilkelinden en gelimiine kadar toplumlarn hepsinde grmek mmkndr. rnein eski Roma kozmogonisinde Janus (gne veya gk) ilk olandr ve o, kendi dndaki eylerin sebebidir. Romann daha sonraki dnemlerinde ise yaratl teorisi Yunan dncesindeki kaos fikriyle belirlenmitir.1 Yaratla dair eitli teorilere ramen insann bu konudaki olan merakn gidermek pek mmkn olmamtr. nk konu, metafizik boyuta ilikin olan bir meseledir.2 Yaratl meselesi, yaplan birok izahlara ramen zlememi olsa da insan her devirde yaratl aklamaya almaktan vazgememitir. slm dncesinde de konuya ilikin eitli grler ne srlmtr. Bunlarn bir ksm dine dayandrlm, bir ksm akl yoluyla oluturulmu, dier bir ksm da din nakillerin ve akl metodun birletirilmesiyle oluturulmu dncelerdir. Antik a Yunan dncesinde lemin oluumuna dair eitli grler ileri srlm ve bunlar zaman ierisinde gelitirilmitir. rnein, doayla ilgilenen filozoflardan Thales (M.. 625-545 ?), yok olandan hibir eyin meydana gelmeyecei dncesine sahiptir. Bu dnce dolaysyla kendisi meydana gelmemi ve yok olmayacak olan bir varl her eyin ilk nedeni kabul eder. Ona gre, bu meydana gelmemi ve yok olmayan varlk, kendi kendisiyle zde kalan bir ana madde, yani arkhdir. Thalese gre bu ana madde sudur. Thales gibi doay konu alan Anaksimandros (M.. 610-545), var olanlarn temeli kabul ettii bu ana maddenin sonsuz ve tkenmez olmas gerektii dncesindedir. O, bu sonsuz ilk maddeye Apeiron adn verir. Anaksimandrosa gre, tek tek eylerin meydana gelmesi iin Apeironun o eylerin kartlarna blnmesi gerekir. Bu blnme

Akintola, Ishaq, Creation Theories and The Quran, The Islamic Quarterly, Volume: XXXVI, Number: III, 1992, s. 194; Yaratl teorilerine ilikin daha geni bilgi iin bk. Ayn alma, s. 192-201. Ycedoru, Tevfik, slam tikadnda Yaratl, U Basmevi, Bursa 1994, s. 1.

olaynda da nce karanlk ve souk olanlar ile aydnlk ve scak olanlar ayrlmtr. Toprak karanlk ve souk, hava ise aydnlk ve scaktr. Ona gre dnya da evrenin merkezinde yer alr. Tabiat filozoflardan Anaksimenes (M.. 550-495)e gre ise olu iin ana madde havadr. Ona gre her ey havadan oluur. Ate, su ve toprak z bakmndan hava ve havann geveyip skmasnn dereceleridir. Her bir maddenin ana maddeden olumas ve belirli bir ekil kazanmas olay bir yasaya uygun olarak gerekleir.3 Antik a Yunan dnr Pisagor (M.. 570-496) ise dalist bir anlay gelitirerek maddeye biim veren, maddeyi saylabilir yapan ilkenin yan sra bu ilkenin, zerinde etkili olaca, biimi olmayan bir ilke kabul etmitir. Bu ilkelerden birincisi biim veren, ikincisi ise snrsz ve biimsiz olandr.4 Elea Okulundan Ksenofanes (M.. 575-490) lem ile Tanry zde sayar. Ona gre, hareketi kendinden yaratan evren, Tanrnn kendisidir. Balangta btn olan evren daha sonra ztlklara ayrlmtr ve bu ztllar, unsurlar olarak telakki edilirler. Herakleitos (M.. 540-475) ise ana madde olarak atei kabul etmekle varlklarn zde bir madde deil, bir olgu olduuna dikkat ekmitir. Ona gre tm evren, ateten olumutur ve atee dnecektir. Evren belirli dnemlerde var ve yok olan bir olgudur. Onun oluumu ve yok oluu periyodik olarak tekrarlanacaktr. O, srekli bir deiim iinde olup, burada deimeyen tek ey madde deil, tm deiimi yneten yasadr.5 Elea Okulundan bir dier filozof olan Empedokles (M.. 490-430) evrenin ana unsurunu su, hava, ate ve toprak olarak belirler. Ona gre tm evren, bu drt unsurun (anasr- erbaa) birlemesinden ve ayrlmasndan oluur.6 Anaksagoras (M.. 500-429)a gre ise ne kadar varlk varsa o kadar unsur vardr ve bu unsurlar sonsuz sayda grnmeyen paralardan olumutur. Evren, bu sonsuz kk paralarn bir ksm nesneler eklinde birlemelerinden oluur. Ona gre evren, balangta bir karmaa iindeydi. Bu durum ise paracklarn bir araya gelerek evreni oluturmalarna engel olmaktayd. O, evrenin bu kaostan dzene geebilmesi
3

4 5 6

Aster, Ernst von, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, (trc. Vural Okur), m Yay., stanbul 2002, s. 20-28. a.mlf., a.g.e., s. 37. a.mlf., a.g.e., s. 43-46. a.mlf., a.g.e., s. 63-64.

iin bir yaratcnn var olmas gerektiini kabul etmitir.7 Demokritos (M.. 460371), Anaksagorasn belirttii bu paracklara modern anlamda atom niteliini kazandrmtr. Ona gre evrende her ey zorunlulukla, kendiliinden olan bir yasaya gre olumaktadr.8 Platon (M.. 427-347)a gelince, o, lemin Tanr tarafndan, idelerin rnek alnmasyla oluturulduu fikrini benimser.9 Ona gre de, tek varlk olduundan onun dnda yalnzca yokluk bulunur. Yokluk, varla benzer bir hale gelerek lemin yapm iin kullanlan ilk madde olur.10 Eer yaratma varsa, denin deta tamasndan ve ruhsal varl, dnceyi, zekay yaymas sebebiyledir. Zira Platona gre deden kan varlk ona benzemelidir. Bu sebeple var olmak ve dnmek ayn eydir.11 Platonun de anlayn eletiren Aristoteles (M.. 385-322)e gre, olan her ey, bir ey vastasyla ve bir eyden hareketle bir ey olur.12 Ona gre hibir ey tesadf olarak hareket etmez. Bir eyin her zaman belli bir neden sebebiyle hareket etmesi gerekir.13 Hareket ve zaman sreklidir, dier bir ifadeyle ezeldir.14 Hareketin her zaman olmas zorunlu olduuna gre, onu balatc bilfiil bir ilk hareket ettiricinin bulunmas zorunludur.15 Aristoteles, bu ilk hareket ettiricinin Tanr olduunu dnr. Ona gre, Tanrnn zellii salt fiil ve dnce olmasdr. Onun dncesinin objesi de en yksek iyi olan kendisidir.16 Bu ilk hareket ettirici, gklerin en dnda bulunan lk Gk hareket ettirir. lemin dier paralar da lk Gk araclyla hareket eder. lk hareket ettiricinin kendisi ise hareketsizdir.17

7 8 9

10 11 12

13 14 15 16 17

a.mlf., a.g.e., s. 70-72. a.mlf., a.g.e., s. 77-87. Efltun (Platon), Timaios, (trc. Erol Gney Ltfi Ay), MEB Yay., stanbul 1997, 28a-29d, s. 2830. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, (trc. Vehbi Eralp), Sosyal Yay., stanbul 1998, s. 59-60. a.mlf., a.g.e., s. 66. Aristoteles, Metafizik, (trc. Ahmet Arslan), Sosyal Yay., stanbul 1996, VII. Kitap, 1032a, 13-15, s. 327. a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 35, s. 500. a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 10-13, s. 498.. a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 1072a, 1-20, s. 497-501. a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1072a, 20-35, 1072b, 1073a, 1-10, s. 502-509. Timuin, Afar, Aristoteles Felsefesi, Kavram Yay., stanbul 1976, s. 92.

Yeni Eflatunculukun

kurucusu kabul edilen Plotinos (204-270)un

dncesinde evren her eyin kayna olan Bir olandan yani Tanrdan kmtr. Ancak bu sudrda Tanrnn iradesi sz konusu deildir. O, gnein n kayna olmas gibi her eyin kaynadr ve her ey Ondan kar. Plotinos, varlk basamaklarn Tanrnn bir bilimi ve tecellisi olarak anlar. Ona gre Tanrnn etkin olmas, kendi varln dier varlklara yaymas eklinde olur. Tanr, bir neden deil var olan her eyin kaynadr.18 slm dncesinde sudr teorisini ilk kez ortaya koyan Farab (870-950), Yunan felsefesinden Aristoteles ve Plotinosun lemin ezellii ve ebedliine dair dnceleri ile slmn yaratlm lem dncesini uzlatrmaya almtr. Onun burada esas ald temel ilke, bilme ile yaratmann birbirine eit olmasdr. Zira ona gre ztyla lim, hayrn ve dzenin balangc olmas ynyle zorunlu olan Tanrdan lk akl olan varlk sudr etmi, onun kendini ve Biri, yani Tanry akletmesiyle de bu sistemde okluk balamtr.19 lk mevcuttan ikincisinin varl sudr eder. Bu, bir ynden kendi ztn, bir ynden de lk varl akleder. Bunun da ilk mevcudu akletmesiyle ondan bir nc mevcut meydana gelir. Onun kendine zg ztyla cevherlenmi olmasndan dolay ise sabit yldzlar kresi var olur. Bu mekanizma sonunda onuncu akldan ay kresinin varl ve son olarak da on birinci akl sudr eder. Vcudunu oluturmak iin herhangi bir madde ve mahalle ihtiya duymayan eyler bu noktada son bulur. Bunlar maddeden bamszdrlar. zleri itibariyle de hem akl, hem de mkldrler.20 Varolu hususunda bn Sin (980-1037), konuyu Farabyi izleyerek sudr teorisi ile aklamtr. O, var olan her eyin Tanrnn kendi varlna ait bilgisi dolaysyla var olduu dncesini benimser. Ona gre Tanrnn bilgisinden meydana gelen bu olu, ne Tanrnn kendi bilgi, irade ve rzas dnda tabi ve

18

19

20

Plotinus, The Enneads, (translated by: Stephen MacKenna), Penguin Boks, England 1991, s. 361363, 387-390, 425-436; Plotinus, Enneadlar (Semeler), (trc. Zeki zcan), Asa Kitabevi, Bursa 1996, s. 21-42; Aster, Ernst von, a.g.e., s. 290-296. Szen, Kemal, Farabde Varlk-Akl likisi, SD lahiyat Fakltesi Dergisi, S. VI, Isparta 1999, s. 104. Farab, Kitbu rai ehlil-mednetil-fzla, Drul-Merk, Beyrut 1986, s. 61-62; Szen, Kemal, a.g.m., s. 103.

zorunlu bir yolladr ne de insanda olduu gibi bir gayeye yneliktir. Bu olu sadece Tanrnn kendi hakkndaki bilgisinin gerektirdii ekildedir.21 slm dnr bn Rd (1126-1198), drt eit yaratl teorisinden bahsetmektedir. Bunlardan biri kumun teorisidir. bn Rd, bu teoriyi benimseyenlerin, eyann birbirinden ktn ve her eyin her eyde olduunu savunduklarn belirtir. Ona gre, bu dncede olanlar lk Faile yalnzca eyay birbirinden karmada ihtiya duyulacan sylerler. bn Rd, bu grte lk Failin bir muharrikten baka bir ey olmadn belirtir.22 Dnr, bu gr benimseyenlerin kimler olduundan bahsetmez. Fakat bilindii zere bu teori, slm dnrlerinden Nazzm (. 835-45?) tarafndan ortaya konulmutur. Nazzmn yaratl modelinin temelini oluturan bu teori, lemin ve trlerin z ve balang ekli olarak da lk Varlkn kendinden sonra meydana gelecek olan btn varlk trleri ile nesilleri, bilkuvve olarak kendinde bulundurmay ifade eder. Nazzma gre yaratl, btn canl ve cansz varlk trlerini kendinde bilkuvve olarak gizleyen Tanrnn dorudan doruya bir ilk varlkn zn, yani ekirdek varl bir anda var etmesidir. Bu teoriye gre yaratl, bir anda vuku bulmu ve bitmitir. Meydana gelen ekirdek varlk, canl ana trlerin biimsel yaplarnn temel maddesidir.23 bn Rdn yaratlla ilgili dncelerinde ve eletirilerinde bu teoriye yer verdiine rastlayamadk. bn Rdn yaratla dair belirtmi olduu dier bir teori de yoktan yaratma teorisidir. Dnrmz, bu gr benimseyenleri ihtira ve ibdaclar olarak nitelendirir. O, bu gr genel olarak Mslman ve Hristiyan kelmclarn benimsediini zikreder. Ona gre bu grup, Failin, mevcudu genel olarak yarattn (ibda) ve var ettiini (ihtira) sylerler. bn Rdn ifadeleriyle bunlara gre, Failin, yaratma fiilini gerekletirmesi iin madde art deildir. Zira O, btnn Yaratcsdr (muhteri). bn Rd, bu gruptan birinin deien varlklarla ilgili olarak imknn sadece failde bulunduuna inandn nakleder.24 Kelm ilminde, Tanrnn

21 22 23

24

Durusoy, Ali, bn Sina Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, FAV Yay., stanbul 1993, s. 74. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: III, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1948, s. 1497. Bayrakdar, Mehmet, slamda Evrimci Yaratl Teorisi, Kitabiyat Yay., Ankara 2001, s. 37; geni bilgi iin ayrca bk. Wolfson, H. Austryn, Kelm Felsefeleri, (trc. Kasm Turhan), Kitabevi Yay., stanbul 2001, s. 379-395. bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1498.

kadm, Onun dndaki varlklarn ise hdis olmas noktasndan hareketle lemin nesnesinin yokluk olduu hkmne varlmtr. Hdis olmann anlam, sonradan olmaktr. Bu dnceye gre, hdis olan eylerin tamam yok iken sonradan var olma hkmne baldr. Yaratln manas ise bir eyin yokluktan varla yava yava deil de bir anda karlmasdr..25 Kelm ilminde yoktan yaratma

temellendirilirken atom, yer kaplama ve boluk kavramlarndan yola klarak yokluk kavramna ulalmtr. Kelm bilginleri, grnr dnyadan akn leme, atom ve boluk kavramlaryla geerler. Zira onlara gre, atomlar yer kaplarlar ve yer kaplama, boluktur; boluk ise yokluktur. Bu durumda atomun kaplad bo mekn, yokluk olur. Buna gre atomun yokluktan bamsz olmas mmkn olmadndan o, daima bo mekna ihtiya duyar. Atomun muhta olduu bo mekn olan yokluk ise atomdan ncedir. O halde eyann ilk maddesi olan atomlar yoktan meydana gelmitir. Bunun sonucu olarak lem de yokluktan var olmutur.26 Dnrmz belirtilen grlerin dnda zikrettii iki grn orta gr olduunu belirtir. O, bu orta dncede olanlarn ortak grlerine gre oluun cevherdeki bir deime olduunu belirtir. Bu gre gre oluun yokluktan meydana gelmesi imknszdr. Bundan dolay oluun bir mevzuda gereklemesi gerekir ve oluan ey ancak cins olarak kendi sretinde olan eyden oluabilir. Filozofumuz belirtilen gr savunanlar iki ksma ayrmaktadr.27 bn Rd, orta gr savunanlarn ilk ksmna girenlerin, Failin, sreti yarattn ve onu heylda ibda ve ispat ettiini ileri srdklerini belirtir. Dnrmz bu grubu da kendi iinde iki ksma ayrr. O, birinci ksmda olanlarn, Failin Vhibus-Suver (sretleri veren) olduunu ve Onun hibir ekilde heylda bulunmadn savunduklarn belirtir. Ona gre bn Sin, bu gr

benimseyenlerdendir. kinci ksma girenler ise sretleri yaratan Failin iki durumda bulunabileceini belirtirler. O, ya heyldan ayr olarak ya da heylda bulunur. Onlara gre heylda bulunan fail, ate meydana getiren ate gibidir. Heyldan ayr olan Fail ise, kendisi gibi bir tohum veya hayvan olmakszn bitki ve hayvanlar

25 26

27

Ycedoru, Tevfik, a.g.e., s. 51. Aydn, Hseyin, lim, Felsefe ve Din Asndan Yaratl ve Gayelilik, DB Yay., Ankara 2002, s. 72-73. bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1498.

meydana getiren Faildir. bn Rde gre Farab, bu grupta dnlebilir.28 bn Rdn zikretmi olduu bu dnce, Farab ve bn Sin tarafndan benimsenen sudr teorisidir. Bu teoride Birden ancak bir kar. ilkesine dayanlarak varlklarn Tanrdan tama yoluyla meydana geldii gr benimsenir. Orta gr savunanlar iinde ikinci ksmda bulunanlar iin bn Rd, Aristotelesin grlerine yer verir. Dnr bu gr, elikiden en uzak, varla en uygun ve pheleri en fazla gideren gr olarak kabul eder.29 bn Rd, bu gre gre Failin, madde ve sretten mrekkep varl meydana getirdiini belirtir. Ona gre bu meydana getiri, maddeyi hareket ettirerek, onda bulunan kuvvenin sret zere fiile kmas iin maddeyi deitirmekle olur. bn Rd, bu gr Empedoklesin failin yalnzca ayr ayr nesneleri toplama ve dzenleme iini yapt grne benzetir. Ancak o, Aristotelesin dncesindeki Failin farkl iki eyi birletiren deil, kuvve halde bulunan fiil haline karan olduunu ifade eder. Dnrmz bu iki gr arasndaki benzerlii, Aristotelesin grnde de Failin, iki eyi birletiren olmas eklinde alglanmasna balar. bn Rde gre Aristotelesin grnde, mrekkep varlkta heyl ve sret olarak iki ey mevcuttur. O, bunu kuvve halinde bulunann fiil haline dnmesi ynnden, yaratmaya (ihtira) benzetir. Ona gre, bunu yaratmadan ayran ey ise, sretin sret olmayandan getirilmemesidir.30 bn Rdn yaratla ilikin olarak zikretmi olduu grler ierisinde Aristotelesin grne daha yakn olduu grlmektedir. O, grleri iinde kumun teorisinden bahsetmez. Ancak eletirilerini yokluktan yaratmay benimseyenler ve sudr dncesine sahip olanlara yneltir. Zikredilen yaratl teorileri yannda pozitif ilimlerin de ileri srd yaratl teorileri mevcuttur. Bunlardan en ok zerinde durulan ikisi Duraan Evren teorisi ve Byk Patlama (Big Bang) teorisidir. Duraan Evren teorisine gre lem, ezelden beri mevcuttur. lem ezelden beri genilemektedir ve zamann her annda vardr. Genileme sebebiyle galaksi kmeleri arasndaki boluk arttka bu boluklar doldurmak iin yeni galaksiler olumaktadr. Buna gre uzak gemite de bugnde
28 29 30

a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1498-1499. bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1497. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1499.

de lemde yeni galaksilerin olumas sz konusudur. Bu teori nceleri olduka fazla taraftar bulmuken Byk Patlama teorisinin ortaya atlmasyla birlikte ilgi ekiciliini kaybetmitir.31 Duraan Evren teorisinin karsnda kabul gren Byk Patlama teorisi, bir bakma yaratl teorisidir. Zira bu teoriye gre, lem yaratlmtr. Byk Patlamadan (Big Bang) nce hibir ey yoktu. Ondan nceki zamanda ne olduu da bilinemez; nk zaman Byk Patlama ile yaratlmtr. Maddenin yaratlmaya balad an, zamann da yaratlmaya balad andr. Bu yokluk, zamanszlk, meknszlk ve uzayszlk leminde nasl olduu bilinmeyen bir ekilde birdenbire ok byk bir patlama olmu ve ok byk bir hzla her tarafa dalan takn maddeden de yldzlar, gneler, dnyalar yaratlmtr. Madde de zamanla birlikte drt boyutlu meknda uzay-zaman an oluturarak hzla genilemi ve bymtr. Zaman ierisinde souyarak da imdiki durumunu almtr.32 Dolaysyla bu teoriye gre lem, zaman, mekn tamamen sonradan yaratlmtr. Grld zere yaratl meselesine ilikin olarak zaman ierisinde eitli teoriler ne srlmtr. Bu teorilerin bazs kaynan din referanslardan alrken bazs da pozitif ilimlerden almtr. slm dnr bn Rd ise, yaratla ilikin dncelerinde genel olarak Aristotelesin etkisinde kalmtr. Yaratl meselesi Tehftlerde de zerinde nemle durulan bir konu olmutur. Dolaysyla dnrmz yaratla dair dncelerine zellikle Tehftt-tehft adl eserinde yer vermitir. Zira bu eser, filozofun Aristotelesin eserlerine yapm olduu erhler dnda kaleme ald bir eser nitelii tadndan, onun konuya ilikin dnceleri bu eserde daha salkl bir biimde analiz edilebilmektedir.

31

32

Tuna, Takn, Uzayn Srlar, Boazii Yay., stanbul 1994, s. 121-122; Ycedoru, Tevfik, a.g.e., s. 84. a.mlf., a.g.e., s. 124.

10

BRNC BLM BN RDN YARATILI MESELES EREVESNDE KULLANDII KAVRAMLAR

11

bn Rdn Yaratl Meselesi erevesinde Kulland Kavramlar Yaratl meselesine dair dnceler ortaya konulurken birtakm kavramlara yer verilmitir. bn Rd de konuyu ele alrken bu kavramlardan bir ksmn kullanmtr. Burada onun olu meselesini aklarken kullanm olduu kavramlardan nemli olduklarn dndklerimize yer verdik. Bu kavramlarn ele al sralamasnda da onlarn ierdikleri anlamlar dorultusunda yokluktan varla geli erevesinde bir sralama yapmay tercih ettik.

1. Adem (Yokluk) ngilizcede non-being, Franszcada nant ve Almancada nicht kelimeleriyle ifade edilen adem kavram33, varln zdd olan yokluk, hilik anlamlarna gelmektedir. Bu kavram, bir eyin yokluunu, yoksunluunu ve kaybolup gitmesini ifade eder.34 Adem hi, leys, mevcut olmayan eydir. Adem, varla gelmenin bir sebebi de deildir.35 Antik a Yunan felsefesinde zellikle oluu aklama abalar ile balayan varlk-yokluk tartmasnda Parmenides (M.. 540?-450?), yokluktan hibir ey meydana gelemeyecei dncesiyle ona bir varlk tanmaz. O, varl ebed ve ezel kabul ederken Herakleitos (M.. 540?-460?), varlk ve yokluun srekli olarak birbirinin arkasndan geldiini belirtir.36 Demokritos (M.. 460?-370?) ise yoklua bir varlk atfederek bo uzay yokluk olarak deerlendirir.37 Bunlara karlk Platon, ne varl ne de yokluu mutlak ve mcerred kabul eder. Ona gre sadece izafi varlk ve yokluk mmkndr.38 Yoklua yokluk olmas bakmndan bir varlk veren Platona gre yokluk, varln zdd deildir, sadece varlktan bakadr ve btn cinslerde yokluun bir varl mevcuttur.39 Yokluk konusunda kendinden ncekileri

33 34

ank, Mustafa Namk, Byk Felsefe Lgat, nant md., C. II, s. 500. bn Manzur, Lisnul-Arab, adem md., C. XII, s. 392-393; bn Faris, Mucmelul--Luga, adem md., C. III, s. 652; bn Faris, Mucemu Makysul-Luga, adem md., C. IV, s. 248; el-Cevher, smail b. Hammd, es-Shhu Tcul-Lugat ve Shahul-Arabiyye, adem md., cz: V, s. 19821983. Fenn, smail, Lgatei Felsefe, nant md., Matbaai mire, stanbul 1341(h.), s. 451. Weber, Alfred, a.g.e., s.17, 22; Yavuz, Y. evki, Adem, DA, C. I, s. 356. Aster, Ernst von, a.g.e., s. 80-81. Karla, Bekir, Vcd, A, C. XIII, s. 323. Platon, Sofist, (trc. Cenap Karakaya), Sosyal Yay., stanbul 2000, s. 99-115.

35 36 37 38 39

12

eletiren Aristotelese gre ise varlk ve yokluk iki zt olmakla birlikte, kendilerine zt olmayan bir eye ihtiya duyarlar ki, bu ey maddedir. Maddede gerekleen formu karlarken yokluk, formdan yoksun olmaktr.40 Kendisi o zellie sahip olmak iin yaplmam olsa bile, bir varlk, sahip olmann tabi olduu zelliklerden birine sahip deilse burada yokluk vardr. rnein, bitkinin gzleri olmamas gibi. ayet bir varlk tabi olarak sahip olmas gereken bir vasfa sahip deilse burada yokluk sz konusudur. nsann kr olmas bu trdendir. Ayrca ona gre yoklukta farkl dereceler mevcuttur. ki gzn grmemesi ile bir gzn grmemesinin ayn olmamas buna rnektir.41 Filozofa gre, mutlak anlamda olmayandan yani mutlak yokluktan bir ey olumaz.42 slm dncesinde yokluk (adem) problemi zerinde ilk olarak duran Mutezile, varlk ve mahiyeti birbirinden ayrarak varln bir araz nitelii tadn, yokluun da bir zt bulunduunu ve sabit ve ey olmas dolaysyla da zihnin dnda bir varlnn sz konusu olduunu kabul eder.43 Earler ise Mutezilenin aksine varl cevher olarak kabul ederek yoklua gereklik tanmann doru olmad grndedirler.44 slm filozofu Kind(. 873?), yokluu hibir ey deildir eklinde tarif eder.45 Farab ise mutlak olan yokluk ve bir varla izafetle var olan yokluk olmak zere iki tr yokluk anlayna sahiptir. Ona gre, mutlak yokluk hibir ekilde zt olmayan yokluktur. kinci tr yokluk ise bir eyin iinde bulunduu konudan yoksun olmasdr ki bu, bir varla izafetle var olan yokluktur ve madde veya konu gibi bir dayanak ile varlk kazanr.46 Yokluk konusunu Farabden daha geni olarak inceleyen bn Sin, yokluu tabi varlklarn var olmadan nceki durumlar olarak ele
40

Kaya, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay., stanbul 1983, s. 135. Aristoteles, a.g.e., V. kitap, 1022b, 1023a, s. 278-279; Kyel, Mbahat Trker, Aristoteles ve Farabnin Varlk ve Dnce retileri, ADTCF Yay., Ankara 1959, s. 21. Aristoteles, Fizik, (trc. Saffet Babr), YKY, stanbul 2001, I, 191b, s. 45. en-Near, Ali Sami, slmda Felsefi Dncenin Douu, C. II, (trc. Osman Tun), nsan Yaynlar, stanbul 1999, s. 244-246; Koar, Musa, Mtrdde Tanr-lem likisi, tken Neriyat, stanbul 2004, s. 43; Grgn, Necip, e-eceretl-lhiyye ve ehrezrnin Felsefesi, Elif Yay., stanbul 2004, s. 73. Grgn, Necip, a.g.e., s. 73. Kind, Kitb fil-felsefetil-l (lk Felsefe zerine), (trc. Mahmut Kaya), Kind, Felsef Risaleler iinde, z Yaynclk, stanbul 1994, s. 155. Kyel, Mbahat Trker, a.g.e., s. 95-96.

41

42 43

44 45

46

13

almakla beraber, varla dair temel ilkeler olan madde ve sretle birlikte onu da bir ilke kabul eder. Ona gre varlk, var olabilmek iin bir yoklua dayanmaldr. nk yokluk, arazdr ve yokluun ortadan kalkmasyla varlk meydana gelir. Yokluk, mutlak bir varla veya mutlak bir yoklua sahip deildir. Bilakis o, varlkta bilkuvve olan eyin ortadan kalkmasdr.47 Yokluun bilinmesini varla balayan bn Sin,48 onun ztlara yklenemeyeceini belirtir. Filozofa gre, tek bana yokluk bazen maddede olur; maddede baka bir ztn yokluunu gerektiren yahut bir yoklukla beraber olan bir zta elik eder.49 Gazzal (. 1111)ye gre yokluk, bir ey deildir. nk yokluk, araz ve sretlere rz olmas bakmndan dnlebilir. Onun failden kmas, meydana gelen eyin failinin kudretine izafe edilmesidir. 50 Yokluu fiil olarak kabul eden Gazzal,
51

Tanrdan baka her eyin, zt ynnden srf yokluk olduu ve bu

bakmdan yokluun da zulmet nitelii tad dncesindedir.52 Yokluk meselesinde genel olarak Aristotelesin takipisi olan bn Rd, yok olma (fen) ve yokluk (adem) kelimelerini eanlaml iki szck kabul eder. Ona gre yokluk, yokluun sebebi olamayacandan onun sebebi Tanrdr.53

Dnrmze gre mutlak yokluktan bahsetmemiz mmkn deildir, fakat herhangi bir varln yokluundan sz edilebilir.54 Kuvve ademdir;55 fakat varla dnmeksizin yoklukta imkn hali bulunmaz. Bu sebeple de sonradan var olan her

47

bn Sin, en-Nect, cz: I, (nr. Abdurrrahman Umeyra), Drul-Cl, Beyrut 1992, s. 125; Yavuz, Y. evki, a.g.m., s. 357. a.mlf., e-ifa, lhiyyat I, (nr. G. C. Anawati Said Zyed), Kahire 1960, s. 36. a.mlf., e-ifa, lhiyyat II, (nr. M. Yusuf Musa Sleyman Dnya Said Zyed), Kahire 1960, s. 305; Trke trc., Kitbu-if, Metafizik II, (trc. Ekrem Demirli mer Trker), Litera Yay., stanbul 2005, s. 50-51. Gazzal, Tehftl-felsife, Drul-Merk, Beyrut 1990, s. 87; Trke trc., Filozoflarn Tutarszl (Tehft el-felsife), (trc. Bekir Sadak), Ahsen Yay., stanbul 2002, s. 63-64. a.mlf., a.g.e., s. 86; Trke trc., s. 62. a.mlf., Miktl-envr, (erh ve nr. Abdulaziz zzeddn es-Seyrevn), leml-Ktb, Beyrut 1986, s. 137-138; Trke trc., Miktl-envr (Nurlar Feneri), (trc. Sleyman Ate), Bedir Yaynevi, stanbul 1994, s. 29-30. bn Rd, Tehftt-tehft, cz. I, (nr. Sleyman Dnya), Drul-Maarif, Kahire 1968, s. 236; Trke trc., Tutarszln Tutarszl, (trc. Kemal Ik Mehmet Da), O.M.. Yay., Samsun 1986, s. 73. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1942, s. 801. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1180.

48 49

50

51 52

53

54 55

14

eyden nce gelen bir yokluun bulunmas zorunludur.56 Bir ey varla geldii zaman onda yokluk ortadan kalkar, bozulu (fesad) hlinde ise yokluk meydana gelir.57 Mmkn, var olmaya ya da var olmamaya elverili durumda bulunan yok (leys) eklinde tanmlayan bn Rd, birbirini takip etmesi bakmndan yokluu varln kart olarak grr ve yokluun oluma ve deime ile nitelendirilememesi sebebiyle yokluun varla ve varln da yoklua dnemeyeceini ifade eder. Bu nedenle de bunlar kabul eden nc bir eyin bulunmasn gerekli grr ki, bu ey Aristoteleste olduu gibi imkndr.58 Filozofumuza gre yokluun gereklemesi failin fiiline baldr, fakat bu fiil yoklua ilinti bakmndan ve ikinci derecede iliir.59 Varlk-yokluk nceliinde ise o, fiil asndan, yokluu kuvve, varl da fiil kabul etmesi nedeniyle fiilin kendisinde ilendii nesneden nce gelmesinin zorunlu olmas dolaysyla fiilin yani varln kuvveden, bir baka ifadeyle yokluktan nce olduu grndedir.60 Yokluun (adem) birden fazla eidi bulunduu grnde olan bn Rd, onun eitlerinin saysnn, deiik isimlerin ona dellet ettii manalarn eitlerinin says kadar olduunu aklar.61 O, Aristotelesin Kategoriler adl eserinde zikredildiini belirttii yokluk trn kabul ederken, bunun yansra yokluk eitlerinin mevcudiyetini de belirtir. Buna gre tr yokluk unlardr: 1. Bir eyde bulunmas gereken bir zelliin, olmas gereken zamann yan sra daha sonraki bir anda varolma imkn olmakszn bulunmamasdr. nsan iin krlk bu trdendir. 2. Bir eyde gelecekte varl mmkn olan eyin o anda bulunmamasdr. Fakirlik ve yoksulluk gibi.

56

a.mlf., Tehftt-tehft, cz. I, s. 155; Trke trc., s. 41; ayn mlf., Telhsu ma badet-taba, (takdim: Osman Emin), irket Mektebet ve Matbaat Mustafa el-Bbul-Haleb, Kahire 1958, s. 113; Trke trc., Metafizik erhi, (trc. Muhittin Macit), Litera Yaynclk, stanbul 2004, s. 99. a.mlf., Tehftt-tehft, cz. I, s. 251, 367; :Trke trc., s. 79, 119. a.mlf., a.g.e., cz. I, s. 195-196; :Trke trc., s. 57. a.mlf., a.g.e., cz. I, s. 247; :Trke trc., s. 77. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1179-1180; Adgzel, Nuri; bn Rdn Varlk Felsefesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996, s. 109. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 647.

57 58 59 60

61

15

3. Bir eyin var olmas gerektii normal bir tarzda bulunmamasdr. Gzdeki alk gibi.62 Dnrn yukarda belirtilenler dnda bahsettii dier yokluk trleri ise unlardr: 1. Varlkta mutlak olarak bulunmas sz konusu olan eylerin bulunmamas. Tanrda lm ve bozulma niteliklerinin bulunmamas gibi. 2. Bir eyde, cinsinde bulunan zelliin bulunmamas. nsan ve kedi birer canl varlktr. nsan dnen bir varlk olmasna ramen, kedinin dnen bir varlk olmamas buna rnektir. 3. Bir eyde, trnde bulunan zelliin bulunmamas. Kadn iin, Erkek deildir. sznde olduu gibi. 4. Bir eyin baka bir zamanda bulunmas sz konusu olan bir zelliinin u anda bulunmamas. ocuk iin, kil deildir. sznde olduu gibi.63 bn Rd, belirtmi olduu yokluk manalarna gerek olmayan eylerin tahayyln de ekler. Ta iin, Dnmez ve grmez deildir. sz bu nevidendir.64 Dnr, yukarda belirtilenlerin dnda baka yokluk trlerinden de bahsetmektedir.65 bn Rdn yokluk ile ilgili grlerini dier baz dnrlerle karlatrdmzda dnrmzn aksine bn Arab (1165-1240)nin mutlak yokluku kabul ettiini gryoruz. bn Arabye gre varl, kendi hakikati sebebiyle kendisi iin kabul etmeyen eye mutlak yokluk denir. Mutlak yokluk, imknszn karldr. nk o, ezel ve ebed olarak varl kabul etmedii gibi, varlk da onu kabul etmez. Mutlak imkn ise yokluu ezel ve ebed olarak kabul eder. Mmkn varlklar iin yokluk, ezel bir sfattr.66 Konunun Osmanl Trk dncesinde de tartldn gryoruz. rnein, Osmanl dnemi dnrlerinden bn Kemal (. 1534)e gre yokluun anlam,
62 63 64 65

bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 23-24; Trke trc., s. 22. a.mlf., a.g.e., s. 23-24; Trke trc., s. 22. a.mlf., a.g.e., s. 112; Trke trc., s. 99. bk. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: I, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1938, s. 116, 126, 453, cz: II, s. 644-649, 1113-1116, 1310, 1311, 1316. Keklik, Nihat, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht elMekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. 382-384.

66

16

varl selbetmedir. Varlk ve yokluk zorunlu olarak ayn zamanda bir arada bulunamaz. kisinden biri tam illete yaklanca, dieri bu zamanda bulunmaz, dolaysyla baka bir zamanda olur.67

2. Zaman Yunancada khronos, ngilizcede time, Franszcada temps,

Almancada zeit kelimeleriyle ifade edilen zaman, szlkte gemi ve gelecek cihetinden dairesel hareket iin miktar,68 nceki bir olaydan sonraki bir olaya kadar olan devr, mddet, mevsim gibi anlamlara gelmektedir. O, imdiyi gemi yapan daimi bir deimedir.69 Felsefe terminolojisinde ise zaman, vakit kelimesi iin oka kullanlmaktadr.70 bn Rdn, dncelerinden en ok etkilenmi olduu antik a Yunan filozofu Aristoteles (. M.. 322)e gre zaman ve hareket arasnda bir ba mevcuttur. Ona gre zaman, ancak hareket sayesinde var olup, deimenin lsdr. O, zamann yalnzca bilkuvve hlinde ezel olabileceini kabul eder. nk Aristotelese gre, fiil hlinde olan ezel olamaz.71 Aristotelesin zamann mahiyeti konusundaki grleri yeterince ak deildir. nk ona gre bu konu tartmaldr. Hatta o, zamann btn olarak varolmad sonucuna ulalabileceini syler. Zira ona gre, gemi denilen zaman diliminin varlndan ve var olup gemesinden sz edilemeyecei iin gemi yoktur. Gelecek denilen zaman kesiti ise henz varlk alannda olmad iin onun oluumundan sz edilemez. Buna gre var olmayan eylerden bileik olan ey de var olamaz.72 Dier taraftan an da zamann bir paras deildir. Zira an, gemi ile gelecek arasnda bir snrdr. Ve anlar birbirini takip ederler; ancak buna ramen bir an, bir dierinin ayn

67 68 69 70 71 72

Szen, Kemal, bn Kemalde Metafizik, Faklte Kitabevi, Isparta 2001, s. 170-171. ank, Mustafa Namk, a.g.e., temps md., C. III, s. 312-313. Fenn, smail, a.g.e., temps md., s. 803. Boer, T. J., Zaman, DA, C. XIII, s. 460. Weber, Alfred, a.g.e.,s. 77-78. Szen, Kemal, Ebul-Berekt el-Badadnin Zaman Teorisi, Dini Aratrmalar, C. IV, S. X, Yl: 2001, Ankara 2001, s. 167.

17

deildir.73 An blnmez, sonsuz, devaml ve deimezdir. Aristotelese gre anda skn ve hareket bulunmaz.74 Aristotelesin bu grlerine dayanarak onun, zaman atomculuunu kabul ettiini savunanlar bulunmaktadr.75 Filozofun zamanla ilgili grlerinde deinilmesi gereken nemli bir husus da onun, zaman tasavvurundan bahsetmenin zihn deimeye bal olduunu, aksi takdirde byle bir tasavvurdan sz etmenin zorluunu vurgulam olmasdr.76 Gemi, gelecek ve u an konusu, Einstein (1879-1955)n izafiyet nazariyesinde de yerini alr. Bu teoriye gre hzlar k hzna kt zaman izafiyet, zorunlu olarak kendini gstermektedir. Burada hareket halinde bulunana, farkl gzlemcilerin deerlendirdikleri bir olayn sresi her bir gzlemciye gre deien bir nicelik olmaktadr. Zamandaki rlatiflie farkl bir adan bakarsak, uzayn iinden belirlenen iki farkl noktadan fizik zaman ayn anda mazi ve hl olmaktadr. Uzayda farkl uzaklklardaki gezegenlerden yeryznn grldn varsayarsak bize gre mazi olan bir olay, yeryzne milyarlarca yl sonra ulaabilecek bir yldzdaki varlk iin gelecek olabilmektedir. Buradan hareketle bize gre mazi olan zamanlarn tamam, sonsuzda hldir. zetle bu nazariyeye gre sonsuzda btn zamanlar hldir. Gemi ve gelecek ise ayn noktada yer alr. Bylece izafiyette sonsuzdan da sz edilemez. Zira gemi, gelecek btn zamanlar hldir.77 slm dnrleri lemin yaratlmas meselesini ele alrken zaman problemine de yer vermilerdir. rnein Kind, Aristotelesin gr dorultusunda zaman, lemin varolu sreci olarak tanmlamaktadr. Zira ona gre zaman, cisim ve hareketten bamsz deildir. nk zaman, hareketin saysnn oluturduu bir sretir. Sonuta, hareket varsa zaman; hareket de cismin hareketiyle varolduu iin, cisim varsa hareket vardr. Zaman zorunlu olarak hareket ve cisimden nce deildir. Buna gre zaman, hareket ve cismin hibiri dierinden nce deildir.
73

Aristoteles, a.g.e., IV, 218a-b, s. 183-189; Aristoteles Augustinus Heidegger, Zaman Kavram, (trc. Saffet Babr) iinde, mge Kitabevi, Ankara 1996, s. 11-39; Kaya, Mahmut, a.g.e., s. 139140; ayr. bk. Copleston, Frederick, Felsefe Tarihi, C. I, (trc. Aziz Yardml), dea Yay., stanbul 1997, s. 59. Aristoteles, a.g.e., VI, 239b, s. 293; Bayrakdar, Mehmet, Al-Kind ve bn Snda Atomculuun Tenkidi, bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, TTK Yaynevi, Ankara 1984, s. 473. Bayrakdar, Mehmet, a.g.m., s. 473. Szen, Kemal, a.g.m., s. 168. Yakt, smail, Rlatif Zaman ve Zamanszlk, Bilim ve Tasavvuf, Yl: V, C. IV, S. XXXVIII, ubat 1987, stanbul 1987, s.7-8.

74

75 76 77

18

Bylelikle zaman, cismin var olu sreci olmaktadr.78 An, Aristotelesde olduu gibi gemi
79

ve

gelecein

ortak

snr,

gemiin

sonu,

gelecein

balangcdr. Zamann gemi ve gelecekte bilfiil sonsuz olamayaca Kind tarafndan kabul edilen grtr. Ayrca o, zaman kesintisiz bir nicelik olarak kabul eder.80 Bu takdirde zaman gemiten gelecee doru devam eden faraz anlar olarak tanmlanabilecek bir mefhum81 olmaktadr. Tabiat filozoflardan Ebu Bekr Zekeriya er-Rz (. 925?), ll ve gn hareketinden doan bir zaman ile gkten ve hatta evrensel ruhtan bamsz ve evrensel ruhun zerinde bir kinat dzenine dair, lye gelmez bir zaman arasnda ayrm yapmaktadr.82 Birincisi cz zamandr ki bu, felein hareketiyle meydana gelir. Dieri ise mutlak zamandr. Rz, buna dehr veya mddet ismini verir.83 Farab de zaman hareket ile bantl olarak ele alarak harekete tbi ve rz olan eye zaman adn verir. Ona gre, zamann en kk paras andr. Zira Farab, zamann hareket ve cisim gibi blnebileceini kabul eder.84 bn Sin dncesinde ise zaman, nce ve sonra cihetinden hareketin miktardr. bn Sinnn, zaman problemini ele alrken kulland bir kavram olan dehr (sre) ise nefse btn zamanlarda varlk izafe etmekten anlalan manadr.85 Dnrn dier bir tarifinde ise dehr (sonsuzluk), zamanda deil de zamanla beraber olann, bir ynden zamanla beraber olan zamana nispetidir. Zamanda olmayann, bir adan zamanda olmayana nispeti ise bn Sin tarafndan sermed kavramyla ifade edilir. Ona gre dehr, z itibariyle sermedin bir

78 79

Kind, a.g.e.), s. 15-17. a.mlf., a.g.e., s. 20; Kindnin zamana dair grleri iin ayrca bk. ulul, Cevher, Kind Metafizii, nsan Yay., stanbul 2003, s. 82-85. Kind, a.g.e., s. 19. Szen, Kemal, a.g.m., s. 169. Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, (trc. Hseyin Hatemi), letiim Yay., stanbul 1994, s. 255. er-Rz, Ebu Bekr Muhammed b. Zekeriya, Resil Felsefiyye, C. I, (tashih: Paulus Kraus), Cmiatul-Frankfurt, Almanya 1999, s. 241, 277; Bayrakdar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, TDV Yay., Ankara 1999, s. 83. Szen, Kemal, a.g.m., s. 169; Zamann blnmesine dair ayrntl bilgi iin bk. Bayrakdar, Mehmet, a.g.m., s. 471-480. Szen, Kemal, a.g.m., s. 170.

