T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI DN PSKOLOJS BLM DALI

SNEMA ve DN: TRK SNEMASI RNE

Yksek Lisans Tezi

YALIN LLEC T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI DN PSKOLOJS BLM DALI

stanbul, 2007

SNEMA ve DN: TRK SNEMASI RNE

Yksek Lisans Tezi

YALIN LLEC Danman: PROF. DR. AL KSE Ad-Soyad: Yaln LLEC Anabilim Dal: lahiyat Program: Din Psikolojisi Tez Danman: Prof. Dr. Ali KSE Tez Tr ve Tarihi: Yksek Lisans - Temmuz 2007 Anahtar Kelimeler: Din, Sinema, slam, Milli Sinema, Dini Film

ZET SNEMA ve DN: TRK SNEMASI RNE Trk sinemasnda din esinin nasl kullanld ve dindar kitlenin, sre iinde sinema algsnda meydana gelen deiimleri ortaya koymaya altmz bu almada, ulatmz bulgular, zet olarak u ekilde ifade etmek mmkndr: Trk sinemasnda din esi, dnem dnem eitli nitelikte ve younlukta kullanlmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda

stanbul, 2007

sinemamzda etkili olan Tiyatrocular Dneminde, eski sosyal ve siyasal dzeni temsil eden dier olgularla beraber kullanlan ve genellikle olumsuz olarak ele alnan din esi, Hazretli Filmler Akmnda, daha ok ticari amalarla olmak zere, beyaz perdenin en fazla itibar ettii unsur haline gelmitir. Daha sonra ortaya kan Milli Sinema Akm ise, din esini, dinipolitik-ideolojik bir balamda ele alm ve dindar evreden nemli bir seyirci destei almtr. Gnmzde ise din olgusu, farkl kesimlerden gelen ynetmenlerin, eski dnemlerde grlen ticari ve tebli amal kullanmlarn tesinde, sanatsal yaklamlarla ele aldklar bir olgu haline gelmi, sklkla ve baz eski dnemlere nazaran daha olumlu olarak kullanlr olmutur. Dindar kitle, ilk dnemlerde gnah olabilecei nedeniyle sinemaya mesafeli durmu, sonra ise sinemaya ilgisi artm ve tepkilerini genel olarak sinema sanatna deil, baz film veya baz sahnelere yneltmitir. Hazretli Filmlerle sinemaya daha fazla yaklaan ama bu filmlerin, dini anlay ve uygulamalar yanstmaktaki yetersizlikleri nedeniyle tam olarak tatmin olmayan dindar seyirci, sinemaya giriinde dini duyarllklar olan Milli Sinema Akmna dahil ynetmenlerin filmleriyle, sinemay daha fazla iselletirmitir. Bugn ise farkl kesim ve anlaylara mensup ynetmenlerin din ile ilgili filmleri, dindar kesim tarafndan ilgiyle takip edilmektedir.

Name-Surname: Yaln LLEC Field: Theology Programme: Religion Psychology Supervisor: Professor Ali KSE Degree Awarded and Date: Master- June 2007 Keywords: Religion, Cinema, Islam, National Cinema and Religious Movies

ABSTRACT CINEMA AND RELIGION: THE SAMPLE OF THE TURKISH CINEMA The present study aims to delineate how the religion element has been used in the Turkish Cinema and how the perception of religious masses pertaining to cinema changed during the course. Findings can be summarized as follows; from period to period religion element has been used in various features and intensity. During the early years of the Republic which was under the effect of the Period of Theater Actors, it has been used in the negative sense like the other themes that symbolized the previous social and political order. But with the Trend of Hagiographic Movies, because of commercial concerns religion has become the most applied element. Later with the emergence of the National Cinema Period (Milli Sinema Akm), it has been dealt in a religious-political and ideological context. Nowadays, contrary to previous commercial and missionary-oriented concerns, religion has become an element which was applied with artistic approaches by different directors of various backgrounds. Although the religious masses put a distance to the cinema viewing it as a sin, later showed an increased interest in cinema as an art, and directed their criticisms toward some specific movies and scenes. The religious cinemagoers who were attracted to the cinema with the emergence of Hagiographic Movies were nevertheless not totally satisfied because of their inadequacies in reflecting religious understanding and practices. They internalized the cinema much more with the movies of the directors from the Trend of National Cinema who involved in the sector because of their religious sensitivities. Today movies addressing religion by directors of different backgrounds and understandings have been followed with interest by religious masses. NSZ Sinema ve din, sinemann bir iletiim arac ve sanat dal olarak ortaya kndan

III

itibaren karlkl bir etkileim iinde olmulardr. Sinema icadndan bir sene sonra lkemize gelmi ve halkn sosyal yaantsnda nemli bir yer edinmitir. lkemize dardan gelen bu yeni icadn dindar evre tarafndan nasl karland ve sinemann, lkemizde kurumsallap eser vermeye baladktan sonra din esini nasl kulland, zerinde aratrma yaplmas gereken nemli konulardr. Biz bu almamzda esas olarak, balangtan gnmze Trk sinemasnda din esinin nasl kullanld ve dindar kitlenin, sre iinde sinema algsnda meydana gelen deiimleri ortaya koymaya altk. Bunu yaparken ncelikle, bir giri mahiyetinde olmak zere, grsel sanatlar ve din ilikisi zerinde durduktan sonra, sinemann lkemize geldii gnden bu gne kadar geen srede, Trk sinemasnn geirdii dnem ve eitli sinema akmlar zerinden, bu ilikinin teorik ve pratik ynlerini ayrntl olarak ortaya koymaya altk. Bu almann ortaya kmasnda gsterdii ilgi ve destek dolaysyla en byk pay sahibi olan deerli hocam Prof. Dr. Ali Kse Bey bata olmak zere, kaynak bulma konusunda yardmc olan Ynetmen Mesut Uakan, Yazarlar Mahmut etin, mer Hakan zalp ve Sinema Eletirmenleri hsan Kabil, Ali Murat Gven ve Murat Pay Beylere, kitapta kullandm baz yabanc kaynaklarn tercmelerini yapan arkadalarm Derya ztrk ve Figen Sargn Hanmlara ve bu almann birok aamasnda deerli katklarm benden esirgemeyen deerli arkadam afak Bakayaya teekkrlerimi sunarm. Ayrca bu almada imkanlarndan faydalandm SAM Ktphanesi ve Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sinema-Tv Merkezi Ktphane ve Film Arivi yetkililerine teekkr bor bilirim.

stanbul, 2007

NDEKLER

Yaln LLEC Sayfa No.

KISALTMALAR .................................................................................................................. VIII GR ..........................................................................................................................................

1

1. GRSEL SANATLAR ve DN ............................................................................................ 7

IV

1.1. SLAM DNNN RESME BAKII................................................................... 10 1.2. SLAM DNNN TYATROYA BAKII .......................................................... 14 1.3. SLAM DNNN SNEMAYA BAKII ............................................................ 18

2. TRKYEDE SNEMA ve DN ....................................................................................... 25

2.1. SNEMANIN TRKYEDEK LK YILLARI ................................................. 30 2.1.1. Tiyatrocular Dnemi ............................................................................ 37 2.1.2. Gei Dnemi ...................................................................................... 42 2.2. 1950 SONRASI TRK SNEMASI ................................................................... 45 2.2.1. Sinemaclar Dnemi ............................................................................ 46 2.2.2. Hazretli Filmler Akm......................................................................... 47 2.2.3. Toplumsal Gereki Sinema Akm ..................................................... 50 2.2.4. Ulusal Sinema Akm ........................................................................... 54 2.2.5. Devrimci Sinema Akm ...................................................................... 61 2.2.6. Dini/Milli Sinema Akm ..................................................................... 65

3. DN / MLL SNEMA AKIMI......................................................................................... 67 DOUU ve GELM 70 3.1.1. Ara Dnem (1995-2005) ...................................................................... 73 3.1.2. 2005den Sonraki Dnem .................................................................... 76 3.2. YNETMENLER ve FLMLER ........................................................................ 76 3.2.1. Ycel akmakl ................................................................................... 78 3.2.2. Mesut Uakan ...................................................................................... 79 3.3.3. Salih Diriklik ....................................................................................... 80 3.3.4. smail Gne ........................................................................................ 80 3.3.5. Mehmet Tanrsever .............................................................................. 81 3.3.6. Metin amurcu .................................................................................... 82 3.3. SNEMA ALGILARI .......................................................................................... 82 3.4. PROBLEM ALANLARI ..................................................................................... 89

3.4.1. Kadn maj ve Cinsellik ...................................................................... 91 3.4.2. Ktl Tasvir ................................................................................... 93 3.4.3. Ynetmen ve Oyuncu Seimi .............................................................. 94 3.4.4. Senaryo ................................................................................................ 96 3.4.5. Maliyet, Sponsorluk ve Salon .............................................................. 96 3.5. KULLANILAN TEMALAR ............................................................................... 97 3.5.1. Barts ve mam Hatip Liseleri ....................................................... 98 3.5.2. Din Deitirme ve Dindarlama .......................................................... 99 3.5.3. Popler Kltr ve Batllama Eletirisi .............................................100 3.5.4. Politik Sistem Eletirisi.......................................................................105 3.5.5. Dini-Tarihi Olay ve Kiiler .................................................................107 3.5.6. nan Meseleleri ve Mistik Konular ...................................................108 3.5.7. Ahlaki Konular ...................................................................................109

2000L YILLARDA SNEMA ve DN

111

3.6. DYANETN SNEMAYA YAKLAIMI .......................................................114 3.7. FLM RNEKLER ...........................................................................................116 3.7.1. The mam............................................................................................117 3.7.2. Kurtlar Vadisi Irak ..............................................................................121 3.7.3. Takva ..................................................................................................129 3.7.4. Be Vakit ............................................................................................134 3.7.5. Dabbe ..................................................................................................136 3.7.6. Hacivat Karagz Neden ldrld? ................................................... 138 3.7.7. Ademin Trenleri ................................................................................ 140

SONU

143

KAYNAKA ......................................................................................................................... 150

VI

KISALTMALAR age. agm. agmd. agr. agt. bkz. ev. drl. ed. haz. Hz. SAV Ad Geen Eser Ad Geen Makale Ad Geen Madde Ad Geen Rportaj Ad Geen Tebli Baknz eviren Derleyen Editr Hazrlayan Hazreti slami Aratrmalar Vakf

MTTB Milli Trk Talebe Birlii rp. s. Tv. Rportaj Sayfa Televizyon GR Sanat ve din arasndaki ilikinin balang tarihi, bu iki olgunun balang tarihiyle

yattr denilse, yanl bir ey sylenmi olmayacaktr. nsanlk tarihi boyunca eitli dinler, getirdikleri Tanr, evren ve insan anlaylarn, sanat vastasyla iletmi ve bylece kendi eksenlerinde bir sanat anlay oluturmulardr. Sanat ise, dini inanlar, kendine konu edinmi, zaman zaman da bu dini inanlarn iletilmesinde etkin bir rol stlenmitir. Sinema, dier sanat dallarna gre olduka gen bir sanat dal olmasna ramen, ses ve grnty birlikte kullanma avantajyla, bugn belki de kitleler zerindeki en etkili sanat dal olma niteliini kazanmtr. Bylesine nemli bir olgunun toplumsal ve bireysel hayatn en nemli unsurlarndan biri olan din ile etkileime girmemesi dnlemezdi. Doal olarak sinema, bir sanat dal olarak ortaya kndan beri, dinle ilgilenmeye balamtr. yle ki, dinsel temalarn sunumu sinemann balangcndan itibaren, film yapma iinin bir paras olmutur
.
1

Dnya sinemasnn nemli isimlerinden Andre Bazin, Sinema her zaman Tanryla ilgilenmitir szyle bu durumu ifade etmektedir.

Sinemann, 1895te Lumire Kardeler tarafndan ilk kez halka ak gsteriminden sonraki ilk on ylda, ilerinde sinemann kendi icatlarnn (Thomas Edison ve Louis Lumire) ektii filmlerin de bulunduu, Hz. sann yaam ile ilgili en az yarm dzine film ekilmitir. Beyazperdede grnen tek dini figr Hz. sa deildi elbette; dinsel konular, uygulamalar, karakterler ve anlamazlklar, sre iinde dnya sinemalarnda saysz defa ele alnmtr
.
3

Sinema, bir sanat dal olarak gelitike ve kitleler zerindeki etkisi daha fazla fark edilince, eitli dinler, kendilerini sinemada daha fazla gstermeye balamlardr. zellikle Hristiyanlk, belli lde de Musevilik, sinemada ak veya dolayl saysz filmin dokusuna yerlemitir. Kuku yok ki ilk akla gelen ynetmen, bu tr konular yllar yl ileyen gsteri sinemas ustas Cecil B. De Milledir. Bu ynetmenin, Bana Incilden herhangi bir sayfa an size bir film yapaym dedii sylenir
.
4

Hollywoodun parlak dneminde yaplan Krallar Kral, Hal Seferleri, Ben Hur, Quo Vadis, Salome, Zincirli Kle, Barabbas, Gm Kupa, Sodom ve Gomore, Dnyann En Byk Hikayesi, Peygamberler Tarihi, Maherin Drt Atls, Nazarethli
1 P. Adams Sitney, Cinema and Religion, The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade (ed.), Cilt:3, New York: The Macmillan Publishing Company, 1987, s.498. 2 S. Brent Plate, Film and Religion, Encyclopedia of Religion, Second Edition, Lindsay Jones (ed), Cilt:5, Detroit: Thomson Gale, 2005, s.3097. 3 Plate, agmd, s.3097. 4 Atilla Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, Sonsuzkare, Yl: 4, Say: 9, Ocak 2006, s.3.

sa ve en son Mel Gibsonn ynettii Tutku- sann ilesi gibi filmler, ncil ve Tevrattan alntlarla, dinler tarihini grkemli bir biimde sinemaya tamlardr. Hollywoodda yukardaki rneklere gre daha mtevaz baz filmlerde ise, din konular kiisel erevede ilenmitir. Avrupal ynetmenler, Hollywooda kyasla dini, ok daha kiisel dzeyde ele alan nemli baz filmler ekmilerdir. randa ise iki tre de rnek oluturabilecek filmler yaplmtr. Bu filmlerin bazlar, Hollywoodvari bir yaklamla, slam tarihini veya baka dinlerin tarihini Kuranda yazl olanlarn erevesinde ele alan, tarihsel/dinsel canlandrmaya dnk ve epik tarza yakn filmlerdi. Bazlarysa modern hikayelerin iine dinin icaplarn, Kuran ayetleri zerine tartmalar sokan ada grnml filmlerdi
.
5

Dnya sinemalarnda kullanlan din olgusu her zaman olumlu bir anlam ifade etmiyordu. rnein, 1920lerde Avrupann en iyi filmleri dine kfr, ok etme ya da komedi unsuru katma olarak ak bir halde kullanyordu. Sovyet sinemaclar uzun yllar sinemay, Ruslar Ortodoks batl inanlardan uzak tutmak iin kulland
.
6

Baz ynetmenler ektikleri filmlerde dine son derece olumsuz bir anlam atfetmilerdir. Salvador Dali ve Luis Bunuelin ilk ses getiren filmleri Lage dor (1930)da Roma Katolik Kilisesinin kayas bir para macunla tutturuluyor. Papa ehir dna karken bir akrabas iin Vatikann bir penceresine bir not asyor ve sa, Marquis de Sadein Sodomun 120 Gn filminde, bir orji partisinde sendeleyerek ortaya kyor. Tanrya kfr etme Bunuelin kariyerine damgasn vurmutur. Viridiana (1961) filminde, dilenci arkadalarndan Da Vincinin Son Yemek resmini oynamalarm istemi ve kendi vajinasn sanki bir kamera gibi kullanmtr; ite bu Bunuelin kfrbazlnn ikonu haline gelmitir
.
7

Sinema yukardaki rnekte olduu gibi dine hakaret amacyla kullanld gibi dini propaganda amacyla da ska kullanlmtr. Bir inancn yaylmas veya dncenin propagandas iin sinemann kullanlmasna verilebilecek en iyi ve gncel rneklerden birisi Mel Gibsonn ektii sann ilesi (The Passion of the Christ) isimli filmdir. Mel Gibson, koyu Katolik inancnn gerei olarak bu filmi, kendisinin de dahil olduu inan dnyasna bir hizmet olarak deerlendirdiini kamuoyuna aklamt. zellikle

5 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3. 6 Sitney, agmd, s.499-500. 7 Sitney, agmd, s.500.

Hristiyanlk dnyasnda byk sempati uyandran film, Yahudiler arasnda ise byk bir fke yaratt, nk filmde Hz. say, Yahudiler acmasz bir ekilde armha geriyorlard. Film, dini propaganda amal bir filmin nasl bir ekonomik baar gsterebileceine de rnek oluturur. Bu film dnya sinema tarihinin bugne kadarki en byk 27nci gie gelirini elde ederek, yaklak 612 milyon dolar ciro yapmtr. o

Sinema ve din arasndaki ok ynl bu iliki, eitli dzlemlerde ele alnmtr. Fakat bu ilikinin akademik evrede bir aratrma konusu olmas nispeten yeni bir durumdur. Plate, Sinema ve din ilikisine dair akademik almalarn, dinsel konularn bir alt alan olarak 1980lerin sonlarna doru ortaya ktn belirtmitir
.
8

Bu alandaki almalar, 1990larda nemli bir gelime gstermitir. Bu durumun ortaya kmasnda, alanla ilgili kan yaynlardaki art, Amerikan Din Akademisinin konuyu programlarna almas ve makalelerin Journal of Religin and Film'de yaynlanmas etkili olmutur. lk dnem aratrmaclar, din ve film ilikisini, sadece sanat evi filmlerinde ararken; 1990larla birlikte ikinci dnem aratrmaclar, popler Hollywood filmlerine odaklanmaya balamlardr. ncil alimleri ve teologlar, popler kltre bir kez daha bakm ve filmlerde ok geni kaynaklar bulmulardr
.
9

Batda yaplan sinema ve din ilikisine dair akademik almalarda, ana yaklam vardr. lki filmin iinde din (Religion in Film) olarak adlandrlabilir ki, bunun anlam filmin yksnn ieriine odaklanarak filmdeki dinsel lleri analiz etmektir. Din olarak film (Film as Religion) ise ikinci ana yaklamdr ve temel olarak filmin estetii ve dinsel uygulama arasndaki paralellie nem verir. nc olarak sinemasal deneyim ve ritel (Cinematic Experience and Ritual) arasndaki ilikidir ki bu da seyirci ve rnekleri verilen riteller arasndaki baa odaklanr
.
11

Trk sinemasnda din olgusu birok filmde ele alnmtr. Bunlarn iinde dine olumlu bir anlam ykleyenler olduu gibi olumsuz atflarda bulunanlar da vardr. Trk sinemasnda din esinin nasl ele alndna dair yaplan almalar, genellikle meslekten sinemaclar ve sinema eletirmenleri tarafndan yaplmtr. Bunlar, Ycel akmakl, Mesut Uakan, Salih Diriklik gibi Milli Sinemac ynetmenler ve Atilla Dorsay, Burak Evren, hsan Kabil, Yusuf Kaplan, Ali

8 Plate, agmd, s.3097. 9 Plate, agmd, s.3100.

Murat Gven, Abdurrahman en gibi sinema eletirmenleridir. Sinema ve yayn camiasndan, bu alana gsterilen ilgiye ramen lkemizde, sinema ve din ilikisine dair akademik almalarn olduka snrl olduu grlmektedir.10 Aratrmann Konusu ve erii Trkiyede sinema ve din ilikisi alannda oluan literatre bir katk olarak deerlendirilebilecek olan aratrmamz, Trk sinemasnda din esinin kullanmn ve dindar kesimin tarihsel srete sinemaya bakndaki deiimleri incelemektedir. Bu balamda, almamz iki ana sorun ekseninde younlamtr: 1 - Trk sinemasnda din esi nasl ve ne oranda kullanlmtr? 2- Trkiyede dindar kesimin sinemaya yaklam tarihsel srete nasl gelimitir? Bu iki sorudan yola karak yaplan bu almada bu sorularla balantl olarak birtakm alt sorular da gndeme gelmitir. Bunlar: 12slam dininin ve Mslmanlarn grsel sanatlara yaklam nasldr? Yaanan toplumsal, siyasal ve ekonomik olaylarn sinemamzda din esinin

kullanm zerindeki etkisi nasl olmutur? 3nasldr? Bu aratrmann en nemli snrll, Trk sinemasnda din esinin nasl ve ne oranda ele alnd aratrlrken, bu aratrmann ounlukla lkemizdeki sinema dnem ve akmlar erevesinde yaplm olmasdr. Bu yaklam belli bir akm iinde deerlendirilmeyen film ve ynetmenleri aratrma kapsam dnda brakmtr. Trk sinemasnda din esinin kullanm ve dindar kesimin dine yaklam ele alnrken, slam inanc ve Mslman kitle zerinde durulmutur. Bu nedenle, Trk filmlerinde dier dinlere ait elerin kullanm ve lkemizdeki dier dini cemaatlerin sinemaya yaklamlar ilenmemitir. Bu durum da bir snrllk olarak deerlendirilebilir.
10 Bizim tespit edebildiimiz almalar unlardr: zden Candemir, Trk Sinemasnda Dini Filmler, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir 1986. . Fuat nci, Milli Sinema ve Ycel akmakl, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998. Elif Dac slami deolojilerin Trk Sinemas zerindeki Etkileri: 1970ler ve 1990lar Arasndaki Popler Milli Sinema rnekleri zerine Bir alma, Yksek Lisans Tezi, Ortadou niversitesi Sosyoloji Blm, Ankara 1998. zgr Veliolu, 1970ler Trk Sinemas Ky Filmlerine Trklerin slamiyet ncesi Dini nanlarnn Yansmas, Yksek Lisans Tezi, Kocaeli niversitesi, zmit 2004.

Trk sinemasnda din esinin kullanm konusunda yasal dzenlemeler

Aratrmamz, balca be ana blmden olumaktadr: Grsel Sanatlar ve slam adl ilk blmde, bir giri niteliinde olmak zere, din ve grsel sanat ilikisine deinilmi ve slamiyetin resim, tiyatro ve sinema gibi grsel sanatlara yaklam ele alnmtr. Trkiyede Sinema ve Din adl ikinci blmde ise nce Trkiyede sinema ve din ilikisinin teorik boyutu hakknda bir deerlendirme yaplmtr. Daha sonra ise sinemann lkemize geldii Osmanl dneminden Cumhuriyetin ilanna kadar olan dnemde bu ilikinin boyutlar ele alnmtr. Bu blmde srasyla, Tiyatrocular Dnemi, Gei Dnemi, Sinemaclar Dnemi, Hazretli Filmler Akm, Toplumsal Gereki Sinema Akm, Ulusal Sinema Akm ve Devrimci Sinema Akm alt balklar altnda, sinema ve din ilikisi ayrntl olarak ele alnmtr. Bu blmde bir taraftan bu dnem ve akmlarda, sinemada din esinin nasl kullanld ilenirken, bir taraftan da dindar kesimin sinemaya olan yaklam rneklerle verilmeye allmtr. Aratrmamzn nc blm olan Dini/Milli Sinemada, Milli Sinema Akmnn douu ve geliimi, ynetmen ve filmleri, bu akma mensup ynetmenlerin sinema alglar, karlatklar problemler ve filmlerinde kullandklar temalar ayrntl olarak ele alnmtr. Aratrmann 2000li Yllarda Sinema ve Din adn tayan drdnc blmnde, 2000li yllarda Trk sinemasnda din esinin kullanm ve dindar kesimin sinemaya yaklamndan bahsedildikten sonra, Diyanet leri Bakanlnn konuyla ilgili tutumu ele alnmtr. Bundan sonra ise bu dnemde ekilen yedi film, din ve sinema ilikisi balamnda ayrntl olarak incelenmitir. almann beinci ve son blm olan Sonu ve Deerlendirmeler ksmnda ise aratrma sonucunda ortaya kan veriler ortaya konulduktan sonra, genel bir deerlendirme yaplmtr. Aratrmada Kullanlan Metot ve Karlalan Problemler Aratrmamzda byk ounlukla dokmanter metodu kullanmakla birlikte, zellikle ynetmen ve sinema eletirmenleriyle yaptmz grmeler de aratrmamza yn vermitir. Aratrmamzda Trk sinemasnda hem sinema ve din ilikisinin tarihi sreteki grnmleri tasvir edilmi hem de bu ilikinin toplumsal, siyasal ve ekonomik srelerle ilikisi analiz edilmitir. Karlatmz nemli bir problem alan, alma kapsamnda ele alnan filmlerin bir ksmnn seyredilememi olmasdr. Bunun sebeplerinden biri, ilk dnem filmlerin bazlarnn kaytlarnn bulunamamas ya da sadece ksa blmlerine ulalmasdr. Bir dier sebep de

gncel baz filmlerin piyasada bulunamamasdr. Aratrmada ele alnan filmler, bahsedilen problemlere ramen, mmkn olduunca izlenmitir. Ulalamayan filmler hakkndaki deerlendirmelerde, sinemamzn nemli yazarlarnn, kitap ve makalelerinden yararlanlmtr. Bunun yannda Mimar Sinan niversitesi Sinema-Tv Merkezinin film arivi ve

ktphanesinden yararlanlmtr. Ayrca bu konuda almalar bulunan ynetmen ve yazarlarla birebir grmeler yaplp tavsiyeler alnmtr. Ayrca dindar kesimin sinema konusundaki yaklamn gsteren tarihi gazete haberlerine yer verilmitir. Bunun da tesinde imdiye kadar bu alanda olumu literatr gzden geirilmitir. 1. GRSEL SANATLAR ve DN Din ve sanat, insanlk tarihinin balangcndan itibaren etkileim iinde olmulardr. Din, getirdii Tanr, evren ve insan tasavvurunu sanat vastasyla iletmi ve bylece belli bir sanat anlay oluturmu; sanat ise zaman zaman dini anlay kendine konu edinmi ve bu anlaya ekil ve yn vermitir. zellikle dinin insanlara sunulmasnda, yani tebliinde ses, beden ve gzel sanatlar ncelikli ve arlkl olarak kullanlmtr. Sanat eserleri, dnem dnem din merkezli bir anlayn rnleri oldular. zellikle Kilise, sanayileme srecine kadar bu konuda tek ve kesin otorite olarak kabul edilmitir. Benzer bir durum o denli kat ve zorlayc kurallar iermese de slamiyet iin de geerli olmutur yle ki Titus Burckhart slam nedir?sorusuna, slam
.
11

sanatna ait, sz gelii, Kurtuba Camiini, bn Tulun Camiini, Semerkanddaki medreselerden birini veya Tac Mahali gstererek karlk verilebileceini belirtmitir. Ona gre bu cevap ksa olmakla beraber yine de geerli olacaktr; ...zira slam sanat onun adnn delalet ettii eyi ifade eder ve bunu da belirsizlie yol amayacak ekilde yapar
.
12

slam sanat, .yabanc tesirlerle domam ve slam metafiziinin en esasl kaziyelerine dayanarak bym ve slam dininin gereklerine gre ekillenmitir. Bu nedenledir ki, ndus

13

Nehrinden Atlantik Okyanusuna kadar uzanan geni corafyada meydana getirilen sanat eserleri farkl zamanlarda ve farkl milletlere mensup sanatlar tarafndan yaplm olmalarna ramen, ayn ailenin fertleri, ayn dilin leheleri gibi birbirlerine benzerler. Zaman ve mekan farkllna ramen bu eserlere birliini veren, her eyden nce slam dininin vazettii temel
11 Ensar Kl, Sesli ve Grntl Din Yaynclk Asndan Beyaz Perde, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm 2004, Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 39. 12 Titus Burckhard, slam Sanat, Dil ve Anlam, Turan Ko (ev.), Kre Klasik Yaynlar, stanbul 2005, s.1. 13 Massignon, Louis, slam Sanatlarnn Felsefesi, Din ve Sanat, Burhan Toprak (drl), Shulet Kitabevi, tarih yok, s.14.

prensipler olmutur

14

slam sanat ile ilgili olarak ayrntya girmeden, ncelikle sanat kavramnn gzel sanatlar diye belirlenen erevesinin slam kltr asndan ok yeni bir durum olduunu belirtmek gerekir. nk yakn zamanlara kadar slam kltrnde mzik, iir gibi sanat dallarnn her biri ayr bir sanat dal olarak deerlendirilmekteydi. Bunun yannda sanat ve zanaat kavramlar birbirlerinden kesin izgilerle ayrlmamaktayd. Bu bakmdan slam sanat denildii zaman, mzikten mimariye, kap tokmaklarndan kitap ciltlerine, mutfak eyasndan koum takmlarna kadar ok sayda rn iine alan geni bir sahadan bahsetmek durumunda kalnmaktadr
.
15

Zaman zaman eitli ortamlarda, slam sanat yoktur gibi itirazlar gndeme getirilmi ve buna sebep olarak da Kurann ekillerin temsilini yasaklad vurgulanmtr. Fakat bu konu zerinde alan Massignon gibi baz aratrmaclarn da belirttii gibi Kuranda byle bir yasak yoktur Ancak, slamn putperestlie kar tutumunu ifade etmek amacyla dile getirilen baz
.
16

hadisler tasvir yasa olarak anlalmtr. Bu tasvir yasa anlay, Mslman sanaty figrden kama ve figr canszlatrma eklinde ifade edilebilecek iki temel anlaya yneltmitir. Figrden ka, Mslman sanaty dorudan doruya soyut formlara yneltmi; figr canszlatrma eilimi ise hem tabiattan alnan ekilleri stilize ede ede asl kaynandan uzaklatrp soyut formlara dntrmeyi salam hem de dier geleneklerden devralnan resmi, baz elerinden arndrarak bir eit nak haline getirmenin ilkesi olmutur
.
17

slam sanatnda gzel deyince anlalan, Bat kaynakl objektivist (nesnelci) ve sbjektivist (znelci) estetiklerin anlad manada bir gzellik tanm deildir. Burada gzelden kast mutlak gzelliktir ve bu gzelliin grnen lemdeki ikinliidir. Sanatnn asl grevi, gzellii kaynanda yakalamak, yani grnenlerin temelinde olan aratrmaktr
.
18

Dolaysyla sanat iin asl olan, gerein anlamm yanstmaktr. slam sanat bu bakmdan antropomorfik imajlar dlamtr. Bu sanat anlaynda, gerein z yanstlmtr
.
19

u anlamda aada bahsedeceimiz sanatlar mecazi nitelikleri bakmndan teki

14 Suut Kemal Yetkin, slam-Trk Sanat, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1965, s.3. 15 Beir Ayvazolu, Ak Estetii, stanbul: tken Neriyat, 1993, s.190. 16 Massignon, agm, s.14. 17 Ayvazolu, age, s. 190-191. 18 Ayvazolu, age, s.191. 19 Sadk Yalszuanlar, Grnt ve Gerek, Sonsuzkare, Yl:1, Say:2, (Temmuz 2003), s.7.

sanatlardan ayrmamz mmkndr. Karagz, kukla, minyatr, kaligrafi gibi grsel almalarda perde hakikate kar hep bir saydamlk ierir. Hakikatin ierii yanstlrken kiiler, olaylar ve nesneler sadece birer ara olarak kullanlr. Figrel tasvirin yasakland slam sanatnda, sanatnn muhayyilesi tpk Kandinsky resimlerinde olduu gibi daha st dzeylere, bir st dile doru kkrtlmtr. Bylece olay, kii ve nesnelerin grnr kopyas deil, onlarn olgusal imajlar, iirsel iaretleri ve muhayyiledeki izdmleri resmedilmitir. Bu, metafizik olduu kadar geometrik ve iirsel bir soyutlama dilini de retmitir
.
20

Bat sanatnn temel prensibi, taklit etme, yknme diye de tanmlanan benzetmedir (mimesis). slam sanatnn bundan fark, eya ve olaylar yanstma
22

metoduyla yorumlamasdr. Sanat burada gzeli yaratan deil, kefeden kiidir, nk bu anlaya gre sanat zaten var olan bir nitelii, gzellii aratrp ortaya karmaktr. Sanat, d dnyann yerine benzerini geirmek (mimesis) gibi bir kaygnn dnda, sanatnn ferdiyetinden bamsz bir araytr. Mslman sanatlar eserlerine, bazen imzalarn bile atmayacak kadar ferdiyetten uzak bir yaklam sergilemilerdir
.
21

slamn sanata bak, sanat eseri ile inan ve ahlak prensipleri arasndaki uyum veya uyumsuzlua gre tespit edilebilir. Bu nedenle, sanatn, dini adan hkm kullanm amacna, tarzna, dinin ilke ve hkmlerine aykr olup olmamasna gre farkllk gsterebilecektir. Cinsi tahrike sebep olan, insanlarn cinsi duygularn, kadn ve erkein cinsi cazibesini smr arac olarak kullanan, insanlar ktye, yanla ve irkine ynlendiren, psikolojik bozukluk ve anormallikleri yaygnlatrmaya alan, kavgay ve banazl kkrtan, Allahn birlii ve aknl inancna aykr bulunan davran, ekil ve usuller dini adan doru kabul edilmemitir. 24

Sanat faaliyetlerine slami adan getirilebilecek lnn u olduu vurgulanmaktadr: Sanat ile inan-ahlak prensipleri arasndaki denge korunduu, dinin temel ilkeleri, inan ve ahlak esaslar ihlal edilmedii srece sanat faaliyeti merudur. Hatta evrensel insani deerlerin ve ahlak prensiplerinin anlatlmasna hizmet etmeyi hedefleyen ve tevhit inancna ters dmeyen

20 Yalszuanlar, Grnt ve Gerek, s.7. 21 Ayvazolu, s. 191-192.

sanat faaliyetleri tevik edilmeli ve zendirilmelidir

22

1.1. SLAM DNNN RESME BAKII Yahudilikte grlen resim yasan, tektanrl dinlerin sonuncusu olan slamiyet de benimser. Hristiyanlkta olduu gibi Tanry yeryzne indirip somutlatran, onunla senlibenli bir iliki kurulmasn salayan bir dnce, slam dininde kendine yer bulamamtr. Hristiyanlkta yer alan insanla Tanr arasndaki baba-oul ilikisi, Mslmanlara yabanc bir durumdur. Mslmanlkta insan sadece bir kuldur. Allah her yerdedir, her eyi grr; fakat insan gz onu gremez, manevi varl sret almaz, sz de (Tanr Buyruunda) belirir
.
23

Kuran- Kerimde tasvirin ve heykelciliin yasak olduuna dair herhangi bir hkm yoktur. Kuran- Kerimin zerinde en fazla durduu husus, Mslmanlarn putperestlie gtrecek yollardan saknmalardr Kuranda yalnz putperestlii yasak eden Mide suresinin
.
24

93. ayeti vardr. Bunun dnda canl varlklarn, resim ve heykelle tecessm ettirilmesini yasak eden bir ayet bulunmamaktadr
.
25

Cahiliye devrinde Araplar, tasviri puttan ayrmyor, biim verme yeteneinde tabiatst bir gcn bulunduuna inanyor ve tasvire tapyorlard. Bu nedenle Kuranda biim verme (savvara) ve yaratma (baraa) kelimeleri ayn anlama gelir ve Yaradana (al-bri), musavvir (tasvir yapan, ressam) denir. Sonradan, hadisle, slam dininin resim konusundaki gr akla kavumutur. Hadiste, canl varlklarn resmini yapanlarn Allahla boy lmeye kalktklar belirtilir. Bu kiilerin Kyamet Gnnde, yaptklar tasvirlere can vermek zorunda braklacaklarn ve bunu baaramayacaklar iin de cehennem azab ekecekleri ifade edilir. Cansz nesneler ve bitkiler, hadis metinlerinde resim yasann dnda kalrlar. Fkh bilginleri, resmedilen canllarn, balarn koparmak ve bozmak yoluyla, resimlerin canlanma tehlikesinin nlenebileceini ve bylece, bu resimlerin evlerde tutulmasnda bir saknca olmayacan belirtmilerdir. Hal ve yastk eyalarn zerine yaplan insan ve hayvan resimleri de, bunlarn zerine oturulup basld iin, zararsz saylm ve yasak kapsamnn dnda

22 Apaydn ve Dierleri, age, s.96-97. 23 M. . pirolu, slamda Resim Yasa ve Sonular, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1973, s.23. 24 Osman ekerci, slamda Resim ve Heykelin Yeri, anakkale Seramik Fabrikalar Kltr ve Aratrma Hizmetleri, No: 3, stanbul: Fatih Genlik Vakf Matbaa letmesi, 1974, s.15. 25 Yetkin, age, s.5.

10

deerlendirilmilerdir. Btn bu metinlerde puta tapma kaygsnn ar bast ve canl varlklarn tasvirinin bu adan uygun bulunmad grlmektedir. 29

slam sanatndaki kavram ressaml, Hristiyan resim sanatndan ok baka, hatta ona kart bir anlaytan domutur. Hristiyan inanna gre Tanr, insanlara olan sevgisinden Mesihin sretine girerek yeryzne inmi, insanlar arasnda yaam ve armhta can vermitir. En soyut dnceyi en somut gerekle uzlatran bu Tanr anlay, sanatya en yksek olan elle tutulur, gzle grlr hale sokma olana salam ve Hristiyan sanat bu yolda ilerlemitir. Oysa daha nce de belirttiimiz gibi, slam inancna gre Tanr, sret almaz; onun manevi varl, tanrsal szde belirir. Bu nedenle Mslman sanatya yksek deerlerin somutlatrlmas yolu kapaldr. Tam aksine o, madde dnyas iinden syrlma abas iinde bulunarak, bu dnyay Tanrsal bir grnt olarak vermeye alr. slam sanatsnn yolu soyutlama yoludur, gerei gerek olarak tanmlayan ne varsa, resimlerinde ortadan kalkar, glge-k, perspektif gibi, nesnelere relief kazandran ve onlar mekanda gstermek iin uygulanan tm anlatm aralar silinir; sadece renkler ve emalar kalr. Resim burada nak ve sembol oluyor, bir yandan bu dnyann glge ve grnt (zll hayal) olduuna iaret ediyor, te yandan deimeyen Hakikati, Allah bize dndryor
.
26

Baz hadislerde, insan grnmnn resmini izenler, Allahn taklitisi, Tanrlk zentisi iinde olanlar, olarak telakki edilip bu yzden cezaya maruz kalacaklar belirtildiinden, slamdaki resim yasann Kuran- Kerimden kaynaklandn savunanlar olmutur. Ancak bu durum, resim yasan Kurana dayandrmak iin yeterli deildir. Zira bu anlay hadisin varit olduu dnemin artlarndan soyutlanarak genelletirilmeye allrsa, bugn teknolojide kullanlmaya balayan ve teknik kle diyebileceimiz robotlarn yaplmasnn ve kullanlmasnn da yasak ve haram olduunu sylemek gerekecektir. Bu itibarla resim yasann daha ziyade snnetle konulduunu kabul etmek ve yasaklanma sebebini baka gerekelerle 31 izaha almak daha doru grnmektedir. Resim yasann dayandrld belli bal rivayetler unlardr: a) Hz. Ayenin naklettiine gre Hz. Peygamber, evinde zerinde salib (sann

26 pirolu, age, s.9-10.

11

armha gerili sahnesini tasvir eden resim) bulunan her eyi krmtr (Buhari, Libas, 90). b) Kyamet gnnde en iddetli azaba mruz kalacak olanlar musavvirlerdir.

