Yusufun Rüyası

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 39-56.
HZ. YSUFUN GRD RYANIN FUSSUL-HKEMDEK YORUMU* Dilaver GRER**

zet Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu bn Arab, Fussul-Hikemde bir peygamberle ilgili kssa veya kssalardan hareketle hayatn ve varln gereklii zerinde yorumlarda bulunur. Zikredilen kitapta Hz. Ysufun grd ryann da ilgin bir yorumu yaplmtr. bn Arab, bu ryadan hareketle, bu dnyda yaanan haytn bir ry ve bir hayl olduunu, onun gerekte gerek olmadn, ancak gerein bir glgesi olduunu syler. Devmnda, Vahdet-i Vcd retisinin temel tezlerinden olan lemin varlnn Hakkn varlnn bir glgesinden ibret olduu, gerek varln Hakka it olduu grn k-glge metaforuyla ortaya koyar. Bu makalede bu grler, rihlerin katklaryla birlikte ilenecektir. Anahtar kelimeler: bn Arab, Fussul-Hikem, Ysuf peygamber, ry, ry yorumu, nur (k), k-glge metaforu, vcd/varlk, zt- ilh. Abstract The Interpretation of Prophet Josephs Dream in Fusus al-Hikam Ibn Arabi makes interpretations on life and the reality of existence in his Fusus al-Hikam through an anecdote or anecdotes related with a certain prophet. There is also an interesting interpretation of Josephs dream in the aforementioned work. Via this dream, Ibn Arabi states that this worldy life is nothing other than a dream or vision, and is not a real one indeed; he says that it is rather only a reflection of reality. Moreover, he explains the idea of the existence of world is no more than a reflection of the Existence of The All-Truth, and the real existence belongs only to al-Haqq Himself which is one of the basic principles of Unity of Being (Wahdat al-Wujud) by means of a lightshadow metaphor. These views would be explained by the contributions of other interpreters concerning this matter. Key words: Ibn Arabi, Fusus al Hikam, Prophet Joseph, dream, imagination, interpretation of dreams, light (al-noor), lightshadow metaphor, being/existence, Being
Giri: Hz. Ysufun Hayt Peygamberler ierisinde hayt en iyi bilinenlerden birisi Hz. Ysuftur. Onun hayt gerek Kurn- Kermde Ysuf Sresinde ve gerekse Tevratn Yaratl blmnde birbirine yakn bir biimde ve etraflca anlatlmaktadr. Hz. Ysuf, Hz. brhimin torunu Ykup peygamberin oludur. M.. 1300l yllarda Filistinde domu ve 17 yandan sonra Msrda yaamaya balam ve orada vefat etmitir.
* ** Bu metin Fussul-Hikem Ve Mesnevde Peygamber ykleri (II) (Konya, 2007) adl kitabmzn 96-115. sayfalar arasndan iktibas edilerek makale formatna aktarlmtr. Prof. Dr., Seluk . lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)
40 | Prof. Dr. Dilaver GRER
Bir hadste belirtildiine gre1 gzelliin (hsn) yars kendisine verilmi olan Hz. Ysuf; beyaz tenli, kvrck sal, byk gzl, ince burunlu ve dzgn vcutlu imi. Kaynaklara gre, Ysuf(s) dounca, bakmas iin halasnn yanna verilmiti. Kendisini ok seven halas onu lnceye kadar brakmad ve babasna geri vermemitir. Hz. Ykup(s) ancak kzkardei ldkten sonra olunu yanna alabilmitir. Babalarnn ok sevdii Ysufu vey kardeler ok kskanyorlard. Bu yzden onu ldrmeye karar verdiler. Kra gtrmek bahnesiyle babalarndan Ysuf iin izin aldlar. lerinden birisi Ysufu ldrmemelerini, eer ondan kurtulmak istiyorlarsa onu bir kuyuya atmalarn tavsiye etti. Onlar da Ysufu ssz bir yerde, ii su dolu bir kuyuya attlar. Babalarna Ysufu kurtlarn yediini syleyerek, kana buladklar gmleini gsterdiler. Bu srada kuyuda bulunan Ysufa korkmamas hussunda vahiy geldi. Yoldan geen bir kervan kuyuya atlan Ysufu kard. Msra gtrp basit bir bedelle kle olarak satt. Bu srada on yedi yanda olduu belirtilen Ysufu Msr kral II. Firavunun hazneden (Mliye) sorumlu olan bakan ve veziri satn ald. Vezirin hanm, gen ve yakkl olan Ysufa, gncel tbirle aslmaya balad. Hatt ona olan dknl bz sosyete kadnlar arasnda dedikodu konusu dahi oldu. Fakat, kendisine ilim ve hikmet verilmi olan bu yakkl ve delikanl Allah elisi, bir burhn- ilh2 syesinde hanmnn kt emeline let olmaktan, fhi ve dice bir fiil olan zin yapmaktan korunmutu. Klesinden yz bulamayan vezirin kars (Zleyh), kendisine sarkntlk ettii eklinde ona iftir att. Bylece Hz. Ysuf yllarca hapis yatt. Firavunun grd bir ryy yorumlad ve hapisten kurtuldu ve akland. Bu esnda Hz. Ysufun ilk shibi olan vezir ld. Firavun onun yerine Hz. Ysufu hazneden sorumlu bakan ve kendisine vezir yapt. len vezirin kars (Zleyh) ile Hz. Ysufu evlendirdi. Hz. Ysuf bu sralarda otuz yalarnda idi. lkenin geirdii ktlk yllarn mahretle atlatan ve kraln Hak dne eken peygamber vezir, halk tarafndan da byk bir sevgi ve sayg grd. Bu yllarda meydna gelen ktlk btn blgeyi etkilemiti. Hz. Ysufun kardeleri, nmn duyduklar bu cmert ve iyiliksever vezirden yiyecek almak iin Msra geldiler. Hz. Ysuf kardelerini hemen tand. Aralarnda eitli
1 2 Mslim, mn, 259. Bu burhann ne olduu konusunda eitli rivyetler var ise de, en yaygn kanaat onun Hz. Ysufun babas Hz. Ykubun temessl etmi bir sreti/grnts olduu eklindedir. Bk. Aydemir, Peygamberler, ss. 83-88.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21
Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 41
