BUDA MASALLARI, ARABSTAN RYALARI: JOYCE VE DOU TASVRLER*

Ian ALMOND ev : Bilal GEN

Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Aratrma Grevlisi bgenc@erciyes.edu.tr eitli lkelerde nsanlar grdm ve hepsinin eit derecede deersiz olduunu dnyorum fakat ille de farkllk aranacaksa bu fark Trklerin lehinedir. -Byron, Memorandum-Hatralar. 22 Mays 1811

Joyce ve Dou hakkndaki bir aratrmaya, anti-vatanseverlik, mhtedilik ve yabanc dmanl gibi baz ortak zelliklerine ramen Joycedan olduka farkl zelliklere sahip biri olan Byron ile balamak, muhtemelen akllca deildir. Byron Trk Masallarn(Turkish Tales) yazmadan en az bir yl nce kendi Dousunu ziyaret etmiti, buna mukabil Ulysses adl romannda Ortadou ve Uzakdou kltrlerine yz elliden fazla atfta bulunan Joyce -romann hemen hemen her yedi sayfasnda Dounun kltrne atf vardr- Hristiyan Avrupann snrlarnn tesine adm atmamt. Triestede Trklerin ve Arnavutlarn milli kyafetleri ile sokakta gezen insanlar grmek sk rastlanan bir manzara olsa da, Joyceun yal Osmanl mparatorluunun snrlarna en ok yaklat yer Hrvatistann kuzeybatsnda bulunan ve Joyceun bir yl retmenlik yapt Pula ehridir1. Yine de, bir bakma Byronn kelimelerindeki kaltsal alayclk, Joyceun kelimeleri ile ayn teknii kullanr -Byronn kelimelerinde birok tasvir gze arpar ve bu kelimeler en sonunda Avrupann mansz, Kafir tekisini insanln dikkate deer bir rnei olarak (Byrondan uzun yllar sonra yaayan Joyce Ulysseste bu tekinin Berbat Trk olduunu syleyecektir2) tespit eder. Kendisine atfedilen bir ok zelliin yan sra Ulysses, herhangi bir tarza veya belli bir amaca gre dzenlenmeyen tasvirlerden oluan, Dou hakkndaki bir tasvir kitabdr. Romann yaklak on sayfalk bir ksmnda Hintli dullar, Trk mezarlar ve indeki haha tarlalarndan bahsedilir3; slam, Budizm, Araplar, Hindular, Yahudiler ve Osmanl ve Mool mparatorluu hakkndaki bazen ciddi, ounlukla alelade, zaman zaman yaln veya sklkla vahi ve egzotik olan bu youn ve yersiz tasvirler, Ulyssesin her tarafna en acayip anlarda artmak veya dalga gemek, elendirmek ve neelendirmek iin serpitirilmi mzik notalarna benzer. Byronn Golden Hornunun aksine, Joyceun hi gitmedii, sadece hak-

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

knda yazlm eserleri okuduu Dounun gerek bir konumu yoktur -birbiri ardna gelen tasvirlerin kayna olabilecek herhangi bir somut tecrbe veya romanda bol miktarda bulunan develerin, Trklerin, Budalarn ve dansz kzlarn bulunma sebebini aklayan herhangi bir olay yoktur. Sanki Joyce, Dounun bizatihi kendisini deil, dilimizde niin Dou kelimesinin bulunduunu -Batllarn, Dou hakkndaki dncelerinin, her ne kadar klielemi olsa da- sebebini merak ediyor gibidir. Dounun Avrupann metafizik ihtiyacn giderdii ve Avrupallarn dikkatlerini gerekliin bayalndan eken, baka bir yerden olma manasna gelen bir kelime olduu eklindeki ifadelerin yeni bir taraf yoktur, fakat Joyceda bu kelimenin geliimi ve tezahrnn Joyceun Ulyssesden dokuz yl nce yazd bir hikayesinde balayan ilgin bir tarihi vardr. i) Arap(Araby) ve Dou Yanlsamas Sanki ok uzaklara, adetlerinin acayip olduu bir lkeye gitmiim gibi geldi - Sanyorum bu lke ran idi. - Kzkardeler, s. 124 Gen Joyceun Araby adl hikayesinde sezinledii Dou ile ilgili Romantik vaadin, Said, Lewis ve erifddin gibi yazarlarn teferruatl bir ekilde anlattklar zengin bir soy kt vardr. Bu ylesine gl bir vaattir ki, dou ile ilgili olmayan iirler bile bundan yararlanr -rnein. Keatsin Eve of St Agnes(269-70) adl iirindeki Fezden gelen kudret helvas ve hurmalar ve ipek Semerkanttan gelen baharatl kekler ifadeleri akla gelir. 1799 ylnda Cumbriann Grasmere blgesinde kzkardei ile birlikte bir elalenin arkasnda duran Wordsworth, manzarann tasvirini yaparken taral insann douyu kullanma kolaycln gsteren bir rnek sunar bize:
Suyun en bol, koyu siyah olduu yer olan elalenin ortasndaki kayaln sar, beyaz, erguvan rengi, mor ve gri renkli paralar; veya en canl yeil rengine sahip su bitkileri tarafndan kaplanm ve buz szntlar ve akntlar tarafndan askya alnm... Arkasnda durduumuz, saklandmz ve perili alayanlarn ortaya kardmz bu mthi elalenin yan tarafndan rzgar estiinde ortaya kan bu Arabistana has renk manzarasnn insanda uyandrd byl etkiyi size anlatamam. . .5