(Buhari, Libas, 89). c) Bu sretleri yapanlara kyamet gnnde Yarattklarnza can verin denilerek

azap edilecektir. (Buhari, Libas, 89).27 Sret yasann asl sebebi udur: Cahiliye Araplar, putlar kendi elleriyle tasvir edip sonra bunlara tapyorlard. slamiyet, putlara tapmaya vesile olan eyleri kaldrmak suretiyle tevhit sisteminin korunmasnda titizlik gstermitir. Buna o dnemde han, Hristiyanlarn hayatndaki konumunu da eklemek uygun olur. Bundan dolay, resim ve timsal hakknda geerli olan yasaklamann ana sebebinin, bunlara tapnma endiesi olduu karmna varlabilir. Bir tevhit dini olan slamn peygamberi Hz. Muhammed, Araplar yeniden eski alkanlklarna dner endiesiyle, bu alkanlklar hatrlatan resimleri ve sretleri de yasaklamay uygun grmtr. Resim yasann da bu erevede deerlendirilmek ve bu yasakla tevhit inancn her ne suretle olursa olsun irkten arndrma amac gdldn dnmek mmkndr. Baz bilginlerin, resim hakknda iddetli tehdit ieren yasaklamalarn slamn ilk dnemlerinde olduu, sonra bu tehdidin gitgide hafifledii eklindeki aklamalar da, yasak sebebinin biraz nce bahsedilen endie olduu hususunu desteklemektedir
.
28

Resim yasa konusunda gr beyan eden Osmanlnn son eyhlislam Mustafa Sabri Efendi unlar ifade ediyor: Bundan sonra sretlere tapacak kadar akn adamlar kalmamtr, yahut benim kendi hakkmda o ihtimal, imkan haricindedir. Binaenaleyh memnuiyetin sebebinin yokluu ile men edilen eyin de zevali lazm gelir
.
29

Yasan kapsam konusunda gr beyan eden gnmz bilginleri de aa, da, ta gibi manzara resimlerinin izilmesinin ve kullanlmasnn, ayn ekilde insan bedenini, tam olarak yanstmayan sretin, mubah olduunu belirtmilerdir. Nebev gibi bir ksm limlerin, zerinde canl resim bulunan kumalarn; yayg, sofra bezi gibi amalarla kullanlabilecei ve Tb gibi dier alimlerin, bunlarn mutlak surette mubah olduu eklindeki aklamalar dikkate alnnca,

27 Apaydn ve Dierleri, age, s.99. 28 Apaydn ve Dierleri, age, s.102-103. 29 Ahmet Yakutcan ve Cuma mr, SLMda Resim, Heykel ve Musik, stanbul: Nil Yaynlar, 1991, s.6.

12

artk gnmzde resim yapmann ve resimli eya kullanmann, tevhit inancna aykr bir sonuca gtrme durumu veya endiesi olmad srece, ilk dnemler hakkndaki yasan kapsamna girmediinin ve dolaysyla haram olmadnn ifade edilmesiyle yeni bir ey sylenmi olmayacaktr.
35

Yukarda da belirtildii gibi resim sanat, Batl manada bir kabul slam dnyasnda grmemitir. slam dnyasnda Batdaki benzetme anlaynn yerine yanstma anlaynn kabul grdn belirtmitik. Bu meyanda slam dnyasnda resim sanat fonksiyoneldir. Bu fonksiyon, bir yandan tezhip sanatlar eklinde mimaride, dier yandan kitaplarda minyatr eklinde kendini gsterir
.
30

zn slam dininin prensiplerinden alan Osmanl minyatr 12. yzyldan itibaren saray evresinde gelimitir. Osmanl minyatr sanatnn karakteristik zellikleri unlardr: Minyatr sanat, boyutluluk duygusunu veren optik yanlsama etmenlerine yabanc bir sanattr. Bu sanat dalnda Batl anlamda bir perspektif anlay sz konusu olmamtr. Derinlik, k glge, aklk koyuluk, hacim gibi kavramlar minyatr sanatnda yer almazlar. Figrler yzeysel renk lekeleri gibi grnrler. Minyatr, katksz renk lekelerine, belirgin kenar izgilerine dayanan glgesiz, iki boyutlu, daha ok yzeydeki sslemeleri yeleyen bir resim anlaydr. Derinlik konusunda minyatrn zellikleri yle bir uygulamaya yol aar: Perspektif anlaynn minyatr sanatnda yer almadn daha nce ifade etmitik. Bundan dolay, minyatre giren eya ve figrler birbirlerini rtecek ekilde dzenlenmemeye allr. n ve arka plandaki figrler gsterilmek istendiinde, ndekiler alta, arkadakiler ise yukarya yerletirilir. Altta ve stteki figrler arasnda herhangi bir boy ve renk farkna gidilmez. nsanlarn sosyal statlerine gre boy oranlar artrlr veya azaltlr. Nakkalar minyatrlerinde tabiat resim anlayndan uzaklaan, uzaklatka da gzelleen bir gerei aram, onu da imgeler dnyas ya da leml hayal ad verilen bir dnyada bulmulardr
.
31

1.2. SLAM DNNN TYATROYA BAKII Dram kavramnn tamm Eski Yunandaki dram anlay temel alnarak yaplr. Bat tiyatrosu, Eski Yunan tiyatrosunu kaynak alarak gelimitir. Balang olarak bunu aldmz
30 etin, age, s.126. 31 Dervi Zaim, Osmanl Klasik Minyatr Sanat http://www.cennetibeklerkenfilm.com/von gorusu.htm 26-012007

13

zaman, bugn bile Bir Trk tiyatrosu var mdr? sorusu gndeme gelmektedir. Bu soruyu, Yunan dramn gz nnde tutarak olumlu ekilde yantlamak zordur. Kendimize zg bir drammz yoktur slam ile dram arasndaki ilikiye gelince, slam lkelerinin Batl anlamda bir
.
32

dram sanat oluturmadklarn grrz. Bir bakma ii inancnda grlen taziyeler ileri srlebilir. Bunun dnda slam lkeleri kendi dramlarn yaratamamlardr
.
33

Bunun

nedenlerinin banda slam lkelerinin iliki kurduklar uygarlklarn gelimi bir tiyatrolarnn olmay saylabilir. zellikle de Yunan dramn tanmam olmalar nemlidir. Yunan dramnn mirass olarak deerlendirilebilecek Bizansta, uzun mrl bir imparatorluk olmasna karn, bu nemli dram geleneini devam ettirecek bir tiyatro yaam olumamtr
.
34

Batl anlamda dram sanatnn, slam lkelerinde olmamasnn sebeplerinden biri olarak da ...hayatn iinde kadn ve erkein bir arada yaamay, kadnn rt altnda yaay gsterilmitir Ancak bu ylesine nemli bir engel saylmamal. zellikle Asya lkelerinin
.
35

zengin dramalarnda da kadna yer tannmad gibi, Avrupa tiyatrosunun da birok dnemlerinde kadn sahneye kmamtr
.
36

Mslmanlarn, bata da belirtildii gibi, bir dram yaratamamasnn en byk nedeni slmn inan ve dnya grnde Batl anlamda dram ve tiyatroya aykrlklar bulunmasdr. slamda Tanr, btn varlklar yoktan var eder. Bu varlklarn tm gelip geici, oysa Tanr kalcdr, nszdr, sonsuzdur. Tanr evreni kendi yasalarna gre idare eder. te bu temel ilkeler asndan Tanrnnki gibi bir yaratclk etkinlii olan ve canl varlklarn benzetmecelerini yapan trden sanat kollarna yer yoktur Allah kukla oyununda olduu gibi
.
37

ipleri eker. Bundan dolay Mslmanlarda Drame yoktur

38

Niyazi Ak, Mslman-Trk sanatsnn, sanatn hrlndeki ekime kaplmadn, kutsal ilkelere, hatta geleneklere de uzun mddet kar gelmediini ve onlarn vergisini daima verdiini belirtir. Bu grlerinden sonra da En basit tarifiyle, yaanan ve tasarlanan hayat, szleri, jestleri ve kiileriyle canlandrmak demek olan dram sanatnn byle bir dnya gr

32 Metin And, Balangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.8. 33 Metin And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro, Trk Dili Dergisi, No:189, Haziran 1967, http://www.karagoz.net/islam dinadamlari tiyatro.htm 15-02-2007 34 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro 35 Niyazi Ak, XIX Yzyl Trk Tiyatrosu Tarihi, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1963, s.17-18. 36 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro 37 And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro 38 Massignon, age, s. 17-18.

14

tayan sanatlarn elinde domas phesiz gtr sanatnn olmadn aklamtr.

39

ifadeleriyle neden bizde Bat tarz dram

Sadk Yalszuanlar, dramatik ve trajik elere yabanc olan ve manevi gerekliin soyut bir dille yanstld slam sanatnda, Prometeci bir yaratclk anlaynn olmadn ifade etmitir. slam dnyasnn teknik anlamda daramatik eler ierse bile kltrel kodlar asndan dramaya yabanc bir dnya olduunu dile getirmitir. Bunun yannda Dou ve Bat sanatlarnn dram zellikleri bakmndan nemli bir ayrm ierdii, bunun gerekliin kavray ve yanstlmas ynyle de ayrtnn mutlaka belirtilmesi gerektii zerinde durmutur
.
40

Metin And, slam dnyas ve drama arasnda yle bir iliki kuruyor: slmn yaam gr, mutlak Tanr ve kader anlay, bireyin, muharrikle (Tanrsal oynatc) atmasna, ona isyan etmesine ya da istem ile dev arasndaki atmaya, dolaysyla dramatik kavrama kardr. Dramatik sanatn en bireyci tr olan Tragedyada umutsuz ve baarsz da olsa yaam savann korkucu vericiliinin, soylu bir dn, yenilginin yaratt beeni Arap dnyas iin yabancdr. Arap dnyasnn rnek kahraman kendini bylesine boa harcamayacak denli iini bilir ve Arap airi de kahramann yaratrken onu bou bouna yazgya, alnyazsna meydan okutmayp, ii kitabna uydurur. Kiinin kendi yaam izgisini belirleyip kararlatrmas Arapn hi dnmeyecei bir itir. Bu yolda Tanrnn gcnden baka g tanmaz
.
41

Dier sanatlardan farkl olarak tiyatro, bir yandan dram te yandan oyunculuk gibi seyirlik olanaklaryla ikili bir durum yaratr. Trk tiyatrosunun dram yannn yokluu karsnda teki yanna, yani oyunculuk gibi seyirlik yanna baktmz zaman, Geleneksel Trk tiyatrosu diye isimlendirebileceimiz bu yzn, zgn bir tiyatro nitelii gsterdiini grmekteyiz. Deiik etkenlerin bileiminden olumu geleneksel Trk tiyatrosu, Trk tavr ve slubunun gzel bir rneidir. Daha sonra Bat tiyatrosunun benimsenmesiyle gitgide silinmi, gnmzde ortadan kalkmtr
.
42

Geleneksel Trk Tiyatrosu kavram; seyirlik, ky oyunlar ve halk tiyatrosu geleneini ierecek bir biimde, hem szsz, hem de sze dayanan dramatik nitelikli oyunlar iin kullanlmaktadr. Seyirlik ky oyunlar, eski n Asya uygarlklarnn Bolluk Trenleri ile
Ak, age, s.17-18. Yalszuanlar, Grnt ve Gerek, s.7. And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro And, Balangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi, s.8-9.

39 40 41 42

15

Anadolu'ya g etmi Trklerin atalarnn kltrnde yer alan aman geleneklerinin kaynamasyla meydana gelmitir. ounlukla ehirde gelimi olan halk tiyatrosu gelenei iinde, sze dayal trlerin banda meddah, kukla, Karagz ve ortaoyunu yer almaktadr. Dou kkenli ok eski tr olan Trk kuklas, Avrupa kukla sanatnn etkisi altnda da kalarak geliimini 19. yzyln sonuna kadar devam 49 ettirtmitir. Geleneksel Trk tiyatrosunun gerek krsal kesimde gerek ehirde grlen trlerinin ortak zelliklerinin banda, yazl bir metne deil doalamaya dayanmas ve belirli bir tiyatro yaps ya da sahne gerektirmemesi gelir. ark, dans, sz oyunlar ve taklit geleneksel Trk tiyatrosunun temel unsurlardr. Gldr esi nemli bir yer tutar. Oyun kiilikleri tip dzeyindedir, karakter boyutuna ulamazlar. Bu tiyatronun nemli bir zellii de, srekli bir sergileme dzenine bal olmayp bayram, dn, snnet gibi toplumsal olaylarn bir paras olarak sergilenmesidir
.
43

Meddahlk, Trklerde Orta Asyadan bu yana var olan hikye anlatma geleneinin, slam kltrndeki benzer geleneklerle kaynamasyla gelimi ve son biimini 16. yzylda kahvehanelerin almasyla almtr. Trk halk tiyatrosu geleneinin en nemli rnleri olan Karagz ve ortaoyunu ise, zellikle byk ehirlere icra edilmitir. Karagz, yzyllar boyunca, Osmanl Devletinin egemenlii altnda kalan Avrupa topraklarnda varln srdrmtr. Bugn kullanlan adyla kaytlara ilk kez 1834te gemi olan ortaoyunu, halk tiyatrosunun en gelimi tr olarak deerlendirilir. Ortaoyunu; Karagz, kukla, meddah oyunlaryla baka yerli seyirlik elerin bir bileimi olarak deerlendirilebilir. 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda altn an yaayan ortaoyunu, Tanzimatta benimsenmeye balayan Bat tarz tiyatro ile uzun sre yarm, fakat Cumhuriyetten sonra br geleneksel trlerle birlikte cazibesini kaybetmitir
.
44

Glge tiyatrosu, slam lkelerinde yzyllar boyunca hogryle karlanmtr. Bu hogrye sebep olarak, glge tiyatrosundaki grntlerin cansz olduklar, bylelikle, tek ve biricik yaratc olan Tanrmn iine karlmam olunduu sav ileri srlmtr. Glge oyununda kullanlan grntlerde ip takmak ya da denek geirmek iin bir delik bulunur, hibir

43 Tiyatro 44 Tiyatro

16

canl byle bir delikle canl kalamayacana gre, bu grntler canl ya da canly benzetmece olarak alglanmaz ve bylece de Tanrmn iine karmak gibi bir saygszlk yapld da dnlemezdi. Nitekim tasavvuf da glge oyununda kendi grlerini aklamak iin bir dayanak bulmutur. rnein . yzylda mer Farz, Taiyyat-el Kbra adl eserinde insan
12

ruhunu, grntleri perde arkasnda oynatan hayalciye, perdedeki grntleri ise bedene benzetmitir. Perde kalknca gerek olarak yalnz oynatan kalacaktr, bylece ruh ile Tanrnn bir olduu meydana kacaktr
.
45

Ak, konuyla ilgili bir yazsnda, slam dini ilkelerinin, Bat tarz dram sanatnn doup gelimesine engel olduunu kabul etmenin, kendi medeniyet tarihimize ballmz bakmndan bize biraz g gelebileceini; fakat byle olmamas gerektiini; nk Hristiyanln bu adan daha kat davrand dnemler olduunu vurgulamtr
.
46

1859 ylnda Batl tarzda ilk tiyatro eserimiz olan air Evlenmesinin yaynlanmasyla balayan Avrupai Trk Tiyatrosu, 1873-1876 yllar arasnda en parlak dnemini yaam; fakat daha sonra uzun bir sessizlie brnmtr. 1876da I. Merutiyetin ilan ve hemen arkasndan yaanan sosyal ve siyasal gelimeler neticesinde mevcut tiyatro topluluklar dalmtr. Bylelikle, Bat tarz tiyatromuz, daha oluma aamasnda kesintiye uramtr. 23 Temmuz 1908de II. Merutiyet ilan edilince tiyatro alannda da gelimeler yaanmtr
.
47

Bu dnemdeki tiyatro hayat iki dneme ayrlr. Birinci devre tiyatroculuun daha ok amatrce yapld dnem olarak kabul gren Merutiyetin ilanndan Darlbedayinin kuruluuna kadar olan devre (1908-1914); ikinci devre ise profesyonel tiyatroculuun balad Darlbedayinin kuruluundan Cumhuriyetin ilanna kadar geen devre (1914-1923). Devlet Tiyatrolarn da besleyecek olan Devlet Konservatuarnn resmen kurulu aamasna geldii 1940 ylna kadar olan tiyatro hayatmza; Merutiyet dneminde kurulan Darlbedayi ile Halkevlerinde yetien tiyatrocular yn vermitir
.
48

45 46 47 48

And, slam, Din Adamlar ve Tiyatro Ak, age, s. 17-18. Enver Tre, II. Merutiyet Tiyatrosu, stanbul: Duyap Yaynclk, 2006, s.1-2. Tre, age, s.1-2.

17

1.3.

SLAM DNNN SNEMAYA BAKII

Sinema, resim ve tiyatronun aksine lkemize, belki de Batdan gelen tek sanat daldr. Bizim toplumumuzda Batl tarzda resim gelenei yoktur; ama bugn bizdeki resim anlaynn zeminini oluturan hat, tezhip, onlarn da tesinde bir minyatr gelenei vardr. Resim de Batllama srecinde bu gelenein devam olmutur. Tiyatro da yledir. Bizde, dramatik sanatlarn kkeni; meddah, ortaoyunu ve Karagz-Hacivat geleneine dek uzamr
.
49

Dinin sinema konusundaki yaklamnn, her ne kadar sinema, icadndan bir sene sonra bu topraklarda grcye kmsa da (1896), ok uzun bir gemii yoktur. Fakat sinema ksa srede geni kitlelerin ilgisini ekmitir. Trkiyede sinemaya gsterilen ilginin sebeplerinin aklamalar arasnda sinema ve Karagz arasnda kurulan iliki de vardr: Bir kere Karagz ile sinema, her ikisi de perde zerinde vcut bulmaktadrlar. Her ikisinde de hakim unsur hayaldir. Ik, bu iki sanat trnn gereklemesinde balca etkendir. Beyaz perde zerinde grdmz varlklar, olaylar; canl, elle tutulur cisimler deildirler. Bunlarn temsili unsurlar olduundan bahsedebiliriz. Buna mukabil mesela tiyatroda oynayan kiilerden herbiri gzle grlen, elle tutulan birer canldr (cisimdir). Onlarn temsili birer varlk olarak alglanmas bana gre daha zordur. Sinemann btn tabiat kucaklayabilmesi, tabiatta grdmz her hadiseyi grnt haline getirmesi, bir olay ve bu olay iinde yer alan ahslar canlandrabilmesi, tiyatroya nazaran daha imkan dahilinde olan bir eydir
.
50

Dini adan sinemann ne anlam ifade ettii konusunda baz din adamlar gr beyan etmilerdir. Bir ksm din adamlar, sinemann teknik taraf zerinde durmular ve dini adan durumunu buna dayanarak izah yolunu semilerdir. Bayndr bu konuda unlar sylemitir: Fotoraf, mercekler yardmyla karda bulunan canl ve canszlarn ekillerini film zerinde tertibinden ibarettir. Bu film kat zerine geirilirse fotoraf adn alr. Bir ksm ilemlerden sonra ekrana ve perdeye aktarlrsa buna film ya da video filmi denir. Filmi ekilen canllarda film ekenin meydana getirdii bir yaratclktan bahsedilemez. Film eken kii karsnda bulunan canl ve canszlar en uygun biimde filme ald lde baarl saylr. (...) Fotoraf ekenler fotorafn ektikleri varlklara yeni karakterler ve yeni izgiler ekleyerek yaratclk iddiasnda bulunmadklarndan hadisi eriflerde geen tehditleri de hak etmezler. Btn bu sebeplerden dolay film ekmek ve ektirmek
49 Burak Evren, Halk Sinemasna Ne Oldu?, Sonsuzkare, Yl:1, Say:2, (Temmuz 2003), s.6. 50 Selim Yamur, Hayal Perdesi ve Sinema, Dergh, (Ocak 1991), s.21.

18

hadislerin yasaklad tasvir kapsamnda deildir

51

1990l yllarn banda yazlan fkh kitaplarnda sinemann dini adan anlam, onun kullanl zelliine gre tanmlanmtr. Gnen, kendisine sorulan, slamda tiyatronun, mstehcen olmamak artyla sinema ve televizyonun yeri nedir? sorusunu u ekilde cevaplamtr: ...Tiyatro, bu mnda hakka, doruya hizmet ederse caizdir. nk o, hakiki veya hayali bir olay canlandrmaktan, yle byle oldu demekten ibrettir. Fakat hakka, doruya deil, batla ve ehvete hizmet edip dinleyicilerin ahlk ve geleneklerini ifd ediyorsa dinen caiz deildir. Sinema ve televizyon da hem iyiye, hem de ktye kullanlabilir. Yni hkm kullanna gre deiir
.
52

Son yllarda Diyanet leri Bakanlnn sinemayla ciddi ekilde ilgilendii grlmektedir. 2004 ylnda dzenlenen Uluslar Aras Dini Yaynlar Kongresinin Sonu Bildirgesinin 10. maddesi yledir: Sesli ve grntl yaynclk alannda gnmz insannn ihtiyalarn karlayc nitelikte ve estetik deeri yksek eserlerin retilebilmesi amacyla deiik iletiim fakltelerinde slm ve din adam imgesi vb. konulu almalara yer verilmesi salanmal, din film senaryolar dalnda yarmalar dzenlenmeli, bu yarmalar sonucunda dller verilmeli, kazanan projelerin filme aktarlabilmesi iin gerekli finansman temin edilmeli, periyodik olarak ulusal ve uluslar aras din film festivalleri dzenlenmeli, bu ekilde din konulu sinema filmleri iin zengin bir materyal elde edilme yoluna gidilmelidir. Bu hususta TRT ve Diyanet leri Bakanl i birlii ierisinde olmaldr
.
53

Dini filmlere imza atan ynetmenler iin sinema, dinsel bir anlam ifade etmektedir. Bunu onlarn ifadelerinden anlamak mmkndr. rnein Uakan, kendisine yneltilen, Sinema sizin iin bir eitim arac m, kltr m, yoksa elence mi? sorununa yle cevap vermitir: Hibiri deil. Ama hepsini de belli llerde barndran ve hayatta ne varsa kapsama alan iersinde olan kutsal bir ura. Kutsallk sinemada deil. Sinemay ele al biiminde. Sihir ise ynetmende. Sanat hayatn aynas diyorlar ya. Bakan her ey bir ayna. Ama sinema elbette ok gl bir yanstc
.
54

zellikle 1960lardan itibaren, biraz da sinemann kamuoyu zerindeki etkisinin

51 Abdlaziz Bayndr, Sinema-Tiyatro ve Bu Meknlarda Kty Tasvir, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, , Tarih belirtilmemi, s.84-85. 52 Halil Gnen, Gnmz Meselelerine Fetvalar, Cilt:2, stanbul 1990, s.184. 53 Sonu Bildirgesi, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm 2004; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 429. 54 Mesut Uakan, Her Dn Bir Rzgra Gebe, Sonsuzkare, mer akkal (rp), Yl: 2, Say: 6 (Eyll 2004), s.9.

19

grlmesi ve sinemaya olan ilginin artmas ile beraber dindar kesimlerde, Sinemann dini adan anlam nedir?, Sinema ile dini deerlerin iletilmesi mmkn mdr?, gibi sorular sorulmaya balanmtr. Bu sorulara kendini dindar olarak tanmlayan din adam, sinemac, gazeteci vb.nin farkl cevaplar olmutur. Baz yazarlar, sinemann estetik boyutunu n plana alp dini ynn bununla balantl olarak ele almlardr. Mesela Dilipakn, bu konudaki gr yledir: nemli olan, estetik kayglarla yola kp, toplumla bir iletiim kurabiliyor musunuz? Aslolan bu. Mesajnz ne kadar gzel anlattnz, ses, grnt, renk, k, ritim, sz, hareket bunlar ne kadar baarl kullandnza bakarz. Mesajnz beenip beenmemek ayr. Din kuatc bir ey, elbette bir Mslman her eyi, bir gn Allaha hesabn verecei ekilde yapmak ve onun kurallar iinde hareket etmek zorundadr. Bu dnyaya, gereklere srtn dnmek anlamna da gelmez kukusuz. Allahn rzas hayatn gerekleri dnda deildir zaten
.
55

Baz yazarlar ise dini film kavramn, birtakm ilahi hakikatlerin dile getirildii, metafizik ve felsefi eler barndran bir film tr eklinde alglamlar ve bu tarz filmlerin henz Trkiyede ekilmediini belirtmilerdir. Yalszuanlar, bu konuda Binlerce Trk filmi arasnda dorudan insann ontolojik sorunsaln tartmaya ve kiisel bir dile sahip tek yapta rastlayamadmz dndmdeyse ifadelerini kullanmtr, yaznn devamnda Kamerann
.
56

profan ufkunu delecek bir rzgara, yeniden din ve gelenek uuruna kavumaya gereksinimiz var. demitir
.
57

Kendisi de Trk sinemasnn nemli senaristlerinden olan ve sosyalist bir dnya grnden zaman iinde dini bir dnya grne gei yapan asa, dini sinema kavram konusunda gr beyan eden yazarlardan biridir. asa, bu konuda u ifadeleri kullanmr: Bu tr sinemaya belki, Geleneksel Epik Tarz, rfani Anlay veya Hikemi Anlay denebilir. Gelenein sinemas denebilir. Ama, iinde bulunduumuz medeniyet dairesinin, Hz. Ademden gnmze akan hikemi, irfani geleneini sinemada yanstmak. .Bu tr sinemann lkemizde pek mevcudu yok. Trkiyede ne sinemann gl bir maddi alt yaps var ne de sz konusu anlay erevesinde rnler verecek yeterli bir kadro var. Belki yirmi belki elli yl sonra. Dnyada maneviyatn, irfann saf hikmetin yani gelenein szcs olacak bir sinema geliir
.
58

asa, sinema ve tasavvuf arasnda iliki kuran ender yazarlardan biridir ve bu konudaki

55 Abdurrahman Dilipak, Bizim Gzyalarmz zerine..., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.28. 56 Sadk Yalszuanlar, Trk Sinemas, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleyman Murat Diner (haz), Ankara: Doruk Yaynclk, 1996, s.254. 57 Yalszuanlar, Trk Sinemas, s.255. 58 Aye asa, Geleneksel Kimlik Gl Bir ahsiyet retmiyor., Antrakt, Say: 72, (Eyll 2003), s.27.

20

grlerini gerek sinema dergilerinde gerekse kendi kitaplarnda dile getirmektedir. asa, yine bu konuya ayrd baka bir makalesinde u ifadeleri kullanmtr: Bizler, slam medeniyet havzasnn, sakinleri, 124 bin peygamberin, milyonlarca evliyann mirasndan oluan, tarihsel kaynan ta Hz. Ademe dayandran bir hikemi geleneini miraslaryz. Bana kalrsa Trk sinemas leme, eyaya, insana bu hikmetin nda bakanlarn sinemas olduka ycelecek, zlenen yksekliklere, doruklara ynlenecek
.
59

asa, sinema ve tasavvuf ilikisi zerine eitli tezler gndeme getiriyor: Sanat nefis aratrmasnn bir parasdr diyor ve sinemada artk apayr bir estetik anlaynn hakim olmas gerektiini dile getiriyor. Sinema sanat ile Allahn isimleri arasnda kurduu iliki erevesinde, unlar sylemitir: Gnmz sinemasnn iledii iddet konularn, Allahn Celal isimlerinin beyazperdede grntl olarak okutulmasna benzetiyor. Mmit, Kahhar, Mntakim, Cebbar gibi
.
60

Sinema eletirmeni Kbil, dini ierikli filmler konusunda, Bu tarz filmler, cari hayatn fizik gerekliinin tesine gemeyi hedeflemeleri, dnyevi veya dnyaya dair olann yannda metafizik veya uhrevi olan da hesaba katmalar bakmndan maneviyat harmanl diyebileceimiz bir sluba dahil edilebilir
.
61

demitir. Kabil, ayn makalesinde bu tr bir

sinemann Trkiyede olup olmad konusunda ise unlar sylyor: Bu kapsama girebilecek filmler bugn Trkiyede pek gerekletirilmemektedir. Bunun sebebi, son yaplan almalarda gie baarszlna uranlmas, bu yzden yapmclarn bu tr projelere olduka ekingen yaklamas, senaryo almas yapanlarn veya ynetmenlerin belli araylar iinde olmasdr
.
62

Konuyu ahlak kavram erevesinde ele alanlar da olmutur. Senaryosunu yazd baz filmler, eletirmenler tarafndan dini/milli sinema kategorisinde deerlendirilen Mete, Antrakt dergisinin bu konuyu ele ald saysna yapt aklamada unlar sylemitir: Galiba slami film demeye getirilmektedir. Byle bir eye inanmyorum. Ben, elinden geldii kadar iyi Mslman olmaya alan bir insan sfatyla imdiye kadar tek bir slami film grdm, o da Japon rnyd; iinde ne Allah, ne Kuran, ne din, ne kitap geiyordu. Sadece muhabbeti anlatan Sevgi Kasesi isimli bu Japon filmi, iyi bir Mslman iin en iyi slami filmdir, nk sadece insan, gzel insan anlatm, bize onu hem sevdirmi, hem de bizi onun yaadna

59 60 61 62

Aye asa, Gel Gr Beni Ak Neyledi, Sonsuzkare, Yl:1, Say:1 (Mays 2003), s.5. Glah Maral, Krmz Balkl Kz, Sinema ve Tasavvuf, Sonsuzkare, Yl:2, Say:6 (Eyll 2004), s. 13. hsan Kabil, Ayn Desibelde Ses karabilmek in., Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s.27. Kabil, agm, s.28.

21

inandrmt

63

Dini film kavramna, filmlerin kategorilere ayrlmasnn yanl olaca yaklamyla kar kanlar da olmutur. Bizim de almamzda bu konuyla ilgilenen dier yazarlarn yapt gibi kendisini Dini/Milli Sinema akm iinde deerlendireceimiz The mam filminin ynetmeni Gne, bu konuda unlar sylemitir: Sanat retimiyle uraan insanlarn kendi eserlerini her hangi bir akma katmalarn, koymalarn, doru bulmuyorum. Ynetmenlerin kendi eserlerini bir trle adlandrmalarn hibir zaman anlayamammdr. Bu ii yapacak olan sinema eletirmenleri, sinema tarihileridir. Sanat bence yarataca ie bakmal. rettiinin, yarattnn hangi tre, hangi snfa gireceini, nerede anlacan eletirmenlere brakmal
.
64

Kabil, manevi duyarlkl sinema diye adlandrd bu sinema tr hakknda, estetik bakmdan st bir dil kurduunda, hayatn gndelik verilerinden kalc ve evrensel verilere ve karmlara ulatnda, popler olandan deruni ve tasavvufi bir dzleme getiinde, insan ve toplum iin yapc ve ruh boyutunu ykseltici bir ilev grebilir
.
65

demektedir. Kbile gre,

yaadmz modern ada bu tarz filmler, topluma, genel geer ve konformizan retilerin yannda farkl bir duyumsama imkan salayabilir. Hem dnyada hem de Trkiyede marjinal bir konumda olan bu tarz sinema, aslnda bir kefaret, arnma, ar mesabesinde alglanabilir; seyirciler kendi hayat pratiiyle bir yabanclama, dolaysyla bir illzyon krlmas yaayp farkl varlk dzlemlerine geebilir
.
66

Bugn denilebilir ki, dindar kesim iinde sinemann nemi konusunda olumsuz gr beyan eden kimse kalmamtr. Olumsuz grler sinema sanatna deil bu sanatn baz rnlerine yneliktir. Dindar kesim iin sinema kendi dorularn yanstmak iin faydalanlacak bir ara olarak grlmektedir. Necip Fazl Ksakrekin 1943 ylnda yazd ve Milli/Dini Sinemann balangc olarak kabul edilen yazsndan yllar sonra, dindar kesimin bir dier nemli airi Sezai Karako sinema hakknda unlar sylemitir: Sinema, an getirdii byk bir sanattr. 7. sanat denilen sinemay grmezlikten gelemeyiz. iir gibi, mimari gibi, musiki gibi sinema da artk kendi bana bir sanat saylabilecek geni etkinlie kavumu ve bunun srekli olduu, aradan geen yz yla yakn bir zaman iinde meydana kmtr. Onu, sadece
67

63 mer Ltfi Mete, imdiye Kadar Tek slami Film Grdm, O da Japon rnyd., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.30. 64 smail Gne, Sanat Eserlerinin Tek Bir Tr Olmaldr: nsancl ve Evrensel., Antrakt, Say: 72 (Eyll 2003), s.30. 65 Kabil, agm, s.28. 66 Kabil, agm, s.27. 67 Sinema gnmzde, geleneksel sanat dallar olan resim, heykel, mzik, tiyatro, edebiyat ve mimariden sonra yedinci sanat dal olarak nitelendirilmektedir.

22

zararlarn nleme asndan deil, ondan faydalanma, faydalarn azamiye karma asndan da ele almak gerekir 2. TRKYEDE SNEMA ve DN
.
68

Sinemann Trkiyeye geli tarihi, ayn zamanda lkemizde sinema ve din arasndaki etkileimin de balang tarihi olmutur. lkemizde sinema filmleri yaplmaya baladktan ok ksa bir sre sonra, filmlerde dini eler grlmeye balanm ve buna paralel olarak dindar kesimde sinemaya ynelik bir ilgi gelimitir. Trk sinemasnn, filmlerde din esine yer vermeye ve dindar kesimin sinema sektrne girip eser vermeye balamasnn temel sebepleri, aratrmamz asndan zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. Evren, bir yazsnda, Yeilamn dine eiliiyle, dindarlarn sinemaya ynelmesi ve bu alanda eserler ortaya koymasnn farkl alardan ele alnp deerlendirilmesi gerektiinden bahsetmektedir. Evrene gre bu ynelimlerin Birisinde tecimsellik [ticari ama] ve istismar, dierinde ise inan ve tez deerlendirmenin ana kriterleri olmaldr
.
69

Biz Evrenin yaklamm byk oranda doru bulmakla beraber, zellikle son

yllarda sinema ve din arasndaki ilikinin bambaka bir nitelik kazandn dnyoruz. Trk sinemasnda, artk din, ticari ve ideolojik yaklamlardan uzak durularak toplumsal ve bireysel hayatn bir unsuru olarak yer alabilmektedir. Bu durum bu ilikinin nceki iki aklamann dnda baka bir nitelie brndn gstermektedir. Yakn zamana kadar, Trkiyenin sosyal gereklii ierisinde dinin ifade ettii yer ve anlamn Trk sinemasnda ne kadar temsil edildiine dair Turann yaklam yledir: Trkiyede sosyal gerekliin popler temsillerinde, bu temsilleri sinema ve diziler balamnda dnrsek, sosyal gerekliin olduundan daha sekler temsil edildii sylenebilir. Sosyal gerekliin arndrlm, indirgenmi bir temsilidir genelde karlalan. Bunun nedeni olarak, slamn daha az grnr olmasn hedefleyen Cumhuriyetin otoriter eilimli laiklik politikasna iaret edilebilir. Elbette baka nedenler de, rnein kltrel retim alannda olanlarn elit ve elitist konumlar gibi, akla gelebilir
.
70

Dorsay, sinema ve din ilikisini ele ald bir yazsnda, 1970 ncesinde dini konulu filmlerin ekilemeyiinin sebebi olarak, sinemamzn yetersiz yapm koullar, eksik bteleri, din konularnn zerinde ittifak olumam bir alan olmasn ve ada din dnrlerinin sinemayla ilgilenmeyi kabul etmemelerini, baka nedenler olarak grmektedir. Dorsay, yaznn
68 Sezai Karako, Dnceler II Kurumlar, stanbul: Dirili Yaynlar, 2. Basm, 2004, s.67. 69 Burak Evren, Yeilam ve nan Sinemas, Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s. 13. 70 mer Turan, Takva ya da Oryantalist Klielerin tesi., Birikim, Say:208 (Ocak 2007), s.90.

23

devamnda Trk sinemas bireysel planda, din ve inan konularna da aslnda pek ilgi duymad. Genel konjonktr buna pek imkan vermiyordu, 78 bu yola gnl koymu sinemac da pek yetimedi. ifadelerini kullanmtr. Trk sinemasnda dini unsurlarn fazla yer almamasna gereke olarak Yalszuanlar unlar sylyor: Bunun iki boyutundan sz etmek gerekir kanmca. Biri, birey gl deil bizde. Dolaysyla ontolojik sorunlar olan, buna kafa yoran, ac eken insan yok sinemaclar arasnda. Olanlar da Tarkovskinin kt bir kopyas olmaktan ileri gitmiyor. kincisi hala pozitivizmin ar basks altndalar. Artk tarih oldu pozitivizm denilebilir ama bence dindarlarn zihinleri de bu trden modern ideolojilerin tortularn tayor
.
71

Bu ilikinin sinemaya yansyan rnlerinin salksz, yetersiz ve eksik bilgilerle sinemalatrldn savunan baz sinema yazarlar, dinin sinemada ele alnmasnn baz sakncalar olduunu ifade etmilerdir. zg, bir yazsnda, .sinema ile dini konularn, slami deerlerin sinema sanatyla uzlatrlmas ok zordur. Yani her iki ucu keskin bir bak gibidir. Beyazperdeye yansyan gerekler de arpklklar kadar insan rahatsz edebilir konudaki ekincelerini dile getirmitir. Trk sinemasnda baz film ve ynetmenler, dnem dnem, din adamlarnn davranlarn olumsuz gstermeleri nedeniyle dindar kesim tarafndan olumsuz eletirilere uramtr Gemie dair bu eletiriler, bu konularda alanlarca gnmzde de yaplmaktadr.
.
73

72

diyerek bu

Ayranc, Diyanet dergisinde bu konuyla ilgili olarak: .biraz gerilere gittiimizde, Trk sinemasnda deiik vesilelerle dine, dindar insana ve dini deerlere saldrma, onlar aalayp ktleme ortak bir tutum olarak karmza 82 kmaktadr. ifadesini kullanmtr. Trk sinemasnn din adamnn olumsuz bir karakter olarak izildii filmlerin banda zellikle milli mcadelemizi anlatan tarihi filmler gelir. Bilindii gibi Mill Mcadele yllarn anlatan baz edebi eserlerde, din adamlar ve dindarlar, igalci dmanla ibirlii yapan, kurtulu mcadelesine muhalif karakterler olarak kullanlmlardr. Bu dnemi ileyen ve genelde romanlardan uyarlanan baz sinema filmlerinde de durum benzerdir. Bu filmlerde de baz din
71 http://www.sadikvalsizucanlar.net/turkce/varivolkarsila/nededi.htm 02-08-2006 72 Aah zg, Trlerle Trk Sinemas, stanbul: Dnya Kitaplar, 2005, s.187. 73 Orhan nser, Din ve Sinema, Antrakt, Say:72, (Eyll 2003), s.20.

24

adamlar, bamszlk mcadelemize kar duran, sevimsiz ve ahlaksz kiiler olarak yanstlrlar. yle ki baz tarihi filmlerimizde, Mill Mcadelemiz, Kuvy-i Milliyeti ve padiah-hilafeti ikilemine oturtulmu ve Mill Mcadele, aslnda Batc-aydn (Kuvy-i Milliyeci), gericiDoucu (padiah-hilafeti) evreler arasndaki bir mcadele, deta bir i sava olarak takdim edilmitir. Bu ikilemde, din adamna, genelde padiah-hilafeti cephesinde yer biilmitir. Bir yanda vatan kurtarmak isteyen Kuvy-i Milliyeciler, br yanda vatann kurtarlmasn istemeyen, milli mcadele dman, vatan haini din adamlar (padiahlar-hilafetiler) vardr. Bu filmlerde ilenen teze gre, Mill Mcadele, sanki Yunan, ngiliz, Fransz vb. igalci emperyalistlere gre deil de, sadece padiahlara-hilafetilere kar yaplmtr. Mcadelenin sonunda da vatan, bu gericilerden, bu hainlerden kurtarlmtr Buna karn Milli Mcadelemizi
.
74

konu edinen filmlerde din adamlarn daha olumlu karakterler olarak izen Halit Refi ve Ycel akmakl gibi ynetmenler de olmutur. Dindar evrelerde, sinemamzda din esinin kullanm ile ilgili olarak Yeilama yneltilen eletirilerden biri de baz filmlerde, eitli yrelere ait rf- detlerin, slmn gerekleri gibi sunulmasdr. Bu filmlerde Dou blgelerimizin geri kalml, kadnn ezilmilii, trelerden kaynaklanan kimi trajik durumlar, slm dinine ml edilmitir. Aslnda bir Mslmann asla kabullenemeyecei safa bir kadercilik anlay ve kimi anlamsz ve yanl gelenek ve grenekler, sanki slmn ilkeleriymi gibi yanstlmtr. Meneke, bu konuda yle demitir: te Trk sinemasnda, Dounun geri kalmln, trelerden kaynaklanan trajik dramlar yanstan, en pespaye, uyduruk, dzeysiz ablonlarla halkn inanlarn rencide eden, din adamlarn hibir kutsal tanmayp karn n planda tutan tefeci, zalim tiplemeler olarak sunan filmler: Adak 1979 (Atf Ylmaz Batbeki/Tark Akan-Necla Nazr), Hazal 1979 (Ali zgentrk/Trkan oray-Talat Bulut), Zrt Aa 1985 (Nesli lgeen/ener en), Bedrana 1974 (Sreyya Duru/Perihan Sava-Ayta Arman), Fratn Cinleri 1977 (Korhan Yurtsever/Ayta Arman), Kara arafl Gelin 1975 (Sreyya Duru/Hakan Balamir (Mslm) Semra zdamar (Gllan), Yer Demir Gk Bakr 1987 (Zlf Livaneli/Rutkay Aziz
).
75

Bu tarz bir kadercilik anlaynn, sama gelenek ve greneklerin slama mal edilmesiyle .slam, mcadele ettii eylerle itham olunmak gibi ok arpc bir 85 durumla kar karya gelmitir.
74 mer Meneke, Trk Sinemasnda Din ve Din Adam maj, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 4950. 75 Meneke, agb, s. 54.