konumalar geti. Memleketlerine dnen kardeleri, yanlarnda Hz. Ysufun z kardei Bnyamin de olduu halde, ikinci def onun kapsn aldlar. Hz. Ysuf bu def onlara gerei aklad ve 70 yalarnda olan babasn, daha rahat bir yaam srecei Msra dvet etti. Ykup(s) 140-150 yalarnda vefat edinceye kadar Ysuf(s)n yannda, Msrda yaad. lnce, babas shk(s)n yanna gmlmesini vasiyet etti. Hz. Ysuf babasnn cesedini mumyalatt ve memleketinde babasnn vasiyeti zerine defnetti. Babasnn veftndan sonra Hz. Ysufun yirmi yl daha yaad ve 120 yalarnda iken vefat ettii rivyet edilir. Cesedi mumyalanarak mermer bir tabut ierisinde Nil nehrinin kenarna gmlmtr. Bugn Msrn gney blgesinde bulunan trih eserleriyle nl ehri el-Uksurun gneyinde, Nil nehrinin kenarnda Hz. Ysufa it olduuna inanlan bir mezar mevcuttur.3 Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu 1. Ysufun Rys: Hayat Bir Rydr Ysuf peygamber, vahdet-i vcd retisi mensuplarnca hayl ve misl leminin kutbu olarak kabul edilir. Bu, Ysuf Sresinde de belirtildii zere, 4 onun tbir (yorum) limlerinin kutbu olduu anlamna gelir.5 Bunun sebebini yle aklayabiliriz: Misl lemi nrndir ve Ysuf (s)n kefi de misl lemine it olup, hayl sretlerin kefi ile ilgili nrn ve ilm kbiliyet onda zuhr etmi3 Hz. Ysufun hayt hakknda daha fazla bilgi iin bk. Ysuf Sresi, 12/1-111 (bu sre batanbaa Hz. Ysufun haytna dir olup, yaklak on buuk sayfa ve 111 yettir. Bu sre ayn zamanda mkemmel bir film senaryosu zelliindedir. Hz. Ysufun hayt en gzel ve lzm olan btn bilgileriyle birlikte bu srede anlatlmaktadr); Yaratl, Bab 37-50; bn Kuteybe, el-Marif, s. 24-25; Taber, Trhul-Umem, c. 1, ss. 312-344; Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiy, c. 1, ss. 8-15; Tabbra, Kuranda Peygamberler, ss. 183-234; Kksal, Peygamberler Tarihi, c. 1, ss. 271-301; Ate, Kurnda Peygamberler, ss. 94-105; Aydemir, Peygamberler, ss. 75-96; Furat, Ysuf b. Yakub, c. 13, ss. 440-443. Ysuf(s)a verilen bu ilimden Kurn- Kermde Ysuf Sresinin be yerinde dorudan bahsedilmitir: a. te bu ekilde Rabbin seni seiyor, sana olaylarn yorumunu (tevll-ehds) retiyor Ysuf, 12/6. b. Ona olaylarn yorumunu (tevll-ehds) retelim diye Ysuf, 22/21 c. Biz Ysufa hkm ve ilim verdik. Ysuf, 12/22 d. Bu Rabbimin bana rettii bir ilimdir. (Ysuf, 12/37) Bz mfessirler buradaki ilimden maksadn peygemberlik olduunu da sylemilerdir. Bk. Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dni Kurn Dili, stanbul-1982, IV/2848. e. Rabbim, phesiz ki sen bana mlk verdin ve olaylarn yorumunu (tevll-ehds) rettin. Ysuf, 12/101. Mifth, Mefthu Fussl-Hikem, s. 98.
tir. Onda zuhr eden bu kbiliyet, ayn zamanda ilm-i nrn denen tbir ilminin en mkemmel eklidir. Dolaysyla Ysuf peygamberden sonra bu ilim ancak onun mertebesinden alnr ve bu ilimde ancak ondan istifde edilebilir.6 te bu anlayn temel dayana, Fssul-Hikemin Ysuf Fassnda Hz. Ysuf ile ilgili bn Arabnin yapm olduu yorumlardr. Kurn- Kermdeki Ysuf kssas Ysuf peygamberin rysn babasna anlatmas ile balar.7 bn Arab de Ysuf kelimesindeki nr hikmetin aklanmasna, rynn vahiydeki yerine ksaca temas ettikten sonra, tammiyle Hz. Ysufun hayat hikyesine it olan Ysuf Sresinin bandaki ve sonundaki Ysuf peygamberin rys ile ilgili szlerini birletirerek, bu konudaki grlerine u ekilde bir zemin hazrlar:
Ysuf(s) babasna dedi ki: Ben ryamda on bir yldzn, gnein ve ayn bana secde ettiini gryorum.8 Kardelerini yldzlar, babasn ve halasn da gne ve ay sretinde grd. Bu, Ysuf cihetinden byledir; eer ryda grlenler cihetinden olsayd, kardelerinin yldzlar, babasnn ve halasnn da gne ve ay sretinde zuhru onlarn kendilerinin murd olurdu. Halbuki, Ysuf(s)n grd ry hakknda onlarn bilgisi yoktu. O halde idrk Ysuf(s) tarafndan kendi hayl haznesinde gereklemitir. Ykup(s) da olu bu kssay/ryy kendisine anlattnda bu durumu fark etmi ve yle demitir: Ey oul! Ryn kardelerine anlatma; aksi halde sana bir tuzak kurarlar, hle yaparlar.9 Sonra oullarn bu hleden tezkiye etti ve onu eytana isnat etti. Halbuki bu sz hlenin ta kendisidir. Ykup(s): eytan insann apak dmandr10 demiti. Yni onun dmanl apaktr.
Sonra bu olayn nihyetinde Ysuf(s) yle demiti: te bu, daha nce grdm rynn tevilidir/yorumudur; Rabbim onu geree dntrd.11 Yni Rabbim o ryy hayl sretinden sonra, histe de zuhur ettirmitir demektir. Bu hususta Hz. Peygamber de: nsanlar uykudadr12 buyurmutur. Ysuf(s)n sz ise, Rabbim onu geree dntrd eklindedir. Onun bu sz, ry ierisinde rydan uyandn grp de grd ryy tbir eden kimsenin durumu gibidir. Halbuki o kimse hl uykuda olduunun ve asl uyanmad6 7 Cm, Nakdn-Nss, s. 115. Fussul-Hikemdeki bu blmn yansra, el-Ftht el-Mekkiyyenin 372. ve 421. bblar da Ysuf Sresinin muhtevs yni ilh gzellik (ceml ve hsn), ry tbiri ve burlar ile alkaldr. Bk. bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, c. 6, ss. 273-284, c. 7, ss. 51-57. Ysuf, 12/4. Ysuf, 12/5. Ysuf, 12/5. Ysuf, 12/100. Bk. Acln, Kefl-Haf, II/280; Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hads, ss. 350-351.
8 9 10 11 12
nn farknda deildir. nk o, uykudan uyandnda, sanki ben uykuda iken uykumdan uyanm ve rym da yle tevil/tabir etmitim der. Ysuf (s)n sz bu durumun aynsdr.13 bn Arabye gre, ryda grlen eyler, bzan grenin, bzan grlenin, bzan da her ikisinin irde ve kast ile ilgili olabilmektedir. Yni irdeye bal ve irde d olabilmektedir. Eer ry irdeye bal olarak tahakkuk etmi, bir kast ve irdenin netcesi olarak meydna gelmise, kasteden kastettii eyi bilir. Bu tr rylar sflerin ounluuna gre mmkndr. bn Arab, bizzat kendisinin diledii herhangi bir vakitte, ry vey yakazasnda pirlerin sretlerini grebildiini, bu pirler onun nnde temessl ettiini ve bylece onun da onlarla istedii gibi konutuunu haber vermektedir. Herhangi bir kast ve irde olmakszn meydna gelen ryda ise, grlen eyin/kimsenin kendisini gren kimse hakkndaki vey grenin grd ey hakkndaki bilgisi ancak ry gerekletikten sonra mmkn olur. Bunun delli yukarda zikrettiimiz Ysuf(s)n rysdr. Ysuf(s)n kardelerini yldzlar, babasn gne ve halasn