Burada baz hususlarn altn izmek gerekiyor: Hereyden nce, Wordsworth kendi Arabistann renk, gerek dlk ve by ile ilikilendirmektedir. Wordsworth, bu elalenin olaanst manzarasnn elalenin bulunduu yere ait olmadn ve maarann i tarafndaki parlak, canl renklerin Cumbriann dier yeil, sulak, krsal blgelerindeki renklere benzemediini anlatrken baka bir ktaya ynelir. Ancak airin bu yer deitirmesi, sadece corafi bir deiiklik deildir -Wordsworth, ngilterenin Kuzeybatsnda gml bulunan bir cep dolusu Arabistana aya taklmakla kalmam. Kz ve erkek kardein karla250

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

t bu Arabistana has manzara perili alayanlarnn byl etkisiyle onlara byl bir ekilde bulunduklar yerden ayrldklar duygusunu vermi ve onlar bir saatliine kendi gerekliklerinin bayalndan kopararak hayal glerinin konforuna(a.g.e) dalma imkann vermitir. Wordsworthn kutlamaya yemin ettii renksiz gnlk hayattan hayaller alemine kamas bir tezat olarak grlebilir. Said gibi eletirmenler, muhtemelen (sekler)Avrupa Hristiyan aleminin, ortaadaki Dierini tehdit eden Dou dncesinin, endstri devriminden sonra Romantizmin ka rotasnda yaad deiim hakkndaki her eyi sylemilerdir. Birdenbire, Dounun say Kurtarc olarak tanmamas sorun olmaktan ktaslnda, Dou sann kim olduunu bile bilmiyordu; Dou olmayan bir yer haline geldi; ve bir metaforlar havuzu, yabanc, egzotik tasvirler ve yazarn tamamiyle yeni veya farkl bir tecrbeyi okuyucuya iletmek istediinde kulland baka bir vatana ait(unheimliche) hazr yapm efektler deposu olarak ikincil bir rol stlendi. 1780li yllarda bile Sir William Jones gibi Oryantalistler, Dounun bu yeni iirsel ilevi hakknda konuuyorlard:
Bence Avrupa iiri ok uzun sredir ayn tasvirleri kullanmaya ve ayn fabllara atfta bulunmaya devam etmektedir... Asyatiklerin, halk ktphanelerimizde bulunan belli bal eserleri baslm olsayd. . . ve Dou halklarnn dilleri allm olsayd... kuramsal aratrmalarmz iin yeni ve bol rn veren bir alan alabilirdi; insan dncesinin tarihi hakknda daha fazla bilgi sahibi olur; yeni metaforlar ve benzetmeler ile donanrdk ve gelecekteki bilim adamlarnn aklayabilecei ve gelecekteki airlerin de taklit edebilecei mkemmel eserler yazabilirdik.6

Bu yzden, Dou gnlk yaamn skclndan kurtulma frsatnn yan sra ey daha sunabilmektedir:Yenilik, kendini tanma ve gelime. Sir Williamn szlerini daha yumuak bir ifade ile dile getirmek elbette mmkndr: Bat sklmtr ve ne yapacan bilmemektedir; Avrupa iiri hala o eski eyleri sylemekte ve Homerden beri hala ayn benzetmeleri kullanmaktadr: Umut veren afaklar, karanlk denizler, gle benzeyen sevgililer, vb. Aslnda Sir Williamn szlerinin zn yakalamamz da kolaydr, Avrupa yaratc yeteneklerini gelitirmek iin Doudan sanatsal bir fayda elde edebilir. Cumbriadaki bir maaray Arabistana has szleriyle tasvir eden Wordsworth, Sir Williamn Avrupal airlerden yapmalarn istedii eyi yapm oluyordu; Wordsworth yerel bir blgeyi doululatrmakta ve Grasmeredeki bir elaleyi tamamiyle farkl zelliklere sahip bir havuza benzeterek yabanclatrmaktadr (Formalistlerin kulland bir terimi kullanmak iin byle diyorum). Sir Williama gre Bat yorgun dm, klielemi ve metaforlarn tketmi olmasna ramen, Dou velud, dinletirici, hayat veren ancak henz gereklememi olan bir dnmn kaynadr. te, gen Joyceun Araby adl hikayesinde stnkr bir ekilde kk grd Dounun bu vaadidir -vaat ke251