25

Trk sinemasnda din unsurunun kullanm konusunda dindar kesimden en fazla tepki alan bir dier durum da din adamlarnn adalk kart, gerici ve yobaz eklinde sunulmasdr. Menekeye gre, Trk sinemasnda din adam ya nikh ve yamur duasyla hatrlanan bir tiptir ya da muska yazan, frklk yapan bir hocadr veya cenaze namaznda cemaatin nnde yryen sarkl, cbbeli bir ahstr. Camide sylediklerini kimsenin merak etmedii, kiisel karlar iin her eyi yapabilecek bir anlayta yobaz, makam dkn bir tiptir
.
76

Bu tr

filmlerde izilen dindar grnml, karc ve yobaz Hac Fettah karakterinin seyirci zerinde olduka olumsuz etkisi olmutur. Filmi seyreden seyirci iin, burada izilen din adamndan daha aalk, daha karc ve daha din simsar bir insan olamayaca yargsna varmak olduka kolaydr. izilen bu olumsuz dindar tipinin toplum zerinde brakaca etki de zerinde gr beyan edilen konulardan biridir. Ayranc bu konudaki kayglarn yle dile getirmitir. in daha vahim olan ve bizi daha ok ilgilendiren taraf, burada izilen entrikac, hain, karc ama ayn zamanda halkn yannda grnen sahte dindar tipinin, kendisinden sonra gelen olumsuz dindar tiplemelerinde de etkili olmasdr.

77

Popler Trk filmlerinde dine, genelde kuaklar aras atmada bir motif olma
88

rol verilir ve bu rolde din, gemite kalan sembolize eder. Bu atmada dindar insan temsil eden genelde .modern ve ada dnceler iindeki genlere despot ilkeler dayatan ailedeki, kaba ve anlaysz baba imajdr. Kafasnda takke, elinde tespih, her iyilie, her gzellie, her gelimeye kar kan bu tiplerin, nasl her gzellik nnde bir engel olduu vurgulanmaya allr
.
78

Trk sinemasnda din adamlarnn grnd karelerden biri de nikah sahneleridir. Yabanc filmlerde, kiliselerde rahipleri nikah kyarken grdmz gibi, bizim filmlerimizde de, zorunlu resmi nikahn yaygnlamad krsal blgelerde geen senaryolarda, nikah kyan imamlar olarak grrz. nser, Trk sinemasnda grlen din adam karakteri hakknda unlar sylyor: mam, krsal kesimde geen ve ky aydnlanmasnda (kalknmasnda) retmenin grevlendirildii filmlerde bu kez kar kutup olarak yer alr ki gereklik pay olsa da, konu yzeyde ele alnd iin doruluu tartlr. Din, filmlerde din adamyla yer ald gibi; balangtan beri, dini davran (namaz klma, oru tutma76 Meneke, agb, s. 55-56. 77 Ayranc, agm, s.59. 78 Meneke, agb, s.55-56.

26

oru ama) biimlerinde grlr. Din adamlar filmlerde aa ile ibirlii yapan, yeniliklere kar kan tipler olduu gibi olumlu yapda halktan ve Haktan yana grnmlerde de olabilir. Ayn Yolun Yolcusu (Demira-Glyz) filminde bu iki tip adam da grmek mmkndr. Balangta kendi aralarnda atsalar da sonunda anlaacaklardr
.
79

Ky filmlerinde, hep kyllere hakszlk yapan aann yannda yer alan, onun akaks, ibirlikisi eklinde sunulan frk imam tiplemesi de dindar kesimlerden ciddi tepki almtr. Meneke, konuyla ilgili olarak Burada imam, toprak sahibi olan, zulmeden, gl olan despot ky aasnn yannda yer alrken, bu din adam veya dindar kii tiplerinin aslnda smrden yana olduklar, ezilenin deil ezenin yannda bulunduklar imaj verilmeye allr ifadelerini kullanmtr. Bu blmn ilk satrlarnda da ifade ettiimiz gibi, zellikle Takva filmini hatrlayarak syleyebiliriz ki, Trk sinemas, artk din olgusunu, ticari ve ideolojik kayglarn tesine geerek hayatn iindeki dier olgularla beraber olaan bir olgu olarak ileyebilecek olgunlua gelmitir. Tabii gerek dnyada gerekse lkemizde yaanan birok ac tecrbe bizleri karlatmz durumlar daha iyi anlama ve anlatma eilimine yneltmektedir. Dorsay, aadaki cmleleriyle sanrm bu durumu ok daha iyi ifade ediyor: deolojiler ld denen bir ada, dnyamzn gitgide karanlk, karmak, anarik bir iddet ve terr salgnna tutulduu, maddiyatln gibi devletii bir tarih diliminde, insanlarn, hatta kitlelerin inanca dnmesi ve dinin ykselen deerlerden biri olmasnn nda, elbette mmin sanatlara da byk grevler dyor. Bize inanlarnn temelini, dnya grlerinin zn, mutlulua ve huzura ulama reetelerini sanatn byl diliyle vermeye alsnlar. Kimse de, ite din propagandas, slam promosyonu filan deyip ekinmesin, korkmasn. Korkmamz gereken ey bombalar, iddet ve kym eylemleri, ldrme ve insan hayatna kyma olaylar. Yoksa ne fikirler, ne inanlar, ne de fikirleri veya inanlar savunan, tantan ve ycelten sanatsal dzeyde yaptlar deil. Bunlardan hi korkmayalm ve fikir/inan dzeyindeki her eyi saygyla karlayalm. adaln olmazsa olmaz gereklerinden biri bu bence
.
81

80

2.1. SNEMANIN TRKYEDEK LK YILLARI Dnyada ilk sinema gsterimi, 1895 ylnda Lumire Kardeler tarafndan Pariste yaplmtr. Sinemann Trkiyeye girii ise o dnemin koullarna gre hayret uyandracak kadar hzl bir ekilde olmutur. Lumire Kardelerin yannda alan baz ynetmenler, ilk
79 nser, agm, s.20. 80 Meneke, agb, 55-56. 81 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3.

27

gsteriden bir yl sonra; yani 1896 ylnda stanbulun grntlerini ekmek iin lkemize gelmilerdir
.
82

Eyll 1896 tarihinde Osmanl Devletinin resmi kurumlan tarafndan sinematograf hakknda olumlu bir rapor verilmitir. Bu raporda, sinematografn ilmin yaylmasnda insanlk iin nemli bir ara olarak nitelendirilmesi, lkedeki sinema faaliyetlerinin balamasnda ve bu yeni icadn saraya girmesinde olduka etkili olmutur
.
83

Sultan Abdlhamidin kz Aye Osmanolunun anlarndan anlald kadaryla, lkemizde yabanclar tarafndan ilk film gsterisi Yldz Saraynda yaplmtr. Bertrand adl bir Fransz hokkabaz, sarayn salonuna bir perde kurarak padiaha ve saray halkna sinemay tantmtr lkemizde halka ak ilk film gsterimi ise 16 Ocak 1897de, Romen asll Leh
.
84

Yahudisi Sigmound Weinberg tarafndan Beyolu Sponeck Birahanesinde yaplmtr

85

Seyirciler, sihirli icat olarak grdkleri sinemann bu ilk gsterisini byk bir ilgiyle karlamlard. Ne var ki, akna dnen seyircilerin iinde bu yenilie kar kp, beyazperdede birbiri ardna yryen canl resimleri seyretmeyi gnah sayanlar da vard
.
86

Lumire Kardelerin ilk gsterimlerinden bir yl sonra lkemizde de halka ak olarak gsterime sunulan sinema, dinsel kltrn halka empoze etmi olduu baz nedenlerden dolay kimi evrelerce gnah saylsa da bu konudaki tutum ksa srede olumlu bir hl almtr.

87

...Sinemann yenilii, cazibesi ve albenisi, bu kar koymalar ksa srede alt etmenin stesinden gelmi ve giderek toplumumuzda yaygnlama olanan bulmutur lgin olan bir
.
88

nokta da tiyatroya halen souk bakan halkmzn bu yeni icada nemli bir tepki gstermemesidir
.
89

yle ki, Kumpanya Mdr Hanrinin 1897 ylnn Ramazan aynda,

ehzadeba Fevziye Kraathanesinde yapt gece gsterileri halk tarafndan ilgiyle seyredilmitir. Halkmzn, sinema konusunda gsterdii bu lml tutum hakknda bugne kadar ileri srlen grler arasnda bizce en aklayc olan, geleneksel Karagz oyunumuz ile

82 Salih Diriklik, Flebek, Cilt: 1, stanbul: St Ofset, 1995, s.9. 83 BOA. ..RSM..Dosya No: 6/1314-R-2, 12 Rebiylhir 1314.; Aktaran: Ali zyar, Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar, Sinematrk, Say:7 (Mays 2007), s.22. 95Aah zg, Trk Sinemasnda lkler, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1990, s.7.; Bkz: Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, stanbul teki Yaynevi, 1999, s.32-33. 85 Diriklik, Flebek, s.9. 86 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.8. 87 Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.32-33. 88 Burak Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, Sinematrk, Say:1 (Ekim 2006), s.22. 89 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.9.

28

sinemann arasndaki teknik benzerliktir lkemizde o yllarda ok yaygn olan Karagz oyunu
.
90

insanlar sinema fikrine hazrlam, karanlk odada sinema ile karlaan halk, bu yeni icada kar fazla yabanclk duymamtr
.
91

lkemizdeki ilk yllarnda, birahane, kraathane ve konaklarda dzenlenen gsterilerle halka tantlan sinema, zamanla halkn gndelik yaamnda yer edinmeye balamtr. yle ki bir sre sonra sinema, Ramazan gecelerinde geleneksel Trk gsteri sanatlar olan Karagz ve Meddaha elik eder duruma gelmitir
.
92

Osmanl Devletinde sinema ile ilgili ilk resmi dzenleme 1903 ylnda yaynlanan Sinema Nizamnamesi olmutur. Bu nizamname, birok konunun yannda filmlerdeki mstehcenlik konusunda da hkmler ieriyordu. Nizamnamenin on altnc maddesine gre, yabanc lkelere ait olay ve grntlerden edebe ve ahlaka aykr olmayanlar -says gnlk programdaki resimlerin yarsn gememek zere- byk ehirlerdeki zel yerlerde halka seyrettirilebilecek, fakat hurafeye dayal, faydasz ve mnasebetsiz manzaralarn

gsterilmesinden uzak durulacakt. Bu grntler devlet memurlarnn onayndan sonra gsterilebilecekti

.
93

Osmanlda mstehcenlik gerekesiyle bir filmin yasakland belgelenebilen ilk olay, Ekim 1908de yaanmtr. Beyolu stiklal Caddesindeki Odeon Tiyatrosunda, bir sinematograf kumpanyas tarafndan dzenlenen film gsterilerindeki baz filmler mstehcenlik ieriyordu. Bu filmlerin ya da filmlerdeki sahnelerin, baz seyirciler tarafndan, toplum ahlakna uygun bulunmamas, sz edilen filmleri ikayet konusu haline getirmitir. Yaplan bu ikayetler zerine Beyolu Mutasarrfl (Sancak Beylii) bu filmlerin gsterilmesini yasaklamtr
.
94

lk sinema gsteriminin Yldz Saraynda yaplmasna ve halkn sinemaya gsterdii hogrye ramen II. Abdlhamid, bu yeni icadn seyirci zerindeki etkisinden rahatsz olmu ve Franszlarn stanbulda yerleik bir sinema salonu ama giriimlerine msaade etmemitir. Nitekim Trkiyenin ilk sinemas saylan Pathe, ancak II. Merutiyetin ilanndan sonra, 1909

90 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.9. 91 Erman ener, Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul: Kamera Yaynlar, 1970, s.15. 92 Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.34-35. 93 BOA., Y..PRK. AZJ. Dosya No: 46/16, 29 Zilhicce 1320.; Aktaran: zyar, Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar, s.22. 94 BOA, ZB. Dosya No: 328/6, 01 Tesrinisani 1334.; Aktaran: zyar, Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar, s.22-23.

29

ylnda alabilmitir

95

lkemizde sinema ve din arasndaki ilikide kadn konusu her dnemde gndemde olmutur. Kadnlar sinemaya ilk zamanlarda dinsel kltrn basks yznden gidemezlerdi. Sinema da dier elence yerleri gibi yalnzca erkeklerin gidebilecei bir yerdi. Ancak ilk defa olarak Asadaryann Pangaltda at bir sinemada haftann belirli gnlerinde kadnlara da film gsterilmeye balanmt Bunun yannda, dnemin baz sinema salonlar, ahap bir paravanla haremlik-selamlk 108
.
96

eklinde ikiye ayrlmtr. Bu dnemde Trk kadnlar, sinema salonuna gitmek iin ya erkek kyafeti ya da Hristiyan kyafeti giyinirlerdi. 1909 ylnda kktendinci silahl bir grup, bir sinema salonunu igal etmi ve ieri adm atmaya cesaret eden bir kadn olursa onu hemen baklamakla tehdit etmiti
.
97

Sinemaya ilginin artmasyla beraber, bu alanda yaynlar da balamtr. 1914 ylnda Osmanl basnnda ilk defa bir sinema gazetesi kmaya balamtr. Ad ilgi alanyla ayndr: Sinema. Bu gazetenin kndan drt ay sonra Ferah isimli bir sinema gazetesi daha yaynlanmaya balamtr
.
98

Sinema tarihileri ilk Trk filmi olarak Fuat Uzknayn, Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savana girdii tarih olan 1914 ylnda ektii Ayestefanosdaki Rus Antnn Ykln gsterirler. Enver Paa, 1915 ylnda yapt Almanya seyahatinde, buradaki sinema faaliyetlerini gzlemlemi ve dnnde Merkez Ordu Sinema Dairesini kurdurmutur. Kurumun bakanlna Sigmound Weinberg, yardmclna da Fuat Uzknay getirilmitir Trk
.
99

sinemasnda Merkez Ordu Sinema Dairesinin kurulmasyla balayan bu sre, sava yllarnda bu kurum ve bu kurumun ardllar olan Mdafaa-i Milliye Cemiyeti ve Malul Gaziler Cemiyeti gibi askeri ve yar askeri kurumlarca Cumhuriyetin kuruluuna kadar devam ettirilmitir
.
100

Trkiyede sinema-din ilikilerinde zerinde durulan bir dier durum da filmlerde kadn unsurunun nasl ele alnddr. Kadnlarn beyazperdedeki baz grntleri dindar kesimden ciddi eletiriler almtr. Diriklike gre Trk sinemasnn ilk konulu film rneklerini,
95 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.10. 96 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.33. 97 Dnmez-Colin, age, s.XI. 98 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.41. 99 zden Candemir, Trk Sinemasnda Dini Filmler, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir 1986, s.9. 100 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.58.

30

ayn zamanda ilk mstehcen (erotik) film rnekleri olarak da kabul etmek doru olur

101

Sedat

Simavi tarafndan 1917 ylnda Mdafaay Milliye Cemiyeti adna ekilen ve tamamlanabilmi ilk konulu Trk filmi saylan Pene, o dneme gre olduka cretkar saylabilecek sahnelere sahiptir. Pene filminde, evliliin insana ac veren bir pene olduu, dncesi ilenmi ve serbest akn vgs yaplmtr Penede tartlan dpedz nikahn insan skan bir pene
.
102

olup olmadyd

103

Pene filminde yer alan kocasn aldatan Feride ve her nne gelen erkekle
.
104

yatan Leman tipleri, Trk sinemasnn ilk seksi kadn karakterleri olarak kabul edilmilerdir

1917de ekilen ikinci konulu Trk filmi Casus ve 1918de yarm kalan Alemdar Vakas bir yana braklrsa, 1919da bitirilebilen nc konulu Trk filmi saylan Mrebbiyenin mstehcenlik ynnden Peneyi de aan zelliklere sahip 117 olduu iddia edilmitir. Hseyin Rahmi Grpnarn ayn adl romanndan Ynetmen Ahmet Fehim tarafndan Malul Gaziler Cemiyeti adna ekilen bu filmde, Fransz mrebbiye Anjel roln, Rus asll kadn oyuncu Madam Kalitea oynamtr. Kollar ve gsnn st ksmn akta brakan i amarlar giyen Madam Kalitea, Dahri Efendinin konanda alrken, erkekleri batan karr. Bu filmdeki rolyle Madam 118 Kaliteaya Trk sinemasnn ilk vamp kadn oyuncusu unvan verilir. Bu film gsterime girdiinde stanbul igal altndayd. O dnem stanbuldaki Fransz igal kuvvetlerinin komutan General Franchet, igal ettikleri stanbulun sinemalarnda, ehvet dkn, dk ahlakl bir Fransz grmekten ok rahatsz olmu ve Franszlar kk drlyor gerekesiyle filmin gsterilmesini yasaklamtr
.
105

1919da Yusuf Ziya Ortan Binnaz adl eserinden uyarlanp, Ahmet Fehim tarafndan yine Malul Gaziler Cemiyeti adna ekilen filmde, ilk defa bir gbek dans sahnesi beyazperdede grlr. O yl ayrca Osmanl Donanma Cemiyeti adna Tombul An 4 Sevgilisi adl film ekilir. lk filmlerde rastlanan bu cinsellik elerinden yola karak Btn bunlar dikkate alndnda, mstehcenliin Trk Sinema Tarihi ile
120

zdeletiini sylemek pek de yanl bir iddia olmaz. eklinde yorumlar yaplmtr.

101 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.11. 102 Mahmut Tali ngren, Sinemada Kadn ve Cinsellik Smrs, Ankara: Dayanma Yaynlar, 1982, s.42. 103 ener, age, s.13. 104 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.11. 105 zyar, Osmanlda Sinemaya Dair Sansr Notlar, s.24.

31

Trk sinemasnda bir filmin ekilmesine ynelik ilk saldr ve baskn olaylar Muhsin Erturulun filmlerine kar gerekletirilir. ekim almalar srasnda baz
121

tutucu gruplarn saldrlarna hedef olan, seilen konular ya da oyunculardr. stanbulda Bir Facia-i Ak filminin ekimi esnasnda, ekibi saldrya urayan Erturul, anlarnda yaananlar olaylar hakknda unlar ifade ediyor: arafl kadnn filme ekilii en byk gnah saylyordu. Ta ki araflar iinde rol alm kadnlarn Ermeni sanats Aznif Hanm ya da Rus sanats Andreyevna olduunu saptayncaya kadar... Onlarn bile araf giymeleri gz yumulacak gnah deildi. O siyah giysi, bal bana kutsal bir simgeydi. Bu yzden birka kez de talandk.
122

Erturul, Nur Baba filmiyle ilgili olarak da benzer tepkilerle karlamtr. Yakup Kadri Karaosmanolunun ayn adl romanndan uyarlanan Nur Baba ya da dier adyla Boazii Esrar filmi, bir Bektai eyhinin yaadklarn konu edinmekteydi.

Karaosmanolunun bu roman daha nce Akam gazetesinde tefrika edilmi (1922) ve Bektai tarikat evrelerinde byk bir tepkiyle karlanmt. Bu tepkiler nedeniyle de yaynna son verilmiti. Yaynlanmas yarm kalan bu olayl tefrika romann tamam, daha sonra kitap olarak baslmt. Nur Baba tefrika halinde yaynlanrken nasl tepki aldysa, filme aktarlrken de o denli ciddi tepkiler almtr. Filmin en ilgin yan ise dinsel bir kiinin ikiyzll ile sahtecilii cinsellikle rttrerek anlatlmasndan gelir. Bunun iin Boazii Esrar-1922 cinselliin dini duygulara alet edilerek smrlmesini konu alan ilk filmdir Bu tepkiler bir sre
.
106

sonra fiili saldrya dnmtr. Filmin d sahneleri Eyp Camiinin avlusunda ekildii sra, Bektai tarikatnn sadk mritleri: Bektailik aleyhinde film evriliyormu! diye

ayaklanmlar. olay gn, cami avlusundaki film setini basan yzlerce kii paralamak iin kamerann zerine saldrm, oyuncular dvlm
.
107

Bu dnemde dini kurum ve kiilerin resim fotoraf ve onlarla ilikilendirilebilecek sinemayla ilgili tutumlar konusunda farkl verilere sahibiz. rnein: 20li yllarn banda bile eyhlislamlk Dairesi tarafndan yaynlanmakta olan Ceride-i lmiyenin Austos saysnda, bu sanata olumsuz yaklamnn izlerini bulmak mmkndr. Zeyyid-i msliminin insan, vesair ziruh olan hayvan sretlerini alakllihal tasviri eran haram olur mu? Elcevap: Olur. Bu suretle
106 Burak Evren, Trk Sinemasnda Cinsellik ve Erotizm, stanbul: Ad Yaynclk, 1995, s.13. 107 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.31.

32

suver-i mezkurenin hane vesair mevazda ittihaz tahrimen mekruh olur mu? Elcevap: Olur. Bir mslmann insan veya hayvan resmini cizmesi ve ekmesi haram olur mu? Olur. Byle resimler 125 yaplm evlerin mlk edinilmesi de haram olur mu? Olur. Oysa edinebildiimiz bilgilere gre, Son Osmanl eyhlislam Mustafa Sabri Efendi, eyhlislamlk Dairesinin resim konusundaki bu yaklamnn tam tersi istikamette gr beyan etmektedir: Bundan sonra sretlere tapacak kadar akn adamlar kalmamtr, yahut benim kendi hakkmda o ihtimal, imkan haricindedir. Binaenaleyh memnuiyetin sebebinin yokluu ile men edilen eyin de zevali lazm gelir
.
108

Genel olarak denilebilir ki, baz dindar evrelerde grlen, fotoraf alanndaki katlk ve kar koymalar, sinema alannda (kadn oyunculara gsterilen tepkiler dnda) pek grlmemitir. Bu dnemde, lkemizde sinemann tannmasnda yardmc olan nclerin arasnda Vafiadis, Didor ve Sigmund Weinberg gibi gayrimslimlerin adlar gemekteyse de, bunlarla e zamanl olarak Mslman Trkler de bu ie girimiler ve 127 ksa srede onlar da bu sanatn temsilcileri olmulardr. Osmanl Devletinin yklp yerine Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas lkedeki sinema faaliyetlerini de etkilemitir. stiklal savann zaferle sonulanmas ve Cumhuriyetin ilanyla laik dzene doru atlan ilk admlar, Gen Trkiye Cumhuriyetinde yeni yaplanmalarn olumasn salamtr. Yeni rejimin sosyal hayata getirmi olduu yenilikler ve adalama yolunda atlan emin admlar kukusuz sinemaya da yansmtr
.
109

Ayrca bu dnemde, Osmanl

dneminde neredeyse yabanclarn tekelinde olan sinema faaliyetleri, yava yava Trklerin eline gemeye balamtr
.
110

Cumhuriyet dneminde Kadnlar artk korkmadan, utanp sklmadan kocasyla, ocuuyla, arkadayla ya da tek bana san rtmeden, kara arafn takmadan sinemaya gidebiliyordu. mparatorluk ok eskilerde kalmt. imdi var olan laik devletin sunduu imkanlard
.
111

Bu rahatl yanstmas asndan, o dnemdeki gazetelerde yer alan aadaki

haber ilgi ekicidir. Haberde gen bir hanm unlar sylyor: .Fazla irkin deilim elhamdlillah. Gzlerim fotoraflarda fevkalade parlak kyor. Niyetim Romaya gitmek
108 Yakutcan ve mr, s.6. 109 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.63. 110 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.38. 111 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s.25.

33

talyan Filme mracaat etmek. Drt be ay sonra burada yeni bir sinema yldznn filmlerini seyredeceinize mutmain 131 olunuz. Bu deiimlere ramen, Mslman Trk kadnlarnn ilk kez perdede grld filmin evrimi pek o kadar kolay olmamtr. Baz tutucu evreler, Mslman kadnlarnn filmde oynamasn uygun grmemi ve buna kar tavr almlardr. Filmin evrildii baz yrelerde frnlar film ekibine ekmek satmamlar, bakkallar yz gram teneke peyniri katk olarak ok grmler, hatta yine baka bir yrede kyller, muhtarlarna bask yaparak filmcilerin kylerini derhal terk etmelerini istemilerdir
.
112

Trk sinemasnda ilk ykl-konulu uzun filmlerin ekim tarihi olarak 1916 alndnda, o tarihten 1922 yllarnn sonuna kadar beyazperdede Mslman Trk kadnlar grlmemitir. 1916 ile 1922 arasnda evrilen Trk filmlerinde kadn oyuncu gereksinimini, eitli tiyatro topluluklarndaki gayrimslim kadn oyuncular karlamlardr 2.1.1. Tiyatrocular Dnemi Trk sinemasnn 1923ten 1939 ylna kadar olan dnemi Tiyatrocular Dnemi olarak adlandrlr. Tiyatrocular Dnemi denilmesinin sebebi, bu dnem sinema faaliyeti iinde olan ynetmen, oyuncu ve dier grevlilerin, genellikle tiyatrocu olmalar ve ekilen filmlerde tiyatro etkisinin grlmesidir. Bu dneme ynetmen olarak damgasn vuran kii Muhsin Erturuldur. Kendisi de bir tiyatrocu olan Erturulun filmlerinde rol alanlar da tiyatrocular olmutur. Ayrca filmlerinde teknik adan tiyatro etkisi grlmektedir. Erturulun, Trk sinemasnn bu 17 yllk dnemine tek bana yn ve ekil vermitir. Bir sanatnn, kendi lke sinemas zerinde bu kadar uzun bir sre tek bana etkili olmas, baka bir lke sinemasnda benzerine rastlanan bir durum deildir
.
114

113

Bu dnem filmlerinin, Ulusal bilin, Cumhuriyet etrafnda bir araya gelme dncesiyle ekildii ve en nemli zelliklerinin; devletin resm ideolojisini hakim klmak adna, eski dzenin ktlenmesi, saltanat ve hilafet, din messeselerinin 135 yerilmesi olduu vurgulanmtr. Bunun yannda bu filmlere bakldnda, devrin politikas
112 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24. 113 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24. 114 lim erif Onaran, Trk Sinemas, Cilt: 1, Ankara: Kitle Yaynlar, 2. Basm, 1999, s.20.

34

ile ideolojik bir polemik eklinde ortaya konan filmlerin vermek istedii mesajlar arasnda byk bir uyum olduu grlmektedir
.
115

Trk sinemasnda rol alan ilk kadn oyuncu olarak genelde Ateten Gmlek filminde beraber rol alan Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir isimleri gemektedir. Fakat son yllarda baz aratrmaclar, bu isimlerden nce sinemada rol alan baka isimlerden bahsetmektedirler. zuyar, konuyla ilgili olarak: Ateten Gmlek filmiyle Trk sinemasnda rol alan Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir Hanmefendiler Trk sinemasnn ilk Trk kadn oyuncular deildir. nk; Ateten Gmlek (1923) filminden daha nce, 1922de ekilmi olan Esrarengiz ark filminde barol bir Trk 1 37 kadn oyuncu slenmitir. Ad; Nermin Hanm. ifadelerini kullanmtr. Evren ise, Mslman kadn ifadesini kullanarak u bilgileri veriyor: Ben yine Trk sinemasnda ilk Mslman sinemac kadn, bilindii gibi Neyyire Neyir ve Bedia Muvahhit deil, onlardan nce sinemaya girmi olan Sabahat hanmdr diyordum
.
116

Trk kadnlarn sinema filmlerinde oynamas konusunda bir dnm noktas olarak deerlendirilen Ateten Gmlek filmi, 1923 ylnda Erturul tarafndan Halide Edip Advarn ayn adl romanndan uyarlanmtr. Advarn, Kurtulu Savan konu alan bu yaptnda yer alan Kezban ve Aye adl Trk kadn karakterlerin, milli duygular nedeniyle filmde de Mslman Trk kadnlar tarafndan oynanmas uygun grlm ve Atatrkn de tevikiyle
117

filmde oynayacak Mslman Trk kadn oyuncu arayna giriilmitir. Bir sre sonra Aye rol iin uygun bir oyuncu bulunur. Bu oyuncu o yllarda Dar-l Bedayi sanatlarndan Muvahhitin ei olan ve Erenky Kz Lisesinde Franszca retmenlii yapan Bedia Muvahhit Hanmdr
.
118

Kezban rol iin de gazetelere ilan verilir ve bir sre sonra Neyyire Neyir bulunur.

Ateten Gmlek filmiyle, ilk kez Trk kadnlarnn filmlerde oynama yasan kaldrlr ve Bedia Muvahhitle Neyyire Neyir barolleri oynarlar
.
119

1928 ylnda asker emeklisi Tccar Naci adl bir iletmeci-ithalatmn Milletvekili Mahmut Beye gnderdii olduka uzun bir raporda, ak sak kadnlarn bulunduu filmlerle,

115 Meneke, s.46. 116 Evren, ddia ve Gerek, Sonsuzkare, Yl:2, Say:5 (Haziran 2004), s.4. 117 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24. 118 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.24 119 Aah zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, stanbul: Agora Kitapl, 2. Basm, 2003, s.78.

35

Yahudilik ve Hristiyanlk propagandas yapan ok sayda filmin bin trl hilelerle Trkiyeye sokulduu iddia edilir. Naci Beyin raporunu sinema 142 piyasasndaki rant kavgasnn gstergesi olarak grenler olduu gibi .gerek Trk sinemaclnn zamanla yaayaca ve bugn de yaamakta olduu bunalma, gerekse yabanc filmlerden oluan Amerikan tuzann lkemizde yaratt kltr yozlamasna yetmi sekiz yl nceden dikkat ekmesi bakmndan fevkalde nem tamaktadr aratrmaclar da vardr. Tccar Nci Beyin bahsedilen raporunun konumuzla ilgili bir blm yledir: Yahudi propagandasn ve Hristiyanlk fikirlerini neir ve tmim eden birok filmler bin trl hlelerle Trkiyemize getirilmekte ve ehemmiyetle zikredeceiz ki, Avrupa devletlerinin azamet ve hamet propagandasn yapan birok filmler de kalplerimizi rencde edebildii hlde bile memleketimize sokulmaktadr. Senelerden beri Trk unsrunun fikirlerini ldrmee, zehirlemee alan, hatt bu zehirler mukabilinde Trkn hazneleriyle paralarn almaa muvaffak olan bu gayr Trk filmciler ve sinemaclar, o kadar vsi bir program dhilinde alm ve bu mesileri o kadar kk salmtr ki, bunlarn arasnda birka Trkn bulunmas muvzene-i hzraya hibir tesir yapmamaktadr
.
121

120

szleriyle deerlendiren

Erturulun 1932 ylnda ektii Bir Millet Uyanyor filmi, Milli Mcadelemizi ele alr. Filmdeki Molla Said karakteri, igalci glerle ibirlii yapan hain bir din adam olarak canlandrlr Filmin sonunda, Mehmetciki cephede dmana kar hcum ederken grrken,
.
122

d seste Kalbinde kurtulu iin, zafer iin iman, dilinde Allahn ad, Mehmetik kkremi aslanlar gibi saldryor. Marur dman, acz iinde, korkak ve zelil. Selameti kamakta buluyordu. ifadeleri duyulur. Burada da Trk askeri iin dini deerlerin nemli olduunun Erturulun filminde de vurgulandn grrz. Trk sinemasnn bu dnemine damgasn vuran Muhsin Erturul, nceleri sadece konularda mstehcenlie yer verirken, 1933 ylnda ektii Karm Beni Aldatrsa filminde ilk kez mayolu Trk kzlarn perdeye yanstr
.
123

Seyircinin tepkisine sebep olan sahnelerinin oka

yer ald bu filme gsterilen tepkiyi, Enis Olcayto u szlerle ifade etmitir: O gnlerde ilk defa tek paral ksa mayolu gen kzlar yan yana dizilip bacaklarn Can Can danszleri gibi saa sola sallayp sonra havaya kaldrdklar zaman, birok sinema seyircisi ban nne emi

120 Necip Sarc, Naci Beyin Raporunu Sunu, Sonsuzkare, Yl:4, Say:9 (Ocak 2006), s.6. 121 Sarc, agm, s.6. 122 Alim erif Onaran, Muhsin Erturul Sinemas, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981, s.197-206. 123 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.13.

36

ve Aman bamza ta yaacak. Bu plak kzlarn bembeyaz bacaklarn dibine kadar amak sadece ayp deil, gnah, gnah
.
124

Filmi, mstehcen olarak nitelendirenler salonu terk etmi,

fakat sinemadan tepki gstererek ayrlan kiilerden ok daha fazlas 148 birbirlerini iterek filmi izlemeye almtr. Karm Beni Aldatrsa ve Muhsin Erturulun 1933 ylnda ektii dier bir film olan Sz Bir Allah Bir filmleri ile ilgili olarak Maktav, u bilgileri vermitir: Kahramanlar modern karakterlerdir; grnmleri yaadklar mekanlar, ilgi alanlar,...vb itibariyle yeni Trkiyenin hedeflenen Batl yzn temsil ederler ama aralarndaki kadn erkek ilikisi 1930lar Trkiyesinin en modern kesimleri iin dahi ar serbest ilikilerdir. Bir deniz sporlar dershanesinde krek hocas ile kadnlar arasnda yaanan ilikiler, arkadann karsn, sevgilisini ayartan erkekler veya kocasn, nianlsn aldatan kadn karakterler, dekolte giysilerle dans eden rev kzlar.125 Erturul filmlerindeki mstehcenliin 1938 ylndan sonra artt gzlenir 1938-39
.
126

yllar arasnda ektii Aynaroz Kads ile Bir Kavuk Devrildi filmlerinde .konular tmyle dinsellie dayal olmasa da yklerin geliimi iinde baz din adam tiplemeleri grrz
.
127

Aynaroz Kads, Nur Babadan sonra Erturulun dinle cinsellii rttrd ikinci

filmdir. Erturul, belki de dinle cinsellii rttrerek kamuoyunda peinen grlt koparaca bir konuyu o yllara zg reklam arac olarak da deerlendirmi olabilir
.
128

Bu filmlerde ele alnan

konu ve din adamlarnn ilenii asndan eletiriler almtr: Gemiin ktlenmesi babnda, Muhsin Erturul tarafndan ekilen, Musahipzade Celalin aym adl eserinden sinemaya uyarlanan Aynaroz Kads (1938) ve Bir Kavuk Devrildi (1939)de Osmanl adalet kurumu ve bu kurumu temsil eden din adamlar hicvedilmitir
.
129

Aynaroz Kads filminde Hazm Krmk, filmde, henz rte erimemi yetim bir Rus kznn mirasn, hile yaparak ve kitabna uydurarak, Manastr ele geirmeden elde eden ve eyhlislamn bakanlk ettii Yce Divanda alan davada, yine bir hile kullanlarak hakl karlan dalavereci bir kady canlandrmtr Bir Kavuk Devrildi filminde ise, padiahn
.
130

saksoncubas (kpek oban) olan bir saray yanamasnn, sadrazam olduktan sonra, tutarsz

124 ngren, age, s.67. 125 Hilmi Maktav, Cumhuriyetin Sinemacs Muhsin Erturul, Tarih ve Toplum, Cilt:38, Say: 227 (Kasm 2002), s.53. 126 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.13-14. 127 zg, Trlerle Trk Sinemas, s.187. 128 Evren, Trk Sinemasnda Cinsellik ve Erotizm, s.13. 129 Meneke, agm, s.47. 130 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s.30.

37

davranlaryla yenierilerin ayaklanmasna neden oluu ve urad nekbetten akrabas ve dnr olan bir Kapal ar esnaf tarafndan kurtarlnn hikayesi ilenir ki filmde de
.
131

izleyici saysn artrmak amacyla gereksiz ak sahnelere yer verildi. Ama bu ak sahnelere tepki yine byk oldu
.
132

Tiyatrocular Dnemi sona ererken, devletin ok nemli bir toplumsal politika olarak grd ve sonradan Trk sinemas iin baz evrelerce en nemli sorunlardan biri olarak vurgulanan filmlerin denetlenmesi dzenlemeleri ortaya kmtr. Bu dzenlemeleri abuklatran etkenlerden biri de Muhsin Erturulun Aynaroz Kads adl filminin yaratt sansasyon olmutur. Nitekim, 1939 yl btesi, Byk Millet Meclisinin Bte Komisyonunda grlrken, kimi komisyon yeleri bu filmin, halkn ar ve hay duygularn incittiinden bahsedip, hazrlanmakta olan tzn bir an nce yrrle konulmas gerektiini belirtmilerdir. zellikle bu filmdeki Aynaroz Kads Yakup Efendinin Afroditi adl bir Rum dilberine arap iirerek gya ergen olup olmadn anlamak zere yapt deneme dolaysyla gsterilen sahne, onun kt niyetlerinin ortaya kmasna yol at iin, gerek sarf edilen szler, gerekse Rum kz rolndeki oyuncunun (evkiye May) giysileri ve tavrnn genel ahlaka aykr olduu, yeni tzkte bu gibi durumlarn nlenmesi talep edildi. 157

Erturul 1940da ektii ve Alman ynetmen Joseph von Sternberg 1930 ylnda Marlene Dietrich ile ektii Mavi Melek adl filmin kopyas olan ehvet Kurban filmi ile de ciddi eletiriler almtr. Bu film, Erturulun sinemasnda 158 .mstehcenliin kullannda bir adm daha ileri gidildiini gsterir. Mahmut Tali ngren film hakknda Bu filmde Cahide Sonku gerekten de unutulmayacak bir kadn tipini izer. zg, Cahide Sonku, deil Erturul dneminin, belki de tip olarak Trk sinemasnn ilk erotik kadn oyuncusudur. 1940 ylnda evirdii (ehvet Kurban)ndaki tren sahnesini kim anmsamaz ki. Cahide Sonku sz konusu tren sahnesinde eteini syrp dizini gsterirken, bluzunun dmelerini zerken, duyarl ve istekli baklar unutulmayacak kadar etkilidir kullanmtr. Muhsin Erturul, hayat boyunca tiyatroyu geni kitlelere sevdirme mcadelesi vermi,
131 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s.30. 132 ngren, age, s.68. 133 ngren, age, s.68.
.
133

ifadelerini

38

blge tiyatrolar am, kendini tiyatroya adam bir nc, bu sanat dalnda bir onur adam olmasna karlk, Trk sinemasndaki yeri srekli tartlm, zellikle Trk sinemasna etkileri asndan eitli eletirilere konu olmutur 2.1.2. Gei Dnemi Gei Dnemi adndan da anlalaca gibi bir ara dnemdir. Tiyatrocular Dneminden sonra, Sinemaclar Dneminden ncedir. Trk sinemasnn 1939 ile 1952 yllar arasndaki dnemi iin kullanlr. Balang tarihi II. Dnya Savann balangcyla ayn tarihtir. 1939 ylna gelindiinde Trk sinemasnda, neredeyse kamerann sahne nne konulup bir piyesin batan sona filme alnd Tiyatrocular Dneminin etkisi halen devam etmekteydi. Yani tiyatro geleneinden daha tam anlamyla uzaklalamamt. 1939 ile 1952 yllar arasndaki bu on yllk dnemde Trk sinemas, kendini tiyatro etkisinden koparp, daha sinemasal bir dil oluturmaya almtr
.
135

134

Trk sinemasnda ilk olumlu gelimelerin balad, yeni bir sinemac kuan, sinemaya gerip Darlbedayicilerle kark olarak alt Gei Dneminin banda bu yeni sinemaclarn stesinden gelmeleri gereken byk bir problem vard: Erturul, kendinden nceki sinemaclarn getirdii kt alkanlklara ilaveler yapm ve bunlar bir sonraki kuaa devretmiti. Bylece, beenisi kt filmlere artlanan ve sinema eitimi kavramna giren btn elerin desteinden yoksun bir seyirci kitlesi oluturmutu. te bu mevcut seyirci, Gei Dnemi sinemacsnn dikkate almas gereken nemli bir problem olmutur
.
136

1939da balayan Gei Dnemi, II. Dnya Savann balangcna denk dt iin, Trk sinemasnn yapmas beklenen atlma fazla destek olamamtr. Bu dnemde, sesli film ekme alkanl braklm ve bir dublaj endstrisi olumutur. Ayrca, baz Msr filmleri Trkeletirilerek seyirciye Trk filmi diye gsterilmitir
.
137

Bu dnemde muhafazakar kitlenin yayn organlarnda da sinema ile ilgili deerlendirmeler grlmeye balanmtr. Necip Fazl Ksakrek, 17 Eyll 1943 tarihli Byk
134 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.78-79. 135 ener, age, s.23. 136 ener, age, s.23. 137 Blent Vardar, Trkiyede Sinemann Geliimi ve Ulusal Sinema Tartmalar, Sinematrk, Say:2, (15 Kasm 2006), s.38.