da ay sretinde grmesi, kendisinin ve dierlerinin irdesi dnda olmutur. Ayrca, Ysuf(s) grd ry hakknda hibir ey bilmiyordu ve dierleri de Ysuf(s)n grd rydan habersizdi. Aslnda, her iki ry eidi de slih rylar ksmna girer ve rynn en kmili bu ksmdr. nk bu tarz ry, hayl mertebesinde bulunan eyi dorudan idrk etmekten ibrettir.14 bn Arab, yatay boyutta herkesin kolaylkla kabul edebilecei ve anlayabilecei bu Hz. Ysufun rys hdisesinde ok daha baka boyutlar yakalar. Evvel, ona gre aslnda haytn tamm, tam bir rydan ibrettir. Yine ona gre iin buradaki can alc noktas Rabbim onu geree dntrd yni Rabbim o ryy hayl sretinden sonra, his leminde de zuhur ettirmitir cmlesidir. Hz. Ysufun anlayna gre bu, rysnda grm olduu eyin hislere hitap eden bir srette tecessm etmesi vey gereklemesinin en son gerekleme olmasn gerektirmektedir. Hz. Ysuf bylece eynn ry blgesini terk ederek gereklik dzeyine ktn dnmektedir. Buna kar bn Arab hiss varlklar bakmndan ry ile gerek arasnda esasl bir fark bulunmad fikrini ileri srmektedir; Hz. Ysufun rysnda grm olduu daha bandan tibren hislere hitap eden bir eydi, zr hayl, vazfesi cb, hissedilen eylerden (mahsst) baka hibir ey retemez.15
13 14 15 bn Arab, Fussul-Hikem, Ysuf Fass, ss. 100-101. Aff, Fssul-Hikem Okumalar, ss. 202-203. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 26.
Oysa bu olaya Hz. Ysufun deil de muhammed ysufun 16 gr asyla bakldnda Hz. Ysufun bana gelmi olanlarn doru tevili yledir:
Bir kere ie haytn kendisinin dahi bir ry olduunu bilmekle balamak gerekir. Ne var ki, kendisinin bile aslnda byk bir rydan ibret olduunu bilmedii haytnda Hz. Ysuf, ok zel bir ry grmektedir (onbir yldz v.s.). Sonra bu zel rydan uyanmaktadr. Yni o byk rysnda bu zel rysndan uyandn grmektedir. Sonra da kendi kendine bu zel rysn tevil etmektedir (yldzlar = kardeleri vs...). Aslnda bu tevili dahi o byk rysnn devmndan baka bir ey deildir! O yalnzca byk rysnda kendi zel rysn tevil ettiini grmektedir. Dolaysyla bylece tevil ettii olay da hisse hitap eden bir keyfiyet olarak gereklemektedir. Buna binen Hz. Ysuf da tevilinin doru ktn ve rysnn da kesin bir sonuca erimi olduunun zehbna varmaktadr. Bylece artk kendisinin de rysnn tmyle dnda bulunduunu zannetmektedir. Oysa ki gerekte hl rys devam etmekte ve kendisi de hl ry grmee devam ettiinin bilincine mlik bulunmamaktadr.17
Hz. Peygamberin nsanlar uykudadr, ldkleri zaman uyanrlar sz, bu geree yni haytn tammnn bir rydan ibret olduuna dikkat ekmektedir. nsanlarn bu ekildeki uykusunu ise bn Arab asndan iki trl aklayabiliriz. Ya insanlar bu dny hayatlarnda uykudaki kimseler gibidir ki, bunlar varln hakkatini sdece uyuyan kimsenin eynn hakkatlerinden grd kadarn grrler; ya da insanlar uykudaki insanlar gibi srekli olarak varl his ve akllar vstasyla idrak ederler. ldklerinde ise, yni insanlar, sflerin fen diye isimlendirdikleri zel hallerinde olduu gibi, bu his ve akllarndan kurtulduklarnda, kendilerindeki ruhlar uyanr ve varln hakkatini bulunduu hal zere idrak ederler. Akl ve hisler zviyesinden bakldnda varlktaki her ey ry ve glgelerden ibrettir. Fakat bunlar hakkatlerine irc edilmeleri gereken glgelerdir.18 nk, hissin idrak ettii her ey haylin rettii bir eydir ve haylin rettii eyler ise tevil edilmesi, yni aslna irc edilmesi gereken birer semboldr. rifler, rylarnda grdkleri eylerden kastedilen murd ancak tbir yoluyla anlayabildikleri gibi, bu his leminde zuhr eden sretlerin hakkatlerini de yine ancak tbir ile kavrarlar. Bir rif, his leminde bir sret
16 Bu tbirle bn Arab hem Hz. Peygamberi hem de kendisini kastetmektedir. Hz. Ysufun ry yorumu ile Hz. Muhammedin ry yorumunun bir karlatrmas iin bk. Demirli, Ry inde Rya, ss. 28-32. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, ss. 26-27. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 342.
17 18
mhede ettii, bir kelm iittii ya da kalbine bir mn vki olduu vakit, hemen bu semboln aslna ular ve Cenb- Hakkn ondaki gerek murdn anlar.19 Yeryznde nice yetler vardr ki, onlar/inanszlar/gfiller o yetlere urar da, yzevirip geerler20 yetinin Ysuf Sresinde gemesi de bu anlamda gerekten ilgintir. O halde, zhir lem bu anlamda btnyle hayldir ve grlen rylarn tevil edildii gibi tevil edilmesi gerekir. Btn vey hakkat lemi ise, ne his tarafndan ne de hayl tarafndan idrk edilemeyen bir gerekliktir.21 Hz. Ysuf ile Hz. Muhammed arasndaki bu gr ve alglay fark Kn tarafndan da, ikn edici bir ekilde ylece zetlenmektedir:
Hz. Ysuf d lemdeki hislere hitap eden sretlere gerek gzyle bakmtr. Oysa ki, gerekte, haylen mevcut olan btn sretler, istisnsz, hisler araclyla kavranrlar; zr hayl zten bir mahsst (hislere hitap eden eyler) haznesidir. Haylen mevcut olan her ey, her ne kadar bilfiil hislerle idrk edilmese bile, gene de, hisse hitap eden bir srettir. Hz. Muhammede gelince, o, d lemdeki mevcut hiss sretlere de hayl rnleri gzyle, hatt hayl iinde hayl gzyle bakmaktadr. Yni lem-i his birinci hayl, ry lemi ikinci hayl ve ry iinde ry da nc hayldir.22 Ona gre, kelimenin tam anlamyla, yegne Gerek, tecelllerin mihrak noktalarndan baka bir ey olmayan hiss sretlerde kendini zhir klan Haktr. Bu nkte de ancak Allahta fn olmak sretiyle bu leme lndkten sonra, (aslnda unutkanlk uykusundan baka bir ey olmayan) bu hayattan uyanldnda anlalr.23 Baka bir deyile, bu lemi idrk etmenin yolu, lmeden nce lnz24 rivyetinde iret edilen lm (mevt-i ird)25 ile lerek, yni fen hline ulaarak elde edilen zevk vey keiftir.26 Mevt-i ird ile lenler, dierlerinin mevt-i tabi/normal lm ile grdklerini dnyda iken grrler. nk onlarn gzleri perdesizdir.27