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

limesini geliiyle her eyi daha iyi bir hale getirecek olan Mesih manasnda kullanyorum. Joyceun, 1905 Ekiminde, 23 yanda iken yazd sz konusu hikaye, arkadann genlik andaki kzkardeine ak olan bir rencinin ksa hikayesidir. Hikayeyi ilk defa okuyan birinin Araby kelimesini kzn ad zannetmesi mazur grlebilir; gerekte kzn ad hikayede hi zikredilmez, o Mangann kzkardeidir. Araby kasabaya gelmi olan gezgin bir Doulu pazarn addr (gerekte bu gezgin pazar, 14-19 Mays 1894 tarihleri arasnda Dubline de uramt7) ve hikayenin gen bir renci olan kahraman, lmsz aknn nazik bir hatras olmas iin bu pazardan kza bir hediye almaya sz verir. Pazarn almasndan bir hafta nce, gencin kza kar hissettii kara sevda ile Araby pazarnn doulu cazibesi birbirine karr:
Pazarn almasna kadar geen sredeki skc gnlerden kurtulmak istedim. Okulda iim olmasna ramen sabrszlandm. Geceleri yatak odamda ve gndzleri snfta okumak istediim sayfa ile benim arama onun hayali girdi. Arabynin heceleri ruhumun keyif yapt sessizlikte kulamda nlad ve kendimi Dounun bys iinde hissettim. (s. 32)

Wordsworth gibi, hikayedeki gen de Douyu skclk ile karlatrr; Wordsworth gibi, o da Douyu keyif, bylenme ve muhayyile gibi kelimelerle anlatr. Gerekliin dnda bulunan Dou, almann da dndadr -oras almak zorunda olmadnz, okulun ve yorucu ev ilerinin uzanda kutsanm bir blgedir. Her eyden daha da nemlisi, hikayedeki gence gre Dou, karlkl akn romantik imkannn olduunu temsil eder; eer gen, pazara gider ve hediyeyi alrsa kzn kalbini kazanmas kesindir. Elbette, herkesin zihnindeki Dou fikrinin ayn olmayaca muhakkaktr. Gencin pazara gideceini renen amcasnn ona tepkisi, The Arabs Farewell to His Steed-Arabn Atna Veda Etmesi adl arknn ilk msralarn sylemek eklinde olmutu. Birisi iin kutsal, byl ak olan bir ey, baka birisine bir mzik eserini anmsatabiliyor. Gencin Dousu, egzotik ve sihirli iken, amcasnn Dousu sakall eyhler ve yar atlarnn oluturduu maskaralk ve soytarlktan baka bir ey deildir. Bir bakma, kasti olmayan bu alayclk, hikayenin nasl biteceinin bir habercisidir -amcas tarafndan oyaland iin gen pazara vardnda pazar nerdeyse boalm ve kapanmak zeredir:
Yavaa dndm ve pazarn ortasna doru yrdm. Elimdeki iki liray cebimdeki alt kuruun yanna koydum. Galerinin ucundan gelen bir ses klarn sndrldn sylyordu. Pazar alannn yukar ksm tamamiyle karanlkt. Karanl seyrederken kendimi kibrin esiri ve oyunca olan bir yaratk olarak dndm; ve gzlerim ac ve kzgnlktan dolay yanyordu.(s.36)

252

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

Bir eletirmenin de iaret ettii gibi kibir kelimesi etimolojik olarak bo anlamna gelir8. Gencin etrafnn saran byk, bo pazar karanlkta toplanrken gencin bu kapanta hissettii melankolik duygular, gencin egzotik beklentilerinden kaynaklanan nee ile tezat oluturur. Joyce, Chekhovun tarzna en ok benzeyen hikayesi olan Arabyde Chekhovun hikayelerindeki hayal krkln paylar; hikayenin sonundaki Ha yortusu anlar, belli bir dini bilginin renildii anlardrbtn mitlerimizin gizli yalancl ve hayallerimizin yanlsamadan ibaret olduu eklindeki kanaatlerimiz doru kabilir.9 Hayal krkl temas Dublinliler adl kitaptaki btn hikayelerin hemen hemen ortak temasdr -Sarmak Gn- (Ivy Day) adl hikayede Gabrielin annesinin, onun ocukluk akn renmesi, Parnellin lm ve bu lmn rlandaya etkisi, Izdrabl Bir Durum(A Painful Case) adl hikayede Bayan Siniconun intihar etmesi. Burada ilgin olan, Joyceun hayal krkln ifade ederken Douyu kullanma eklidir -Joyce, Douyu bo vaat ile de eanlaml olan dier kelimelerden biri gibi kullanr. Dounun bu tr bir kullanm Sir William Jonesun dnd kullanmlardan biri deildir. Joyceun rivayetisine gre hayatlarmz renk, ihtiras ve duygularla dolduracak bir Dou yoktur, sadece bo bir pazar vardr. Joyceun Dou hakkndaki bu alayc ve kzdrc tepkisini, Ulyssesden anladmza gre, bir daha grmeyeceiz. ii) Fasl Gzler, enesiz inliler, Trk Terlikleri : Ulysses ve Derinliksiz Dounun Olumlamas lkeyi deitiremeyiz, o halde konuyu deitirelim. -Ulysses, s. 748. Joyceun kitab, Douya yolculua kan ve on yl sonra yolculuktan dndnde kendisi dahil her eyi deimi bulan Odysseus* mitine benzer. Dikkatli okuyucu, Joyceun kitabnn da Dou ile bir yzleme olduunu grecektir -Molly son monologunda bahsettii, Bloomun ziyaret ettii dou genelevinden Yakkl Fasllara dein Ulysseste Doulu isimlere, yerlere o kadar ok atflar vardr ki, okuyucu sadece onlarn okluundan deil, metnin kalan ksmyla alakasn da anlayamad iin arr. Bloomun, kasap dkkannda kadnlar ehvetle szd sahneden balayarak, okalipts aalarndan ve Trk devletinden para kazanma planlarnn iine gerekst bir ekilde ekiliriz (s.72). Paddy Dignamn cenaze trenine giderken Onlar bana Asyann mcevheri der arksn syleyen Martin Cunninghamn sarho kars aniden grlr (121). Gsnde mavi in mrekkebinden yaplm bir apa dvmesi olan gl ngiliz denizcisi(729) hibir gereke gstermeden ok sevdii kitabn The Arabian Nights Entertainment- Arap Geceleri Elenceleri olduunu syler(768); Linenhall klalar ve ahane Armagh hakkndaki konumalarda Lbnan sedir aalarndan ve Rangoon fasulyelerinden bahsedilir.(378-9); her eyin tesinde, Joyce srarl ve abartl bir ekilde Doudan gelen rnlerden ve malzemelerden geldikleri yerlerin adyla bahsederin ay(459), Trk Terlikleri(497), in mrekkebi(729), Hint kad(820), Japon Paravan(839), Trk sigaralar(861), Hint tanrs. . . oun253