80 81 82 83

84

85

19

parasdr.86 bn Sin, zamann ortaya k sebebini, deien bir eyin deien bir eye oranna balar. Buna gre deien bir eyin deimeyen bir eye oranndan dehr manas ortaya karken, zaman ierisinde bulunmamakla birlikte zamandan zamana da deimemesi dolaysyla kendisi iin ncelik ve sonralktan bahsedilemeyen, deimeyen bir eyin deimeyen bir eye izafesinden ise sermed (ezel, soyut zaman) manas ortaya kmaktadr.87 Zaman, ncelii ve sonralnn deiken olmas sebebiyle srekli bir deiime baldr. Bu ncelii ve sonral oluturan her parann kendi snrndan ayrlarak bakasyla birlemesi an ile meydana gelmektedir. nk an (imdi), zaman aral ve anda varsaylan paralarn snrdr.88 Zaman, genel olarak hareketle balantsndan dolay hareketin ls olarak tanmlayan Platon, Aristoteles ve Meai filozoflara kar Ebul-Berekt el-Baddi (1062-1152), zaman her varln var olu sreci olarak niteler.89 Dnr, buna gre zamann hareketle bantsn kabul etmekle birlikte, zamann hareketin ls olduu grn ise eletirir. Zira mezkr filozoflarn dncelerinde zaman, hareket ile dnlrken, Ebul-Berekt, zaman varla ait bir nitelik olarak dnmektedir.90 Zaman kavram, bn Rdn yaratl dncesinde nemli bir yer tutar. O, hareketle zaman arasnda zorunlu bir ban bulunduunu kabul ettiinden91 zaman da hareketle aklamaktadr. Onun dnce sisteminde zaman ve hareket, birbirinden ayrlmaz bir btn gibidir. O, zaman zihnin bir rn olarak grmekte ve zaman, zihnin harekete oranla meydana getirdii bir eydir eklinde tarif etmektedir. Ona gre gerek hareket ve gerekse zaman ortadan kaldrlamaz. stelik zamann varl, hareketi kabul etmeyen varlklarda imknszdr.92 Zaman, hareketli varlklarla yahut da bu varlklarn varlnn dnlmesiyle kendisinden bahsedilebilecek bir

86

bn Sin, Uynul-Hikme, Tabiiyyt blm, (nr. Hilmi Ziya lken), Resilu bn Sin I iinde, TTK Basmevi, Ankara 1953, s. 24; bn Sn, Risleler, (notlar ve eviri: Alparslan Akgen M. Hayri Krbaolu, Kitbiyt Yay., Ankara 2004, s. 105. Szen, Kemal, a.g.m., s. 171. bn Sin, a.g.e., s. 23; bn Sin, Risleler, s. 104 Szen, Kemal, a.g.m., s. 171. a.mlf., a.g.m., s. 163-164. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 154; Trke trc., s. 40. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 154; Trke trc., s. 40.

87 88 89 90 91 92

20

kavramdr.93 Buradan hareketle bn Rdn, zamann varl iin hareketi zorunlu grdn syleyebiliriz. Onun, dier bir tarifinde de zaman hareketi len uzantnn zihinde kavranmas olarak belirtmesi, zaman ve hareket arasnda bir ilikinin bulunduunu kabul ettiinin baka bir gstergesidir.94 Grld zere bn Rd, zamann tasavvuru iin hareketin dnlmesini zaruri grerek zamann tanmnda harekete yer vermekle birlikte, zaman-hareket ilikisinin zorunluluuna vurgu yapar.95 Dnr, bn Sinnn zamann varln kantlarken izledii yntem hakknda bilgi verirken, konuya ilikin kiisel dncelerini de ortaya koymaktadr. Buna gre zamann varln kantlamann zorluuna dikkat ekmekte, dier taraftan onun ncesizliine vurgu yapmaktadr. Ancak bu sonsuzluk, ona gre bilkuvvedir.96 Filozofumuz, ayrca kelmclarn konuya ilikin grlerine bavurarak meseleyi aklamaya alr. Zira kelmclara gre Tanr, mevcut lemden nce baka lemler yaratma gcne sahip olduuna gre bu lemlerin her birinin varlndan nce var olma sresinin llmesine imkn veren bir uzantnn bulunmas kanlmazdr. Bu durumda bn Rde gre btn lemleri len bu uzantnn yok olmas ise yokluun hibir eyi lmemesi nedeniyle mmkn olmadndan bu uzantnn bir nicelik olmas gerekir. te uzanty len bu nicelie zaman ad verilir. Dnr, belirtilen bu zamann varlk bakmndan, sonradan var olduu dnlen her eyden nce geldii kansndadr. Ayrca o, zamann varln dnmenin, onun lemdeki mmkn (olurlu) ve lemden nceki imkn sayesinde olduunu kabul etmektedir.97 Zaman ezel98 yani balangsz99 olarak kabul eden bn Rde gre, bu ezellik daha nce belirtildii gibi bilkuvvedir. Zamann bu ezelilii kesintisizdir. nce ve sonra, zamann birer paralarnn isimleridir.100 Dnrmze gre balangc bir baka zamann sonu olan bir zaman dnmek mmkn deildir.
93 94 95 96 97 98 99

Szen, Kemal, a.g.m., s.170. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 174; Trke trc., s. 49. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Yay., stanbul 2003, s. 71. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 73; Trke trc., s. 73-74. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 168-169; Trke trc., s. 46-47. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 125-126; Trke trc., s. 111-112. es-Sabun, Nureddin, Mtrdiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu), Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1991, s. 183. bn Rd, a.g.e., s. 125-126; Trke trc., s. 111-112.

100

21

nk gemi ve gelecek arasnda, gemiin sonu, gelecein balangc olan an bulunmaktadr. O, an imdi var olan eklinde ifade eder.101 bn Rde gre an, gemi ve gelecein ortak snr olduu iin zamann yalnzca gemi ve gelecek olarak iki parasndan sz edilebilir.102 Ann gemi ve gelecek zaman arasnda ortak snr olmasndan dolay zamann imdiki an veya u an eklinde bir parasnn varl, sadece bir kabule dayanmaktadr. Bu durumda zamann fiil hlinde byle bir paras olmad iin zaman, hareket gibi kesintisizdir.103 bn Rd, zamann kesintisizliini ortaya koymaya alrken ayn zamanda ezeliliini belirtmekte, dier taraftan da ne gerekten sonradan olutuu ne de kadm olduu grndedir. Zira gerekten sonradan olan, daha sonra yok olur; kadm olann ise hibir sebebi bulunmaz.104 Buna gre zaman, bir sebebi olmas dolaysyla sonradan olana, yok olmamas bakmndan ise kadm olana benzemektedir. Grld zere zaman problemi, lk adan itibaren yaratl meselesi ele alnrken yer verilen nemli konulardan biri olagelmitir. nk, yaratl meselesi aklanrken lemin oluumu ile zaman arasndaki iliki srekli n planda tutulmutur. Bu sebeple de yaratl, bir problem olarak kald srece, zamann da yaratl balamnda bir problem olarak ele alnmaya devam edecei sylenebilir.

3. Hareket ngilizcede motion, Franszcada mouvement ve Almancada

bewegung kelimeleriyle ifade edilen hareket,105 bir mevkiin mesafe iinde zaman ve yardmc bir hza tbi olarak faslasz deitirilmesidir. Dier bir ifadeyle sre nazar- itibara alnmakszn mesafe iinde deime mevkiidir.106 Sknun zdd107

101 102

a.mlf., Tehftt-tehft, s. 157-158; Trke trc., s. 41-42. a.mlf., Kitbu semut-tabi, Diratl-Marifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.), s. 46; Kken, Glnihal, bn Rd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karlatrlmas, Alfa Yay., stanbul 1996, s. 138. bn Rd, a.g.e., s. 46; Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 72-73. a.mlf., Faslul-makl, Mektebet l-arkl-slmiyye, Kahire , tarihsiz, s. 13-14; Trke trc., Fasll-Mekaal, Nevzad Ayasbeyolu,, bn Rdn Felsefesi iinde, TTK Basmevi, Ankara 1955, s.16; Faslul-Makal (Felsefe-Din likisi), (trc. Bekir Karla), aret Yay., stanbul 1992, s. 86-87; ayrca bk. Leaman, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, (trc. Turan Ko), Rey Yaynclk, Kayseri 1992, s. 76. ank, Mustafa Namk, a.g.e., mouvement md., C. II, s.471. Fenn, smail, a.g.e., mouvement md., s. 442.

103 104

105 106

22

olarak kullanlan bu kavram, kelm ve felsefe terminolojisinde, cismin bir mekndan dier bir mekna geiini veya tabiattaki eitli deimeleri ifade eden bir terimdir.108 Dier bir tarifte ise hareket, tedrc bir ekilde kuvveden fiile k olarak ifade edilmektedir.109 lk a filozofu Aristotelesin kozmolojisine dair dncelerinde hareket problemi nemli bir yer tutar. Ona gre varlk ile hareket ve deime arasnda iliki balamnda bir zorunluluk sz konusudur. Zira Aristotelese gre hareket ve deime, varl zorunlu klar. O, her varlk cinsinde bilkuvve ile bilfiil arasnda bir ayrm grr. Buna gre o, bilkuvve olann bilfiil olma asndan fiiline hareket adn vermektedir.110 Yani Aristotelese gre hareket, biztihi fiil mevcut olduu zaman vardr; ne fiilden ncedir, ne de ondan sonradr. Dolaysyla varln fiiline hareket denilebilmesi iin bilkuvve var olan bu eyin bilfiil sahip olduu fiili iinde, harekette olmas bakmndan ele alnmas gerekir.111 O, hareketi, eksik, tamamlanmam bir fiil olarak kabul eder. Zira filozofa gre bunun sebebi, hareketin fiili olduu eyin tamamlanmam, yani eksik olmasdr. Bu sebepledir ki, hareketin mahiyetinin kavranmas zordur. nk hareket yoksunluk, kuvve veya salt fiil kategorilerinden birine dahil edilemez.112 Aristotelese gre hareket sreklidir ve srekli olan da sonsuzca blnebilir.113 Bu srekliliinden dolay kalcdr ve sonsuzdur.114 Ayrca boluk, mekn ve zamandan bamsz bir hareket tasavvur edilemez.115 Hareket ile btn deiim trlerini kasteden Aristoteles, dier taraftan hareketi, olaslklarn gerekletirilmesi olarak deerlendirir. Bu balamda onun drt tr hareketten bahsettiini grmek mmkndr. Bu hareketler ise unlardr: Nicelik hareketi, nitelik hareketi, cisimsel hareket (oluma ve yok olma) ve mekn hareketi.

107 108 109 110

bn Faris, Mucmelul-Luga, hareket md., C. I, s. 277. Durusoy, Ali, Hareket, DA C. XVI, , s. 120. Crcn, Seyyid erif, Kitbut-tarift, hareket md., Mektebetl-Lbnan, Beyrut 1985, s. 117. Aristoteles, Metafizik, XI. kitap, 1065b, s. 467; Aristotle, Metaphysics, XI. Kitap, 1065b, (translator: W. D. Ross), The Complete Works of Aristotle, Princeton University Press, Edited by: Jonathan Barnes, New Jersey 1995 iinde, s. 1683; a. mlf., Fizik, III, 201a, s. 95. Aristoteles, Metafizik, XI. kitap, 1065b, s. 468-469. a.mlf., a.g.e., XI. kitap, 1066a, s. 470. a.mlf., Fizik, III, 200b, s. 93. Timuin, Afar, a.g.e., s. 92. Aristoteles, a.g.e., III, 200b, s. 93.

111 112 113 114 115

23

rnein nitelik deitirme yetisine sahip bir nesnenin, bu zelliinden dolay nitelik deitirmesi, bir nitelik hareketidir.116 Hareketin bir deiim olduu dncesine katlan Kindye gre117, hareket cismin varlna baldr, biri olmazsa dieri de varolmaz.118 Kindye gre hareket, bir deiimdir. Deiim ise deienin deime srecini gsteren say olmas sebebiyle hareket, deien eyin deime srecini sayan ey olmaktadr. Hareketin sonsuzluunu kabul etmeyen dnr, onun bilfiil olarak sonlu olduu dncesini benimser.119 O, hareketin okluk ifade ettiini belirtmekle birlikte hareketi trlere ayrr. Buna gre hareket, ya bir mekndan dierine olur, ya artma (rubuvv), ya eksilme (naks), ya olu (kevn) veya bozulu (fesd) yahut dnm (istihle) eklinde meydana gelir.120 Hareketin mahiyetine dair eitli bilgiler veren Farab ise hareket eitlerini varlklardaki tezahrlerine gre belirler. O, gk cisimlerinin hareketini yer deitirmeyen ve devr bir hareket olarak kabul eder. Ona gre, oluan ve bozulan varlklarn hareketi, mekna bal olan bir harekettir. Basit cisimlerde ise nicelik, nitelik ve dz hareketler bulunur. Bu basit hareket ise merkezden evreye ve evreden merkeze olmak zere iki eittir. Birleik nesnelerin hareketi de drt unsurun o nesneye stn gelmesine gre oluur. O da Kind gibi hareketin sonsuzluunu mmkn grmemektedir.121 Hareketi, ruhan sretin btn czlerine nfuz etmesi olarak gren hvn- Safa ekolne (X. asr) gre, effaf cismin czlerinin tamamna n nfuz etmesi

116

a.mlf., a.g.e., III, 201a, s.95; Thilly, Frank, Felsefenin yks, C. I (Yunan ve Orta a Felsefesi), (trc. brahim ener), zdm Yay., stanbul 2001, s. 165. Kind, a.g.e., s. 15,16; a. mlf., Risle f vahdniyyetillah ve tenh cirmil-lem (Allahn Birlii ve lemin Sonluluu zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994, s. 90. a.mlf., Kitb fil-felsefetil-l(lk Felsefe zerine), s. 15; a. mlf., Risle f miyeti m l yumkinu en yekne l nihyete leh ve mellez yuklu l nihyete leh (Sonsuzluk zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994, s. 84 a.mlf., Kitb fil-felsefetil-l (lk Felsefe zerine), s. 18. a.mlf., a.g.e., s. 47; Kindnin harekete dair grleri iin ayrca bk. ulul, Cevher, a.g.e., s. 78-81. Farab, Uyunul-mesil, es-Semeretl-Merdyye, (nr. Firiedrich Dieterici) iinde, Leiden E. J. Brill, 1890, s. 60-61; Trke trc., Felsefenin Temel Meseleleri, (trc. Mahmut Kaya), Felsefe Arkivi, Say: 25, Edebiyet Fakltesi Matbaas, stanbul 1984, s. 208.

117

118

119 120 121

24

gibi zaman, hareketten olumutur.122 hvn- Safa, Resil (Risaleler)de kevn (olu), fesd (bozulu), artma, eksilme, deime ve nakil olmak zere alt eit hareketten bahsedildiini belirtir.123 Onlarn dncesinde hareket, oluun balangc kabul edilir.124 bn Sin ise hareketi, Aristotelesin gr dorultusunda bilkuvve olann bilkuvve olmas asndan ilk olgunluu olarak kabul eder. Ona gre bu, bir eyin daha nce olmad ve daha sonra da olmayaca bir durum zere olmas anlamna gelmektedir. Zira bilkuvve olan, bilfiil duruma geldiinde hareket biter. nk hareket, bu ikisi arasndaki durumdur. Dolaysyla hareket, ne bilkuvvelik ne de bilfiillik durumunda mevcuttur. O, bu ikisi arasnda bulunmas sebebiyle bir eyin daha nce ve daha sonra bulunmad bir durumda bulunmasn ifade eder. Bu durum nicelik, nitelik, mekn ya da durum kategorilerinden birisi iin sz konusudur. Dnr, bir nicelikten dier bir nicelie olan harekete artma ve eksilme, bir yerden baka bir yere olan harekete ise tanma (nukle) adn verir.125 O, hareketin sonradan olmad grnde olmakla birlikte onu hdis (sonradan olan) iin bir nitelik olarak kabul eder.126 Ayrca ibn Sin, hareketin zamanla olan ba nedeniyle hareketi zamann varolmasnn illeti sayar.127 slm dncesinde Mea ekol iinde yer alan bn Rd de hareket grnde bn Sin gibi Aristotelesin konuya dair dncelerini kabul eder. Ona gre hareket, kendisinde kuvve hli bulunan, fiilen mevcut olan bir nesne iin sz konusudur ki, ite bu nesne zerinde belli bir sre ierisinde gerekleen bir olgu ve kuvve hlindeki bu yetkinlie hareket denir.128 bn Rdn burada szn ettii kuvve hli, mutlak kuvve hli deildir. O, Aristotelesde olduu gibi fiil halinde olan varlkta bulunan kuvve hlidir. Buradan anlalmaktadr ki, hareket ancak onu kabul

122

Gihamy, Gerard, Mevsuat Mustalahatil-Felsefe indel-Arab, Mektebet Lbnan, Beyrut 1998, hareket md., s. 258. hvn- Safa, Resil, cz: II, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1995, s. 20, daha geni bilgi iin bk. Ayn eser, s. 20-23. Taylan, Necip, slam Dncesinde Din Felsefeleri, FAV Yay., stanbul 1994, s. 95. bn Sin, a.g.e., s. 14-15; bn Sin, Risaleleler, s. 95. a.mlf., e-ifa, lhiyyat II, s. 375. Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 261. Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 57.

123

124 125 126 127 128

25

edebilecek bir ey (varlk) hakknda tasavvur edilebilir129 ve kuvvenin olduu yerde hareket mmkn iken, bulunmad yerde ise imknszdr.130 Hareketin kuvve ile olan ey cihetinden kuvvenin yetkinlii olduu eklindeki tanmna gre bn Rd, hareketi varlk ve yokluun birleimi olarak grr. Zira hareket, ne varlk ne de yokluktur. Ayrca var ve yok olan ile de birlikte deildir.131 Hareketin gereklemesi iin bn Rd, unsuru gerekli grr. Bu unsur, mekn gibi hareketin zerinde gerekleecei ey; hareketin ona doru olduu ve ondan olduu ey ve hareketin hareket olarak onda gerekletii zamandr.132 Bununla birlikte hareket, mutlak yoklukta deil, ancak sknu kabul eden nesnelerde var olabilir.133 Bir hareket iin de iki skn mevcuttur ki bunlarn biri hareketin ondan olduu eydir, dieri de ona doru olduu eydedir.134 bn Rd, hareketin varln zihinsel anlamda kabul eder. Zira zihinde, hareket eden mevcuttur. Buna bal olarak hareketin kadmlii ve sonsuzluunun varl da zihinde bulunur.135 Dolaysyla zamanda olduu gibi hibir hareketin, nefste bulunmadka, ne btnnden ne de toplamndan yani ne balangcndan ne de sonundan sz edilebilir.136 Hareket, zaman gibi paralardan oluur ve bu paralar arasndaki ncelik ve sonralk gemi ve gelecei oluturur. Hareketin paralarn birbirinden ayran ey ise andr.137 Filozofumuz, hareketin srekliliini onun paral ve btn olmasna gre deerlendirir. Zira ona gre, hareketlerden bazlar ne paralar ne de btn sayesinde srekli olarak var ve yok olmaktadr. Bir ksm ise trleri bakmndan srekli olmalarna ramen, paralar bakmndan var olup, yok olmaktadrlar. Ancak dnr, bunlarn bir tek hareket olarak belirtilebileceini kabul eder.138 Onun, hareketi snflandrmasna bakldnda da ad geen filozoflarda

129 130 131 132 133 134 135 136 137 138

Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 64. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1131. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 463. a.mlf., Kitbus-semut-tabi, s. 65. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 155; Trke trc., s. 41. Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 264. bn Rd, Kitbus-semut-tabi, s. 48; Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 264. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 90; Trke trc., s. 15. a.mlf., Kitbus-semut-tabi, s. 49. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: II, s. 736; Trke trc., s. 269.

26

olduu gibi hareketi yer deitirme, artma ve eksilme ile dnm olmak zere genel kategoriye ayrd grlr.139 bn Sin ve bn Rd gibi Aristotelesin hareket grn genel olarak kabul eden Ebul-Berekt el-Badadi, bu grteki hareket tanmn yetersiz bulur. nk ona gre herhangi bir deiiklie hareket denilebilmesi iin onun zaman iinde gereklemesi gerekir. Bu sebeple hareket, ak seik olarak kavranan zaman kavramyla tarif edilmelidir.140 Ebul-Berekt, bu itirazna uygun olarak hareketi, zamanda hlden hle intikal eklinde tarif eder.141 Sonuta, lka Yunan filozofu Aristoteles ve ad geen slm dnrleri hareketi, genel olarak bir deiim eklinde deerlendirmilerdir. Byle bir deerlendirmeye bal olarak hareket, yaratl konusu erevesinde temel kavramlardan birini oluturmutur. Bu durum ise ileride deinilecei zere yaratl problemine ilikin olarak slm filozoflar ile Kelmclar arasnda birtakm tartmalara yol amtr.

4. Heyl ngilizcede matter material, Franszcada matire ve Almancada materie kelimeleriyle karlanan heyl, genellikle bir eyi meydana getiren ge olarak tanmlanmtr.142 Heyl, hyle kelimesinden Arapaya gemi olup asl ve madde manasna gelmektedir. Felsefe stlahnda ise heyl, meydana gelebilecek olan her trl birleme ve ayrlmay kabul edici, cisme ve tre ait iki sreti tayc bir cevherdir.143 Felsef terim anlamn Aristotelesin kulland madde-sret teorisinden alan heyl, onun tarafndan cismi oluturan iki ilkeden biri olarak kabul edilmektedir.144 Ona gre heyl, kuvve halindeyken ne oluur ne de yok olur. Zira o, zorunlu olarak

139 140 141 142 143 144

Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 64-66. arc, Mustafa, Hareket, DA, c. X, s. 303. Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 262. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi., zdek md., C. V, s. 51. Crcn, Seyyid erif, a.g.e., heyl md., s. 279. Karadeniz, Osman, Heyl, DA, C. XVII, s. 294; Kaya, Mahmut, a.g.e., s. 213.

27

olumayan ve yok olmayan bir eydir.145 O, biimsizdir ve sadece bir gtr.146 Ancak sretle birlemesi halinde fiilen gerekleebilir.147 Kind, bu kavram eitli sretleri kabul edebilen pasif yani kuvve halinde bir g olarak tarif etmektedir.148 Ayrca filozofa gre heyla, nitelikleri kabul eden, ancak kendisi nitelik olmamas dolaysyla kabul edilmeyen, sreti koruyan fakat kendisinin korunmas gerekmeyen eydir. Heylnn ortadan kalkmas, onun dndakilerin ortadan kalkmasna yol aar. Ancak onun dndakiler ortadan kalkt halde heyl yok olmaz. Her eyin kayna odur. O, ztlklar kabul ettii halde bozulmaya uramaz.149 Heyly sret almam (form kazanmam) bir g ve istidat halindeki madde olarak tanmlayan Mea ekolden bir dier filozof olan Farabye gre ise heyl, bilfiil varolabilmek iin srete muhtatr.150 Zira o, sretin mahallidir. Filozofun madde ile ayn anlamda kulland heyl, sret iindir; sret olmazsa o da olmaz.151 hvn- Safa heyly, sreti kabul edici basit bir cevher olarak grr.152 Bu ekole gre, yap malzemesi olan heyl (heyl's-sna), drt unsuru ifade eden heyl (heylt-taba), lemin mutlak maddesi olan heyl (heyl el-kll) ve aklla kavranan basit cevher olan heyl (heyl el-l) olmak zere drt eit heyl bulunur.153 Yaklak ayn dnemlerde yaam olan Ebu Bekr Zekeriyya er-Rz ise heyly, lemin be ezeli ilkesinden biri olarak kabul eder ve hdis olan cisimlerin varlk art sayar.154
145 146 147 148

Aristoteles, a.g.e., I, s. 49, 192a, 25-32. Hanerliolu, Orhan, Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999, s. 90. Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294. Kind, Risle f huddil-ey ve rusmih (Tarifler zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994, s. 58. a.mlf., Kitbl-cevhiril-hamse (Be Terim zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002, s. 282. Farab, et-Talikt, Diretl-Maarifil-Osmaniyye, 1346 (h.), s. 8; Aydn, brahim Hakk, Farabde Metafizik Dnce, Bil Yay., stanbul 2000, s.101. a.mlf., el-Mednetl-Fazla, (trc. Nafiz Danimen), MEB Yay.,stanbul 1989, s. 35; Farab, Uynul-mesil, s. 20; Trke trc., Felsefenin Temel Meseleleri, s. 208. hvn- Safa, a.g.e., cz: III, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1990, s. 317; etinkaya, Bayram Ali, hvn Safann Din ve deolojik Sylemi, Elis Yay., Ankara 2003, s. 175. hvn- Safa, a.g.e., cz: II, s. 15-16; Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294. Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294.

149

150

151

152

153 154

28

bn Sin, kendisinde mevcut olmayan bir eyi yahut yetkinlemeyi kabul edebilen her eyi heyl olarak tanmlamaktadr. Ona gre mutlak heyl cevherdir ve bilfiil varln, sretleri kabullenme yetisine sahip oluundan dolay cisimlerin sretlerini kabul etmekle kazanr. Varl, kendisine mahal olduu ey ile gerekleir.155 Ebul-Berekt el-Baddi, heylnn Arapa bir kavram olmadn aklayarak onun156 ztyla varla sahip bulunmadn belirtmektedir.157

Badadnin ada ve bn Rdn hocas olan bn Tufeyl (. 1185) de bu dnceye uygun olarak heylda varlk bulunmadn kabul etmekte ve onu yoklua benzetmektedir.158 bn Rd, heyly varln meydana gelmesini salayan ezel ilke olarak kabul etmektedir. Filozofumuz, varlk iin olu ve bozuluun zerinde gerekleecei bir dayana zaruri grmektedir. Ancak bu dayanak, fiil durumunda deil, imkn ve kuvve halinde bulunmaldr. te bn Rd, olu ve bozuluun nedeni olan bu ilk maddeye heyl adn vermektedir.159 Ona gre heylda asla fiil durumu bulunmaz. nk o kuvve halindedir, gerekte var deildir, yok da olmaz.160 Ayrca onun kendine mahsus bir sreti de yoktur. Zira heyl, btn sretlerin kuvve ve imkndr. O birdir, ancak bu birlik kuvve ve sretleri kabul edici yetenee sahip olmas bakmndandr.161 Dier taraftan btn var olanlar iin sadece bir heyl olma ynnden de tektir.162 Onun ztnda hareketin bulunmas mmkn deildir.163 Zira

155

bn Sin, Risle fil-hudd, Tisu Resil iinde, Konstantniyye (stanbul) 1298 (h.), s. 58; Atay, Hseyin, bn Sinda Varlk Nazariyesi, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s. 115. el-Badad, Ebul-Berekt (Evhdz-Zaman Hibetullah b. Ali b. Melk), Kitbul-muteber flhikme, cz: II, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1357 (h.), s. 96; Trke trc., lhiyyat, (trc. M. erafeddin), Brhanettin Matbaas, stanbul 1932, s. 63. Gihamy, Gerard., a.g.e., heyl md., s. 954. bn Tufeyl, Hayy bn Yakzan (Ruhun Uyan), bn Tufeyl bn Sin, Hayy bn Yakzan, (trc. Y. . zburun, . Yaln, O. Dz, D. rs) iinde, nsan Yay., stanbul 2003, s.61. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 197- 198; Trke trc., s. 57-58; ayrca bk. bn Rd, Tefsru ma badettaba, cz: II, s. 774; Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: I, s. 56. Nuri, Adgzel, a.g.e., s. 154-155. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1719. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 81.

156

157 158

159

160 161 162 163

29

heyl, bilkuvve olup, deime hareketinin kendisinden balad eydir. Deime hareketinin kendisine doru olduu ey ise srettir.164 bn Rde gre genel olarak heyl iki ksma ayrlr: 1. Ortak olarak her eyin ilk maddesi olan heyldr.165 Ancak bu tr heylnn sreti bulunmaz.166 2. Her varla zg olan heyldr. Bu eit heylnn, bileik cisimlerin heyls olan drt unsurda olduu gibi sreti mevcuttur.167 Bu ikinci anlamda ise heyl ikiye ayrlmaktadr. lki, bileik cisimlerin heyls olan drt unsurdur. Bunlarn sretleri, kendilerine baka sretlerin ilimesi durumunda tmyle yok olmaz, ancak varlklar birer arac sret olarak devam eder. kincisi ise, kendisine ikinci bir sreti kabul etmesi halinde sretini aynen devam ettiren heyldr. Filozofa gre bu anlamdaki heylnn mevzu adn almas daha uygundur.168 Heylnn sretle olan bantsnda bn Rd, heyly sretin mevzusu ve ayn zamanda sreti mevzunun var olmasn salayan ey olmas ynnden cevher kabul etmektedir. Bunun yan sra ikisinin birlemesinden meydana gelen varl da bu ikisinden olumas bakmndan yine benzer ekilde cevher olarak deerlendirmektedir.169 bn Rdn heyl kavramna yakn anlamda kulland bir terim ise ustukus yani unsurdur. Ona gre hakiki unsur, btn nesnelerin ilk olarak kendi bileiminden meydana geldii ve bu bileik varlklarn tamamnda ortak olan unsurdur. Bu unsur, her bir varlkta bulunur ve onun dier unsurlarn sebebi olmas gerekir. Filozofa gre bu manaya gelen unsur, heyldr.170

164 165 166 167

a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1454; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 121. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 513. a.mlf., Kitbul-kevn vel-fesd, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.), s. 25. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 513; a. mlf. Telhsu ma badet-taba, s. 30; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 66. bn Rd., Telhsu ma badet-taba, s. 30; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 66. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 770, 775, 777. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 505; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 67-68.

168 169 170

30

Felsifenin yukarda zikredilen dncelerine karn Kelm bilginleri heylnn Tanrnn yaratt cevherlerden ibaret olduunu savunmulardr.171 Onlar, filozoflara ait heyl telkkileri hakknda genel olarak bilgi vermiler ve kar k noktalarn belirtmilerdir. rnein Matrid (. 943?), heyly bata Aristoteles olmak zere baz filozoflarca lemin kendisinden yaratld ve varlnn balangcnn bulunmad dnlen ilk veya asl madde olarak kabul edilen ey eklinde tarif etmekte ve onunla ilgili bilgiler vermektedir.172 Ebul-Muin Nesef (. 1114) de heylda arazlarn ortaya kn yaratc bir varla deil, lemin asln oluturan belirgin bir maddeye balayan ashbul-heyl dedii grubun grlerine yer vermektedir.173 Ancak onlarn bu ekilde aklamada bulunmalar, filozoflarn heylya dair dncelerini reddetme amacna yneliktir. Zira heyl, slm filozoflar tarafndan imkn ilkesi durumundaki bir cevhere dntrlerek yumuatlsa da, Tanrnn yaratcln ve yetkinliini zedeleyerek snrlad iin kelm bilginleri bu dnceye kar kmlardr.174 Yukarda ad geen filozoflarn dnceleri dorultusunda zetlersek, heylnn, btn varlklarn olumasnn sebebi olan, olu ve bozulua uramayan, kuvve halinde bulunan, ilk ve ezel madde anlamn tadn sylemek mmkndr.

5. Kuvve ve Fiil ngilizce ve Franszcada force, Almancada kraft kelimeleriyle karlanan kuvve, szlk anlam olarak yeti manasna gelir.175 Franszcada acte, ngilizcede act ve Almancada akt ile ifade edilen fiil kavram ise szlk anlam olarak i, davran manalarn iermektedir.176 Aristoteles, zellikle kuvve zerinde durur ve be tr kuvveden bahseder:

171 172

Yavuz, Yusuf evki, Heyl, DA, c. XVII, s. 295. el-Mtrd, Ebul-Mansur Muhammed b. Mahmd, Kitbut-tevhd, (haz. Fethullah Huleyf), elMektebetl-slamiyye, stanbul 1979, s. 147; Trke trc., Kitbul-Tevhd Tercmesi, (trc. Bekir Topalolu), SAM Yay., Ankara 2002, s. 185. en-Nesef, Ebul-Mun Meymn b. Muhammed, Tebsratl-Edille f Uslid-Dn, c. I, (haz. Hseyin Atay), Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993, s. 81. Yavuz, Yusuf evki, a.g.m., s. 295. Trke Szlk, kuvve md., s. 1425. Trke Szlk, fiil md., s. 785.

173

174 175 176

31

1. Bir baka varlkta yahut bir baka varlk olmak bakmndan ayn varlkta bulunan hareket ve deimenin ilkesi. rnein resim yapma sanat, yaplan resimde bulunmayan bir gtr. 2. Bir eyin bir baka ey ya da bir baka varlk olmas bakmndan kendisi tarafndan hareket ettirilebilmesinin veya deitirilebilmesinin ilkesi. Bu etkiye urayann etkiye urama yeteneine sahip olmas, etkiye urayann genel etkiye uramas, onun herhangi bir etkiye uramas ya da onun bir ynde bir etkiye uramas anlamlarndan birini ierir. 3. Bir varln herhangi bir eyi baarya ulatrma ve bunu zgr biimde gerekletirme yetisi. 4. Edilgin anlamdaki kuvve iin bir varln herhangi bir eyi baarya ulatrma ve bunu zgr biimde gerekletirme yetisi. 5. eylerin kendileri sebebiyle mutlak olarak hibir eyin etkisinde kalmama veya deimeme imknna sahip olduklar ya da kt bir ynde sadece zorlukla deitirilebildikleri haller.177 Ancak Aristoteles, bu anlamlarn aslnda birinci anlam iinde mevcut olduunu belirtir.178 O, fiilin ise tanmnn yaplamayaca, onun ancak rnekler vastasyla ve tmevarm metoduyla anlalabilecei dncesindedir. Bu durumda ona gre fiil bir eyin, kuvve halinde var olduunun sylendii ekilde deil, gerekte varolmas durumudur. rnein, yarm dorunun kendisinden kmas mmkn olduu iin tam doruda bulunmas durumunda olduu gibi. Buna gre fiil, bina yapann bina yapma yetisine sahip olana, uyank olann uyuyana gre olan durumudur. Birinci durumlar fiili ifade ederken ikincisi kuvveyi gsterir.179 Ona gre kuvve olmakszn deime aklanamaz. Fiil olmadan hibir ey kuvveden fiile geemez.180 Bununla birlikte Aristoteles, fiilin tanm ve tz bakmndan kuvveden nce, zaman bakmndan ise bazen nce bazen sonra olduunu belirtir.181

177 178 179 180

.mlf., Metafizik, V. kitap, 1019a, s. 262-263. a.mlf., a.g.e., IX. kitap, 1046a, s. 394. a.mlf., a.g.e., IX. kitap, 1048a-1048b, s. 403. Ross, David, Aristoteles, (trc. A. Arslan, . Oktay Anar, . Kavasolu, Z. Kurtolu), Kabalc Yaynevi, stanbul 2002, s. 208. Aristoteles, a.g.e., IX. kitap, 1049 b -1051a, s. 408-413.

181

32

Kind, kuvve kavramn, akta olmayan ancak kendisinde bilkuvve olarak bulunduu eyde aa kmas mmkn olan eklinde tarif eder.182 Fiili ise etkiyi kabullenen konudaki etki183 olarak belirtirken dier bir tarifinde ise onu etki edenin etkisinin etkilenende ortaya kmas eklinde aklar.184 Ona gre kuvve halinde olan bir ey fiil durumunda olan bir baka ey vastasyla fiil alanna kar.185 Farab kuvveyi, imkn ile ayn kabul eder ve onun fiille husle geleceini belirtir.186 Ona gre fiil ise hissedilir keyfiyetlerde bulunur.187 bn Sin ise bir eydeki bakalam ilkesi olan btn hallere kuvve ismini verir. Bunun yan sra, kuvveyi imknla ayn anlamda kullanr.188 O, Aristotelesin konuya dair dncelerine benzer ekilde fiilin mutlak anlamda kuvveden nce olduunu kabul eder. Ona gre zaman bakmndan olan ve bozulan tikel eylerde kuvve nce gelirken, tmel eylerde fiil kuvveden evvel gelir. nk kuvve kendi bana var olamadndan dolay bilfiil var olabilmek iin bir cevherde bulunmaya muhtatr.189 Kuvvenin bir ok anlamlarnn mevcudiyetini belirten bn Rd, kuvve isminin ncelikli olarak kullanld manann mmkndr sznn dellet ettii anlam olduunu belirtirken,190 dier bir tarifte de kuvveyi eydeki yetenek ve bilfiil varolma imkn olarak ifade eder.191 O, Aristotelesin zikretmi olduumuz kuvve eitlerini belirtir. Ancak ona gre felsefeciler tarafndan en yaygn biimde kuvve karl bilfiil varolmaya kendisiyle hazr ve kabul edici olunan ey anlam kullanlmaktadr. bn Rd, bunu kuvve isminin en uygun kullanm ekli olarak kabul eder. Dnrmze gre bu, heyl iin sylenen kuvvedir.192 Ancak kuvvenin heyldan ve sretten mrekkep eyden nce olmas mmkndr ve o,
182 183 184

Kind, Risle fi huddil-eya ve rusmih (Tarifler zerine), s. 62. a.mlf., a.g.e., s. 58. a.mlf., Risle fil-filil-hakkil-evvelit-tm vel-filin-nks ellezi hve bil-mecz (Gerek ve Meczi Etkin zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002, s. 197. Kind, Risle fil-akl (Akl zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002, s. 260. Gihamy, Gerard, a.g.e., kuvve md., s. 632. Gihamy, Gerard, a.g.e., fiil md., s. 592. bn Sin, e-ifa, lhiyyat I, s. 171. a.mlf., a.g.e., s. 183. bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 82; Trke trc., s. 73. a.mlf., a.g.e., s. 83; Trke trc., s. 74. a.mlf., a.g.e., s. 24-25; Trke trc., s. 22-23.

185

186 187 188 189 190 191 192

33

heylya dnr.193 Filozofumuza gre kuvve, baka bir ey olmas bakmndan baka bir eydeki deimenin ilkesidir.194 O, bir bakma gelecekte yok olma zelliine sahip olabilecek trden bir yokluktur.195 bn Rd, fiil kavramn kuvveyle aklar. O, fiilin tamam olan bir varlkta veya baka bir eyde tamamlanm her durum zere olan kuvvenin kemli olduunu syler.196 Ona gre, fiil halinde olan kuvve halde olmayandr.197 bn Rd, fiilin ve fiil hlindeki varln ksmlarn, kuvvenin ve kuvve hlindeki varln ksmlarnn karl olarak kabul eder.198 Dnrmz, Aristotelese benzer ekilde fiilin tanm ve tz bakmndan kuvveden nce, zaman bakmndan ise bazen nce bazen de sonra geldiini kabul eder.199 O, fiilin kuvveden daha stn olduu grndedir.200 Ona gre, kuvveyle olan bir ey bilinmez ve var olmaz; ancak fiile kt zaman bilinir ve var olur.201 Kuvvenin, var olmak iin yokluk ile varlk arasnda yer ald, var olma istidadna sahip olduu, fiilin ise her trl yokluktan uzak bulunduu grlmektedir. Tanr hari btn varlklarda kuvve ve fiil durumlar mevcuttur.

6. Mahiyet, Hakikat ve Hviyet Mahiyet, hakikat ve hviyet kavramlar birbirleriyle alkal olup ayn zamanda varln farkl durumlarn belirten felsefe terimleridir. Mahiyet, ngilizcede essence ve quiddity,202 Franszcada quiddit ve Almancada quidditaet kelimeleriyle ifade edilir.203 Bu kavramn Arapa ma ve hve kelimelerinden meydana geldii ve tek kelime gibi kabul edildii gr

193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203

a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1539-1540. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 593. a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 26; Trke trc., s. 24. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1195. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1159. a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 26; Trke trc., s. 24. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1179, 1187. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1215, 1220. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1217. Redhouse Szl (ngilizce-Trke), essence ve quiddity md., s. 326, 794. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, mahiyet md., C. IV, s. 240.

34

yaygndr.204 Bu soruya zta ait sfatla cevap verilir ve verilen bu cevap ise bir tarif tekil eder.205 Mahiyet, nesnelerin zihindeki tmel kavramlarn ifade eder.206 Terim olarak ise mahiyet, bir varln z, onun kendisiyle o olduu eydir.207 Ayrca mahiyet gerek, bir eyi dier varlklardan ayran asl, hakik, bir eyi dier varlklardan ayran, kendisine mahsus gereklii ve varl ifade eder.208 Mantklar bakmndan ise mahiyet O nedir? sorusuna verilen cevapla belirtilen eydir.209 slm dncesinde ise mahiyet kelimesi iki anlama gelir. Birincisi ma hve ya da ma hiye yani O nedir? sorusuna verilen cevaba taalluk eden zel manadaki mahiyettir. kincisi ise bir eyi o ey yapan eye, yani nesnenin en temel hakikatine taalluk eden genel manadaki mahiyettir.210 Mahiyet, birden fazla varlklar iin kullanlr ve tr veya cinsi ifade eder. Tek olan varln mahiyeti olmadndan Tanrnn mahiyetinden deil Ztndan sz edilebilir.211 lk a Yunan filozoflarndan Aristoteles mahiyeti, her varln z212 ve doas gerei olduu ey olarak kabul eder. Ancak ona gre, bir eyin doas gerei olan her ey onun mahiyetini oluturmaz. Varln mahiyetini belirten gerek aklama, tanmlanan varln doasn ifade etmekle birlikte onun gereklik balamndaki konumunu iinde bulundurmayan aklamadr.213 Aristoteles, varlk ve mahiyetin varlklarda bir, yani ayn olduu grn benimsemesi nedeniyle varln zn ayn zamanda onun mahiyeti olarak adlandrr.214

204

205 206

Crcn, a.g.e., mahiyet-ey md., s. 205; Trke trc., Arapa-Trke Terimler Szl, mahiyet-ey md., (tercme ve erh eden: Arif Erkan), Bahar Yay., stanbul 1997, s. 199. Fenn, smail, a.g.e., quiddit md., s. 579. Kaya, Mahmut, Mhiyet ve Varlk Konusunda bn Rdn bn Sny Eletirmesi, bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, (derleyen: Aydn Sayl), TTK Yay., Ankara 1984, s. 553. et-Tehanev, Keaf, mahiyet md., C. II, s. 1423-1424; Grgn, Tahsin, Mhiyet, DA, C. XXVII, s. 336. es-Sabun, Nureddin, a.g.e., (Mtercimin hazrlad Istlahlar Blm), mahiyet ve hakikat maddeleri, s. 88. et-Tehanev, a.g.e., mahiyet md., C. II, s. 1423; Atay, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s. 13. Izutsu, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, (trc. brahim Kaln), nsan Yay., stanbul 1995, s. 149. Yakt, smail, slm Anlamak, tken Neriyat, stanbul 2005, s. 140. Aristoteles, a.g.e., VII. kitap, 1031a, s. 321. Aristoteles, a.g.e., VII. kitap, 1029b, s. 313-314, Aristotle, Metaphysics, s. 1625-1626. a.mlf., a.g.e., VII. kitap, 1031a, s. 321.