Ayrca burada bn Arab fikriyt asndan zerinde biraz daha durulmas gereken bir baka husus da, konunun hayl/his lemi asndan deerlendiril19 20 21 22 23 24 25 Cm, Nakdn-Nss, ss.117-118. Ysuf, 12/105. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, , s. 342. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. 2, s. 232. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 27. Bk. Acln, Kefl-Haf, c. 2, s. 260; Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hads, ss. 340-342. Tasavvufta lm anlay ve lm eitleri hakknda bk. Konuk, Mesnev-i erf erhi, c. 6, s. 32. Tasavvufta lm hakknda daha fazla bilgi iin bk. Demirci, Sflere Gre lm s. 9-16; Sflere gre lm psikolojisinin tahlli iin bk. Ko, lm Psikolojisi, ss. 138-143. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 342. Bursev, Kenz-i Mahf, s. 138.
26 27
mesidir. Aslnda bu kavramlar ve bunlarn tekbl ettii lemler/varlksal boyutlar nl dnrn varlkn zh konusunda bavurduu ok nemli ve esas kavramlardandr. Ancak biz burada bu kavramlarn bn Arab dncesindeki yerini detayl bir ekilde inceleme yerine, konumuzu ilgilendirdii kadaryla onlara temas edeceiz.28 nk, aslnda pek ok kavramda olduu gibi bu iki kavram da bal bana almalar gerektirecek hacimdedir. Hz. Ysufun rysn, iinde yaadmz u dny/lem ile dorudan ilikilendiren bn Arab, meseleyi lemin hayl oluuna getirir ve bu noktada konu okuyucunun dnce atmosferinde bambaka bir boyut kazanr. Ona gre lem aslnda rydan, vehimden ve haylden baka bir ey deildir:
Durum sana anlattm bu ekilde olunca, lem vehimden ibrettir. Onun gerek bir varl yoktur. Bu ise hayl ile kastedilen eydir. Yni sen haylinde zannettin ki, bu lem zid/bana buyruk, kendi kendine olumu bir gerektir; Haktan/mutlak gerekten hri bir varlktr. Halbuki hi de yle deildir.29 <Bil ki, senin kendin de bir haylsin; idrk ettiin her bir ey ve ben deil dediin her bir nesne de hayldir. u halde btn vcd/mevcdat hayl iinde hayldir. Gerek vcd ise, isimleri cihetiyle deil, hssaten zt tibriyle Allahtr.30
te bu noktada Izutsu, hakl olarak bz sorular sorar ve bunlara bn Arabnin dnce sistemi ierisinde cevaplar bulmaya alr. u hlde eer bizim gerek diye kabul ettiimiz, bir rydan baka bir ey deilse, yni Varlkn (vcd) gerek ekli deil de, vehmettiimiz bir ey ise, bu takdirde ne yapmamz gerekir? Vehmimizde yaattmz bu (mevhum) lemi kesinlikle terk edip bunun dnda tmyle farkl bir lemi mi, yni gerekten de gerek olan bir lemi mi aramamz gerekir? Bu sorunun cevbnda hemen belirtmek gerekir ki, bn Arab byle bir tavr taknmamaktadr; nk onun grne gre ry, vehim ve hayl deersiz
28 bn Arabde hayl konusu iin bk. bn Arab, Mrifet ve Hikmet, ss. 133-153. Hayl konusu bn Arabnin dnce sistemi ierisinde nemli argmanlardan birisidir. Bu sebeple aratrmaclar bu ilgi ekici konu hakknda mstakil almalar yaptklar gibi, eserlerinin bir blmnde bu konuya yer verenler de olmutur. Bu alan ile ilgili almalardan bir ksm unlardr: Corbin, Creative Imagination, ss. 179-277; Chittick, Hayl lemleri, ss. 77, 97, 113 vd.; Chittick, The Self-Disclosure of God, ss. 332-370; Sevim, slm Dncesinde Mrifet, ss. 150-155; akmaklolu, Muhyiddn bnl-Arabye Gre Hayl ve Dzeyleri, ss. 299-329. Ayrca, hemen unu da ilve edelim: bn Arab, el-Ftht el-Mekkiyyenin 317. bbnda Hakkn lemle mnsebetini aklarken perde oyununu (hayls-sitre) misal verir ki, (bk. bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, c. 5, ss. 128-129) trih Hacivat-Karagz perde oyunu aslnda bu fikrin bir devm niteliindedir. Bk. Tahral, Zll-i Haylin Esrr, ss. 54-57. bn Arab, Fussul-Hikem, Ysuf Fass, s. 103. bn Arab, Fussul-Hikem, Ysuf Fass, s. 104.
29 30
ya da yanl eylere deil fakat birer remiz (sembol) olua dellet etmektedirler.31 O halde ncelikle gerekten gerek ile bizim gerek diye dndmz ve aslnda mevhum bir varl olan bu lem arasndaki ilikiyi bir nebze de olsa akla kavuturmalyz. Her ne kadar bizim gerek zannettiimiz ey/lem/mevcdat hakk gerek deilse de, bo ve dayanaksz bir ey de deildir. Gerek denilen ey, hakk gerekin bizzat kendisi olmamakla birlikte, onun hayl dzeyinde mphem ve belirsiz bir yansmas, yni asl gerekin bir remiz, bir sembol araclyla sembolik bir temslidir. Rylarn ardndaki gerek durumu renebilmek iin nasl bu sembolleri yorumluyorsak, gerekin hayl dzeyindeki yansmas olan ve gerek dediimiz nesneyi/eyi/lemi de benzer ekilde yorumlamamz, daha dorusu tevil ederek aslna rc ettirmemiz gerekir. Bu ekilde bir nesneyi tevil ettiimizde, yni aslna rc ettirdiimizde, nesnelerin ve olaylarn oluturduklar perdenin arkasnda kendini gizleyen, gerek denilen eye, kendine byk lekli bir sembol edinerek var olduunu m ettiren gerek gereke ularz ki, bu, mutlaktr, gerek ya da gerek gerektir ki, bunun bn Arab terminolojisindeki karl Haktr. Dolaysyla, bu gr asndan bakldnda, (izf) gerek denilen ey sdece bir vehimden ibret deildir; mutlak gerekin yni Hakkn zel bir grn, kendi zuhrunun zel bir biimi, bir tecellsidir. Bu, fizik tesi (metafizik) temele dayanan bir rydr.32 Bylelikle, kendisine gereklik yaktrlan ve eitli biim, zellik ve hallerden ibret olan varlk/vcd ve olu/kevn lemi biztih ok renkli bir kuruntu ve hayl mlathnesidir. Fakat ayn zamanda, eer bu farkl biimler ve zellikler ayr ayr birer bamsz varlk olarak deil de, ancak Hakkn eitli tecellleri olarak gz nne alnrlarsa, bu, gene de gerekten (Hak) baka bir ey deildir.33 te gerekte bir hayl ve ry olan lemi aslna rc ettirerek ondaki hakkati, daha dorusu onun Hak oluunu idrk edebilen kimse, tarkatin en derin srlarna erimi demektir. eyh-i Ekber bunu Sleyman Fassndaki u beyit ile iirletirir:
Kevn/mevcdat sdece bir hayldir, hakkatte ise Haktr/haktr Bu mny anlayan kimse, tarkatin srlarn hiz olmutur.34
31 32 33 34
Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 22. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 23. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 23. bn Arab, Fssul-Hikem, Sleyman Fass, s. 159
2. Glge: Nr/Gerek Varlk iin Delil Hz. Ysufun rysndan hareketle lemin, Hakkn bir sembol olduunu syler. Daha dorusu, btn dnce sisteminin hem hareket hem de var noktasn oluturan vahdet-i vcd (varln birlii/Hakkn birlii) netcesine ulamada bn Arab, bu fikri iin, en nemli ve zihinde en kalc metaforlardan biri olan nesne/ahs ve glgesi metaforunu, Ysuf peygamberin dili ile deil de, muhammed Ysufun dili ile u ekilde aklayc bir unsur olarak kullanr:
Biz yle deriz: Mlum olsun ki, siv-y Hak (Hakkn gayr, msiv) diye anlan, ya da lem diye adlandrlan ey/ler Hakka nispetle bir ahsn glgesi gibidir. Bu anlamda lem/msiv, Allh Telnn glgesidir. Bu (glgenin ahsa olan nispeti), varlkn/gerek vcdun leme nispetinin aynsdr. Zr glge, elbetteki hiss olarak mevcuttur, ama o, ancak kendisini douran bir ey olduu vakit vardr. Sen bu glgenin grnd yeri yok farz etsen dahi o, her ne kadar histe kalmasa da aklda mevcut olur. Hatt, glgenin nispet edildii ahsn ztnda bilkuvve mevcut olur. te lem diye isimlendirilen ve ilh glgenin zuhur ettii yer (msiv), mmkinlerin (zuhra gelii mmkn olan eylerin) ayndr/ayn- sbitesidir (zleridir, kaynaklardr). Bu (ilh) glge onlarn zerine dmtr. Bu takdirde bu glge, ancak bu ztn vcdundan o yerin zerine den glge nispetince idrk edilebilir.35
phesiz ki, bir glgenin oluabilmesi iin unsur gereklidir. Bunlar: 1Ayakta duran ve glgenin kendisine bal olduu ahs, 2-Glgenin zerine dt mekn, 3-Glge ancak kendisi vstasyla fark edilebilen k. Yukardaki pasajda bu unsur da mecz olarak kullanlmaktadr. ahs, vcd- Hakkn yni mutlak vcdun karldr. Glgenin dt mekn mmkinlerin ayn- sbitelerine tekbl eder. Eer mekn olmasayd glge, hislerle asl idrk olunamayacak, tpk bir tohumun iinde gizli olan bir aa gibi, ancak aklen idrk edilebilen bir ey olarak kalacakt. Yni glgenin shibinde bilkuvve bulunacak, bilfiil zuhur edemeyecekti. Nr, Allh Telnn Zhir ismidir. Eer lem Hakkn vcduna bal olmasayd, glge asl mevcut olmayacak ve lem adem-i aslde kalacakt. O halde glge iin, zerine dt bir meknn ve glge shibiyle balantsnn olmas gerekmektedir. Fakat burada u unutulmamaldr: imdi olduu gibi ezelde de Allh Tel vard, Onunla berber hibir ey yoktu 36 ve O, lemlerden mstan olarak vardr. te bu ilh glgenin zuhur ettii mekna lem denir ve o
35 36 bn Arab, Fssul-Hikem, Ysuf Fass, ss. 101-102. Bk. Acln, Kefl-Haf, c. 2, ss. 117-118.
mmkinlerin ayn- sbitesidir.37 Yni ilh glge dorudan bu ehdet/cisimler lemine38 deil, mevcudtn ilm-i ilhdeki zleri olan aynlar zerine der. Baka bir deyile lem, bizim akl- selmimizin genellikle onun mevcut olduunu dnd dzeyden daha yksek bir dzeyde var olmaya balamaktadr. Her ne kadar, ayn- sbitenin bizzat kendisi lem deil ve daha ok, lemin zuhra geldii mekn ise de, o/lem, Hakkn glgesinin ayn- sbite zerine dt an zuhur etmeye balamaktadr.39 Aslna baklrsa, bn Arab vcd hakkatin iki yn olduunu dnr. Bunlar Hak ve Hakkn dndakiler (sival-Hak) ya da Allh Tel ve lemdir. Dolaysyla, lemin, Hakkn varlndan kazanlm bir varl olduunu ispat ettiimizde, glgenin de gerek bir varl olmakta, bylece hakkat ikili bir hle gelmektedir. lemin varlnn olmadna hkmettiimizde ise, glge bilfiil deil, bilkuvve ve ancak aklen mmkn (mkul) bir mevcut olmaktadr. Aslnda her iki durumda da hakkat tektir. Mesele tammen yaklam ve takdir meselesidir. Hakkate bir adan baktmzda onun bir olduunu syleriz, bir baka adan baktmzda ise ikili yapda olduunu syleriz. bn Arab hakkatin bu iki/ikili ynn nur ve karanlk ya da ahs ve glgesi semboleriyle anlatr. Fakat, biraz nce de sylendii zere, her hangi bir ahsn glgesinin oluabilmesi iin, glgenin shibi olan bir zt, glgenin zerine dt bir baka zt/ztlar ve glgeye sebep olan n bulunmas gerekir. Mevzmuz olan bu vcd glgede de durum byledir. Buna gre Hak, glgenin kendisinden kt zttr; mkul (aklen mmkn) lemde latif, mahsst (duyular) leminde kesf olan mmkinlerin ayn, glgenin zerine dt zt/ztlardr; nur ise Allh Telnn ismidir. Allh Tel bu ismi ile mmkinlerin zerine tecell edip, Hak-halk arasndaki snr zhar eder.40
ahs ile glgesi arasndaki varlk ynnden mnsebet bir bakma ayniyet/aynlk ve bir bakma gayriyet/bakalk arz eder. Glgenin varl glge shibi olan ahsa it olup baka bir ahsa it olmad iin, glgenin varl
37 38
39 40
Kn, erhu Fussl-Hikem, s. 187. ehdet lemi ya da mertebe-i ehdet, vahdet-i vcd doktrinine gre varln zuhra geliinin altnc mertebesidir. Vcd mertebeleri, ehdet lemi ve lemler hakknda bk. Konuk, Fussul-Hikem erhi, c. 1, ss. 9-68 vd.; M. Erol Kln doktora tezi ise srf bu konudadr. Bk. Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, ss. 1-279; a.mlf., bnl-Arab, Muhyiddin, c. 20, ss. 501-503; Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, ss. 13-25; elik, Tasavvuf Gelenekte Hazart- Hams<, ss. 159-184; Kn, Tasavvuf Szl, ss. 361-363. Izutsu, Fusstaki Anahtar-Kavramlar, s. 139. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 205.