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

lukla bu sfatlarn bulunduu sayfalarda onlardan baka byk harfle yazlan kelime yoktur. Sanki bir eyler Ulyssesin yazarnn, yzyln bandaki Dublinin kltrel balam dndaki yerlere referans vermeye zorluyordu. Ulysseste birbiri ardna gelen bylesi tasvirlerin ne ilevi vardr? Bunlarn okuyucu zerindeki etkisi nedir? Sinbad, Sebe Kraliesi, Vezir-i azamlar gibi kiilikler, olay rgs Dublinin ehir merkezinden bir milden daha uzak bir yerde gemeyen bir hikayeyi okuyuumuzu nasl etkiler? Joyceun Dou tasvirleri ile ilgili olarak gzmze arpan ilk ey bu tasvirlerin yzeyselliidir. Joyce, filozoflardan ziyade danszler ve pazarlardan bahseder -milli bir kltr temsil etmesi iin kullanlan semboller de en aikar sembollerdir: rnein, Japon paravanlar, kap zilleri ve kimonolar. Klie tiplemelerin doru olup olmad hakknda hi bir phesi yoktur yazarn -Trkler berbattr, inlilerin rgl salar vardr ve onlarn konutuklar ngilizce ile dalga geilir (Him makee velly muchee fine night589). Dounun bylesine dar bir erevede temsil edilmesi Joyceun slami ve Uzak Dou kltrleri hakknda ne kadar s bilgiye sahip olduunu gsterdii gibi, onun Dublinlileri yazarken dnd gereki bir projeyi de gsterir -yle ki, Joyce bir ehir halknn (hem bilgili hem de poplist) dnce dizgelerini mmkn olduunca doru tasvir ederek rlandallarn kendilerini iyi grmelerine yardmc olur. Ulysseste Dou tasvirlerin bolca kullanlmas Joyceun zerinde hassasiyetle durduu bir projeyi, yani Neo-Platoncu bir ama olan, her ey hakknda bilgi veren Herey Kitabn akla getirir. Burada, Mallarmenin u szn dnmeden geemeyiz: Daha da ileri gidip Bu Kitap diyeceim, zira bu kitaptan sadece Bir adet olduuna inanyorum ve btn yazarlar ve Dahiler bu kitab yazmaya almlard... Ulysses, ztlarn Neo-Platoncu uzlatrcs, oklarn ve gezginlerin ve btn tasvirlerin tek bir ciltte biraraya getirildii bir Herey Kitab olabilir. Bylesi bir kitap farkl bir dnyadaki zt kutuplar biraraya getirir -Dou ve Bat, yksek ve alak, gnahkar ve aziz: Yahudiyunan, yunan yahudisidir, Arlar buluur.10 (622) Yahudiyunan Ulysseste sadece rlanda ve srailin, branice ve rlandacann, Stephenn entelektel Helenizmi ve Bloomun gzpek braniciliinin bulumas anlamna gelmez. Yahudiyunan pekala Kiplingin asla biraraya gelemeyeceini dnd doubat eklinde de -bni Rt slami bir Thomas Aquinas, Buday Hintli bir sa ve Sinbad da Arap Ulysses kabul edebileceimizbir doubat eklinde de anlalabilir. Douya defeatle referans vererek, Dublindeki meyhanelerin, birahanelerin ve genelevlerin dnyasndan sihirli bir yntemle Douya tanan romanda, Joyce onlarca farl kltr tek bir kitapta toplayarak, 930 sayfalk eserin iine Avrupal olmayan kltrler, diller ve tarihlerden oluan semantik bir Nuhun Gemisini sdrr. te bu yzden Said, Ulyssesin hem en oryantalist hem de en anti-oryantalist bir roman olduunu sylemitir. Bir bakma, Saidin szleriyle syleyecek olursak, Ulysses Batnn Dou hakkndaki btn uzmanlara ait, anonim veya geleneksel tutumlarnn dncesizce dkld Oryantal isimli p kutusudur.11 Ancak Joyceun yapt tasvirleri, onaylamamz iin yaptna inanmak safdillik olur -kitaptaki tasvirler ylesine ho ve ylesine dz254