207

208

209

210

211 212 213 214

35

Farab, Aristotelesten farkl olarak varlk ile mahiyet arasnda yalnz mantk deil, metafizik boyutu da olan bir ayrm yapar. Bu konuda Farabyi izleyen bn Sinya215 gre mahiyet, O nedir? sorusunun cevabdr.216 Ayrca tmel kavramlarn sadece zihinde bulunan fertlerinin dikkate alnmasna da mahiyet denir. Bu durumda mahiyet, zihne ait bir kavram olmaktadr. Onun var ve var olmayan, kll veya cz gibi durumlar nem tamaz.217 Ona gre her eyin d dnyada olan varln veya zihinde tasavvurunu gerekletiren bir mahiyeti bulunmaktadr.218 Fakat Tanr iin bu ekilde bir ayrm sz konusu deildir. Zira Onun varl, ayn zamanda mahiyetidir.219 Mahiyet ile varlk ayrm konusunda bn Siny eletiren bn Rdn, Bir eyin varln veren mutlak mahiyet, beyanlar, tanm olan btn nesneler iindir.220 ifadesi mahiyeti, bir eyin kendisi hakknda O nedir? sorusuna cevap niteliinde yaplan aklama olarak kabul ettiini gsterir.221 Ayrca ona gre mahiyet, bir eyde bulunan ve onun fiilen var olmasn ve kendisinden kan bir fiille belirlenmesini salayan niteliklerdir.222 Dnrmz, varlk ve mahiyeti ayn eyin farkl ynlerini gsteren terimler olarak kabul eder. Ona gre varlk, bir eyin duyularla alglanan ynne iaret ederken, mahiyet o eyin akl tarafndan kavranlan ynn gsterir.223 bn Rd, varlk-mahiyet ayrm konusunda Aristotelesi takip ederek bunun sadece mantk bir ayrm olduunu kabul eder. Farab ve onu takip eden bn Sin ise bu ayrm hem ontolojik hem de mantk olarak kabul etmilerdir.

215 216

Corbin, Henry, a.g.e., s. 289. bn Sin, el-art vet-tenbiht, Mantk, C. I, (nr. Sleyman Dnya), Messesetn-Numan, Beyrut 1992, s. 202; zden, H. mer, bn Sin-Descartes, Metafizik Bir Karlatrma, Dergh Yay., stanbul 1996, s. 59. zden, H. mer, a.g.e., s. 59-60. Bolay, M. Naci, Farab ve bn Sinda Kavram Anlay, MEB Yay., stanbul 1990, s. 65. bn Sin, er-Risletl-ariyye, (nr. brahim Hilal), Cmiatl-Ezher, Msr 1980, s. 19; Trke trc., Tevhidin Hakikati ve spat zerine, (er-Risletl-Ariyye f Hakikit-Tevhd ve sbtinNbvve), (trc. Mahmut Kaya), slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde, Klasik Yay., stanbul 2003, s. 310; Ar Risalesi Allahn Birlii ve Sfatlar zerine, (trc. Enver Uysal), U lahiyat Fakltesi Dergisi, S. IX, Bursa 2000, s. 64. bn Rd, ag.e., cz: II, s. 796; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 54. Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 54. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: II, s. 553-554; Trke trc., s. 194-195. Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 161; ayrca bk. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 553-554; Trke trc., s. 194.

217 218 219

220 221 222 223

36

Bu ayrm sebebiyle bn Rd, farkl eserlerinde bn Sinya eletirilerde bulunmutur.224 bn Rd, mahiyeti zihinde ve kll olanda deil, d dnyada fiil olarak var olan eklinde de kabul eder. Ona gre heyl ve sretten olumadklar iin klllerin mahiyetleri yoktur. Dnr, mutlak mahiyetin arazlarda deil, cevherlerde bulunduunu belirtir.225 bn Sinya gre mahiyette onu oluturan yapc unsurlarnn bulunmas gerekli iken226 bn Rd, bu dncenin aksini benimser. Zira o, mahiyette unsurlar kabul etmez. Dolaysyla ona gre mahiyette unsur bulunmaz, fakat mahiyet unsurda bulunur ve onun ierisinde bizzat sreti ihtiva eder.227 Hakikat kavram, szlk anlam olarak gerek, sabit, doru olmak, gerekletirmek gibi anlamlar ieren hakk kelimesinden tretilmitir.228 Terim olarak ise hakikat, bir eyi dierlerinden ayran ey;229 o eyin kendine zg gereklik ve varldr.230 Dier bir tanmla mahiyetlerin grnr olmas, gerek leme gelmesi, yani bir var edici tarafndan var klnmalardr.231 Ayrca hakikat, dncenin nesneye uygunluu yani ey ile akln uyumasdr. Hakikat, tmel bir kavramn zihin dndaki bireylerinin dikkate alnmasdr.232 Ayrca o, bir eyin gereklii iin faildir.233 Hakikat, mahiyetin d dnyada kendisiyle nitelenmesine imkn salar.234 slm dncesinde ontolojik adan nemli olan hakikat kavram hvn- Safaya gre nedir? sorusuna verilen cevaptr ki bu, o eyin hakikatini, dolaysyla

224

Kaya, Mahmut, a.g.m., s. 459; Alper, mer Mahir, bn Rdn bn Sinay Eletirisi: El-fark Beyne Reyeyil-Hakimeyn, Dvn, S. X, 2001/I, stanbul 2002, s. 155. Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 163; Adgzel, Nuri, a.g.e., 59-60. zden, H. mer, a.g.e., s. 60-61. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1015. Crcn, a.g.e., s. 94; Trke trc., hakk ve hakikat md., s. 88; arc, Mustafa, Hakikat, DA, C. XV, s. 177. Macdonald, D. B., Hakikat, A, C. V/I, s. 100. es-Sabun, Nureddin, a.g.e., (Istlahlar blm), s. 188. Yakt, smail, a.g.e., s. 140. Taylan, Necip, Mantk, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul 1996, s. 80. ez-Zebid, Tcul-ars, hakk md., C. XXV, s. 171. et-Tehanev, a.g.e., hakikat md., C. I, s. 686.

225 226 227 228

229 230 231 232 233 234

37

tanmn ifade eder. Kind de her tanmlanan eyin hakikatinin, tanmda mevcut olduu dncesiyle tanm ile hakikat ilikisini hvndan nce ortaya koymutur.235 Hakikat, Farab metafiziinde de nemli bir yer tutar. Farab, hakikat kavramnn bir eyin kendine zg varln ifade ettiini belirtir.236 Ancak o, bu kavram Tanr dndaki varlklar iin kullanr. Dolaysyla Farab metafiziinde Tanrnn kendine zg varl inniyet,237 dier mevcutlarn varl ise hakikat kavram ile karlanr. Hakikat kavram balamnda Farab ile benzer bir yaklam sergileyen bn Sin, onu bir eyin onunla kendisi olduu ey olarak alglar. Buna gre hakikat, dnrn ifadesiyle zel varlk (el-vcudul-hs)tr.238 Baka bir adan bn Sin, hakikati her bir varln kendisi iin zaruri olan ve ona belli bir gereklik kazandran zellii eklinde tarif eder. Ona gre hakikati olmayan bir eyin ne zihinde ne de d dnyada gerekliinden sz edilebilir.239 Her eyin hakikati, kendisine uygun den varla sahiptir. Ancak hibir ey Tanr kadar, kendisine zg olandan daha fazla kendi varlna sahip deildir. Bylece Tanrda hakikat, en mkemmel ekilde zihin dnda bulunur. Ayrca zihinde, harite olduundan daha az da deildir.240 bn Rd, bir eyi kendi yapan zellii belirtirken Farabnin, Tanrnn hakikati iin kulland inniyet kavramn kullanr. O, bu kavramla bir eyi o ey yapan z anlamaktadr. Ona gre inniyetin, oluan eyler iin olmas gereklidir ve burada fiil kanlmazdr. Dnrmz bunu, eyann Levh-i Mahfuzda yazlmas ve yazlan bu eyin fiile kmas anlay ile rneklendirir.241 Buradan hareketle o, inniyeti mevcudatn kendisiyle ekil kazand ey olarak deerlendirir.242 Bu bakmdan bn Rd, bir eye gereklik kazandran zellii inniyet kavramyla ifade etmekte ve bu kavram hakikat yerine kullanmaktadr.
235 236 237 238 239 240

arc, Mustafa, a.g.m., s. 177. Farab, el-Medinetl-fazla, s. 22. Atay, Hseyin, bn Sinda Varlk Nazariyesi, s. 31. bn Sin, e-if, lhiyyat I, s. 31; a.mlf., en-Nect, cz: II, s. 82. arc, Mustafa, a.g.m., s. 177. Goichon, A. M., bn Sn Felsefesi ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, (trc. smail Yakt), tken Neriyat, stanbul 1993, s. 40. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 734. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1102.

241 242

38

Varln baka bir durumuyla alkal olan hviyet kavram ise, hakikati olan bir eyi yani bu kavramn dellet ettii hakikatlerden birini belirterek dierlerinden ayrmay ifade eder.243 Dier bir ifadeyle hviyet, varla gelenlerin kendine has niteliklerinin bulunmas ve bunlarla dirlerinden ayrlmasdr.244 Dolaysyla hviyet, bir eyin zihin dndaki varln ifade etmesi asndan mahiyet, o eyin bakalarndan ayrt edilmesini salayan zellikleri asndan da hakikat kavramndan ayrlmaktadr.245 Bununla birlikte kll hakikat, mahiyet olarak isimlendirilirken cz hakikat, hviyet olarak isimlendirilmekte ve d dnyadaki varl ifade etmektedir.246 Baz kaynaklarda ise hviyet bir eyin kendine has birlii ve z varln ifade eden ayniyet kavramyla eanlaml kabul edilmitir.247 Hviyet kavram, Yunancada mevcud (to on) kelimesini karlamak zere Arapada nc ahs zamiri hveden mastar olarak tretilmitir. Baka dillerden yaplan felsef metinlerin evirisi srasnda Arapada var olmayan kelimelerden birine karlk bulma amacyla tretilen bir kavramdr.248 rnein, Farabye gre hve, birlik ve varl ifade eder. Zira Zeyd ktiptir. dendii zaman bundan Zeyd ktip olarak vardr. manas anlalr.249 Ancak o, ey ve mevcd kavramlarn hviyetin yerine kullanmay daha uygun grr.250 bn Sin da Farab gibi hviyet yerine mevcd kavramn kullanmay tercih eder.251 Bir eyin hviyeti ile o eyin varlna iaret edilmesi nedeniyle bn Sin bu kavram, zaman zaman varln ferdiliini belirtmek iin Hve hve. anlamnda kullanmaktadr.252 Ona gre Hve hve., yani varlk ancak Tanr iin kullanldnda en mkemmel dereceyi ifade eder. Tanrnn dndaki her eyin

243 244 245 246

Taylan, Necip, a.g.e., s. 80.. Yakt, smail, a.g.e., s. 140. Durusoy, Ali, Hviyet, DA, C. XIX, s. 68. Crcn, Seyyid erif Ali b., erhul-mevkf, C. III, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1998, s. 1819. Farab, et-Talikt, s. 21; ahin, Hasan, Ayniyet, DA, C. IV, s. 278. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 557-558; a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 11; Trke trc., s. 11; Goichon, A. M., a.g.e., s. 75. Farab, a.g.e., s. 21; Trke trc., et-Talikat, (trc. Hilmi Ziya lken Kvamettin Burslan), Ankara Ktphanesi Trk-slam Filozoflar III Farabi iinde, Kanaat Kitabevi, Ankara, tarihsiz, s. 94. Durusoy, Ali, a.g.m., s. 68. Durusoy, Ali, a.g.m., s. 69. bn Sin, a.g.e., lhiyyat II, s. 303-304; Durusoy, Ali, a.g.m., s. 69.

247 248

249

250 251 252

39

varoluu bizatihi kendinden deil bakasndandr. Bu sebeple Tanrdan bakasna, mecazi anlamda Hve hve. denilebilir. nk bn Sin hveden mutlak Oyu yani Tanry anlar.253 bn Rd, hviyet kavramn varlk anlamndaki mevcd kavramyla eanlaml kabul eder.254 Ona gre hviyet, iki anlamda kullanlmaktadr: 1. Bir nesnenin hviyeti denildii zaman onun ne olduu, cevheri, nitelii, nicelii, greli oluu, etkisi, edilgisi, yeri, zaman, durumu ve iyeliinden biri kabul edilmi olur. 2. Hviyet terimi, bir nesne hakkndaki O gerek mevcttur. sznn dellet ettii anlam ifade eder.255 Hviyet, bn Rde gre daha ziyade, zaman ve meknda belirli zelliklere sahip varl belirtir.256 Zira hviyet ona gre, arazla bir olan eyin bu durumunu belirten isimdir.257 Bylece hviyet, fiil ile birlikte zihin dndaki mevcutta bulunur. Ayrca o, cevherde kuvve olarak bulunmaktadr.258 Filozofumuz hviyeti oluum bakmndan ikiye ayrr. Birincisi, hviyet olmak iin bir illete ihtiya duyan hviyet, dieri ise sfatlar ile olan hviyettir.259 bn Rd, bir baka adan hviyetin ksm olduunu belirtir. Bunlar arazla olan hviyet, nefste (zihinde) olan hviyet ve nefsin (zihnin) dnda olan hviyettir. Ona gre arazla ve dncede olan hviyetler eksiktir. Hakiki hviyet ise, dncenin dnda mevcut olan hviyettir.260 Dolaysyla d dnyada bulunan hviyet, gerek hviyettir.

7. bda bda, yaratmay ifade eden kavramlardan biridir. Kelime anlam olarak kreasyon, moda, benzeri olmama; esizlik; yaratma kudreti; harika eser

253 254 255 256 257 258 259 260

Goichon, A. M., a.g.e., s. 40. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 264, 305. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 557; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 17-18; kr. Aristoteles, a.g.e., 1017a, 20-30. Durusoy, Ali, a.g.m., s. 68. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 553. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 562-563. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 669-700. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1401-1402.

40

anlamlarn ihtiva etmektedir.261 bda, olmayan bir eyden bir eyin meydana gelmesi, bir ey hakknda bir eyin tretilmesidir ve halktan daha genel bir anlam iermektedir.262 Bu kavramn kk olan bedea, rneksiz, yaplmam, bilinmemi bir nesne meydana getirmek anlamlarn tamakla birlikte, bu anlamlar sebebiyle dinde yeni bir tre, gelenek meydana getirmeye de bidat denilmitir. Ayrca bu kavram icat etmek, bir nesnenin var olmasna sebep olmak, bir eyi varla getirmek anlamlarn kapsamaktadr.263 bda kelimesi, vastasz olarak ya da en az vasta ile yaratmay ifade eder. Bu kavram ile zellikle ezel ve basit varlklarn yaratlmas belirtilir. Burada madde, zaman, alet sz konusu deildir. 264 slm filozoflarndan ibda kavramn kullananlar genel olarak onun yoktan meydana getirme anlamn ierdii hususunda gr birlii iindedirler. Kind, ibday bir eyi yoktan meydana getirme265 olarak tarif ederken Farab bir eyi, olmayan bir ey zere meydana getirme,266 hvn-Safa da var olmayan bir eyden bir eyi meydana getirme267 olarak tarif eder. Farab ibda kavramna, var olmayan eyden bir eyi karma anlam yannda ikinci bir mana daha vermektedir. Buna gre ibda, varl ztndan olmayan bir eyin varlnn srekliliini salamak ve korumaktr. Bu srete yaratcnn ztndan baka hibir sebebe balantdan sz edilemez.268 bn Sin, ibda kavramna Farabde olduu gibi iki anlam verir. Bunlardan birincisi yukarda zikrettiimiz Farabnin verdii ilk anlama yakndr.269 Dnr, ibdann iki mefhum iin mterek bir isim olduunu belirtir. Bunlardan ilki,

261 262 263

Mutal, Serdar, Arapa-Trke Szlk, bedea md., s. 43. Crcn, Kitbut-tarift, ibda md., s. 5 bn Manzur, a.g.e., C. VIII, bedea md., s. 6; Atay, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s. 191; ayrca bk. et-Tehanev, a.g.e., C. I, s. 85. ank, Mustafa Namk, a.g.e., cration md., C. I, s. 513.. Kind, Risle f huddil-eya ve rusmih (Tarifler zerine), s. 58. Farab, Kitbul-cem beyne reyeyil-hakmeyn, Drul-Merk, Beyrut 1976, s. 103; Trke trc., Eflatun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, (trc. Mahmut Kaya), Felsefe Arkivi, S. XXIV, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1984, s. 246; Gihamy, Gerard, a.g.e., ibda md., s. 1. Gihamy, Gerard, a.g.e., ibda md., s. 1. Farab, Uyunul-mesil, , s. 58; Trke trc.,, s. 206. Atay, Hseyin, a.g.e., s. 192.

264 265 266

267 268 269

41

Farabnin birinci tanmyla uygunluk gsterir. Buna gre ibda bir eyin (nesne) bir ey (madde) olmadan vastasz olarak varlk kazanmasdr. kinci mana ise bir eyin, arac olmakszn bir sebep zere mutlak varla gelmesidir. Bu ekilde varla gelen bir eyin ztnda esasen tam bir varlk ve tam bir yokluktan sz edilemez.270 bn Sin, felsifenin ibdaya, mutlak yokluktan sonra bir eyin oluumu ve bu eyin illete bal olarak varla gelmesi anlamn verdiklerini belirtir. Ona gre illetli olan ey yokluktan sonra varlk kazanr.271 bda, yaratl ifade eden kavramlardan olan tekvn ve ihdstan daha yksek bir derecededir. nk zaman adem ibday ncelemez ve onun iin madde, alet ve zaman vastalar sz konusu deildir.272 Farabnin ibdaya verdii ikinci tanma da katlan bn Sinya gre ibda, bir eyin hibir vasta olmakszn var edilen varlnn devam ettirilmesidir. Bununla birlikte ibda, zamanla balants olan bir yaratma da deildir.273 Bu durumda Farab ve bn Sinnn ibda kavramna hem bir eyden olmadan ve madde, zaman gibi vastalar bulunmadan yaratma hem de var edilen bu varln devamllnn salanmas eklinde iki anlam verdikleri grlmektedir. bn Rd ise ibda kavramna belirli bir anlam yklememekle birlikte o, daha ziyade ibda ve ihtiraclar dedii bir gruptan bahseder.274 Dnrn kendi dnce sisteminde ibda kavramn yaratl ifade eden kavramlar arasnda kullandna

rastlanlmamtr.

8. htira Arapada H-R-A kknden gelen ihtira, yaratl ifade eden

kavramlardan biridir ve icad anlamna gelmektedir.275 Bu kavram, ibda lafznn kapsamnda yer almaktadr.276 Ayn zamanda ina etmek, icad etmek, tretmek anlamlarn iermektedir. htira, kataa ve akka yani kesmek, yarmak, ayrmak, ihanet etmek anlamlarna da gelmektedir ve bu anlamlar, kelimenin asl szlk
270 271 272 273 274 275 276

bn Sin, Risle fil-hudd, s.69. a.mlf., e-ifa, lhiyyat II, s. 266. Gihamy, Gerard, a.g.e., ibda md., s. 1. Atay, Hseyin, a.g.e., s. 193. bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1496. Mutal, Serdar, a.g.e., harua md., s. 222. et-Tehanev, a.g.e., ihtira md., C. I, s. 114.

42

manasn ifade etmektedirler.277 Kesmek, ayrmak anlamlarndan dolay bu kelimeye yokluktan varla karma, varlkla yokluk arasn kesme; ayrma fikrinden hareketle de yaratma anlamnn verilmi olabilecei eklinde yorumlar yaplmtr.278 htira, hvn- Safann yaratmay aklarken, ibda ve icd kavramlarnn yannda kulland dier bir kavramdr. hvn bu kavrama ibda gibi yok iken var etme, yoktan var etme, varlk alanna karma anlamlarn vermitir.279 htiray meydana getirmek anlamnda kullanan bn Rd, kavrama yoktan meydana getirme anlam yklememektedir. Filozof, bu kavram genellikle cevher, sret ve lemin meydana getiriliini ifade etmek iin kullanmakla beraber zaman zaman sebeplerin var edilmesini ifade etmek iin de kullanr.280 O, lemin Tanr tarafndan ihtira olunmu yani meydana getirilmi olduunu belirtmekle bu konuda dinin ortaya koyduu dnceleri bir anlamda kabul etmitir.281 bn Rd, Tanr tarafndan ortaya konulan sebeplerin fail olarak nitelendirilmesinin gerek anlamda deil, mecaz anlamda bir vasflandrma olduunu belirtir. Zira ona gre, bu sebeplerin varl Tanr ile vardr. Onlara varlk veren, onlarn fail olma sfatyla varlklarnn devamn salayan, mefullerini muhafaza eden, Tanrdr. Ayn zamanda bu mefullerin cevherlerini ihtira edip muhafaza eden de Odur. Btn varlklarn cevherlerini ihtira eden Tanrdan baka bir fail sz konusu deildir. Filozofumuz bunu bir rnekleme yaparak aklamaya alr. Nasl ki bir ktip, kalemin cevherini ihtira eder ve kalem varolduu srece onun koruyucusu olursa yazdan sonra da koruyucusu olduu gibi kalemin yazyla olan ba srasnda da bile yazy ihtira edendir.282 Genel olarak deerlendirildiinde, ihtira kavramnn ibda ile eanlaml olarak kullanld grlmektedir. bn Rd, genel kabulden ayrlarak ihtira kavramn meydana getirme, var etme anlamnda kullanmakla beraber, ancak bu
277 278 279

bn Manzur, a.g.e., haraa md., C. VIII, s. 69; ez-Zebid, a.g.e., haraa md., C. XX, s. 449. Keskin, Halife, slam Dncesinde Allah-lem likisi, Beyan Yay., stanbul 1996, s. 165. Uysal, Enver, hvn- Safa Felsefesinde Tanr ve Alem, FAV, stanbul 1998, s. 144; Gihamy, Gerard, a.g.e., ihtira md., s. 27. bn Rd, Kitbul-kef an menhicil-edille f akidil-mille, (nr. Mahmut Kasm) Msr 1964, s. 203; Trke trc., Kitab-l-Kef, Ayasbeyolu, Nevzad, bn Rdn Felsefesi iinde, A lahiyat Fakltesi Yay., TTK Basmevi, Ankara 1955, s. 104. a.mlf., a.g.e., s. 193; Trke trc., s. 94. a.mlf., a.g.e., s. 229; Trke trc., s. 129; ayrca bk. Ayn eser, s. 150, 231; Trke trc., s. 53, 131.

280

281 282

43

kavrama yoktan var etme anlamn yklememektedir. O, bu kavram ounlukla cevher ve sretlerin var edilmesini ifade ederken kullanmaktadr.

9. Kevn, Tekvn, Tekevvn Yaratlla ilgili olan kevn, tekvn ve tekevvn kavramlar, Arapada K-VN kknden gelmektedir. Kevn, szlkte olma, var olma, mevcudiyet, olay, hadise283 anlamlarn iermekte ve sonradan meydana gelii ifade etmektedir.284 Filozoflara gre olu, ze ait olan sret ile belirlenir. Zira stlahta, heyl (madde) ile bantl cismin sretlerinin dnm, olu ve bozulu (kevn ve fesd) olarak isimlendirilmez. Felsife tarafndan olu ve bozuluun devr bir nitelie sahip olduu kabul edilir. Onlara gre sretin srete dnm tedrici deil, bir anda gerekleir. Dier bir anlamda olu ve bozulu yokluktan sonra varla ve varlktan sonra yoklua iaret eder. Bu, suyun havaya dnmnde olduu gibi, bir eyin birdenbire kuvveden fiile k gibidir.285 K-V-Nden tremi olan tekvn kavram ngilizcede creation,

Franszcada cration ve Almancada sphpfung kelimeleriyle karlanr.286 Bu kavram szlkte meydana getirme, oluturma, ekillendirme anlamlarna gelmektedir.287 Bununla birlikte tekvn, maddeyle ncelenen bir eyin icadn288 ve bilfiil yaratmay289, dier bir deyile oluan ve bozulan mevcudatn yaratln ifade etmektedir.290 Tekvnin manas ile ilgili iki gr bulunmaktadr. Bunlardan biri yok olann yokluktan varla kmasdr.291 Burada kla kastedilen, kn balangcdr. Bu gre gre mezkr kavram, ihds, ibda ve ihtira ile ayn anlama gelmektedir. Dier bir gre gre ise tekvn, bir eyden, madd bir varln meydana
283 284

Mutal, Serdar, a.g.e., kvn md., s. 778. bn Manzur, a.g.e., kvn md., C. XIII., s. 363-364; et-Tehanev, a.g.e., kevn md., C. II., s. 1392. et-Tehanev, a.g.e., kevn md., C. II., s. 1392. Hanerliolu, Orhan, a.g.e., yaratl md., C. VII, s. 238. Mutal, Serdar, a.g.e., kvn md., s.779. Crcan, Kitbut-tarift, s. 68. Koar, Musa, a.g.e., s. 181. ank, Mustafa Namk, a.g.e., cration md., s. 513. et-Tehanev, a.g.e., tekvn md., C. I, s.505; Ulutrk, Veli, Kurn- Kerimde Yaratma Kavram, Bayrak Yay., tanbul 1987, s.56; Glck, erafeddin Toprak, Sleyman, Kelm, Tekin Kitabevi, Konya 1998, s.220.

285 286 287 288 289 290 291

44

getirilmesini ifade etmektedir. Yani tekvn, hdis varlklarla ilgilidir.292 Kelm bilginlerinden mam Matrid, tekvnin mahiyetinin insan tarafndan kavranmasn mmkn grmeyip onun en kolay anlatmnn Ol! ifadesiyle mmkn olaca kanaatindedir.293 Ayn kkten treyen bir dier kavram olan tekevvn, szlkte ortaya kma, meydana gelme, yaratlma, oluma, oluum, yaratl anlamlarna gelmektedir.294 Buna gre kevnin olu, tekvnin bilfiil yaratma ve tekevvnn oluma manalarna geldiini belirtebiliriz. Olu (kevn) ve bunun kart olan bozulu (fesd)un aslnn tabi maddeler (hyle) olduunu kabul eden Farabye gre olu maddede cevherin (zn) sret kazanm (srete brnm) olarak ortaya kmas; fesd ise baz maddelerin baz maddelere dnm (dnm kabul etmesi)dr. Ayrca bozulmann (fesd) ortaya kmas, farkl yaratl ve ekil kazanm sretler gibi deiik mzalarn ortaya kmasn da ifade etmektedir. Dnre gre bu sretler, alglanabilir (hissedilebilir) keyfiyetler olarak ortaya kar. Bu durumdan sonra sabit kalan, ustukusstn (zler, maddeler) cevheri, kuvveleri ve sretleridir. Ancak tabi sebepler olan etkin, edilgin, sret ve gaye sebepler, herhangi bir dnme (bozulmaya) uramazlar. Yukarda geen miza ise Farabye gre ustukusstn (maddelerin) fail olan asl kuvveler iinde bulunan ve orta keyfiyetleri de kabul edici olan zt keyfiyetlere dnmdr.295 Kevn, tekvn ve tekevvn kavramlarnn n de ele ald konuya uygun yerlerde kullanan bn Rd oluun, olmayan bir eyden meydana gelme eklinde deerlendirilmesini uygun grmemektedir.296 Zira ona gre olu, kuvve halinde mevcut olan cevherde meydana gelir.297 Dnrmz, oluu, basit ve bileik (mrekkeb) varlklarn oluumu olmak zere ikiye ayrmaktadr. Basit varlklarn oluumu onun taml (kemli) yoluyla, bileik varlk ise onun cinsinin ayrm

292 293 294 295 296

et-Tehanev, a.g.e., tekvn md., C. I, s. 505; Ulutrk, Veli, a.g.e., s. 56. el-Mtrd, Eb Mansr, Kitabut-Tevhid Tercmesi, s. 64. Mutal, Serdar, a.g.e., kvn md., s.779. Farab, ed-Devil-kalbiyye, Meclisu Direti l- Maarifil- Osmaniyye, Haydarabad 1349 (h.), s. 9. Beysar, Muhammed, Fil-felsefetil-bn Rd el-vcd vel-huld, Beyrut 1973, s. 72-73; bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 858. bn Rd, Kitbul-kevn vel-fesd, s. 3.

297

45

sebebiyle bilinir.298 O, bu konuda Kelm bilginlerinin grne de yer vererek onlarn oluu, cevherde meydana gelen bir deiim olarak kabul ettiklerini ve bir eyin yok olan bir eyden meydana gelmesini imkn dahilinde grmediklerini belirtmektedir.299 Kevn ile ayn kkten treyen tekvn, bn Sinann yaratla dair kulland kavramlar ierisinde yer almaktadr. Dalabilir varlklarn bir aracyla meydana getirilileri eklinde tanmlanabilecek tekvn (yaratma), bn Sina tarafndan yok olabilir varlklarn (mmkn varlklar) meydana gelilerini ifade etmek amacyla kullanlmaktadr. Dolaysyla tekvn, madd bir varolmay gerektirmektedir.300 Tekvn, bn Rd tarafndan yaratma, oluturma, meydana getirme anlamlarnda kullanlr. O, oluun gereklemesi iin bir eyden meydana gelmeyi zorunlu grmesi sebebiyle tekvnin unsurlardan oluan eyin (mkevven) deimesiyle gerekletiini kabul eder.301 Zira ona gre yoktan bir ey meydana gelmez. nk tekvn, eyin dnmdr ve onu kuvveden fiile doru deitirir.302 Olu sreci303 olarak da belirtebileceimiz tekevvn, bn Rdn, yaratl aklarken ska kulland bir dier kavramdr. Tekevvn oluma karlnda da kullanabiliriz. Buna gre filozofumuz oluma (tekevvn)nn var olandan deil, var olmayandan meydana geldii grndedir.304 O, olumann ya sretlerden ya da sretlerin yokluundan meydana geldiini sylemenin eliki olduunu belirtir. Zira ona gre oluumda zt sretlerin oluuma ilimesi zaruridir. Bu durumda oluumda, oluanlarn ztl ortadan kalkmaktadr.305 Ancak dnre gre oluumdaki bu ztlklar tek bir cinste sz konusu olur. rnein beyaz; scaklk, soukluk, rutubet ve kuruluk gibi farkl cinslerden olumaz, ayn cins olan siyahtan oluur.306

298 299 300 301 302 303 304 305 306

a.mlf., a.g.e., s. 2. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1498. Altnta, Hayrani, bn Sina Metafizii, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002, s. 102. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 858. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s.191. Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 171. bn Rd, a.g.e., cz: I, s.197; Trke trc., s. 57; Gihamy, Gerard, a.g.e., tekevvn md., s. 180. Gihamy, Gerard, a.g.e., tekevvn md., s.180. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1084.

46

Olumann bir eidinin, bir eyin yokluktan varla k, yani kuvveden fiile gei olduunu belirten bn Rd, varlk ve yokluk arasndaki olumann daim olduunu kabul eder; sonlu olan varlk ve yokluk arasnda sonluluun olmasn zaruri grr.307 bn Rde gre ayet oluma, ayrk sretlerden meydana gelirse sretlerin illet dahilinde olmas mmkndr. Bu durumda ise illetler oluturan (mkevvin)dan zuhur eder. Burada meydana gelen oluma, adet ynnden iki, sret ynnden ise bir olmaktadr. Filozofumuz, bu durumun her bir oluma (tekevvn) iin gerekli olduu dncesindedir.308 Basit cisimlerin atete son bulmas rneini veren bn Rd, buradan hareketle olu hadisesinin de sonsuza doru gitmeyeceini kabul eder. Ona gre her bir unsurdan dier bir unsurun olumas iin hibir eyden olumayan mebdelevvel (ilk mebde)in olmas zaruridir. Mebdel-evvelin ise ne balangc ne de sonu vardr. ayet o, sonlu olsayd, onun ilk balang olarak sonlu olmas dnlrd. Bu sebeple onun iin bir son dnlmesi imkn dahilinde deildir. Zira onun ezel olmas zaruridir.309

10. hds hds kavram Arapa H-D-S kknden gelmektedir. Bu kelime, ezelden beri var olanla alkal deil, sonradan meydana gelenle ilgilidir. Zira ayn kkten gelen huds ve hdis kelimeleri, ezeliliin kartdrlar. hdsn fiil hli olan ehdase kelimesi de sonradan meydana kmay ifade eder. Hudsun bir eyin yok iken olumas anlamnda olduunu gz nnde bulundurursak ihdsn bir eyin, sonradan ve yokken meydana getirilmesi anlamn ifade ettiini belirtebiliriz.310 Bir balangcn varlna iaret eden ihdsa,311 zamanla ilikili grlerek zamanla ncelenen eyin icad312 ve bir eyden zaman varln olumas313 eklinde manalar verilmitir. Yaratmayla ilgili olan bu kavram tekvn ile eanlaml
307 308 309 310 311 312 313

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 28-29. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 870. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 29-30. bn Manzur, a.g.e., hadese md., C. II, s. 131. Altnta, Hayrani, a.g.e., s. 102. Crcn, a.g.e., ihds md., s. 10. et-Tehanev, a.g.e., ihds md., C. I, s. 85.

47

grlmekle birlikte byle olmadna dair grler de bulunmaktadr.314 Ancak ihdsn zamana ait bir var olmay ifade etmesi hasebiyle ibdadan daha aa bir mertebede bulunduu noktasnda birleilmektedir.315 slm dncesi kapsamnda yer alan filozoflar arasnda yaratl ile ilgili olarak ihds kavramn kullananlar bulunmaktadr. Bunlardan hvn- Safa, ihds tekvn ile eanlaml kullanarak, kavrama sonradan meydana gelen bir eyin ortaya karlmas anlamn ykler.316 Bu tanm ile ihdsn sonradan yaratl ifade eden bir kavram olduunu vurgular. hds kavram, bn Sin tarafndan yaratl konusunda mmkn varlklarn oluumunu ve zlerindeki zorunsuzluk dolaysyla onlarda meydana gelen deiiklikleri ifade ederken kullanlmaktadr.317 Zamanla ilikisi balamnda bu kavram bn Sin, zamanda olan ve zamanda olmayan ihds olmak zere iki ksma ayrr. Ona gre, zamanda olan ihds, daha nceki bir zamanda varla sahip olmayan bir eyin ortaya karlmasdr.318 Bu ekilde meydana gelen olumaya filozofumuz zaman huds ismini verir. Byle bir olumada zaman ve madde olmak zere iki genin bulunmas gerekmektedir. Burada maddeden kast, var olan eyin olurluu yani heylsdr.319 bn Sinya gre zamanda olmayan ihds ise, kendi z bakmndan varl gerekli olmayan eyin varlk ifadesidir ve bu varlk, zaman d bir zamana da gereksinim duymaz. Zira o, her zamanda mevcuttur.320 bn Rd, failin fiilinin yoklua ilimesini mmkn grmeyerek ihds fiilin varla ilimesi olarak belirten bn Sinya itiraz etmektedir. Zira ona gre failin fiili, ne fiil halinde olmas bakmndan fiil halindeki varla, ne de yokluk olmas bakmndan yoklua iliir. Fiil ancak kuvve halindeki, kendisinde yokluk bulunan eksik varla iliir. Dolaysyla ihds da budur. bn Sinnn gr ise bu sebeple yanltr.321

314 315 316 317 318 319 320 321

a.mlf., a.g.e., ihds md., C. I, s. 110. a.mlf., a.g.e., ihds md., C. I, s. 85; Altnta, Hayrani, a.g.e., s. 102. Gihamy, Gerard, a.g.e., ihds md., s. 24. Altnta, Hayrani, a.g.e., s. 102. bn Sin, Risle fil-hudd, s. 69. Atay, Hseyin, a.g.e., s. 195. bn Sin, a.g.e., s.69; ayrca bk. zden, H. mer, a.g.e., s. 89. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 278; Trke trc., s. 90.

48

hds kavramnn isim olarak srekli var olmay salayan varla verilmesi, bn Rd tarafndan baka varlklara verilmesinden daha uygun grlr. nk ona gre, ayet lem srekli var olmas ve var olmasnn da bir balangc ve sonu olmamas ile ncesiz olsayd, bu durumda ihds kavramnn srekli var olmay salayan varla verilmesi, sreksiz bir ekilde var olmay salayan varla verilmesinden daha uygun olurdu.322 bn Rdn konuya ilikin dncelerine baktmzda onun, ihds kavramn kuvve hlinde bulunan varln fiil hline kmasn ifade etmek iin kullandn grmekteyiz. Kuvve hlinde bulunan varln fiil hline kmasnda dnrn, olu ve bozulua uramayan varln srekli olmas sebebiyle ona bir balang ve son tayin edilemediinden, bu kavram varlklarn oluumu iin kullandn belirtebiliriz.

11. Halk Halk kelimesi, Arapa H-L-K kknden tretilmi olup szlkte eskimek, lp bimek (takdir etmek), dzeltmek, rneksiz ve benzersiz yaratmak, bir eyden baka bir eyi meydana getirmek, yalan uydurmak anlamlarna gelmektedir.323 Halk (yaratma), ngilizcede creation, Franszcada cration ve Almancada schpfung schaffen kelimeleriyle ifade edilmektedir.324 Dolaysyla halk kelimesi yaratma, yaratlma, icat anlamlarn iermektedir.325 Lisanul-Arabda halk kelimesinin Arap dilinde iki anlam ierdii belirtilmitir. Bu anlamlardan biri, bir eyi ilk defa ortaya karmak, dieri ise takdir etmektir.326 Ancak yaratma ile ilgili anlam esas alnd takdirde halk kelimesi, yoktan var etme deil, var olan bir eyden yapma anlamn kapsam olur. Bundan dolay kelimenin min harf-i ceriyle kullanlmas esastr.327

322 323 324 325

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 275; Trke trc., s. 89. bn Faris, Mucmelul-Luga, halk md., C. II, s. 301; Ycedoru, Tevfik, a.g.e., s. 14. ank, Mustafa Namk, a.g.e., cration md., s. 512 Sami, emseddin, Kms-i Trk, halk md., s. 586; Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, halk md., s. 318. bn Manzur, a.g.e., halk md., C. X, s. 85, 86; ez-Zebid, a.g.e., halk md., C. XXV, s. 251. Yakt, smail, Kurn Anlamak, tken Neriyat, stanbul 2003, s. 55.

326 327

49

Yok olan yokluktan varlk alanna karmak manas esas alnarak halk kelimesine, Kelm bilginleri tarafndan Tanrnn yoktan yaratmas anlam verilmi, bu ekliyle kelm terminolojisinde kullanlmtr.328 Halk kelimesi filozoflar tarafndan ise daha ok bir eyi bir eyden meydana getirme anlamnda kullanlmtr. hvn- Safa ekolne gre bu kelime, bir eyin baka bir eyden meydana getirilmesi manasn iermektedir. Ayrca bir eyin meydana gelmesi hvna gre heyl (madde)nn srete (form) brnmesiyle mmkndr.329 lemde yaanmakta olan birtakm srekli deiiklikler, mevcut baz maddelerin belli artlar altnda baka maddelere dnmesini ifade etmektedir ki hvn, lemdeki bu deiiklikleri kevn ve fesd eklinde ifade eder. Bu erevede hvnn metafizii asndan halk kavramnn lemdeki srekli olu manasnda kullanld sylenebilir.330 Dolaysyla bu ekoln dnce sistematiinde halk kelimesinin yoktan yaratlmay deil, bir eyin bir eyden meydan gelmesi anlamn ifade ettiini belirtebiliriz. Halk kavramn tabi varlklara mnhasr klan bn Sin, onu her idrak ve emir sahibiyle ilikili grr.331 Dnre gre halk kelimesi varln nasl olutuunu, madde ve sretten ne ekilde hsl olduunu ifade eden mterek bir isimdir. Madde ve sretten hasl olduktan sonra varlk iin bilkuvvelikten artk sz edilemez.332 Bu durumda bn Sin, varlkta madde ve sreti gerekli grerek, halk kelimesinin kuvve hlinde bulunan bir eye varlk kazandrma anlamn ierdiini kabul eder.333 Dolaysyla bn Sinnn halk kelimesini yaratma ile alkal bir kavram olarak lemde maddenin sz konusu olduu yerde kulland ve bu kavrama yoktan yaratma anlamn vermedii sylenebilir. bn Rd ise halk kelimesinin gayb lemi iin kullanlabileceini belirtirken bn Sin gibi maddeyle balantl olarak grngler lemi iin de kullanlabilecei grndedir. O, lemin hudsunun grngler lemindekine (ay alt lem)

328 329 330 331

Ycedoru, Tevfik, a.g.e., s.15-16. Gihamy, Gerard, a.g.e., halk md., s. 303. Uysal, Enver, a.g.e., s. 144-145. bn Sin, Rislet Neyruziyye, Tisu Resil iinde, Konstantniyye (stanbul) 1298 (h.), s. 94; Atay, Hseyin, a.g.e., s. 224. bn Sin, Risle fil-hudd, s.69. zden, H. mer, a.g.e., s. 88.

332 333

50

benzemediini sylerken hudsa halk ve futr kavramlarnn atfedildiini aklar. stelik o, bu iki kelimenin, hem grngler lemindeki hudsun hem de dinde tartmal olan huds ve kdemin tasavvuru iin kullanlmasn uygun grr.334 Filozofumuza gre, felsefecilerin kendisi hakknda var olma yetisi bulunmayan bir varln, varlnn bir ilk varlk tarafndan verilmesi gerektii gr Kelm bilginleri tarafndan halk, ihtira ve teklif kavramlaryla ifade edilmitir.335 Buna gre bn Rdn halk kavramn, felsefecilerden ziyade yaratl ile ilgili olarak Kelm bilginleri kullandna iaret ettiini gryoruz. Yaratmaya dair kullanlrken halk kavramnn yoktan yaratmay ve ayn zamanda bir eyden bir ey meydana getirmeyi ifade ettii anlalmaktadr. slam dncesinde Kelmclarn halk kelimesinin yoktan yaratma anlamn tercih ederken, filozoflarn ise bu kavram bir eyden bir eyi meydana getirme manasnda kullandklarn gryoruz.

12. Sun Sun, slm dncesinde yaratl ele alrken kullanlan kavramlardan biridir. Sun yapm anlamna gelmektedir.336 Kelimenin fiil hali olan sanaa, ilemek, yapmak manasnda olan amile kelimesi ile ayn anlam ihtiva etmektedir. Ayrca yapmak anlamndaki feale fiili ile de ayn manada kullanlmaktadr.337 Ancak her fiil sun (yapm) iken, her sun fiil deildir. Sunun hayvanlara ve cansz varlklara nispet edilmesi sz konusu olmazken338 fiil, bunlara nispet edilebilir.339 Bununla birlikte sanaada bir eyi yerinden karma manas da mevcuttur.340 Dolaysyla bu anlam ihtiva etmesi sebebiyle yaratmay ifade eden kavramlar arasnda kullanlmtr ve kuvve halinde bulunan bir eyi fiil haline karmay ifade etmektedir. Zira sanaadan tremi olan istenea kelimesi de sanaa kelimesinin

334

bn Rd, el-Kef an Minhacil-Edille, (Felsefe-Din likileri), (haz. Sleyman Uluda), Dergh Yay., stanbul 1985, s. 299-300; Gihamy, Gerard, a.g.e., halk md., s.303. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 314; Trke trc., s. 102-103. Mutal, Serdar, a.g.e., sanaa md., s. 491. bn Manzur, a.g.e., sanaa md., c. VIII, s. 208; ez-Zebid, a.g.e., sanaa md., c. XXI, s. 363. ez-Zebid, a.g.e., sanaa md., c. XXI, s. 363. Ulutrk, Veli, a.g.e., s. 59. ez-Zebid, a.g.e., sanaa md., c. XXI, s. 366.