39

Dou dergisinde Beyaz Perde balkl yazsnda unlar sylyordu: Sinema, fikir ve ruhun emrine getii takdirde phesiz ki azametli bir imkan ve ina plan.. Fakat bugn bu plan dolduran cevher, btn hneri, krktk nefsleri lif lif cezbetmekten ibaret bacak ve vcut hazretleridir. Gerisi, sadece bu (hdayi nabit) kymetin etrafnda, bir yzn ana tan halkalayan krnt mcevherler gibi bir ey
...
138

Baz sinema eletirmenleri Ksakrekin bu szlerini ilerleyen yllarda Trk sinemasndaki akmlardan biri olacak Milli Sinemann ilk belirtisi olarak grmlerdir. Hazar, bir yazsnda bu konuda Arivleri taradmz zaman muhafazakar, Milli, Beyaz veya Dini, adna ne dersek diyelim lkemizdeki bu tip sinema akm araylarnn Necip Fazln bu cmlelerinden sonra baladn syleyebiliriz ifadelerini kullanmtr.
.
139

1948 ylnda gerekleen, belediyelerin filmlerden ald elence rsumunun indirimi, dnemin nemli olaylarndan biridir. Bu rsum indirimi, yani yerli filmlerin yabanc filmlere gre yar yarya az bir rsum demesi uygulamasyla, Trkiyede yerli filmlerin, yerli film gsteren sinemalarn, yabanc film gsteren sinemalara kar daha avantajl bir duruma gemesini salamtr. Bylece sinemalar, yerli film gstermeyi tercih etmeye balamlardr. Bu durum da Trkiyede retilen yerli filmlerin saysnn sratle oalmasna sebep olmutur
.
140

Bu dnemde yaplan baz filmler, dindar kesim tarafndan ciddi ekilde eletirilmitir. nk, 1949dan balayarak dinin kt adamlar da devreye girecektir. te Ltf . Akadn Vurun Kahbeye adl stiklal Sava filminde Aliye retmeni bir iftira sonucu ta ve sopalarla lin ettiren yobaz bir din adamdr
.
141

Film, tmyle dinsel bir nitelik tamasa da, iinde pek ok

dini eyi iermektedir: Tmyle olumsuz bir imam karakteri, mevlit sahneleri, yemin ekilleri vb.142 Filmde Aliye retmenin temsil ettii yeniliki eitim sistemine ve bamszlk mcadelesi veren Kuva-i Milliye birliklerine dman bir karakter olarak izilen Hac Fettah tiplemesi tartmalarn odanda olmutur. Aliye retmenin rencilerini mar syleterek yrtt bir sahnede, orada bulunan Hac Fettah unlar syler: Gryorsunuz, yz gz ak namahremler, erkeklerin kalbini fesada vermek iin ark syleyerek dolayorlar. Bunlar melundur. Bunlarn eline ocuklarnz teslim etmeyiniz. Filmin dier bir sahnesinde ise

138 Diriklik, Flebek, Cilt: 1, s. 17. 139 M. Nedim Hazar, Milli Sinemann Serveni, Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s.14. 140 Milli Sinema Akoturumu, stanbul: MTTB Sinema Kulb Yaynlar, 1973, s.91-92. 141 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 187. 142 zden Candemir, s.36.

40

dman kuvvetleriyle ibirlii yapacak kadar onursuz bir kiilik olarak izilen Hac Fettann azndan unlar duyarz: Kuva-i Milliye denen o babozuk alayna katlmaynz. Onlar hem padiahn ban yiyecekler hem de dman gazaba getirip rzmz payimal, malmz yama ettireceklerdir. Dman gelirse gelsin malmza, canmza dokunmadktan sonra ne zarar var. Bir din adamnn (her ne kadar byle bir karaktere din adam demek doru deilse de) bu derece ahlaksz bir karakter olarak ele alnd Vurun Kahpeye filmi, Din ar ve yalan iftiralarla sinemalarda rezil ediliyor eklinde ifade edilen ciddi tepkiler almtr
.
143

Halide Edip Advarn ayn adl romanndan beyaz perdeye uyarlanan film vastasyla Trk sinemasnn Akadn ahsnda cesur bir rejisr kazandn savunanlar olmutur. Buna gereke olarak da, Akadn 1949 ylnn kendine has artlar iinde Vurun Kahpeyeyi evirmeyi kabul etmesini gstermilerdir: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas deneyi ortada olduu iin seim ncesi politikas geni lde din alanna kaydrlmt. Aktan aa olmasa bile alttan alta din zerine bir propaganda alm yrmt. Bu ortam ierisinde stikll sava srasnda geen ve kk ilk meclisin fesih sebebine dayanan Padiah din adam-Kuvayi Milliyeci aydn atmasna deinen ve sonunda zafere ramen aydnn lin edilii gibi bir sonuca balanan roman bir ynetmenin ilk eseri olarak fazla avantajl saylmazd. 170

Cahide Sonkunun bir vamp kadn tipini baaryla canlandrd Muhsin Erturulun 1940 yapm ehvet Kurban filminden sonra Trk sinemasnda 1950 ylna kadar cinsellik esinin kullanm bakmndan nemli bir filme rastlanmaz. Sadece, 1942 ylnda Srtk adl filmde Trk sinemasnda ilk defa banyo sahnesinin beyazperdeye yansmas zerinde durulmutur
.
144

2.2. 1950 SONRASI TRK SNEMASI 1948 ylnda belediyelerin, Rsum ndirimi Kanunuyla yerli filmlerden alnan harc %20ye drmesiyle, maliyetler dm, dolaysyla kr oranlar artmt. Bunun yannda Demokrat Parti iktidar ile yol ve elektrik hizmetlerinin daha geni blgelere gtrlmesi
143 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 187. 144 ngren, ages.70.

41

sonucunda sinema salonlarnn says hzla artmtr. Bu salon artyla beraber film retimi de artmtr. Bu sayede de o dneme kadar dar bir alanda gerekletirilen sinema faaliyetleri yurt sathna yaylmtr Evren, 1950 ylnda balayan Demokrat Parti iktidarnn sinemaya etkisi
.
145

konusunda unlar syler: Yeni siyasal iktidarn inan alann kapsayan bu dnleri, ksa bir sre sonra sinemaya da yansmada gecikmedi. Kimi filmler; konuyla uzak yakn balants olmayan dini eleri (ezan, mevlit, trbe ziyareti vs. gibi) geliigzel kullanmaya balad. Uzun ve konulu filmlerde deil ama, ksa, belgesel filmlerle hac ve benzeri konular zellikle krsal kesimlerdeki insanlar zerinde istismar edilircesine yaygnlamaya balad. Dini tecimsel amalarna alet eden kimi kiiler, bu tr filmlerin gsterildii sinemalarda gl suyu datarak, filmlerin birka kez izlenmesinin sevap olacan yayarak bu istismarn snrlarn olabildiince geniletmekten geri kalmadlar
.
146

Bu yllardan itibaren, din sinema ilikileri bakmndan nemli konulardan biri olan, filmlerde cinsellik unsurunun kullanm konusunda da nemli gelimeler olmutur. ngren, 1950 ylndan sonra Trk sinemasnda, yabanc filmlerden esinlenerek fahieler, harem grntleri, banyo sahneleri, tarihsel filmlerde cariyeler -plak esir kadnlar- havuzda ykanan plaklar ya da plak gsl kzlar, arkasndan tecavz sahneleri, deniz ve gl sahneleri, oryantal danszler ve pavyon sahnelerindeki plaklk gibi cinsellik unsurlarnn daha fazla kullanldn belirtmitir
.
147

2.2.1. Sinemaclar Dnemi Trk sinemasnda Sinemaclar Dnemi diye adlandrlan bu dnem, 1952 ylndan itibaren fiilen balam olarak kabul edilir. Sinemamzda ulusal araylar salt sanat yapt balamnda deil, ayn zamanda kuramsal zeminde tartma dnemi, Trk Sinemasnda Sinemaclar Dnemi olarak bilinen dnemde ortaya kmtr. 175

Muharrem Grsesin 1952 ylnda ektii ve Menemen Vakasn ele alan Kubilay filmi, din ve sinema ilikileri bakmndan ele alnabilecek filmlerden biridir. Bu film de din adam karakterinin olumsuz olarak izildii filmlerden biridir. Gericilerin isyann bastrmaya alan retmen-subay Kubilay, kafas kesilerek vahice ldrlr. Bu vahi saldrnn ba

145 Uakan, Mesut, Trk Sinemasnda deoloji, stanbul: Dnce Yaynlar, 1977, s.19. 146 Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s.12. 147 ngren, age, s.70.

42

eylemcisi yobaz din adam Mehmet Dervitir

148

Bu dnemde de filmlerde cinsellikle ilgili sahnelere rastlanr: 1952 ylnda Kani Kpak tarafndan ynetilen ve stanbulun igalini anlatan stanbul Kan Alarken adl tarihi filmde, Trk sinemasnda ilk defa toplu sevime (orji) sahnesine rastlanr 2.2.2. Hazretli Filmler Akm
.
149

Trk sinemasnda 1950lerin ortalarnda balayan ve 1970lere kadar sren ve eitli dini karakterlerin filmlere konu edinildiinden dolay ad Hazretli Filmler Akm olarak bilinen sinema akm, sinema ve din ilikisi bakmndan nemli bir dnemdir. Bu Akm erevesinde yaplan filmlerle, dindar kesim sinemaya kar, nceki dneme nazaran daha youn bir ilgi gstermeye balamtr. Kaynaklar, 1952 ylnda Hac Yolu isimli bir belgesel ekildiinden bahsediyorlar. Fakat bu filme ynelik yaplan deerlendirmelerin ortak noktas, bu 178 filmle, insanlarn dini duyarllklarnn smrld eklindedir. Buna dayanak olarak eitli iddialar ileri srlmtr. Buna gre, filmin yapmclar, seyirciye, filmi yedi defa seyrettikleri takdirde hac olacaklarn sylemi ve her seyredi iin ayrca bilet kesmilerdir. Bunun yannda seyirciler, sinemann etrafnda yalnayak dolatrlm, aralarda glsuyu datlm ve seyirciden filmi abdestli olarak 179 seyretmeleri istenmitir. Yaplan bu reklamlar, geri kalm yrelerde etkisini gstermitir. Gerekten de seyirci arya uymu, abdestini alarak filme gitmitir. Bu arada uyank yapmcnn kasasna haftalar boyu para akmtr Yapmclarn dindar kitleyi sinema salonlarna
.
150

ekme abalar sonucu, o dneme kadar sinemaya hi gitmemi insanlar sinemaya gitmilerdir

151

Trk sinema tarihindeki ilk dinsel arml film, Hicri Akbal tarafndan 1956da yaplan Aklar Kabesi Mevlana adl filmdir. Film, dinsel temalardan ok Mevlanann yaam yks zerine kurulmutur. Bu filmden sonra yaplan dini filmler de, hep ayn izgiyi izlemi, dinsel temalardan ok, dinsel kiilik-kahramanlar odak 182 noktas olmutur.

148 zg, Trlerle Trk Sinemas, s.187. 149 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.14. 150 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 187. 151 nser, agm, s.20.

43

Her ne kadar daha nce de benzer filmler ekilmise de, Hazretli Filmler Akmnn balang filmi olarak Nejat Saydamn 1961 ylnda ynettii Hazreti merin Adaleti filmi gsterilir. Bu film ve Asaf Tengizin 1964 ylnda ynettii Hazreti brahim, Anadolu sinemalarnda seyircinin olaanst ilgisi ile karlanmtr. zg, bu dnem filmleri hakknda u bilgileri veriyor: Ama asl hazretler konusundaki salgn balatan Muharrem Grsesin 1965 ylnda ynettii Hazreti Yusufun Hayat'dr. Film kap, ereve krdrr Anadoluda. Kardeleri tarafndan kuyuya atlan Hz. Yusuf rolndeki Yusuf Sezgin de birden nlenir. Bu tr filmlerin ekim sralarnda ilgin olaylar yaanr. ekimlerden nce ekibe namaz kldrlr. Afyonda bir sinemada filmin gsteriminden nce seyircilere glsuyu datlr. Bir dnemlerde sinemaya gitmeyi gnah sayan Anadolu seyircisine, iinde yaatt peygamber sretlerini beyazperdede grmesi ters gelmez
.
152

Bu filmleri takip eden Nuri Akncnn Hazreti Aye (1966), Muharrem Grsesin Hazreti Sleyman ve Saba Melikesi (1966), Muharrem Grsesin Hac Bekta Veli (1967), Tun Baarann Hazreti Ali (1969) filmlerinin en nemli ortak yan, dini konulardan ok, dini kiilikleri-kahramanlar tantma amacna ynelmi, ticari 184 filmler olmalardr. 1960l ve 1970li yllardaki erotik filmler modasna paralel olarak ortaya kan Dini Filmler modas; yani seks arlkl filmler sebebiyle sinemadan uzak kalan aile seyircisini kapmay amalayan bu ticari akm, slami konular perdeye yanstmadaki pek ok hatalarna ramen halk arasnda belli bir ilgi 185 grmtr. Hazretli Filmler Akm erevesinde ekilen filmlerin senaryolarnda, ekimlerinde ve oyuncu performansnda ciddi problemler vardr. Senaristinden ksna, ynetmeninden oyuncusuna kadar her eyiyle Yeilam altyapsn kullanan bu hazretli filmler furyas, inandrclktan ve sanattan fersah fersah uzaktr
.
153

Bu filmlerde, birok eyin aksad grlr. Tarihsel gerekler, nedensel ilikileri iyi rlmedii iin, kurmaca bir dnya eklinde karmza kar. Meneke, bu filmlerde konudan kaynaklanan anlatmsal zelliklere dikkat edilmediini, anlatmdaki mantksal yapnn srekli aksadn vurgulamtr. rnein, bir mucizenin zaten akli melekelerle alglanmas

152
153

zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 189.

Meneke, agb, s.59.

44

imkanszken, filmlerde grlen bu anlatmsal ilkellikle, sonu bsbtn trajikomik bir hale dnmektedir. Mucize ve hikmetin sadece d gereklikle deil, zihinsel servenlerle yakalanabileceinden habersiz sinemaclar, bu tr filmlerin sembolik anlatmlara ihtiya duyduunu bilmezler. Seyircilerde bu armlar uyandracak grntsel sembollere hi bavurmazlar. Aksine ilkel, dmdz bir anlatm yelerler
.
154

Alelacele krsal kesim seyircisine ynelik olarak yaplan bu filmler, brakn tarihsel gerekleri, slamiyetin bilinen temel dorularn bile yanstmaktan acizdirler. Namazn yanl klnmas, tarihi dnemlerin kartrlmas, Hz. brahime kurban getiren melein kanatl ve sar sal bir kadn eklinde tasvir edilmesi gibi, birok yanl arda arda kullanlr Nitekim 1972
.
155

ylnda, Asaf Tengizin ektii ikinci Hz. brahim (Safiye Filiz, Altan Gnbay, Atf Kaplan) filminde, bu filmi hazrlayanlarn slm kltrden ne kadar uzak olduklar, filmin afiinde Hz. brahime kurban getiren melein kanatl ve sar sal gzel bir kadn eklinde tasvirinden de kolayca anlalmaktadr. 189

1964de Hazretli Filmler modasna uyup daha ok bu trde film almalar yapan

156

Asaf Tengizin, 1964 ylnda ynettii Hazreti brahim filmi Hazretli Filmlere rnek olarak verilebilir. Filmde, oyuncu kadrosu, zellikle figran kadrosu olduka yetersiz bir performans sergilemilerdir. Kostmler batan savma bir ekilde hazrlanmtr. yle ki farkl dnemlere ait pek ok giysi bir arada kullanlmtr. rnein, Tanrya inanmayanlar, zellikle bunlarn askeri gleri Roma askeri giysileri iinde gsterilmilerdir. Mekan olarak adr ve maaralarn kullanld filmde bolca l ve deve grntsne de yer verilmitir. Filmde Tanrya kar gelenler ile Hrstiyanlka ait kimi elerin koutlanmas ilgintir. Puta tapnanlarn tapnmas srasnda duyulan mzik ve sesler kilise etkisini vermektedir
.
157

1970de ilk sinema filmini eken, Milli Sinema akmnn nc ynetmeni akmakl, kendisine Hazretli Filmler Akm ile ilgili olarak sorulan Bunlar Milli ya da Dini Sinemann ncleri miydi, yoksa tecimsel amal dini istismar eden yapmlar myd? sorusuna yle cevap vermitir: Bu filmler dini konular ileyen Bat zentili filmlerdi. Milli Sinemamn prototipi olmas sz konusu deildir. Bu tr filmlerin 192
154 155 156 157 Meneke, agb, s.59. Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s.12. zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.204. Candemir, age, s.73.

45

Batda birok rnei var. 2.2.3. Toplumsal Gereki Sinema Akm Trk sinemasnda eitli fikir akmlarnn etkisi, 1960 ylndan itibaren grlmeye balanmtr 27 Mays 1960 Darbesinin Trk siyasal ve kltrel hayatna etkisi zerine deiik
.
158

evrelerce olumlu ya da olumsuz ok ey sylenmektedir. Bunlar bir kenara brakp da sadece sinemamz zerindeki etkisine baktmzda; darbenin etkisinin genellikle olumlu ekilde yorumlandn grmekteyiz. Aslnda bir ihtilalin, o lkenin sinemas iin olumlu bir srecin balangcn hazrlamas bir paradoks olarak grnse de, 27 Mays Darbesi, Trk sinemas iin olumlu bir anlam tamaktadr Trk sinemas bu tarihten itibaren daha nceki dnemlere
.
159

nazaran daha farkl konulara el atm, zellikle toplumsal sorunlara eilmeye balamtr

160

1960 Darbesinin zellikle sol zihniyete getirdii zgrlk havas ierisinde, perdeye yansyan ilk fikri akm Toplumsal Gerekilik olmutur Trk sinemasndaki Toplumsal
.
161

Gerekilik Akm, Amerikadaki Sosyal Gerekilik ve talyadaki Yeni Gerekilik akmlarnn etkisiyle domutur. Akmn amacnn toplumdaki gereklerin d yzn veren filmler ortaya koymak olduu vurgulanmtr. Bu anlayla ortaya konan filmlerde Marksizmin din anlay ve din adamna bak tarz aynen yanstlm, filmlerde din, tarih, gemi, inan, ahlk vb. kavramlar olumsuzlanarak sunulmutur
.
162

Toplumsal Gerekilik

akm iinde deerlendirilen baz filmlerde din adamlar, iverenle birlikte iilere ve aann yannda kyllere kar olarak gsterilmitir. 198

Trk Sinemasnda Toplumsal Gereki Akm olarak nitelendirilen bu dnem, 1960-1965 yllar arasnda etkin olmutur Bu akmn 1965 ylndan itibaren etkisini
.
163

kaybetmesinde iki nemli olayn rol oynadn gryoruz: Bunlardan birincisi, 1965 seimleriyle Adalet Partisinin iktidara geliidir. Liberal bir politik gre sahip olan AP, Marksizme kardr. Bylece, be yldr sola kar gevetilmi olan Sansrn ipleri APnin kontrolne gemitir. kinci olay ise, Toplumsal Gerekilik AkmTn temsil eden

158 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.16. 159 Vardar, agm, s.38-39. 160 Vardar, agm, s.38-39. 161 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.10-11. 162 Meneke, agb, s.47-48. 163 Vardar, agm, s.38-39.

46

ynetmenlerle, onu savunan eletirmenlerin birbirleriyle anlamazla dmeleri ve bunun sonucu olarak Halit Refi, Metin Erksan, Duygu Sarolu gibi ynetmenlerin Marksist anlaytan uzaklamalardr
.
164

Bu anlamazln sebebi udur: Ad geen ynetmenler, edebiyatta Kemal Tahir ile balayan Ulusallama ve Baty kendi zelliklerimize doru ama dncesine doru ynelmiler ve Osmanl Trk toplumunda Karl Marksn tarihte her toplumda olduunu ifade ettii snfsal bir yapnn bulunmadn ifade etmilerdir. Bu konudaki sylemleri onlar ksa srede, bilimsel sosyalistlerle atmaya srklemitir. Refi, ynetmen olarak sinemann bizzat iine girince, onun dorudan doruya halkn paras ile ayakta durduunu, dolaysyla kapitalist bir sinema olmadn iddia etmitir. Ortaya att Halk Sinemas tabiriyle, Marksistlerin anlad anlamdaki halkl rtme yoluna gitmitir. Doal olarak da, bugnk kapitalist Trk Sinemas yerine halk sinema iddiasyla sinemay devirmek isteyen devrimcileri de kzdrmtr. 1966 ylnda Sinematek Dernei salonlarnda yaplan bir oturumda, her iki taraf da birbirlerine ok ar sulamalar yneltmilerdir Trk sinemas tarihinde ilk
.
165

bilinli sol hareket olan toplumsal gerekilik hareketi sac basnn ve kuramlarnn patrtlaryla ilgi toplayp gelitikten sonra, lm darbesini solcu geinen yazar ve kurumlardan yedi. Sinemamzn 27 Mays 1960ta balayan bir devresi bylece 10 Ekim 1965te son buluyordu
.
166

Yaanan tartmalar sonucunda Toplumsal Gerekilik AkmTnn temsilcilerinin bir ksm milli bir anlaya ynelince; bu akm ikiye blnr ve bunlardan iki sinema akm oluur: Marksizme tabandan bal Devrimci Sinema ve Trk Halknn ulusal kltrn, sinema yoluyla anlatma amacnda olan Ulusal Sinema. 196870 yllar arasnda yeni bir dnce daha filizlenir: Mill Sinema
!
167

Toplumsal Gereki Sinema Akmnn en nemli eserleri olarak Metin Erksann Gecelerin tesi (1960), Ylanlarn c (1962), Susuz Yaz (1963) ve Halit Refiin ehirdeki Yabanc (1963), Haremde Drt Kadn (1965) adl filmleri gsterilebilir. Toplumsal Gereki Sinema Akmnn nemli filmlerinden, Erksann 1962 ylnda
164 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.36. 165 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.36-37. 166 Vardar, agm, s.39. 167 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 10-11.

47

ektii Ylanlarn c, Fakir Baykurtun ayn adl romanndan uyarlamadr. Bu film ile Erksan, ikinci defa sansr engeline taklmtr. Film zellikle ar saclarn tepkilerini ald ve Ankaradaki gsterimi srasnda olaylar kt
.
168

Filmin uyarland roman, zamannda eitli

tepkiler almt. Film ise romandan daha fazla tepki almtr. mam Hatip Okulu rencileri film aleyhinde gsteriler yapmlar ve sonuta film Sansr Kurulu tarafndan reddedilmitir. Gsterilen tepki konusunda .filmin kendi halknn inanlarna, toplum yapsna ters dm olmasnda arayabiliriz yorumlar yaplmtr.
.
169

Filmin ana karakteri Bayram, tarlada alrken, ehirde grd duu eine u szlerle anlatr: Yukar byle bir boru kyor. Szekli teneke gibi bir az var. (Eline ald apann ucunu gstererek) Su buradan dklyor. ki tane de kurnas var, birini evirdin mi scak, birini evirdin mi souk akyor. Ayarlayp giriyorsun altna, hi kesilmiyor. Kendiliinden akyor. Allah tarafndan gibi. Bu benzetmeyle seyirciye ilahi dzenin, nasl dzgn ve eksiksiz iledii imas veriliyor. Yine ayn filmde ana karakterlerden Irazca Halann azndan yaanan olumsuzluklar karsnda Allaha kar hissettii isyan duyuyoruz: stemedii birisiyle evlenen Fatmann durumunu gren Irazca Hala elini gkyzne kaldrarak: Garip Fatma, kadersiz Fatma. Ne suu vard da Deli Hacaliye yar ettin bunu. der. Yine bu filmde, camide vaaz veren imam, kyde yaanan iddet olaylar konusunda unlar syler: Kendinize yaplan bir ktle behemehal mukabele etmeye kalkmayn. Ulu Tanrmz, dnyadaki ufak tefek hakszlklar dzeltmekten aciz midir? . Hibir ktlk, karlksz kalmayacaktr, ama bu dnyada ama br dnyada. Sabr kadar byk meziyet, itidal kadar iyi huy, Allah nazarnda mevcut deildir. Refiin 1965 ylnda ektii ve birka sahne dnda, diyaloglarnn tamamnn Kemal Tahir tarafndan yazld Haremde Drt Kadn filmi de zerinde ok tartlan filmlerden biri olmutur. Refiin ektii nemli tarihi filmlerden biri olan film, yaynland dnemde eletirmenlerden olumlu eletiriler almasna ramen, nemli bir seyirci kitlesi tarafndan tepkiyle karlanmtr. Hatta filmin, TRTde gsterilmesinden sonra Byle bir film nasl gsterilir! Trk ailesini klten, tarihimize hakaret eden film diye, Mecliste soruturma almas istenmitir. Refi, yllar sonra bu filmle ilgili olarak kendisine sorulan Seyircisi filmden neden holanmad sizce? sorusuna u ekilde cevap vermitir:

168 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.75. 169 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.30.

48

Orada gerekten filme snamamalarnn nedeni, hibirimizin tahmin edemedii biimde, filmin aile geleneklerimize aykr olmasyd. Mesela Kemal Tahir sonradan Haremde Drt Kadnda paann yabanclardan rvet alma meselesini eletirdi ve, Yanl yapmm dedi. Kendi zerine ald. zerine alacak bir ey yok oysa, senaryo benim. Kemal Tahir filme kar gsterilen reaksiyonun hakl taraflar olduu ynnde tavr ald. Ama onun zerinde durduu mesele, paann yabanclardan bir i karl rvet almasyd. Bence paann rvet almas deildi seyircinin tepkisini eken. Haremdeki kadnlarn gerek kocalarnn yakn erkeklerle ilikileri, gerekse kendi aralarndaki ilikiler, zellikle aile ii cinsel ilikiler, krsal kkenli seyircileri rahatsz etti. Mesela kent kkenli seyirci filme ok daha ilgili gsterdi
.
170

Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sinema Merkezinin banda bulunan Prof. Dr. Sami ekerolu o gnlere ait bir ansn anlatrken u ifadeleri kullanmtr: Bir gn Duygu Sarolunun Bitmeyen Yol adl filmi salonumuzda gsteriliyordu. Film, stanbulun genel grn zerinde ezan sesiyle balyordu. Ezan sesi duyulur duyulmaz bir grlt koptu. Bir sr gen ayaa kalkarak, Hadi ocuklar, ne olduu anlald, diyerek salonu terk etmeye hazrlandlar. Biraz sonra eski elbiseleri yrtk, yamal iiler grnd. Film onlarn hikayesiydi. ocuklar bir sre ayakta durduktan sonra, Oturalm arkadalar, film iyi galiba. diyerek yerlerine kmlerdi. Bu pein hkml ocuklar Hristiyan propagandas yapan filmi byk bir zevkle seyrediyorlar, fakat bir Trk filminin iinde uzaktan da gelse, ezan sesine tahammlleri yok
.
171

O gnlerin gazetelerinde dindar kesimin sinemaya bak konusunda bize ipular verecek haberlere rastlamak mmkn: Eyp Sultan Camiinde Sinemaya giden kadnlar bo der eklinde vaaz verdii ileri srlen 73 yandaki viz Fahri Kl dn 3nc Arceza Mahkemesinde yarglanmtr. Fahri Klnn avukatnn Kl ailesinin fertlerinin sinemaya gittiklerini ileri srmesi zerine Fahri Kl Hayr, onlar sinemaya gitmezler demi, arkasndan da Sinemaya gitmezler, gitmezler ama, giderlerse de bir ey demeyiz diye eklemitir. Sann camideki ilgili tutanak okunduktan sonra yarg, kendisine Demek ki, ne kadar sinemaya giden kadn varsa senin vaazna gre hepsi hap yuttu demitir
.
172

2.2.4. Ulusal Sinema Akm 1960larn ortalarna doru Kemal Tahir, Selahattin Hilav, Sencer Divitiolu gibi baz Marksist yazarlar ve daha nce Toplumsal Gerekilik Akm iinde deerlendirilen Halit Refi, Metin Erksan gibi baz sosyalist sinemaclar yeni bir teori gelitirmeye, Cumhuriyet dnemindeki kozmopolit kltr ve sanat anlaynn iflas ettiini, artk Baty reddedip kendi

170 Halit Refi, Sinemada Ulusal Tavr Halit Refi Kitab, engn Kl Hristidis (rp), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2007, s. 165. 171 Milli Sinema Akoturumu, s.49. 172 Sinemaya Giden Kadnlar Bo Der Deyince, Milliyet Gazetesi, 22 Aralk 1965.

49

iimizde yeni bir yaplanmaya gitmemiz gerektiini ifade etmeye balamlardr

173

Ulusal Sinema kavram 1964 ylnda yaplan Sinema urasndan sonra kullanlmaya balanmtr. Bu tarihe kadar sinemada eitli fikirler, eitli mecralarda dile getiriliyordu. uarann yaplmasna sebep olan olay, Metin Erksann Susuz Yaz filminin Berlin Film Festivalinde en byk dl olan Altn Ay dln almasdr. Bu Trk sinemasnn ilkel bir sinema olduunu dnen o dnem Trk entelektelleri iin hi beklenmedik durumdu. Bunun yannda devlet de sinemaya gerekli nemi vermiyordu. Susuz Yaz filminin yurtdna karlmas yasakt. Buna ramen film kaak olarak yurt dna karld ve gsterildii festivalde byk dl ald. Bunun zerine devlet yetkilileri, Trk sinemasndaki beklenilmeyen bu baardan yola karak
210

bir ura toplamaya karar verirler. O gnlerin aktif sinemacs Refi, ura ile ilgili olarak unlar sylemitir: .bir ura tertiplemeye kalktnda, o zaman ilk rgtlenme meydana geldi. O rgtlenmede ba film ithalatlar ekiyorlard. nk devletin Trk sinemasyla ilgilenmesi, ticari olarak aleyhlerinde korumac kararlar alnmasna yol aabilirdi(!) Onlar da ne yaptlar, ithalatlar olarak devletin karsna kmak ho bir grnt olmayacak; aydnlar topladlar. Kim o aydnlar? te zellikle konuyla ilgili gazetelerde, dergilerde yaz yazanlar. Nijat zn ilerinde. Mesel sanatlar, Yaar Kemal falan gibi. Ve ilk defa orada u fikirlerle karlatk: Yerli film, yabanc film diye ayrm yaplamaz. Devletin Trk filmini korumas, ona zel bir ilgi gstermesi dnlemez. yi film, kt film ayrm vardr. Tabi otomatikman ileri olan buysa onun dnda olanlar geri oluyor. te yeni ulusal sinema kavramnn ortaya k beni bunun stnde dnmeye itti. Bize habire iyi film rnei diye Batda yaplm rnekler gsteriliyor. Bat kltrnn rnekleri hep bize model diye gsteriliyor. Yahu bunlar bize uymuyor. yisinin ktsnn tartlmas ayr hi phesiz ama ortada bir vaka var. Ortada bir olgu var: Batdan farkl olma gerei
.
174

Ulusal Sinema Akmmn bir dier nemli ynetmeni Erksan, kendi sinema anlaylarn ekillendiren Ulusalclk ve kar kutupta yer alan Batclk kavramlar hakknda unlar ifade ediyor: Ben eskiden beri, gerek kendi aramzda konutuumuz zaman, gerekse yazdm yazlarda, btn meselelere bir Trkiyeli gibi, bir Trk asndan bakmak isterim. O zaman zgn, o zaman orijinal, o zaman baka trl oluyor insan. Biz btn tarihi olaylara, btn her eye bu ekilde bakmak zorundayz. ... Eer bu ayrcal gsterebilirsek, bu bak asn getirebilirsek, o zaman Ulusal
173 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s. 16. 174 Refi, Ulusal Sinema Nereye?, s.3.

50

oluyoruz

175

Yukardaki szlerden de anlalaca gibi Ulusal Sinema akm Bat hayranlna duyulan tepkiyi yanstr. O tarihlerden itibaren Halit Refi, Metin Erksan ve Duygu Sarolu gibi ynetmenler tarafndan; eitli seminer, akoturum ve sinema yazlarnda Ulusal Sinema kavram savunulmaya balanmtr. Atf Ylmaz ve Ltf . Akad gibi ynetmenleri de ksmen ierisinde deerlendirebileceimiz bu akm, Sinema-Tv Enstits -Eski Film Arivi- tarafndan da desteklenmitir
.
176

Refiin o gnlerde ilk olarak gndeme getirdii kavramlardan biri halk sinemas kavramyd. Refie gre: Trk sinemas; devlet, belli bir sosyal snf veya yabanc sermaye tarafndan kurulmamtr. Trk sinemas, dorudan doruya Trk halknn film seyretme ihtiyacndan domutur. Sermayeye deil, emee dayanan bir sinema olduu iin bir halk sinemasdr. Refi, kendi sinema anlaylarnn dier anlaylardan farkn anlatrken de unlar sylemektedir: Halk sinemas baz budalalarn yazd gibi ne halkn ekonomik refahnn gereklemesine fikir ve estetik planda destek olan sinema, ne de emeki snflarn arln koyduu sosyalist ynetimde devlet sermayesi ile halkn, giderek insanln sinema ihtiyacn karlamak zere kurulmu sinemadr. Bu krk dkk tanmlamalarn birincisi halk bir sinema, ikincisi ise toplumcu bir devlet sinemas iin yaplabilir belki
.
177

Sonraki yllarda yaanan bir takm gelimelere paralel olarak Refi, Halk Sinemas kavramndan sonra Ulusal Sinema kavramn gndeme getirmitir. Bu kavramn zellikle 1965 tarihinden sonra gndeme gelmesinin balca iki sebebi vardr: Bunlardan ilki, bu sinemaclarn 1965 sonrasnda karlatklar byk politik ve ekonomik zorluklar karsnda aydn kimliklerini zedelemeden sektrel dayatmalara adapte olma arzulardr. kincisi ise, solcu sinema eletirmenleri ve Sinematek Dernei yeleriyle yaanan tartmalardan sonra saa doru kaymalardr. 215

Bu dnemlerde, Ulusal Sinema anlaynn nemli isimlerinden biri olan Sami ekerolu (imdi Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema- Televizyon Blm Bakan ) Trk Film Arivinin temellerini atm ve Ulusal Sinema isimli bir dergi karmtr. Giovanni Scognamillo ise Be Ynetmen adl eserini yaymlam ve Sinematekte toplanan Batc sinemaclara kar yerli sinemay savunmutur. Ayrca Ulusal Sinemac ynetmenlere Kemal
175 Milli Sinema Akoturumu, s.65. 176 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.40. 177 Halit Refi, Ulusal Sinema Kavgas, stanbul: Hareket Yaynlar, 1971, s.102.

51

Tahir, Selahattin Hilav, Sencer Divitiolu ve Aye asa gibi yazar, akademisyen ve sanatlar destek vermilerdir
178

Ulusal Sinema Akmnn ortaya kmasnda Halit Refiin baz filmlerinin senaryolarnn hazrlanmasna da yardm eden dnemin nemli edebiyat ve dn adam Kemal Tahirin etkisi olmutur. Kemal Tahir, Batllamaya kar karken, Trk toplum yapsnn Batdan farkl olduunu belirtiyor, Batllamann, toplumumuzu, bsbtn kntye gtrdn, bu durumdan k yolunu tarihsel zelliklerimizde ve halkmzda aramamz gerektiini ifade ediyordu Yine bu dnemlerde ATT (Asya Tipi retim Tarz) konusunda
.
179

alan ve Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu adl bir kitab da bulunan Sencer Divitciolu da Ulusal Sinemaclarn etkilendii 218

akademisyenlerden biri olmutur.

Refie gre de, Trk toplumu; politik, sosyal ve kltrel alardan Bat toplumlarndan farkldr. Bat toplumlarnn tarihsel ve toplumsal geliimini aklayan teorilerle, Trk toplumunun kompleks yaps aklanamaz. Bu nedenle, Ulusal Sinema Hareketi, 1960-65 yllarnn baskn eilimi olan Toplumsal Gerekilik Akmnn savunduu tarihsel maddecilii reddetmitir. Maksizmin temel kavramlarndan olan kapitalist burjuva toplumunun sadece Batya ait bir kategori olduu savunulmutur. Buna gereke olarak da Osmanl toplumunun, Batnn feodal altyapsna sahip olmad ve benzer snfsal katmanlarn bizde gelimemi olmas gsterilir. Refi, Trkiyede snf yoktur diyen eski Marksist ynetmen Erksanla beraber Toplumsal Gerekiliki 219 snfl Bat toplumlarnn sanatsal biimi olarak deerlendirmitir. Refiin ulusal sinema kuram, aslnda zetle, Bat kart sylemin, 1960-65 arasndaki materyalist, Marksist bak asndan arndrlarak daha yerel, geleneki unsurlarla yeniden retilmesidir
.
180

Ulusal Sinema Akmnn etkili olduu 1966 ylnda Trkiyedeki sa basnda ilk sinema anketi yaynlanr. Babalide Sabah gazetesinin 9 Mart 1966 tarihinde dzenledii bu
178 Mustafa Kutlu, nce insan sonra bina, http://www.yenisafakxom.tr/arsiv/2003/MART/26/mkutlu.html 01-04-2007 179 Vardar, agm, s.42. 180 Daldal, age, s.123. Yeniafak, 23 Mart 2003,

52

ankette, okurlardan u iki soruya cevap vermeleri istenmitir: 1 - Sosyal meselelerle ve ideolojik cereyanlarla tek tarafl bir alka kurmu olan yerli filmcilerin, cemiyetimizi buhrana gtrc ynleri var mdr? 2- Yerli sinema, aileye hitap edemez halden nasl kurtulur? Ankete verilen sradan cevaplar iinde bir tanesi dikkat ekicidir. Bu cevap ayn yl Ses dergisinin dzenledii Artist Aday Yarmasn kazanan ve sonradan Trk sinemasnn nemli oyuncularndan biri olan Ediz Huna aittir. Hun, ankete u ekilde cevap vermitir: .Ahlakmz ve geleneklerimizi sarsc filmler pek fazla. Allah korkusu ve ahlak duygusu olmayan insanlar her meslekte bulunur. (.) Baz, sola krek eken film yapmclar ile basn mensuplar, aklselimden uzaklamaktadr. (.) Her eyden nce Mslman-Trk sentezinin iyi bilinmesi ve daima esas olarak kabul edilmesi lazmdr. Ben bu hususta kendime den grevi yapyor, ahlak bozucu ve satlmlarn filmlerinde oynamaktan saknyorum. (.) Sansr heyetinde de dinini, Allahn bilen, memleket ve vatan sevgisini her eyin stnde tutan kiilerin bulunmas, yerli sinemay aileye hitap edemez halinden kurtaracaktr
.
181

2005 ylndaki bir yazsnda Refi, Ulusal Sinema Akmnn gnmzdeki durumunu, u cmlelerle ifade ediyor: Benim amdan Ulusal Sinema davas Yorgun Savann devlet tarafndan yaklmasyla bitmitir. O gnden bu gne 20 yl gemi durumda Refiin syledii
.
182

gibi, bir akm olarak Ulusal Sinemann sona erdii sylenebilmekle beraber; bugn bir kavram olarak Ulusal Sinema bambaka bir nitelik kazanmtr: 12 Eylln toplumsal apolitizasyon silindiri dier alanlar gibi sinema evresini etkilemeye balaynca, Ulusal Sinema terimi de giderek Halit Refile teorik balantsn keserek gerek anlamna, yani tezine ve altndaki imzaya bakmakszn ulusa yaplan her tr sinema eseri tanmna kavumaya balad
.
183

Ulusal Sinema Akmnn nemli ynetmeni Erksan, Milli Sinemaclarla beraber 1973 ylnda katldklar Milli Sinema Ak Oturumunda Msr Filmleri Haftasnda gsterilen ve Hz. Muhammedin stkardei ve onun putperest kocas arasnda geen fikir mcadelesinin ele alnd bir Msr filmi hakknda, Msrllarn, Hz. Muhammedin getirdii emirler iyidir, hotur, gzel bir eydir, tamamdr, bu en dorudur, bu Yahudilikten iyidir, Bu Hristiyanlktan iyidir diyen bir film yapmlar sadece dedikten sonra u yorumlarda bulunmutur:
.
184

Ben bu hususta bir film yapsam, bir Trk filmi yapsam, Ulusal Sinema
181 182 183 184 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.23. Refi, Ulusal Sinema Nereye?, s.3. Salih Diriklik, Kurumsallaan Ulusal Sinema, Sonsuzkare, Yl:1, Say:1 (Mays 2003), s.11. Milli Sinema Akoturumu, s.61.