glge shibinin ayndr; bu bakmdan ikisi arasnda ayniyet vardr. Fakat bir engel zuhur edince glge grnmedii, mevcut olmad halde glge shibi mevcuttur; vey glgeye bir ey rz olduu zaman glge shibi bundan messir olmaz; veyhut n yer deitirmesi ve glgenin zuhur ettii yerdeki farkllklar sebebiyle glgede deiiklikler vuk bulduu halde glgenin shibinin vcdunda bir deiiklik hsl olmaz. Bu ve benzeri bakmlardan glge ile glge shibi arasnda gayriyet vardr. Ayrca varlk olmak bakmndan glge ile glge shibinin varl ayn deildir. Glge (mevcdat/lem) tibr, izf bir varla, glge shibi (Hak) ise hakk bir varla shiptir. Bu ynden de aralarnda bir ayniyet yoktur.41
Bu durum ayna misli ile de yle aklanr: Ayna karsnda duran bir kimsenin sreti aynada zhir olur, yansr. Hakkatte aynada grlen sretin bir vcdu olmayp madm/yok hkmnde ise de, bizim his ve idrkimizde onun bir eit varl vardr. Zr mutlak srette yok olsayd gzle grlmezdi. Grdmz varlk ise bir haylden ibrettir. Aynada grlen sretin hakkati ayakta duran ahsn sretidir. Bu ahs ayna karsnda grnmekten, yni tecell etmekten uzaklanca, orada grnen glge ve hayl de yok olur. te bu kinat suretleri de hakkatte birer hayl ve vehimden, daha dorusu Hakkn isim ve sfatlarnn birer tecellsinden ibrettir.42 Bundan dolay Hakkn varl hakk varlktr. lemin varl ise izf yni Hakkn varlna bal bir varlk olup, bu anlamda glge bir varlktr ve vehimden ibrettir. Ancak, btn kinat ve hric sretler her ne kadar hayl iseler de, ilh isim ve sfatlarn mazhar olan bu varlklar syesinde ilim, mrifet ve hakkatler elde edilmektedir. Allhn bilinmesi de bu kinat vstasyla olmaktadr.43 Bu adan btn tecelller, tecellnin kaynandan geldii gibi, insan hakkate ulatran birer vstadr. Fakat, mevcuttan mcide, sanattan sanatkra vsl olabilmek iin Fuzlnin u beyitinde syledii gibi elbetteki kbiliyet gerektir:
Olsa istidd- rif kbil-i idrk-i vahy Emr-i Hak irsline her zerredir bir Cebrel.44
41 42 43 44
Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, c. 3, s. 52 Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, c. 3, ss. 49-50. Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, c. 3, s. 54. Fuzl, Fuzl Dvn, s. 216. A. Nihat Tarlan bu beyitleri u ekilde nesre evirmi ve aklamtr: Eer irfn, yni i bilgisi shibi olan rif, vahyi idrk edebilecek bir seviyede olsa, her zerre ona Hakkn emrini getiren bir Cebrildir. Kinatta her zerre Hakkn varlna hittir ve Cebril gibi Hakkn emrini rife getirir. Tarlan, Fuzl Dvn erhi, Ankara 1985, c. 2, s. 211.
Varln/lemin ortaya k konusuna tekrar dnecek olursak, nl dnre gre, tpk glgenin meydna gelmesinde n ship olduu fonksiyon gibi, varln/lemin ortaya k da ancak bir nr 45 ile daha dorusu Hakkn Nr isminin tecellsi ile mmkndr. nk:
drk ancak Nr ismi ile gerekleir/vki olur ve Hakkn glgesi mmkinlerin ayn zerine gayb-i mechl (bilinmez bir gayb/tam bir grnmezlik) sretinde yaylr. Bilmez misin ki, glge siyahms olur. Bu da glgenin shibi ile glge arasndaki uzaklktan dolay glgenin bizzat gizliliine irettir. Glge shibi beyaz bile olsa onun glgesi yine de siyah grnr. Dalar grmez misin ki, dalarn rengi hakkndaki hissin idrki ile onlarn asl rengi birbirinden farkl olduu halde, gzden uzaklatka siyah grnr. Bunun sebebi uzaklktan baka bir ey deildir. Gkyznn mvi grnmesi de byledir. Bu hal, uzakln kl/nurlu olmayan cisimler hakknda ortaya kard bir netcedir. Mmkinlerin ayn da byledir; onlar da kl/kendinden nurlu deildir. nk onlar madmdur; her ne kadar sbt ile vasflanm iseler de, vcd/varlk ile vasflanm deillerdir. Zr vcd nrdur46
Bu paragraftan nrun zt- ilhdeki akletmenin, anlamann ya da idrkin kayna olduu mns hemen anlalmaktadr. Bu anlamda nr, det ilim ya da aklla e anlaml olmaktadr. nk ilh varln glgesi, kadm/ezel ilimde gayb-i mechl diye iret olunan mkul lemde bu isimle mmkinlerin ayn- sbitesine tecell etmitir. Ayrca Hak, ztnn bilkuvve ihtiv ettii btn mkul sretlerde temessl etmi olarak nefsinin sretini izf varlk (mevcdat) aynasnda grdnde, bu nur ile kendi kendisini bilmitir. Bu anlamyla nr, sdece Hakkn idrkinin deil, aksine, btn idrk shiplerinin ve idrk edilen olaylarn kaynadr. Nr, varla yaylm idrk edici akldr.47 Genel olarak bn Arabnin nr kelimesini iki mnda kullandn syleyebiliriz: 1-Halkn mebdei vey taayynlerin zuhru kendisiyle birlikte ortaya kan nr. Buna vcd nru denir. 2-drkin mebdei vey vcdda sr/yaylm olan akl mnsnda nr. Buna da hd nru ya da man nru denir.48
45
46 47 48
Nrun eitleri, ksmlar iin bk. Cm, Nakdn-Nuss, s. 115-117; bn Arabde nr iin ayrca bk. Hakm, el-Mucems-Sf, s. 1080-1088; Ulu, bn Arabde Mistik Sembolizm, ss. 174224. bn Arab, Fssul-Hikem, Ysuf Fass, s. 102. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 206. Bk. Hakm, el-Mucems-Sf, ss. 1081, 1084, 1087-1088.
Nr hakkndaki bu tanmlamalarn yannda, 49 dier taraftan bn Arab tkipileri nr ile lem arasndaki derin bir balant zerinde daha ok dururlar. Dier Fss rihleri gibi Kni de bu noktay zah etmek iin nrun zdd olan zulmet/karanlk50 ve varln zdd olan adem/yokluk mefhumlarndan faydalanr. Ayn- sbite vcdun nruna uzakl sebebiyle zulmettir/karanlktr. Karanlkla karmam olan nr bunlarn zerine yaylnca, bunlarn kendi ademliklerinin karanl, vcdun nruna tesir edip, nrniyet zulmete meyleder. Vcdun nru tpk bir kimse ile glgesi arasndaki mnsebette olduu gibi gizlilie/siyahla/karanla dnr. te izf vcdun mutlak vcda nispeti de tpk bunun gibidir. yle ki, eer mmkinlerin ayn- sbite ile belirlenmi/kaytlanm varlklar olmasayd, mutlak vcd/varlk yle iddetli bir parlaklkla parlar idi ki, kimsenin onu, nrunun bu iddetinden dolay idrk etmeye gc yetmezdi. Fakat, taayynt perdelerinden dar kabilen kimseler Hakk ve bu hakkati mhede ederler.51 A. Mahmud Hd de mehur bir beyitinde bu durumu yle dile getirir:
Zuhru perde olmutur zuhra Gz olan delil ister mi nra?52