335 336 337 338 339 340

51

anlamn ifade etmekle beraber341 retmek, bir eyden bir ey yapmak, elde etmek, icat etmek anlamlarn iermektedir.342 Mea filozoflardan bn Sin, sanaa kelimesinin anlamnn yok iken bir nesneden baka bir nesnenin meydana getirilmesi olduunu belirtmektedir.343 Dolaysyla o, bu kelimeye szlk anlamna uygun olarak var etme anlam vermemektedir. Gazzal ise sanaa fiilinin isim hali olan sunu hakiki iradeden sdr olan ey344 olarak tarif ederken bn Rd, sunu i, yap anlamnda kullanmtr. O, bu balamda lemin meydana geliinin tesadf deil, Tanrnn bir sunu, yani yapm olduunu belirtmektedir.345

341 342 343 344 345

ez-Zebid, a.g.e., sanaa md., c. XXI, s. 363. bn Manzur, a.g.e., sanaa md., c. VIII, s. 209. Atay, Hseyin, a.g.e., s. 196. Gazzal, Tehftl-felsife, s. 93; Trke trc., s. 70. bn Rd, Kitbul-kef an menhicil-edille f akidil-mille, s. 201; Trke trc., s. 102.

52

KNC BLM YARATILI MESELES

53

1. Yaratl Tanrnn Bilgisi likisi slm dncesinde Tanrnn bilgisi konusu, bir eyin var olmas iin o eyin bilgisine sahip olunmas gerektii noktasndan hareketle yaratl meselesinde de nemli bir yer igal etmitir. Ayn ekilde bn Rdn yaratla ilikin dncelerinde de Tanrnn bilgisi meselesi, merkez bir neme sahiptir.

1.1. Yaratl ile Tanrnn Bilgisi Arasndaki liki Kelm ilminde, Tanrnn ilim sfat, varolu ile bantl bir sfat olarak grlmektedir. Zira bu ilim sfat balamnda lemin en gzel ve mkemmel bir biimde varolua gelmesi iin, onun yaratlmasnn hakikatinin, faydasnn, gerekliliinin, dier bir ifadeyle, lemdeki her eye ait en kk bir ayrntnn dahi bilinmesi gerekmektedir. Bu bilgi olmadan yaratma da olmaz. Dolaysyla lemin var edicisi olan Tanrnn bir eyi yaratabilmesi iin ilim sahibi olmas ve bilgisiyle o eyi var etmesi gerekir.346 Kelm bilginleri, Tanrnn bilgisinin kuatt varlklar konusunda Onun ilminin soyut, somut, mmkn ve vacip olan her trl eyi kuattn kabul ederler. Bundan dolay onlara gre Tanrnn ilim sfat, irade ve kudret sfatlarndan daha kapsaycdr.347 Tanrnn bilgisi meselesi, Mea ekoln dncesinde varoluun nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Zira Farab ve bn Sin gibi Mea filozoflar, varla geliin balangcn bizatihi Tanrnn kendisini bilmesine balamaktadrlar. bn Rd, ed-Damime adl kk eserinde tamamen Tanrnn bilgisi meselesini ele almtr. Bunun yan sra onun konuya ilikin fikirleri ounlukla Tehftt-Tehft adl eserinde yer almaktadr. Tanrnn bilgi sahibi oluunu, Aristotelesin dncelerine benzer ekilde akladn belirten bn Rd, insan aklnn kavrad her eyin failinin madde ile ilikisi olmayan, her eyi kavrayan bir akl eklinde belirtir.348 bn Rde gre Tanr, kendisini akletmesi sebebiyle en stn bir hayata sahiptir. Bu sebeple de diridir ve kendini akletmesinden dolay en stn bir bilgiyle

346

347 348

Aydn, Ali Arslan, slam nanlar ve Felsefesi, C. I, Gzel Sanatlar Matbaas, Ankara 1964, s. 156; Yurdagr, Metin, Allahn Sfatlar, Marifet Yay., stanbul 1984, s. 178. Aydn, Ali Arslan, a.g.e., s. 157; Yurdagr, Metin, a.g.e., s. 181. Kken, Glnihal, a.g.e., s. 176.

54

limdir.349 bn Rd, Tanrdan meydana gelen oluun yalnzca Onun var olan olmas yahut sfatlarla var olmas ynnden olmadn, bunlara ilaveten Onun bilen olmas ynnden de gerekletiini belirtir.350 Bu sebeple bn Rdn yaratla dair dncelerinde Tanrnn bilgisi meselesi nemli bir konuma sahiptir. bn Rd, Tanrnn bilgisini neden ve nedenli ynnden ele alr. O, filozoflara gre Tanrnn bilgisiyle insann bilgisinin farkl olduunu syler. nk onlara gre insann bilgisi varlklarn eseri iken, Tanrnn bilgisi onlarn nedenidir. Dolaysyla filozoflarn grn aklayarak lk lkenin bilgisinin insann bilgisine benzemedii grn vurgulayan bn Rd, Tanrnn bilgisinin varlklar meydana getirdiini, varlklarn ise Onun bilgisinin sebebi olmadn kabul eder. O, burada Gazzalnin konuya ilikin dncelerine kar kar. nk Gazzal, filozoflarn, ncesizin bilgisinin insann bilgisiyle ayn olduu, dolaysyla bilinenlerin Tanrnn bilgisinin illeti olmasnn yansra, onlarn oluumunun da Tanrnn onlar hakkndaki bilgisinin oluumunun illeti olduu grnde olduklarn belirtir. Ancak bn Rde gre bu, filozoflarn gr deildir. Zira filozoflara gre insann bilgisi ile Tanrnn bilgisi kyaslanamaz. nk insann bilgisi varolanlarn eseri olduu halde, Tanrnn bilgisi, onlarn nedenidir.351 Buradan hareketle bn Rdn de filozoflar ile benzer grleri paylat sylenebilir. Tehft melliflerinden Alaaddin Ali Tus (. 1483) ise Tanrnn bilgisini fiil bilgi olarak kabul ederek, bu bilginin mmknlerin varlk sebebi anlamnda olduunu belirtmekle, Tanrnn bilgisini, bn Rdde olduu gibi, varlklarn nedeni olarak grr. O, bilgiyi Tanrya bir izfet yahut izfete sahip bir sfat olarak kabul eder.352 Bir dier Tehft yazar olan Hocazade (. 1488) ise, Tanrnn canllk sfatyla, bilgi, ilim ve messir olmas arasnda bir balant kurar. Ona gre Tanr canldr. denildii zaman Onun bilgili olduu ve Onun eseri olan varln

349 350

351

352

bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1619-1620. a.mlf., Damime, bn Rd, Faslul-Makal (Felsefe-Din likisi), (trc. Bekir Karla) iinde, aret Yay., stanbul 1992, s. 126. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: II, s. 711; Trke trc., s. 257; bk. Gazzal, a.g.e., s.166; Trke trc., s. 149. et-Tus, Alaaddin, Tehftl-felsife, (nr. Rza Saade), Darul-Fikril-Lbnan, Beyrut 1990, s.258; Tus, Aladdin Ali, Tehftl-Felsife (Kitbuz-Zuhr), (trc. Recep Duran), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. 166.

55

Tanrdan kt kastedilmektedir. Zira canllkta, bilgili olmak ve fiilde bulunmak dikkate alnr.353 Gazzalnin bizim alg alanmz dnda olan dnyadaki bilgiyi bu dnyadaki ilintilere benzetmesini yersiz bulan bn Rd, bilginin tabiatnn ilintinin tabiatndan, zellikle de Tanrnn bilgisinin, ilintinin tabiatndan son derece uzak olduunu belirtir. Ona gre bu durumda Tanrnn bilgisinin bir mahalle ihtiya duymas sz konusu olamaz.354 lemin, Tanrnn fiili olmas balamnda Gazzal fiil, irade ve bilgi arasnda bir ba kurarak fail ynnden, failin irade ettii eyi yapabilmesi iin irade sahibi olmasn ve irade ettiini de bilmesini zarur grr. O, filozoflar tarafndan ise Tanrnn irade sahibi olmadnn, hatta hibir sfat olmad iin kendinden meydana gelenlerin zorunlu olarak meydana geldiinin kabul edildiini belirtir.355 Dolaysyla Gazzal, filozoflarn Tanrnn bilgi sahibi olmadn ve yaratmada bilgi sfatnn bulunmadn benimsediklerini de belirtmi olmaktadr. bn Rd, Tanrnn bilgisinin yaratltaki konumuna ait dncelerini, zaman zaman Onun iradesini, fiilini ve fail oluunu aklarken belirtmektedir. Zira ona gre Tanr, yaratlta fail konumunda olup lemi fiili ile yaratr. Bu balamda bn Rd, irade ile bilgi arasnda bir iliki kurarak Tanrnn bilgisinin, baka varlklarn bilgisine benzemediini aklar. O, Gazzalnin failin, diledii eyi yapabilmesi iin iradeli, seen ve bilen bir varlk olmasnn filozoflar tarafndan kabul edilmedii grn doru bulmaz. nk ona gre, bu lemle ilgili bir hkmn dier leme uygulanmas doru olmadka Tanr iin de kabul edilmesi mmkn olmaz. Konuyu aklamak iin nce dnrmz, d dnyadaki failleri ikiye ayrr. Ona gre, birinci ksmdaki failler ancak bir tek eyi yaparlar ki bu da scakln scakl meydana getirmesi gibi z bakmndan gerekleen keyfiyetlerdir. Dnrmzn zikrettii zere filozoflar bu faillere doal failler adn verir. kinci ksmdaki failler ise belli bir anda bir eyi, baka bir anda da onun aksini yapabilen faillerdir. Bunlara filozoflar irade eden veya seen varlklar adn verirler. bn Rde gre bu failler sadece bilgiye ve ayrntl semeye dayanan
353

354 355

Kemal Paa-zde, Tehft Haiyesi, (trc. Ahmet Arslan), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1987, s. 441. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 562; Trke trc., s. 197. Gazzal, a.g.e., s. 89; Trke trc., s. 66.

56

eyleri yapar. Dnrmz, Tanrnn filozoflara gre son ve yok olan eyleri nitelendirmesi ynnden bu iki fiilden hibiriyle nitelendirilemediini; nk irade eden varln, irade ettii eyden yoksun olmasna karn Tanrnn, irade ettii eyden yoksun bulunmadn ifade eder. bn Rde gre tabi fiil, irade edenin tz bakmndan zorunlu deildir, ancak o eyin yetkinlie ulamasn salar. Ayn ekilde tabi fiil bilgiye de dayanmaz. Oysa Tanrnn fiilinin bilgiye dayand kesindir. Bu sebeple Tanrnn, insann bilgisine benzemeyen bir bilgi ile bildii gr dorudur. Fakat Tanrnn bilgisinin nasl olduu kavranamaz.356 Dolaysyla o, Gazzalnin, filozoflarn Tanrnn fiili iin iradesini kabul etmedikleri eklindeki dncesine itiraz ederken Onun, bilgi sayesinde ve bilginin sonucunda fail olduunu belirtir.357 Gazzal, filozoflarn tabi ve irad eklinde fiili snflandrmasn kabul etmezken358 bn Rd, bu ayrm benimser. O, Gazzalnin, iradeyi bilgiye dayanp dayanmamasna gre ikiye ayrmasn eletirerek buradan hareketle bilgisi olmayan bir kimsenin kendi dndaki bir eyi yokluktan varla karabileceini, dolaysyla fiilin tanmnn bilgiyi iermediini kabul eder.359 Filozoflarn grlerini zetleyen bn Rd, Kelmclar tarafndan kabul edilen cisimsel olmayan, cisimde bulunmayan, diri, bilgili, iradeli zn hibir arac bulunmakszn btn varlklar meydana getirdiini ve sonsuz sayda olan bu varlklar sonsuz bir bilgi ile bildiini reddeder. Zira ona gre, belirtilen dnce uyarnca bu niteliklere sahip olan varln, nefs cinsinden olmas gerekir. Bu sebeple farkna varmadan, varlklarn ilkesini tmel nefs eklinde gren Kelmclar yanlmlardr.360 Konuyu neden ve eser arasndaki ilikiye dayandran bn Rd, Gazzalnin belirtilen meseleye dair dncelerinin aksine, burada tek bir bilginin varln kabul eder. bn Rde gre Gazzalnin meseleye yaklamdaki hatas, Tanrnn bilgisi ile insann bilgisini karlatrmaktr. Zira ona gre Tanrnn bilgisi insann bilgisinden

356

357 358 359 360

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 254-257; Trke trc., s. 81-82; bk. Gazzal, a.g.e., s. 89-90; Trke trc., s. 66. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 273; Trke trc., s. 88 Gazzal, a.g.e., s. 91; Trke trc., s. 68. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 266-267; Trke trc., s. 85-86. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 361-362; Trke trc., s. 117.

57

farkldr. Bilenin bir eyi bilen olmas onun, bildiini bildii zaman, ilk bilgiye eklenmi bir bilgi ile bilmi olduunu bildiini bildiinden habersiz olmasn gerekli klmaz. Aslnda bu ikinci bilgi ilk bilginin durumlarndandr ve bundan dolay da bu durumun sonsuzca srp gitmesi imkn dahilindedir.361 bn Rd, burada temel alnmas gereken asl noktay Tanrnn bilgisinin bir tek olmas ve bu bilginin bilinenlerin eseri olmayp, onlarn nedeni konumunda bulunmas eklinde belirler. Zira nedenleri ok sayda olan eyin saysnn da ok olmas gerekirken eserleri ok olan nedenin ok sayda olmas gerekmez.362 Dolaysyla bn Rd, Tanrnn bilgisinin tek olarak eserlerin nedeni olduu dncesine sahiptir. Tanrnn bilgisinin, varlklarn meydana gelme sebebi olduunu kabul eden bn Rd,363 bu sonuca Tanrnn kllleri ve czleri bilmesi konusundan hareketle varr. O, bu noktada Gazzalnin, Tanrnn tmelleri bildiini syleyen kimsenin, Tanrnn bilgisinde trlerin okluunu da mmkn grerek bireylerin ve onlarn hallerinin okluunu da mmkn grmeleri gerektii grne itiraz ederek bireyleri bilmenin, duyumlama yahut bir hayalleme olduunu, buna karn tmelleri bilmenin ise aklla kavramak manasn tadn belirtir. Ona gre, bireyleri ve onlarn hallerini bilme, kavramada okluk gerektirirken, trleri ve cinsleri bilmek, bu tr bilmenin deimez olmas sebebiyle herhangi bir deiiklii gerekli klmaz. Tmellik ve tikellik yalnzca okluk anlamnda birleir.364 Dnrmz, trlerin ve cinslerin okluunun bilgide de okluu gerektirir eklindeki dncesinde Gazzalyi hakl bularak Tanrnn, varlklar bilmesinin tikel bilgi olarak nitelendirilmesini doru bulmaz. nk ona gre, buradaki bilgi edilgin akl ve nedenli iken, lk akl ise mutlak fiildir ve nedendir. O, bakasn kendi z olarak kavrar. Bu kavray sonundaki bilgi de etkin bilgidir.365 bn Rd, Tanrnn bilgisinin varlklarla olan ilikisinin, bizim bilgimizin varlklarla olan ilikisinden daha stn olduunu belirterek, var olan nesnenin daha stn ve daha aa olmak zere iki nitelii bulunduunu ifade eder. Daha stn

361 362 363 364 365

a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 543-544; Trke trc., s. 190. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 545; Trke trc., s. 191. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 711; Trke trc., s. 257. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 701-702; Trke trc., s. 253. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 702-703; Trke trc., s. 254.

58

konumdaki varln daha aa olann nedeni olduunu syler.366 Dolaysyla onun, Tanry lk Neden olarak kabul etmekle birlikte, varlk sisteminde var olu iin bir stteki varln bir alttakinin nedeni olduu grn benimsediini belirtebiliriz. Grld zere bn Rd, varolu dncesinde Tanrnn bilgisine de merkez bir yer vermektedir. O, yaratlta Tanrnn bilgisini, varoluta etkin olarak grmekle birlikte, konuya ilikin dncelerini tamamen belirgin ekilde ortaya koymaz. Buna karn onun ve Gazzalnin, Tehftlerinde filozoflarn dncelerini belirtirken genel olarak atf yaptklar Farab ve bn Sin, lemin varoluuna dair dncelerini zellikle de burada Tanrnn bilgisi konusunu sudr nazariyesi ile olduka belirgin bir ekilde ortaya koyarlar. Zira sudr teorisinin temelini Tanrnn bilgisi, bizatihi kendini akletmesi oluturmaktadr. Ancak onlarn bu teorisi bata Gazzal olmak zere bn Rd ve dier baz dnrler tarafndan eletirilmitir.

1.2. Yaratl Sudr likisi 1.2.1. Sudr Teorisi Kavram olarak bir eyden akmak, kmak anlamnda olan sudr (manation), her eyin Bir olandan yani Tanrdan ktn ifade etmek amacyla kullanlan bir terimdir. Yaratl, zellikle de yoktan yaratl kabul etmeyen bu doktrin, kinatn eitli varlklar sebebiyle olutuunu ierir. Mezkr teoride varln zaman iinde meydana geldii ve olu realitesi savunulur.367 Farab ve bn Sin gibi baz slm dnrleri, yaratmada Tanrnn zgr iradesini kabul etmekle beraber, bu varoluta bir srecin gerekli olduunu vurgularlar. Onlar, bir glden kokunun, gneten n k gibi lemin de Tanrdan hibir ey eksiltmeden sudr ettii dncesini kabul ederler. Burada yaratln bir sre iinde olduunu kabulleri sebebiyle Tanr ile madd lem arasnda akl ad verilen bir ksm manev varlk katmanlarna yer vermilerdir.368 slm dncesinde sudr teorisini ilk kez ortaya koyan Farab, Yunan felsefesinden Aristoteles ve Plotinosun lemin ezellii ve ebedliine dair
366 367

368

a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 704; Trke trc., s. 254. Szen, Kemal, Gazzalnin Sudr Teorisini Eletirisi, slm Aratrmalar, C. XIII, S. III-IV, Ankara 2000, s. 403. a.mlf., a.g.m., s. 403.

59

dnceleri ile slmn yaratlm lem dncesini uzlatrmaya almtr. Onun burada esas ald temel ilke bilmek ile yaratmann birbirine eit olmasdr. Zira ona gre ztyla lim, hayrn ve dzenin balangc olmas ynyle zorunlu olan Tanrdan lk akl olan varlk sudr etmi, onun kendini ve Biri, yani Tanry akletmesiyle de bu sistemde okluk balamtr.369 Farabnin sudr teorisine gre, Tanrnn kendi ztn dnmesi, mmkn varln var olmasnn nedenidir.370 Aristotelesin Birden ancak bir kar. ilkesi uyarnca Zorunlu Varlk olan Tanrdan lk akl sudr eder. lk akl, cisimlememi ve maddesi olmayan bir cevher durumundadr. lk mevcuttan ikincisinin varl sudr eder. Bu, bir ynden kendi ztn, bir ynden de lk varl akleder. Bunun da ilk mevcudu akletmesiyle ondan bir ncnn gelmesi gerekir. Ayrca onun kendine zg ztyla cevherlenmi olmasndan dolay ondan sabit yldzlar kresinin var olmas gerekir. Bu mekanizma sonunda nihayet onuncu akldan ay kresinin varl ve son olarak da on birinci akl sudr eder. Vcudunu oluturmak iin herhangi bir madde ve mahalle ihtiya duymayan eyler bu noktada son bulur. Bunlar maddeden bamszdrlar. zleri itibariyle de hem akl, hem de mkldrler.371 Varolu ve tek varlktan okluun meydana gelmesi hususunda bn Sin, Farabyi izleyerek meseleyi sudr teorisi ile aklamay tercih etmitir. O da var olan her eyin Tanrnn kendi varlna ait bilgisi dolaysyla var olduunu benimser. Ona gre Tanrnn bilgisinden meydana gelen bu olu, ne Tanrnn kendi bilgi, irade ve rzas dnda tabi ve zorunlu bir yolladr ne de insanda olduu gibi bir gayeye yneliktir. Bu olu sadece Tanrnn kendi hakkndaki bilgisinin gerektirdii ekildedir.372 Dolaysyla Farab ve bn Sinnn dncesinde sudr, Tanrnn kendi ztnda lim olmasndan kaynaklanr.373

369 370

371 372 373

a.mlf., Farabde Varlk-Akl likisi, s. 104. Aydn, brahim Hakk, Plotinos ve ki slam Mtefekkirinde (Farab ve bn Sinada) Sudr Nazariyesinin Bir Deerlendirmesi, slm Aratrmalar, C. XIV, S. I, Ankara 2001, s. 176. Farab, Kitbu rai ehlil-mednetil-fzla, s. 61-62; Szen, Kemal, a.g.m., s. 103. Durusoy, Ali, a.g.e., s. 74. Aydn, brahim Hakk, a.g.m., s. 176.

60

1.2.2. Yaratl ile Tanrnn Kendi Ztn Bilmesi Arasndaki liki Sudr teorisinin kaynaklarndan biri, Aristotelesin kendi kendini dnen Tanr grdr. O, tanrsal bir akl kabul eder. Ona gre bu akl tanrsal grlen eylerin iinde en tanrsal grnenidir. Aristoteles, Onun bu zellii iin varlk tarznn ne olmas gerektii sorusuna cevap arar. Ona gre, eer Tanr hibir ey dnmezse uykuya benzer bir durumda olacaktr. ayet dnr ise, dncesi baka bir ilkeye bal olduu takdirde Onun tz dnme fiili deil, basit bir kuvve olaca iin O, en yksek tz olamaz. Zira Onun deeri dnmeden ibarettir. Aristoteles, bu akln en tanrsal ve deeri olan dnd ve dncesinin konusunun deimeyip ayn kald grndedir. nk ona gre, ayet deime olursa bu deime daha ktye doru bir seyir izleyecektir. Bu dncenin konusunun akln kendisinden mevcut olaca aktr. Zira dnme ve dnme fiili de en kt olana ait olacaktr ki, eer bundan kanlmas zorunluysa bu durumda dnme fiili eylerin en iyisi olamaz. Buna gre tanrsal dncenin dnd eyin onun kendisi olmasnn zorunlu olduu aa kar. Zira Tanr, var olanlarn en mkemmelidir ve Onun dncesi de dncenin dncesidir. Aristoteles dncesinde, maddesi bulunmayan eylerde dnce ile dnlenin farkl olmamas sebebiyle tanrsal dnceyle onun konusunun ayn; dncenin, dncenin nesnesi ile bir olmas gerekecektir. Tanrsal dncenin nesnesinin bileiklii meselesinde ise Aristoteles, maddesi olmayan eyin blnemeyecei dncesinden hareket eder. Ona gre, baz geici anlarda tanrsal akln durumu, insan aklnn durumu gibidir. O, kendisi iin dtan bir ey olan bu en yksek yiyi blnmez bir iinde kavrar. Tanrsal dnme tarz bu ekilde olmakla birlikte O, ezel ve ebed olarak da kendi kendini dnr.374 Dolaysyla Aristotelesin dncesindeki Tanr, kendi kendini dnen ve dncesinin konusu kendisi olan en mkemmel varlktr. Aristotelesin kendi kendini dnen salt akl, dnce olan Tanr anlaynn yansmalarnn grld Farab dncesinde lem Tanrnn kendi z

374

Aristoteles, a.g.e., XII. Kitap, 1074b, 15-40, 1075a, 1-11, s. 518-522.

61

hakkndaki bilgisinin bir neticesidir. Farabye gre Tanrnn kendi zn bilmesi tabi bir eydir ve lemin varoluunun kaynadr.375 Dncelerinde genel olarak Aristotelesi takip eden bn Rd, Aristotelesin, eer Tanr kendisinden bakasn dnrse ya her zaman ayn ey yahut bazen bir ey bazen baka bir ey olduu dncesini aklarken lk Mebdein varlnn kendisinin dnda baka bir eye bal olmadan daim olarak var olduunu, Onun dndakilerin ise Mebdein emri sayesinde varlklarn devaml hale getirdiklerini, o olmad zaman ise devaml ve bir olmadklarn belirtir.376 Bununla birlikte ayet Tanr, kendinden bakasn dnrse burada bir deime olacan, bunun da daha ktye doru gerekleeceini ifade eder. Ayrca o, bu deimede hareket bulunacan, dncenin kuvveden fiile kacan, bu durumun ise baka bir hareket ettiriciyi gerekli klacan aklar.377 Ona gre, Tanr, kendi kendisini dnr. Zira Onun daha aa olan veya kendinden daha yksek derecede bulunan dnmesi mmkn deildir. nk Ondan daha faziletli bir ey yoktur. Bu sebeple O, kendi ztn dnr. Bu akl, en mkemmel eydir, bizdeki akl ise kendi ztn ancak bir araz dolaysyla dnebilir. Onda dncenin, dncenin dncesi olmasna gelince bn Rd, bunu Onun, tznden nce dnce fiilini kendi fiili olarak dnmesi eklinde aklar.378 Dnrmze gre, Tanrsal akl, sadece kendi ztn dnr. Tanrsal akln nesnesinin bileik mi yoksa basit mi olduu meselesine dair dnrmz, Aristotelesin dncelerini aklar ki, buna gre eer tanrsal akl birok dnlenden mrekkep olursa, onun benzerleri dnda paralarn deimesi zaruri olur. Dolaysyla Tanr, ya ok olan eyleri dnr ya da onlar dnmez. O, ztnn dndaki eyleri dnrse, tanrsal akln nesnesi Onun ztnn sebebi olur. Bundan dolay O, kendi ztn dnr.379 Filozofumuz, Tanrsal akln, insan akl gibi paralardan olumadn ifade eder. nk ona gre, oun sebebi dnen ve dnlen arasndaki deiimdir.

375

376 377 378 379

Arslan, Ahmet, Haiye Alat-Tehaft Tahlili, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., stanbul 1987, s. 346. bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1696. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1697. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1700. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1703-1704.

62

nsan akl ise bu ekilde paralardan oluur. Tanrsal akl, mutlak anlamda maddesizdir, onda dnen ve dnlen birdir.380 Tanrnn btn zamanlarda (dehr) yani ezel ve ebed olarak kendi kendisini dnmesi konusunda yapt aklamada bn Rd, Onun mevcudiyeti iin, basit olmas sebebiyle kendi dnda bir eyi dnmediini ifade eder. Ona gre, Tanrnn dncesi kendi ztdr. Ona zamann deimesiyle meydana gelen bir ey bitimez. Mufark akllarda da byle olmas gerekmesine karn onlarn en basiti Tanrdr. O, mevcudun tabiatn kendi mutlak varlyla bilir. Buradaki ilim ise, sadece bizdeki ilim ismiyle isim ynnden ortaktr. Tanrnn ilmi, varlklarn sebebi iken, varlklar bizim ilmimizin sebebidir. Onun ilminde kuvve bulunmaz. Bu sebeple de Onun ilmi kll olarak da nitelendirilemez. 381 bn Rd, lk lke olan Tanrnn bilgisi konusunda filozoflarn birtakm dncelerini tatmin edici bulur. O, filozoflara gre lk lkenin kendi zn bilmesi ile varlklar varlk, tertip ve dzen ynnden en stn seviyede bildiini belirterek lk lkenin altnda yer alan eylerin tzlerinin lk Aklda bulunan sretleri, tertip ve dzeni kavrama bakmndan bulunduunu, birbirlerine olan stnlklerinin de bu anlamda sz konusu olduunu syler. Bu eylerden her birinin kavrad ilke de farkldr. ayet farkl olmasayd her iki ilke ayn olur, dolaysyla okluk olmazd. Bundan dolay filozoflar, lk lkenin kendi zn bildiini, ondan sonra gelenin de lk lkeyi bilip, kendinden sonra geleni bilmediini sylerler. nk onun altnda yer alan ey, bir nedenlidir ve onu bilseydi, bu durumda nedenli neden olmu olurdu. Dolaysyla filozoflar, lk lke olan Tanrnn kendi z hakknda kavrad eyin btn varlklarn nedeni olduunu kabul etmilerdir.382 Hocazade, mutlak varlk ve izfetler gibi eylerin, Tanrdan okluun kmasnn kayna olmalarnn mmkn kabul edilmesinde bir saknca grmez. O, bu noktada aksi gr benimseyen filozoflarn dncelerine itiraz eder. Fakat itirazndan nce filozoflarn grlerine yer verir. Onun bu aklamalar uyarnca filozoflara gre, Tanrdan mevcut okluun sudr etmesi iin, mevcut eylerin gerekli olmasndan dolay mutlak varlk gibi eyler, Tanrdan okluun kmasnn
380 381 382

a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1704. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1708. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 360-361; Trke trc., s. 117; bk. Gazzal, a.g.e., s. 102 vd.; Trke trc., s. 80 vd.

63

kayna olamaz. Birinci akldan okluun sudrunun cihetleri olan lk Akln imknnn varlnn, zorunluluunun dnlmeleri ve bilinmeleridir ki, bunlarn dnlmeleri mevcut eylerdir. Tanrdan kan ilk eserin, kaynan, kendi varln, varlnn zorunluluunu ve imknn dnmesi sonucunda drt cihet kar. lk eserin kendi z hakkndaki bilgisi znn mmkn olduu hakkndaki bilgisini oluturur; Tanrdan kendi z ve varl hakkndaki bilgisi sebebiyle mmkn olduu hakkndaki bilgisi sudr eder. Bu sre, Akllar zincirinin sona ermesine kadar ayn ekilde devam eder. Fakat Hocazade, filozoflarn bu grne katlmaz. O, mevcut olmayan eylerin kaynaklk yapmalarn da caiz grr.383 bn Kemal de Hocazadeyi destekler mahiyette lk Akln imknnn, varlnn ve zorunluluunun dnlmelerinin, d lemde mevcut eyler olmadklar grn benimser. Ayrca o, bu szle ayet onlarn bizzat kendilerinde mevcut eyler olduklar kastediliyorsa, bu durumda onlarn mutlak varlk ve dier itibari bakmlardan farknn olmadn belirtir. Bu durumda ona gre, mutlak varlk gibi itibari eylerin Tanrdan okluun sudrunun sebebi olmalar mmkndr.384 O, bu kabulleriyle filozoflarn karsnda yer almaktadr. Gazzal, Tanrnn btn cinsleri ve nevilerin varln bilmesinin, kendi ztn bilmesiyle ayn olup olmad konusunda bunlarn birbirinden farkl olduunu kabul eder. Ona gre Tanrnn zt ile bakasnn varln birbirinden ayr dnmek mmkndr. Dolaysyla bunlar birbirinden ayr eylerdir. Bu sebeple filozoflardan, Tanrnn ztndan bakasn bildiini kabul edenler, bu noktada okluu da kabul etmi olurlar.385 bn Rd, yaratc olmasndan dolay Tanrya Yaratc adnn verilmesini salayan z, Onun, yaratlmlar bilmesi olarak kabul eder. O, bunu Tanrnn kendi zn ve bakasn aklla kavrad dncesine Gazzalnin yapm olduu itiraz tasdikler nitelikteki aklamalarnda ortaya koyar. Ancak Gazzalnin burada yapm olduu itirazn, karkla sebep olduunu belirtir. Buna gre lkin kendi zn bilmesinin bakasn bilmesinden farkl olduu sznden iki ey anlalr. Bunlardan birisi, Zeydin kendi znn gerei olarak bilmesinin bakasn bilmesiyle
383 384 385

Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 318-320. Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 320. Gazzal, a.g.e., s. 133-134; Trke trc., s. 112-113.

64

ayn olduudur ki, bu gr yanltr. kincisi ise, insann kendinden bakasn bilmesinin kendi zyle ayn olduudur ki, bu gr dorudur. bn Rde gre, bunun aklamas yledir: ayet insan, dier nesneler gibi sadece kendine zg mahiyetini bilebilse ve mahiyeti de dier nesneleri bilmekle ayn olsayd, onun zorunlu olarak kendi zn bilmesi dier nesneleri bilmekle ayn olurdu. Aksi takdirde onun z nesneleri bilmekten farkl olurdu. Filozofumuz yaratma sz konusu olduunda Tanrnn Yaratc ismiyle, varlklar bilmesi arasnda mutlak bir iliki kurar.386 Dnrmz, filozoflarn Tanrnn biztihi kendinden baka eyleri, varlk bakmndan insann onlar bilmesini salayan bilgiden daha stn bir bilgi ile bildiini inkr etmediklerini, stelik Tanr iin bu ekildeki bir bilmeyi zorunlu kabul ettiklerini ifade eder. nk bn Rdn de katld gre gre, bu ekil bir bilgi sayesinde dier varlklar Tanrdan kar. bn Rd, Tanrnn bilgisinde bilinenlerin ok olabilecei konusundaki eletirisinde Gazzalyi hakl bulmaz. Zira bn Rde gre filozoflar, Tanrnn bilmesinin, insann bilmesiyle ayn olmadn belirtmek iin Onun yalnzca kendi zn bildiini kabul etmilerdir. Dnrmz burada Gazzalnin grne kar bn Sinnn dncesini savunur. Buna gre bn Sin, Tanrnn sadece kendi zn bildii eklindeki dncesiyle, dier varlklar insann bilgisinden daha stn bir bilgiyle bildii grn belirtmek istemitir. O halde bu gr sebebiyle filozoflarn yanl anlalmalarn gerektirecek bir ey yoktur.387 Tanrnn kendi zn, baka bir ey ile ilikisi dolaysyla bilmesi noktasnda Gazzal, ayet bu ekilde bir bilmeden sz edilirse, lk lkenin bilgisinde okluk olacan belirtir. Zira ona gre rnein oulu bilmek, babaln ve oulluun bilgisinden farkldr. O, filozoflarn burada, olu bilen kimsenin bilgisinin tek olduunu, fakat bu bilgide hem babann hem babaln hem de oulluun bilgisinin kapal olarak bulunduu dncesine sahip bulunduklarn belirtir ve zikredilen rnekte tek bir bilgiyi mmkn grmez.388

386 387 388

bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 522-523; Trke trc., s. 182. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 537-538; Trke trc., s. 187. Gazzal, a.g.e., s. 136-137; Trke trc., s. 115-116.

65

Filozoflarn, kuvve hali bulunmayan her eyin akl olmasndan dolay, lk Nedenin de akl olmasnn zorunlu olduu grn tasvip eden bn Rd,389 Tanrnn mutlak anlamda var olan bir mahiyeti olduunu, var olan eylerin ise ancak Onun sayesinde bir mahiyete sahip olduklarn belirtir. Dnr bunu, Tanrnn bilgisi meselesine balar. Ona gre, var olan eyler, Tanrnn kendi zn bilmesi sebebiyle var olmulardr ve onlar aklla kavranlrlar. Bu sebeple Tanr, mutlak anlamda varlklar bilen bir varlktr. Zira lk lke olan Tanr, varlklarn var ve aklla kavranlr olmalarnn nedenidir. Onlarn kavranlr olmas, lk lkenin bilmesi sebebiyledir.390 Varlklar, Tanrnn bilgisinden etkilenirler, yani Tanrnn bilgisi varlklar zerinde etkilidir.391 Tanrnn kendi zn ve bakalarn bilmesi konusunda Hocazade ise Tanrnn kendi zn, zne eklenmi olan bir sretle deil, kendi z ile bildiini, kendi dndakileri ise bilinmede sret sz konusu olmadan, kendi eseri ve kendisinde hazr olmas sebebiyle bildiini kabul eden kiinin bu yndeki kabul Tanrda, Onun z ve bakas hakkndaki bilgilerinden dolay oklua yol amad grndedir. Burada bn Sinya da atfta bulunan Hocazade, bn Sinnn Tanrnn kendi z hakkndaki bilgisinin huzri yani kendinden uzak olmayan bir bilgi, znden bakas hakkndaki bilgisinin ise bu bakasnn sretinin Tanrnn znde husle gelmesiyle oluan husl bir bilgi olduu gr gereince Tanrda Onun bakas hakkndaki bilgisi dolaysyla okluun olmasnn zorunlu olaca dncesine sahiptir. stelik ona gre bu gr, bir eyin baka bir eye nispetle hem fail hem de kabul eden olmasn gerekli duruma getirir.392 bn Rd, Tanrnn kendi ztn bilmesi bakmndan, dier var olanlar, onlarn varlklarnn nedeni olan bir varlk ile bildiini belirtir. Ona gre Tanr, var olan mutlak manada var olan ile yani Zt ile bilir. Tanrnn bilgisi, varlklarn nedeni iken insann bilgisi, var olanlarn eseridir. Onun bilgisinde kll ve cz eklinde bir nitelendirme yaplamaz. nk bilgisi kll olan, bilfiil olan varlklar iin bilkuvve limdir. Onun tarafndan bilinen de zorunlu olarak bilkuvve bilgidir.
389

390 391 392

bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 557; Trke trc., s. 196; Kyel, Mbahat Trker, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti (Doktora Tezi), TTK Basmevi, Ankara 1956, s. 172. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 559; Trke trc., s. 196. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 675; Trke trc., s. 241. Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 443; Arslan, Ahmet, a.g.e., s. 299-300.

66

Kll olan, cz eyler iin bilgidir. Dolaysyla kll bilginin bilkuvve bilgi olmas ve Tanrnn bilgisinde de kuvve bulunmamas sebebiyle Onun bilgisi kll de deildir. Cz olan eylerin sonsuz olmas ve onu hibir bilginin kuatamamas nedeniyle Tanrnn bilgisinin cz olmas da imknszdr. Buna gre, Onun bilgisinin bir zdd yoktur.393 lk maddeden okluun kmas konusunda Gazzalnin yapm olduu bir dier itiraz, lk lke olan Tanrnn kendi zn bilmesi ile ilk nedenlinin kendi zn bilmesini birbirine benzetmesi noktasndadr. Ona gre ilk nedenlinin kendi ilkesini bilmesi, eer ztnn ve kendi zn bilmesinin ayn ise ztnda okluk yoktur. Ztndan baka bir ey ise okluk vardr ve bu durumun lk lkede de gerekli olmas lzmdr. nk o, ztn da bakasn da bilir. 394 zetle, filozoflara gre ilk akln mebdeini dnmesi okluun meydana gelmesine sebep olur. Gazzal ise ayet ilk nedenlinin kendi ztn dnmesi okluu gerektiriyorsa, bunun kendi ztn dnen Evvel iin de olmas gereklidir.395 bn Rd ise Gazzalnin filozoflar iin ileri srd iddialar kabul etmez. nk ona gre, filozoflarn gr, lk lkenin kendi z dolaysyla sadece kendi zn bilme, bir ilke olmas ve lk lkenin znn btn akllar ve varlklar onlardan daha stn ve yetkin bir biimde bulundurduu eklindedir.396 bn Rd, Gazzalnin, filozoflarn, Tanrnn kendi zn bilmesinin znn ayn olduunu, zn bilmesinin de bakasnn ilkesi olduunu bilmesine bal olduunu benimsedikleri, zira onlarn bilginin bilinene uygun olduu dncesine sahip olduklar eklindeki iddiasnn yanl olduunu syler. O, filozoflara gre akllarda hibir okluun bulunmadn, aralarnda basitlik ve okluk asndan deil neden ve nedenli olmalar bakmndan ayrcalk olduunu belirtir. Ayrca onlara gre lk lkenin kendi zn bilmesi ile dierlerinin kendi zn bilmesi arasndaki fark, lk lkenin kendi zn bir nedene bal olarak deil, zyle var olan bir ey olarak, dierlerinin ise zlerini bir nedene iliik bir ey olarak bilmeleri,

393 394 395 396

bn Rd, Tefsru ma adet-taba, cz: III, s. 1707-1708; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 139. Gazzal, a.g.e., s. 102; Trke trc., s. 79. Szen, Kemal, Gazzalnin Sudr Teorisini Eletirisi, s. 406. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 338; Trke trc., s. 110.

67

dolaysyla onlarda okluun bulunmasdr. lk lke kendi zyle varsaylrken, dierleri birbirleriyle ilikileri ynnden varsaylrlar.397 lk Mebdein ztn bilmesinin ztnn ayn ve bakasn bilmesinin ise ztn bilmeye raci olaca eklinde yaplabilecek olan bir itiraza Gazzal, bu durumda nedenlinin de kendi zn bilmesinin znn ayn olmas gerektii eklinde karlk verir. Ona gre bu durumda bilgi, bilen ve bilinen ayn ey olur. Onun kendi znn bilmesi znn ayn ise, zn bir nedenin nedenlisi olarak da bilmesinde bir saknca yoktur. Filozoflarn dncelerinin bu ekilde bir sonu oluturaca kanaatine sahip olan Gazzal, bilgiyi bilinene uygun grerek btn hepsinin nedenlinin zne dayanmas sebebiyle okluk bulunmadn, ayet okluk olsayd, bu okluun lk lkede de bulunacan belirterek buradaki dncelere gre Tanrdan eitli varlklarn kmasnda bir saknca grmez.398 bn Rd ise Gazzalnin bu szlerine de filozoflarn gerek dnceleri olmad gerekesiyle itiraz eder. Ona gre ayrk akllarda bulunan akl ve akledilirin ayn olmas, onlarn hepsinin basitlik ynnden ayn olmalarn gerektirmez. Zira ona gre filozoflar, akllarn bu adan birbirlerine gre daha az veya daha ok stnlkleri olduu, mutlak anlamda basitliin ise, lk Akln znn kendi bana varolmas, dier akllarn ise kendi zlerinden dolay Onunla yani Tanryla var olduklarn bilmeleri sebebiyle yalnzca lk Aklda bulunduu grndedirler.399 Gazzal, Tanrnn ztn aklettii, ztnn dndakileri ise akletmedii eklindeki grn iki ekilde tenkit edilebileceini belirtir. lki, Tanrnn sadece kendi ztn akletmesi kabul edilirken, ilk akln hem nefsini hem malln, illetini ve mebdeini akletmesi, ilk akln Tanrdan daha stn bir mertebede olduu anlamn ifade eder. nk Tanrdan okluun kmadn belirtmek iin Onun yalnzca kendi ztn dnd belirtilmitir. Ancak Ondan kan ilk akldan ise bir ikinci akln, felein nefsinin ve cirminin ktn ortaya koymak amacyla onun nefsini ve nefsinin haricindekileri aklettii aklanmtr. Bu durum ise Tanry hibir eyden habersiz bir konuma getirmektedir. Gazzal, bu sakncay gidermek

397 398 399

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 340; Trke trc., s. 110-111. Gazzal, a.g.e., s. 102; Trke trc., s. 79-80. bn Rd, a.g.e.t, cz: I, s. 341; Trke trc., s. 111.

68

iin bn Sin ve bir ksm kimselerin, Tanrnn, kendi dndakileri cz deil kll olarak bildiini benimsediklerini ifade eder.400 zet olarak; bn Rd, Tanrnn kendi ztn dnmek sretiyle dier eyleri de bildiini kabul eder. Ona gre, Tanrnn, kendinden aadakileri dnmesi mmkn olmadndan O, kendi ztn dnmektedir. Bu ekilde olmasayd, Onun dncesinde bir deime ve kuvveden fiile kma sz konusu olacakt. Dnrmz, Tanr iin bunu mmkn grmediinden dolay Onun kendi ztn dndn ifade eder. Sonu olarak bn Rd, Tanrnn, kendi ztn dnmek sretiyle dier nesneleri bildiini kabul eder. Onun, varolu iin Tanrnn bilgisini gerekli grmesinden dolay da varoluta Tanrnn, kendi ztn dnmesini de nemsedii belirtilebilir.