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

gn bir ekilde datlmtr ki, kitab okurken Batdan Douya kayar gibi geeriz ve Dou ile ve Batnn ardndaki farkn ne olduu sorusunu dnmeye balarz. Dublindeki bir genelevin doululatrlmas, Mollynin Fasllara benzeyen gzleri(492), Bloomun krmz bir fes giyerek kendisinin hayali bir von Bloom Paann(582) kuzeni olduunu sylemesi ve Mollynin Howth Headdeki ve Fas Duvarnn altnda(933) kimi ptnden bahsedilmemesi, Joyceun romannda arlarn bulumasnn says birden fazla olan yntemlerini gsterir.12 Joyceun tek bir metinde bir ok farkl eyi birletirme arzusu, onun beynelmilel duygularn gsterir ve kitabn slami spanya blmndeki yani Avrupa tarihinde dinin nisbi bir huzur ve uyum iinde birarada bulunduu o mehur dnemle ilgili referanslarn, tam olmasa da, sebebini aklar. Politikac Bloom Her eyin birlii, Yahudi, Mslman, ve Hristiyan, karma evlilikler ve karma rklar(610-11) diye haykrr. Joyce gibi Bloom da farkllklardan bkmtr ve farkllklardaki yapay zelliklerin farkna varmtr. Tabii ki Peder Farley fkelidir: Bloom, bir episkopal kilisesi* yesi, bir agnostik ve bizim dinimizi ortadan kaldrmaya alan bir herhangibireycidir(611) Ancak Bloomun herhangi bireycilii Ulyssesteki aikar bir gerei dile getirmektedir -yle ki romann batan ona devam eden bir gndemi, korumaya alt kutsal bir dini yoktur, roman sadece sonsuz saydaki, artc ieriini herhangi bir ideoloji ile kyaslamadan veya herhangi bir ideoloji tarafndan biimlendirmeden olduu gibi gstermeye alr. Mollynin Cebelitark hatralar bu ifademize iyi bir delildir:
. . . allar iinde glen spanyol kzlar . . . sabah mzayedelerinde Yunanllar, Yahudiler, Araplar ve eytan bilir Avrupann drt bir kesinden gelenleri. . . (932).

Joycedaki bu Dou tasviri saana, evrensel eerlerin sonsuz bir kaynandan, gezegenin dier ksmna yavaa dnen Hristiyan Avrupa srecini tevik ederek farkllklarn dorulamasna yardmc olur. Ulyssesteki bir ok Dou referanslarnn sebebi, Avrupann merkezden alnmak istenmesidir -Bloomun kendisini tartt son yl Hristiyanln bin dokuz yz drt (yahudiliin be bin alt yz altm drt ve Hicri bin yz yirmi iki yldr)(780) Avrupa hem tarihi hem de corafi olarak yerletirilir. Ulyssesteki drt Buda referans, Peder Farleyin kutsal dininin gezegendeki tek kutsal din olmadnn bazen nazik, bazen zora bavuran bir hatrlatcsdr.:
. . . O, Hint tanrs gibi, beni yamurlu bir pazar gn Kildare caddesindeki mzeye gtrmek istedi, her taraf sar renkteki bir rtnn zerinde ellerinin stne yan yatmt ve ayak parmaklar rtnn dna uzatmt, o bu dinin Yahudilerin ve bizim dinimizin toplamndan daha byk olduunu ve btn Asyann onu taklit ettiini syledi. . . (917).

Dou, Joyceun Kilise ve kilisenin kabul ettii dlayc hakikat iddialar hakkndaki dmanca tavrn gstermesinin ekli olur. Kitabn balarnda Bloom, 255

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

saygdeer John Conmee J.Jnin inin Milyonlarn Kurtarma planlarn dnmektedir (Bloom, bunu kafir inlilere nasl anlattklarn merak eder (98)). Aslnda, Dounun da salar vardr fakat Joyceun Ulyssese bu salar dahil etmesinin sebebi, bu eserde Baty kk drme arzusudur. 1904 ylnda hala bir Britanya smrgesi olan rlandada geen Ulysses Britanya mparatorluu ve Dounun byk ksmnn Batya ait olmas gerei hakknda bir yorumdur. En iyi afyonun elde edildii haha bitkilerinin yetitirildii in mezarlklar (137) gibi rpertici tasvirler, Britanyann inlileri kontrol altnda tutmak iin afyonu irkince kullanmalarn ve mparatorluun l veya diri btn tebaasn nasl smrdn gstermektedir. Joyce, bir yandan Baty kk drmek iin Douyu kullanrken, dier yandan Bat (Occident) ile dalga gemek iin klielemi tasvirleri kullanr ve Baty kendini beenmi bir zorba gibi tasvir eder:

. . . Onun ad Viktorya, Ekselanslar Majeste, Tanrnn ltfu ile rlanda ve Byk Britanya Birleik Krallnn, Britanyann deniz ar smrgelerinin kraliesi, dinin koruyucusu, Hindistann mparatoriesi olsa bile, onlar biliyordu ki kanun koyan, bir ok halka kar zaferler kazanan, gnein douundan batna kadar yalnz yaayan kralie bile soluk benizli, esmer, kzlca ve etiyopyal idi (387).
Joyce Doulularn Britanya mparatorluu hakkndaki yanl fikirleriyle elenmektedir -Doulular, Emperyalizmi ihtimam ve sevecenliin dile getirilmesi ve esmerlerin, kzllarn ve etiyopyallarn menfaati iin bir anne sevgisi ile bahedilmi bir hediye gibi grmektedirler. Douya dair bu ksa tanmna gre rlanda da Joyceun Dousundan bir paradr -Joyceun Finnegann Uyan (Finnegans Wake) adl eserinde yar-smrge (s. 156) olarak adlandrd rlanda, askeri bir gcn tebaas ve bu askeri g ile birlikte mcadele eden yaylmac bir Doudur. rlanda da bylesi smrgelerden biri olduu iin, Joyceun haklarnda roman yazd Hintlilere, inlilere ve Araplara sempati duymu olmas mmkndr -her ne kadar Joyceun milliyeti duygularn aka ifade etmesinin sebebinin sadece dmanmn dman, dostumdur mant olmasa da, Joyce (A Portrait of the Artist As a Young Man) adl romannda ngilizlere duyduu dmanl dile getirmitir: Atalarm bir dili brakp baka bir dili kullanmaya baladlar... Onlar bir avu yabancnn, kendilerini boyun edirmesine msaade ettiler.13 Ulyssesteki Bloomun szleri, Sanatnn Gen bir Adam Olarak Portresinde rlandallarn emperyalizm kart grleri hakknda kararsz bir tutum sergileyen gen Stephenn szlerine benzer; John Wyse, onlarn vnd byk imparatorluun can skc bir ile uraan krbal serflerden oluan bir grup olduunu sylerken bile Bloom insan sinir eden bir tarafszlkla: Fakat disiplin her yerde ayn deil mi? unu demek istiyorum, sen de birine zorla bir i yaptrsan ayn yntemi uygulamaz msn?(427) der. gal eden ve igal edilen arasndaki basit ve kolaylkla bilinen fark anlatrken zihnimizi kartran Bloom, dikkatli gzleri ile bir kez daha dier insanlarn gremedii farkllklar grr ve Mslmanlar, Yahudiler ve 256

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

Hristiyanlar arasndaki basit fark anlalmas zor hale sokar. Joyceun Hartumdaki Gordon (897) veya ktlk zamannda rlandaya para gnderen Yce Trk (428) eklindeki Dou referanslar, kolonilerdeki insanlarn ifadeleriyle benzerlik gsterir. Bir anlamda Ulysses, Dounun gzkamatrc, gizemli cazibesi hakknda Batnn safdil dnceleriyle hemfikirdir Bloom, bu batan karcl, romann baka bir yerinde gneyin batan karcl szleriyle talyaya atfetmiti. (717) ller (The Dead) adl hikayede Gabriel, Ben kendi lkemden bktm, usandm14 der; Yavan, kasvetli ve baskc bir katolik lkesi olan rlanda, Wordsworthn Arap elalesinde olduu gibi Batdakilere karlk gelen Dou tasvirlerinin kullanlmasn gerekli klmtr -bunlar lksn, acayipliin ve gnlnce yaamnn uyuukluk telkin eden tasvirleridir. Ulyssesin sonlarnda romann analitik anlatcs olan Bloomdan gelecekteki mutsuzluu ve bu mutsuzluu gidermenin iki yolunu dile getirmenin korkusunu yaadn reniyoruz: lm(durumun deimesi)... ayrlk(yerin deimesi) (856). Bloomun yurtdnda gitmek istedii yerler unlardr (baharat baheleri ile...) Seylan . . . (mer Camii ve am kaps ile iddetle grmeyi arzulad) kutsal ehir Kuds ve (hibir seyyahn geri dnmedii) yasak lke Tibet (857) Joyceun lm ve yolculuu eanlaml gibi grmesine armamalyz, nk baka bir yerde bulunma arzusu hibir yerde bulunmama arzusuyla zdetir. Joyceun, u ana kadar grdmz kendi kltrnden, onu tuzaa drebilecek olan din ve milliyetilik alarnn tesine uuu sadece Douya (Orient) deil rlandann dousundaki herhangi bir yere Paris veya Pekin, Trieste veya Trabzon, Londra veya Lahora uuudur. Bu uuta hayal gcnn byk nemi vardr, nk Ulysses, Leopold Bloomun Douyu hayal gcyle Batya getirdii bir romandr. Bu hayal gcnn en ak rnei ise Bloomun Mollyyi dansz bir Trk kz olarak hayal etmesidir:
Bloom yukarya bakar. nnde, hurma aalarnn serabnn yannda Trk kostmleri giymi gzel bir kadn vardr. Kadnn kzl renkli pantolonu ssl kvrmlar ile bezenmiti ve ceketinde de altn yamalar vard. Beline de sar renkli bir kuak sarmt. Banda ise sadece byk siyah gzlerini ve siyah salarn akta brakan, gece mor renge brnen beyaz bir yamak vard (570).