bn Arab, bu noktada konuyu daha da somutlatrmaya alr. Hakkn bize bir ynyle mlum olduu gibi, dier ynyle de mehul olduunu belirtir.53 Bunun iin Kurn- Kermdeki glge ile ilgili Sen, Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmez misin? Eer dileseydi onu sbit klard54 yetini delil olarak kullanr. Zr bu yeti ahs-glge metaforu erevesinde deerlendirecek olursak, lemin Hakkn varlnn bir glgesi olduu hkmne ularz. 55 Yine bu yetin hemen akabinde gelen u yet meseleyi biraz daha netletirmektedir: Sonra biz gnei glgeye delil eyledik.56 Yni, eer gne olmasayd, glge de
49 50 51 52
53 54 55 56
Nr hakknda dier tanmlamalar iin bk. Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, c. 3, ss. 37-42. Tasavvuf anlayta nur-zulmet paradoksu iin bk. Izutsu, ebsternin < Nur-Zulmet Paradoksu, s. 53-80. Kni, erhu Fussl-Hikem, ss. 187-188. Konuk, Mesnev-i erf erhi, c. 3, s. 214. Aslnda bu beyitteki fikirlerin daha nce Mevln tarafndan dile getirildiini syleyebiliriz. Zr Mesnevnin bir beyitinde Gnee delil yine gnetir; sana delil gerekse ondan yz evirme. Mesnev, c. 1, s. 57, bno: 116) denmektedir. Bursev, Farsa olan beyiti gzel bir Trke ile ifde etmektedir. Fussul-Hikem, Ysuf Fass, s. 102. Furkn, 25/45. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. 2, s. 241. Furkn, 25/46.
olmazd. Mdemki, glge vardr, o halde , kendisinin olumasn salayan gnein, yni nrun varlna delildir. Ayn zamanda glge, nr/k ve gne birbirinden mstakil eyler de deildir. Daha dorusu glgenin varl nra ve nrun varl da gnee baldr. Gne olmadan nr olmad gibi, nr olmadan da glge meydna gelemez. te mevcdat, ilh isim ve sfatlar ile Zt- ilh arasndaki iliki de aynen byledir.57 Muhtelif mertebeler anlayyla aklanan varlk ve zuhr anlayna gre hakkatte bir tek vcd vardr; o da Hakkn ztdr ki, l-taayyn58 denilen mertebesinde Zt btn tavsiflerden/nitelendirmelerden ber/uzak ve mnezzehtir. Btn zuhur ve tenezzl mertebelerinin asl ve menei Hakkn zt olmakla berber, O bu mertebede tenezzl ve zuhurdan da berdir. Mertebelerin zuhrundan sonra da O, olduu hl zere olup, lemlerden gan, her trl tenezzl, zuhur ve tecellden mstandir. Ztna nispetle dier mertebeler, srasyla bir sonrakinin bir nceki mertebeye gre durumu ancak bir glge addedilebilir. Dolaysyla, glge shibinin glgeye nispetle gerekliini anlatabilmek iin, cisimler lemindeki glge mefhmu bir sembol olarak kullanlmaktadr. Glge insann idrkine kat ve yegne gerek ve hakkat gibi grnen bu fizik lemin, Hakka nispetle durumunu tyin etmek ve insan daha yksek bir idrk seviyesine ykseltebilmek maksadyla sylenmi, hakkati mmkn mertebe ifde edebilmek iin verilmi bir misldir. Misl lemi,59 iinde yaadmz u cisimler lemine gre bir hayl olarak ifde edildiine gre, Hakka daha yakn bir mertebe olan misl leminin daha hakk ve daha gerek olmas gerekmez mi? Hakka daha yakn olan mertebe daha hakk olacana gre, misl lemine nispetle, bize kesf ve kat bir gerek olarak grnen cisimler/ehdet lemi daha az hakk ve daha fazla hayl olacaktr. u halde meseleye, mertebe anlay iinde, ilk mertebelerden tibren birbirine nispetle baknca, hakkatlerin hakkati olan Zt (l-taayyn) mertebesine gre, sonraki btn mertebeler bir glge mesbesinde olacaktr. Gerek (en alt mertebe olan) ehdet lemini ve gerekse daha st mertebeleri birer glge addetmek, bu mertebelerin gerekliini ve hakkatini inkr etmek deil, hakk vcd olan Hakkn vcduyla bu glge lem (mevcdat) arasndaki
57 58 Bk. Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, c. 2, ss. 241-245. L-taayyn, vahdet-i vcd doktrininde hazert- hamseden/sebadan yni varln zuhra geli mertebelerinden ilk mertebedir. Bu mertebeler hakknda geni bilgi iin daha nce bu hususta verilen dipnota baklabilir. Misl lemi, zuhrun beinci mertebesi olup ruhlar mertebesi ile ehdet/grnrler/cisimler lemi arasndaki mertebedir. Bu mertebede varlklarn sret ve ekilleri latf bir ekilde zuhur eder.
59
mnsebetin keyfiyetini tavsif ve tyin etmektir.60 O halde burada varlkn tahlli konusunda bir adm daha atarak, Hakkn isimleri/sfatlar ile Zt arasndaki ve isimlerin birbiri arasndaki ilikiye, buradan da Hakkn ehadiyetine/birtekliine bir gz atabiliriz. bn Arab gerekten bu meseleyi de kendi bak asyla olduka net bir biimde vuzha kavuturmaktadr. Ona gre ilh isimler ayn msemmya (zta) delil olmalar, yni hepsinin ortak hakkati olan Zt- ilhiyyeye/Hakka delletleri asndan birbirinin ayn olmakla birlikte, dier isimlerden ayrldklar noktalar ve her birisinin kendisine zg belirli bir sfata delletleri tibriyle,61 yni mtehayyel (haylimizde aradmz) Hak olmalar cihetiyle de birbirlerinin gayrdrlar. Zr isimlerin dahi bir bize dnk taraflar, bir de Hakka idiyet taraflar vardr. te tam bu noktada eyh, Cenb- Hakk tenzih etmek mecbriyetinde hisseder kendisini ve yle der: Byle olunca, kendi varlna kendisinden baka delil olmayan ve varln ancak kendisiyle sbit olan (Hakk- Mutlak) tenzih ederim. Varlkta hibir ey yoktur ki, onun ehadiyetine (birtekliine) delil olmasn. Ve haylde hibir ey yoktur ki, onun kesretine delil olmasn.62 Hakkn varlnn en temel zellii vahdettir; Ondan zuhur eden varlnki ise kesrettir. Dolaysyla eyya kesret nazaryla bakan, varlktaki kesreti dikkate alan bir kimse ilh isimleri, lemi, lemin isimlerini, zelliklerini grr ve onlarla urar. O kimse vcd hakkate, mevcdatn okluundan ibret olan lemde zuhru asndan, her birinin dierinden farkll ve kendisinde nispet ve izfetlerin varlndan dolay mkul bir kesret olan ilh isimlerdeki tecellsi asndan ve lemin isimlerinde hdislik/sonradan olmak, imkn/olabilirlik, deime vb. gibi leme zg sfatlarda zuhru asndan bakmaktadr. Sdece kesreti benimseyen kimse hakkatten perdelidir. nk hakkati bir yn ile grmektedir. Ayn ekilde, kesreti brakp sdece vahdeti gren de perdelidir, nk bu kii de hakkatin bir ynn grmektedir. Gerei olduu hal zere bilen rifler ise, vahdeti kesrette grr, Hakk halkta mhede eder, halkn kendinde ve kendiliinden varl olmadn anladktan sonra, Hakkn birliini idrk ederler.63 Ehadiyet srrna mazhar olan kimseler, lemlerden mstn olmas ynyle Cenb- Hak ile birlikte olurlar. Hakkn lemlerden gan olmas demek, ayn zamanda Ona bu isim ve sfatlarn isnat edilmesinden de gan olmas anlamna gelir. Bundan dolay,
60 61 62 63 Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, c. 3, s. 45. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 210. bn Arab, Fssul-hikem, Ysuf Fass, s. 104. Aff, Fussul-Hikem Okumalar, s. 211-212.