1.2.3. Yaratl Asndan Sudra Yneltilen Eletiriler Baz Mea filozoflar tarafndan ortaya konulan sudr teorisi, yoktan yaratmay reddederek, lemin ezellii fikrini ortaya koymas sebebiyle birtakm eletirilere uramtr. Bunlardan en bata geleni Gazzalnin eletirileridir. O, sudr mekanizmasnn ileyiinde belirlenen birtakm ilke ve anlaylar tenkit etmitir.401 bn Rd de bu teoriye kar baz eletirilerde bulunur. Fakat o, bu teoriyi benimsediine veya reddettiine dair kesin bir ifade kullanmamaktadr. radenin filozoflar tarafndan reddedildiini belirten Gazzal, bu noktadan hareketle filozoflarn Tanrdan sudr eden eyi Tanrnn bilecei eklindeki grlerinin, Ondan iradeyi kaldrmalar dolaysyla geersiz olduu kanaatindedir.402 bn Rdn Gazzalye verdii cevap ise, mkemmel bir bilgiye sahip olan Tanrnn, kendisinden kan, ondan kan ve daha sonrasn da bildii eklindedir. Ona gre lkin bilgisi mkemmel olduu takdirde O, vastal ya da vastasz olarak kendisinden sudr eden her eyi bilir.403 Filozoflarn Birden ancak bir kar. ilkesine gre lk Mebdein her ynden bir, lemin ise eitli varlklardan mrekkep olduu, bu sebeple de onlarn kabul
400 401 402 403

Gazzal, a.g.e., s. 102-103; Trke trc., s. 80; Szen, Kemal, a.g.m., s. 406. Bu konuda geni bilgi iin bk. Szen, Kemal, a.g.m., s. 400-409. Gazzal, a.g.e., s. 159; Trke trc., s. 140-141. bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 666; Trke trc., s. 239.

69

ettii bu prensibe gre, Tanrnn fiili olmasnn mmkn olmad sonucuna varlaca dncesi, Gazzalnin eletirilerine temel oluturur. O, ncelikle filozoflarn meseleye ilikin dncelerine yer verir. Buna gre lem, tamamen vastasz olarak Tanrdan km deildir. Tanrdan kan bu varlklarn ilki, srf akl olan varlktr. Filozoflara gre bu varlk, yer kaplamayan, hem kendini hem de kt mebdeini bilen srf cevherdir. Daha sonra ilk varlktan ikincisi, ondan da ncs sudr eder ve bu sretle Tanr ile okluk arasndaki vastalar oalr.404 lk Mebde bakmndan ondan sudr edenin imknszln belirten Gazzalye gre, bunun sebebi Tanrnn ztnda ihtilaf, ikilik, okluk

bulunmamasdr. Ona gre derece ynnden Tanr ile ayn seviyede olabilecek bir varln bulunmas da sz konusu deildir.405 Gazzalnin sudr teorisini eletirisi, filozoflarn bir yandan okluu ve lemdeki dzeni aklayamadklarn, dier bir yandan da Tanrnn Mutlak Birliini korumada baarl olamadklarn ispatlamaya yneliktir. Dolaysyla eletirileri bunun stne kuruludur.406 Gazzal, filozoflarn benimsedii Birden ancak bir kar. ilkesine gre lemde fertlerden bileik hibir eyin bulunmamas gerektiini belirtir. Buna gre her bir varlk tek bir fertten ibaret olur ve bunlarn her biri de stndeki baka birinin nedenlisi, altndakinin de nedeni olur. Bu durum, nedenlisi olmayan bir nedenliye kadar, yukarya doru da nedeni olmayan bir nedene kadar devam eder. Ancak Gazzalye gre realite bu ekilde deildir. Zira filozoflara gre cisim, madde ve sretten mrekkeptir ve bunlarn birlemesiyle tek bir ey olur. Fakat Gazzal, bunlarn her birinin varlnn, bir baka illetin sonucu ve feleklerdeki durumun da bunun benzeri olduunu belirtir. Zira ona gre bunun tek bir nedenden meydana geldii sylenirse Birden ancak bir kar. prensibinin doru olmad anlalr. Onun, mrekkep bir illetten olduu sylendii takdirde de bu durumun, basit bir nedene ulaaca noktaya kadar devam etmesi gerekir. nk mebde basit olduu halde sonrasnda bileik varlk mevcuttur. Bu durum ise sadece birlemeyle tasavvur

404 405 406

Gazzal, a.g.e., s. 97; Trke trc., s. 74-75. Szen, Kemal, a.g.m., s. 404. a.mlf., a.g.m., s. 404.

70

olunacandan, birlemenin ortaya kt anda da filozoflarn Birden ancak bir kar. prensiplerinin geersiz olduu anlalr.407 Gazzalnin Mealere kar yapm olduu okluk birtakm araclar vastasyla ortaya km olsayd, bu durum ancak her biri bir okluktan oluan basit bir okluun bulunmasn gerektirirdi. eklindeki itiraznn filozoflar

balamadn belirten bn Rd, bunu filozoflarn iki tr okluk kabul etmesine dayandrr. Bunlarn birincisi, ilk maddede bulunmayan basit varlklar olan basit nesnelerin okluudur. Bunlarn bir ksm, dier tr oklukta yer alan varlklarn nedenidir. Bu varlklarn hepsi, bu cinsin ilki olan kendi cinsinden bir tek nedene ykselir. Gk cisimlerinin okluu da bu ilkelerin okluundan kaynaklanr. kinci tr okluk, ay alt varlklarn okluudur. Bu okluk ise ilk madde, sret ve gk cisimlerinden meydana gelir. Dolaysyla buradaki zorluk, Gazzalnin iddia ettii gibi gibi filozoflar balamaz. bn Rd, filozoflarn gk cimlerinin ay alt varlklara etkisine dair dncelerini de belirtir. Buna gre gk cisimlerinin hareketi, hibir ekilde maddede bulunmayan, soyut hareket ettiriciler vastasyladr. Bunlar sretlerini de bu hareket ettiricilerden alrlar. Ay alt varlklar ise ne var ne de yok olan ilk maddede bulunan basit cisimlerin sretleri olsalar da, basit cisimlerden oluan cisimlerin sretleri olsalar da formlarn gk cisimlerinden ve birbirlerinden alrlar. Bylelikle ay alt lemindeki bileikliin gk cisimlerinden dolay meydana geldii grlr.408 Farab ve bn Sin gibi slm filozoflarnn Aristotelesin Birden ancak bir kar. prensibini yanl anladklar kanaatini tayan bn Rde gre onlar, grlmeyen lemdeki faili, grlen lemdeki faile benzeterek bir tek failden yalnz bir tek eserin kabileceini ve herkese gre lkin, gnlk hareketi meydana getiren fail olmadn sylemek zorunda kalmlardr. lkten en byk gk kresinin ve onun altnda bulunan ikinci gk kresinin hareket ettiricisinin sudr ettiini sylemilerdir. Zira bu hareket ettirici varlk, lkin ve kendi znn bilincinde olan eyden meydana gelmektedir. bn Rd, onlarn bu noktada hata yaptklarn, nk gerek insanda ve gerekse ayrk akllarda akleden ve akledilenin ayn ey olduunu kabul ettiklerini syler. Ancak ona gre bunlar, grlen lemde kendisinden bir fiilin
407 408

Gazzal, a.g.e., s. 98; Trke trc., s. 75. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 300-301; Trke trc., s. 98.

71

kt failin yalnzca isim benzerlii ynnden lk Failin durumu gibi olmas sebebiyle Aristotelesin grlerini balamaz. Zira grlen lemdeki fail snrldr, grlmeyen lemdeki fail ise Mutlak Faildir ve Mutlak Failden mutlak fiil kar. Mutlak fiil ise belirli bir esere iliik bulunmaz.409 Filozofumuz, Birden ancak bir kar. prensibine ve Birden okluun kmas sorununa Aristotelesin grne gre cevap verir. Buna gre, varlklar birbirleriyle olan irtibatlar neticesinde mmkn olan nesnelerin varl, onlarn bu irtibatlarnn sonucudur. Bu durumda bu balanty salayan, varl da verendir. Bu irtibat dolaysyla her bal olan nesnenin kendisinde bir bulunmas ynnden, bal olduuna ve onun bal olmasn salayan bir, kendisiyle birlikte bulunan ve z dolaysyla var olan birden ktna gre, burada tek ve z sebebiyle var olan bir birin var olmas ve onun da z sebebiyle tek bir anlam vermesi zorunludur. Bu birlik de varlklarn tabiatlarna gre eitlilik gsterir. Tek tek varlklara verilen bu birlikten onlarn varlklar meydana kar ve btn birlikler ilk birlie ykselir. Aristoteles, duyularla alglanan varlk ile aklla kavranan varl birletirerek lemin bir olup birden ktn, bu birin de bir ynden birliin bir baka ynden de okluun nedeni olduunu sylemitir. bn Rd, Aristotelese ait olduunu belirttii bu grlere gre, kendisinden bir tek kuvvetin kt bir varln bulunduunu ve bu kuvvetle de btn varlklarn varoluunu salad sonucunun ortaya ktn belirtir. Ona gre, bu varlklarn ok olmas sebebiyle, bir olmas bakmndan birden okluun var olmas veya okluun sudru zorunludur. Dnr, Aristotelesin Birden ancak bir kar. sznn anlamnn bu manaya geldiini belirtir.410 Alaaddin Tus ise varolula ilgili olarak sudr nazariyesine dair szlerin kark olduu dncesindedir. Zira ona gre bu nazariye kantl bir temele dayandrlmamtr. lk Akl, ondan kanlara gre iki, yahut drt cihet sahibi kabul edenler mevcuttur. Dolaysyla buradaki szler karmaktr.411 Tus, Birden ancak bir kar dncesine iki ynden itiraz etmektedir. Bunlardan biri, kaynaklk itibariyledir. Ona gre Tanrdan iki eyin kmas muhal deildir. nk kaynaklk itibr, izfi bir eydir ve harite gereklii yoktur.
409 410 411

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 302; Trke trc., s. 98. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 303-305; Trke trc., s. 98-100. et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 140; Trke trc., s. 75.

72

Kaynakln saysnn artmas Hakiki Bir olmaya bir engel tekil etmez. Burada Tus, Tanrdan kan iki ey iin, bunlarn harite var olduunu farz eder ve kaynakln harite gerekliinin olmamas sebebiyle o ikisinin bir failden ve bir kaynaklktan kmasnn sz konusu olamayacan belirtir. nk o, gerekte bunlarn harite olmadn ve bundan dolay bu ekilde bir kaynaklktan bahsedilemeyecei kanaatindedir. Ona gre bu durumda Birden okluun kmasnda muhal olan bir ey yoktur.412 Tusnin ikinci itiraz Hakiki Birden soyut birliin anlalmas noktasndadr. Ona gre Hakiki Birden kendisinde ve kendisine nazaran herhangi bir bakmdan okluun olamayaca soyut birlik anlald zaman ondan oun kmas dnlemez. Ancak bu hkm kark ve faydaszdr. stelik bu keyfiyet ne darda ne de aklda mevcuttur. Tus, Tanrnn Zt, varl varlnn vucbu olmas dolaysyla da Ondan sayca ok olann kmasn da imkn dahilinde grr.413 Hocazade ise ncelikle Hakiki Bir ifadesini inceler. O, varlk veren neden olarak nitelendirdii Tanry kendisinde hibir okluk olmayan basit bir z olarak kabul eder. Ona gre her bakmdan bir olan, hem hakiki hem de itibr bir sfat olmayan varlktr. Byle bir varlktan da birok varln kmas imkn dahilinde deildir.414 Hocazade bu iddiasn ispat etmek iin filozoflarn ileri srd sebepsonu arasndaki ilikiye dayanr. Bu balantya gre her nedenin sonucuna oranla dierlerinin sahip olmad bir hususiyete sahip olmas zorunludur. Tanr asndan bakldnda Ondaki bu hususiyet, znden kaynaklanr. Bylece Onun tek bir hususiyeti sz konusu olur. Bu hususiyet bakmndan Tanr, tek bir eserin meydana getiricisi olacak ve Ondan baka bir eyin kmas imkn dahilinde olmayacaktr. Eer Ondan baka bir eserin kt varsaylrsa, Onun bu ikinci eserden dolay ikinci bir nedenselliin kayna olmas gerekecektir. Ancak Tanrnn znde hakiki veya itibr bakmdan okluun sz konusu olmamas sebebiyle Tanrda bu iki nedenselliin gerektirecei iki hususiyetin var olmas da mmkn olamaz.415

412 413 414 415

a.mlf., a.g.e., s. 141-142; Trke trc., s. 75-76. a.mlf., a.g.e., s. 147-148; Trke trc., s 80. Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 279; Szen, Kemal, a.g.e., s. 189-190. Szen, Kemal, a.g.e., s. 190.

73

bn Kemal, Hocazadenin belirtilen dnceler iin ileri srlebilecek itirazlar sebebiyle fikirlerinden geri dnmek durumunda kaldn belirtir. Ona gre bu itiraz, kaynaklk itibariyledir. Zikredilen anlayta yer alan kaynaklk, Tusnin

dncelerine benzer ekilde bir nedene ihtiya duymayan itibr bir eydir. Bu sebeple Onun baka bir kaynakla ihtiyac olaca kabul edilemez.416 Hocazadeye dnecek olursak o, filozoflarn nedenin zne dair iddialarn da belirtir: Nedenin z her bakmdan bir olduunda ve bir ok eyin her birine gre tek bir hususiyete sahip olduunda, bu eylerin, bu neden bakmndan sz konusu olacak her eyde birbirlerine eit olacaklarndan tr, tek bir ey olmalar gerekmez mi?. Bu itiraza kar Hocazade, fertlerin farkllklar noktasndan hareketle mahiyetleri asndan birbirlerinden farkl olan eylerin farkllklarnn zlerinden ileri geldiini, rzlarndan kaynaklanmadn, dolaysyla okluklar ve farkllklarnda bir nedene ihtiya duymadklarn, nedenlerinden kendilerine rz olann yalnzca varlklar olduunu, varln ise bir tek ey olup kendisini kabul eden eyin farkl olmasndan dolay farkllk kazandn belirtir. Ancak ona gre, bir tek trn fertlerinin birbirlerinden farkl olmas, hakikatleri birbirlerinden farkl olan rzlar sebebiyle olabilir. ayet Hakiki Birden bir tek trn ferleri ksayd, bir tek olan nedenlerinden, bu hakikatleri farkl olan rzlar kmaz, sonuta fertler birbirlerinden farkl ve birok olmazlard.417 Hocazade, Birden ancak bir kar. hkmnn de tam anlamyla ak bir hkm olmad kanaatindedir.418 Hocazadenin yukarda belirtilen dnceleri dorultusunda Muhyiddin Muhammed Karaba (. 1536), ok sayda eye sudr eden eyin Tanrnn mutlak varl olmadn, o eyin eserlerin kendilerine mahsus varlklar olduunu belirtir. Ona gre, yaratlmaya muhta olan da onlarn kendilerine mahsus varlklardr. Mutlak varlk ise yaratlmaya muhta deildir.419

416 417 418 419

Kemal Paa-zde, a.g.e., s. 285; Szen, Kemal, a.g.e., s. 198-190. Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 289; Arslan, Ahmet, a.g.e., s. 181-182. Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 290. Gzel, Abdurrahim, Karaba ve Tehaft, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991, s. 93.

74

Sudrun nasl meydana geldii konusunda Gazzal, filozoflara ait olduunu belirttii bir dnceyle sudru aklar ve bunun sonucunda bu dncenin hibir ekilde kabul edilemeyeceini vurgular.420 Sudr konusunda bn Rd, Gazzal gibi bir eletiride bulunmaz. Ancak o, Farab ve bn Sin ile onlarn dncesinde olanlarn sudr teorisini ortaya koyarken, bu teoriyi aldklar filozoflarn dncelerini yanl anladklarn belirtir. Ona gre, kadm filozoflar eklinde sfatlandrd filozoflarn grleri aslnda farkldr. bn Rd, onlarn dncelerinin doruluunu benimser. bn Rdn atfta bulunmu olduu Kitbun-Nefs adl eserinden tespit ettiimize gre belirttii filozoflarn Platon, Aristoteles ve Afrodiasl skender olmas muhtemeldir. Dnrmz, kadm filozoflar dedii filozoflarn konuya ilikin grlerini aklamaktadr. Buna gre lemde birtakm ilkeler vardr ve bunlar da gk cisimleridir. Gk cisimlerinin ilkeleri ise onlar hareket ettiren ve maddelerden ayr bulunan bir ksm ilkelerdir. Gk cisimleri, sevginin bir sonucu olarak ve bu ilkelerin hareket etme ve kendilerini anlama buyruklarna uymak amacyla bu ilkelere doru hareket ederler. Gk cisimlerinin yaratlma amac da bu ekilde bir harekettir. Bu sebeple gk cisimlerinin akl sahibi canl varlklar olmalar, kendi zn ve kendilerini hareket ettiren ilkeleri dnmeleri zorunludur. Maddede olmayan nesnelerin tzlerinin bilgi, akl vb. bir adla isimlendirilmeleri gerekir. Bu ilkeler, gk cisimlerine srekli hareket verirler. Ayrca bu ayrk ilkeler, varlklarn kendi ilerinden bir ilkeden alrlar. lemdeki dzenin varl da buna baldr. bn Rd, belirtmi olduu bu grler sonucunda gk krelerinin kendilerine zg hareketleri olmasna karn, gnlk harekete sahip olmasnn bu hareketi buyurann lk lke olan Tanr olduu ve Onun dier ilkelere, baka gk krelerine hareket etmeyi emrettiinin aa ktn kabul eder. Ona gre gklerin ve yeryznn varolu sebebi bu buyruktur.421 Belirtmi olduu dncelere katld anlalan bn Rd, buna Kurndan ...Allah, her ge yapaca ii bildirdi....422 mealindeki yeti delil olarak getirir. Dnrmzn, kadm filozoflarn olduunu belirttii dnceye gre, bu ilkelerin bir ksm makamlar vardr ve onlarn varl lk lkeye oranla yetkinlie ular. bn Rd, Bizden

420 421 422

Gazzal, a.g.e., s. 98-101; Trke trc., s. 76-78. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 312; Trke trc., s. 101-102. Fussilet, 51/12.

75

(meleklerden) her birinin bilinen bir makam vardr.423 mealindeki yeti bunun delili olarak kabul eder. Dnrmze gre, belirtilen gr neticesinde bu ilkeler arasndaki balant, onlarn birbirlerinin nedeni olmalarn ve lk lkeye dayanmalarn gerekli klmaktadr. Bu ekilde bir var olmada da failden, yaplandan, yaratcdan ve yaratlandan bu sistem anlalr. Bu sistem, bir lk Buyuran Varlkn olmasn zorunlu klar. nk buyurulan olmas ynnden bir ey, yalnzca lk Buyurucu sebebiyle varla sahiptir. Ona gre filozoflar, dinin yaratma ve yoktan var etmeden amalad eyin bu olduu grndedirler. Aristoteles ile Platonun dncelerinden de mezkur ifadeler anlalr.424 Dnrmze gre, gkler diri ve bilgilidir. Bunlar belirli hareketlerle hareket eder ve onlarda kendilerinden daha aada bulunan varlklarn srekliliini salayan belirli fiiller, dzen ve tertip bulunur. lemdeki oluun ve dzenin salanmasnda bu gk cisimlerinin her birinin grevi vardr. Fiiller, gk cisimlerinden srekli ve zorunlu olarak karlar. Gk cisimleri, bu dnyadaki diri cisimleri ynetirler. Ancak onlara bu grevlerini yerine getirmek iin kendilerinden baka bir varlk tarafndan buyurulmutur. O varlk, zorunlu olarak cisim deildir. ayet bu varlk olmasayd, gk cisimleri dnyada bulunan nesneleri srekli olarak gzetemezlerdi. Zira onlar, bu fiillerinden dolay herhangi bir ey elde etmezler. Dolaysyla bu gk cisimlerini kuatan gk kreleri, lemdeki varlklar korumak ve onlarn varlnn srekliliini salamak iin onlara buyuran bir buyurucu sayesinde hareket etmektedirler. Bu buyuran varlk ise Tanrdr. bn Rd, ayn zamanda bu dncelerine Kurnn Sonra duman halinde olan ge yneldi, ona ve yerkreye: steyerek veya istemeyerek, gelin! Dedi. kisi de isteyerek geldik dediler425 mealindeki yetini dayanak olarak gsterir.426 lk lkede okluk bulunmasna birok ynden itiraz edilebileceini zikreden Gazzal, filozoflarn lk lkede okluk meydana getiren ynlerden birinin, onun mmkn varlk (mmkinl-vcd) nitelii tadn ve bu sebeple de ondan da felein cisminin meydana geldiini kabul ettiklerini belirtir ve itirazn yapar. Ona gre, ayet mmkn varlk olmak okluu meydana getiriyorsa, zorunlu varlk
423 424 425 426

Safft, 37/164. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 312-315; Trke trc., s. 102-103. Fussilet, 41/11. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 315-320; Trke trc., s. 103-104.

76

(vcibul-vcd) olmak da okluu gerektirmeli ve Tanrda (Evvelde) okluk meydana gelmelidir. Fakat bu mmkn deildir. Zira filozoflar Tanry basit kabul ederler.427 bn Rd, mmkn varln imknnn ya ztnn ayn ya da gayr olmas gerektii, ztnn ayn ise okluk gerektirmedii, ztndan ayr ise okluk gerektirdii ve bu durumun zorunlu varlk iin de geerli olduu dncesini yanl bulur. Zira ona gre, varln zorunluluu, onun nefsin dnda varla eklenmi bir ey olmayp, varl zorunlu olan bir varln durumudur ve onun zne de eklenmi deildir. Bu durum, zorunlu varln varlnn bakasndan kaynaklanan bir nedenli olmadn ifade etmektedir. Varln zorunluluundan znn gerektirdii yokluk durumu anlalr ki, bu da varlnn bakas dolaysyla deil kendi z dolaysyla zorunlu olmasdr. Ayn durum z dolaysyla varl mmkn olan iin de geerlidir. Burada, onun znn bir nedenden dolay varlnn zorunlu olmas gerektii anlalr. Dnrmz, varln bu durumlaryla ilgili olarak bn Siny eletirir. Ona gre, bn Sinnn hatas biri zta ilave edilmi bir ey sanmasdr. Sanki zorunlu, kendiliinden ve bakasyla olmak zere ikiye blnmtr. Aslnda bu blme, zle ilgili deildir, izaf ve selb hallerin bir ifadesidir.428 bn Rd, Gazzalnin, kendi z dolaysyla varla sahip olanla bakas dolaysyla sahip olann nasl ayn olabilecei sorusuna, bir tek zn, kendinde okluk meydana gelmeksizin sahip olduu farkl durumlarda olumluluk ve olumsuzluun gerekli olmasnn mmkn olduu eklinde karlk vermektedir. Dnrmze gre, bakas dolaysyla varl zorunlu olanda neden ve nedenli bakmndan bir bileiklik bulunur. ayet bu varlk, oluup bozulmayan bir cisim ise onda bir bakmdan fiil birliin, bir baka bakmdan da kuvve halinde bir okluun bulunmas gerekir. Eer o, cisim deilse, onda ne fiil birlik ne de kuvve halinde bir okluk bulunur, onda sadece her bakmdan bir birlik bulunur. Bu sebeple bunlar basit (yaln) varlklardr. Bunlarda neden, nedenliden daha basittir. lk lkede neden ve nedenlinin bulunmamas sebebiyle de bu varlklarn en basiti Odur. lk lkeden sonrakilerde ise bileiklik mevcuttur. Dolaysyla bu varlklarda bulunan neden ve nedenliden anlalan, onlarda nedenlide grlen kuvve halinde bir okluun
427 428

Gazzal, a.g.e., s. 101; Trke trc., s. 78. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 327-331; Trke trc., s. 107-108; Kyel, Mbahat Trker, a.g.e., s. 283.

77

bulunmasdr. Dnrmz, bu grleri filozoflarn grlerinden anlalmas gerekenler olarak ifade eder.429 bn Rd, Gazzalnin mmkn varlkta bulunmasn zorunlu sayd okluktan dolay zorunlu varlkta da okluk bulunmasn gerekli grmesini doru bulmaz. nk ona gre, imkndan gerek imkn anlald takdirde bu ekilde bir bileiklik olur. Varl zorunlu olanda ise byle bir ey dnlemez. mkndan, zihinsel bir kavram anlald takdirde ise burada bir bileiklik bulunmaz. Bu noktada bileikliin sz konusu olmas sadece neden ve nedenli ilikisinden kaynaklanr.430 bn Rd, ayrk ilkelerin lk lkeden k dzeni ve her bir ilkeden kan nesnelerin saysyla ilgili olarak Gazzalnin filozoflara ait grler olarak sunduu fikirleri dorulayacak kant bulunmad, hatta bunlarn eskia filozoflarnn eserlerinde mevcut olmad grndedir. Dnrmze gre filozoflar, ayrk olan ve olmayan ilkelerin lk lkeden kt, bir tek gcn ortaya kmasyla lemin tamamyla bir tek olduu, bu bir tek gle lemin btn paralarnn bal olmas sonucunda da evrenin bir tek fiili amalad ve lemin lk lkeden kan kendisindeki bir tek gle bir tek olduu hususunda gr birlii iindedirler. nk onlara gre gk, bir canl grnmndedir, onun gnlk hareketleri canlnn mekndaki tmel hareketlerine, paralarnn hareketleri de canlnn organlarnn tikel hareketlerine benzemektedir. bn Rd, filozoflarn canlnn bir olmasn ve korunmasna ynelmesini salayan glerin bulunduunu kantladklarn belirtir. Buna gre, bu gler lk lkeden kan gce baldr. Eer byle olmasayd, onun paralar dalr ve bu gz ap kapayncaya dek varln srdremezdi. Eer bir tek canlda, btn paralarna nfuz eden ruhan bir tek gcn bulunmas ve bu g sayesinde kendisinde bulunan bir ok gler ve cisimlerin, kendisinde bulunan bu cisimlerin bir tek cisim olduu ve yine ve kendisinde bulunabilecek glerin bir tek g olduu sylenebilecek bir biimde, bir tek olmas ve varlklarn czlerinin btn leme oran, bir tek canlnn paralarnn bu bir tek canlya oran gibi, onun canl paralarnda ve bu paralarn hareket ettirici nefsn ve akl glerinde de ayn
429

430

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 334-336; Trke trc., s. 109; Gazzalnin grleri iin ayrca bk. Gazzal, a.g.e., s. 101; Trke trc., s. 79. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 337; Trke trc., s. 110; ayrca bk. Gazzal, a.g.e., s. 101-102; Trke trc., s. 79.

78

durumun sz konusu olmas, yani btn bunlarda ruhn ve cismn gleri birletiren ve evrene bir tek olarak nfuz eden bir tek ruhan bir gcn bulunmas da zorunludur. bn Rde gre, lemdeki tertip ve dzenin salanmas bu duruma baldr. Tanr da her eyin yaratcs, bir arada tutucusu ve koruyucusudur. Dnrmz bu hususa, Dorusu yok olmasn diye gkleri ve yeri tutan Allahtr.431 mealindeki yeti delil gsterir. O, bir tek gcn birok eye nfuz etmesinin, bu gte, bir okluun bulunmasn gerektirmeyecei kanaatindedir. Zira ona gre byle bir okluun bulunmas ancak maddede bulunmayan failin maddede bulunan faile benzetilmesiyle geerli olabilir. Bundan dolay da fail ad, yalnzca maddede olmayanda ve maddede bulunanda isim ortaklna sahiptir. Dolaysyla filozofumuz, bu durumun, okluun tekten ktn kantlad dncesindedir.432 Gazzalnin ikinci tenkidi, Evvel ancak kendini akleder dncesinedir. Bu dnceyi savunanlar ona gre, Tanrdan okluun imknn ortadan kaldrmay istemilerdir. Eer bu gr geerli ise bunun ilk nedenli iin de geerli olmas gerekir. Zira o da kendinden bakasn veya lk mebdei bilse, ztnn nedeninden baka bir nedene ihtiya duyacaktr. O neden de lk mebdeden ibarettir. Dolaysyla ilk nedenlinin de kendinden bakasn bilmemesi gerekir ve bu bakmdan meydana gelen okluk geersiz olur. Ayrca Gazzal, Evvelin, ztn dnmek suretiyle mebde olduunu bilmesi neticesinde okluun meydana gelecei varsaymnn da geersiz olduunu belirtir. Ona gre ayet byle bir durum kabul edilirse bunun bir nedeni zorunlu klp klmad sorunu ortaya kar. Eer neden ile zorunlu olduu sylenirse, bu neden kendisinden bir tek eyin kt dnlen ve bir olan ilk mebdedir, ondan kan tek ey ise ilk nedenlinin ztndan ibarettir, ondan baka bir ey kmaz. Dier taraftan nedenin zorunlu olmad benimsenirse, Evvelden birok varln kmas gerektiinin kabul edilmesi sz konusu olur. Bu durumda Evvelin mebdei olmad iin mebdeini bilmesiyle meydana gelecek bir okluun olamayaca aa kar.433 Gazzalnin nedenlinin, nedenini bilmesinin ztnn varlnda zorunlu olmad gibi, nedenin, nedenlisini bilmesinin de ztnn varlnda zorunlu olmad
431 432

433

Ftr, 35/41. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 376-379; Trke trc., s. 122; ayrca bk. Gazzal, a.g.e., s. 102-103; Trke trc., s. 80. Gazzal, a.g.e., s. 103-104; Trke trc., s. 81-82; Szen, Kemal, a.g.m., s. 406.

79

dncesini bn Rd, sofistik bir gr olarak deerlendirir.434 Zira ona gre nedenin, nedenlisini bilen bir akl eklinde dnlmesi, akln nedenin zne eklenmi bir nedene ait olduu sonucunu deil, onun kendi zne ait olduu sonucunu dourur. nk nedenden nedenin kmas, nedenin kendi zne baldr. Nedenlinin ondan kmas bir nedenden dolay deil, nedenin kendi z sebebiyle ise ondan bir okluun da kmas gerekli deil anlamna gelir. Bu anlam, filozoflarn nedenlinin nedenden kmasnn nedenin kendi zne bal olmamas ilkesine gre belirlenir. Dnrmz, Gazzalnin her nedenlinin mmkn varlk olduu dncesiyle ilgili olarak bu durumun, bileik bir eyin ncesiz olmasnn mmkn olmamas sebebiyle sadece bileik nedenlide doru olaca dncesine sahiptir.435 Gazzalnin bir dier itiraz, ilk nedenlinin kendini bilmesinin kendisinin ayn olup olmad ynndedir. O, ilk nedenlinin kendini bilmesinin kendisinin ayn olmasn, bilginin bilinenden baka bir ey olmas sebebiyle mmkn grmez. Bundan dolay lk mebdede ayn durumun geerli olacan, bu durumda da okluk lzm geleceini kabul eder. Ona gre, l bir okluk deil, drtl hatta beli bir okluk gerekli olur. nk ilk nedenlinin ztn, nefsini bilmesi, mebdeini bilmesi, zt ynnden varlnn mmkn olmas ve varlnn bakasyla zorunlu olmas sebebiyle beli bir okluk ortaya kar.436 Gazzalnin yukarda belirtilen dncelerinde bn Sinnn grn aktardn, aslnda bn Sindan bakasnda akllardan kan eylerin bu ekilde kabul edilmediini ve bu dncenin Birden ancak bir kar. nermesi dnda kesin bir kanta da dayanmadn ifade eden bn Rde gre, bu nerme maddeden soyutlanm sretler olan faillere dair olduu oranda maddelerdeki sretler olan faillere ilikin deildirler. Bunun nedeni, filozoflara gre nedenli akln znn kendi ilkesi hakknda bir eyi kavramasnn zorunluluudur. Ancak burada biri z, dieri ze eklenmi bir kavram bulunmaz. nk akl, bileik deil, basittir. Filozofumuz ayrk sretlerde neden ve nedenli arasndaki fark var olma sebepleri eklinde belirler. Ona gre bu fark, lk Nedenin kendi z dolaysyla, ikinci nedenin ise lk Nedene bal olmas itibaryla var olmasdr. Zira ikinci nedenin nedenli olmas,
434

435 436

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 387; Trke trc., s. 125; ayrca bk. Gazzal, a.g.e., s. 104; Trke trc., s. 82. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 387; Trke trc., s. 125 Gazzal, a.g.e., s. 104; Trke trc.,, s. 82; Szen, Kemal, a.g.m., s. 406.

80

kendi z sebebiyle olup, maddi nedenlilerde olduunun aksine, kendisine ilve olmu bir kavram deildir.437 Gazzal, bir dier itiraznda, ilk nedenlinin yalnzca ynden deil bir ok ynden okluk gerektirdiini belirtir. nk o, filozoflarn ilk semann yani en uzak felein (dokuzuncu felek) cisminin bir tek manadan, mebdein ztndan lzm geldiini, dier bir ifadeyle; birlik ifade ettiini kabul etmelerine ramen burada ynden bileiklik olduunu syler. Bunlardan birincisi; filozoflara gre her cismin madde ve sretten mrekkep olmas sebebiyle ilk felein cismi de madde ve sretten mrekkeptir. Buna gre hem madde hem sret iin birer mebde gereklidir. Zira bunlarn her biri dierinin mstakil nedeni deildir. kincisi; en uzak felein cismi belirli bir byklktedir. Onun ztnn olduundan daha byk yahut daha kk olmas mmkn iken, bu miktarlardan kendisinde belirli bir miktarn bulunmas, ztnn varlndan baka, kendisine eklenmi bir eydir. Dolaysyla felein cisminin var oluunu gerektiren ve belli bir byklkte olmasn salayan ilve bir sebep bulunmas lzmdr. ncs ise; en uzak felek, konum bakmndan sabit olan ve hibir ekilde durumlarn deitirmeyen iki kutup noktasna blnmtr. ayet onun czleri birbirinin benzeri ise, bu takdirde iki noktann niin kutup noktas seildii meselesi gndeme gelmektedir. Eer belirtilen felein ksmlarnn bazsnda bulunann bazsnda bulunmamas durumu olursa, bu ayrk ilkelerinin balangcnn ne olduu problemi ortaya kar.438 lk gn cisminin bileik olmas konusunda bn Rd, onun dier cisimler gibi madde (heyl) ve sretten bileik olarak meydana geldii grnn bn Sinnn yanl olarak Aristoculara mal ettii bir gr olduunu belirterek esas itibaryla Aristocularn benimsedikleri gr aklar. Buna gre gk cismi basit bir cisimdir. Eer bileik olursa yok olmas gerekecektir. Bundan dolay gk cismi oluan ve bozulan bir ey deildir ve onun kartlar kabul etme gc de yoktur.439 Dnrmz, en uzak felein byklyle ilgili olarak Gazzalnin ne srd varsaymlarn geersiz olduunu kabul eder. Zira bn Rde gre filozoflar, cismin bir btn olarak ayrk ilkelerden ktna inanmamaktadrlar. Onlara gre, bu
437 438 439

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 389-390; Trke trc., s. 126. Gazzal, a.g.e., s. 104-105; Trke trc.,, s. 82-83; Szen, Kemal, a.g.m., s. 406-407. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 392; Trke trc., s. 127.

81

ilkelerden sadece tzsel sretler kar ve cisimlerin czlerinin ls de sretlere baldr. Btn bunlar maddesel sretlerde bulunur. Ancak onlara gre gk cisimleri basit olmalar nedeniyle byklk ve kkl kabul etmezler. Ayrca oluan ve bozulan eylerdeki gerek fail, sreti de maddeyi de meydana getiremez, sadece madde ve sretten her ikisinde olumu bileik eyi meydana getirir.440 Gazzalnin krenin kutuplarna dair belirttii grlerden anlalan bir tek ey ancak bir eyi yapar nermesinin yanl olduunu belirten bn Rde gre, filozoflarn dnceleri farkldr. Onlara gre herhangi bir krenin her noktasnn merkez olabileceini ve her noktay da bir failin belirlediini sylemek mmkn deildir. Zira byle bir ey tabi krelerde deil, ancak sun krelerde olabilir. bn Rd, krenin her noktasnn merkez olmaya elverili ve her noktay da bir failin belirledii varsaymn ancak d lemde bir tek failden kabilecek hibir eyin bulunmad kabul edilirse failin ok olmasn gerektireceini, aksi takdirde byle bir okluun olmayacan kabul eder. nk ona gre, d lemdeki eylerin on kategoriden olumas nedeniyle buradaki eylerden her biri on faili gerekli klacaktr. O, bu dnceyi akla uygun grmez. nk ona gre d lemdeki bir tek ey, kendisinde on kategoriyi barndrsa da bir fail tarafndan meydana getirilmitir. Bu sebeple bir tek ey ancak bir tek eyi yapar nermesi yanltr.441 bn Rd, daha nce belirtildii zere bn Sinnn ve onunla benzer dnceye sahip olanlarn Birden ancak bir kar. nermesinde yanlgya dtklerini ifade eder. Ona gre, onlarn hataya dmelerinin sebebi birden kan birde okluk bulunduunu kabul etmeleridir ki, onlar bunun neticesinde buradaki okluun bir nedene dayanmadn ifade etmek mecburiyetinde kalmlardr. Filozofumuz, onlarn, bu okluun belirli olduunu ve bunun da varlklarn varl iin nc ve drdnc ilkelerin eklenmesini gerektirdii dncesini kesin kantla kantlanmam bir varsaym olarak kabul eder. O, bn Sinnn ve benzer dnceye sahip olanlarn Aristotelesin grlerine gre birin nasl bir neden olduunu anlayamadklarn dnmektedir. Dnrmz Birden ancak bir kar.

440 441

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 394; Trke trc., s. 127. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 399; Trke trc., s. 129.

82

nermesinin doru olduu gibi, Birden ok kar. nermesinin de ayn ekilde doru olduunu ifade eder.442 okluun nedeni konusunda bn Sinnn grlerini kabul etmeyen bn Rd, Aristocularn ve Porphyriousun okluun nedenini araclar, madde ve aletlerin toplam olarak dndklerini belirtir. Dnrmze gre, bu nedenlerden her biri okluun nedeni olan salt birlik dolaysyla varolmutur. Bununla birlikte ayrk akllarn okluunun nedeni ise onlarn tabiatlarnn farkl olmasdr. Onlarn lk lkeyi kavramas ve bu ilkeden, znde bir tek fiil bulunmasna ramen, bu fiili kabul edenlerin okluu sebebiyle ok olan birlii elde etmeleri bu farkllk sayesindedir. Bu durum bir tek bakann emri altnda birok bakanlarn bulunmas gibidir. Belirtilen farklln nedenini ise bn Rd, drt nedene balar. Zira ona gre, gk krelerinin farkll, hareket ettiricilerinin, sretlerinin, varsa maddelerinin ve lem zerindeki zel fiillerinin farkllndan kaynaklanmaktadr. Ay alt lemdeki basit cisimlerin farkll ise maddenin farkllna ve bu cisimlerin onlar hareket ettiren gk cisimlerine gre farkl uzaklklarda olmalarna baldr. bn Rd, biri varln dieri yokluun faili olan iki byk hareketin farkllnn nedenini gk cisimleri ve onlarn hareketlerinin farkllna balar. O, failden kan okluun nedenlerinin Aristotelese gre tane olduunu, bunlarn da Birin okluun nedeni olmas manasnda Bir olana bal olduklarn ifade eder. Ona gre ay alt lemde bulunan eylerdeki farkllk da faillerin, maddelerin, aletlerin ve fiillerin lk Failden yani Tanrdan kmasn salayan ve aletlere benzer bir durumda bulunan araclarn farkl olmalarndan kaynaklanmaktadr.443 Sonu olarak, bn Rd dncesindeki yaratl meselesinde Tanrnn bilgisi konusu merkez bir nem tamaktadr. Zira bn Rd, Tanrdan meydana gelen oluun, Onun sadece varolan olmas ynnden deil, ayn zamanda bilen olmas ynnden de gerekletiini kabul etmitir. Dnrmz, Tanrnn bilgisi konusunda yaplan hatalar genel olarak Onun bilgisinin insann bilgisine benzetilmesine balamtr. Zira o, Tanrnn bilgisinin insann bilgisinden farkl olduunu ve bunun tamamyla anlalmasnn mmkn olmad grne sahiptir. Ona gre Tanr, biztihi kendinden baka eyleri, insann onlar bilmesinden daha
442 443

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 406-407; Trke trc., s. 132. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 420-423; Trke trc., s. 137-138.

83

stn bir bilgi ile bilir ve dier varlklar da bu ekilde bir bilgi sayesinde Tanrdan kar. Tanrnn bilgisi bir tektir ve o, bilinenlerin eseri deil, nedenidir ve eserleri ok olan nedenin ok sayda olmas gerekli deildir. Filozofumuz, var olan eylerin Tanrnn kendi zn bilmesi sebebiyle var ve aklla kavranlr olduklarn ve Tanrnn bilgisinin var olanlar zerinde etkili olduunu ifade etmitir. Ona gre Tanr, lk Nedendir ve en stndr. stn olan ise alttakinin nedenidir. Birden ancak bir kar. nermesine dair bn Rd, bu nermenin Farab ve bn Sin gibi filozoflar tarafndan yanl anlaldn ifade etmitir. Grnr lemdeki fail ile mutlak lemdeki Mutlak Failin farkl olduklarn belirten dnr, Mutlak Failden mutlak fiil kacan, bu fiilin ise belirli bir esere iliik olmadn syleyerek birden oun da kabileceini vurgulamtr. nk ona gre, Aristoteles, duyularla alglanan varlk ile aklla kavranlan varl birletirerek lemin bir olup birden ktn, bu birin ise hem bir birliin hem de okluun nedeni olduunu sylemitir. Bu nedenle bn Rd, varlklarn ok olmas sebebiyle, bir olmas bakmndan birden okluun var olmasn veya okluun meydana geliini zorunlu olarak grmtr. Ayrca o, Tanrnn kendi zn bir nedene bal olarak bilmemesi sebebiyle tek, dier varlklarn ise zlerini bir nedene bal olarak bilmeleri sebebiyle onlarn ok olduklarn kabul etmitir. zetle bn Rd, yaratl meselesini aklarken yaratlta Tanrnn bilgisini varoluun nedeni kabul etmekle birlikte bir bakma zorunlu olarak da grmtr.

2. Yaratl Tanrnn radesi likisi Tanrnn irade sahibi olup olmamas, yaratl meselesini izah etmeye alrken tartlan nemli meselelerden biridir. rade kelimesi szlk anlam olarak bir eyin yaplmasnda veya yaplmamasnda muktedir olan varln, bunlardan birini semesi ve hangi zamanda olacana veya olmayacana kendi istei ile karar vermesi manasna gelir. Mecburiyetin kart olan iradede mmkne istedii zamanda ve istedii ekilde tesir edebilme anlam da mevcuttur.444 rade ile ilikili olan ihtiyr kavram da seme, tercih etme; dilerse yapma, dilemezse yapmama kudreti; yapmas da yapmamas da kendi isteine bal olu anlamn ihtiva

444

es-Sabuni, Nureddin, a.g.e., s. 192-193 (mtercimin hazrlad Istlahlar blm).