Yakkl, ssl, kzl, altn, siyah salar gibi sfatlar bol miktarda bulunmakta. Bloomun Howth Headde pt kzn bu canl tarifinde Dounun ehvetli klielerinden alayclk amac gdlmeden faydalanlr. Bloom, yabanc bir kltrden faydalanarak tarif ederek karsn doululatrr ve bylece seksi cazibenin lm demek olan ainal ortadan kaldrr. Schillerin de dedii gibi yabanclk gzelliin artdr, Ulysseste ise yabanclk hem gzelliin hem de yasak arzularn artdr. Bu yzden Bloomun mdavimi olduu geneleve girerken dou mzii(600) duymas ve Bellonun (Bloomun hayvans amalarn uygulamak iin setii erkeksi fahie) Bloomu batan karmas ve tpk yalnn 257

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

Nubyanl klesi(645) gibi onu osmanl eerine bindirmesi artc deildir. Bloomun Dublindeki bir genelevi doululatrmas yoluyla, Dou, ehvetin kendisini tam anlamyla ifade etme zgrln bulduu bir cep dolusu Osmanl, muhafazakar Katolik rlandann kalbine sokulur. Ulysseste Joyce Douyu kasten klieletirdii iin sulansa bile, onun Douyu cazip gsterdii sylenemez. Joyce, rlanda geleneklerini ve Batnn dini hicvettii gibi Dou gelenekleri ve dinlerini de hicveder: Joyce yz seksen beinci sayfada Kral James tarz ngilizce ile ncilde anlatlan mesajcnn geliinin parodisini yapar(And lo, as they quaffed their cup of joy, a godlike messenger came swiftly in. . . Ve onlar nee kadehlerinden kana kana ierken ilahi bir mesajc ieri girdi...385) drt sayfa sonra Batya yapt parodinin Sanskrite versiyonunu kullanarak Dounun transendental mistizmi ile alay eder (tlfn, lvtr, htkld, wtklst 389). Peder Farleyin kafir inli srlerini kurtarma planlar ile dalga geilirken, bir mzede yan tarafna uzanm yatan. Elini enesini altna koyup hibir eye aldrmyor...Hite Ecce Homoya (Hz. sa) benzeyemeyen Buda da hicvedilir. Bloomun idamna gnderilen Avrupal delegasyonun yelerinin adlar komiktir (Valdinmire Pokerthanertscheff) fakat Doulu diplomatlarn nvanlar da komiktir: Ali Baba Bahi Rahat Lokum Efendi, Hokopoko Harakiri, Hi Hung Chuang(397). Joyce, ne Bat emperyalizmini veya rlanda milliyetiliini benimser ne de Yeatsin Lapis Lazuli adl iirinde yapt gibi Douyu idealletirir. Joyce bir bakma, elindeki silahlarla drt cepheden saldrya geer ve sadece Doulu olmann onun hicvinden kurtulmak iin yeterli bir zellik olmadn gsterir. Libyal hadmlar, Arap topular ve yakkl Fasllar ile dokuz yz otuz sayfa devam eden Ulysses romannda Joyce, Dounun sahip olduu nemli imkanlar gremez. Hem Araby adl hikayede hem de Ulysses adl romanda Dou somut gereklik ile ilikisi olmayan kof bir tasvirler mozaii olarak grlr. Araby adl hikayede hikayenin anlatcs olan rencinin naho hakikat ile karlamas onun hayallerin ykarken, Ulysseste Dounun yzeysellii Schopenhauerin herhangi bir karamsarlndan daha elenceli ve dikkat ekicidir. En dar anlamda, her iki eserdeki Dounun anlatl tarz bize Doudan ziyade Joyce hakknda bilgi verir; Dounun anlatl tarz hayal krkl ve kayp gibi temalar ileyen Dublinlilerin Chekhov tarz yazarnn, Ulyssesin son sayfalarnda Jasagenin hayat olumlamas ile artc ve egzotik bir dnyann oulculuuna yani Nietzsche tarzna geen yazar olmas yolunda geirdii evrimi gsterir. Twilight of Idols-Putlarn Alacakaranlnda yle der: Grnmler dnyas var olan tek dnyadr; gerek dnya sz aslsz bir szdr.15 Mollynin Fas duvarnn altnda Araplarn,Yahudilerin ve Endlsn yakkl Fasllarnn arasnda Blazes Boylan pn, Howth Headde Bloomu pyle birlikte anlatmas onun nostaljiye kar pes etmemesini ve Bloomun varl pahasna Endls idealletirmeme isteini gsterir. (Onun baka birisi olduunu dndn933). Ayn ekilde Ulysses de alayclamadan veya yreksizlemeden, dou veya baka kaynakl herhangi bir tr romantizmin zayflna boyun emek istemez. Mollynin, 258

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

vaat ettikleri eylere kendisini balamadan bylesi Dou tasvirleri ile memnun olmas, yani Mollynin herhangi bir derinlik aramadan grnmleri kabul etmesi, bylesi bir kitaba uygun den bir sondur.