kendi zt ve ayn ynyle Allah ehaddir (birtektir). Fakat bizim ona dayanmamz ynnden O Sameddir, yni kendisine muhta olduumuz snamzdr. O kendi hviyeti ve bizim hviyetimiz ynyle Dourmamtr. Yine ayn ekilde O domamtr. Hibir ey Onun dengi deildir.64 te Hakkn vasf budur. O, Allah ehaddir szn yalnzca kendisine tahsis etmitir. Buna karlk kesret/okluk, Onun bilinen vasflaryla birlikte bize gre zuhur etmitir. Biz, doururuz, doarz ve Hakka dayanrz. Bzmz bzmza denktir. Vhid ise, bu gibi vasflardan mnezzehtir. O, bizlerden nasl mstan ise, ylece bu vasflardan da mstandir. Hakk lyyla anlatmak iin hls Sresinde zikredilen szlerden baka baka sfatlar bulmak zordur.65 O halde Allh Telnn ehadiyeti/esizlii/birteklii, bizim varlmz dileyen ilh isimleri tibriyle kesret/okluk iinde bir ehadiyettir. Bizden ve ilh isim ve sfatlardan mstan olmas tibriyle de ztna mahsus bir ehadiyettir. te glge, Allhn insan iin yaratt ve ona kim olduunu gsteren bir delildir.66 Sonu olarak; insanlk trihinde gzellii ile bilinen Ysuf peygamberin grd BR rynn bn Arabye hayt ve varl anlamlandrmada ontolojik tahliller yapma frsat sunduunu syleyebilir ve ona gre bu rydan hareketle bu dnyda yaanan haytn aslnda bir ry olduunu, gerek bir hayat olmadn kefedebiliriz. Iztrr vey ihtiyr yolla ldkten sonra insann grebilecei ve yaayaca hayat asl hayattr. Ayrca, glge n (nurun) varlna dellet eder ki, o da Hakkn varlnn bir glgesi ve dellidir. Gerek varlk Hakka ittir; kainat ve kainatta var olan her ey Hakkn isim ve sfatlarnn birer tacellsinden ibret olup, Onun varlnn glgesi mesbesindedir. Kaynaka
Kurn- Kerm Kitb- Mukaddes Acln, sml b. Muhammed, Kefl-Haf ve Mzll-lbs, Beyrut 1997. Aff, Ebul-Al, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, terc.: Ekrem Demirli, stanbul 2000. Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiy Peygamberler Trihi, stanbul tsz., (Trk Neriyat Yurdu). Ate, Sleyman, Kurnda Peygamberler Trihi, stanbul 2002. Aydemir, Abdullah, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara 1992. Bursev, smil Hakk, Kenz-i Mahf, sad.: Abdlkdir Akiek, stanbul tsz. Cm, Abdurrahmn, Nakdn-Nuss f erhi Nakil-Fuss, ner.: sm brhm el-Keyyl, Beyrut 2005.
64 65 66
hls, 112/1-4. bn Arab, Fssul-Hikem, Ysuf Fass, ss. 104-105. bn Arab, Fssul-Hikem, Ysuf Fass, s. 105.
---------, erhu Fussl-Hikem, ner.: sm brhm el-Keyyl, Beyrut 2004. Chittick, William, The Self-Disclosure of God, Albany (ABD.) 1998. ---------, Hayl lemleri, terc.: Mehmet Demirkaya, stanbul 1999. Corbin, Henry, Creative Imagination in Sufism of Ibn Arabi, Franszcadan terc.: Ralph Manheim, Princeton 1969. akmaklolu, Mustafa, Muhyiddn bnl-Arabye Gre Hayl ve Dzeyleri Tasavvuf Dergisi, yl 4, say 10, Ankara 2003. elik, sa, Tasavvuf Gelenekte Hazart- Hams veya Tenezzlt- Seba Anlay, Tasavvuf Dergisi, yl 4, say 10, Ankara 2003. Demirci, Mehmet, Sflere Gre lm Tasavvuf Dergisi, yl 2, say 4, Ankara 2000. Demirli, Ekrem, Ry inde Ry: lem, Tbir Edilmesi Gereken Bir Rydr Sf Gelenek ve Hayat Kekl, say 11, stanbul 2007. Furat, Ahmet Suphi, Ysuf b. Yakub .A., stanbul 1993, XIII. Fuzl, Mehmed b. Sleymn, Fuzl Dvn, haz.: Kenan Akyz (ve dierleri), Ankara 1990. Hakm, Sud, el-Mucems-Sf el-Hikme f Huddil-Kelime, Beyrut 1981. Izutsu, Toshihiko, bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, terc.: Ahmed Yksel zemre, stanbul 1998. ---------, ebsternin Glen-i Rz Adl Eserinde Nur-Zulmet Paradoksu (slm Dncesi zerine Makleler ierisinde), terc.: Ramazan Ertrk, stanbul 2002, ikinci bask. bn Arab, Muhyiddn Eb Abdullh Muhammed b. Al et-T, Fussul-Hikem, tah.: Ebul-Al Aff, Badat 1989, ikinci bask. ---------, el-Ftht el-Mekkiyye f Marifetil-Esrril-Mlikiyye vel-Mlkiyye, Beyrut 1994. ---------, Mrifet ve Hikmet, terc.: Mahmut Kank, stanbul, 1995. bn Kuteybe, Abdullh b. Mslim, el-Marif, Beyrut 1987. Kn, Abdrrezzk, erhu Fussl-Hikem, Khire 1997. ---------, Tasavvuf Szl, terc.: Ekrem Demirli, stanbul 2004. Kl, Mahmut Erol, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, M..S.B.E., baslmam doktora tezi, stanbul 1995. ---------, bnl-Arab, Muhyiddin D..A., stanbul 1999, XX. Ko, Mustafa, lm Psikolojisi Tasavvuf Dergisi, yl 3, say 8, Ankara 2002. Konuk, Ahmed Avni, Fussul-hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul 1987-1992. --------, Mesnev-i erf erhi, Mevln Mze ve Ktphnesi, d. no: 4740-4773; haz.: Mustafa Tahral (ve dierleri), stanbul 2004-. Mevln, Muhammed Celleddn-i Rm, Mesnev-yi Manev, Ankara 1993 (tpk basm); Mesnev, terc.: Veled zbudak, gzden geiren: Abdlbk Glpnarl, stanbul 2004. Mifth, Abdlbk, Mefthu Fussl-Hikem, Merke 1997. Sevim, Seyfullah, slm Dncesinde Mrifet ve bn Arab, stanbul 1997. Tabbra, rif Abdlfetth, Kuranda Peygamberler ve Peygamberimiz, terc.: A. Rza Temel-Yahy Alkn, stanbul 1982. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Trhul-Umem vel-Mlk, Beyrut 1987. Tahral, Mustafa, Zll-i Haylin Esrr Sf Gelenek ve Hayat Kekl, say 11, stanbul 2007. --------, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk (Fussul-Hikem Tercme ve erhi, III. cildinin Takdmi), stanbul 1990. Tarlan, Ali Nihat, Fuzl Dvn erhi, Ankara 1985. Ulu, Tahir, bn Arabde Mistik Sembolizm, S..S.B.E., Konya 2005, yaynlanmam doktora tezi. Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hads, Konya 2001. Yazr, Elmall Hamdi, Hak Dni Kurn Dili, stanbul, 1982.

Yusufun Rüyası

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yusufun Rüyası

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 39-56.

HZ. YSUFUN GRD RYANIN FUSSUL-HKEMDEK YORUMU* Dilaver GRER**

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

40 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 41

42 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 43

44 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 45

46 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 47

48 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 49

50 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 51

52 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Zuhru perde olmutur zuhra Gz olan delil ister mi nra?52

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 53

54 | Prof. Dr. Dilaver GRER

Hz. Ysufun Grd Ryann Fussul-Hikemdeki Yorumu | 55

56 | Prof. Dr. Dilaver GRER

You might also like