53

anlaym iinde evvela dnrm, Mslmanlk dnyaya ve Arap toplumuna ne getirdi? Evvela bunu dnrm. Mslmanlktan nceki dinlere eilirim. Mslmanln intiar ettii evrede, daha nceki evrensel dinlerin kalntlarna bakarm. nk Hz. Muhammedin getirdii tek Allah fikri, tek Allahl monoteist gr, kitabnda (Kuran- Kerimde) de belirttii gibi, kendinden nce Hz. brahim tarafndan getirilmitir. Arkadan Mslmanlktan nce iki tane daha monoteist din getirilmitir: Yahudilik ve Hristiyanlk. Mslmanlk, Hz. brahimin getirdii monoteist (tek tanrl) din, Hristiyanlk ve Yahudiliin yayld bir ortam iinde, anlald ve bilindii bir ortam iinde intiar etmitir. Ve de Hz. Muhammed dier peygamberlerden, benim ulusal anlaym iinde, u ynlerden ayrlr: kendisi bir peygamber olmakla beraber, ayn zamanda byk bir devlet kurucusudur. imdi dnebiliyor musun? Bir toplumda birtakm putperest insanlar var. Bunlar bir yere ekmeniz iin, mutlaka yeni bir ey getirmeniz gerekir. Arap bu yeni bir eyin ne olduunu anlatmyor filminde. Peygamber topluma mutlaka yeni bir ey getirdi ki, o kadar insan ekebildi. Benim son zamanlarda hazrlamakta olduum, -bilmem olur mu, olmaz m?- lk Ezan diye bir ey var. te bu filmde bunlar anlatmak istiyorum. Niin Arap toplumu ok eitli misyonerlere ramen, tek Allahl din olan Yahudilik ve Hristiyanla girmiyor da, ve de ondan evvelki Hz. brahimin dini, son derece arta kalan inanlar eklinde devam ettii halde, niin Mslmanla giriyor? Mutlaka Mslmanln Arap toplumuna getirdii ok nemli eyler var ki, bu din reva buluyor. Bunu anlatmak lazm. Ama nasl? .Yahudilik rk bir din. Son derece oven bir rkl var. Allahn kulu olarak yalnzca Yahudileri kabul ediyorlar. Hristiyanlk ise insanlar arasnda eitlik salayamam. Hani zaman zaman zencilerin Zenciden havari yok dedikleri gibi; eitlik salayamam. Mslmanlk, mutlaka ve mutlaka bu iki evrensel dine nazaran insanlar arasnda bir eitlik getirdi ki, insanlar buna geldi. Bu tarihe maddeci bir adan bakmak deildir. Bu tarihe dorudan doruya bilimsel bir gzle bakmaktr. Araplar, o filmde de grdm, meseleye bu adan bakmyorlar. Ben bu adan bakarm. Benim Ulusal Sinema anlaym oluturan tarihi grm, bu adan geerek, buraya gelir. Bu, iki milletin din anlayn da aklyor ayn zamanda. ki ayr din anlayn da ortaya karyor
.
185

Aym ak oturumda Refi, ahlak kavram hakkndaki grlerini u ekilde aklamtr: .ben hibir ekilde ahlak kavramlarn da donmu, katiyen deimeyen eyler olarak grmyorum, Ahlak kavramlar da, belli zamanlarda, belli artlar iinde deiiklie urarlar. Bu gn kendi memleketimizde bile, kendi memleketimizin bir blgesinden br blgesine, bir evresinden br evresine, ok deiik ahlak anlaylar ortaya kmaktadr. Biz bunlarn hangisinden yana olacaz. Bizim, bunlarn birinden yana olmamz nasl bir milli gr meydana getirecek? Bunlarn hangisini tutmamz daha milli olacak? Bu yanl bir davran. Doru olan davran, bir blgeden baka bir blgeye deien ahlak anlaynn, deien din, deien insan anlaynn neden deitiini; hangi sebeplerle belli bir blgedeki insanlarn, belli bir ahlak anlayna bal olduunu, hangi blgedeki
185 Milli Sinema Akoturumu, s.61-62.

54

insanlarn neden bu ekilde dndklerini gstermek. O zaman cemiyeti, insanlar daha iyi tanmak, onun hakknda daha doru ynler tespit etmek mmkn olur. Bence bu politikacya da, dnre de, sanatya da, sinemacya da den en nemli grevdir
.
186

Ulusal Sinemann, dini elerin en fazla kullanld ve uzun yllar zerinde yorumlarn yapld en nemli filmi, Refiin 1973 ylnda ektii Vurun Kahpeye filmidir. Vurun Kahpeye filmi, Halide Edip Advarn ayn adl eserinden daha nce Ltfi . Akad (1949) ve Orhan Aksoy (1964) tarafndan sinemaya uyarlanmtr. Refiin filmi nc uyarlamadr. Refiin ektii Vurun Kahpeye filmindeki retmen Aliye, hem milli duygular hem de dini inanc kuvvetli bir karakter olarak karmza kar Vurun Kahpeye filminin nceki
.
187

ekimlerinde din ve din adam elerinin kullanmndan rahatszlk duyan dindar kesim, Refiin ektii versiyonunu daha olumlu karlamtr: nc defa uyarlanan Vurun Kahpeye filminde Refi, nceki uyarlamalarda ve zellikle romanda grlen ok nemli bir hatay dzeltmi; cahil din adamlarnn karsna gerek din adamlar da koyarak, yobazln dinden deil, cehaletten geldiini gstermek suretiyle konunun namusunu nemli lde kurtarmtr
.
188

Orhan Aksoy, 1964 ylnda ektii Vurun Kahpeye filminde, Halide Edip Advarn orijinal eserinde ve Ltfi . Akadn 1949da ektii Vurun Kahpeye filminde olmayan bir unsur eklemitir. Bu unsur, Kuvayi Milliye Komutan Tahsin Beyin, Aliye retmene sevgi nianesi olarak verdii madalyondur. Refi, bu farkll, madalyonu Kuran- Kerime dntrerek devam ettirir. Fettah Hoca, Aliye Hanm, Yunan kumandannn sevgilisi olmakla sulayp lin ettirdikten sonra, Aliye Hanmn avucu aldnda, iinden Kuran- Kerim kmtr. Bunun iki anlam vardr: kisinin arasndaki sadece kadn-erkek arasndaki bir gnl ba deil, aralarnda bir de birletirici inan, iman vardr. Vurun Kahpeye filmi gsterime girdii zaman, daha nceki birinci ve ikinci ekimleriyle kyaslanabilecek bir baary yakalayamamtr, Ama buna karlk zellikle muhafazakr, slami kesimde ok daha byk sempati grd. Sonuta, tpk Halide Hanmn romannda ve dier iki filmde olduu gibi dmanla ibirlii halinde bir yobaz tipi vard ama buna karlk, retmenin bizzat kendisi
186 Milli Sinema Akoturumu, s.82. 187 tar Gzaydn-Savar, Tarih Yaratma Arac Olarak Sinema, Tarih ve Toplum, Cilt:38, Say: 227 (Kasm 2002), s. 1718. 188 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.63-64.

55

vard. retmenin imandan ayrlmam bir tip olarak verilmesi, o kesimde olumlu tepkiler uyandrd
.
189

Refi, kendi ektii Vurun Kahpeye filminin nc versiyonunda, filmin uyarland Advarn romanndan farkl unsurlar iermesini u ekilde izah etmitir. Farkl bir durum oldu, ama zne daha uygun bir fark. Milli mcadelenin en temel belgesi Mehmet Akifin yazd stiklal Mardr. Mehmet Akifin yazd o marn metni benim iin ok nemliydi. Dolaysyla ben Vurun Kahpeyeyi yaparken stiklal Marn esas aldm. Yani oradaki gr, oradaki din ba ve oradaki batya yaklam. Onu esas aldm. Bu bence iin gerek zne yaklamd. Yani milli mcadele o ruhla kazanlmt. Ve orada unu yapmak istedim ki, milli mcadeleye kar kan yobazlarn varl, irtica meselesi bir gerektir. Ama bunlarn oluturduu tehdit bir toptan din ve slam dmanlna dnmemelidir. nk milli mcadeleyi gerekletiren insanlar, yobazlara ramen inanm insanlard. Bu yorumu getirmek istedim. Ltfi Aabeyin yapt Vurun Kahpeye' de, o gnn artlar iinde dmann ak seik Yunan olduu bile belli deildir. nk o gnn artlarnda biz eski dmanlarmzla dost olmaya alyorduk. Orhan Aksoyun filminde Yunan olduu daha ak belirtilir. O film 1964de yaplmt. Kbrs hadiseleri dolaysyla gerginliklerin artt bir yld. Ben nceki ikisinden farkl olarak sadece Yunan meselesini deil, onun arkasnda neler olduunu ortaya koydum. Bylece Vurun Kahpeyeyi nc defa yaparken hikayenin znde, dramatik yapsnda romandan farkl hibir ey yapmadan yorumda baz farkllklar getirdim
.
190

2.2.4. Devrimci Sinema Akm Devrimci Sinemann balang tarihi olarak, Marksist dncenin Trk sinemasnda Toplumsal Gerekilik akm ile etkisini gstermeye balad 1960 yln alabiliriz. Bu bak asyla Toplumsal Gerekilik, Marksist sinema anlaynn Trk sinemasndaki ilk uygulamas olarak deerlendirilebilir. Toplumsal Gerekilik Akm, belirtilen nedenlerden dolay 1960larn ortalarnda varln yitirince, sinemamzdaki Marksist tavr, 1970lerin bana kadar bir suskunluk dnemi yaamtr. Bu akm, teorik planda devrimci sinema dergileri ve kurulular tarafndan gelitirilmitir ve ilk dnemlerde nispeten 16 mmlik ksa filmlere uygulama imkan 231 bulmutur. Devrimci Sinemada, Marksist anlaya uygun olarak, kahramanlar arasndaki sz ve davranlar, olaylarn deerlendirilii, btnyle materyalizme dayandrlmtr. retim-tketim ilikilerinin temel rol, yaplan filmlere hakim klnmtr. Ele alnan konular, ahsi servenlere,
189 Refi, Sinemada Ulusal Tavr Halit Refi Kitab, s.209-210. 190 Halit Refi, Dlerden Dncelere Syleiler, brahim Trk (rp), stanbul: Kabalc Yaynlar, 2001, s.284- 285.

56

toplum meselelerinden soyutlanm, basit ilkel duygu ve dncelere, inanlara balamak, Devrimci Sinema anlaynn zellii olamaz. Olaylar ele alnrken, sahte bir gerekilikle devrimci zden bakasna hak verilmemelidir. Bu sebeple gerektii zaman, kapitalistler, tefeciler, din adamlar gibi kar ahslar bile devrimci anlayn doruluunu, ispat edecek kalplarla verilmelidir. Ksaca sinemamzdaki Devrimci Akmn taraftar olduu gerekilik anlay byledir
191

Sinematek Derneinin kuruluu Devrimci Sinema iin nemli bir aamadr. stanbul Sinema-Teki 1965de kapitalist bir i adam olan akir Eczacba tarafndan, Bat anlamnda bir Trk Sinema sanatnn oluturulmas gayesi ile kurulmu, fakat, Marksist zihniyete sahip yneticileri bu gayeyi devrime katk ekline dntrmeye almlardr
.
192

Bir sre sonra

Sinematek, Eczacbann salonlarndan ayrlm, mcadelesini tek bana ve daha ak ekilde vermeye balamtr
.
193

Sinematek Dernei, sinema konusunda belli bir bilince sahip lkemizdeki ilk rgtlenmedir. Ondan nce eitli sinema dernekleri vardr: Yerli Film Yapanlar Cemiyeti, Trk Film Prodktrleri Birlii, Rejisrler Birlii, Sinema ileri Sendikas vb. Bunlarn hepsi de belli meslek kurulularyd. Bir meslek kuruluu olarak da bunlarn ok ak seik siyasi, ideolojik, politik renkleri olmamtr. Ama Sinematek Dernei, politik bir grle kurulmutur
.
194

Sinematekin kuruluundan yl sonra birtakm sebeplerle, Sinemateki sulayan, hatta onu Amerikan Yardaks olarak niteleyen birka devrimci gen, Sinematekle kar karya gelince Gen Sinema dergisini karmaya balamlardr (1968). Bu grup, Yeilam dnda bir sinema piyasas oluturup teorilerini tavizsiz olarak tatbik etme grn -Bamsz Sinema grn- savunmaya devam etmilerdir
.
195

Devrimci sinemann etkili olduu yllarda karlan Gen Sinema: Devrimci Sinema Dergisinde, gen bir devrimci sinemacnn nasl olmas gerektii konusunda ilgin ifadeler vardr. Yazar Peteke gre, gen sinemac, sinemas ve alcsyla toplumu, devrime

191 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.90-91. 192 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.74. 193 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.74. 194 Refi, Ulusal Sinema Nereye?, s.3. 195 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.76-77.

57

aramyorsa, sanat veya sinemac deildir

196

Devrimci Sinemaclar, nasl ki siyasal alanda bir devrim yaplmas gereine inanyorlarsa, sinema alannda da bir devrim yaplmas gerektiine inanyorlard. Bu konuyla ilgili olarak ayn derginin dier saylarnda unlar yazyordu: Trk sinemasnda bir devrim olmas gerektii bugn birok aydn evrede kabul edilmi bir gerektir
.
197

Ylmaz Gneyin 1970 ylnda ektii Umut filmi Trk Sinemasnn en ileri, en cretli devrimci, eylemci eseridir
.
198

Filmin ne ifade ettii konusunda, onun siyasi ynn n

planda tutarak, ona olumlu anlamlar ykleyenler olmutur: Yzyllardr ezilen, smrlen bir halkn egemen snflar aracl ile nasl artlandrldn, kendi snfna yabanclatrlm bir emekinin kurtuluu metafizik yollarda aramasnn bounaln vurgulayan Umut
.
199

Dier

taraftan filmin zellikle din konusundaki tutumundan yola karak, filme olumsuz bir anlam ykleyen yazarlar da olmutur: nce btn olaylar -dini bile- srf maddi ve snfsal bir adan deerlendirmekte dikkati eker Umut. Manevi deerlerin, zellikle dinin samal anlatlmak istenir daha ok. kinci olarak da, iinde bulunduu kapitalist dzenin yetersizlii, bozukluu sergilenmeye allr. Bu dzende, kanunlar ve yneticiler paras olandan yanadr. 241 Neticede bu dzen yetersizdir, deimesi gerekir! Filmdeki hoca karakteri, ailenin kk ocuundan, ii su ile doldurulmu bir tasa bakarak, definenin yerini onlara sylemesini ister. Hoca, daha sonra, definenin altnda bulunduunu dndkleri kuru aacn yanna geldiklerinde yanndakilere: Irmaa girip, temizlenip, abdest alalm. Sonra 101 tane beyaz ta toplayp getirin bana. der. Definenin bulunduu zannedilen yerin etrafna daire eklinde dizilen talara ve kiilerin trnaklarna Arapa ifadeler yazlr. Hoca, defineyi bulmak iin kaz yapan Cabbar ve arkadana Dikkat etmek lazm oul. Define her kla girip kaabilir. Karnca olur, bcek olur, ylan olur, ku olur. Defineyi kaarken fark edip de, ona dokunursan derhal altna keser. Asl neyse ona dner. diye seslenir. Filmde izilen bu hoca tiplemesinin, phesiz slam dininin ngrd din adam tipiyle uzaktan yakndan bir benzerlii yoktur.
196 Gaye Petek, Devrim ve Sinema, Gen Sinema, (Ekim 1968), s.6. 197 Algn Saydar, Devrim in Sinemann Gerei, Gen Sinema, (Mart 1969), s.14. 198 Salih Gkmen, Bugnk Trk Sinemas, stanbul: Fetih Yaynevi, 1973, s.122. 199 Altan Yaln, Ynetmen Konusunda., Ylmaz Gney, Ycel akmakl, mer Kavur, Sreyya Duru ile Konumalar, Sinematek Eskiehir TA Yayn, Tarih belirtilmemi, s.12.

58

Umut filminin Sansr Kurulunca tmyle reddedilmesi 10 maddeden oluan bir gerekeye dayanyordu. Bu on maddelik kararn, din ile ilgili olan ., 9. ve 10. maddeleri
8

yledir: 8) Hocaya sabah namaz, gne doarken kldrlmakta ve bu rolle ibadetle alay edilmektedir. Dinimizde gne doarken namaz klnamaz. 9) Hocann cinleri perileri, melekleri var definenin yerini syler bu hoca bildiklerine benzemez denilerek bu sahne rnek gerek din adam imi gibi gsterilerek onun ahsnda din grevlileriyle alay edilmekte. 10) Nehirde abdest aldktan sonra 101 ta toplatlp bunlarla muhayyel define etrafnn daire eklinde evrilmesi efsanesi, uydurma, batl inan gerek gibi telkin edilmektedir. Filmin bu hali ile senaryosuna tamamen uymamas, senaryoda grlmesi imkan olmayan bir ok sahnelerin nizamnamenin, [*]maddesinin 4, 5, , 9. ve 10 fkralarna gre ad geen filmin halka gsterilmesinin ve yurt dna karlmasnn sakncal olduuna ekseriyetle karar verilmitir. 24/9/1970.200
8

Sansr Kurulunun bu kararndan sonra filmin yapmcs karar, Dantaya gtrmtr. Dantay 12. Dairesi tarafndan yaptrlan ve bilirkiiler Prof. Dr. Nermin Abadan, Prof. Dr. Uur Alacakaptan ve Dr. Alim erif Onaran tarafndan dzenlenen rapora gre filmin Senaryoya uygun bulunduu, din propagandas yapmaktan ok, dini alet ederek gaipten haber vermek gibi sapm bir din adamnn canlandrd, milli rejime aykr herhangi bir siyasi, iktisadi ve itimai ideoloji propagandas yaplmad, memleketin inzibat ve emniyeti bakmndan zararl bir yn bulunmad belirtilmitir. Film bylece vizyona girmitir
.
201

Turan, Trk sinemasnda din unsurunun kullanm hakkndaki bir yorumunda, Umut filmini de rnek gstererek unlar sylemitir: Din geride kalann semboldr, ya da dorudan yanl bilin olarak kodlanr. rnein Trkiye sinemasnn en parlak filmlerinden biri olan Ylmaz Gneyin Umutunda folklorik slam yanl bilin olarak yansr beyazperdeye
.
202

Umut filminde din unsurunun kullanl filmin ekildii tarihte de, sonraki dnemlerde de olduka tartlmtr. Bu konuyla ilgili bir deerlendirmede unlar sylenmektedir: .Umut filmi (1970) de slamn bir frk hoca (Osman Alyanak) tiplemesiyle mahkum edilme giriimidir. yle ki, Ylmaz Gney bu filminde, marksist bir bak asyla, kapitalizmin yalnzla srkledii bireyi ve dinin insanlar nasl bo vaatlerle oyalad temasn iler. Filme

200 Aah zg, Trk Sinemas Sansr Dosyas, Koza Yaynlar, 1976, s.33-34. 201 zg, Trk Sinemas Sansr Dosyas, s.33-34. 202 Turan, agm, s.90.

59

gre din, toplumu hayaller peinde koturur, onu gereklerden uzaklatrp oyalar, uyuturur. Din, insana kimlii, snfsal konumu ile sorular sordurmaz, kleletirir ve itaat ettirir. Bylece toplum uyuur ve hakszla ses karmaz, kabullenir. Dinin Umut olarak sunduu her ey safsata ve bo vakittir
.
203

Ylmaz Gneyin bu filminde din esinin kullanmna dair sinema

evrelerinde de ciddi tepkiler grlmtr: Dini ele alrken de reel (gerek) davrand sylenemez. Din temsilcisi olarak gsterdii tipler, bizzat slam iinden yozlatran, dinin dman kiiler olduklar gibi, dini motifler olarak gsterdii fala bakma, gaipten haber verme gibi davranlar da, bilakis slam Dininin iddetle reddettii fiillerdir
.
204

Refi, o yllarda Umut filmiyle ilgili olarak unlar sylemitir: nsann kendi kaderiyle ba baa kalmas ve yalnzl dncesinin kkleri Hristiyan teolojisine, zellikle Katolik bireyciliine dayanr. Bu da Trk-slam toplumunu, Bat Avrupann Hristiyan topluluklarndan ayran en nemli zelliklerinden biridir. Vittorio De Sica, Romada Papann burnu dibinde Bisiklet Hrszlar filmini yaptnda, bisikleti alnan bir iinin geim arac elinden gittii zamanki aresizliini ve kaderiyle ba baa kaln gsterirken, kahramanlarn macerasn Hristiyan azizlerin hikayesine ok benzer bir yolla anlatmakta, kendi toplumunun yapsn ve insan tipini ok doru bir biimde ortaya koymaktadr. Ama bir Trk rejisr, slam toplumundan kk bir kesit vermeye abaladnda, bunu Hristiyan deerleri ve inanlar ile yorumlamaya alrsa, herhalde gereki bir film yapt iddia olunamaz
.
205

2.2.6. Dini / Milli Sinema Akm Tarihsel sralamada dier sinema akmlarndan sonra ortaya kan Milli Sinema Akmnn, mensuplarnn sinemaya girmesinde dini motivlerin olmas, rettikleri filmlerde din esinin youn ekilde kullanlmas ve dindar kesimin bu filmlere gsterdii youn ilgi nedeniyle, aratrmamzda daha geni ekilde ele alnmasnn uygun olaca kanaatindeyiz. Bundan dolay takip eden blmde (3. Blm) Milli Sinema Akmnn douu, geliimi, bu akma mensup ynetmeler ve onlarn sinema alglar, Milli Sinemaclarn sinemada karlatklar problemler ve filmlerinde iledikleri temalar geni ekilde ele alnmtr.

203 Meneke, agb, s.55. 204 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.97. 205 Refi, Ulusal Sinema Kavgas, s. 154.

60

3. DN / MLL SNEMA AKIMI 1960larn ortalarnda Ycel akmakl tarafndan ortaya atlan Milli Sinema kavram, 1970 ylnda Birleen Yollar filmiyle sinemada ilk rnn vermitir. Milli Sinema, 1970li yllarda sinema evrelerinde, Devrimci Sinema ve Ulusal Sinema ile birlikte, ad en fazla dile getirilen ve zerinde en fazla tartlan kavramlardan biri olmutur Bu akm dahilinde rnler
.
206

veren ynetmenlerin eserleri zaman zaman slami Duyarlkl Filmler, slami Endieler, Beyaz Sinema, Yeil Sinema ve nan Sinemas gibi deiik isimler
207

altnda

tanmlanm olsa da Milli Sinema en kalc isim olarak varln devam ettirmitir. Teorik planda MTTB Sinema Kulb tarafndan ekillendirilmeye allan Milli Sinema gr, Milli Kltr ve bunun k kayna olan slamn getirdii sistemi yegne yaama ls olarak alr. 250

Milli Sinema kavramnn isim babas akmakl, Tohum dergisinin Austos 1964 tarihli 11. saysnda Milli Sinema htiyac adl yazsnda unlar sylemitir: .Trk sinemas ancak kyls ve ehirlisi ile, manevi kymetleri maddeden stn tutan Mslman Trk halknn inanlar, milli karakterleri, gelenekleri ile yorulmu, Anadolu gereklerini yanstan filmler vererek Milli Sinema hviyetine kavuabilecektir. Bu yaz ile sonradan bir sinema akm olacak olan Milli Sinema kavram ilk defa sinema literatrne girmitir. Bunun yannda Mslman Trk halk ifadesi, sinema terminolojisine ilk defa bu yaz ile girmi olur
.
208

Yel akmakl 1973 ylnda Ulusal Sinemaclar Halit Refi, Metin Erksan ve Duygu Sarolu ile beraber dzenledikleri Milli Sinema Akoturumunda Milli Sinema kavramn u ekilde tanmlamtr: Milli sinema, Milli Kltrn sinema diliyle anlatlmasdr. Baka bir tarifle bunu, bir Milli bak asnn tesbitledii, yorumlad ve zmledii gerein sinema diliyle anlatm diye tarif edebiliriz. Grld gibi bu tarifin iinde iki unsur bulunmaktadr. Birincisi bir gerek, dieri de bir gerei tesbitleyen, yorumlayan dnya gr. Milli Kltrn sinema diliyle anlatlmas dediimiz zaman, Milli Kltrden neyi anlyoruz? Bunu da ksaca ortaya koymak gerekir. Milli Kltr bir toplumun, yani milletin, tarihi birikiminden ald duyu, dnce ve yaama biimi ile oluturduu deer hkmleridir. Mcerret olarak bu
206 Salih Diriklik, Milli Sinemann nanla Yamulmas, Sonsuzkare, Yl:2, Say:4 (Mart 2004), s.7. 207 Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s.10-11. 208 Diriklik, Flebek, Cilt: 1, s.21.; Bkz., Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s. 12-13.

61

deer hkmleri ilim, sanat ve dindir. Mahhas olarak da, tarihi gemiimiz iinde incelediimizde zellikle Seluklularda ve Osmanllardaki yaay biiminde teekkl eden deer hkmlerinin oluturduu kymet hkmleridir. imdi burada, gayet nemli bir mesele olarak Milli Sinema anlaynda yabanc kltr ile artlanmamak ve yabanc kltrn emperyalist siyasetine malup olmadan kendi z kltrmz mdafaa edebilmek (yani kendi Milli kltrmz mdafaa ederek, olaylara, hadiselere, yaaylara bu gr asndan bakmak) durumu ortaya kmaktadr. Ben imdiye kadar yaptm filmlerde, biraz nce tarifini verdiim Milli Sinema anlay iinde, Trk insannn yaayn ve birtakm olaylar karsndaki davrann aksettirmeye altm
.
209

Ayn akoturuma Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) Sinema Kulb adna katlan Salih Diriklik ise Milli Sinema kavram hakknda Bizim genlik olarak Milli Sinemadan anladmz en ksa tarif, halkmzda, tarihi birikimle gelen duyu, dnce ve heyecanlar, aynen sinemada dile getirmektir
.
210

ifadelerini kullanmtr. Diriklik, Milli Sinema ile ahlak

kavram arasnda da bir iliki kurarak ... Milli Sinema, mademki aslen Trk halkn yanstmaktadr, o zaman asla ahlaki ynden ona ters dmemesi gerekir. Yani biz, Milli Sinemann, tamamen ahlak bir tutumda olmas 254 gerektii kanaatindeyiz. demitir. Baka kavramlara atfta bulunulmakla beraber, Milli Sinema Akmnn kendine temel ald olgu, slam inancdr. Bu durum, o dnem bu akm hakknda gr beyan eden temsilcilerinin kullandklar ifadelerde kendini gsterir. Diriklik bu konuyla ilgili olarak da unlar sylyor: .Milli sinemann temeli, tamamyla slami bir dnce ve yaay ekline dayanr. (...) slam inancnn yansd bir film ancak Milli Sinema olabilecektir. Milli Sinemann bu temel ve asli niteliine ulaana kadar arada basamak vazifesi gren btn dier eski tarifler artk deerini kaybetmitir. 255

1970lerden balayarak, Halit Refi, Metin Erksan ve Duygu Sarolunun temsil ettii Ulusal Sinema kavram ile Ycel akmaklnn ncln stlendii Milli Sinema kavramnn benzer ve farkl ynleri tartma konusu oldu. Maral, konuyla olarak, Kimi, bu iki kavramn ayn eyler olduunu savundu. Oysa hibir zaman, bu iki kavram arasnda bir bar imzalanmad ifadelerini kullanmtr.
.
211

Milli kelimesinin gemite ve gnmzdeki kullanmna baktmz zaman, sinema

209 Milli Sinema Akoturumu, s.45-46-47. 210 Milli Sinema Akoturumu, s.72. 211 Glah Maral, O Hep Gndemdeydi, Sonsuzkare, Yl:3, Say:8 (Temmuz 2005), s.4.

62

anlaylarnda dine ok sayda atf bulunan Milli Sinema Akmnn, akm ad olarak neden milli kelimesini kullandn anlayabiliriz. Gnmzde, bata Trk Dil Kurumunun hazrlad szlk olmak zere, pek ok szlkte milli szcnn 257 karl olarak milletle ilgili, millete zg, ulusal ifadeleri yer almaktadr. Ancak milli kavram, gemite, bugnknden farkl olarak dini kavramn da iine alacak ekilde kullanlmaktayd. Ferit Develliolunun Osmanlca-Trke Ansiklopedik 258 Lgatnda milli kavramnn karsnda din ve millete ait, milletle ilgili, ulusal ifadeleri yer almaktadr. Buradan yola karak biz, Milli Sinemaclarn, milli kelimesini hem dini duyarllklarn ifade etmek hem de bugnk tabirle ulusal kltrmze atfta bulunmak amacyla kullandklar kanaatindeyiz. Milli Sinema Akmnn ortaya kt dnemde Trk siyasetinde etkili olan Milli Selamet Partisi, Milli Nizam Partisi gibi muhafazakar partilerin de isimlerinde milli kelimesini kullanm olmalar, milli kavramnn o dnem Trk siyaset sahnesinde de benzer bir ekilde kullanldn gstermektedir. Milli Sinema Akm, dier sinema akmlarndan farkl olarak bir isim kargaas yaamtr. Ycel akmakl, Milli Sinema ismini kullanrken, Salih Diriklik slami Duyarlkl Filmler, Yazar Abdurrahman en ise Beyaz Sinema kavramn kullanmtr. Bunlarla beraber Yeil Sinema ,slami Sinema ve Hidayet Sinemas gibi baz isimlendirmeler de dnem dnem eitli kiilerce kullanlmtr. 259

Milli Sinema Akmn nitelemek iin kullanlan baz terimler, muhafazakar kesimden tepkiler almtr. Bu kesimden baz yazarlar, bu konuyla ilgili olarak Milli, slami, Beyaz vs. trnden yapay ve sahicilikten yoksun kimi tanmlamalar ortaya kt yorumunda bulunmaktadrlar.
.
212

3.1. DOUU ve GELM Muhafazakar kitleye mensup fikir adamlar iinde, sinemann nemini hissedip bu hissi bir yazyla dile getiren -ulalan belgeler nda- ilk kii Necip Fazl Ksakrektir.

212 Yalszuanlar, Trk Sinemas, s.255.

63

Ksakrek, Byk Dou dergisinin 17 Eyll 1943 tarihli 1. saysnda Beyaz Perde ara bal ile yaynlad bu yazsnda, sinema hakknda u ifadeleri kullanmtr: Sinema, fikir ve ruhun emrine getii takdirde phesiz ki azametli bir imkan ve ina plan. Fakat btn bu plan dolduran cevher, btn hneri, krktk nefsleri lif lif cezp etmekten ibaret bacak ve vcut hazretleridir. Gerisi, sadece bu (hday nabit) kymetin etrafnda, bir yzn ana tan halkalayan krnt mcevherler gibi bir ey Ksakrekin bu yazs .Milli, Beyaz veya Dini,
.
213

adna ne dersek diyelim lkemizdeki bu sinema anlaynn balangc olarak kabul edilir

214

Her ne kadar Ksakrekin ilgili yazs Milli Sinema anlay iin kaynaklk etse ve sinemann nemine dair baka yazlar kaleme alnsa da, Milli Sinema kavramn ilk defa Tohum dergisinin Austos 1964 tarihli 11. saysndaki yazsnda kullanan ve 1970 ylnda
215

Birleen Yollar filmiyle de pratikteki ilk rneini veren Ycel akmakldr. 1971 ylnda o yllarda tp fakltesinde renci olan Salih Diriklikin bakanlnda kurulan MTTB Sinema Kulb, bu sinema akmnn teorik ve pratik altyapsnn oluturulmasnda nemli pay sahibi olmutur
.
216

1970 yl Milli Sinema Akm iin nemli bir tarihtir. akmaklnn ektii Birleen Yollar, filmi, .dinsel smr dnda, Trk insann slami deerler iinde alan yeni bir sinema anlayn balatr
.
217

Bu, zn Batda deil, kendi iinde, slamda arayan bir Milli

Sinema Akmnn ilk filmidir. Olum Osman, Kzm Aye ve Memleketim filmleri 1974 ylna dek srdrlen Milli Sinema anlaynn dier rnleri olurlar. akmakl, bu anlay dorultusunda Bat kltr karsnda yolunu arp sonra da kendi z kaynaklarna dnen, huzura kavuan Mslman genlerin deiim yklerini sergiler
.
218

Milli Sinema Akm asndan nemli bir olay da 1973 ylnda Ulusal Sinemaclar Halit Refi, Metin Erksan ve Duygu Sarolunun katlmyla gerekletirilen Milli Sinema Akoturumudur. Milli Sinema adna Ycel akmakl ve Salih Diriklikin katld bu oturumda Milli Sinema ve Ulusal Sinema anlaylar arasndaki farklar ve benzerlikler uzun

213 Diriklik, Flebek, Cilt: 1, s. 17. 214 Hazar, agm, s.14. 215 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.21. 216 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 137. 217 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 189. 218 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 189.

64

uzun mzakere edilmitir Bu yllarda MTTB Sinema Kulbnden, Salih Diriklik, Mehmet Kl, Cengiz zdemir, Tufan Gner, Abdurrahman Dilipak, Faruk Aksay, Ahmet Ulueren, emsettin Erdem ve Mesut Tmay isimli dokuz niversiteli gen, ilk sinema filmlerini ekmeye karar verirler. Bu genlerin kimi sinema yazar, kimi reji asistan, kimi kameraman ve kimi de yayncdr. Kendilerine Akn Grup ismini verirler ve amalarn u ekilde ifade ederler: Biz bir film irketi kuracaz ve her trl Yeilam kalplarndan uzak olarak slam dnce ve yaay biimini sinemada yanstmaya alacaz
.
219

Akn Grup, .sinemamza fiilen

katllarn, ihtilal heyecan iinde bir manifestoyla tm sinema evrelerine duyurmak istediler. Onlarn bu klar ayn zamanda Milli Sinemann politik ynnn belirlenmesi asndan nemlidir
.
220

Akn Grup, filmlerinin ekimlerinde ciddi bir ekonomik skntyla karlar. Paralarn alamayan set iilerinin tahamml kalmamtr, ynetmen sete gelmeye ekinmektedir. Filmde, Salih Diriklikin ismi ynetmen olarak grnr, ancak Diriklik para skntsna fazla dayanamayp Mesut Uakan n plana itmitir. Bu koullar altnda ekilen Genlik Kprs filmi be haftada ekilir ve o dnemin parasyla 600 bin liraya mal olur
.
221

Akn Grup yeleri, daha ilk filmlerinde karlatklar ekonomik sorunlar ve Genlik Kprs filminin beklenen ilgiyi grmemesi nedeniyle hayal krkl yaarlar ve geici de olsa sinemadan uzaklarlar. Ancak, sinema tutkusundan vazgemeyen Uakan ve birka arkada daha sinemada var olma abalarna devam etmilerdir
.
222

akmakl, 1975 ylnda Trkiye Radyo Televizyon Kurumunda almaya balar. TRT Genel Mdrlne aban Karata, Nevzat Yalnta gibi isimlerin getirilmesiyle Ycel akmaklya TRT yolu alr ve Yeilamdan ekrana transfer olup 271 dizilere imza atmaya balar. Uakan ve Diriklik ise bu dnemde, yazdklar kitap ve makalelerde Milli Sinema anlaynn yazl rnlerini verirler.

219 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 173. 220 . Fuat nci, Milli Sinema ve Ycel akmakl, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dal, Radyo Televizyon Bilim Dal, stanbul 1996, s.26. 221 Hazar, agm, s.15. 222 Hazar, agm, s.15.

65

1980lerin ortalarna gelindiinde Uakan ve Diriklik beraber Atlas/TVS A..yi kurarlar. Uakan bir sre sonra irketin yneticiliini arkada Diriklike brakr, Niyeti TRTye dizi film ve drama projeleri hazrlamaktr. Bir belgesel film olan Ahmet Hamdi Tampnar ve video filmi olan Zeynepler lmesini bu dnemde eker. Uakan, youn bir ekilde senaryo almalar yapmakta, bunu yaparken de yanna sinema yeteneini fark ettii gen isimleri almaktadr. smail Gne, Metin amurcu, Hseyin Akal bu isimlerden bazlardr
.
223

Ycel akmakl, Mesut Uakan, Salih Diriklik ve smail Gnein TRTde birka sene devam eden dizi film almalar, Cem Dunamn 1987de TRTnin bana genel mdr olmasyla kesintiye urar. Ayn yl Turgut zaln Yabanc Sermaye Tevik Kanununu karmas ile askya alnm Avrupa Topluluuna mracaatn yenilenmesi ve bunun sonu olarak, 1988de TRTye Avrupa Topluluuna uyum kapsamnda daha ok -milli kltr politikalarna deil de- evrensel kltre ve Avrupaya uygun programlar yapma anlayna uygun bir ynetim kurulu tayin edilmesiyle, Milli Sinemaclarn TRT maceras sona erer. Ycel akmakl, bu srecin sonunda, bata kendisi olmak zere milli kltr anlay erevesinde dizi film almalarnn durdurulduunu belirtmitir. akmakl durumla ilgili olarak O zaman bizler de sinemaya dnmek zorunda kaldk; fakat artlar zorlamak iin toplumsal konjonktrde yle bir eser retmek gerekiyordu ki, kendine yeni sinema salonlar bulabilsin. Drt ba mamur, hegemonyay krabilecek filmler retmek zorundaydk. ifadelerini kullanmtr. akmaklya gre, bu ihtiya Minyeli Abdullah filmiyle karlanmtr
.
224

1975 ylnda TRTde almaya balayan Ycel akmakl, on drt yllk bir TRT macerasndan sonra yine slami sinemann gndemindeki ynetmen olarak ortaya kar. 1989 ylnda ektii Minyeli Abdullah, 1970de balayan Milli Sinema Akm iin nemli bir aama olmutur. Trban yasa ile birlikte gelen tartmalarn gncelletirdii ve beyaz sinema adyla tanmlanan slami Filmler bu kez ideolojik bir tabana kaydrlr
.
225

Minyeli

Abdullahn ardndan Yalnz Deilsiniz ve dier Milli Sinema rnei filmler de vizyonda yer alr. Ama hasl olmutur ve izleyiciler kendi manev deer ve kltrne bal filmler

223 Hazar, agm, s.16. 224 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor, Aksiyon, Say:558, 15.08.2005. http://www.aksiyonxom.tr/detay.php?id=22351 25-01-2007 225 zg, Trlerle Trk Sinemas, s. 189.