84

etmektedir.445 Bu balamda yaratl esnasnda Tanrnn zorunlu olarak m lemi var ettii yoksa bu srada dilemesinin yahut bir tercihinin mi olduu hususu, tartmann eksenini oluturmaktadr. Yaratl ile ilgili olarak Tanrnn iradesi konusu, Tehftlerde genel olarak fiil ve fail konularyla, dier bir ifadeyle, Tanrnn fiili ve fail olmas hususuyla bantl olarak ele alnmaktadr. Bu balamda bn Rd de konuyu fiil ve fail ile bantl olarak incelemektedir. Yaratmada Tanrnn iradesi konusu bn Rdn de nemle zerinde durduu bir meseledir. Onun konuya ilikin dnceleri eitli eserlerinde mevcut olmakla birlikte en kapsaml olarak, yaratl ile Tanrnn bilgisi ilikisinde olduu gibi Tehftt-tehft adl eserinde yer almaktadr. Dnrmz iradeyi failin bir fiili yapma istei eklinde tarif eder. Ona gre fail, bu fiili yapt zaman istei son bulmu ve irade de gereklemi olur.446 Kelm bilginleri ve slm filozoflar arasnda birtakm tartmalara neden olan Tanrnn iradesi konusunda irade, Kelm ilmine gre Tanrnn sfatlarndandr ve ezeldir. Bu sebeple onun taalluku da ezeldir. Tanrnn ezelde irade ettii her ey, ezeldeki ilmine uygundur. Onun iradesinde bir deiiklik de bulunmaz.447 Kelm ilminde bu sfat, seme, tercih etme ile beraber bir gayeyi iinde bulundurmas, serbestlik ve hrriyet ifade etmesinden dolay Tanrnn bir eyi yapp yapmamakta, dileyip dilememekte ihtiyr sahibi olduunu gsterir. Bu sfat, varlklarn Tanrdan zorunlu olarak meydana geldii iddialarn reddeder.448 Sudr teorisini benimseyen Farab, lemin Tanrdan bir zorunluluk sonucu ktn kabul etmez. O, varoluu belirlerken lemin, Tanrnn iradesi olmadan varla gelemeyecei dncesini benimser. Zira ona gre Tanr, hikmet sahibi, diri, bilen, gl ve irade sahibidir. Varlk, Tanrnn bilgisi ve rzas olmadan tabi kurallara gre meydana gelmi deildir.449 Farab, Tanrnn olmamas durumunda hibir eyin olmayacan benimseyerek her eyin var olmasn Tanrnn varlna balar. nk ona gre, var olanlarn varlklar, Tanrnn ztnn gerei olarak
445 446 447 448 449

a.mlf., a.g.e., s. 191 (mtercimin hazrlad Istlahlar blm). bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 70; Trke trc., s. 7. Yurdagr, Metin, a.g.e., s. 189-190. Atay, Hseyin, Kurnda man Esaslar, Atay Yaynevi, Ankara 1998, s. 78. Farab, Uyunul-mesil, s. 58; Trke trc., s. 205.

85

dnlebilir. Varlklarn, Ondan varla gelmesinde ilim ve irade gerekli artlardr. Fakat irade ile var etme arasnda ncelik-sonralk dnlmesi mmkn deildir. nk Farabye gre, bir eyin varolmas ile Tanrnn iradesi arasnda bir ncelik ve sonralk dnlmesi doru deildir. Bu ikisi arasndaki ncelik, yalnzca zt bakmndan dnlr. Buna gre, Tanrnn iradesi ve varolma ayn anda bulunur.450 Tanrnn irade sfatnn, insann iradesine benzemedii dncesinde olan bn Sin ise, iradenin Tanrya yklenmesini baz ynlerden doru bulmaz. Ona gre, iradenin iinde mutlaka bir istek ve dilek mevcuttur. Dilek ise bir ihtiyacn eseridir. Dolaysyla byle bir nitelik, kendi eksikliini tamamlayacak varlklarn nitelii olur. Tanrda ise bu ekilde bir eksiklik olmadndan Ona mezkr nitelik atfedilemez. Varlklarn, Tanr tarafndan meydana getirilmesinde bir gaye yoktur. Ayrca iradeyi Tanrya atfetmek, deimeyi gerektirir.451 bn Sin, Tanrnn fiillerinin, eyann dzeni ve yetkinliklerine gre olabilecei en gzel haliyle Tanrnn ilminden sdr olduu, bu sdr oluun ise irade ile gerekletii dncesini benimser. bn Sinnn dncesinde, Tanrnn irade sfat mevcut olmasna karn o, iradeyi ilimle bir kabul eder. Zira ona gre, fiillerin meydana gelmesi, Tanrnn varlnn yetkinliinin izlerindendir ve onlarn irade edicisinin olmas gerekir.452 Tanr, iyilik ve tertibin meydana geliini bilir. Faili tarafndan bilinen her olu ise, iinde isteme ve iradenin yer ald bir durumdur.453 Gazzal, failin irade ve ihtiyr sahibi olmas, ayrca irade ettii eyi yapabilmesi iin irade ettiini bilmesi gerektii grn benimser. Ona gre, filozoflarn dncesinde Tanr, irade sahibi deildir, Ondan kan her ey zorunlu olarak kar.454 Gazzalnin bu szlerinin farkl iki lem iin uygulanmas doru olmayan dnceler olduunu ifade eden bn Rd, bu szlerin kendiliinden bilinmeyen szler nitelii tadn ve lemin var edicisi iin kabul edilmesi mmkn olmayan bir tanm olduunu belirtir. Zira ona gre, d lemde etkili olan failler iki ksma ayrlr. Birinci ksma girenler scakln scakla dnmesi gibi bir tek eyi
450 451 452 453 454

Szen, Kemal, a.g.e., s. 173-174. Atay, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s. 85-86. bn Sin, er-Risletl-ariyye, s. 27-28; Trke trc., s. 648. a.mlf., e-ifa, lahiyat II, s. 366; zden, H. mer, a.g.e., s. 143. Gazzal, a.g.e., s. 89; Trke trc., s. 66.

86

yapabilen faillerdir ve filozoflar bunlara doal failler ismini verirler. kinci blmdeki failler ise belli bir anda bir eyi, baka bir anda onun kartn yapabilen faillerdir. Filozoflar bunlara irade eden ve seen varlklar adn verirler. Bu failler, yalnzca bilgiye ve ayrntl incelemeye dayanan eyleri yapabilirken, lk Fail olan Tanr, oluan ve bozulan eyleri nitelendirmesi bakmndan bu iki fiilden herhangi biriyle nitelendirilemez. nk seen ve irade eden varlk, idare ettii eyden yoksundur, Tanr ise yoksun deildir. Bununla birlikte seme gcne sahip varlk, kendisi iin stn olan seerken Tanr, kendisi iin stn bir duruma muhta deildir. Ayrca irade edenin irade ettii ey gerekleince irade sona erer, dolaysyla irade bir edilginlik ve deimedir. Tanr ise edilginlik ve deimeden uzaktr. Ayrca bn Rd, Tanry tabi fiilden de uzak grr. Bunu tabi eyin fiilinin, bu eyin tz bakmndan zorunlu, irade sahibinin tz bakmndan ise zorunlu olmamasna dayandrr. Ona gre tabi fiil bilgiye dayanmazken Tanrnn fiili bilgiye dayanr. Bu lemde Tanrnn iradesinin bir benzeri olmadndan Onun hangi ynden irade sahibi ve fail olduu aka belirlenemez. Filozoflar, Gazzalnin belirtmi olduu tanmn her iki leme de uygulanabileceini kabul etmezler. Buradan hareketle bn Rd, Tanrnn iradesinin nasl olduunun kavranamayaca grn benimser.455 bn Rd, Tanrnn irade sahibi olmasnn belirgin bir ekilde grld dncesindedir. Zira ona gre, lim olan bir failden bir eyin sudru iin o failin iradesinin bulunmas gereklidir. O, Tanrnn hdis olan eyleri kadm irade ile diledii eklindeki sz geerli kabul etmez. Ona gre, uygun olan, Tanrnn bir eyin varolmasna onun vukuu esnasnda iradesinin ilitiinin, o eyin var olmad zaman da onun varolmamasn irade ettiinin sylenmesidir. Zira Biz, bir eyin olmasn istediimiz zaman, ona szmz Ol dememizdir. Hemen oluverir.456mealindeki yet de bunu gstermektedir.457 Dolaysyla burada bn Rdn, yaratlta Tanrnn iradesini zorunlu olarak dnd grlmektedir. Dolaysyla onun, Tanrnn bilgisi yannda Tanrnn iradesine de yaratl dncesini aklamada nemli bir deer atfettii anlalmaktadr.

455 456 457

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 254-257; Trke trc., s. 81-82. Nahl, 16/40. bn Rd, Kitabl-Kef, s. 162; Trke trc., s. 64- 65.

87

Filozofumuz, Tanrnn, irade ve seme gcne sahip olanlarn en st derecesinde bir irade ve seme gcne sahip olduunu ve bunun sebebini de irade sahibine ilien eksikliin Ona ilimemesi olarak kabul eder. O, bu dncelerini, filozoflara ait olduunu ifade ettii grleri aklarken ortaya koyar. ncelikle nedenlerin fail, madde, sret ve gaye sebepler olduunu belirtir. Onun aklamalarna gre filozoflar, Tanrnn, lemden ayr olduuna inanrlar. Dolaysyla filozoflara gre Tanr, tabi nedenlere benzer olmamakla birlikte grnen lemde grdmz seme gc olan ve olmayan fail gibi bir fail de deildir. Ancak bunun aksine O, belirtilen nedenleri meydana getiren, her eyi yokluktan varla karan ve onlar koruyandr. Dnrmz bu noktada filozoflarn, sebebi fail ve onun fiiline balamalarna, buradan hareketle de Tanrnn iradesine ulatklar grlere yer verir. Buna gre, Tanrnn fiili, bilgisinin bir neticesi olarak, bu fiili gerektiren bir zorunluluk bulunmadan, kendi z ve znn dnda herhangi bir ey sebebiyle deil, sadece ycelii ve cmertlii dolaysyla meydana gelir. Buradan hareketle Onun, irade ve seme gc olanlarn en st derecesinde bir irade ve seme gcne sahip olduu anlalr.458 bn Rdn yukarda belirtilen dnceleri, Gazzalnin konuya dair dncelerinin karsndadr. Gazzal, fail denildiinde seme yolu ile fiil irade ederek ve irade edileni bilerek fiilin kendisinden kt kimseyi anlar. Bununla birlikte ona gre, faile, sadece bir eye sebep olmasndan dolay deil, ayn zamanda kendisinden fiilin irade ve seme (ihtiyr) yoluyla kmas sebebiyle de fail ad verilmitir. Bundan dolay o, canszlarn fail olmad, yalnzca canllarn fail olduu eklindeki szn de yanl olmayaca kanaatine sahiptir. Bu sebeple Gazzal, filozoflar, ta gibi cansz eylerin de yaptklar bir i olduunu dnerek onu fail olarak nitelendirmelerini doru bulmaz.459 Tehft mellifi Alaaddin Tus, iradeyi fiille birlikte deerlendirir. O, fiil ve sun kelimelerin anlamnn kast ve iradeyle bir ey meydana getirmek (cd) olduunu belirtir. Dolaysyla o, iradenin anlamn, fiille olan bir ey olarak vermektedir. Tus, din limlerinin, lemin var edicisini serbeste isteyen ve irade sahibi olarak kabul ettiklerini belirtir. Tusye gre kadm bir eye iradenin taalluk
458 459

bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 259; Trke trc., s. 83. Gazzal, a.g.e., 89-90; Trke trc., s. 66-67.

88

etmesi mmkn deildir. Dolaysyla din limlerine gre meful ve masnuun hdis olmas gereklidir. Mutlak meydana getirme (cd), ihtiyr ile var etmeden daha geneldir. O, istein mecaz anlamda da kullanldn belirtmek iin ta aaya hareket etmek ve merkeze dmek ister. rneini verir. Tus, Gazzal dncesinde olduu gibi, irade ve istein kendilerinde ilmin olaca varlklar hakknda dnlebilecei kanaatindedir. Ancak, bn Rdn dncelerine benzer ekilde, canl olmayan varlklara da faillik isnat edilebilecei, fakat bunun mecaz anlamda olduunu ve onlarn fiiller iin alet konumunda bulunduklarn benimser.460 Filozoflarn, Tanrda iradenin varln kabul ederek Onun dilerse yapar, dilerse yapmaz anlamnda muhtar fail olduunu syledikleri eklindeki sze, artl nermenin doruluunun, nclnn varln ve yokluunu gerektirmediinin belirtilmesine Tus, irade ve ihtiyrla meydana gelen eyin, failinin ztna nazaran varlnn da yokluunun da uygun olaca karln verir. Ona gre, iradenin bal bulunduu eyin hdis olmas gerekir. Filozoflarn Tanrya Sni adn vermeleri ise yalnzca mecaz yoluyladr. Zira onlar, lemi kadm kabul ederler. Onlar nazarnda Tanr, ihtiyrla yahut ihtiyrsz olarak, btnyle lemin faili deildir, sadece bir ksmnn failidir.461 Gazzal, yaratlta Tanrnn iradesi konusuna ounlukla lemin kadmlii ve ebedliine ilikin konularda yer vermitir. bn Rd de Gazzalyi takip ederek konuyu genel olarak ayn meselelerde ele almtr. Gazzal filozoflarn, lemin kadm olduuna iliin bir ksm deliller ne srdklerini belirtir. Gazzalnin belirttii delillerden birisi Tanrnn iradesi konusundan hareketle oluturulmutur. Bu delile gre, hdisin kadmden kmas imknszdr. Zira, eer lemin kadmden kmad varsaylrsa, lemin kendinden kmamas, lemin varln gerektiren bir tercih unsurunun bulunmamasndan yahut da lemin imkn halinde olmasndan ileri gelmi olur. Bundan sonrasnda meydana geldii zaman ise iki durumdan biri olur. Ya yeni bir tercih unsuru meydana gelmitir ya da gelmemitir. Bir tercih unsuru meydana gelmedii zaman lem, daha nceki srf imkn durumunu muhafaza eder. Yeni bir tercih unsuru meydana geldii takdirde ise, bu yeni tercih unsurunu kimin meydana getirdii, niin u anda
460 461

et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 134-135; Trke trc., s. 70-71. et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 137-138; Trke trc., s. 73-74.

89

meydana getirdii, bu tercih unsurunun neden daha nce meydana gelmedii gibi sorular gndeme gelir. Bu tercihin sebebi, Tanrnn kudretsizlikten kudretlilie gemesini tazammun etmesi dolaysyla kudretsizlie atfedilemez; lem imknsz iken mmkn olaca iin lemin hudsunun imknszlna da balanamaz. Tanrnn istemezken daha sonra iradesi ile istedii eklinde belirtilmesi en uygun cevap olmasna karn burada ise irade hdis olmu olur ve bu irade iin bir baka irade, onun iin bir baka irade lzm olur ve teselsl gerekir. Ayrca bu, kadm iradenin deimesini gerekli klar ki, bu da mmkn deildir. Zira iradenin, Tanrnn Zt dnda meydana gelmesi Onu irade sahibi yapmaz. Burada irade ve onun istee nispeti varsa irade istekten sonraya kalamaz. Zira isteyenin artlar tam olduu zaman istenen, isteyenden sonraya kalamaz. Geri kalmas iin bir sebep bulunmas gerekir ki, bu durumda da bu sebebin niin baka bir zamanda deil de u anda hdis olduu sorusu sorulur.462 Belirtilen delile itirazda bulunan Gazzal, lemin kadm bir irade tarafndan meydana getirildii, bu iradenin lem var olduu vakitte varln gerektirdii, yokluunun ise son bulduu ana kadar srd, lemin varoluunun iradeden nce istenmedii iin lemin hdis olmad, ancak onun hdis olmasnn kadm bir irade ile murat edildii, bundan dolay da onun hdis olduu eklindeki bir itiraza filozoflarn nasl kar koyacan sorarken ayn zamanda kendi dncelerini ortaya koymaktadr.463 bn Rd ise, Gazzalnin mezkr itirazn sofistik bulur. O, konuyu failin fiili ile failin iradesi arasnda bir iliki kurarak aklar. Ona gre, Gazzalnin, yaplan eyin fiil durumunun failin iradesinden sonraya kalabileceini sylemesi, failin serbeste seme gcne sahip olmas durumunda failin, yapt iten ve ii yapmaya karar vermesinden sonraya ertelenebileceinin sylenmesini mmkn grmemesi sebebiyledir. bn Rd ise, yaplan eyin fiil durumunun failin iradesinden sonra gelmesini mmkn grmez. Ayn zamanda o, benzer durumda olmasndan dolay, ayn fiilin, irade sahibi olan failin fiile karar vermesinden sonraya ertelenmesini de mmkn kabul etmez.464

462 463 464

Gazzal, a.g.e., s. 49-50; Trke trc., s. 22-23; Kyel, Mbahat Trker, a.g.e., s. 210. Gazzal, a.g.e., s. 50; Trke trc., s. 24. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 68; Trke trc., s. 6.

90

Dnrmz, daha nce olduu gibi Gazzalnin buradaki itiraznda da karklk bulur. Ona gre ncesiz irade ve nceli irade szleri isim ortaklna sahiptir; aslnda bunlar birbirinin kart olan szlerdir. radenin failin bir fiili yapma istei olmas sebebiyle gerekte deneyimine sahip olduumuz irade eit olarak birbirinin kart olan iki eyden birini yapma ve eit olarak irade edilen iki eyden birini kabul etme imknna sahip olan bir gtr. ayet kendisinde bulunan iki kart eyden birini irade edenin ncesiz olduu iddia edilirse, onun tabiat imkn halinden zorunluluk durumuna dntrlm olacandan, iradenin tanm da ortadan kalkmaktadr. bn Rd, iradenin ncesiz olduu, irade edilen eyin meydana gelmesiyle ortadan kalkmad ve ncesiz olmas sebebiyle, irade edilen eyin belirli zamanla snrlandrlmad iddiasn ise kesin kantn, iradeli veya tabi bir gce sahip olan bir failin varlna ulatrmadn ve bu gce ise dinde irade adnn verildii eklinde cevaplar. O, burada olduu gibi, ne lemin iinde ne de dnda bulunan bir eyden sz edilmesine benzer ekilde kesin kantn, gerekte kart olmad halde ilk bakta kart olduu sanlan bir ksm nesneler arasndaki orta terimlere ulatrdn syler. 465 Tehft mellifi Hocazade ise, Tanrnn, takdir etmi olduu iki eyden birine taalluk edip dierine etmemesinin bir tercih ettiriciye ihtiya gstermesi halinde, bu tercih ettiricinin, iki eitten birine z gerei, baka bir tercih ettiriciye gerek duymakszn ilien bir irade olmasn mmkn grr. Ona gre, Tanrnn z, iradesinin taallukunun failidir.466 Dolaysyla Hocazade, lemi varla getirmekle sonulanan Tanrnn iradesinin taallukunun zamanda meydana gelmesine ve baka bir taalluka dayanmasna, onun da bakasna dayanmasna ve bu ekilde sonsuza kadar gidilmesi dncesine kar kar.467 Tusnin, bu taalluklarn itibar akl eyler olduunu belirtmesine468 benzer ekilde Hocazade, itirazn, bu itibar taalluklarn d lemde ve zihinde varlklar olmad ynnden yaplabileceini belirtir. Ona gre, filozoflar tarafndan, birbirlerini takip eden eylerde teselsln mmkn olduu dncesinin belirtilmesiyle, bu taalluklarn birbirlerini takip eden eyler olmalarnn, bylece onlarda her nce gelenin sonra gelenin art olmasnn, bu
465 466 467 468

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 70-71; Trke trc., s. 6-7. Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 45-46. Szen, Kemal, a.g.e., s. 179. et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 90; Trke trc., s. 33.

91

ekilde cisimlerin zamanda meydana gelmelerinin art olan bir taalluka kadar gidilmesinin mmkn olduu ortaya konulabilir.469 Hocazadenin yukarda zikredilen dncelerine genel olarak katlan bn Kemal, bu taalluklarn zihinde ve d lemde bir varlklarnn olmasnn zorunlu olmad dncesine ise katlmaz. Zira ona gre, lemin varoluu bu taalluklara baldr ve bu taalluklar birbirlerini takip eden eyler deildirler. nk ona gre, Tanrnn iradesiyle murad arasnda, dier bir ifadeyle nedenle eser arasnda zorunlu bir iliki mevcuttur. Bundan dolay Tanrnn iradesinin muradndan ayr olarak deerlendirilmesi mmkn deildir. Eer bu irade ilikilerinin birbirlerini izleyen eyler olduu kabul edilirse, Tanrnn muradnn, iradesinden, eserin de nedeninden geri kalmasna benzer ekilde bir durum oluacaktr. Bu ise mmkn deildir. Buna gre yaratlta, gk krelerinin devirlerinin birbirini takip etmesine benzer ekilde bir ilikiden sz etmek mmkn deildir.470 Gazzalye gre lem, meydana geldii vakitte, meknda ve meydana geldii vasf zere irade ile var olmutur. rade ise bir eyi benzerinden ayran ve tercih etme zellii bulunan bir sfattr. O, irade sfatnn bu zellii olmasayd kudret sfat ile yetinilecei ve irade sfatna gerek kalmayaca kanaatine sahiptir. Ona gre, kudretin birbirine kart olan iki eye ynelii eit olduundan ve bunlarn birinin tercih edilmesi iin tercih unsuruna ihtiya duyulduundan kadmin, kudret sfatndan baka bir de tercih etme zelliine sahip bir sfatnn bulunmas gerekir ki, bu iradedir. Gazzal, iradenin ayn olan iki eyden birini niin tercih ettii sorusuna, iradenin zelliinin tercih olmas sebebiyle tercih ettii eklinde cevap verir. Hatta o, iradenin bizzat kendisinin, ayn olan iki eyden birini tercih etmekten ibaret bulunduunu belirtir.471 Gazzal, zellii iki benzeri birbirinden ayrmak olan bir ey mmkn deildir, hatta eliiktir. Benzer demek ayrlmaz anlamndadr, insan iradesi dahi tam anlamyla iki benzerden birini dierinden ayramaz. eklindeki bir itiraz kabul edilebilir bulmaz. Zira ona gre insann iradesini Tanrnn iradesiyle kyaslamak doru deildir. nsan bile tamamen benzer iki eyden birini iradesi ile seebildiine gre, Tanrnn iradesinin iki benzerden birine taallk etmesi imkn

469 470 471

Szen, Kemal, a.g.e., s. 179. Szen, Kemal, a.g.e., s. 179-180. Gazzal, a.g.e., s. 50; Trke trc., s. 24.

92

dahilindedir. htiyr bir fiilin gerekleebilmesi iin failin mutlaka iki benzerden birini seme zelliine sahip bir sfatnn olmas gerekir.472 Gazzal, burada insan iradesinin Tanrnn iradesiyle kyaslanamayacan ifade etmesine ramen kendisi, iki benzerden birini seme konusunda insann iradesiyle Tanrnn iradesini kyaslamaktadr. bn Rd, Gazzalnin, Tanrnn iradesini insann iradesine benzeterek kyaslamada bulunmasn doru bulmaz. Ona gre, Tanrnn iradesine irade adnn verilebilmesi sadece din bakmndandr. Zira byle bir sfatn varlnn yok saylmas, lemin iinde ve dnda hibir varln bulunmadnn sanlmas gibidir. Dolaysyla insan ve fail olan Tanry nitelendiren irade, ncesizde bulunmas sonradan yaratlanda bulunmasndan ayr olan bilgi sfatnda olduu gibi, ortak bir adla ifadeden ibarettir. Filozofumuz, var etme sebebiyle bir eyi benzerinden ayran bir niteliin yani irade sfatnn ispatna ulatran kesin kant yle ifade eder: Birbirine benzer ifadesi, irade olunan nesnelerin varln ortaya koyar. Oysa irade olunan eyler birbirine benzer olmayp, karttr; nk birbirine kart olan nesneler varlk ve yoklua baldr. Varlk ve yokluk ise benzerliin tam tersine ar bir kartlk durumunda bulunurlar. O, iradenin, kendileriyle bantl olduu nesnelerin benzer olduklarnn ileri srlmesini doru bulmaz. Dnr, ancak lk rade sahibi amalardan yce olduu, amalar da bir eyi fiilen benzerinden ayrt ettii iin, kendisine oranla onlarn birbirine benzer olduklarnn belirtilmesine de itiraz eder. Ona gre insann iradesine mahsus olarak irade sahibinin zn yetkinletiren amalarn Tanr iin sz konusu edilmesi mmkn deildir. Zira bu ekilde bir tabiata sahip olan irade, irade edenin znde bir eksiklik bulunduu takdirde ortaya kan, yetkinlie ulama isteidir. rade edilen nesnenin zne ait amalar ise, bir eyin yokluktan varla kmasnda olduu gibi, onun iin daha nce bulunmayan bir eyin gereklemesini salar. Zira varlk, var edilen nesne iin yokluktan daha stndr. lk rade ncelik ve z bakmndan var olan nesneler iin her zaman iki karttan en stn olann tercih eder.473 Dolaysyla bn Rde gre Tanr, insan iradesine benzemeyen ve Onun yetkinlemesine sebep olmayan bir irade ile lemin varln yokluuna tercih etmitir.
472 473

a.mlf., a.g.e., s. 58-59; Trke trc., s. 32-34; Kyel, Mbahat Trker, a.g.e.i, s. 211. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 106-108; Trke trc., s. 23-24.

93

bn Rdn dncelerinin aksine, Gazzal gibi, insann iradesinden hareketle benzetme yaparak Tanrnn iradesini aklamaya alan Tus, ar derecede susuzluk duyan bir kimsenin, nnde iki srahi bulunsa, semesinde tercih ettiren eyi dnmeden, ikisinden birini, dierine olan arlk ynn

dnmeksizin seeceini ifade eder. Ona gre, z gerei yle olmann illete ihtiyac olmamas gibi, iradenin her iki tarafa taalluku eit olmasna ramen, iradenin niin birine deil de dierine taalluk ettii sorulmaz. Bilakis burada sebeple aklama geerli olsayd, sz konusu mesele irade olmaz, baka bir mahiyet olurdu.474 Gazzal, lemin yokluunun imknszl konusunda filozoflarn delillerini zikrederken bu delillerden birini irade, fiil ve yokluk erevesinde belirlemektedir. Buna gre, lemin cevherlerini yok eden bir sebep dnlemediinden dolay, onlar yok olmaz. nceden yok olmayp sonradan yok olan bir eyin ise bir sebebe dayanmas zorunludur. Bu sebep Kadmin (Tanrnn) iradesi olamaz; nk O, lemin yokluunu irade edici deilken, sonradan irade edici olursa kendisinde deiiklik olumu demektir. Ya da bu durum, Tanrnn ve Onun iradesinin btn hallerde ayn zellikte olmasn, irade edilenin ise yokluktan varla, varlktan yoklua geerek deimesini lzm klar. Ancak hdisin kadm irade ile var olmas mmkn olmad gibi yokluk da mmkn olmaz. Baka bir ynden, irade edilen ey, irade edenin bir fiilidir. nceden fail olmayp sonradan fail olan ztn, kendisinde bir deime olmasa dahi, onun fiilinin nceden yok iken sonradan meydana gelmi olmas zorunludur. nk o, daha nce bulunduu gibi kalsayd, onun, daha nce olduu gibi u anda da fiili bulunmazd. Buna gre o zt, hibir ey yapmam demek olurdu. Yokluk, bir ey olmadna gre fiil de olamaz. nk fiilin en aa derecesi, mevcut olmasdr. lemin yok olmas ise mevcut bir ey olmadndan dolay ona failin yapt bir ey veya mucidin meydana getirdii bir ey denilemez.475 Zikredilen delili irade ile bantl olarak belirten Gazzal, var etme ve yok etmenin Tanrnn iradesi ile gerekletiini, ayet Tanr dilerse var, dilerse de yok ettiini ve Tanrnn her ynden gl olmasnn anlamnn ise bu olduunu kabul eder. Ona gre, bu durumlardaki deime ise Tanrnn znde deil, sadece
474 475

et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 91-92; Trke trc., s. 35. Gazzal, a.g.e., s. 83-84; Trke trc., s. 60-61.

94

fiilindedir. Gazzal, failden mutlaka kmas gereken fiilin ne olduuna dair soruyu failden yeni bir ey yani yokluun kt, zira yokluk bulunmaz iken daha sonra ortaya kt eklinde cevaplar. O, yokluun failden kmasnn, gerekleen eyin failin gcyle ilikili olmas anlamna geldiini ifade eder. Dolaysyla ona gre, yokluun gereklemesi ve kudretle ilikili bulunmas aklla dnlr.476 Gazzalnin ileri srm olduu bu iddialar bn Rd, daha ziyade fiil, fail ve yokluk bantsnda ele alr. Dnrmz, Gazzalnin lemin sonradan meydana geldiini kabul eden kimsenin, failin fiilinin yoklua ilitiini ve dolaysyla failin yok olan bir eyi yaptn kabul etmesini zorunlu grmesini, hibir grubun kabul etmeyecei kadar yanl bir dnce olarak deerlendirir. Ona gre filozoflar, failin fiilini, kuvve halinde bulunan bir eyi fiil haline karmaktan ibaret kabul ederler. Bu fiil onlara gre, kuvve halindeki bir eyi fiil haline dntrerek yokluu ortadan kaldrma ya da fiil halindeki bir eyi kuvve haline dntrerek yokluu ortaya karma bakmndan var olan bir eye iliir. bn Rde gre yokluk ve varlk birbirine dnemez. Var etme (cd) bir eyin yokluunun varlna dnmesinden ibarettir.477 Fakat bn Rdn mutlak varln yoklua dnemeyecei

dncesinde olmas sebebiyle, burada bir eyin fiil halinden kuvve haline ve kuvve halinden fiil haline dnmesini ifade ettii anlalmaldr. O, bir eyin yok olmas konusunda da yine kuvve ve fiil kavramlarn kullanr. Bu dnceler dorultusunda dnr, filozoflarn, yok eden failin fiilinin, yoklua mutlak yokluk olmas bakmndan deil, fiil halindeki varlktan kuvve halindeki varla dnmesi bakmndan ilitiini sylediklerini zikreder. O, bu durumda yokluun gereklemesi ve var olmasnn yok eden varla bal olduunu ifade eder. Ona gre, failin fiili yoklua birincil ve ze bal olarak ilimez, ilinti bakmndan ve ikincil olarak iliir ki, bu da yaplan eyi failin fiil halindeki varlktan baka bir varla dntrmesi ile olur.478 lemin meydana getirilmesinde zaman ve irade ilikisine vurgu yapan Hocazadeye gre ise, lemin varla getirilmesinde ihtiya duyulan eylerden biri Tanrnn, lemin varla getirilmesinde zaman iinde iradesinin taalluk etmesidir.

476 477 478

a.mlf., a.g.e., s. 86-90; Trke trc., s. 63-67. bn Rd., a.g.e., cz: I, s. 231-234; Trke trc., s. 71-72. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 246-247; Trke trc., s. 77.

95

Burada gndeme gelecek taalluklarn teselslnn sakncalarna kar, eer bu taalluklarn gereklilii kabul edilmezse, ihtiyr ile fail olan, bir eyi ihtiyr ile varla getirdii zaman, burada sz konusu olacak olan iradenin taalluku iin, bu taalluku tercih etme durumunda olan, z dnda bir eye muhta bulunmaz. ayet bu teselsln gereklilii kabul edilirse, bunlara ya itibar eylerdir denilir ya da bunlarn birbirlerini takip eden eyler olmalarnda bir saknca olmad ileri srlr. Hocazade burada, bu taallukun kesilmesi durumunda, tam neden ortadan kalkaca iin lemin de ortadan kalkacan ifade eder. Ona gre, bu taallukun deimesi Tanrnn znde bir deimenin olmasn gerektirmez. Zira bu taalluk, belirli bir zamanda varla gelen eyle birlikte olmasna benzer ekilde, Tanrnn zne ait olmayan izafetlerdendir.479 bn Kemal ise, Hocazadenin, Tanrsal iradenin ezelde lemin varlna belirli bir vakitte taalluk ettiini belirtmesine gerek olmad dncesindedir. Ona gre, sz konusu faraziyenin gerektirdii ey, Tanrnn iradesinin lemin varlna muayyen bir vakitte, fakat ezel taallukunun, lemin varoluu iin kendisine ihtiya duyulan eylerden biri olmasdr. Sz konusu vaktin ise lemin varl iin kendisine ihtiya duyulan eylerden olmas deildir. Ayrca bn Kemal, Hocazade tarafndan zikredilen bu cevabn farkl olarak ifade edileceini belirtir. Ona gre uygun olan ...zamanda varla geldikten sonra ortadan kalkan Tanrnn iradesinin taalluku, lemin varla getirilmesinde kendisine muhta olunan eylerden biridir. Bu taallukun deimesinde imknsz bir ey yoktur. nk bu, Tanrnn znde ve sfatlarnda bir deime gerektirmez. eklinde belirtilecek olan ifadedir.480 Gazzalnin iradeyi fail ile bantl olarak, filozoflarn ortaya koyduklar bir delil eklinde ifade ettii delile gre filozoflar, bakas dolaysyla var olan her varla yaplan ey ve onun nedenine de tabi ve ya irade dolaysyla fail olmasna bakmakszn fail adn verirler. Onlara gre fiil, bir cinstir ve tabiatyla olan ile irade ile olan eklinde ikiye ayrlr. Yapt sz iradeyi iine almaz ve irade fiilin fiil olmas iin onun mahiyetine dahil deildir. Gazzal ise, filozoflarn olduunu belirttii bu ekil bir isimlendirmeyi doru bulmaz. Zira ona gre, her sebebe fail denilemedii gibi, her nedenliye de yaplm olan denilemez. nk canszlara fail
479 480

Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 251-252. Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 258-259.

96

denilemez. Denilirse bu ancak mecaz yoluyla olur. Gerekte irade ve istek, irade edilen ve istenilen eyi bilmekle tasavvur olunabilir. Bu ise yalnzca canllarda dnlebilen bir durumdur. Ona gre fiil de iradeyi iine alr. Dolaysyla Gazzaliye gre irade, zorunlu olarak bilgiyi, fiil de zorunlu olarak iradeyi ierir.481 O, filozoflarn dncelerine gre Tanrnn, lemi var etmede irade ve ihtiyr sahibi olmazsa, ancak mecaz anlamda lemin Snii ve Faili olacan ifade eder.482 bn Rd ise, Gazzalnin aksine fail sznn hem seme gc (ihtiyr) ve inceleme ile bir ii yapan, hem de tabiat dolaysyla bir ii yapan iin cinse benzemesi grn doru bulur.483 Ayn zamanda filozofumuz, Gazzalnin her nedene fail denilemeyecei grn de doru bulmakla beraber kantn yanl olduunu belirtir. Zira ona gre cansz varlktan fiil kaldrldnda, ondan mutlak fiil deil, ancak akl ve iradenin sonucu olan fiil kaldrlm olur. nk, sonradan var olan birtakm cansz varlklarn, atein her kuru ve ya nesneyi, bu nesnede kuvve halinde bulunan fiil haline dntrmek suretiyle kendine benzer atee dntrmesinde olduu gibi, benzerlerini kuvveden fiile karmak suretiyle var ettikleri grlmektedir.484 bn Rd, failin irade eden ve irade etmeyen olmak zere ikiye ayrlmasn da doru bulur. O, bunun iradenin bilgiye dayanan ve dayanmayan eklinde ikiye ayrlmasna benzetilmesini ise yanl bulur. nk ona gre, iradeye dayanan fiil, bilenin tanmnda bulunduu iin bu ekilde bir ayrm geersizdir. Ancak fiilin tanm, bilgisi olmayan bir kimse kendi dnda bir eyi yokluktan varla karabildii iin bilgiyi iermemektedir.485 Gazzal, gerek fiili irade ile olan olarak grr. Buna delil olarak, meydana gelmesi, biri iradeli dieri iradesiz iki farkl eye bal bir hdis farzedildii takdirde akln bu fiili irad olana nispet etmesini gsterir. O, buna atee atlan biri iin, gerek failin ate deil atee atan olduu rneini verir. Ona gre atee atlan kimse ile atei birletirmek iradeye dayanmas ve atein tesirinin iradesiz olmas sebebiyle katil ad, atee atan kimseye verilmi, atee de mecaz olarak katil olma nispet edilmitir. Bu da gstermektedir ki fail, iradesi ile fiil kendisinden kan kiidir. Dolaysyla
481 482 483 484 485

Gazzal, a.g.e., s. 90-91; Trke trc.,s. 67-68. a.mlf., a.g.e., s. 93; Trke trc., s. 69. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 263; Trke trc., s. 85. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 264; Trke trc., s. 85. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 266-267; Trke trc., s. 85-86.

97

filozoflara gre Tanr, lemi meydana getirmede irade ve ihtiyra sahip olmad takdirde, yalnzca mecazen lemin Snii ve Faili olur.486 Gazzalnin dncesinde ise bu geersizdir. Gazzalnin biraz nce zikredilen dncelerini geersiz bulan bn Rd, fiilin yalnzca kendisini ilk hareket ettirene balandn, hi kimsenin fiili bir alete balamadn ifade eder. Ona gre, bu durumda bir kimseyi atee atarak ldren kimse gerek fail iken, ate ldrme iini gerekletirmeyi salayan alettir. Atein yakt kimseyi, buradaki yakma ii herhangi bir kimsenin dilemesine

dayanmakszn, atein mecaz anlamda yakt sylenemez. Buna karlk filozoflar Tanrnn mutlak anlamda irade sahibi olmadn sylememektedirler. nk bn Rdn belirttiine gre Tanrnn fail olmas bilgi sayesinde ve bilginin sonucundadr. Ayn zamanda O, her ikisi de mmkn olan birbirine kart iki fiilden en stnn yapandr. Dnr, kendisinin de katld ekilde filozoflarn yalnzca Tanrnn, insann iradesine benzer bir irade ile irade etmediini kabul ettiklerini ifade eder.487 rade, bilgi ve fiili balantl olarak ele alan Gazzal, irade edilen eyin, irade eden tarafndan bilinmi olmasnn zorunlu olmas sebebiyle, varln hdis ve kadmden ibaret olmas ve Mslmanlara gre Tanr ve Onun sfatlar dnda kadm olmadndan, Tanrdan baka her eyin Onun iradesiyle kendisi tarafndan meydana gelip hdis olduu iin Tanrnn ilmi hakknda zorunlu bir mukaddime olduunu belirtir. O, her eyin Tanr tarafndan irade edilerek, Tanrnn iradesiyle varolduunu ifade eder. Ona gre Tanrnn irade sahibi olmas ve irade ettiini bilmesi, Onun hayat sahibi olduunu da gsterir.488 bn Rd ise, Gazzalnin bu dncelerini ilk bakta filozoflarn dncelerinden daha tatmin edici bulsa da aslnda bunlarn salam dnceler olmad kanaatindedir. Zira ona gre, Kelm bilginleri lemi, insann iradesi, bilgisi ve kudreti sayesinde meydana gelen sanat eserlerine benzettiklerinden dolay onlarn, Tanry ncesiz bir insan haline getirdikleri anlalr. Kelm bilginlerinin, bu durumun Tanrnn cisim olmasn gerektirdiinde Tanrnn ncesiz olduunu, her
486 487 488

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 266-267; Trke trc., s. 85-86. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 272-273; Trke trc., s. 88. Gazzal, a.g.e., s. 156; Trke trc., s. 137.

98

cismin ise sonradan olutuunu sylemeleri, onlarn, madd olmayp, btn varlklar zerinde etkili olan bir insann varln kabul etmelerini gerekli klmtr. Benzetmeye dayal grler ise tatmin edici grnseler dahi onlarn doruluu salam deildir. Zira dnrmze gre, ncesiz varln tabiat ile kevn ve fesada urayan bir varln tabiat arasnda eriilemeyecek kadar bir uzaklk bulunur. Filozofumuz, grnen lemde mevcut olan zelliklerin grnmeyen leme aktarlmasn uygun grmez ve imknsz kabul eder. Ona gre canl varlklardaki iradenin anlam istektir ve bu istek zlerdeki eksiklii tamamlamak iin bulunur. Tanrda ise zndeki bir eksiklikten dolay kendinde ya da bakasnda hareket yahut fiilin sebebi olabilecek bir istein bulunmas mmkn deildir. Dolaysyla fiilin bulunduu anda istei artrmakszn sonradan var edilmi bu fiilin nedeni olan ncesiz bir iradenin varl dnlemez. Bununla birlikte istein, hareketin sebebi olmas ve hareketin de cisimde bulunmasndan dolay, hareket yalnzca nefse sahip cisimlerde bulunabilir. Dolaysyla filozoflara gre lk lkedeki iradenin anlam, Onun fiilinin bilgiden kaynaklanmasdr.489 Bilgi ve bilgeliin sonucu olarak ortaya kan her ey, zorunlu ve tabi bir biimde olmadan failin iradesiyle ortaya kar. Zira bilginin tabiat, fiilin kendisinden kmasn gerektirmez. nk Onun iki kart bildiini sylediimizde, Ondan iki kart eyin de kmas gerekir, bu ise imknszdr. Bu durumda Ondan iki karttan birinin kmas, bilgiye eklenmi bir sfat gerektirir ki, o da iradedir. Filozoflara gre, iradenin lk lkede bulunmasnn anlam budur. Dolaysyla onlara gre Tanr, zorunlu olarak bilgili, bilgisinden dolay da irade sahibidir. Gazzalnin fiilin tabi ve irad olarak ikiye ayrldna ilikin szn yanl bulan bn Rd, filozoflara gre Tanrnn fiilinin tabi ve mutlak anlamda irad olmadn belirtir. Ona gre, Tanrnn fiili, insan iradesinde bulunan eksikliklerden uzak olan irad bir fiildir. Bu nedenle irade kavram Tanr ve insan iin ortaklaa verilmi olan bir deyimdir. Hayvan ve insanda bulunan irade, irade edilen eyden dolay onlara ilimi bir edilginlik olduundan, irade edilen eyin eseridir. Tanrnn kendisinde ise nedenli bir sfatn bulunmas mmkn

489

bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 644-646; Trke trc., s. 231-232, cz: II, s. 662-665; Trke trc., s. 238.

99

olmadndan dolay iradenin, bilgiye bal olarak fiilin kmasndan baka bir anlam yoktur.490 Gazzaliye gre, Mslmanlar, lemin Tanrnn iradesi ile hdis olarak var olduunu bilmeleri sebebiyle, iradeyi ilme, irade ve ilmi de canlla nispet ederek, her insann kendi nefsinin bilincinde olarak kendi ztn bileceinden hareketle, hayat sahibi olan Tanrnn, ztn bileceini belirtmilerdir. Buna karn filozoflar, lemin irade ile ve yoktan yaratldn (ihds) kabul etmezler. Onlara gre lem, Tanrdan tabi ve zorunlu bir ekilde hsl olmutur. Burada failin, kendisinden kan fiili bilmemesi mmkn olur ki bu durumda Tanrnn da kendinden kan fiili bilmiyor olmas gerekir. Gazzalye gre ise filozoflarn bu delilleri, Tanrdan bilginin kaldrlmas zorunluluunu getirir. Ona gre, Tanrnn bilgisine, iradesinden baka bir ey dellet etmezken iradesine de lemin hudsundan baka bir ey dellet etmez.491 Konuya ilikin olarak bn Rd, lemin hdis olmasnn, onun bir irade ile var olmasn gerektirmeyeceini belirtir. Hdis nesneler ile irade arasnda zorunlu bir balant grmeyen dnrmz, eer bir balant olsayd hdis nesnelerin tanmnda iradenin bulunmas gerekeceini, oysa kendisinin tanmnn yokluktan sonra var olan ey olduunu ifade eder. Ona gre hdis nesneler, tabiat ve irade vastasyla ve bir rastlant sonucu meydana gelmitir. rade vastasyla var olanlar ise tabi nesnelerdir. O, ayet lem hdis ise onun tabi bir varlk olarak tabi nesnelerin ilkelerinden meydana gelmesinin iradeden meydana gelmesinden daha uygun olduu dncesindedir. Ancak ona gre, lemin varln yokluuna tercih eden lk Failden varolduu bilindiine gre, Onun irade olmas gerekir. Gazzalnin, filozoflarn Tanrdan kan eyin tabi olarak kt grne sahip olduklarn belirtmesi yanltr. nk onlar, varlklarn Tanrdan, tabiat ve insan iradesinin stnde bir nedenle ktn belirtmilerdir. bn Rd, Tanrdan fiilin tabi ve dnyada iradeye verilen anlamda irad olarak kmasn mmkn grmez. nk ona gre canllarda irade, hareket ilkesi iken, Yaratan, harekete sahip olmaktan ycedir. Dolaysyla bu dnyadaki iradeli varlklarda olduu gibi, hareket ilkesine sahip olmaktan da ycedir. Buna gre sz konusu olan fiil, Tanrdan iradeden daha stn
490 491

a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 662-665; Trke trc., s. 238. Gazzal, a.g.e., s. 161-162; Trke trc., s. 143-144; Szen, Kemal, a.g.e., s. 126,127.