DPNOTLAR
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Bu yaz, Orbit Litterarum Tales of Buddha, Dream of Arabia: Joyce and the Images of the Eastc. 57, no:1, 2002 adl makaleden tercme edilmitir. Boazii niversitesinde retim yesi. Richard Ellman, James Joyce, (New York: Oxford University Press, 1983) s. 195. Btn referanslar Ulyssesin Bodley Head tarafndan yaynlanan edisyonundan alnmtr, s. 693. Ulysses, s. 128, 136-7. Dublinersdan alnmtr (London:Jonathan Cape, 1923). Dorothy ve William Wordsworth, Home at Grasmere (Penguin, 1986). ngiliz Romantik akmnn nclerinden olan William Wordsworth iirde gnlk dilin ve gnlk olaylarn kullanlmas gerektiini savunmutur.(.n.) Asyal manasna gelen fakat Asyallar rencide edici bir kelime Muhammet erifddin, Islam and Romantic Orientalism, (London: L.B. Taurus, 1994) s. xxvii. Ellman, James Joyce, s. 41 Epifanio San Juan, Jr., James Joyce and the Craft of Fiction, (New Jersey: Associated University Press, 1972) s. 62. Dubliners hakknda eletiri yazlar yazan eletirmenlerin bir ou bu eserdeki hikayelerin kesinlikle Chekhov tarznda yazlm olduunu sylerlerken (Derek Attridgein hazrlad Cambridge Companion to Joyce adl kitapta Christopher Butler, 1990 s. 264), bazlar bunun yzeysel bir benzerlik olduunu dnrler (rnein, James Joyces Ulysses adl kitapta Stuart Gilbert [London:Penguin, 1952] s.86). Litze gre Joyceun birok modern teknii kullanmas onunla Flaubert ve Chekhov arasndaki gerek balantdr. Harry Levin ise,sann vaftiz oluunun iareti olarak han suya atlmas yortusu (6 Ocak) iaretinin, Joyce ve Chekhovun romanlar arasndaki gerek balant olduunu syler. (Levin, Joyceun Counterparts adl hikayesinin Chekhovun Enemies adl hikayesindeki bastrlm acma duygusunu akla getirdiini syler.James Joyce [New York:New York Directions, 1960] s. 32) Matthew Hogart (James Joyce, London:Routledge, 1978) daha da ileri giderek Dublinersn sadece Chekhov tarafndan icat edilen ve mkemmelletirilen tekniklerle yazlmad (44) ayn zamanda Joyceun, Chekhovun direkt bir etkisi altnda kaldn iddia eder. Joyceun, Hauptmann etkisini kabul ettiini syleyen Hogartn szlerine-Joyceun ilk eserlerinde bu etkini izleri az da olsa grlebilse dahi gvenemeyiz nk Joyce, Dublinersta hikayelerde Chekhovun ksa hikayelerinin etkileri aka grlebilmesine ramen Dubliners yazmadan nce Chekhovun hibir eserini okumadn syler. Joyce, hayatnn sonraki yllarnda Chekhovun hikayelerindeki olay rgsnden vgyle bahseder: Her ey, ieriye ve darya akan akmlar ve kart akmlar ile gerek hayatta olduu gibi gsterilmi, dier drama yazarlarnn ok sevdii keskin ana hatlar karmak hale getirilmi. (Sidney Boltun A Preface to James Joyce adl kitabnda aktarlm [New York:Longman, 1981] s. 119) Fakat Gorman ile yapt rportajda Joyceun baz

259

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (249-260 s.)

* 10 11 12

13 14 15

eyleri unutmu grnmesinin sebebinin Joyceun kibri mi olduu anlalamamtr ve muhtemelen de anlalamayacaktr. Yunan mitolojisindeki Odysseus destann, Roma mitolojisinde Ulysses adyla bilinmektedir. Odysseus(Ulysses) Truva Savann kahramanlarndan biridir. Selected Poems, Essays and Letters, trans.Bradford Cook (Baltimore:John Hopkins University Press, 1965) s.15. Edward Said, Orientalism, (Penguin, 1995) s. 102. Joyce Dublini doululatrrken onun, rlanda dilinin Dou kkenli bir dil olduunu dndn unutmamalyz.; 1907 ylnda Triestede verdii Ireland, Island of Saints and Sages- Azizler ve Efsaneler Adas rlanda balkl konferansnda Joyce, rlanda dilinin dou meneli bir dil olduunu ve birok filolog tarafndan da Fenikelilerin eski dili olduunun kabul edildiini sylemitir. Derek Attridge ve Marjorie Howesun editrln yapt Semicolonial Joyce adl kitapta Elizabeth Butler Cullinfordun yazd Phoenecians genealogies and the oriental geographies adl blmde aktarlmtr. (Cambridge University Press, 2000) s. 62. Episkopal kilisesi: Amerika Birleik Devletlerinde Anglikan mezhebi mensuplarnn oluturduu cemaat. Sanatnn Gen bir Adam Olarak Portresi , s. 146. Dubliners, s. 216. Friedrich Nieetzsche, Twilight of the Idols- Putlarn Alacakaranl, ev. W. J. Hollingdale (Penguin, 1995) s. 46.

260