66

grmek zlemiyle salonlar kurar. Minyeli Abdullah filmi gsterildiinde salonlar dolar. 1989-90, 1990-91 sezonlarnda btn Amerikan filmleri de dahil olmak zere en ok i yapan film sralamasnda baa geer. Bu filmler vastas ile piyasada canllk yaanr ve yaplan dier filmler de salonlara girme imkan bulur
.
226

90l yllarn banda Milli Sinemaclarn kat ettikleri mesafeyi gstermesi asndan o yllarda gerekletirilen toplantlarda dile getirilen u szler ilgi ekicidir: Trkiyede slami sinema sahasnda byk mesafeler katedilmitir. Dn sinema adamlar, sinema dnyasnda Mslmanlklarn sylemekten ekinirken, bugn birok sinema, tiyatro elemanyla toplant yaplabiliyor. slam adna, srf Allah rzas iin birtakm filmler evrilebiliyor
.
227

Milli

Sinemann etkinlii 90larn ortalarna kadar hzl bir ekilde ykselir ve 95 ylndan sonra uzun bir durgunluk dnemi balar. 3.1.1. Ara Dnem (1995-2005) 1995 ile 2005 yllar arasndaki bu durgunluk dnemi konusunda akmakl, Bizlerin ektii filmlerle Trk sinemasndaki hareketlilik ancak 4-5 sene devam etti. Bu srecin bitmesinde 1991deki Krfez Sava etkili oldu. O atmosferde film retemezdik. Ardndan 1994 krizi geldi. 1995te ise siyasette paral bir yap hakimdi. 28 ubat srecine girilmesiyle bask ortam olutu. 1999da ise deprem yaand. Bunu
2000-2001

yllarnda art arda

yaanan ekonomik krizler takip etti. ifadelerini kullanarak yaanan bu durgunluun siyasal ve ekonomik nedenleri olduunu 277 vurgulamtr. Uakan ise, bu on senelik dnemde sinema filmi yapamamasnn temel sebebinin sinemaya ykledii misyondan kaynaklandn ileri sryor. Ben sinemada srekli toplumdan yok edilmeye allan bir dncenin temsilcisi olarak anldm. Alklandm, eletirildim ve vglere maruz kaldm. Bu da barts sorunu ve yakn gemite idam edilen bir mderrisin hayatn filme ekmemden kaynakland. szleriyle yapt filmlerde beliren sinema anlaynn, sonraki dnemlerde yeni projelere imza atmak istediinde, birtakm

226 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 227 Hekimolu smail ve Dierleri, Trkiyede sinema ve Tiyatro, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.23.

67

problemlerin gndeme gelmesine sebep olduunu ifade 278 etmitir

.
228

Milli Sinemaclarn filmlerine gemite ekonomik destek salayan byk irketlerin, bu dnemde desteklerini ekmesi de yaanan durgunluun nedenlerinden biri olarak grlmektedir. zellikle, Feza Filmin sahibi olan ve bu akmn en nemli finans kaynaklarndan biri olan ve kendisi de Srgn isimli bir film eken Mehmet Tanrseverin, sinemadan desteini ekerek sadece kendi ticari faaliyetleriyle ilgilenmeye balamas, Milli Sinemaclar iin nemli bir kayp olmutur
.
229

Milli Sinemaclarn bu dnemde yaadklar suskunluun temel sebeplerinden biri olarak 28 ubat Srecini grenler de olmutur. Bu akmn en fazla film yapt ve en geni kitleye ulat 1988 ile 1995 arasndaki dnemde, o dnemin muhafazakar partisi Refah Partisinin de hzl bir ykseli trendi yakalamas ve 28 ubat Sreciyle de bu hznn kesilip siyaset d braklmas, bu iddialarn dile getirilmesindeki temel etkendir. Bu konuyla ilgili olarak kendisi de bu akm ierisinde deerlendirilen baz filmlerin senaristliini yapan Mete, slami film ve 28 ubat Srecini ilikilendirdii bir yazsnda u ifadeleri kullanyor: Tabii kendini slami film yapt yolunda heveslere kaptranlar vard. Bunlar sinema adam olarak dkkanlarn slamclarn semtinde am esnaflard. Belki samimiyetle sinemayla dine hizmet edeceklerine de inanyorlard. Dorusu, bugn ABD ahinlii dediim sapkn dine de hizmet edebilen devasa Amerikan filmleri yok mu? Onlarn Amerikanizmi yaymadaki etkenliine heveslenen slamclar byle hlyalar peinde komulard. Ancak o bir dnemdi, bir rzgard. 28 ubat, slamcln pek ok hevesini sndrd gibi sinemayla ilgili ryalarn da bitirdi.230 Mete, baka bir yerde de, 28 ubatn da etkisini grmek mmkn. 28 ubatn bir gn ncesinde sert sylemi olanlar, o gnden sonra lml sylemlere brnd. Sinemaclar ise tamamen sindi. Fakat buna neden olan 28 ubatn getirdii atmosfer deil, tabann yapsdr. szleriyle, Milli Sinemaclarn, 28 ubat Srecinden tabanlarnda meydana gelen deiimler sebebiyle de etkilendiklerini vurgulamtr. smail Gne ise bu dnemde yaanan durgunluun 28 ubat Sreciyle alakasnn olmadn ifade etmitir. O, 28 ubat Srecinin, iddia edilenin aksine, bu filmleri beslemesi gerektiini belirtmitir
.
231

228 229 230 231

Tuba zden, Mill Sinema Dnyor Hazar, agm, s.18.; Bkz. Tuba zden, Mill Sinema Dnyor Mete, agm, s.30. Tuba zden, Mill Sinema Dnyor

68

akmakl, 95den beri devam eden durgunluun 2002den sonra giderilebildiini ve bu tarihten sonra film yaplabilecek ortam olutuunu vurgulamtr. Bu dnemde, Mesut Uakan, Ycel akmakl, hsan Kabil, Ali Osman Emirosmanolunun da iinde yer ald bir platform oluturulmutur. Platformda yer alan bu isimler yl boyunca, hukuki sorunlarn giderilmesi iin almalar yapmlar 282 ve bunun akabinde birtakm kanuni dzenlemeler yaplmtr. 2002 ylnn siyasi tarihimizdeki nemi, muhafazakar bir parti olan AKPnin seimden birinci parti olarak kmas ve tek bana iktidara gelesidir. Baz sinema yazarlar, Trk siyasetinde meydana gelen bu gelimelerle Milli Sinema Akm arasnda balant kurarak tahliller yapmlardr. Evren, konuyla ilgili olarak unlar sylemitir: Ayn dnceyi paylaan siyasi bir partinin giderek yaygnlamas, nce yerel ynetimlerde sonra da siyasal iktidarda sz sahibi olmas, bu sinemann geliim izgisini temelden etkilemitir. Akas, bu tr sinemann dncelerinin kristalize edildii siyasi parti g kazandka bu sinema g yitirmi, iktidara oynadka da sesini alaltarak derin bir suskunlua girimitir. Grnte elikili bir tavr olarak gzkmesine karlk, aslnda bu d, sessizlie brn ok doaldr. Dn kar ktklar konularn hibirinin zme uramas yle dursun, aksine zmszlk iine itildii, gndemden kaldrlp dondurulduu bu dnemde, gerek bu dnceleri savunan siyasi partinin ve gerekse bu partinin dnce kapsamna giren ynetmenlerin sus pus olmalar muhalefetteki zgrlklerinin ve kkrtclklarnn iktidar olduktan sonra anlalmaz eski bir deyimle, idare-i maslahatla dnmesinden baka bir ey deildir
.
232

Evrenin bu szlerinden bir yl sonra ayn dergide Uakan, gelinen dnemde kendi sinema anlaylarnn ald nitelii ifade eden u satrlar kaleme alr: Sylem biimleri deiti. deolojik rzgarlar geride kald. nsanlar artk kendi hakikatinin peinde. Evrenin varolu srlarn kurcalyor. Dnya sinemasnda da, Trkiye sinemalarnda da esen rzgar bu
.
233

3.1.2. 2005den Sonraki Dnem 2005 yl, Milli Sinemaclarn uzun aradan sonra yeniden sinema filmi yaptklar yl olur. Bu yl Mesut Uakan Anne ya da Leyla filmi ile smail Gne ise The mam filmiyle

232 Burak Evren, imdi Onlar ktidar, Sonsuzkare, Yl:1, Say:1 (Mays 2003), s.10. 233 Uakan, Her Dn Bir Rzgra Gebe, s.8.

69

seyircinin karsna karlar. Dorsayn bu iki film hakkndaki grleri yledir: ki ynetmenin de, aslnda bunca yl sonra kendilerini yenilemek iin ciddi bir gayret sarf ettiklerini, sinemalarnn hikayelerini ve de anlatmn 70lerin kskacndan kurtararak, daha ada ve gnmzden temalar peine dtklerini belirtmeliyim. Ama ne yazk ki ikisinde de tam bir baar sz konusu deildi. 285

3.2. YNETMENLER ve FLMLER Milli Sinema Akmnn kurucu ynetmeni Ycel akmakldr. Ondan sonra gelen Mesut Uakan, Salih Diriklik, smail Gne ve Metin amurcu gibi ynetmenlerden bazlar kendilerini ve almalarn dnem dnem baka isimler altnda tanmlam olmalarna ramen sinema yazarlar genel olarak bu isimlerin filmlerini 287 Milli Sinema bal altnda ele almlardr.
234

Mesut Uakan bir syleisinde Bugn, kitabmda kendini Milli Sinema kapsamnda gsteren bir Salih Diriklik Ben artk Milli Sinemac deilim diyebiliyor. Ayn durum benim iin de sz konusu
.
235

ifadeleriyle kendi eserlerinin artk Milli Sinema kapsamnda

deerlendirilmemesi gerektiini ifade etmitir. Yine sinema yazarlar tarafndan Milli Sinema Akm ierisinde gsterilen Salih Diriklik 2004 ylnda yazd bir yazda .Milli Sinema 70li yllarda bizlerin genlik heyecanyla desteklediimiz, uruna tartmalara girdiimiz, biz ve karmzdakileri motive ettii iin iyi de yaptmz dndmz, ama 1980 sonrasnda artk kimsenin szn etmedii, kimsenin bu tanma uygun film ektiini iddia etmedii bir akmn addr demitir. Diriklik, ayn yazda artk kendine yakn bulduu kiilerin filmlerini
.
236

slami Duyarlkl Filmler nitelemesi altnda topladn belirtmektedir

237

Milli Sinema kategorisinde gsterilen smail Gne de kendini bu tanmn iinde grmeyen ynetmenlerden biri. O, iinin sadece film ynetmek olduunu syleyerek, belli kategoriler altnda anlmaktan rahatsz olduunu ifade etmitir. Gne, ektii her filmin farkl bir ekol altnda deerlendirilebileceini, her filminin farkl bir dnya olduunu sylemektedir.

234 Glah Maral, Yllarn Eskitemedii: Ycel akmakl, Sonsuzkare, Yl: 3, Say: 7 (Ocak 2005), s.7. 235 Necip Tosun, Mesut Uakanla Sinema Syleileri, stanbul: Nehir Yaynlar, 1992, s.30. 236 Diriklik, Milli Sinemann nanla Yamulmas, s.7. 237 Diriklik, Milli Sinemann nanla Yamulmas, s.7.

70

slm duyarllkl film ifadesinden de rahatsz olduunu belirten Gne, iinde insan unsurun bulunduu, iyi yaplan her filmin, kim yaparsa yapsn slm olarak nitelenebileceini dile getirmitir. Gne, bu konuda ayrca Bu yaklama gre sadece iinde slm elerinin bulunduu filmlerin slm duyarllkl olmas gerekir. Fakat nemli olan eserin evrensel olmasdr. Ynetmenin, hikyesini insanlara vaaz vermeden anlatabilmesidir. ifadelerini kullanmtr. 291

Burada bahsedilmesi gereken nemli ynetmenlerden biri de Osman Snavdr. Son yllarda yapt Deliyrek: Bumerang Cehennemi (2001) ve Pars: Kiraz Operasyonu (2007) gibi sinema ve Deli Yrek, Ekmek Teknesi ve Kurtlar Vadisi gibi televizyon filmleriyle geni bir izleyici kitlesine hitap eden Snav da, MTTB Sinema Kulbnden yetien sinemaclardan biridir. Fakat daha sonra tarzn deitirip kendine farkl bir yol izmitir. Nedim Hazar, onun Fatih Sultan Mehmedin bir gnn iledii Hnkarn Bir Gn adl filmi iin u ifadeleri kullanmtr: Hnkarn Bir gn belki de Milli Sinema akmnn en baarl filmlerinden biri 3.2.1. Ycel akmakl 1937 ylnda Afyonda dodu. stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde renim grd. Gazetecilik Enstitsnden mezun oldu. Yeni stanbul gazetesinde sinema alannda yazlar yazd. 1963de Ynetmen Aravir Alyanakn yannda balad asistanln, Aram Glyz, Mehmet Dinler, Osman F. Seden ve Orhan Aksoy gibi ynetmenlerin yannda srdrd. lk ynetmenlik denemesini Kabe Yollarnda adl bir belgesel filmle gerekletirdi. 1969da Elif Film irketini kurdu. 1970de ilk sinema filmi olan Birleen Yollar ynetti. 1972 ylnda ektii ile, 1973 ylnda ektii Zehra, Ben Doarken lmm, Olum Osman ve 1974 ylnda ektii Dirili, Garip Ku, Kzm Aye ve Memleketim filmleriyle Milli Sinema Akmnn nemli eserlerini verdi. Filmlerinde ele ald dini konularla, dindar kesimin el stnde tuttuu bir ynetmen oldu. akmakl, bu dnemde katld ak oturumlarda ve eitli dergi ve gazetelerdeki yazlarnda, kuramcs olduu Milli Sinema anlaynn, aklama ve savunmasn yapt. akmakl, Milli Sinema anlayna uygun filmler ekerken, .baz noktalarda slami kesimin dier sinemaclaryla ayr dt. lk dnem filmlerinde kurtuluun Batc anlayta, Batnn kltrel ve ekonomik
238 Hazar, agm, s. 18.
.
238

71

smrsnde deil, kendi z deerlerimizde, manevi ahlk yapmzda aranmas gerektiini ileyen akmakl239, 1974 ylnda film danman olarak girdii TRTde, 1980li yllarda TV dizilerine arlk verdi. akmakl, bu dnemde Denizin Kan, Bir Adam Yaratmak, Baryank mer ile Gzel Zeynep, IV. Murat, Hac Arif Bey, Kk Aa ve Osmanl Devletinin kurulu yllarn ele alan Kurulu dizilerini ynetti. TRTde geen on drt yllk bir almadan sonra 1989da Minyeli Abdullahla yeniden sinemaya dn yapt. akmaklnn bu ikinci dnem filmi, byk bir ticari baar salad. akmakl, ayrca 1990da Sahibini Arayan Madalya, Minyeli Abdullah 2, 1991de Kurdolu, 1992de Bir-i Hafi (Bir Zamanlar Sarhotu), 1994de Kanayan Yara Bosna ve Bosna Mavi Karanlk filmlerini ynetti. akmakl, Uluslararas Prag TV Filmleri Festivalinde Tuncay ztrkle birlikte ynettii ok Sesli lmle jri zel dl kazand. 3.2.2. Mesut Uakan 1953 ylnda Krkkalede dodu. ktisadi ve Ticari limler Akademisi Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulundan mezun oldu. rencilik yllarnda MTTB Sinema Kulbnde grev ald. 1973de sinema yazarlna balad. Alt say sren Mutlak Fikir Estetii ve Sinema adl bir dergi kard. 1977 ylnda Trk Sinemasnda deoloji adl kitabn yaynlad. Bir sre asistanlk yaptktan sonra 1979da Lanet filmiyle ynetmenlie balad. almalarn zellikle dinsel konular ve slami deerler zerine younlatrd ve bu tr almalaryla Trk-slam sentezini Ycel akmakl ile birlikte ne karan ynetmenlerden biri oldu
.
240

Uakan, 1982de Rahmet ve Gazap, 1984de , 1985de Sessiz lm,

1986da Yapayalnz, 1987de Zeynepler lmesin, 1988de Reis Bey, 1990da Yalnz Deilsiniz, 1991de Sonsuza Yrmek, 1992de k, Sevdalarn lm, 1993de skilipli Atf Hoca/Kelebekler Sonsuza Uar, 1995te lmsz Karanfiller, 2005te Anne ya da Leyla ve 2006da Anka Kuu filmlerini ekti Uakan, ayrca 1987de TRT
.
241

iin Kavanozdaki Adam, 1989da Diyanet leri Bakanl iin nsanlar Yaadka ve 2005 ylnda yine TRT iin Otel stanbul dizilerini ynetti. Uakan, 1982de Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan Rahmet ve Gazap filmiyle yln ynetmeni seildi. 1988 ylnda Reis Bey filmi, Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan en iyi film seildi ve Uakan, bu filmiyle Kltr Bakanl baar dl kazand. Ayrca Uakan, skilipli Atf Hoca / Kelebekler
239 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.41-42. 240 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.215. 241 Mesut Uakan, http://tr.wikipedia.org/wiki/Mesut U%C3%A7akan 12-04-2005

72

Sonsuza Uar filmiyle Antalya Portakal Halk Jrisi dl, Trkiye Yazarlar Birlii en iyi ynetmen dl ve BRSAD en iyi film dln kazand. 1951 ylnda stanbulda dodu. stanbul niversitesi Tp Fakltesini bitirdi. MTTB Sinema Kulbnde uzun sre grev ald. eitli yayn organlarnda sinema ile ilgili eletiriler yazd. Baz yazlarnda Salih Gkmen takma adn kulland. Eletirilerinde Milli Sinema anlayna arlk verdi. 1973 ylnda Salih Gkmen ismiyle Bugnk Trk Sinemas adl kitab yaynlad. 1974de kendilerine Akn Grup ismini veren ve ilerinde gnmzn muhafazakar yazar Abdurrahman Dilipakn da bulunduu genler arasnda bulundu. 1974te Trk-slam sentezi zerine gelitirdii ilk filmini ynetti Bu filmin ad Genlik
.
242

Kprsdr. Film ekimlerine verdii uzun bir aradan sonra, 1985de dizi film almalarna balad. 1985de TRT iin Dokuzuncu Hariciye Kouu adl dizi filmi ekti. 1986da Halnn Trks, 1988de iekler Amak ster, 1993de Ah Gurbet ve Danimarkal Gelin adl dizileri ynetti. Bunun yannda retici video filmleri ekti.

3.3.4. smail Gne 1961 ylnda Samsunda dodu. 1978 ylnda Ynetmen Natuk Baytana asistanlk yaparak sinemaya girdi. lk ynetmenlik almasn Karanlk Bir Dnemdi- Kurtalan Ekspresi adl ksa metrajl filmle gerekletirdi. TV reklam filmleri ekti. Bir dnem Tercman gazetesinde foto muhabirlii grevinde bulundu. lk uzun metrajl sinema filmi 1986 ylnda ynettii Gn Domadan adl filmdir. Ayn yl Sleyman Nazif, 1987de Biz Doarken Glmz ve Ate Bcei, 1991de izme, 1993de Beinci Boyut, 1998de Gln Bittii Yer ve 2005de The mam filmlerini ynetti. smail Gnein izme filmi 1991 ylnda Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan Yln Filmi, seilirken, ynetmen de Yln Ynetmeni ve Yln Senaristi dllerine lyk grld. Beinci Boyut filmi 1994 ylnda 47. Salerno Film Festivalinde, en iyi film dln kazand. smail Gnei dier Milli Sinemaclardan farkl klan zelliklerinden biri, onun kendi siyasal grn lkc olarak aklamasdr. Kendisiyle yaplan bir

242 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.54.

73

rportajda, yneltilen Siz kendinizi siyasi olarak nasl tanmlyorsunuz? sorusunu u ekilde cevaplamtr: lkc dnya grnden gelsem de birouna benzemem. Hep muhaliftim. lkc kavramna bal kalmaya altm. lkc, idealist, alkan, yenilik yapan, a gelitiren insandr. Muhafazakar deildir. Bu lkenin snrlar iinde yaayan ve kendini vatanda sayan herkesi ieren bir milliyetilikten yanaym 3.3.5. Mehmet Tanrsever 1953 ylnda Konyada dodu. Bir sanayi kuruluunun sahibi olan Tanrsever, Milli Sinema Akmmn en nemli finansrlerinden biridir. Tanrsever, 1989da Feza Filmi kurup yapmcla balad. Yapmcln stlendii ve Ycel akmaklnn ynettii Minyeli Abdullah filmi, 500 bini akn seyirciyi sinema salonlarna ekerek, o dnemde sinema evrelerinde hi tahmin edilmeyen bir rekorun altna imzasn atmtr
.
244

243

Tanrsever, 1992de Trk sinema tarihinde grlmemi bir profesyonel ekibi bir araya getirip ilk ve tek filmi Srgn eker. Tanrsever, Srgn onur mcadelesi olarak grmektedir. Zira medya ondan Tencereci* olarak bahsetmektedir. Hele bir dergide ona atfen kan, Gamaray Bilecen balkl rportaj bu hrsn krbalar. Belki de salt bu hrs ve azmin bir getirisi olarak eli yz dzgn ve katld her festivalde dl toplayacak bir film kar
.
245

Srgn filmi, 45. Uluslar aras Salerno Film Festivalinde en iyi 2. film dln kazanr. 11. Takent (Azerbaycan) Film Festivalinde ise Srgn en iyi ikinci film seilirken, Tanrsever ilk filmini eken en iyi ynetmen dln alr. 1993 ylnda ise Srgn 16. Philadelphia Film Festivalinde en iyi film dln kazanr.

T.h.e mam Gndeme Oturdu, Hrriyet Gazetesi, 07 Austos 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=7 17-06-2007. 244 Glah Maral, Yllarn Eskitemedii: Ycel akmakl, s.7. * Medyann Tanrrseverden tencereci diye bahsetmesinin sebebi, onun, elik tencere fabrikas sahibi bir iadam olmasdr. 245 Hazar, agm, s.17.
243

74

3.3.6. Metin amurcu 1966 ylnda Bilecikte dodu. Marmara niversitesi ktisadi limler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnden mezun oldu. 1986da Mesut Uakann yannda reji asistanl yaparak sinemaya admn att. Senaryo almalar yapt. 1993de Hasret adl TV filmiyle ynetmenlie balad. amurcu, 1994 ylnda, o dnem dindar kesimde ok popler bir yazar olan Emine enlikolunun ayn adl romanndan uyarlad ilk sinema filmi olan Bize Nasl Kydnz ekti. .film, ilk sekansndaki stiklal Mahkemelerine yapt eletirel gnderme ile epeyce tartlr amurcu 1995 ylnda ark Kahvesi adl diziyi ynetti.
.
246

3.3. SNEMA ALGILARI Milli Sinemac ynetmenlerin ilk dnem sylemlerine bakld zaman sinemay, sanatsal bir faaliyetten daha ok bir mesaj iletme arac olarak algladklarn grrz. 1973 ylnda yaplan Milli Sinema Ak Oturumunda Diriklikin syledii Milli Sinema tamamen Sanat Toplum indir tezinin yaps iine girmektedir szleri bu anlayn en ak
.
247

ifadesidir. Bu anlay Milli Sinema Akmnn kurucu ynetmeni akmaklda da grmek mmkndr. akmakl ayn ak oturumda u ifadeleri kullanmtr: Milli sinema, Milli Kltrn sinema diliyle anlatlmasdr. Milli Kltr bir toplumun, yani milletin, tarihi birikiminden ald duyu, dnce ve yaama biimi ile oluturduu deer hkmleridir. Mcerret olarak bu deer hkmleri ilim, sanat ve dindir. Mahhas olarak da, tarihi gemiimiz iinde incelediimizde zellikle Seluklularda ve Osmanllardaki yaay biiminde teekkl eden deer hkmlerinin oluturduu kymet hkmleridir. imdi burada, gayet nemli bir mesele olarak Milli sinema anlaynda yabanc kltr ile artlanmamak ve yabanc kltrn emperyalist siyasetine malup olmadan kendi z kltrmz mdafaa edebilmek (yani kendi Milli kltrmz mdafaa ederek, olaylara, hadiselere, yaaylara bu gr asndan bakmak) durumu ortaya kmaktadr. Ben imdiye kadar yaptm filmlerde, biraz nce tarifini verdiim Milli Sinema anlay iinde,

246 Hazar, agm, s.17. 247 Milli Sinema Akoturumu, s.72.

75

Trk insannn yaayn ve birtakm olaylar karsndaki davrann aksettirmeye altm

.
248

Bu ifadelerden de anlald gibi sinema onlar tarafndan bir ama olarak deil, bir ara olarak alglanmtr. Neyin arac? akmaklnn da ifade ettii gibi Milli Kltrn sinema diliyle anlatlmasmn arac. akmaklmn milli kltr vurgusu her dnem devam etmitir. Ona gre, milli kltr, bir milletin, tarihi birikiminden ald duyu, dnce ve yaama biimi ile oluturduu deer hkmleridir. Soyut olarak bu deer hkmleri; ilim, sanat ve dindir. Somut olarak ise, zellikle Seluklularda ve Osmanllardaki yaay biiminde teekkl eden deer hkmleridir. Yukarda da grld gibi balangta akmaklnn, Milli Sinema kavramna kaynaklk eden temel kavram milli kltrdr. Din, burada sadece milli kltr oluturan soyut deer hkmlerinden biri olarak karmza kmaktadr. Fakat akmaklnn takipisi sinemaclarda din vurgusu milli kltrn dier elerinin nne gemitir. Sinema yapmaya dini bir anlam yklenmitir. Uakan, 1977 ylnda baslan Trk Sinemasnda deoloji kitabnda slamn sanata bakn kastederek: Ona gre sanat, tabiat ve insann yaratl gayesini aratran, yaratlmlarn byleyici gzelliklerinden Yaratann ezeli ve ebedi gzelliklerine ynelen, insan duygu ve dncesinin derinliklerindeki sonsuz yaantya ynelik arzu ve istekleri, giderek yaratl gereklerini ortaya karma endiesini tayan yce bir uratr. Ve insan ebedi gzellie ulatrd oranda gzel, ebedi gerekleri kefettii oranda gerek, insan var olu amacna gre takdim ettii oranda byktr. Sinema da bir sanat olduuna gre, bu amacn belirledii ereve iinde dnlmelidir. Bu amaca ulamann en etkin yolu da, pek tabii, Allahn gsterdii yol, yaanmas iin getirdii llerdir. Sinemann ebedi ve ezeli gerekleri aramas, bu lleri sunmas, onu hem toplumun iinde bulunduu problemleri, hem ferdin duygu ve dncelerini en gzel estetik kayg iinde yaatmas demektir. Bu sistem, sinema mantna uygulanrken unutulmamas gereken hususlara gelince, bunlar da ksaca u ekilde toplayabiliriz. -Lzumsuz konular zerinde durmak doru deildir. Zira, asl vazife (tebli sorumluluu) byk ve kutsaldr
.
249

Uakann szlerinden de anlalaca gibi balangta akmaklnn tanmlad

248 Milli Sinema Akoturumu, s.45-46-47. 249 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 160-161.

76

anlamda Milli Kltrn sinema diliyle anlatlmas olan Milli Sinema, bundan sonra dini tebli aracna dnmtr. Milli Sinemann, akmakl tarafndan emperyalizme, Batllamaya ve

yabanclamaya kar gelitirilen syleminin, dini-politik-ideolojik bir ierik almasnn en youn yaand dnem 1990 ile 1995 yllar aras dnem olmutur. Bu dnemde, 70lerde akmaklnn yabanclama ve Batllamayla beliren popler kltr eletirmeye dnk anlay yerini; barts, stiklal Mahkemeleri gibi gncel ve tarihi dini-politik konulara brakmtr. Bu dnmn izlerini o gnlerde yaplan toplantlarda dile getirilen szlerde grmek mmkndr. 1990larn banda SAV (slami Aratrmalar Vakf) tarafndan dzenlenen Grsel Sanatlar ve slam adl toplantda sanat, din ve ideoloji kavramlar arasnda u ekilde bir iliki kuruluyordu: Her sanatn bir gayesi bir ideolojisi vardr. Sanat sanat iindir. dncesi hepten tarihe karmtr. Sanat bir gaye iindir. dncesi revata olduuna gre, mslmanda bu dnce Sanat slam iindir. eklinde tezahr etmek zorundadr
.
250

Bu dnemde, sanatn, dini-ideolojik bir ekilde alglanmasna rnek olarak gsterilebilecek ok sayda ifade bulmak mmkndr. Sanat bir mcadele arac olarak n plana kmaktadr. Bu toplantlarda kullanlan Gnmz mslman gelien teknolojiden de istifade ederek, iindeki sanat ve kabiliyetini slama uygun biimde icra etmenin yollarn bulmada artk ge kalmamal, estetik gzelliklere slam elbisesini giydirerek slam yeni tekniklerle donatmaldr ifadeleri bu ideolojik tutumun en bariz gstergesi olmutur.
.
251

Tabii bu dnemde yaanan ve byk oranda Avrupa ve Amerikann etkisiyle oluan kltrel deiimler, dindar kesim zerinde bir kayg yaratmtr. Kendilerini hem yurt iinde hem de yurt dnda devam eden bir mcadelenin paras olarak grmlerdir. Bu mcadelede yukarda da ifade edildii gibi sinema da bir mcadele arac olmutur. Bu anlayn olumasnda Hollywoodun, Amerikan politikalarna hizmet eden tutumunun fark edilmesi de nemli bir etken olmutur. Bahsettiimiz toplantlarda dile getirilen ifadelerde bu durumun etkisini de grmek mmkndr: Bu muhteem vastay, sanat ya biz kullanp, kendi kltrmz,
250 Ali zek, Hekimolu smail ve Mesut Uakan, Sanata Genel Bak ve slamda Sanat, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.18. 251 zek, smail ve Uakan, s. 17-18

77

rfmz adetlerimiz, en nemlisi inanlarmz koruyacaz ve belki dier dnya milletlerine, inanlarmz paylaan milletlere etki edecei, yeniden diriliimizi yaayacaz, ya da Hal zihniyet, kapitalist zihniyet bu vasta ile her gn evlerimize ailemizin en etkili ferdi olarak girip, krntlar kalan rflerimizi, inanlarmz da elimizden alacaktr
.
252

Dindar kesimde, zellikle politik konularda gndeme gelen Yahudi tehdidi algsnn yaynclk ve sanat konularnda da gndeme gelmesi ilgintir. Sinema, tiyatro ve televizyon alannda yaplacak almalar aadaki alntda da grlecei gibi Yahudi engelini amak olarak tanmlanmaktadr: Bugnk sinema ve tiyatro, hatta izgi filmin metodunu daha da gelitirip, kendimizden de bir eyler katarak ve Yahudi engeli alarak, slami llerde temellendirilmesi lazmdr. Kendi sinemamz, tiyatromuzu yine kendi imkanlarmzla, gcmzle kurmamz arttr
.
253

90l yllarda Milli Sinemac evrelerde; sinema, din ve ideoloji kavramlar arasnda kurulan ilikiyi kavrayabilmek iin derin analizler, karmlar yapmaya gerek yoktur. Bu iliki zaten ok ak bir ekilde dile getirilmektedir. Minyeli Abdullah filminin senaryosunun ayn adl romanndan uyarland Hekimolu smailin de katlmclardan biri olduu bir oturumda bu iliki, u ekilde ifade edilmitir. Dnyada btn sanatlar bir gaye iin yaplr. Herhangi bir gazetede plak bir kadn varsa bunun da bir ideolojisi vardr. syankar ark ve trkler de ideolojiktir. Bu kadar arpk ideolojiler arasnda elbette her eyin mkemmelini elinde bulunduran slamn da bir ideolojisi olmak mecburiyetindedir. slamn ideolojisi insann saadeti olduuna gre, Mslmanlar da lemlere rahmet olarak gnderilen slam peygamberinin mmeti, yoldalar olduklarndan hedefleri kesin hatlar ile belirlenmitir. Fakat, gnmz Mslman grevini yapmamaktadr. Dnyann en etkin silahlarndan biri eer sinema ve televizyon ise, o takdirde Mslman bunlara sahip olmak zorundadr
.
254

Bu dnemde sinemann ideolojik bir ara olarak alglanmas eklinde tanmlanacak yaklam, tiyatro ve televizyon konusunda da kendini gstermektedir. Bu yaklam u ifadelerden karmak mmkndr: Sinema sanatna gelince; gnmzn en etkin silahlarndan birisinin, belki birincisinin sinema, tiyatro ve dolaysyla TV. olduu hi phe gtrmez bir gerektir
.
255

252 Mesut Uakan ve Osman Kara, amzn En Gl letiim Vastas Olarak Sinema ve Tiyatro, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.40. 253 zek, smail ve Uakan, s.20. 254 Hekimolu smail, Osman Kara, rf det ve nanlarmzn Yaatlmasnda Sinema ve Tiyatronun nemi, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.44. 255 zek, smail ve Uakan, s.18.

78

Milli Sinemaclarda, 90larn banda sinemann toplum zerindeki etkisini kendi dini ve politik anlaylar dorultusunda kullanma eilimi kendini ak ekilde gstermektedir. Onlara gre toplum byk bir ahlaki, kltrel ve politik zlme yaamaktadr ve onlar ektikleri filmlerle bu olumsuz srece mdahale edeceklerdir. Uakann, 90larn banda yaplan bir toplantda dile getirilen aadaki ifadeler, bu kayglar yanstmaktadr: slam hakim klma arzumuzla birlikte, sinemada slami bir endieyle hareket etmediimizi grdk. Bir filmde mesaj olarak yzde ka mesaj iletiyoruz diye kendimizi sorguladmz vakit %20-30a varan dler gryoruz. Bir gram bal yedirebilmek iin karnzdakine bir eek yk keiboynuzu yediriyorsunuz baz filmlerinizde.
%100 %100

Evet bu ksr imkanlarla, bu inan zgrlyle bu ortamda ancak bu kadar mesaj verilebiliyor. Gn geliyor dnceni aklayamyorsun, gn geliyor kudili konuuyorsun, ima ediyorsun, seyircinin anlayna brakyorsun. Bugn slam inancndan uzak, hatta slama dman diyebileceimiz birtakm kurulular, btn teknik yatrmlarn yapm her biri TVnin bir kanalndan halkmzn karsna km ilerindeki kfr ve hayszl milletimizin evlerine kusmaktadrlar. Bizim inanan kesim hl cami yapmakla, Kuran Kursu ve mam Hatip yapmakla hizmet peindedirler. Bu kadar hzl vastalar yannda bizimkiler hl yaya yrmeye talip oluyorlar. Onlarn atom bombalar, makinal tfeklerine kar, hl kl kalkanla durmaya alyorlar
.
256

Uakan, 90l yllarn ortalarna kadar devam eden srete yaptklar filmlerin propaganda olarak deerlendirilmesiyle ilgili olarak u deerlendirmelerde bulunuyor: Herkesin ok iyi bildii gibi bir dnem lkemiz byk bir anarinin, sa sol kavgasnn, ideolojik atmalarn tam orta yerindeydi. Ele alnan her konu ideolojik olarak yaftalanyordu ve herkes kamp tutuyordu. Kendimizi, eer sistemin yok etmek iin yllarca uratklarn savunan bir z kltr savas olarak gryorsanz, Batllamak iin ldran insanlarn arasnda Batnn pisliklerine direniyorsanz, iiniz ok zordu elbette. Biz sinemaya baladmzda, yazlarmzla olsun, filmlerimizle olsun yllarca kfredilen inancmz dillendirmeye altk. Ama o her eye klie bakan malum tipler, bunu nasl dillendirdiimizle, sanatsal yetkinliimizle ilgilenmek yerine, hep vurun abalya taktii gttler. Oysa biz herkesin kendine gre bir inanc vardr dedik. Yanl olan o deil, yanl olan o inancn sanatnda propagandaya dntrmektir. Yaptklarmz o ynden inceleyin dedik. unu aka ifade edeyim ki bu adan bakldnda grlecektir ki, rts yznden okula alnmayan kz rencinin dram apka giymedii iin bir mderrisin idam edilmesi gibi siyasal, ideolojik kulvara mahkum edilmi konular ele aldk ama hibir zaman bir sanat olarak propaganda yapmadk. imdi de tavrmz bu
.
257

Yukardaki

ifadelerden

anlald

gibi

Uakan,

filmlerinde

propaganda

256 Hekimolu smail ve Dierleri, s.24-25. 257 Uakan, Her Dn Bir Rzgra Gebe, s.8.

79

yapmadklarn, eserlerinin ideolojik almalar olarak alglanmasnn, konjonktrden kaynaklandn, kendilerini birer z kltr savas olarak grdklerini ve sadece kfredilen inanlarn dillendirmeye altklarn savunmaktadr. Milli Sinema Akmnn, bir dnem youn bir ekilde dile getirilen Trk-slam Sentezi kavram, erevesinde ele alnmas gerektiini dile getiren baz sinema 312 eletirmeleri olmutur. Milli Sinema ve Trk-slam Sentezi ilikisine dair Onaran, u ifadeleri kullanmaktadr: Bu akm, Trkiyede fikir zgrlnn alabildiine hogryle karland 80li ve 90l yllarda gelierek deta bir ideoloji olarak ele alnan Trk slam Sentezi erevesinde birok yeni ynetmenler ve bunlarn abalar sonucu ortaya kan almalarla gerek uluslar aras, gerekse ulusal enliklere de katlarak dl kazanan yaptlar ortaya kt
.
258

1977de yaynlanan Trk Sinemasnda deoloji kitabnda yazdklarna, 90larn banda dile getirdii szlere ve 88-95 arasnda yapt filmlere baktmzda, dini ve politik gndermelerini grdmz Uakan, 2000li yllarda, artk ideolojik yaklamlarnn geride kaldndan bahsetmektedir: Ne devrimci, ne ulusal, ne beyaz, ne siyah, ne u parti ne bu parti hibir ideolojik sarmal altnda deiliz. steyen bunlardan da sz edebilir; ama, biz daha teleri kurcalama abasndayz. Birbirimizi hl o frtnalarn ierisinde var sayarak itham etmek, ancak kafasn o yllarda donduranlara mahsus olabilir
.
259

Milli Sinemaclarn 1995den nce ektikleri filmler konusunda gr belirten Kabil, bu dnem filmlerinin daha ok umuma hitap eden, duygular harekete geirmeyi amalayan, gncel ve siyasi olan zerinde duran yapmlar olduunu vurguluyor. 1990 ortalarna kadar da dnk, ideolojik yn ar basan bu filmlerde olaylara toplumsal yaklaan, aktel bir sinema anlatm hakimdir. Bu filmlerde estetiin ihmaline de neden olur. O dnemde aktel olann tesine ihtiya olduunu syleyen Kabile gre, yaplan filmler gncel olanda sabit kald. Ekonomik sorunlarn yan sra datm sknts da yaayan ynetmenlerin konsantrasyon eksiklii de, almalarn sekteye uramasnda etkili oldu
.
260

Sinema yazar Giovanni Scognamillo, Milli Sinemaclarn sinema anlay ve eserlerinin nitelii konusunda .gen ynetmen arkadalar, ok iyi niyetli olmalarna ramen,
258 lim erif Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, Kitle Yaynlar, Ankara 1995, s.233. 259 Mesut Uakan, Sonsuz Karelerde Yaamak, Sonsuzkare, Yl:1, Say:1 (Mays 2003), s.2. 260 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor

80

yeterli teknik sinema bilgisine sahip deiller. Ama bunlarn arasnda ho srprizler de oldu. rnein Srgn filmi. Ben o filmi kasetten seyrettim. Sinema tarihinde de yazdm. ok houma giden, iyi, yerinde, yurt dnda da dllendirilen bir film kt karma
.
261

ifadelerini

kullanmtr. Milli Sinemaclarn filmlerinin estetik kalitesi konusunda gr bildiren sinema yazarlarndan biri de zgtr. zg, baz filmlerle gie rekorlar krlmasna ve ticari adan ada bir promosyon anlayna ulalmasna ramen bu akma mensup ynetmenlerin filmlerinin sinema estetiinden yoksun olduunu belirtmitir
.
262

Scognamillo, yukarda bir blm verilen szlerini yle devam ettirmitir: Belki de Beyaz Sinemay temsil eden arkadalar biraz daha popler dnseler. nk; belirli bir trn kalplar iinde -macera olsun, gldr olsun, melodram olsun- sen ideolojik mesaj daima verebilirsin. O senin bilgine, becerine bal bir ey. O tarzda ynetselerdi, ya da ilerde byle bir yneli dnlrse, o kategorizasyon, slami Sinema kategorizasyonu ortadan kalkar. Ve o da sinemasal bir film olur. Ama kendi iinde bir ideoloji, bir mesaj tar. Zaten her film az ok bir ideoloji tar
.
263

Milli Sinemaclar, Yeilamn bilinen normlarn kullanmay tercih etmilerdir. Star sistemini tercih etmiler ve melodram trnde de filmler yapmlar, dz bir anlatm kullanmay tercih etmilerdir. Yalnzca olaylara-olgulara bak asnda manevi deerlere snm ve buradan da hareketle toplumdaki yozlamannbozulmann-tkeniin

sosyoekonomik koullardan ok inan eksikliinden kaynaklandnn altn kaln ama kaba izgilerle izmeyi yelemitir
.
264

Milli Sinemaclarn, olumlu saylabilecek zellii de; bu akm iinde deerlendirilen ynetmenlerin Trk sinemasnda az rastlanacak derecede istikrarl olmalardr. Bu ynetmenler, bu tr filmlerle sinemaclk yaamna atlmlar ve yine bu tr filmlerle sinema kariyerlerine devam etmilerdir. Filmografilerine bakldnda bu ortak zellik kendini gstermektedir. Piyasann bilinen tecimsel koullarna dn vermemiler, seslendikleri kitlelerin kendilerinden beklediklerini, dnemin gncel olaylar-olgularna dayanarak, inat ve

261 Giovanni Scognamillo, Kltr Dnyas Dergisi, Kasm 1998; Aktaran, Abdurrahman en, Renk Renk Sinema, stanbul: 1111Adam Yaynlar, 2001, s.307-308. 262 zg, Trlerle Trk Sinemas, s.189. 263 Giovanni Scognamillo, agm,: Aktaran, Abdurrahman en, Renk Renk Sinema, s.307-308. 264 Evren, imdi Onlar ktidar, s.10.