100

bir neden ile kar ve o nedeni de yalnz Tanr bilir. Eer Tanr, sadece bilgili olmas sebebiyle fail olsayd, iki kart ii beraber yapard. Bu ise Tanr iin imknszdr. Bundan dolay O, iki karttan birini semek suretiyle yapar. Tanrnn, birbirine kart iki eyi bilmesi de Onun iradeli olduunun delilidir.492 Sonu olarak bn Rd, Tanrnn irade sahibi olduu dncesine sahiptir. O, yaratlta da Tanrnn iradesini gerekli grr. nk ona gre, lim olan bir failden bir eyin meydana gelmesi iin o failin irade sahibi olmas lzmdr. Ancak o, hdis olan eylerin kadm irade ile meydana geldiklerini kabul etmez. Dnrmz, Tanrnn iradesinin, bir eye onun vukuu esnasnda ilitiini, o eyin var olmad zaman ise onun var olmamasn irade ettiini kabul eder. Zira o, yaplan bir eyin fiili durumunun failin iradesinden sonraya kalmasn ve fiilin, irade sahibi olan failin o fiile karar vermesinden sonraya ertelenmesini mmkn grmez. Ona gre, lk rade z ve ncelik bakmndan var olan nesneler iin her zaman en stn olan tercih eder. Varln da yoklua gre daha stn olmas sebebiyle Tanr, lemin var olmasn yok olmasna tercih etmitir. Ancak o, Tanrnn iradesinin insan iradesine benzemedii, bu sebeple de onun nasl olduunun anlalamayaca dncesindedir. Ona gre burada sadece isim ortakl mevcuttur. Zira grnen lemde var olan irade bir eksiklii gsterir. radede bulunan varlk kendisini yetkinletirmek zere kendisi iin en stn olan tercih eder. Tanrda ise bu ekilde bir eksiklik mevcut olmadndan insan iradesine benzer bir irade mevcut deildir. bn Rd, Tanrdan fiilin tabi ve dnyada iradeye verilen anlamda irad olarak meydana gelmesini mmkn kabul etmez. Zira ona gre, canllarda irade, hareket ilkesi iken, Tanr, harekete sahip olmaktan uzaktr. Dolaysyla sz konusu fiil Ondan, iradeden daha stn bir neden ile kar ve o nedeni sadece Tanr bilir. Filozofumuz, Tanrnn birbirine kart iki eyi bilmesini de Onun irade sahibi olduunun delili olarak grr. Dolaysyla bn Rd, yaratlta Tanrnn iradesinin bu dnyada anlalandan farkl olarak gerekli olduu kanaatindedir.

492

bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 680-682; Trke trc., s. 244-245.

101

3. Yaratl Tanrnn Fiili likisi Yaratl konusunda, Tanrnn bir fiilinin olup olmad, varsa bu fiilin durumu filozoflar ile Kelm bilginleri arasnda tartma konusu olmutur. Bu konu, Tehftlerde yer alan tartmalar ierisinde de dikkate deer bir nem arzeder.

3.1. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Etkisi slam dncesinde Eariler, yaratmann, Tanrnn kudret sfatyla olduunu kabul ederler. nk onlara gre Tanrnn yaratma sfat, kudret sfat iinde yer alr. Tanr, kudret sfat ile mmknleri yokluktan varla karr. Matridler ise Earilerin kudret sfat iinde yer verdikleri yaratma sfatn, ayr olarak ele alrlar.493 Matrid, ezelde mevcut olmayan, yoktan yaratlan lemin varlnn, yaratma (tekvn) sfat ile gerekletiini belirtir. O, bu sfatn, oluan eyle ilikisini, kudret, irade ve ilim sfatlarnn varla ilimesiyle ayn kabul eder. Ona gre kudret, irade ve yaratma sfatlar, vakti geldiinde varla iliir.494 Farab ise lemi Tanr ile birlikte zorunlu olarak ezel ve ebed kabul eder. Ona gre, Tanr ile lem arasndaki iliki, zorunlu bir ilikidir ve lem bu bakmdan zorunlu olarak vardr. Ancak onun zorunluluunun nedeni kendisi deil, Tanrdr. Zira Tanr, yetkin sfatlarn znesi olarak yaratmak zorundadr. O, Tanrnn yaratma fiiliyle, bilme sfatn zdeletirir. Ona gre, daha nce belirtildii zere, Tanrnn yaratma fiili, objesinin kendisi olduu dnme fiili ile ayn anlama gelir.495 Farabnin mezkr dncelerine benzer ekilde bn Sin dncesinde de olu, Tanrnn belirledii bir plan, niyet ve istee bal olarak gereklemez. Tanr iin bu fiil, bir bakma en mkemmel mmknn dncesi, bir bakma da ilhi bir zorunluluk olmaktadr.496 bn Rd, yaratln ne Farab ve bn Sin dncesinde olduu gibi sudr yoluyla ne de yoktan meydana geldii dncesindedir. O, lemin tesadfen meydana geldiini de kabul etmez. Ona gre lem bilgisi sznden anlalan, lemin Tanrnn bir yapt (masnuu) ve icad (ihtira) olduudur. Dolaysyla lem,
493 494 495 496

Glck, erafeddin Toprak, Sleyman, a.g.e., s. 221. Koar, Musa, a.g.e., s. 182-183. Aydnl, Yaar, Frbde Tanr-nsan likisi, z Yaynclk, stanbul 2000, s. 50-57. Szen, Kemal, a.g.e., s. 148.

102

Tanr tarafndan yaplm ve ihtira olunmu bir eserdir. Tesadfen ve kendiliinden meydana gelmemitir.497 Zira lemde en mkemmel ekilde bir dzen mevcuttur. Dzen iindeki imtizalar ise snrl ve takdir olunmutur. Bu imtizalardan oluan hdis mevcutlar da zaruridir. Bu ise bozulmayan, daimi bir durumdur. Tesadfen var olan eyin zarurilii en az derecede olduundan, lemin tesadften vcut bulmas mmkn deildir. Filozofumuz Sen dalar grrsn de, onlar yerinde durur sanrsn. Oysa onlar bulutlarn yrmesi gibi yrmektedirler. (Bu), her eyi sapasalam yapan Allahn sanatdr (sunudur)...498 ayetinin buna iaret ettiini ifade eder.499 Hdis olan varlklarn cevher ve ayn (z) ile raz olarak ikiye ayrldn belirten bn Rde gre, cevher ve zler ancak Tanr tarafndan var edilebilir.500 Sebepler ierisinde gerek fail olarak yalnzca Tanry kabul eden bn Rde gre, sebepleri ihtira eden Tanrdr ve onlarn tesirde bulunmas da yine Tanrnn izniyle olup onlarn varlklarn muhafaza etmesine baldr.501 O, Tanr dnda ve Tanr tarafndan meydana getirilen sebeplere fail denilmesinin mecaz anlamda olduunu ifade eder. nk ona gre, bu sebeplerin varl Onunla bulunur. Bu sebeplerin, sebep olma sfatyla varlklarn ve onlarn etkide bulunduklar eyleri koruyan, etkilenen eylerin (mefullerin) cevherini de ihtira ederek koruyan, Tanrdr. Dnrmz, bunu bir rnekle aklar. Katip, kalemin cevherini ihtira etmitir ve kalem var olduu srece de onun koruyucusudur. O, yazdan sonra da yaznn koruyucusu olmasna benzer ekilde, kalemin yazya yaklamas esnasnda da yaznn ihtira edenidir (muhteri). Buna benzer olarak btn her eyin cevherinin var edicisi (ihtira edeni) de Tanrdr.502 Fiil ve iradeyi birlikte zikreden Gazzal, fiili hakikatte iradeden kan ey olarak tarif eder. O, filozoflarn, Tanrnn fail olmasndan unu anladklarn belirtir: Tanrnn fail olmas, kendisinden baka her varla sebep olduunu, lemin Tanr sayesinde varln koruduunu ifade eder. lemin varl, Tanrnn varlndan

497 498 499 500 501 502

bn Rd, Kitbul-kef an menhicil-edille f akidil-mille, s. 193; Trke trc., s. 94. Neml, 27/88. bn Rd, a.g.e., s. 201; Trke trc., s. 102; ayrca bk. a.mlf., a.g.e., s. 195; Trke trc., s. 96. a.mlf., a.g.e., s. 231; Trke trc., s. 131. a.mlf., a.g.e., s. 203; Trke trc., s. 104. a.mlf., a.g.e., s. 228-229; Trke trc., s. 129.

103

dolay dnlebilir. Gazzal, bu ekildeki bir anlama, fiil ve sun denilemeyeceini belirtir. Zira yukarda belirttiimiz zere, fiili iradeyle bantl olarak ele alr.503 O, faili, seme yoluyla fiil irade ederek ve irade edileni bilerek fiilin kendisinden kt kimse eklinde tarif eder. Bununla birlikte ona gre, faile bu ismin verilmesi de fiili irade ve ihtiyar yoluyla gerekletirmesi sebebiyledir. Dolaysyla ancak canllar fail olabilir, canszlar ise fail olamaz.504 bn Rd ise, Gazzalnin fail tanmn yetersiz grr. Ona gre fail sz, hem seme gc ve inceleme ile hem de tabiat dolaysyla bir ii yapan iin kullanlan bir cinse benzemektedir. Dolaysyla o, faillii sadece canl varlklara mahsus klmamaktadr.505 Dnrmz, Gazzalnin filozoflar adna ortaya koyduu dncelerin yanl olduunu ifade eder. Zira ona gre filozoflar, failin bakasn kuvveden fiile ve yokluktan varla karan ey olduu kanaatindedirler. Onlara gre bu karma ilemi bazen inceleme ve semeye, bazen de tabiata dayanmaktadr. bn Rd, burada filozoflara ait olarak belirttii dncelere kendisi de itirak eder grnmektedir. Onun aklamalarna gre fail, yaplan eyden ayrlr. Filozoflarn Tanrnn lemden ayr olduuna inanmalarndan dolay Tanrnn tabi nedenler ve bu lemde grdmz seme gc olan ve olmayan fail anlamnda bir fail olmad anlalmtr. Aksine Tanr, bu nedenleri meydana getiren, her eyi yokluktan varla karan ve bunlar koruyan bir varlktr. O, btn fiilleri bu lemde olanlardan farkl olarak, en yetkin biimde yapar. Fiil ve bilgi ilikisi balamnda bn Rd, filozoflara gre Tanrnn fiilinin, bilgisinin bir sonucu olarak, bu fiili lzm klan herhangi bir zorunluluk olmakszn, kendi z ve znn dnda herhangi bir eye dayanmakszn ortaya ktn zikreder.506 Dnrmz, aklam olduu bu dncelere itiraz etmemekle birlikte, bu dnceleri bir bakma onaylar nitelikte bir tavr sergilemektedir. Dnrmz, Gazzalnin her nedene fail denilemeyeceine ilikin grn kabul etmekle birlikte, cansz varlklarn fail olamayaca dncesini eletirir. Zira ona gre cansz varlktan fiilin kaldrlmas, ondan mutlak fiilin deil, akl ve

503 504 505 506

Gazzal, a.g.e., s. 93; Trke trc., s. 69-70. a.mlf., a.g.e., s. 89-90; Trke trc., s. s. 66. bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 263; Trke trc., s. 84. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 259-260; Trke trc., s. 83.

104

iradenin sonucu olan fiilin kaldrlmasdr.507 Eer cansz varla fail denilmesinden irade eden ve isteyenin fiilini yerine getirmesi anlalrsa burada fail, mecaz anlamdadr. Fakat cansz varln dileyen, isteyen olmasndan onun, kendinden bakasn kuvveden fiile karmas anlalrsa fail sz burada tam anlamyla gerek fail demektir.508 Dolaysyla o, failin irade eden ve irade etmeyen eklinde ikiye ayrldn kabul eder. Bilgiyle ilikili olarak o, bilgisi olmayan bir kimsenin de kendisinden baka bir eyi yokluktan varla karabileceini belirtir.509 Canszlarn gerek anlamda fail olamayaca dncesine sahip olan Gazzal ise, filozoflarn kendi kendine yapt (tabiat dolaysyla yapt) sznn elikili olduu grndedir. Zira ona gre, bu ifade de herhangi bir surette bir neden bulunmas ve failin de bir fiilin meydana gelmesine sebep olmas nedeniyle buna mecaz anlamda fiil manas verilir.510 bn Rd ise failin, tabiat dolaysyla yapan ve seme gc sayesinde yapan eklinde ikiye ayrlmasn, ortaklaa bir ada sahip blmleme olmadn, dolaysyla sadece bir cinsin blmlemeye tabi tutulmas olarak kabul eder. Bu sebeple o, kendisinden bakasn kuvveden fiile karann belirtilen iki blme ayrld dncesine sahiptir.511 Tus, filozoflarn, tabiat gerei fiil ve iradeyle fiil ayrmlarn reddeder. Ona gre mutlak meydana getirme, ihtiyrla var etmeden daha geneldir. Daha nce zikrettiimiz gibi, irade ve istek ise kendileri hakknda ilmin sz konusu olduu eylerde dnlebilir.512 Tanrnn fiilinin iradeyle olan balants noktasnda Hocazade ise, din ehlinin, Tanrnn kdir ve muhtr olduunu, yani lemi varla getirme ve getirmeme konusunda zgr iradeye sahip olduu dncesinde olduklarn belirtir. Filozoflarn ise bu grlerin karsnda bulunduklarn ifade eden Hocazade, onlarn Tanrnn z gerei mcib olduunu, ancak Onun fail oluunun gnein aydnlatmas gibi, cisman tabiata sahip varlklarn fail oluuna benzemediini,
507 508 509 510 511 512

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 264; Trke trc., s. 85. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 265; Trke trc., s. 85. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 266-267; Trke trc., s. 85-86. Gazzal, a.g.e., s. 89; Trke trc., s. 68. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 268; Trke trc., s. 86. et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 135; Trke trc., s. 71.

105

aksine Tanrnn, fail oluunda tam olduunu, dolaysyla varla istidad tam olan eyin Tanrdan, Onun asndan herhangi bir gaye ve istek sz konusu olmakszn, eserinin ve eserinin kendisinden sudrunun bilerek gerekletiini belirttiklerini ifade eder.513 bn Kemal, Hocazadenin yukarda zikredilen szlerinden Tanrnn kdir ve muhtr olmas hususunda bir tartmann olmad sonucunun ortaya ktn belirtir. Messir, ya tesirde bulunmamas caiz olarak tesirde bulunur, o zaman kdirdir veya tesirde bulunmamas caiz olmayarak tesirde bulunur, o zaman mcibdir. eklindeki bir ayrmn her messirin ya kdir veya mcib olduunu ifade ettiini belirten bn Kemal, Tanrnn, lemi varla getirmesinin veya

getirmemesinin Onun elinde olmasn, Tanrnn kudret sahibi olmasna bir delil olarak kabul eder. Ona gre, lemi varla getirme veya getirmeme hususunda, yapabilecei eylerden birini kendi istei ile meydana getirmekle belirlenmesi de Tanrnn muhtr olduunu gsterir.514 Karaba ise Tanry, yapt fiil iin bir gaye ve yaratmas iin de bir illet olmayan fail-i muhtar olarak nitelendirir. Ona gre Tanrnn, diledii eyi diledii zamanda ve ekilde yapmas uygun olan eydir.515 Dolaysyla Karaba, Tanrnn, fiilini gerekletirmek iin hibir ama ve sebep bulunmad kanaatindedir. Gazzal, Kerramilerin, Tanrnn fiilini, yok etmeden ibaret grdklerini, yok etmenin de Tanrnn kendi ztnda meydana getirdii bir mevcut olduu dncesinde olduklarn belirtir. Gazzalnin ifadeleriyle onlara gre lem, bu fiille yok olmu olur. Varlk da, Tanrnn ztndan meydana getirdii bir var etme (icd) ile ortaya kar (ihds). Dolaysyla varlk, bu var etmenin sonucu olarak mevcut olur. Bu noktada Kadmin hdislere mahal olduu gerekesiyle Gazzal bu gr doru bulmaz. Ona gre, var etme (cd)den, irade ve kudrete bal olan bir varlk anlalr. Buna gre irade, kudret ve lemin varlndan baka bir ey kabul edilemez. O, lemin varln da kudret dahilinde grr.516

513 514 515 516

Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 33; Szen, Kemal, a.g.e., s. 149. Szen, Kemal, a.g.e., s. 149-150. Gzel, Abdurrahim, a.g.e., s. 80. Gazzal, a.g.e., s. 85; Trke trc., s. 61-62.

106

Gazzalnin bahsetmi olduu Kerramilerin meseleye ilikin eyi sz konusu yaptklarn belirten bn Rd, bu eyin fail, var etme (cd) dedikleri fiil ve fiilin ilitii ey (meful) olduunu zikreder. Dnr, ncelikle onlarn dncelerini aklar. Onlara gre, burada yok eden, yok etme dedikleri fiil ve yok olan ey sz konusudur. Fiil, failin kendisinde bulunan bir eydir. Ancak bu durumun failde bulunmas, onun var eden olmasn gerektirmez. Zira bu durum, bir iliki ve grecelik trndendir. bn Rd, onlarn fiilin, failin znde bulunduu dncesini yanl bulur. nk ona gre fiil yalnzca fail ile ilenen ey arasnda bulunan bir iliki olup, ona fail ilitiinde ise, edilginlik ad verilir. Bu durumda, Earilerin dncelerinin aksine Kerramiler, ncesizin, sonradan var edilen bir eyi meydana getirdiini ve ncesizin ncesiz olmadn kabul etmek mecburiyetinde kalmazlar.517 lemin sonluluunu kantlamak zere Gazzal, feleklerin hareketlerinin sonlu olmas gerektii zerinde durur. O, bu balamda gk cisimlerinin hareketlerinin birbirlerine orann ele alr.518 bn Rd ise, Gazzalnin filozoflar adna sylemi olduu aklamalar yanl bulmaktadr. Ancak o, filozoflara ait dncelerde kukulara yol aan grlerin baka olduunu ifade eder ve onlar aklar. Buna gre; eer gemite meydana gelen hareketler sonsuz hareketler olsayd, kendinden nce sonsuz bir ksm hareketler gemedike, u anda bir hareket var olmazd. nceki hareketin, sonraki hareketin sebebi olduu kabul edildii takdirde, filozoflara gre bu durum kesin olarak dorudur. bn Rd, bunu yle aklar: Bir tek hareketin varl gerekince, ondan nce bir ksm sonsuz nedenlerin de bulunmas gerekir. Ancak hukemdan hi kimse, sonsuz nedenlerin varln mmkn grmez. Zira bu anlaya gre bir eyden nedensiz bir nedenlinin ve hareket ettiricisiz bir hareketlinin varl sonucu kmaktadr. Ancak bn Rde gre kesin kant, baz kimseleri balangc ve sonu bulunmayan, fiilinin kendi varlndan sonraya ertelenmesi mmkn olmayan hareket ettirici ncesiz bir balangcn varlna ilettiine gre, kendinin bir balangc olmamas gibi Onun fiilinin de balangcnn bulunmamas lzmdr. Aksi takdirde Onun fiilinin bir zorunluluu olmayacandan bir ilk balangc da bulunmaz. zetle, bn Rde gre, balangc olmayan failin, fiilinin de balangc
517 518

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 237-238; Trke trc., s. 74. Gazzal, a.g.e., s. 53-54; Trke trc., s. 28.

107

yoktur. Onun nceki fiillerinin, sonraki fiillerinin varlnn bir koulu olmamas gerekir. Zira bu iki fiilden hibiri zyle fail deildir ve birinin tekinden nce gelmesi ilintiyle olan bir durumdur. Dolaysyla hukemya gre bu tr sonsuzun, ncesiz bir balangcn varlna tbi zorunlu bir ey olmas gerekir. bn Rde gre bu durum, birbirini izleyen ya da srekli olan trden hareketlerde sz konusu olmayp, kendisi gibi bir insann domasna neden olan insan rneindeki gibi, nce gelenin daha sonra gelenin sebebi olduu dncesini oluturan konularda sz konusu olur. Dolaysyla sz konusu insann domasna bir bakasnn sebep olmasnda ise, varlnn ve insann insandan var edilmesinin bir balangc bulunmayan ncesiz ilk faile kadar iletilmesi lzmdr. Buna gre, bir insann bir bakasndan olmas, sonsuza kadar ilintili olmakla beraber, ncelik ve sonralk z bakmndandr. Varlnn ncesi olmayan failin, herhangi bir alete bavurmadan iledii fiillerinin bir ncesi olmad gibi, ncesi bulunmayan ve alete dayal fiillerini iledii aletin de bir ncesi yoktur.519 Zikredilen konuda Kelm bilginlerinin, ilintili olann z bakmndan ilintili olduuna inanmalar sebebiyle ncesiz faili reddettikleri grnde olan bn Rd, onlarn bu grnn karmak olduunu syler. Ona gre yukarda belirtilen, filozoflara ait dncelerin gereklii aktr. Dnrmz bu konuda,

Aristotelesin Eer bir hareket bir baka hareket tarafndan meydana getirilmi olsayd, hareket bulunmazd; ayn biimde bir unsur bir baka unsur tarafndan meydana getirilmi olsayd, unsur da bulunmazd.520 szn aktarr. O, filozoflara gre bu tr bir sonsuzun balangc ve sonu bulunmadn, bundan dolay bu dizideki herhangi bir eyin sona ermi yahut u anda veya gemite var olduunu sylemenin doru olmadn ifade eder. Zira bn Rdn belirttii zere onlara gre, her sona ermi olan eyin kesin olarak balangcnn bulunmas, balamam olann ise sona ermemi olmas gerekir. bn Rde gre bundan dolay, gelecekte gk kresinin dnlerinin bir sonu olmadn ne sren birinin, onun balangcnn bulunmadn da kabul etmesi gerekir. nce ve sonra konusunda da durum ayndr. nk ncesi olann sonu bulunur. ncesi olmayann ise sonu yoktur. Dolaysyla Kelm bilginlerinin, filozoflarn u andan nceki hareketlerin sona erdiini kabul
519 520

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 81-84; Trke trc., s. 12-13. Aristoteles, a.g.e., XI. kitap, 1068a, 15, s. 479.

108

ettiklerine ilikin dnceleri doru deildir. Zira filozoflara gre, ancak bir balangca sahip olan sona erebilir.521 Bu aklamalara gre bn Rd, ncesiz failin gemite ilemi olduu fiillerinin hangi noktada balad sorusuna Onun (Tanrnn) varlnn hareket noktas ne ise, fiillerinin hareket noktas da odur; nk her ikisinin de bir balangc yoktur. cevabn verir.522 bn Rde gre, Tanrnn fiilleri sreklidir. O, bu grnn Gazzalnin sonradan olann ncesiz olandan kmas hususunda filozoflara kar yapm olduu itiraza kar sergiledii tenkitlerinde ortaya koyar. Gazzal, filozoflarn ncesiz olandan sonradan olann kmasn kabul etmemelerine ramen esasen byle bir anlay kabul etmek zorunda olduklarn dnr. Zira ona gre, lemde birtakm hdisler ve onlarn sebepleri vardr. Hdislerin sonsuza doru hdislere dayanmas ise mmkn deildir. ayet bu mmkn olsayd, filozoflarn bir Sanii ve lemin mebdei olan, varl zorunlu bir zt kabul etmelerine gerek olmazd. Eer hdisler silsilesinin son bulduu bir nokta var ise, bu nokta Kadmin kendisidir. Buna gre de, filozoflarn ilkesi gereince hdisin kadmden ktn uygun grmek zorunluluu ortaya kar.523 Belirtilen konuda bn Rd, filozoflarn grlerini muarzlarnn grlerine nispeten daha tatmin edici bulmaktadr. O, filozoflarn hdisin kadmden ktn kabul etmeleri durumunda zorluklarla karlaacaklar kanaatindedir. Dnrmz, filozoflarn, hdisin varlnn ilintili olarak sonsuzca sonradan var olandan kabileceini kabul ettiklerini zikreder. Ona gre bu durum, hdis olan iki nesneden birinin yok olmasnn dierinin varlnn koulu olmas eklinde snrl ve sonlu bir maddede tekrarlanm olur. Bu ekilde, fail varln devam ettirdii srece, iki maddede de fiilin sonsuz olarak devam edeceini dnmekte bir saknca yoktur. Eer bu failin varlnn balangc ve sonu yoksa fiilinin de balangc ve sonu yok demektir. Byle bir durumun gemite de ayn olduu dnlebilir. rnein, bir insan var olduunda, daha nce onu meydana getiren ve yok olan bir insan var demektir. Bu insandan nce de onu meydana getiren ve yok olan bir insan mevcuttur.
521 522 523

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 84-86; Trke trc., s. 13-14. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 86-87; Trke trc., s. 14. Gazzal, a.g.e., s. 62; Trke trc., s. 37.

109

Zira bu nitelikte olan her ey, ncesiz faile dayand iin, dng tabiatnda olup, bu durumda btnn fiilen var olmas imkn dahilinde deildir. ayet kendisinde herhangi bir yok olma durumu bulunmadan, sonsuzca oalan sonlu bir btn var olsayd, sonsuz bir btnn var olmas mmkn olacakt. bn Rd, bu durumu Aristotelesin belirttiini ifade eder.524 Buna gre Aristoteles ...te yandan her enin sonsuz olmas olanaksz, nk cisim her yanda yaylm olan ey, dolaysyla sonsuz cisim her yerde sonsuzlua yaylm ey olacaktr. demektedir.525 bn Rd, belirtilen duruma gre, kudemann herhangi bir ekilde deimeyen ncesiz bir varl, sonradan var olanlarn sonradan var olmalar itibariyle ondan meydana gelmesi bakmndan deil, bunlarn cins bakmndan ncesiz olmalar ynyle ondan meydana gelmesi nedeniyle kabul ettiklerini belirtir. Onlara gre, sonsuza dek gidi, ncesiz bir failin varlnn zorunlu bir sonucudur. Btn bunlar sonucunda filozoflara gre, belirtilen ncesiz deiikliin, oluan nesnelerin bazlarna yaklap bazlarndan uzaklaarak onlarn var ve yok olmalarna neden olan ncesiz bir hareketliden meydana gelmesi zorunludur. Dolaysyla gk cismi olan bu hareketli, ancak meknda deiiklie urayan bir varlktr. O, sonradan var olan fiilleri bakmndan, sonradan var olanlarn nedenidir. Fiillerinin srekli olmas, yani balangcnn ve sonunun bulunmamas sebebiyle bu varlk da balangc ve sonu bulunmayan bir nedenden meydana gelir.526 Dnrmzn filozoflara ait olduunu ifade ettii bu dnceleri, Kelm bilginlerinin dncelerinden daha tatmin edici bulmas sebebiyle onun, mezkr grleri onaylar bir tavr sergiledii belirtilebilir. Tus, eserin tam muhtr bir messirden geri kalmasn imknsz kabul eder. Ona gre tartma konusu, Tanrnn zt gerei kudretsiz ve iradesiz olarak zorunlu bir ekilde var etmesi meselesidir. ayet Onun kudret ve iradeyle mcib oluu kabul edilirse bu bir adlandrma meselesidir ve tartmaya ihtiya duyulmaz.527 Tanrnn kudret sahibi olmasna dair grlerinde ise Gazzal, Onun kadm ve kdir olduunu kabul eder. Ona gre, irade ettii takdirde Tanrnn bir ii meydana getirmesi Onun iin hibir zaman imknsz deildir. Bu grte vehim,

524 525 526 527

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 128-130; Trke trc., s. 32-33. Aristoteles, Fizik, III, 204b, 20-22, s. 115. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 131; Trke trc., s. 33. et-Tus, Alaaddin, a.g.e., s. 92; Trke trc., s. 36.

110

Tanrnn kudretini zamana bal grmedike, uzantya sahip bir zamann varln gerektiren herhangi bir ey yoktur.528 bn Rd ise, Gazzalnin yukarda zikredilen dncelerine itiraz eder. Ona gre, ayet Gazzalnin syledii gibi, byle bir varsaymda zamann ncesiz olmasn gerektiren bir durum olmasayd, onda lemin gerekleme imknnn ncesiz olmasn gerekli klan bir ey bulunur ve zaman da bu hlde olurdu. Zira Tanr, ezelden itibaren yapma gcne sahiptir. Dolaysyla burada onun fiilinin srekli olarak varlna bal olmasn imknsz klacak hibir ey bulunmaz. Ayn zamanda ncesiz ve ezel bir varlk olan Tanrnn, yalnzca snrl ve sonlu zamanlarda g sahibi olduunun sylenmesi de imknszdr. Bu durumda da baz sorunlar gndeme gelebilir. Acaba lemin ncesiz yaratlm olmas mmkn mdr, deil midir?, Eer sonradan yaratlm ise, Tanrnn ilk fiili olmas mmkn mdr, deil midir? vb. sorular tartmaya alabilir. Bu gibi karlatrmal soru formlarna aklla cevap bulunamad takdirde bn Rd, nakle bavurulmas gerektiini, dolaysyla bylesine meselelerin aklla kavranamayacak eyler olduunu belirtir. Ona gre, Tanrnn fiilini, sonradan yaratlm olann fiili gibi, snrl ve sonlu olarak dnmek mmkn deildir. Zira snrl bir fiilin ancak snrl bir failden meydana gelmesi dnlebilir. O halde, ncesiz iin u anda kendisinden kan bir fiilden nce baka bir fiilin, ondan nce de baka bir fiilin kmas ve kendi varlnn sonsuza kadar devam etmesi kabul edilmelidir. nk varl zamanla llemeyen ve her iki ynden de kuatlamayan varln fiilinin de zorunlu olarak zamanla kuatlamamas ve snrl bir zamanla llememesi lzmdr. Bu durumda, her varln fiili, varlnda bir eksiklik olduu takdirde, yani varl bir yetkinlie ulamamsa, kendi varlndan sonraya ertelenebilir. Veya sz konusu varlk seme gcne sahiptir ve onun fiili varlndan ve seme gcnden sonraya braklabilir. Dnrmz, ncesizden ancak sonradan yaratlm bir fiilin meydana gelebileceini belirten kimsenin, ncesizin fiilinin bir ynden zorunlu olduunu ve bu bakmdan da fiilinde herhangi bir seme gcne sahip bulunmadn kabul etmi olacan ifade eder.529 Neticede bn Rd, Tanr iin bu ekildeki bir fiili uygun grmez.
528 529

Gazzal, a.g.e., s. 73; Trke trc., s. 48. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 182-185; Trke trc., s. 52.

111

Filozofumuz, ilk varlk araclyla balangc ve sonu olmayan fiilleri mmkn grr. Ona gre bu durumun fiil konusunda imknsz olmas, varlk konusunda da imknsz olmasn gerektirir. nk her var olan eyin fiili, varlk bakmndan o eye iliiktir. Kelm bilginlerinin, Tanrnn varln ncesiz kabul etmelerine karn fiilinin ncesiz olamayacana ilikin grleri yanltr. Din anlayta lem iin sonradan var olma deyiminin kullanlmas Earilerin grlerinden daha uygundur. Zira fiil, fiil olmas ynnden sonradan olumutur. Bu fiilin ncesiz olmas ise ancak sonradan var etme ve sonradan var olan fiilin ncesi ve sonras bulunmamas bakmndan tasavvur olunabilir.530 Tanrnn kudret sahibi olmas hususunda bn Kemal, filozoflarn, Tanrnn lemi varla getirite fiilde bulunmak yahut bulunmamak anlamnda kdir olduunu inkr etmediklerini belirtir. Ona gre Tanrnn fail oluu ile cisman tabiatlara sahip varlklarn fail olular farkldr. nk Tanrnn failliinde bilin ve bilgi mevcut iken, cisman zelliklere sahip varlklarn failliklerinde herhangi bir uur ve bilgi bulunmaz.531 Gazzalye gre fiil, bir eyi meydana getirmekten ibarettir. Filozoflara gre ise lem hdis deil, kadmdir. Gazzal, fiilin manasnn ise bir eyi meydana getirmek suretiyle o eyi yokluktan varla karmak (ihds) olduunu belirtir. Ona gre, bunun kadmde tasavvuru mmkn deildir. nk kadm mevcuttur, mevcudun icad ise mmkn deildir. Bu durumda fiilin art hdis olmaktr. Fakat lem filozoflara gre kadm olduundan Tanrnn fiili olmas mmkn olamaz.532 bn Rd, Gazzalnin bu szlerine kendi dnceleriyle cevap verir. O, her hareketin sonradan var olan paralardan olumas sebebiyle, lemin hareketli olmas bakmndan deil, znden dolay ncesiz ve var olsayd, onun hibir ekilde bir faili bulunmayacan ifade eder. Ona gre, dier taraftan lem, srekli var olmas ve varolmasnn da bir balangc ve sonu bulunmamas anlamnda ncesiz olsayd var etme (ihds) sznn srekli var olmay (huds) salayan varla verilmesi, sreksiz var etmeye sebep olan varla verilmesinden daha uygun olurdu. Buradan hareketle bn Rd, znden dolay lemin sonradan var olduunu sylemeyi,
530 531 532

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 221-222; Trke trc., s. 68. Szen, Kemal, a.g.e., s. 152. Gazzal, a.g.e., s. 93; Trke trc., s. 70.

112

ncesiz olduunu sylemekten daha uygun grr. Ona gre filozoflarn, lemin ncesiz olduunu sylemelerinin nedeni ise, onun bir eyden var olduunu, bir zamanda bulunduunu ve yokluk hlinden sonra varlk kazandn sylemekten kanmaktr.533 Kelm bilginlerinin, Yaratcnn varln kantlamak zere izledikleri yolun, sonradan var olann bir var edicisinin bulunduunu ve bu ilikinin sonsuza kadar sremeyecei sebebiyle ncesiz bir var edicide durmak gerektii eklinde olduunu ifade eden bn Rd, belirtilen kantlama yoluna gre onlarn, gk cisminin olumu (mkevven) olduunu kabul ettiklerinde, bu olumann d lemdeki olumadan farkl olduunu ileri srdklerini belirtir. Ona gre Kelmclar, bu cisim iin grnen lemdeki faile benzer bir fail de kabul etmemilerdir. Zira d lemdeki failin fiili, ancak var olan eydeki bir nitelii bir bakasna dntrr; yokluu ise varla dntremez. bn Rd, Kurnda konuya ilikin olarak And olsun ki, insan szme amurdan yarattk, sonra onu salam bir kararghta nutfe hline getirdik. Sonra nutfeyi alaka yaptk...534 ifadesinin verildiini belirtir. Bu ayetin manas sebebiyle bn Rd, filozoflarn, mutlak anlamda var olann oluup bozulmadn kabul ettiklerini ifade eder. O, gklerin sonradan yaratlmlarn ilki olduunu da yine baz ayetlere dayanarak aklar. Buna gre dnr, nkr edenler, daha nce gkler ve yerin yapk olduunu grmezler mi?535 ayetinin gklerin sonradan yaratlanlarn ilki olduunu ifade ettiini syler.536 lemin kdemi meselesinde Gazzal, filozoflarn, lemin ncesiz olmakla birlikte, onun bir yaratcsnn bulunduunu kabul etmelerini eliik bir dnce olarak nitelendirir.537 Burada bir eliki bulmayan bn Rd ise, filozoflarn lemi kadm kabul etmekle onun bir faili olmad eklindeki bir anlay kastetmediklerini belirtir. Zira ona gre fail iki ksma ayrlr: 1. Fiilin ilitii eserin, fiili var oluu annda kendisinden kt fail. Bir bina ve onun yapmcs arasndaki iliki byledir. Burada eser var olduu zaman faile gereksinim kalmaz.
533 534 535 536 537

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 275-276; Trke trc., s. 89. Mminn, 23/12-14. Enbiy, 21/30; ayrca bk. Hd, 11/17, Fussilet,41/11. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 364-367; Trke trc., s. 118. Gazzal, a.g.e., s. 110; Trke trc., s. 89.

113

2. Kendisinden esere iliik olan sadece bir tek fiilin kt, bu eserin de ancak fiilin kendisine ilimesiyle var olduu fail. Bu fail snfnn zellii, fiilinin o eserin varlyla beraber bulunmasdr. Dier bir ifadeyle, bu fiil yok olunca eser de yok olur; fiil var olduu srece eser de vardr, yani fiil ve eserin her ikisi ayn anda bulunur. Bu fail, eserini var edip korumas dolaysyla birinci tr failden daha stn ve ereflidir.538 Hareket ettiren olan Tanrnn durumu bu ikinci tr fail gibidir. Filozoflar, hareketin failin bir fiili olduuna ve lemin varlnn da hareketle tamamlandna inanmalar sebebiyle hareketin failinin, lemin de faili olduunu, ayet Onun fiili bir an iin hareketten yoksun olsa bile lemin de yok olacan sylerler. bn Rd, filozoflarn, lemin bir fiil ya da varl bir fiile bal bir nesne olduu, her fiilin de varl dolaysyla, var olan bir failinin bulunmas gerektii dncesinden hareketle lemin varl sebebiyle var olan bir failinin bulunduu sonucuna vardklarn belirtir. Dnrmz, lemin failinden meydana gelen fiilin sonradan var olduunu gerekli gren kimsenin, lemin ncesiz bir fail tarafndan sonradan yaratldn syleyeceini; ncesizin fiilinin de ncesiz olduunu belirten kimsenin ise, lemin ezelden beri ncesiz olan ve ncesiz bir fiili bulunan bir fail tarafndan sonradan yaratldn, ancak lemin onu ncesiz olmakla nitelendiren kimsenin dnd gibi, kendi z dolaysyla ncesiz bir varlk olmadn ifade ettiini izah eder.539 Yukardaki ifadelerinden anlald zere filozofumuz, ikinci gr benimsemektedir. Zira ona gre, Bir olan Tanr, Bir olmas bakmndan her bileikten nce gelir. Bu tek fail ncesizdir ve Onun, btn varlklara varlnn bir olmasn salayan birlikleri veren fiili de srekli olup, ncesizdir; varlnn bazen var bazen yok olmas sz konusu deildir. nk yukarda belirtildii zere esere kuvve hlinden fiil hline kt anda ilien failin, sonradan yaratlm olmas zorunludur, onun eseri de zorunlu olarak sonradan yaratlmtr. lk Failin eserine ilimesi ise sreklidir. Onun eseri de kudreti ile birlikte srekli bulunur.540 bn Rd, Tanrnn fiilinin srekliliini ortaya koyarken fiil-kuvve nceliine de vurgu yapar. Ona gre fiil, btn ncelik trleri ile kuvveden nce
538 539 540

bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 427-428; Trke trc., s. 139. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 428-429; Trke trc., s. 139. a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 519-520; Trke trc., s. 180-181.

114

gelir. O, burada, ezel olan eylerin nasl olup da bozulua konu olan eylerin ilkeleri olabilecei eklinde bir itiraz gelebileceini belirtir. Ona gre devaml olarak fiil hlinde bulunan eylerin fiillerinin de srekli olmas zorunludur. Aksi takdirde bunlarda bilkuvve bir durum bulunacaktr. Dolaysyla srekli fiil hlinde olan eylerin sonular da srekli mevcut olur. Zira zellii bazen var bazen de yok olmak olan eylerin hareket ettiricisinin de bazen hareket ettirmesi, bazen de hareket ettirmemesi gerekir.541 Dolaysyla Tanr, srekli olarak fiil hlindedir. Buradan hareketle onun fiili ve fiilinin ilitii lem de srekli olur. Hdis olan varlklarn meydana gelmesi konusunda bn Rd, bu varlklarn birbirlerini meydana getirdiklerini ve birbirleri araclyla fiilde bulunduklarn kabul eder. Ancak bn Rde gre, bunlar, yaptklar i iin kendi kendilerine yeterli deildirler. Bu sebeple fiili, varlklarn fiilinin ve onlarn varlklarnn koulu olan bir d failin bulunmas zorunludur. Dnrmz bu failin tz konusunda filozoflarn bir ynden ayrla dmelerine karn baka bir ynden gr birliinde olduklarn ifade eder. bn Rdn de katld bu gre gre lk Fail, maddeden uzaktr. Bu failin fiili, yukarda zikredildii zere, var olanlarn varlklarnn ve fiillerinin artdr. Mezkr failin fiili, failin eseri araclyla var olan nesnelere iliir; ancak failin belirtilen eseri, bu var olan nesnelerden farkldr. Filozoflarn bazlar bu eserin yalnzca gk kresi olduunu belirtirken, bazlar ise onu gk kresi ile birlikte ilk maddeden uzak baka bir varlk kabul etmiler ve bu varla da sretlerin vericisi ismini vermilerdir.542

3.2. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Yoklua limesi lemin yokluktan m, ya da bir eyden mi yaratld meselesinde bn Rd, onun mutlak yokluktan yaratlamayaca dncesini savunmaktadr. Onun, yoktan var olur eklindeki ifadeleri mutlak yokluktan var olmay deil, kuvveden fiile kmay ifade etmektedir. Dnrmz bu balamda dinde insanlara lemin, Tanrnn mahlk ve masnuu olduunu bildirmek iin grnen lemden rnekler verildiini belirtir. Ona gre, bunun nedeni insanlarn, bilmedikleri bir eyi tasavvur etmelerinin mmkn olmamasdr. Bu sebeple Tanr, lemi bir zaman ierisinde ve
541 542

a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 93-94; Trke trc., s. 83. a.mlf., Tehftt-tehft, cz: II, s. 787-788; Trke trc., s. 292.

115

bir eyden yarattn (halk) belirtmitir. nk grnen lemde olumu (mkevven) eylerin olumasnn (tekevvn) nasl olduu bu ekilde bilinir.543 bn Rd, oluun, yok olan bir eyden meydana gelmesini mmkn grmez. Ona gre herhangi bir var olan, hibir varla sahip olmayann yokluktan olumamas gibi, geriye kendisinden hibir ey kalmayacak ekilde yok da olmaz.544 Dnr, mevcut olmayann ekilde ifade edilebileceini belirtir: 1. Kendisi iin hibir varlk hlinin dnlmesi mmkn olmayan mutlak adem. 2. Heyldaki adem, yani sretlerin yokluu. 3. Bilkuvve mevcut olan.545 bn Rdn kendisini takip ettii Aristoteles de oluun mutlak olmayan eyden baladn, dier bir ifadeyle her zaman varlktan balad belirtir. Ona gre bu keyfiyet hareketle ilikili olarak var olan, zorunlulukla nceden bilkuvve olarak mevcut bulunan ikin ama olarak yokluktur. Mutlak olmayan ey, bazen varlk bazen de yokluk olarak adlandrlr.546 Failin fiilini kuvve hlinde bulunan bir eyi fiil hline karmak olarak tarif eden bn Rd, Gazzalnin lemin sonradan var olduunu kabul eden bir kimsenin, failin fiilinin yoklua ilitiini ve bunun sonucu olarak da failin yalnzca yok olan bir eyi yaptn kabul etmesi gerekir. biiminde bir itiraz olduunu ifade ederek bu ekildeki bir dncenin hi kimse tarafndan kabul edilemeyecek tarzda bir gr olduunu belirtir. Ona gre bu gr, failin fiilinin mutlak var etmeye, dier bir ifadeyle daha nce ne kuvve hlinde bulunan ne de mmkn olan, ancak failin daha sonra kuvve hlinden fiil hline kard, yok iken var ettii bir eyi var etmeye ilitiini iddia eden kimsenin kabul etmesi gereken bir sonutur. Dnr, filozoflarn ise failin fiilini, kuvve hlinde bulunan bir eyi fiil hline karmak olarak kabul ettiklerini belirtir. O, bu fiilin, filozoflara gre, ya bir eyi kuvve hlindeki varlktan fiil hlindeki varla dntrmek suretiyle var etme bakmndan yokluu ortadan kaldrmak, ya da bir eyi fiil hlindeki varlktan kuvve hlindeki varla dntrerek onun yokluunun ortaya kmasn salayarak yok etme bakmndan, var olan bir eye ilimi olduunu ifade eder. Dnrmz, failin

543 544 545 546

a.mlf., Kitbul-kef an menhicil-edille f akidil-mille, s. 204-205; Trke trc., s. 105-106. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1560. a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1449. Aristoteles, Olu ve Bozulu zerine, (trc. Celal Grbz), Ara Yaynclk, stanbul 1990, s. 35-36.

116

fiilinin, filozoflarn belirttikleri ekilde olduunu kabul eder. Ona gre ne yokluun kendisi varla, ne de varln kendisi yoklua dnr.547 Varoluta Tanrnn fiili ve yokluk konusunda Gazzal, var ve yok etmenin, kudret sahibinin iradesiyle olduu, Tanrnn, diledii zaman var, diledii zaman da yok ettii, dolaysyla tam kudret sahibi olmasnn anlamnn belirtilen manaya geldii dncesindedir. Ona gre Tanr, bu hkmnde zt bakmndan bir deiiklie uramaz, ancak deien fiildir. O, failin fail olabilmesi iin, kendinden bir fiilin kmas gerektii, bundan dolay failden neyin km olduuna ilikin filozoflar tarafndan sorulan soruya, bu kan eyin yokluk (adem) olduu cevabn verir. Zira ona gre yokluk, nce yok iken daha sonra meydana gelmitir. Yokluun failden kmas ise, meydana gelenin, failin kudretine izafe edilmesidir. Yokluun gereklemesi zihnen dnldne gre onun kudretle ilikili bulunmas da zihin ile dnlebilir.548 bn Rd, Gazzalnin mezkr szlerini sofistik bulur. nk ona gre filozoflar, yok eden varlk bir eyi yok ettii zaman o eyin yokluunun gerekletiini inkr etmezler. Onlar, yok eden varln fiilinin, mutlak yokluk olmas bakmndan deil, fiil hlindeki varlktan kuvve hlindeki varla dntrmesi ynnden ilitiini kabul ederler. Buradan hareketle bn Rd, yokluun gereklemesinin ve var olmasnn yok eden varla bal olduu dncesini benimser. Ona gre failin fiili, yoklua yok olmas nedeniyle yani birincil ve z dolaysyla ilimez, yalnzca ilinti bakmndan ve ikincil olarak iliir. Bu da failin, yaplan eyi fiil hlindeki varlktan baka bir eye dntrmesi ile gerekleir.549 Hocazade, lemin varla geliinin, bir yokluktan sonra var olmu anlamnda olmad, bunun ise lemin ezel olmamas demek olduu grndedir. bn Kemale gre ise bu gr, en uygun ekilde yle ifade edilebilir: lemin zamanda meydana gelmesi bizzat mevcut deilken mevcut olmas demek deil, bakasyla mevcut deilken, onunla mevcut olmasdr, ama (bu bakasnn) muhayyel bir ey olmasna

547 548 549

bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 231-234; Trke trc., s. 71-72. Gazzal, a.g.e., s. 86-87; Trke trc., s. 63-64. bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 246-247; Trke trc., s. 77.

117

aykr deildir. O, Hocazadenin zikredilen szn ise aka bulunandan sapma olarak nitelendirir.550 Fiilin bir eyi meydana getirmekten ibaret bulunduunu belirten Gazzal, onun manasnn, bir eyi meydana getirmek suretiyle yokluktan varla karmak olduunu ve bunun kadm iin tasavvur olunamayacan belirtir. Ona gre kadm, mevcuttur, mevcut olan icat ise edilemez. Fiilin art hdis olmaktr. Filozoflara gre ise fiil kadmdir, bu durumda Tanrnn fiilinin varlndan nasl sz edilebilir?! Gazzal kendisinin bu szlerine kar filozoflarn yle cevap verebileceklerini ifade eder: Buna gre; fail bir eyi var ettiinde kendisinden kan ve onunla ilikili olan ey konusunda failin, ilikili olduu eyin, failin yokluk zerinde etkin olmamas sebebiyle, daha nce gelen yokluk olduu sylenemez. nk yokluun fiille bir ilikisi bulunmaz ve yokluk olmas bakmndan bir faile de muhta deildir. Bu durumda, o eyin var olmas bakmndan faille ilikili bulunduu, failden kan eyin mutlak varlk olduu ve fail iin varlk dnda bir ilikinin bulunmad hususu geriye kalr. Varln srekli olduu varsaylrsa, ilikinin de srekli olduu varsaylr. Bu iliki srekli olunca, ilikinin srekli olduu ey de etkinlik bakmndan daha stn ve srekli olmu olur. Zira yokluun faille hibir ilikisi bulunmaz. Bu durumda onun sonradan var olmas ynnden faille ilikisi bulunduu sylenir. O eyin sonradan var olmas, yokluktan sonra var olmas anlamndadr.551 Mezkr grn, bn Sinnn gr olduunu zikreden bn Rd, bu dnceyi de sofistik bulur. O, bn Sinnn dncesine gre failin fiilinin, failin yokluu meydana getirememesi sebebiyle yoklua ilimesinin mmkn olmadn, bu durumda onun yalnzca varla ilitii hususunun kaldn belirtir ve aklamalarna devam eder. bn Sinya gre var etme (ihds), fiilin varla ilimesidir. Dier bir ifadeyle failin fiili, var etmedir. Buna gre kendinden nce yokluun getii varlkla kendinden nce yokluun gemedii varlk arasnda hibir fark bulunmaz. bn Rde gre bu grn yanl olmasnn nedeni, failin fiilinin sadece yokluk durumundaki yani kuvve hlindeki varla ilimesi, buna karn, fiil hlinde olmas ynnden fiil hlindeki varla, yokluk olmas bakmndan yoklua ilimeyip, aksine kendisinde yokluun mevcut olduu eksik varla ilimesidir. Ona
550 551

Kemal Paa-zade, a.g.e., s. 93-95; Szen, Kemal, a.g.e., s. 178. Gazzal, a.g.e., s. 93-94; Trke trc., s. 70-71.

118

gre bu balamda, yokluun fiil olmas nedeniyle failin fiili yoklua ilimez. Bununla birlikte varln en yetkin durumuna ulaan her nesne ne var edilmeye ne de var edene ihtiya duymamasndan dolay yoklukla ilgisi bulunmayan varla da ilimez. Yoklukla ilgisi bulunan varlk ise sadece var eden mevcut olduu srece var olabilir. Bu nedenle lemin varlna ezelden beri yokluun ilitii ve daha sonra da ilimeye devam edecei kabul edildii takdirde, problemin zorluundan kurtulmak mmkn olabilir. Dnrmz, filozoflardan gerei aratranlarn, Tanrnn gk lemiyle olan ilikisinin, ay alt lemindeki gibi olduuna inandklarn ifade eder. Ona gre, yaratlm (mahlkat) eyler ile yaplm (masnat) eyler, bu ekilde birbirinden ayrlr; zira yaplm eyler var olduklarnda kendilerine yokluk iliir ve bu trl eyler varlklarn devam ettirebilmek iin bir faile gereksinim duyarlar.552 Gazzal, var olan eyi var etmenin mmkn olmad szn filozoflarn, eer bu szden var olann, yok olduktan sonra varlnn yenilenmesi kastediliyorsa mezkr sz doru kabul ettiklerini belirtir. Gazzalnin ifadeleriyle filozoflara gre, belirtilen szler, var olann bu hlde iken bir var edicinin var etmesi ile var olmayaca kastedilirse, bu yanltr; nk mevcut, madm olduu durumda deil, mevcut olduu hlde var olur. Zira bir eyin mevcut olmas, failin onu var ettii andadr. Fail ise bir eyin yokluu durumunda deil, kendisinden var olan bir ey kt durumda onun var edicisi olur. Var etmenin, var edenin var olana nispeti olmasndan dolay var etme, failin var eden ve mefln var edilen olmas ile birliktedir. Bunlarn hepsi varlktan nce deil, varlk ile beraber meydana gelir. Bu durumda, var etmeden kendisi ile failin var eden, mefln de var olan olduu bir balant olduu anlalyorsa, var etme yalnzca var olan ey iin sz konusu olur. Filozoflar, bundan dolay lemin, Tanrnn ncesiz ve sonsuz bir fiili olduuna, Tanrnn, lemin faili olmad bir ann bulunmadna hkmederler. nk onlara gre, faille ilikisi sz konusu olan ey, varlktr. Bu ilikinin devam etmesi durumunda varlk da devam eder. Bu durum, bir yapy yapan ustann durumuna benzemez. nk yapnn devam, ustann varlna deil, onun salamln salayan eylere baldr. 553

552 553

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 277-279; Trke trc., s. 90-91. Gazzal, a.g.e., s. 94-95; Trke trc., s. 71-72.

119

bn Rd, bn Sinya ait olduunu belirttii bu grlerin bir ksmn tasdikler nitelikte bir tavr sergilemekle birlikte bir ksmn da eletirmekte ve ahs dncelerini ortaya koymaktadr. Ona gre lem, bn Sinnn belirttii nitelie sahip olabilir. Fakat genel olarak bu gr kabul edilemez. nk bu gre gre, var eden failin var etmesi, kendisinde hibir noksanlk ve kuvve hli bulunmayan, fiil hlinde var olmas bakmndan bir varla ilimektedir. Ancak, var edilen ey, var eden bir fail tarafndan var edilmi olduu iin var olan eyin tznn onun var edilmi olmasna dayand dnlebilir. ayet var olan eyin bir var eden tarafndan var edilmi olmas, onun tzne eklenmi bir ey ise, var eden fail ile var edilen arasndaki iliki son bulduunda, var edilenin varlnn son bulmas gerekmez. Eer onun tz, var edilmi olmas ilikisine dayanyorsa bu takdirde bn Sinnn syledikleri doru olur. Ancak bn Rd, bu hususu lem iin doru bulmaz. nk ona gre lem, bu tr bir iliki neticesinde var olmu deildir. O, tz dolaysyla var olmu ve bu iliki lemde sonradan meydana gelmitir. Dnrmz, bn Sinya ait olduunu ifade ettii mezkr dncelerin, maddelerinden ayr olarak bulunan sretleri kavrayan gk cisimlerinin sretleri iin doru olduunu kabul eder.554 Gazzal, filozoflara ait olduunu ifade ettii yukarda zikredilen dnceleri kabul etmez. Ona gre fiil, nceki yokluu bakmndan veya sadece mevcut olmas asndan deil, yoktan meydana gelmesi ynnden iliir. nk fiil faile, mevcut olduktan sonra deil, ilk meydana geldii anda, meydana geli ve yokluktan varla k bakmndan iliir. O, fiilin nce olan yokluunun, failin fiilinin eseri olmadn kabul etmesine karn nceki yokluu, varln, failin fiili olmas iin zorunlu grr. Zira ona gre, nce yok olmayan ve varl gemie doru daimi olan varlk, failin fiili olamaz. Fiilin, fiil olabilmesi iin gerekli olan her eyin, failin fiiliyle olmas gerekmez. Zira Gazzal, failin fail olmas iin ztn, ilmini, iradesini ve kudretini art kabul eder; ama bunlarn failin eseri olmadn belirtir.555 Gazzalnin bu grleri, bn Rd tarafndan doru kabul edilmektedir. nk ona gre failin fiili, yaplan eye hareketli olmas ynnden iliir. Yokluk, hareketin varlnn koullarndan biridir. Failin fiili, koulu olan eye yani varla
554 555

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 281-282; Trke trc., s. 91. Gazzal, a.g.e., s. 95; Trke trc., s. 72.

120

ilimedike, yoklua da ilimez. Gk kreleri ve bu krelerin altnda yer alan eyler, varlklar ancak hareketle sz konusu olan varlklardan olmalar nedeniyle bu varlklar srekli olarak ncesiz ve sonsuz bir biimde oluma hlinde bulunuyor demektir. Buna gre, olumas ncesiz olan, oluan adna, var olmaya, olumas belli bir anda olandan daha lyktr. Dnrmze gre, lem de tznn hareket hlinde olmas niteliine sahip olmas nedeniyle, var olmasndan sonra da varln devam ettirebilmek iin Tanrya muhtatr.556 bn Rd, oluan eyin, btnyle fail tarafndan meydana getirildii dncesini onaylamaz. nk ona gre, burada cisimlerin blnmeyen unsuru olan atomun olumas annda yokluun varla dnmesi durumu sz konusudur. Yahut da bu failin, atomun bozulmas annda, varl yoklua dntrmesi sz konusu olur. Ancak bn Rde gre kart, karta dnemeyecei iin yokluun kendisi de varla dnemez. Bunun gibi scakln kendisi de souklua dnemez. Ancak yok olan var olana, scak olan souk olana dnr.557 Dolaysyla mutlak yokluk, varla dnemez. Dnrmz, bir eyin bir eyden olumas durumunda bunun sonsuza dek srecei iin bir eyin bir eyden oluamayaca dncesini doru bulmaz. Ona gre, bu durum havann sudan, suyun havadan olumas gibi dngsel olursa imknsz deildir. lemde sonradan yaratlm nesnelerden yoksun olmayan ey, hibir eyden deil, belli bir eyden var olmutur. Ona gre filozoflarn ilk madde adn verdikleri bu dayanak cisimlikten yoksun deildir ve mutlak cisimlik de sonradan yaratlmamtr. Dnrmz, sonradan yaratlm nesnelerden yoksun olmayan ey, sonradan yaratlmtr. nclnn, bu eyin sonradan yaratlm olan bir tek nesneden yoksun olmamas durumunda doru olacan belirtir. Ona gre, cins bakmndan bir olan, sonradan yaratlm nesnelerden yoksun olmayan eyin ise bir balangc bulunmaz.558 Dolaysyla bn Rd, Tanrnn fiilinin, bir eyin hibir eyden olumasnn mmkn olmamasndan dolay mutlak yoklua ilimediini, zira yokluktan varla dn olamayacan kabul eder. Buradan hareketle bn Rdn olutan, kuvveden fiile gemeyi anlad belirtilebilir.

556 557 558

bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 283-284; Trke trc., s. 92. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 367-368; Trke trc., s. 119. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 368-369; Trke trc., s. 119.

121

Var olan bir nesnenin, yok olandan deil, var olan bir nesneden var olmasndan dolay, yok olann kendi z dolaysyla var olmasn mmkn grmeyen bn Rd, ayet yok olan hareket ettiren ve onu kuvveden fiile karan, onu, fiilen var olmas ynnden fiile karyorsa kendisinde bulunan fiil hlinin, kendisini yokluktan varla karandaki fiil hli gibi olmasn zorunlu grr. nk ona gre, herhangi bir eser, herhangi bir failden karsa, eserlerin kendilerini fiil hline getiren bir fail olmakszn kendiliklerinden fiil hline kmalar mmkndr. Eer birok kuvve trleri bir tek failden fiil hline kyorsa bu kuvve trlerinin byle bir failde bulunmas zorunlu olur. Filozof, bunun nedenini bu failde, o kuvve trlerinden yalnzca birinin bulunmas durumunda, dierlerinin herhangi bir fail bulunmakszn, kendiliklerinden ortaya kacak olmalarna balar.559 Dolaysyla o, bu durumu mmkn grmez. Yokluun kendisinin varla dnememesi sebebiyle bn Rd, nc bir eyi zorunlu grr ki, bu eyin btn ilintilerde sz konusu olan deimelerde fiil hlinde olup, kuvve hlinde bulunmas gerektiini syler. Ona gre yokluktan varla geti, olutu denilen ey budur, yani heyldr.560 Sonu olarak bn Rd, gerek fail olarak Tanry kabul etmektedir. Tanr dier nedenleri meydana getirir ve korur. Tanrnn fail olmas, grnen lemde seme gc olan veya olmayan varlklarn fail olmasna benzemez. Dnrmz balangc olmayan failin, fiilinin de balangc ve sonunun olmamasndan hareketle, Tanrnn fiilinin bir balangc ve sonu olmadn kabul eder. Ona gre Tanrnn fiillerinin hareket noktas, Tanrnn varlnn hareket noktasdr. Onun fiilleri zamanla kuatlamaz, dolaysyla sreklidirler. Onun fiilinin taalluk ettii eyin de srekli olmas gerektiinden lem de sreklidir. bn Rd, lemin znden dolay sonradan var olduunu, onun ezelliinin ise hareketli olmas bakmndan, hareketin sonradan oluan paralardan meydana gelmesinden kaynakland dncesindedir. Dnr, lemin var olmas gibi, varln devam ettirmesini de Tanrnn varlna balar. Ona gre Tanrnn fiili bir an bile olmasa lem yok olur. lemin yokluktan olumas hususunda ise o mutlak yokluun varla dnememesi sebebiyle lemin yokluktan olumasn mmkn grmez. Zira ona gre failin fiili de mutlak yoklua
559 560

a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 417-418; Trke trc., s. 136. a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 195-198; Trke trc., s. 57.

122

ve noksanl bulunmayan eye ilimez. Dolaysyla Tanrnn fiili de mutlak yoklua ilimez. Buna gre lemin var olabilmek ve varln srdrebilmek iin ona yokluun ilimesi gereklidir. Ancak burada dnrn kastettii yokluk, mutlak anlamda deil, noksanl ifade eden yokluktur. zetle bn Rd, lemin yaratlnda Tanrnn srekli bir fiili olduunu ve bu fiilin mutlak anlamda olan yokluun varla dnememesinden dolay yoklua ilimediini, noksanlk ifade eden yoklua ilitiini kabul eder. O, Tanrnn fiilinin leme srekli olarak ilimesi sebebiyle onun da srekli olduunu ancak onun ncesizliinin ise z dolaysyla olmad grn benimser.

123

SONU bn Rd, yaratl meselesini Tanrnn bilgisi, iradesi ve fiili balamnda ele alm ve yorumlamtr. O, Tanrnn bu sfatlarn lemin hdis olup olmamas konusuyla da ilikilendirmitir. Yaratl meselesinde bn Rd, Tanrnn bilgisi meselesine dikkat ekmitir. Zira ona gre, Tanrdan meydana gelen olu, yalnzca Onun var olmas ynnden deil ayn zamanda bilen olmas bakmndan gerekleir. Dnr, Tanrnn bilgisine ilikin yaplan hatalarn, Onun bilgisinin insann bilgisine benzetilmeye allmasndan ve bu lemdeki bilginin dier leme uygulanmasndan

kaynaklandn belirtmitir. Ona gre Tanr, kendi zt dndaki eyleri, insann onlar bilmesinden daha stn bir bilgi ile bilir ve onlar da bu ekildeki bir bilgi ile Tanrdan karlar. Tanrnn bilgisi, var olanlarn eseri deil, onlarn nedenidir. Yaratlta Tanrnn kendi ztn bilmesine ilikin olarak dnrmz, var olan eylerin Tanrnn kendi zn bilmesinden dolay var ve aklla kavranlr olduklarn ve Tanrnn bilgisinin var olanlar zerinde etkili olduunu kabul etmitir. bn Rd, Tanrnn kendi zn bir nedene bal olarak bilmemesi sebebiyle tek, dier varlklarn ise zlerini bir nedene bal olmalar sebebiyle bilmelerinden dolay ok olduklarn belirtmitir. bn Rd, grnr lemdeki fail ile mutlak lemdeki Mutlak Failin farkl olduklarn, Mutlak Failden mutlak fiil kacan, bu fiilin ise belirli bir esere ilimeyeceini belirterek Birden okluun da meydana gelebileceini ortaya koymaya almtr. O, varlklarn ok olmas sebebiyle, bir olmas asndan Birden okluun meydana gelmesini zorunlu grmtr. Dolaysyla Farab ve bn Sinnn Birden ancak bir kar. nermesinden yanl bir sonu kardklarn ifade etmitir. Yaratlta Tanrnn bilgisini bir bakma zorunlu gren bn Rd, lim olan bir failden bir eyin meydana gelmesi iin o failin irade sahibi olmasn gerekli kabul etmitir. Buna karn o, hdis varlklarn kadm bir irade ile meydana gelmeyeceklerini, bu sebeple Tanrnn iradesinin bir eye onun vukuu esnasnda ilitiini, o ey var olmad zaman ise Tanrnn onun var olmamasn irade ettii

124

dncesindedir. Ona gre ilk irade, her zaman en stn tercih etmesi ve varln da yokluktan stn olmas sebebiyle lemin var olmasn yok olmasna tercih etmitir. Dnrmz, yaratlta Tanrnn iradesinin bu dnyada anlalan iradeden farkl olduunu savunmutur. Dolaysyla ona gre, yaratla ilikin olarak Tanrnn iradesinin nasl gerekletii bilinemez. Zira grnen lemdeki irade bir eksiklikten kaynaklanrken, Tanrnn iradesi iin byle bir ey sz konusu olamaz. bn Rde gre, yaratl ne sudr yoluyla ne de yoktan meydana gelmitir. lemin meydana gelmesinde tesadf de yoktur. Dolaysyla lem, Tanr tarafndan yaplm ve ihtira olunmu bir eserdir. Dnrmz, sebepler iinde gerek fail olarak yalnzca Tanry kabul etmitir. Ona gre dier sebeplerin varlk nedenleri ve etkide bulunmalar Tanrnn izniyledir. Tanrnn fiili, bilgisinin bir sonucu olarak, herhangi bir zorunluluk olmakszn ve kendi z ve znn dnda herhangi bir eye dayanmakszn meydana gelir. bn Rd, balangc olmayan failin, fiilinin de balangc olmad dncesinden hareketle Tanrnn fiilinin de bir balangc olmad, yani srekli olduu grn benimsemitir. Ona gre, ezel fiilin ilimi olduu ey de ezel olur; dolaysyla leme Tanrnn ezel fiili ilimesi nedeniyle lem de ezeldir. Ancak dnrmz, lemin ezeliliinin z bakmndan deil, onun hareketli olmas ve ona ezel fiilin ilimesi dolaysyla olduunu, z bakmndan sonradan yaratldn kabul etmitir. Hdis olan varlklarn meydana gelmesi hususunda bn Rd, bunlarn birbirlerini meydana getirdiklerini ve birbirleri araclyla fiilde bulunduklarn kabul etmitir. Ancak ona gre, bu varlklarn kendi kendilerine yeterli olmadklar iin maddeden uzak, var olanlarn fiillerinin art olan bir lk Faile ihtiya duyarlar. bn Rd, varoluun yok olan bir eyden meydana gelmesini imkn dahilinde kabul etmemitir. Zira ona gre, mutlak yokluk varla, varlk da yoklua dnemez. Dolaysyla olu, var olandan balar. Yokluun failden kmasn mmkn grmeyen dnr, Tanrnn fiilinin yoklua mutlak yokluk olmas bakmndan deil, kuvve halinde bulunmas bakmndan ilitiini kabul etmitir. O, lemin var olabilmesi ve varln srdrebilmesi iin ona yokluun ilimesini

125

gerekli grmtr. Ancak dnr, burada mutlak anlamdaki yokluu deil, noksanlk ifade eden ve kuvve halini belirten yokluu anlamtr. Dolaysyla ona gre yaratl, mutlak anlamdaki yokluktan meydana gelmez ve lem bu anlamdaki yokluktan olumamtr. Sonu olarak bn Rd, yaratlta Tanrnn bilgisi, iradesi ve fiilinin sz konusu olduunu kabul etmitir. O, lemin z bakmndan sonlu, hareketli olmas ve ezel fiilin ona ilimesinden dolay ise ezel olduu dncesini benimsemitir. Hibir eyin mutlak anlamdaki yokluktan olumayaca dncesine sahip olmasndan dolay lemin yoktan yaratld dncesini kabul etmemitir.

126

KAYNAKA

Kitaplar ALTINTA, Hayrani, bn Sina Metafizii, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002. ARSTOTELES AUGUSTNUS HEDEGGER, Zaman Kavram, (trc. Saffet Babr), mge Kitabevi, Ankara 1996. ARSTOTELES, Fizik, (trc. Saffet Babr), YKY, stanbul 2001. , Metafizik, (trc. Ahmet Arslan), Sosyal Yay., stanbul 1996. , Olu ve Bozulu zerine, (trc. Celal Grbz), Ara Yaynclk, stanbul 1990. ARSLAN, Ahmet, Haiye Alat-Tehaft Tahlili, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., stanbul 1987. ASTER, Ernst von, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, (trc. Vural Okur), mYay., stanbul 2000. ATAY, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001. , bn Sinda Varlk Nazariyesi, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001. , Kurnda man Esaslar, Atay Yaynevi, Ankara 1998. AYDIN, Ali Arslan, slam nanlar ve Felsefesi, C. I, Gzel Sanatlar Matbaas, Ankara 1964. AYDIN, Hseyin, lim, Felsefe ve Din Asndan Yaratl ve Gayelilik, DB Yay., Ankara 2002. AYDIN, brahim Hakk, Farabde Metafizik Dnce, Bil Yay., stanbul 2000. AYDINLI, Yaar, Frbde Tanr-nsan likisi, z Yaynclk, stanbul 2000. BAYRAKDAR, Mehmet, slam Felsefesine Giri, TDV Yay., Ankara 1999. , slamda Evrimci Yaratl Teorisi, Kitabiyat Yay., Ankara 2001. BEYSAR, Muhammed, Fil-felsefetil-bn Rd el-vcd vel-huld, Beyrut 1973. BOLAY, M. Naci, Farab ve bn Sinda Kavram Anlay, MEB Yay., stanbul 1990.

127

COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi, C. I, (trc. Aziz Yardml), dea Yay., stanbul 1997. CORBIN, Henry, slam Felsefesi Tarihi, (trc. Hseyin Hatemi), letiim Yay., stanbul 1994. CRCN, Seyyid erif Ali b., erhul-mevkf, C. III, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1998. CRCN, Seyyid erif, Kitbut-tarift, Mektebetl-Lbnan, Beyrut 1985.. , Seyyid erif Ali b., Arapa-Trke Terimler Szl, (ter. ve erh eden: Arif Erkan), Bahar Yay., stanbul 1997. ANKI, Mustafa Namk, Byk Felsefe Lgat, C. I, Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1954. , Byk Felsefe Lgat, C. II, Akolu Matbaas, stanbul 1955. , Byk Felsefe Lgat, C. III, Nebiolu Matbaaclk ve Ktlk LTD. ., stanbul 1958. ETNKAYA, Bayram Ali, hvn- Safann Din ve deolojik Sylemi, Elis Yay., Ankara 2003 DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 2003. DURUSOY, Ali, bn Sina Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, FAV Yay., stanbul 1993. EFLTUN (PLATON), Timaios, (trc. Erol Gney Ltfi Ay), MEB Yay., stanbul 1997. EL-BADAD, Ebul-Berekt (Evhdz-Zaman Hibetullah b. Ali b. Melk), Kitbul-muteber fl-hikme, Haydarabad 1357 (h.). , lhiyyat, (trc. M. erafeddin), Brhanettin Matbaas, stanbul 1932. EL-CEVHER, smail b. Hammd, es-Shhu tcul-lugat ve shahul-arabiyye, cz: V, (nr. Ahmed Abdulgafur Atar), Drul-lm, Lbnan 1984. EL-MTRD, Ebul-Mansur Muhammed b. Mahmd, Kitbut-tevhd, (haz. Fethullah Huleyf), el-Mektebetl-slamiyye, stanbul 1979. cz: II, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye,

128

, Kitbul-Tevhd Tercmesi, (trc. Bekir Topalolu), SAM Yay., Ankara 2002. EN-NESEF, Ebul-Mun Meymn b. Muhammed, Tebsratl-Edille f UslidDn, c. I, (haz. Hseyin Atay), Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993. EN-NEAR, Ali Sami, slmda Felsefi Dncenin Douu, C. II, (trc. Osman Tun), nsan Yay., stanbul 1999. ER-RZ, Ebu Bekr Muhammed b. Zekeriya, Resil Felsefiyye, C. I, (tashih: Paulus Kraus), Cmiatul-Frankfurt, Almanya 1999. ES-SBN, Nureddin, Matridiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu) DA, Ankara 1991, (Mtercimin hazrlad Istahlar Blm). ET-TEHANEV, Muhammed Ali, Mevsat keafu stlaht el-funnivel-ulm, (nr. Ali Dehrc), Mektebet Lbnan, Lbnan 1996. EZ-ZEBD, Seyyid Muhammed Murtaza Hseyni, Tcul-ars, 1965. FARAB, ed-Devil-kalbiyye, Meclisu Dairetil-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1349 (h.). , el-Mednetl-Fazla, (trc. Nafiz Danimen), MEB Yay.,stanbul 1989. , et-Talikt, Diretl-Maarifil-Osmaniyye, 1346 (h.). , Kitbul-cem beyne reyeyil-hakmeyn, Drul-Merk, Beyrut 1976. , Kitbu rau ehlil-mednetil-fzla, Drul-Merk, Beyrut 1986. FENN, smail, Lgatei Felsefe, Matbaai mire, stanbul 1341(h.). GAZZAL, Miktl-envr, (erh ve nr. Abdulaziz zzeddn es-Seyrevn), leml-Ktb, Beyrut 1986. , Miktl-envr (Nurlar Feneri), (trc. Sleyman Ate), Bedir Yaynevi, stanbul 1994. , Tehftl-felsife, Drul-Merk, Beyrut 1990. , Filozoflarn Tutarszl (Tehft el-felsife), (trc. Bekir Sadak), Ahsen Yay., stanbul 2002. GHAMY, Gerard, Mevsuat Mustalahatil-Felsefe indel-Arab, Mektebet Lbnan, Beyrut 1998.

129

GOICHON, A. M., bn Sn Felsefesi ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, (trc. smail Yakt), tken Neriyat, stanbul 1993. GLCK, erafeddin Toprak, Sleyman, Kelm, Tekin Kitabevi, Konya 1998. GRGN, Necip, e-eceretl-lhiyye ve ehrezrnin Felsefesi, Elif Yay., stanbul 2004. HANERLOLU, Orhan, Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999. , Felsefe Ansiklopedisi (Kavramlar ve Akmlar), Remzi Kitabevi, stanbul 1978. IZUTSU, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, (trc. brahim Kaln), nsan Yay., stanbul 195. BN FARS, Ebul-Huseyn Ahmed b. Faris bin Zekeriya, Mucemu makysulluga, C. IV, (nr. Abdsselem Muhammed Harun), Drul-Cl, Beyrut 1972.
,

Mucmelul-luga, C. I, II, III, (nr. Zheyr Abdulmuhsin Sultan),

Messesetl-Risale, Beyrut 1986. BN MANZUR, Ebul-Fadl Cemaleddin Muhammed b. Merkum, Lisnul-arab, C. II, VIII, X, XII, XIII, Dru Sdr, Beyrut 1994. BN RD, el-Kef an Minhacil-Edille, (Felsefe-Din likileri), (haz. Sleyman Uluda), Dergh Yay., stanbul 1985. , Faslul-Makal (Felsefe-Din likisi), (trc. Bekir Karla), aret Yay., stanbul 1992. , Faslul-makl, Mektebet l-arkl-slmiyye, Kahire , tarihsiz. , Fasl-l-Mekaal, Nevzad AYASBEYOLU, bn Rdn Felsefesi iinde, TTK Basmevi, Ankara 1955, s.16 , Kitbul-kef an menhicil-edille f akidil-mille, (nr. Mahmut Kasm) Msr 1964 , Kitbul-kevn vel-fesd, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.). , Kitbus-semut-tabi, Diratl-Marifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.). , Tefsru ma badet-taba, cz: I, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1938.

130

, Tefsru ma badet-taba, cz: II, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1942. , Tefsru ma badet-taba, cz: III, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1948. , Tehftt-tehft, cz. I-II, (nr. Sleyman Dnya), Drul-Maarif, Kahire 1968. , Tutarszln Tutarszl, (trc. Kemal Ik Mehmet Da), O.M.. Yay., Samsun 1986. , Telhsu ma badet-taba, (nr. Osman Emin), irket Mektebet ve Matbaat Mustafa el-Bbul-Haleb, Kahire 1958. , Metafizik erhi, (trc. Muhittin Macit), Litera Yaynclk, stanbul 2004. , Damime, bn Rd, Faslul-Makal (Felsefe-Din likisi), (trc. Bekir Karla) iinde, aret Yay., stanbul 1992. BN SN, el-art vet-tenbiht, Mantk, C. I, (nr. Sleyman Dnya), Messesetn-Numan, Beyrut 1992. , en-Nect, (nr. Abdurrrahman Umeyra), Drul-Cl, Beyrut 1992. , er-Risletl-ariyye, (nr. brahim Hilal), Cmiatl-Ezher, Msr 1980. , e-ifa, lhiyyat I, (nr. G. C. Anawati Said Zyed), Kahire 1960. , e-ifa, lhiyyat II, (nr. M. Yusuf Musa Sleyman Dnya Said Zyed), Kahire 1960. , Kitbu-if, Metafizik II, (trc. Ekrem Demirli mer Trker), Litera Yay., stanbul 2005. , Risleler, (notlar ve eviri: Alparslan Akgen M. Hayri Krbaolu, Kitbiyt Yay., Ankara 2004. BN TUFEYL, Hayy bn Yakzan (Ruhun Uyan), bn Tufeyl bn Sin, Hayy bn Yakzan, (trc. Yusuf zkan zburun, ehabettin Yaln, Orhan Dz, Derya rs) iinde, nsan Yay., stanbul 2003. HVN-I SAFA, Resil, cz: II, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1995. , Resil, cz: III, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1990. KAYA, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay., stanbul 1983.

131

KEKLK, Nihat, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak elFutht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. KEMAL PAA-ZDE, Tehft Haiyesi, (trc. Ahmet Arslan), Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1987. KESKN, Halife, slam Dncesinde Allah-lem likisi, Beyan Yay., stanbul 1996. KOAR, Musa, Mtrdde Tanr-lem likisi, tken Neriyat, stanbul 2004. KKEN, Glnihal, bn Rd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin

Karlatrlmas, Alfa Yay., stanbul 1996. KYEL, Mbahat Trker, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti (Doktora Tezi), TTK Basmevi, Ankara 1956. , Aristoteles ve Farabnin Varlk ve Dnce retileri, ADTCF Yay., Ankara 1959. LEAMAN, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, (trc. Turan Ko), Rey Yaynclk, Kayseri 1992. MUTALI, Serdar, Arapa-Trke Szlk, Daarck Yay., stanbul 1995. ZDEN, H. mer, bn Sin-Descartes, Metafizik Bir Karlatrma, Dergh Yay., stanbul 1996. PLATON, Sofist, (trc. Cenap Karakaya), Sosyal Yay., stanbul 2000. PLOTNUS, The Enneads, (translated by: Stephen MacKenna), Penguin Books, England 1991. , Enneadlar (Semeler), (trc. Zeki zcan), Asa Kitabevi, Bursa 1996. REDHOUSE SZL, Sev Matbaaclk ve Yaynclk, stanbul 2002. ROSS, David, Aristoteles, (trc. A. Arslan, . Oktay Anar, . Kavasolu, Z. Kurtolu), Kabalc Yaynevi, stanbul 2002. SAM, emseddin, Kms-i Trk, (nr. Ahmet Cevdet), Enderun Kitabevi, stanbul 1989. SARIOLU, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Yay., stanbul 2003. SZEN, Kemal, bn Kemalde Metafizik, Faklte Kitabevi, Isparta 2001. ULUL, Cevher, Kind Metafizii, nsan Yay., stanbul 2003.

132

TAYLAN, Necip, slam Dncesinde Din Felsefeleri, FAV Yay., stanbul 1994. , Mantk, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul 1996. THILLY, Frank, Felsefenin yks, C. I (Yunan ve Orta a Felsefesi), (trc. brahim ener), zdm Yay., stanbul 2001 TMUN, Afar, Aristoteles Felsefesi, Kavram Yay., stanbul 1976. TUNA, Takn, Uzayn Srlar, Boazii Yay., stanbul 1992. TUS, Aladdin Ali, Tehftl-Felsife (Kitbuz-Zuhr), (trc. Recep Duran), Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. ULUTRK, Veli, Kurn- Kerimde Yaratma Kavram, Bayrak Yay., stanbul 1987. UYSAL, Enver, hvn- Safa Felsefesinde Tanr ve Alem, FAV, stanbul 1998. WEBER, Alfred, Felsefe Tarihi, (trc. Vehbi Eralp), Sosyal Yay., stanbul 1998. WOLFSON, H. Austryn, Kelm Felsefeleri, (trc. Kasm Turhan), Kitabevi Yay., stanbul 2001. YAKIT, smail, slm Anlamak, tken Neriyat, stanbul 2005. , Kurn Anlamak, tken Neriyat, stanbul 2003. YURDAGR, Metin, Allahn Sfatlar, Marifet Yay., stanbul 1984. YCEDORU, Tevfik, slam tikadnda Yaratl, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa 1994.

Makaleler AKNTOLA, Ishaq, Creation Theories and The Quran, The Islamic Quarterly, Volume: XXXVI, Number: III, 1992. ALPER, mer Mahir, bn Rdn bn Sinay Eletirisi: El-fark Beyne ReyeyilHakimeyn, Dvn, S. X, 2001/I, stanbul 2002. ARSTOTLE, Metaphysics (translator: W. D. Ross), The Complete Works of Aristotle iinde, Princeton University Press, Edited by: Jonathan Barnes, New Jersey 1995.

133

AYDIN, brahim Hakk, Plotinos ve ki slam mtefekkirinde (Farab ve bn Sinada) Sudr Nazariyesinin Bir Deerlendirmesi, slm Aratrmalar, C. XIV, S. I, Ankara 2001 BAYRAKDAR, Mehmet, Al-Kind ve bn Snda Atomculuun Tenkidi, bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, TTK Yaynevi, Ankara 1984. BOER, T. J., Zaman, A, MEB Basmevi, C. XIII, stanbul 1993. DURUSOY, Ali, Hareket, DA C. XVI, stanbul 1997. , Hviyet, DA, C. XIX, stanbul 1999. FARAB, Felsefenin Temel Meseleleri, (trc. Mahmut Kaya), Felsefe Arkivi, S. 25, Edebiyet Fakltesi Matbaas, stanbul 1984. , Eflatun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, (trc. Mahmut Kaya), Felsefe Arkivi, S. XXIV, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1984. , Uyunul-mesil, es-Semeretl-Merdyye, (nr. Firiedrich Dieterici) iinde, Leiden E. J. Brill, 1890. , et-Talikat, (trc. Hilmi Ziya lken Kvamettin Burslan), Ankara Ktphanesi Trk-slam Filozoflar III Farabi iinde, Kanaat Kitabevi, Ankara, tarihsiz. BN RD, Kitab-l-Kef, Ayasbeyolu, Nevzad, bn Rdn Felsefesi iinde, A lahiyat Fakltesi Yay., TTK Basmevi, Ankara 1955. BN SN, Ar Risalesi Allahn Birlii ve Sfatlar zerine, (trc. Enver Uysal), U lahiyat Fakltesi Dergisi, S. IX, Bursa 2000. , Tevhidin Hakikati ve spat zerine, (er-Risletl-Ariyye f HakikitTevhd ve sbtin-Nbvve), (trc. Mahmut Kaya), slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, Klasik Yay., stanbul 2003 iinde. , Risle fil-hudd, Tisu Resil iinde, Konstantniyye (stanbul) 1298 (h.). , Rislet Neyruziyye, Tisu Resil iinde, Konstantniyye (stanbul) 1298 (h.). , Uynul-hikme, Tabiiyyt blm, (ner. Hilmi Ziya lken), Resilu bn Sin I iinde, TTK Basmevi, Ankara 1953. KARADENZ, Osman, Heyl, DA, C. XVII, stanbul 1998.

134

KARLIA, Bekir, Vcd, A, MEB Basmevi, C. XIII, stanbul 1993. KAYA, Mahmut, Mhiyet ve Varlk Konusunda bn Rdn bn Sny Eletirmesi, bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, (derleyen: Aydn Sayl), TTK Yay., Ankara 1984. KND, Kitb fil-felsefetil-l (lk Felsefe zerine), (trc. Mahmut Kaya), Kind, Felsef Risaleler iinde, z Yaynclk, stanbul 1994. , Kitbl-cevhiril-hamse (Be Terim zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002. , Risle f huddil-ey ve rusmih (Tarifler zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994. , Risle f miyeti m l yumkinu en yekne l nihyete leh ve mellez yuklu l nihyete leh (Sonsuzluk zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994. , Risle f vahdniyyetillah ve tenh cirmil-lem (Allahn Birlii ve lemin Sonluluu zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994. , Risle fil-akl (Akl zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002 , Risle fil-filil-hakkil-evvelit-tm vel-filin-nks ellezi hve bilmecz (Gerek ve Meczi Etkin zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002. MACDONALD, D. B., Hakikat, A, MEB Basmevi, C. V/I, stanbul 1977. SZEN, Kemal, Ebul-Berekt el-Badadnin Zaman Teorisi, Dini

Aratrmalar, C. IV, S. X, Yl: 2001, Ankara 2001. , Farabde Varlk-Akl likisi, SD lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 1999, S. VI, Isparta 1999. , Gazzalnin Sudr Teorisini Eletirisi, slm Aratrmalar, C. XIII, S. IIIIV, Ankara 2000. AHN, Hasan, Ayniyet, DA, C. IV, stanbul 1991.

135

YAKIT, smail, Rlatif Zaman ve Zamanszlk, Bilim ve Tasavvuf, Yl: V, C. IV, S. XXXVIII, ubat 1987, stanbul 1987. YAVUZ, Y. evki, Adem, DA, C. I, stanbul 1988. , Heyl, DA, c. XVII, stanbul 1998.

Tezler ADIGZEL, Nuri; bn Rdn Varlk Felsefesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996.

136

ZGEM

Kiisel Bilgiler Ad ve Soyad Doum Yeri Doum Yl Medeni Hali : Bilgehan Beng TORTUK : Antakya : 1979 : Bekar

Eitim Durumu Lise Lisans : 1995-1996 : 2001-2002

Yabanc Dil ve Dzeyi ngilizce Orta Dzey

Bilimsel Yaynlar ve almalar 1. slam Anlamak Kitab zerine, SD lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl: 2005/1, Say: XIV. 2. Mevlna Dncesinde lem Tasavvuru, Uluslararas Dnce ve Sanatta Mevln Sempozyum Bildirileri, anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi, anakkale 2006. 3. Sinan b. Sabite Gre Hikmet ve Edebin Tazammunlar, I. Uluslararas Katlml Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Harran niversitesi lahiyat Fakltesi, 28-30 Nisan 2006.

You might also like