81

sabrla anlatmay yelemilerdir

265

3.4. PROBLEM ALANLARI Milli Sinemaclarn, sinema alannda eser vermeye balamadan nce karlatklar ilk problem, o dnemde sinema filmi ekmenin dini adan uygun olup olmadna dair, din adamlarnn gr beyan etmemi olmasdr. Bu problem onlar tarafndan eitli yerlerde dile getirilmitir. Aadaki satrlarda bu problemin onlarn meslek hayatna nasl yansdnn ipularn grmek mmkndr: Sinema ve tiyatroda ilahiyat ilim adamlarmzn meselelere, problemlere eilmemi olmalarnn, fetvalar vermemi olmalarnn, bu hususta da kendi bamza vicdanmzla ba baa kalmann sknts vardr. Zira inanl hibir ynetmen arkadamz film yaparken mesul duruma dme endiesini iinden atamamtr. Bu konuda baka husus: lim adamlarmz henz bu davaya slamn sinema ve tiyatro yoluyla fevkalade anlatlabilecei gereine tam inanm deillerdir. Konumalaryla, yazlaryla inanan sinemaclar veya ideal sinemacl desteklemiyorlar. imdiye kadar sinemaya, tiyatroya hep yasak gzle bakmann skntsn yayoruz
.
266

Milli Sinemaclar, yukardaki metinden de anlalaca gibi din adamlarnn bu konuda fetva vermediklerinden yaknmakta ve onlar, sinemann dinin tebliinde oynayaca nemli rol yeterince anlamamakla itham etmektedirler. Milli Sinemaclarn bu tavrlarndan yola kan baz aratrmaclar, onlarn Mslmanlar iin sinemay merulatrmaya altklar sonucuna varmlardr. Milli Sinemaclarn, sinema iinde bulunmak iin istekli olmakla beraber, birtakm tereddtlere de sahip olduklarn gzlemlemek mmkndr. Bu tereddt onlarn dile getirdii u ifadelerde ak olarak grlmektedir: Trkiyede sinemac arkadalarmzda yle bir endie daha gryoruz. Belki en byk endieleri bu. Hem sinema dnyasnda olup, hem nasl Mslman kalabiliriz. Hem bu medeniyetin imkanlarndan istifade edip, hem dinimizden

267

265 Evren, imdi Onlar ktidar, s.10. 266 Mesut Uakan ve Dierleri, Sinema Alannda ekilen Skntlar, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, , Tarih belirtilmemi, s.29. 267 Elif Dac slami deolojilerin Trk Sinemas zerindeki Etkileri: 1970ler ve 1990lar Arasndaki Popler Milli Sinema rnekleri zerine Bir alma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ortadou niversitesi Sosyoloji Blm, Ankara 1998, s.vi.

82

vazgemeden nasl yaayabiliriz

268

Bunun yannda, lkemizdeki sinema atmosferinde yer almann, ahlaki adan baz sakncalar olduuna vurguda bulunulduunu da grebiliriz. Bu endie ise ifadelere u ekilde yansr: Sinema dnyasnda maddi ynden olsun, sinemann eitli konularnda olsun hep birtakm dalavereler dner. nanan veya inand gibi yaamak isteyen insanlarn bu sinema dnyasnda bulunmalar zordur
.
269

90larn banda yaplan ve din adamlarnn sinema konusunda gr belirtmemekle ve konunun nemini yeterince anlamamakla eletirildikleri toplantlara katlp sinema konusunda yorumlarda bulunan din adamlar da vardr. Bu gnlerde yapt televizyon programlaryla geni kitlelere seslenen Ali Rza Demircan, o gnlerde grsel sanatlar ve din ilikisi hakknda unlar sylemitir: .Haramlatrc arzi unsurlardan korunduu srece Grsel sanatlarn mubahl asldr. Hakka hizmet amalanrsa; Grsel sanatlar cihad dolaysyla da ibadet yolu klnabilir. Grsel sanatlarn fkhi ynden zm getirilemeyecek problemleri yoktur. Pek tabiidir ki, zmler verilirken tadil edici ve kstlayc itihatlar da olacaktr. Bu durumda bize zg olanlarn ortaya kmasna vesile bir rahmet olacaktr
.
270

Yukarda belirttiimiz problemler sinemaya girmeden nce zlmesi gereken problemler olarak Milli Sinemaclarn nnde durmakta idi. Bir de sinemada eser vermeye baladklarnda zmeleri gereken problemler vard. Bu o dnem yaplan konumalarda ska gndeme getirilmitir: Film yaparken filmin her eyi slami olmak zorunda. Bunun ihtiyacn duyuyorsunuz. Eer fevkalade arpc bir mesaj hedefliyorsanz, filmin btn unsurlar slami olmal. Filmin senaryosu, teknik adamlar, oyuncular, filmin finansmann karlayan i adam, hepsi slami olmal. Halbuki bizim filmlerimizde bunlarn hepsini bir arada bulmak imkansz gibidir. Hep bir eyler eksiktir. Btn bunlar sinemacnn, inanan sinemaclarn skntlardr
.
271

Milli Sinemaclarn karlatklar bu problemlere aada ksaca deineceiz. 3.4.1. Kadn maj ve Cinsellik Milli Sinemaclarn ektikleri filmlerde problem olarak grdkleri konulardan bata
268 Hekimolu smail ve Dierleri, s.23-24. 269 Uakan ve Dierleri, s.29. 270 Ali Rza Demircan, slam Zaviyesinden Grsel Sanatlara Bakmz, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, Tarih belirtilmemi, s.75-76. 271 Uakan ve Dierleri, s.29.

83

geleni kadn ve cinsellik unsurlarnn filmlerde nasl ve ne oranda kullanlaca meselesidir. Bir taraftan Sinema ve tiyatroda kadn oyuncu olarak kullanmamak mmkn deildir. Zira sinema ve tiyatronun temel konusu insandr. nsam ele alrken kadm dlamak mmkn deildir ifadeleriyle kadndan izole edilmi bir sinema anlaynn imkanszl dile
.
272

getirilirken, bir taraftan da bu elerin nasl kullanlaca konusunda ciddi tartmalar yaanmtr. Milli Sinemann kurucu ynetmeni akmakl, filmlerde kadn unsurunu kullanma anlay bakmndan dier meslektalarna oranla daha lml bir tutum sergilemitir. akmaklnn bu tavr baz evrelerde tepkiyle karlanmtr. akmakl, bir rportajda Burak Evrenin Filmlerinizdeki kimi sahneler dini kesim tarafndan sert eletirilere neden oldu. Fakat siz inatla bu sahneleri kullanmaktan vazgemediniz. Neden? sorusunu u ekilde cevaplamtr: Ben yaamn iinde var olanlar yansttm. slami ahlaktan hi vazgemedim. Benim filmlerimde brakn mstehceni erotik sahnelere bile rastlanamaz. Ama mini etek giyen biri varsa, plaja giren biri varsa bunlar zaten hayatn iinde de var. Ben bunlar konunun elverdii oranda kullandm. Mstehcen ya da erotik olduu iin deil
.
273

demektedir. Dier ynetmenlerin bu konudaki

tavrlarnn akmaklya oranla biraz daha tutucu olduu sylenebilir. Sadece iyi davranlarda bulunan kadnlarn filmlerde konu edilip izleyenlerin bu karaktere zendirilmesi mi, yoksa kt eylemlerde bulunanlarn ilenip bu yolla izleyicilere ibret alnacak rnekler verilmesi mi, bu tartmalarn gndemini oluturmutur. Bu konuda u ifadeler kullanlmtr: Hep iyi ahlakl kadnlarn hayatlarn canlandrp (ki o zaman sinemann problemi epeyce azalm olacaktr) kadnlarmz yalnz zendirmek mi lazm, yoksa bazen kt kadnlarn hayatlarn da sergileyerek, onlara kt yaantlarndan doacak kt sonular da m gstermek lazmdr. Bu ikinci durumda kadna sinemada rol vermek slami adan hangi lde olmal, nereye kadar kadnn rol kabiliyetinden istifade edilmelidir. Bunlar ok nemlidir sinemada. Zira sinema dnyasna girildiinde grlecektir ki oyuncu deil ynetmen dahi zaman zaman kadnla msafahadan te yanaklarndan da pmek durumunda kalmaktadr
.
274

272 stn nan ve Dierleri, Sinemann ve Tiyatronun Sorunlar, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.32. 273 akmakl, agr, s.24. 274 nan ve Dierleri, s.33.

84

Milli Sinemaclarn filmlerinde kadn ve cinsellik esini kullanmlarna dair Uakann tecrbelerini elenk, u ekilde ifade etmitir: .Mesut Uakan Beyden bir misal vermek istiyorum, toplantda anlatmt: Yapayalnz filminde randev evi sahnesi vard. Bunu doal grntler iinde sergileyecek olsak, kty gsterirken ok byk ukura decektik. Kadnlar boyunlarndan ayak ularna varncaya kadar kapattk; geceliklerle, makyajyla, davranlaryla o tipleri vurgulamalarn belirttik. ok ksa bir sahne ile onu geitirdik. Bir baka misal de: lk Genlik Kprs denemesinde bir sahne var. Gen hanm oyuncumuz eve geliyor. Annesini bir st katta baka bir erkekle gryor. Bunu nasl vereceiz? yle hallettik. Kz st kata kt zaman dehetle haykryor, sonra merdivenlerden koarak iniyor. Seyirci merak ediyor, ne grd diye. Arkada ne var, ne oldu diyor. Kz hi seslenmiyor, sokaa kouyor. Arkasndan annesi geliyor, yine gecelikler ierisinde, kapal tabii. Kzm, evladm, diye haykryor, merdivenlerde duruyor. Arkasndan oyna iniyor, pantolonunu, gmleini ilikliyor
.
275

Kadnlarn kt eylemlerinin ya da kt iler yapan kadnlarn, seyircinin ibret almas iin sinemada gsterilmesine dair, ayn toplantdaki baka bir katlmc olan din adam Halil Gnen, ciddi itirazlarda bulunmutur. Gnenin bu konudaki yaklam u ekildedir: Mesela sapk bir kadnn nasl hidayete geldiini gstermek iin mazisini ve kirli hayatn, sonra Allaha dnn sahneye ve beyaz perdeye aksettirmek doru deildir. Yani bizim dmzdakilerin her yaptn biz yapamayz. Aksi takdirde bu iin olmas iin slam namna -maazallah- oka fahie kadn, kumarbaz ve sarho gibi kt ahlakta kimseleri yetitirmek icab edecektir. Batl ve kty canl olarak tasvir etmek asla caiz deildir
.
276

Gnen, konumasnn dier bir blmnde ayn toplantlara katlan sinemaclar, kadn konusundaki szlerinden dolay ar ekilde eletirmitir. Bu konumada, baz katlmclarn ifade ettii, kt kadn unsurunun baz durumlarda kullanlabilecei ve bazen normalde yaplmas uygun olmayabilecek derecede, sosyal ilikilerin kurulabilecei tarzndaki yaklamlar ciddi ekilde eletirilmitir: Bu alanda alan sanatlar slamdan fedakarlk bekliyorlar. Bunun iin onlardan biri yle diyor: Kt kadnlarn hayatlarn sergileyerek onlarn yaantlarndan doacak kt sonular gsterme, ynetmen zaman zaman kadnlarla musafahadan baka pmek gibi eyleri yapmak zorundadr. Yani unu demek istiyor. slam dini her ne kadar birok eyleri yasaklam ise de sanatn yrmesi iin ve sanatn gerei olarak yasak olan eylerin bazlarnn mbah olmas gerekir. Bu sebeple baz arkadalar tiyatro ve sinema iin sanat
275 Sadk elenk, Netice, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, , Tarih belirtilmemi, s.53-54. 276 Halil Gnen, slamda Sinema ve Tiyatro, Grsel Sanatlar ve slam, stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, Tarih belirtilmemi, s.82.

85

icab olarak sanat kadn pmek, beraber yatmak gibi eyleri mbah olarak gstermeye alr gibi oldu. Acaba hangi Mslman kzn veya kz kardeini ya da herhangi bir Mslman hanmn bu ie girmesini arzu eder? Byle bir kimse varsa Mslman deildir. Bu i iffetsizliin ta kendisidir
.
277

3.4.2. Ktl Tasvir Milli Sinemaclarn, film yaparken karlatklar bir problem de ktl tasvir problemidir. Onlar asndan, kt hl ve hareketlerde bulunan kadn veya erkek tiplemelerin filmlerde kullanlmas, seyirciyi yanl etkileyebilecei nedeniyle bir problem alan tekil ediyor: Sinema ve tiyatroda kadndan istifade etmek kadar, erkein de kt rollerde kullanlmas meselesi problemdir. Bazen kt o kadar mkemmel, o kadar canl tasvir edilebiliyor ki, bu defa o ktlk tasvirinin yanl etki uyandrabileceinden korkuyorsunuz. Yani filmde vermek istediimiz iyi mesaj aklda kalmaz da, kt sahneler kalr diye korkuyorsunuz. Mesut Uakan Bey anlatyor: Zeynepler lmesin filminde randev evindeki bir kadnn slama yneliini anlatyoruz, yine kty vereceiz diye homoseksel tipi iziyoruz, demek yle canl yapmz ki byk tenkid aldk
278 diyor.

Bu konuyla balantl olarak baz dini ritellerin rol gerei yaplmasnn da bir problem olarak ortaya kabilecei zerinde durulmutur. Bu durum u ekilde ifade edilmitir: Kty tasvirde bir baka problem, mesela, kfir roln canlandrmann vebali, sanat diye bir sahnede evlilik akdinin ilan, zevcelie aldm kabul ettim gibi ifadeler, bu sahnelere binlerce insann ahit olmas. Btn bunlar problemdir. Ve slamda baz eylerin akasnn dahi yaplmayacan biliyoruz. Bunun ls de, buradaki niyetin durumu da netletirilmelidir
.
279

Kt eylemlerin seyircide zenme yaratacak ekilde kullanlmasnn nne gemek adna birtakm zm yollar gndeme gelmitir. Bu konuyla ilgili olarak elenk, unlar sylyor: .kt ve irkef olan sahneleri senaristin ve ynetmenin ustal ile dorudan vermek yerine, ima ile verilmesi daha uygun olacaktr. Bir kere u bir gerektir ki, eytani olan eyler, insanda, nefsin ve ehvetin uyanmasna vesile olur. Bu mnasebetle bu sahneler ne grnt ne de ses olarak verilmemesi gerekir. Zira, eytan insanda derhal harekete geer Bu
.
280

toplantya katlan bir din adamnn yaklam da Batl ve kty canl olarak tasvir etmek

277 278 279 280

Gnen, agb, s.82. nan ve Dierleri, s.34. nan ve Dierleri, s.34. elenk, agb, s.53.

86

asla caiz deildir eklinde olmutur.

.
281

3.4.3. Ynetmen ve Oyuncu Seimi Problem olarak grlen alanlardan biri de ynetmen ve oyuncu seimidir. ektii Hnkarn Bir Gn filmiyle baz eletirmenlerce Milli Sinema Akm iinde deerlendirilen Osman Snav Ynetmen, Allahn senaryosunu bulmakla mkelleftir. Bunu bulabildii
282

lde hizmet etmi olur. Ben ne kadar Mslmansam benim filmime de Mslmanlk o kadar yansr szleriyle bu durumu ifade etmektedir.
,
283

Dini filmlerde rol alan oyuncularn dini davran kalplarna, ibadetlere yabanc olmas nedeniyle bu fiilleri canlandrmalar gereken sahnelerde eitli hatalar yapmalar ve dolaysyla gerekilikten uzaklamalar da ciddi bir problem olarak alglanmtr. Nitekim Hazretli Filmler Akm iinde deerlendirilen baz filmler, dini ibadetleri ve anlaylar, kabulleri beyazperdeye doru ekilde yanstamadklar nedeniyle eletirilmilerdir Bu konuda
.
284

Milli Sinemaclarn iine dtkleri endieler u ekilde dile getirilmitir: yleyse namaz klmasn bilmeyen bir insana bir sahnede namaz kldmrsamz, bunun acemiliini Mslman seyirci derhal anlar ve o hadiseye sadece gler, senaryonun havasna konsantre olmu seyirciyi orada uyandnverirsiniz
.
285

Dini filmlerde rol alan oyuncularn zel hayatlarnda dini anlaya ters gelebilecek baz davranlarda bulunmas da rahatszlk yaratmtr. Dini kesimler genelde bu filmlerde oynayan insanlarn mtedeyyin bir hayat srmeleri beklentisine kaplmaktadrlar. Grsel Sanatlar ve slam konulu toplantda, bu konuyla ilgili Yine Hekimolu smailin sinemaya uyarlanan Minyeli Abdullah romannn belki en kt taraf oyuncularnn ounun zel yaantlaryla, sinemadaki rollerinin birbirine ztlyd. Sonradan gazetelerin bu oyuncular byle bir filmde oynadklar iin irdelemeleriydi
.
286

ifadeleri kullanlmtr. Yine Minyeli

Abdullah filminin oyuncularndan yola karak konuyla ilgili unlar sylenir: Minyeli Abdullah filminde senaryo, para, ynetmen, teknik adamlar, hepsi arzu edilen niteliktedir. Fakat gelin grn ki, film vizyona girdikten sonra filmin ba kadn ve erkek oyuncular, ikisi de basn ve baz evreler tarafndan hesaba
281 282 283 284 285 286 Gnen, agb, s.82. Hazar, agm, s.18. nan ve Dierleri, s.36. Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s.12. nan ve Dierleri, s.35. nan ve Dierleri, s.35.

87

ekilmiler, bu oyuncular da kendilerini savunmak veya kendi alarndan aklamak zorunda kalmlardr. Neden? nk, beyaz perdeye kadar gelmesinde tm alanlarn gayesi Allah rzasdr. Fakat ba rol oyuncularnda byle ulvi bir gaye olmayp, para iin oynamlardr. yle inanyorum ki, eer bu ba oyuncular da filmin dier unsurlar gibi slami olsayd, film belki o zaman bir kat daha gzel olacakt. Zira slamn hibir unsuru yaanmadan anlatlamaz, ruhlara etkili olamaz. Roln yaayarak oynayan amatr bir oyuncu, usta oyuncudan da daha etkili olacaktr seyirci zerinde
.
287

Oyuncularn,

senaryonun

gerektirdii

dini

davranlar

bu

konulardaki

bilgisizliklerinden dolay yapamamalar ve zel hayatlarndaki baz davranlar nedeniyle eletirenler, bir zm olarak kendi evrelerinde uygun oyuncu yetitirmekten bahsetmilerdir: Sinemada en nemli skntlardan biri de aktr retme skntsdr. Hem inanan, inandn yaayan insan bulacaksnz, hem de oyun gc olacak, yldz olmu, star olmu oyuncu olacak. slama srekli sven, dinle alay eden, slam dman oyuncular alp Mslman gibi gstererek oyun yapmak. Kimi kandracaz byle? Haa Allah m? Kendimizi mi? Oyuncuyu mu? Seyirciyi mi? Kimi szleri ite bu kaygy yanstmaktadr.
?
288

Yukarda bahsettiimiz toplantnn sonu blmnde de uygun oyuncu seiminin nemine vurgu yaplarak unlar sylenmitir: .fakat slam bilen, yaayabilen, ihlas ve samimiyetini seyirciye yanstacak oyuncularmz yoktur. Bu galiba en byk eksikliktir. Bu konuda neler yaplabilir? Seminerler mi vermek lazm, kk rollerle oyuncu yetitirmek mi lazm, sonra byk rollere kararak reklamn iyi yapmak m lazm, kendi adamlarmz kazandrmamz, ie yarar hale getirmemiz lazmdr. Sonra da onlardan istifade edilmelidir
.
289

3.4.4. Senaryo Dile getirilen bir dier problem de uygun senaryo bulunamamasdr. Kendi dncelerine yakn yazarlarn, bu konuda fazla eser vermemeleri bir eksiklik olarak vurgulanm, eer bu konuda eser verilirse seyircinin buna ilgi gsterecei ifade edilmitir. Yine bu konuda meydana getirilecek nitelikli eserlerin, ynetmenin de iini kolaylatraca dile getirilmitir: Bizce fevkalade sanat ve mana ykl eserler ve senaryolar yazlacak olsa, zannediyoruz sinemann problemleri byk lde azalm olacaktr, ynetmenlerin vebal korkular, en asgari dzeye inmi olacaktr. u sahneyi nasl canlandrsam diye daha az

287 Hekimolu smail ve Dierleri, s.24. 288 Uakan ve Dierleri, s.29. 289 Sadk elenk, agb, s.54-55.

88

dneceklerdir

290

3.4.5. Maliyet, Sponsorluk ve Salon Milli Sinemaclarn karlatklar temel sorunlardan biri de ekonomiktir. Baz aratrmaclar kaynak ve finans eksikliini gndeme getirmiler bazlar da bununla balantl
,
291

olarak salon ve sponsor bulmann zorluunu ifade etmilerdir. Kabil ise, filmlerin karlat
292

datm skntsna vurgu yapmtr

293

90larn banda yaplan bu toplantlarda Milli Sinemaclarn nemli finansrlerinden vgyle bahsedilmi ve hemen arakasndan dier iadamlarn bu alana yneltmek iin u cmleler sarf edilmitir: Zenginlerimiz, eitli evrelerce ve ilim adamlarmz tarafndan ikna edilmeli, inandrlmaldr. Bugn eitli kurulularn, futbol, voleybol, gre takmlar vardr. Bunlarla reklamlarn da yapmaktadrlar. stenirse bir lker Film irketi, Grundig-Cihan Film irketi niye olmasn. Sinema ayn zamanda bir sanayidir, gerei de dikkate alnarak birtakm sermayelerin bu yola kanalize edilmesi lazmdr. Byk eserler mutlaka byk paralar isteyecektir. Byk paralarn da yine byk krlar getirecei tecrbe edilmi gerektir
.
294

Bu toplantlarda dindar kesimin zenginlerinin, sinemaya yatrm yapmaya yneltilmesi zerinde nemle durulmutur. Sinemann bir endstri olduu ve bu yolla para kazanmann mmkn olduu belirtilmitir sulanmtr: Sanata ynelmeyen para haindir diyor Hekimolu smail. Sermayeyi sanata ynelteceiz. Paray sinemaya, tiyatroya, gazeteye dergiye, televizyona, videoya, hatta arkya, trkye yneltmek zorundayz. diyor. Evet, o zaman yabanc kltrlerin etkisinden kurtulabiliriz. O zaman sanat eserleri, aheserler dourabiliriz. O zaman gzel eyler yapp milletimizin dikkatini kendi kltrmze evirebiliriz. Ve o zaman diriliimizi, slamn diriliini yeniden
.
295

Bu konuya ilgisiz kalan sermaye evreleri sert ifadelerle

290 nan ve Dierleri, s.35-36. 291 Giovanni Scognamillo, agm,; Aktaran, Abdurrahman en, Renk Renk Sinema, s.307-308. 292 stn nan, Siyasal ktidarlara Bel Balayan Sinema Sanal Bir Hayat Tercih Etmitir., Antrakt, Say:72 (Eyll 2003), s.29. 293 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 294 nan ve Dierleri, s.38. 295 Mesut Uakan, Osman Kara, s.40.

89

yakalayabiliriz

296

3.5. KULLANILAN TEMALAR Milli Sinemaclarn filmlerinde, barts, din deitirme, popler kltr ve Batllama eletirisi, politik sistem eletirisi, dini-tarihi olay ve kiilerin hayat hikayeleri, mistik ve ahlaki konular gibi birtakm temalar ska kullanlmtr. Bu blmde yukarda bahsettiimiz temalarn nasl kullanldna dair ayrntl bilgi verilecektir. 3.5.1. Barts ve mam Hatip Liseleri Milli Sinemann ilk yllarnda, barts filmin ana temas deildir, sadece dindarlkla ilgili olarak kullanlan elerden biridir. Fakat bu bile o yllarda ok nemli bir olay olmutur. Milli Sinemann ve dolaysyla akmaklnn ilk filmi olan Birleen Yollarda Trkan orayn seyircinin karsna bartl kmas, yeni bir sinema yaklamnn da habercisi olmutur. akmakl, bir rportajnda Evrenin lk uzun metrajl filminiz Birleen Yollarda Trkan oray belki de sinemaclk serveni iinde ilk ve son kez olmak zere tesettrl gzkt. zleyenlerin ve orayn buna sonradan bir tepkisi oldu mu? sorusunu u ekilde cevaplamtr: Hayr. Tepki oldu ama olumlu. Ben Trkan hanma bu rol teklif ederken iki riski ne srdm. Birincisi bu benim ilk filmim dedim, ikincisi dini bir filmde oynamak sizi tedirgin eder mi, dedim. Ayrca Trkan hanma bu filmle yeni bir seyirci potansiyeli kazanacan da syledim. O kabul etti. Filmden sonra yeni bir seyirci kazandm dedi
.
297

Balangta dindarln bir unsuru olarak ele alnan barts, daha sonraki yllarda yaplan baz filmlerde filmin ana temasn oluturmutur. Uakann 1990 ylnda yapt Yalnz Deilsiniz ve onun devam olarak 1991 ylnda yapt Sonsuza Yrmek filmleri ana temas barts olan filmlere rnektir. Filmlerde niversitelerde uygulanan barts yasa konu olarak ele alnmtr. Yalnz Deilsiniz filmi hakknda sonraki yllarda .film, konu itibariyle 90l yllarn banda niversitede giderek artan barts sorununu henz Trkiye bir 28 ubat grmeden ele alm. Meseleyi bir inan ifadesi olarak sunup insanlarda o yllarda bartl bayanlara kar oluan nyargy krmay hedefliyor deerlendirmeler yaplmtr.
296 Uakan ve Dierleri, s.28. 297 akmakl, agr, s.23. 298 Yalnz Deilsiniz, http://www.compir.net/2007/03/yalniz-degilsiniz.html 05-04-2007
.
298

eklinde

90

Yalnz Deilsiniz filmi, gsterime girdii dnemde iyi bir gie baars salamtr. Fakat, Cumhuriyet, Gne, kibine Doru gibi yayn organlarnda film hakknda olumsuz eletiriler yaynlanmtr. Bunun yannda dnemin magazin basn, filmde trbanl bir renciyi canlandran barol oyuncusu Gamze Tunarn, ba ak ve bikinili resimlerini Trbanl Filmin Trbansz Oyuncusu bal altnda yaynlamtr. Tunar, bunun zerine bir gazeteye u demeci verir: Bu film yznden medya ok zerime geldi. Aslnda onlar filmi karalamak istiyorlar, ama beni kullanyorlar. Filmin satn etkilemeye, sevenleri hayal krklna uratmaya alyorlar. Yok efendim denize stsz girermiim, lgn hayat yaarmm tr bir sr aptalca eyler
.
299

Yalnz Deilsiniz filmi hakknda gr beyan edenlerden biri de Mete olmutur: Barts sorununu kendisine konu edinen Yalnz Deilsiniz filmini de sanat kaygsndan ziyade, mesaj ve ideolojinin ne kt bir film olarak deerlendiren Mete, bu tavrn o dnemde muhafazakr kesimin sanat eserine, estetik rne ihtiya duygusunun gelimemi olmasndan kaynaklandn vurgulamtr. 355

mam Hatip Liselerini kendine konu alan filmlere rnek olarak smail Gnein 2005 ylnda ektii The mam filmini vermek mmkndr. mam Hatip Lisesi mezunlarnn toplumsal hayatta karlatklar zorluklar, barts ile eitim konusundaki sorunlar, din konusundaki yanl inanlar ve cahil din adamlar ile eitli konularda olumlu yaklam sergileyen din adamlar arasndaki farkllklar ele alan film, eitli evrelerden ciddi eletiriler almtr. Gven, bir yazsnda filmin, birbirinden ok farkl toplumsal kesimler tarafndan adeta elbirlii iinde lanetlendiini belirtmektedir 3.5.2. Din Deitirme ve Dindarlama Milli Sinemaclarn filmlerinde grlen temalardan biri de, baka bir dine mensup bir kiinin slam inancn semesi veya bohem hayat yaayan kiinin, bir yaknnn lm, yaad hayal krklklar, kar cinse duyduu derin ak gibi baz olaylar ve tesadfen karlalan yal bilge veya ayn ya grubundan dindar bir arkadan etkisi sonucunda dine ynelmesidir. rnein akmakl ve Uakann filmlerinde karakterler, dier karakterlerin dini
.
300

299 Hazar, agm, s.16-17. 300 Ali Murat Gven, Muhalif Trk Sinemasnn fkeli ocuu: smail Gne, Yeniafak, Austos 2006, http://www.ismailgunes.net/biyografi.html 30-03-2007

91

tutum ve davranlarndan etkilenerek daha dini bir hayat tarzn benimserler. Hayat tarzndaki bu deiim, filmin dramatik yapsn byk lde belirler. Dini hayat tarzn tercih eden karakter ile yakn evresi arasnda ortaya kan gerilim ve bu tercihi yapan karakterin ruhsal yapsnda yaanan atmalar, filmin nemli bir ynn oluturur. Milli sinemaclarn filmlerinde grlen bu karakterler, erevesi iyi izilmemi, tek boyutlu, anlk deiim-dnmlere ak naif birer tipleme dzeyinde tasvir edilmilerdir. Ayrntl karakter betimlemesi, bu sinema anlaynda sklkla kullanlan bir durum deildir. Boyutsuz, dnce ve yaam zenginliinden yoksun, anlk deiim-dnmlere eilimli tipler ayn zamanda bu sinemann en ksa yoldan mesajm iletmeyi de olduka kolaylatrmtr. 357

Milli Sinemaclarn, sinema ile ilgilenmelerinin en nemli sebeplerinden biri olan dini tebli anlaynn en fazla kullanld filmler, ana hikayenin bu tema erevesinde ekillendii filmlerdir. Karakterlerin hayat tarzlarnda dini yaay lehine gelien bu deiimle seyirciye, dini yaantnn ideal bir tercih olduu mesaj verilmeye allr. Bylece kendi hayat tarzlarnn bir tr reklam yaplr. Milli Sinemac ynetmelerden Salih Diriklik, 1993 ylnda ynettii Danimarkal Gelin adl TV dizisinde din deitirme temasn kullanmtr. Eitim iin Danimarkaya giden Metin (smet zhan) orada evlendii, sonradan din deitirerek Mslman olan Hatice (Serap Akncolu) isimli Danimarkal eiyle beraber yurda dner. Metin bir sre sonra einin ar dindarlndan tedirgin olur. Bu arada kt bir ey olur, Metin, Danimarkadan kzn grmeye gelen kaynvalidesinin nnde Haticeyi dver. Hatice, bunun zerine, annesiyle birlikte kendi lkesi Danimarkaya dner. Karsna kar yapt bu davrantan pimanlk duyan Metin, Danimarkaya giderek einin gnln alr ve birlikte Trkiyeye geri dnerler. 3.5.3. Popler Kltr ve Batllama Eletirisi Milli Sinemaclarn bu alanda film retmeye baladklar ilk dnemlerden itibaren en fazla kullandklar temalarn banda popler kltr ve bunun temel sebebi olarak grdkleri Batllama anlay gelir. Bu yaklam, daha Milli Sinemaclar film ekmeyip, sadece grlerini eitli yayn organlarnda ifade etmeye baladklarnda sergilemeye balamlardr. 358

92

akmaklmn da yazlarnn yaynland bu dergilerin, o dnemki yayn politikas hakknda Evren unlar sylemektedir: Byk Dou, Yeni stanbul, Yeni stiklal, ar, Tohum gibi dnya grleri ve inanlar belli dergiler, nce sinemadaki ahlaksal kntden dem vurup, sonra da yabanclamadan, Bat etkisinden sz ederek kendi benliimizetarihimize dnk filmlerin yaplmas gerektii zerinde dururlar. nceleri yalnzca soyut bir kendi benliimize dn olarak tanmlanan bu masum ve eitli yorumlamalara ak istekler giderek st kapal bir milliyetilie, kalplam bir ahlak anlayna, oradan ovenizme ve en nihayette batan sylenmeyip de sona saklanan manevi deerlerle rttrlmek istenen dine dayandrlr
.
301

akmaklmn 1970 ylnda ektii ilk filmi Birleen Yollardan itibaren daha nce yayn organlarnda dile getirilen yaklam, sinemada pratik rneklerini vermeye balar. ule Yksel enlerin Huzur Soka romanndan uyarlanan bu film, Teknik niversiteye devam eden iki gencin; zengin kz, Avrupai dnceli Feyza (Trkan oray) ile fakir ve muhafazakar grl Bilalin (zzet Gnay) yksdr. Feyza kendi halinde biri olan Bilali arkadalaryla giritii bir iddia sonucu kendine balamay baarr. Fakat zaman iinde onun grlerinin etkisi altnda kalr ve Bilali gerekten sevmeye balar. Davet edildii bir doum gn partisinde, bu ilikinin gerekte bir iddiadan kaynaklandn anlayan Bilal, Feyzadan uzaklar. Okullar bitince iki gen kendi kafalarna uygun, evlilikler yaparlar. Fakat bu durumdan Bilal mutlu olurken, Feyza mutsuz bir hayat srmektedir. Bir sre sonra Feyza deiim srecine girerek kocasndan ayrlr ve yetitirmekte olduu kzna, ayn mutsuzluu tatmamas iin, milli terbiye verir
.
302

Dorsay, bu filmde kendini gsteren popler kltr ve buna dayal olarak ele alnan Batllama eletirisi hakknda unlar sylemitir: 1970deki Trkan orayl Birleen Yollar' la balayarak akmakl, slamclarn pek sevdii bir temel motifi ortaya atyordu: Gnmzn mekanikleen, maddileen, Bat deerlerine yknen modern yaam iinde gerek anlamda mutlu olamayan, kimliini ve kiiliini kantlayamayan, zellikle gen insanlarn, inan ve din yoluyla aradklarna erimesi, en azndan yaklamas. Aslnda geleneksel Yeilam melodramnda da ok yzeysel biimde (partiler, dans, zgr kadn-erkek beraberlii, iki, kumar, vs.) verilen Bat tarz yaam eletirisinin, bu tr filmlerde daha radikal ve rasyonel biimde, adeta yeniden ele alnp ilendii de sylenebilir. akmakl sonradan da Cile, Olum Osman, Kzm Aye, Dirili gibi filmlerle bu aray srdrecek, Memleketim de
301 Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s. 12-13. 302 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s. 156.

93

iin iine belli lde ulusalcl da katacak

303

Kendisi de Milli Sinemac ynetmenlerden olan Uakan, sonraki yllarda yazd Trk Sinemasnda deoloji kitabnda, akmaklnn bu filmi hakknda u deerlendirmelerde bulunmutur: .Birleen Yollar, niversiteli Mslman bir gencin, inanlaryla alay eden babo tipik bir havi kzn (onun ahsnda kozmopolit genlii) slama yneliini anlatr. Ak sak gezen, parti, ya gn, ylba gibi Batdan alma elence ekilleri ile, onun bunun erkekleri arasnda lgnca bir hayat sren Feyza, Bilalin sayesinde kendi Yaratcsn tanyacak, neden yaratldn idrak edecektir. Bu noktada Gen Kz, kozmopolit ebeveyni ve kocas da dahil tm hakszlklara, ktlklere, inkara ve ktlere bakaldrmaya balayacaktr. Kendi dneminin artlar iinde cesur bir ktr Birleen Yollar. Gnn ticari endielerini, star kaprislerini, tiplemelerdeki kalplamalar, ar melodramik tavr, ksacas piyasann birok kalplarn iinde tamakla birlikte, slam dncesini dorudan doruya vermek istemesiyle nemlidir
.
304

Film hakknda yaplan deerlendirmelerde, filmin, modern hayatn getirdii yabanclama ve popler kltre, getirdii eletiri ve bu problemlerden k yolu olarak manevi deerleri gstermesi, n plana karlmtr: Ona gre film yalnzca manevi deerlerimizi, toplumsal deerlerimizi gittike byyen makinalamaya kar korumay amalyordu o kadar. Btn cesareti ve baars da dejenere olmu bir zmrenin kendi benliine dnmesi iin vargcyle haykrmasyd
.
305

akmaklmn 1972 ylnda ektii Zehra filminde de benzer bir tema dikkati eker: Film hakknda Zehrada dini, drt duvar arasnda nargile iip, sema dinleyerek yaamak eklinde anlayan bir baba ile modern yaay icab z benliinden uzaklam kznn ve karsnn hicvi yaplmaktadr
.
306

eklinde ifadeler kullanlmtr. Geleneksel deerlerle modern

deerlerin karlatrldklar filmde geleneksel olann deeri vurgulanr: Bat kltrnde terbiye alm zengin kz Zehrann (H. Koyiit) zorla gittii kyde eski bir binici olan Muratla (E. Hun) tanmasyla balayan geleneksel ve modern karlatrmas Muratn Zehray ikna edip zne dndrmesiyle noktalanr
.
307

akmakl 1974 ylnda ektii Olum Osman filminde de ayn temay ele alr.
303 304 305 306 307 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3. Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 163. Mesut Tmay, Ycel akmakl in Filmografi, Ortadou Gazetesi, 13 Nisan 1974. Aktaran: nci, age, s.35. Ortadou Gazetesi, Sinema Kesi, 13 Nisan 1974. Aktaran: nci, age, s.38. nci, age, s.38.

94

Olum Osmanda dinsel terbiye ile bytlmek istenen bir ocuun sonunda kltr bakmndan yozlaarak Almanyaya yerlemesi, ancak bir kimlik bunalmna dmesi; kendisi gibi, doan olunun da byyerek ayn bunalmla evden kap Trkiyedeki amcasnn yanna yerlemesi; Osmann da yeniden milli duygularna sahip olarak Trkiyeye dndnde oluna kavumas anlatlr
.
308

Uakan, film hakknda unlar yazmtr: Olum Osman,

kkken dini terbiye ile byyp, sonradan dejenere olmu kesimler tarafndan (okul, aile evresi v.s.) yozlatrlan bir Trk gencini ele alr. Onun ahsnda Bat kopyas eitim ve retim sistemimizin geirdii ac sonular sergiler ve yine onun ahsnda gerek ideal dzeni (slam) mjdeler. Batllamann samaln giderek Bat-Dou kltrnn analizini vermek ister bize Olum Osman filminin, Batllama, teknoloji, din ve maneviyat gibi konularla
.
309

ilikisine dair Dorsay ise unlar sylemektedir: Olum Osman, aslnda amzn badndrc makinelemesinin modern teknoloji toplumlarnda yaratt kten, metafizik deerlere, dine, ahlaka snarak kurtulmaya alan bir dncenin sinemaya yansmas. Bat toplumlarnn teknik, bilimsel ynlerinin alnp, manevi deerler alannda kendi deerlerimizin, kendi zgemiimizin korunmas dncesi
.
310

akmaklnn yine ayn yl ektii Dirili isimli filmde, kumar, iki ve eroin gibi kt alkanlklar olan eini bin bir glkle kurtaran bir kadnn yks ele alnr Erkein
.
311

uyuturucu bamls bir karakter olarak izildii filmde, Kadnsa bir Anadolu kadndr. Sabrederek kocasn kurtarmaya alr. Her trl tedaviye bavurulur, ama daima Allahtan yardm istenir
.
312

akmaklnn 1974 ylnda ektii Kzm Aye filminde yine kltrel yozlama temas anlatlr. .bu filmde Ycel akmakl yine ok zerinde durduu ky ehir ztlamasna yer verir. z deerlere ballkla, stanbul sosyetesindeki kksz, ireti yaamann kar karya getirildii bu yapmda Huriye kadn bilinsizce de olsa dejenere olmu Ayesini kurtarmak iin mcadeleye giriir. Ayenin bat tipi bir yozlamaya kurban gitmemesi yolunda verilen mcadele bir ahlak sorunu olarak gndeme geliyor
.
313

308 309 310 311 312

Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s.157. Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 165. Atilla Dorsay, Sinema ve amz, stanbul: Remzi Kitabevi, 2. Basm, 1998, s.217. Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s. 157. nci, age, s.42.

313

nci, age, s.42.

95

akmaklnn yine 1974 ylnda ektii Memleketim filminde de bir Batllama eletirisi grlr. Filmin konusu ksaca yledir: Doktorluk staj iin Viyanaya giden Mehmet adl bir Trk genci, burada hippy yaants iinde olan bir Trk kzyla tanr ve onunla fikir atmasna girer. Buradan sonras hakknda Uakan u ifadeleri kullanr: Leyla Bat hayran, kltr ve vatan ayrl tanmayan hmanist bir burjuva ocuudur. Mehmetin fikirlerini ovenlik olarak niteler. Ama, onun gsterdii gerekler, Viyanadaki tarihi kalntlar Gen kzn hatal bir tutumda olduunu ortaya koyar. Ve milletine hizmet yolunda almaya balamasna sebep olur
.
314

akmakl, Memleketim filmiyle, dindar kesimden slam rencide eden kiilere kar taviz verdii, hatta onlarn savunucusu durumuna dt eklinde eletirilere urar. Bu eletirilerden birinde .filmde, Mehmetin bir iki cmlesinden ve ezan seslerinden baka kayda deer slm bir z olmad grlr. Hele, temelinde slm bir dnce aramak zordur. Film, vatan btnln, Dou-Bat kltr arasndaki duygu, dnce ve yaay farkllklarn belirtmitir; ama, bu farkllklar douran asl sebebe (slma) yeteri kadar yer verememitir
.
315

denilmektedir. Dindar kesimde grlen bu olumsuz reaksiyonlara ramen o dnem Cumhuriyet gazetesinde sinema yazlar yazan Atilla Dorsay, film hakknda olumlu ifadeler kullanmtr
.
316

Uakann 2005 ylnda ektii Anne ya da Leyla filmi de konu olarak popler kltr eletirisi yaplan filmlere bir rnek olarak gsterilebilir. Uakan, kendi filmiyle ilgili olarak Anne ya da Leyla saf annelik duygusuyla saf sevginin arand ok farkl bir film. Bir aray yks. Bu arayn altnda elbette kanlmaz bir toplumsal yergi var Annesini arayan bir ocukla sevgilisini arayan bir gencin ahsnda bugnk 375 toplum yapmzda kaybolan deerleri sorguluyor. ifadelerini kullanmtr. 3.5.4. Politik Sistem Eletirisi akmaklnn ilk dnemlerinde yukarda da bahsettiimiz gibi daha ok Bat kkenli popler kltre tepki olarak milli kltrn n plana karld filmler yaplm, konular bu anlay erevesinde seilip ilenmitir. akmaklnn yeniden sinemaya dnd 80lerin
314 315 316 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 167. Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.167-168. Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 168.

96

sonundan 90larn ortalarna kadar geen zaman diliminde ise Milli Sinemaclarn daha politik bir sylem gelitirdiklerini grrz. Bu sinema, ayn dnemde ykselen siyasal slamn gndemine de paralel olarak slam kimlik zerindeki bask konusunu tarih/din kiiliklerin ya da gnmzde yaayan sradan insanlarn ykleri araclyla perdeye tad
.
317

Milli Sinema Akmnn lkedeki siyasal partilerle ilikisine dair Trkiyede ok ey yazlp izilmitir. Sinema ve din ilikisi konusunda incelediimiz yabanc kaynaklarn birinde bu iliki u ekilde dile getirilmitir: Trkiyedeki slamc partiler, sekler devletteki dindar Mslmanlarn davalarn destekleyen bir sinema tr olan Beyaz Sinemamn reklamn yapmlardr Baz Trk yazarlar ise, biraz da o dnemde siyasal yaamda n plana kan
.
318

Refah Partisi ile Milli Sinema arasnda iliki kurarak u ekilde yorumlar yapmlardr: nceleri toplumun iinde var olan olay ve olgular, kendi inan-dnce anlayyla masumane, zaman zaman da inandrc olabilecek bir izgide anlatmay yeleyen bu akm, giderek, siyasal yaamdaki ayrmlardan g ve destek alarak dozunu artrmaya balayarak sistemi hedef almaya ynelmi, ama onunla da yetinmeyerek kkrtc bir izgiye gelerek eylemci bir tavra dnmtr
.
319

akmaklmn 1989 ylnda yapt Minyeli Abdullah 1 ve 1990 ylnda yapt devam filmi Minyeli Abdullah 2 filmlerinde . Msrda Kral Faruk zamannda dindar bir Mslmann slm yaama konusundaki titizlii ve hapis dahil bu yzden maruz kald basklar konu alr
.
320

Minyeli Abdullah filmi seyircinin youn ilgisiyle karlar. Filmin,

Trk sinemasnda o tarihe kadar grlen en yksek seyirci says olan 500 bine ulat eitli yazarlarca dile getirilmitir. Filme gsterilen ilgi konusunda en u ifadeleri kullanmtr: Filmin yapmcs Mehmet Tanrseverin olaanst pazarlamaclk yaklam ve fedakarlyla, Trk sinemasnda zor grlen apta bir tantmla gsterime giren filme, -tebihte hata olmaz- deta ibadet heyecanyla koturuyorlard. zellikle Yozgatta gzlerimizle ahit olduk ki; damperli kamyonlara dolumu yal yal kadnlar bile, karl bir k gnnde ehir merkezinde filmi izlemeye geliyordu
!
321

Minyeli Abdullah filmi seyirciden grd youn ilgiye ramen eitli evrelerden politik tutumu nedeniyle ciddi eletiriler de almtr. Mete, film hakknda Emei geenlere

317 Farkl Sinema almalar, http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/farklisinemacalismalari.html Kaynak: Sinema Dergisi, 23-04-2007. 318 Melanie J. Wright, Religion and Film, London: I.B. Tauris & Co Ltd, 2007, s.4. 319 Evren, imdi Onlar ktidar, s.10. 320 nci, age, s.56. 321 en, Neden Beyaz Sinema, Sonsuzkare, Yl:1, Say:2 (Temmuz 2003), s.14.

97

saygm var; fakat o film dorudan doruya sinemay propaganda arac olarak kullanma yntemini rnekleyen bir hikyeydi. Siyasal bir sinemayd, slm ya da mill bir sinema deildi demitir.
.
322

Tanrseverin 1992 ylnda ektii Srgn filminde de benzer bir tema bu defa eitim konusuyla balantl olarak ilenmitir: Srgn filminde, dini inanlarn yaama biimi ve ifadeleri nedeniyle grev yapt okullarda problemlerle karlaan bir ilkokul retmeni (Bulut Aras) stanbuldan Orta Anadolu kylerinden birine srgn olarak gnderilir. Yeni atanan retmen yznden kar ilikilerinin bozulacan anlayan kyn muhtar smet Aa yznden retmen, Anadolu insannn temiz yrei ve inancn tadna inand Molla ile ibirlii yapar. Babasyla sorunlar olan kk Durmu ve kyn delisi (Halit Akatepe) ile de dostluk kurar ve kylnn sorunlarn zerek onlar arclk ve rdekilik gibi uralara altrr. Ama btn bunlar onu yeniden srgne gitmekten kurtaramaz
.
323

Gnein 1991 ylnda ektii izme filminde ise lkemizde bir dnem yaanan Arapa ezan yasana vurgu yaplmtr. Film, ayba kasabasnn nahiye mdr olup izme diye anlan despot bir idarecinin (Engin nal), Arapa ezan yasa kalkt halde bask yaparak bunu tanmamasnn ortaya kard olaylar anlatmaktadr
.
324

Uakann 1995 ylnda ektii lmsz Karanfiller filminde ise Trkiyede yaanan faili mehul cinayetler gndeme getirilir. Filmde, demokrasi ve terr konusunda yazd bir kitapla tannan bir profesr, otomobiline yerletirilen uzaktan kumandal bombann patlamas sonucu hayatn kaybeder. Olayn failleri olarak bir grup tiyatrocu gen, polis tarafndan tutuklanr. Bu genlerin iinde profesrn eski bir rencisi de bulunmaktadr ve profesrn kznn da eski bir arkadadr. Tutuksuz yarglanmak zere serbest braklan gen, kendini aklamak iin kzla irtibat kurar ve bu cinayetin faillerini bulmaya alr
.
325

smail Gnein 1999 ylnda ektii Gln Bittii Yer filmi de bu tr temal filmler kategorisinde ele alnabilir. mer Ltfi Metenin senaryosunu yazd film, o dnemde byk bir tartma yaratmtr. 12 Eyll dneminde yaanan ikencenin ele alnd film, sansr
322 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 323 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, s.240. 324 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, s.240. 325 lmsz Karanfiller, http://www.turksinemasi.net/filmler/konu.asp?id=5245 05-04-2007

98

kuruluna taklm ve yasak kaldrldktan sonra da sinema salonlarnda bir trl yer bulamamtr
.
326

Evren, Milli Sinemaclarn bu tarz filmleri hakknda, Uakann kard Sonsuzkare dergisinde, Uakann Yalnz Deilsiniz filmine de gnderme yaparak, unlar sylyor: .aslnda sinema seyircisi olmayan bir kitleyi de lo salonlara ekmenin stesinden gelmitir. Ama; film yapmak deil, aksine seslerini duyuramayan ya da kstrlm, inanlarndan dolay dlanm ve kimi haklar elinden alnm gibi gzken kitleye kimi mesajlar iletmek, altn izmek ve asla yalnz olmadklarn kantlamak isteyen dinsel, siyasal ierikli bir mesaj olmutur
.
327

3.5.5. Dini/ Tarihi Olay ve Kiiler Milli Sinemaclarn filmlerinde kullandklar temalardan biri de dini-tarihi olay ve kiilerdir. akmaklnn 1990 ylnda ektii Sahibini Arayan Madalya filminde, igalci Fransz kuvvetleri ve ibirliki Ermeni etelerine kar, bata St mam olmak zere Mara halknn verdii mcadele konu edinilmitir. Bu mcadele srasnda din adamlarnn gayretleri imdiye kadar sunulan Kurtulu Sava manzaralarn da gzden geirmemiz asndan ilgin
.
328

akmaklnn 1991 ylnda ektii Kurdolu filmi de tarihi konulu filmlere dier bir rnektir. Film, annesi, babas ve nianls Sen Jan valyeleri tarafndan ldrlen Kurdolunun, intikamn konu alr. Kurdolunun, Oru Reisi de Venedik Zindanlarndan kurtarmasyla film sonulanr
.
329

akmaklnn 1992 ylnda ektii Bir-i Hafi (Bir Zamanlar Sarhotu) filmi konusunu . yzylda yaam Bir-i Hafi isimli din aliminin hayat hikayesinden almtr.
8

Blent Orann senaryosunu yazd filmde Ylmaz Zafer, Haluk Kurdolu, Kadir Savun ve Engin nal oyuncu olarak rol almlardr. Genliinde avare ve sarho bir kii olan bu zat bir gn amurlar iinde zerinde Allahn ad yazl olan bir kt paras bulur, onu temizleyip evinin en sekin yerine asar. Bundan sonra kefi alr ve byk bir din bilgini olur; ve

326 T.h.e mam Gndeme Oturdu, Hrriyet Gazetesi, 07 Austos 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=7 17-06-2007. 327 Evren, imdi Onlar ktidar, s.10. 328 nci, age, s.54. 329 nci, age, .57.

99

yalnayakl anlamna gelen Bir-i Hafi adn alr

330

Uakann 1993 ylnda ektii skilipli Atf Hoca filmi de konusunu bir dini kiilikten almtr. Uakan, bu filminde stiklal Mahkemelerini gndeme getirir. Film bu ynyle ayn zamanda bir politik film olarak deerlendirilebilir. Film, apka kanunu kmadan nce, yaynlad bir yaz dolaysyla, stiklal Mahkemesince yarglanan ve tam kendini savunmak iin hazrlanmken, bir gn nce grd ryann etkisiyle yarglar nnde savunmadan vazgeip idam edilen stanbul Darlfnunu mderrislerinden skilipli Atf Hocann bana gelenler hakknda yllar sonra soruturma yapp Hocann hakszla maruz kaldn kantlamaya alan bir gazetecinin (Ylmaz Zafer) abalar zerine kurulmu
.
331

3.5.6. nan Meseleleri ve Mistik Konular ekilen filmlerin bir ksmnda inan meseleleri ve mistik konular da ana tema olarak kullanlmtr. rnein akmaklnn son dnem filmlerinden biri olan Mmin ile Kafir filmi temas byle olan filmlere rnek olarak gsterilebilir. Filmde, Necip Fazl Ksakrekin deiik zamanlarda yazd, inanm ve inanmam iki insann eitli konulardaki tartmalar temel alnmtr
.
332

akmaklnn, Necip Fazl Ksakrekin zgn senaryosundan 1972 ylnda ektii ile filmi de bu kategoride deerlendirilebilir. Trkan oray ve Ediz Hunun rol ald bu film, lme mahkum bir hasta ile bir hemirenin ilikisini ele alyordu. Hasta bu durumu renince, hastaneden kaar ve gidip bir da kulbesine snr. Hemire onu arayp bulur. Sevdii insann yannda olmak ve onu, lnceye kadar da olsa, mutlu etmek ister. Onaran, filmin konusunun mistik unsurlar ierdiini belirtmektedir
.
333

Uakann 2006 ylnda ektii fakat bu alma hazrland dnemde henz gsterime girmedii iin gremediimiz Anka Kuu filminin de bu paralelde bir film olduunu ynetmenin ifadelerinden anlayabiliyoruz. Uakan, filmi hakknda u ifadeleri kullanmtr:

330 331 332 333

Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, s.236. Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, s.238. nci, age, s.57. Onaran, Trk Sinemas, Cilt.2, s. 156.

100

Bu filmde hayatn srrn Matrixten daha kapsaml bir ekilde anlatyoruz. Filmin kahraman olan ynetmen aslnda benim. Ve benim yllk hayat aray sancmn bir zetini yanstyor. Filmde kahramanmz lmszln srrn kefediyor. Sonsuz hayata geii idrak ediyor. Yani anlyor ki lm bir son deil. lmden sonra da yaamaya devam ediyoruz. Sadece geride bedenimizi brakyoruz. Yani ten lyor ama ruh daima yayor. Yani Matrixin felsefesi bizim filmimizin yannda ocuk oyunca gibi kalyor
10 .
334

3.5.7. Ahlaki Konular Uakann Necip Fazl Ksakrekin eserinden faydalanarak senaryosunu yazd ve 1988 ylnda ynettii Reis Bey filmi ahlak temal filmlere rnektir. Filmin konusu yledir: Grevini yaparken hi taviz vermeyen, kanunlara son derece bal ve kararlarnda acmasz bir hakim olan Reis Beyin, hayat bir katil zanlsyla ilgili dava sonucu deiir. Tm deliller, mahkemeye gelen sann, sulu olduunu gstermektedir. Reis Bey (Haluk Kurdolu), kanunun emrettii gibi onu idam ettirecektir. Sank, her ne kadar susuz olduunu iddia etse ve merhamet diye yalvarsa da Reis Bey, idam karar verir. Fakat, daha sonra, sann susuz olduu ortaya kar. Bu durum Reis Bey iin bir dnm noktas olur. Grevini brakan Reis Bey, artk hayatn merhamet duygusunun yaygnlamasn salamaya adamtr. Belal insanlarn bulunduu bir kahvede, onlara merhamet duygusunu anlatr. Herkes, Reis Beye byk sayg gstermektedir, fakat bir gn, bir polis baskn srasnda orada bulunanlardan biri, yanndaki uyuturucuyu fark ettirmeden Reis Beyin cebine saklar ve Reis Bey, polis tarafndan yakalanr. Bylece Reis Bey, yllarca hakim koltuunda oturduu mahkemede, bir iftira sonucu artk bir samk olarak bulunacaktr
.
335

4. 2000L YILLARDA SNEMA ve DN

Trkiyede sinema ve din ilikisinin 2000li yllardaki durumuna deinmeden nce yakn gemiteki durumdan bahsetmekte fayda var. Bizim almamzda ele aldmz Hazretli Filmler Akm, Ulusal Sinema Akm ve Milli Sinema Akm gibi dnem ve akmlar bir kenara brakp, Yeilamda en fazla rn verilen genel popler izgiyi izlediimizde bambaka bir durum ortaya kar. mer Turan, bu konuyla ilgili olarak, Trkiyede sosyal gerekliin, sinema ve TV dizilerinde, olduundan daha sekler bir ekilde temsil edildiini sylemektedir. Ona gre sosyal gereklik, arndrlm, indirgenmi olarak temsil edilmitir. Turan, szlerini yle devam ettirmitir: Bunun nedeni olarak, slamn daha az grnr
334 Anka Kuunun ekimleri Tamamland, http://ivideo.wordpressxom/2006/11/21/anka-kusunun-cekimleri- tamamlandi/ 05-05-2007 335 Reis Bey, http://www.flm.gen.tr/flm.cfm?fid=1523 Hazrlayan: Bilebile, 05-04-2007

101

olmasn hedefleyen Cumhuriyetin otoriter eilimli laiklik politikasna iaret edilebilir. Elbette baka nedenler de, rnein kltrel retim alannda olanlarn elit ve elitist konumlar gibi, akla gelebilir. Bu sekler temsiller kmesinde dine genelde kuaklar aras atmada bir motif rol der. Din geride kalann semboldr, ya da dorudan yanl bilin olarak kodlanr
.
336

Sosyal gerekliin olduundan daha sekler olarak ele alnd sinema ve TV dizilerinde, dini eler kullanlrken, senaryo ve karakterlerin yaplarnda nemli deiiklikler yaplmas gerekiyordu. rnein, sradan bir kiinin iftar sahnesinde grlebilmesi iin bile karakter uygun deilse eer cidd bir deiim geirmesi vs. gerekirdi. Kii bu deiimi geirir ve bambaka bir insan olurdu. Fakat bu tip ne kadar iyi ne kadar olumlu olursa olsun, aykr bir tip olduundan yadrganrd. Bunun dnda ibadeti ne kartan programlarda yap gerei din, normal yaamn dndaym gibi alglanyordu Belki de, filmlerde dini elerin
.
337

kullanlmasnn, senaryolarda bir takm kalplarnn kullanlmasn gerektirecei kabulnden dolaydr ki, 1980lerin ikinci yarsnda balayp 90lar boyunca devam eden Bizimkiler dizisinin yapmcs Umur Bugay, vnerek unlar sylyordu: Bizimkiler tamamen laik bir dizidir. nk baka dizilerde baz karakterler Ramazanda oru tutarlarken, Bizimkiler yllar boyunca Ramazann pidesinin dahi ad gemeden devam ediyordu
.
338

Yukardaki Bizimkiler dizisi rneinde, seklerleme, kendini din esinin yok saylmas eklinde gsterirken, beyazperdede daha fazla
2000

li yllarda sinemada bu defa dinin baka bir balamda salayan bir eklerleme hareketinden

grlmesini

bahsedilmektedir. Bu yllarda, sinema ve televizyon filmlerinin sosyal yapya uygun bir ekilde, daha sekler olmas gerektii gndeme geldi. Bu yaklamn etkisinde kalan sinema ve televizyon yapmclar, yeni tarzlar oluturmaya baladlar. Bylece tebli ve irat esasl yapmlarn yerini yaamn paras olan din almaya balad. Bir baka deyile yaamn esas olan din anlay bir yana braklarak, yaamn paras olan din anlay ne kt
.
339

zellikle Hollywoodun; dini unsurlar ahlaki ve kltrel elerle birletirerek oluturduu bu yeni anlayta ibadet unsuru geri planda kald. Tebli ve irat sayesinde deiime urayan ve ibadete balayarak dinin bir paras olan insan figr artk yoktu. Onun
336 337 338 339 Turan, agm, s.90. Kl, agb, s.41-42. Turan, agm, s.90. Kl, agb, s.41.

102

yerine kltrel ve ahlak yaklamlar dinin birer yansmas olarak verilmeye baland. nsana ekonomik, sosyal ve kltrel deerlerle baklarak her birinin inantan ayrlmayacak nemli unsurlar olduu vurguland
2000 .
340

li yllarda lkemizde yaplan sinema filmlerine baktmz zaman yukardaki

yaklamn izlerini grmek mmkndr. Gelinen noktada, yukarda da deinildii gibi yaamn esas olan din anlay ile yaplan mesaj ncelikli filmler yerine, yaamn paras olan din anlaynn vurguland bir film yaklam n plana karld. Bu dnemde Hazretli Filmler Akmnda olduu gibi dini karakterlerin ana temasn oluturduu filmler veya Milli Sinemaclarn yapt gibi tebli esasna dayanan mesaj verici filmler yaplmad. Fakat Yeilam filmlerinde din nceki dnemlere oranla daha fazla ve olumlu bir e olarak grlmeye baland. Bu dnemde Milli sinemaclarda grld gibi kendilerini dini kimlikleri ile tanmlamayan baz ynetmenler, dini, hayatn iindeki olgulardan biri olarak ele aldklar filmler yapmaya baladlar. zellikle getiimiz son birka ylda ekilen filmlere baktmz zaman dinin, Trk sinemasnn favori konularndan biri olduunu syleyebiliriz. Bu dnemde yaplan birok filmde din unsuru eitli oranlarda kullanlmtr Din esinin Trk sinemasnda gemi
.
341

yllara oranla daha fazla ve farkl kesimlerce ekilen filmlerde kullanlmasn, lkede siyasi durumla ilikilendirerek aklayan yazarlar olmutur. Pay, bu duruma deindii bir yazsnda unlar sylemektedir: Yakn dnem Trk filmlerinde din elerin ska ilenmesi, iktidarn dindar insan modelleriyle dolu olmasnn yaratt paranoyalarn bir davurumu eklinde okunabilir. Ayrca dinin popler ve rabet gren bir konuya dnmesinin pay da yadsnamaz
.
342

Bu dnemde yaplan filmlerde, daha nce genellikle mezar ve idam sahnelerinde grdmz ve yobaz karakterli din adamlarna nazaran Dondurmam Gaymak ve Ademin Trenlerinde olduu gibi olumlu din adam karakterlerinin n plana ktn grmeye baladk. Yeilamn ana izgisi daha nceki din adam kalbnn dna kmaya balad. Bu dnemde sinema ve din ilikisi eitli akoturumlarda da gndeme geldi. 2005 ylnda Eskiehirde dzenlenen Akn Filmler Festivali erevesinde yaplan bir ak
340 Kl, agb, s.41. 341 Aye Pay, Takvaya Takvadan Yoksun maj, Hayal Perdesi, Say: 11 (Mart-Nisan 2007), s.27. 342 Pay, Takvaya Takvadan Yoksun maj, s.30.

103

oturumda Abdurrahman en, gerek yetersizlikten, gerekse bilinsizlikten tr Trk sinemasnda mistisizme ynelik almalarn olduka i olduunu vurgulamtr. Ayn ak oturumda, televizyon ve sinemada gnde ortalama bir film izleyen herhangi bir kiinin, mrnn ortalama drt yln film seyrederek geirdiini syleyen Ali Murat Gven, Yaratcnn varlna inanan biri olarak kendi adma bu srenin hesabn verip veremeyeceim beni dndryor diyerek szlerine devam etmitir
.
343

Ak oturumda, tarih boyunca dnyada byk iler baarm bir milletin ocuklarnn sinemada varlk gsteremediini, hatta Trkiye'de sinema diye bir eyin olmadn iddia eden Yusuf Kaplan, ayet Mevlana bugn yaasayd davasn en iyi anlatabilecei sanata ynelir, sinemac olurdu dedi. Gnmzde, Trkiye'de tasavvuf arlkl bir sinemann olmamasnn byk bir paradoks olduunu ifade eden Kaplan, Mistik sinema zaten Batda ilenemez, sistemin ruhuna aykr. Hal byleyken tasavvufun Trk sinemasnda esamesi okunmuyor. lkemizde sinemada bir medeniyet tasavvuru problemi var. Bu durum gz ard edildii iin varl ve yokluu tartlan ve dnyada esamesi okunmayan bir Trk sinemasndan sz ediyoruz. Kendisi tam bir oryantalist olan Nijat zn, Trk sinemas Batdaki gibi drama sanatn kurabilirse baarl olur diyor. Yok byle bir ey. Biz koca bir medeniyetin ocuklaryz. Niye Batnn kltr elbisesini giyinelim. Dier sanat dallarnda olduu gibi sinemada da biz olarak sz syleyebilmemiz iin Mevlanann nl pergel metaforunu anlamak ve hayatmzn merkezine yerletirmek zorundayz diyerek szlerini srdrd. Kaplandan sonra sz alan Burak Evren, Tarihimize sahip kalm deyip Mevlana zerine bir film ekmezseniz drstlnz sorgulanr. Konutuumuz gibi yaamyor, yaadmz gibi konumuyoruz. Sinema zerine dnen, yazan bizim gibi insanlarn sinemadan ikayet etmesi, bir bakann ben bu lkeyi ynetemiyorum demesi kadar abestir. Konumak yerine herkes elinden geleni yapsa daha baarl bir sinemamz olurdu. te mistisizme nem verdiini iddia eden insanlarn kurduu bir iktidar grevde. Yetki sizde, niye bu tr filmler ekmiyorsunuz? demitir.
344

343 Milli Sinema Tartmas, http://www.forumuz.biz/milli sinema tartismasi-68674t.html 08-12-2006 344 Milli Sinema Tartmas, http://www.forumuz.biz/milli sinema tartismasi-68674t.html 08-12-2006

104

4.1. DYANETN SNEMAYA YAKLAIMI

2000

li yllarda nasl ki din esinin sinemada ele alnnda birtakm deiiklikler

yaanmsa, dindar kesimin kurumlarnda da sinema algsnda deiiklikler yaanmtr. Genellikle sinemann neminin her geen gn daha fazla kavrandn ifade edebiliriz. lkemizdeki en yksek dini otorite olan Diyanet leri Bakanlnn 2004 ylnda dzenledii ve Bakan Ali Bardakolunun Gerekten din ii cidd itir. Dinin magazin mantyla, reyting kaygsyla ele alnmas, toplumda derin yaralar amaktadr. Bu, sadece din grevlisinin imajn zedelemekle kalmamakta, ayn zamanda toplumun umutlarnn tkenmesine de sebep olmaktadr. Byle olduu iin de bu konuyu biz hep dzeyli biimde, bilimsel ve rasyonel dnceyi, uzmanl esas alarak gelitirmeye ve topluma bu dzeyde bilgi sunmaya gayret ediyoruz szleriyle aln yapt II.
.
345

Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, bu balamda zerinde nemle durulmas gereken bir olaydr. Bu kongrenin Sonu Bildirgesinin 7, , 10 ve 11. maddeleri konumuz asndan
8

nemlidir: Yllardan beri Hollywood filmlerinin byk bir ksmnda din adamlar, saygn, kltrl ve uzlamac bir tiplemeyle karmza karken; Trk sinemasnda kaba, gerici, yobaz, hurafelerle rlm, toplumun etik ve estetik deerlerini hie sayan bir din adam imajnn oluturulmas, toplumda sayg duyulan imajnn andrlmasna yol amakta, dolaysyla din adamna kar taknlacak tavrn dine de olumsuz yaklamaya dnmesine sebep olmaktadr. Bu itibarla mill mcadele konulu filmlerde, din adamlarnn dmanla ibirlii yapan vatan haini insanlar olarak gsterilmesi, baz blgelerimizde yaayan kadnn ezilmilii, trelerden kaynaklanan birtakm trajik durumlarn slmn gereiymi gibi filmlerde yanstlmas, dinin adaln kart bir sunumla verilip, din adamlarnn da bilim ve sanata kar duran, gerici, yobaz, frk olarak takdimi asla kabul edilemez.
7.

Bundan sonra yaplacak filmlerde, zihinlerde mevcut kt imajn silinerek, din adamnn toplumla bark, hayatn her safhasnda halkla i ie olan, onlarn sorunlaryla yakndan ilgilenen; bilgili, grgl, kltrl ve saygn, sosyokltrel ve sosyo-psikolojik yardm hizmetlerindeki fonksiyonel kiilii gzler nne serilmeli, din mesajlar daima an, yaadmz tabi hayatn iinden olmaldr. Bu itibarla din grevlisini doru bir ekilde filme aktaracak senaristlerin, cami eksenli din hizmetleri aratrmas gibi alan aratrmalarndan haberdar olmas ve kendilerinin de bu konuda yeterli gzlemler yapmas gerekir.
8.

10. Sesli ve grntl yaynclk alannda gnmz insannn ihtiyalarn

345 Ali Bardakolu, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm 2004; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005, s. 14.

105

karlayc nitelikte ve estetik deeri yksek eserlerin retilebilmesi amacyla deiik iletiim fakltelerinde slm ve din adam imgesi vb. konulu almalara yer verilmesi salanmal, din film senaryolar dalnda yarmalar dzenlenmeli, bu yarmalar sonucunda dller verilmeli, kazanan projelerin filme aktarlabilmesi iin gerekli finansman temin edilmeli, periyodik olarak ulusal ve uluslar aras din film festivalleri dzenlenmeli, bu ekilde din konulu sinema filmleri iin zengin bir materyal elde edilme yoluna gidilmelidir. Bu hususta TRT ve Diyanet leri Bakanl i birlii ierisinde olmaldr. 11. Din temal senaryolarda byk lde ktlklerin yerine iyiliklerin gsterilmesi pedagojik adan daha uygun olacaktr. Didaktik anlatmlar filmi skc hle getireceinden gndelik hayatn eitli alanlarn konu edinmek suretiyle zenginlik kazanmaldr. Bylece bu filmlerdeki tek dzelik, sosyal hayattan kopukluk ve izlenmedeki skclk byk lde giderilmi olacaktr
.
346

Diyanet leri Bakanlnn dzenledii II. Uluslar Aras Dini Yaynlar Kongresinin sonu metnindeki sinema ve din ilikisine dair yukardaki ifadeler konusunda din adamlar genelde olumlu gr beyan ederken, sinema eletirmenleri Diyanetin yaklamn eletirmektedirler. Bar Bardak bu konuda Hollywoodun kendi dini deerlerine sahip kt doru. Ancak bunun Budizm'den tutun tarikatlara kadar uzandn unutmamak gerekiyor. Biraz da film yapmclarnn zekasna, politik grne, dine inancna gre deiim gsterebiliyor. Trkiye'de ise dini filmleri bir kenara koyalm, popler filmlerde din olgusu fazla ilenmedi. Bir dnem sac basn zellikle yerli dizilerde dindar insanlarn kt gsterildiini iddia ederdi. Ancak bu lkede hangi meslek kolu ya da snfla ilgili bir eyler gsterecek olsanz tepkiyle karlanyorsunuz. O yzden ben bu iddialar acmasz bulurdum demektedir.
.
347

Esin Kktepepnar ise konuyla ilgili yapt aklamada Hollywood filmlerinde din temasnn ok kullanld doru. Ama orada da zaman zaman karikatrize edilirler. Akas son dnemlerde Trk filmlerinde byle tiplemelerin yer aldn hi hatrlamyorum. Zaten din ve milliyetilik, toplumsal olarak da, sinema asnda da tabu olarak kabul edilen konular. ok rahat deiliz bu konularda. 1980'lerde rnein Kemal Sunal filmlerinde byle tiplemeler karmza kyordu. Banliylerde yaayan, yaam kavgas veren insanlarn hikayelerinde. Ama yine de bir kahramann ya da anti-kahramann yaamnn ynn deitirecek bir figr olarak belirmediler. Diyanet neden byle bir aklama yapma gerei duymu, anlayamadm.

405Sonu Bildirgesi, s.428- 429. 347 Diyanetten Hollywood Tavsiyesi, Akam Gazetesi, http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2004/11/27/gundem/gundem2.html 01-08-2006

106

Sinemaclara 'Tabular ykn' mesaj m veriyorlar acaba diye endielerini dile getirmektedir.
?
348

4.2. FLM RNEKLER

2000

li yllarda yaplan birok filmde, dini elere rastlamak mmkndr. rnein 2000

ylnda mer Faruk Sorak ve Ylmaz Erdoann beraber ynettikleri Vizontele filminde slam inancnn Allah inancnn slamiyetin gstergesi olarak diyaloglara yansmas, haram inanc, cami, namaz klmak gibi unsurlar vardr.
2001

ylnda ekilen ellale isimli Filmde

slamiyet inancndan ise cennet ve Allah inancnn slamiyetin gstergesi olarak diyaloglara yansmas, Kuran- Kerim ve abdest almak inanlar vardr. 2002 ylnda Ahmet Uluay tarafndan ekilen Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmak filmi ise rtnme, Allah inancnn slamiyetin gstergesi olarak diyaloglara yansmas, ezan okunmas, namaz klnmas, abdest alnmas ve snnet olunmas uygulamalar ise slamiyet inancndan filme konu olan elerdir
.
349

Ynetmen Yksel Aksunun 2006 ylnda gsterime giren Dondurmam Gaymak filmindeki imam karakteri nceki baz Trk filmlerindekinin aksine, yumuak, ocuklarn dersi kaynatmamalar iin arada bir sesini ykselten, gler yzl ve ocuklarla glebilen bir tip olarak izilmitir
.
350

2000li yllarda gsterime giren birok Trk filminde din esi eitli oranlarda kullanlmtr. Biz yukarda ksaca deindiimiz rnekler dnda, gsterime girdii dnemde din unsurunun kullanm konusunda eitli tartmalar gndeme getiren, imdiye kadar beyazperdede grmeye alkn olmadmz dini eleri perdeye tayan ve eitli dini kavramlar isim olarak seen birka film zerinde ayrntl olarak durmann uygun olacan dndk. Bu balamda aada ad geen yedi film ayrntl olarak ele alnmtr. 4.2.1. The mam
2000

li yllarda, din esinin kullanm bakmndan zerinde durulmas gereken Trk

348 Diyanetten Hollywood Tavsiyesi, Akam Gazetesi, 349 zgr Veliolu, nanlarn Trk Sinemasna Yansmas, stanbul: Es Yaynlar, 2005, s.251. 350 Bra Glcan, Dondurmam Gaymak, Hayal Perdesi, Say:11, (Mart-Nisan 2007), s.64.

107

filmlerinden biri Milli Sinemac ynetmenlerden smail Gnein 2005 ylnda gsterime giren filmi The mamdr. Film, ekildii dnemde dindar kesimle ilikilendirilen mam Hatip Liselerinde eitim, bu okullardan mezun olan rencilerin sosyal durumu, bartsyle eitim ve din adamlarnn sosyal statleri gibi bir dizi konuyu gndeme tamtr. Filmin ismindeki The kelimesi, dindar insanlarda ilk duyulduu zaman yadrganmtr. nk The kelimesi, dindar kesimin ok da holanmad Amerikan- ngiliz kltr armlar yapm ve filme Amerikan zentisi bir yapm havas vermitir. Ynetmen smail Gne bu konuda "THE kelimesi, ngilizce olarak da alglanabilir, ancak filmin karakterleri olan Tark, Hasan ve Emreyi temsil ediyor." szleriyle bu kullanmnn gerek nedenini dile getirmitir
.
351

Filmin konusunu zetlemek gerekirse: mam Hatip Lisesinden mezun olan Emre Hacolu (Eref Ziya Terzi), liseyi bitirdikten sonra iyi bir niversitenin bilgisayar blmnde eitimine devam eder. Daha sonra, yurt dnda mastr yaparak kariyeri iin altyap hazrlar. Emrullah, ait olduu kimlii saklama abas iindedir. e ad ve soyadn deitirerek balar. Emre Baykara ismini alan gen adam, uzun salar ve tutkun olduu Harley Davidson motosikleti ile etrafna bambaka bir kimlik sunmaktadr. Okul arkada Mert (Mehmet Ali Tuncer) ile ortak bir yazlm firmas kurarak baarl iler yapmaya balarlar. hayat yolunda giden ve kendine varlkl bir hayat kuran Emre, eiyle ayrlma aamasndadr. Bir gn, mam Hatip Lisesinden arkada olan, mam Mehmet (Emin Grsoy) ziyaretine gelir. Kanser hastas olduunu syleyerek, Emreden kyde olmad dnemde kendi yerine kyde imamlk yapacak birini bulmasn ister. Emre, bir imam bulmak yerine, Ramazan ay boyunca imamlk yapmak zere kendisi, arkadann kyne gider. Uzun sal, motosiklet kullanan farkl bir imam... ocuklara Kuran- Kerimi okumay retirken, bunun yannda bilgisayar kullanmasn da gsterir. Onlar motosikletine bindirir. Kyde bulunan ve ky imam olmad zaman imamlk yapan yobaz karakterli Hac Feyzullah ile birtakm anlamazlklar yaar. Kye gelen bu farkl imamla, kyl arasnda allmadk bir iliki yaanmaya balar. Tm bu yaadklaryla Emre farkl bir isel yolculua kar
.
352

mam Hatip Tartmas Bu Filmle Alevlenecek, Milliyet Gazetesi, 03 Austos 2005, http://www.imam-filmxom/imam.asp?x=97&haber no= 1 17-06-2005. 352 The mam, NTVMSNBC, 17 Ekim 2005, http://www.imamfilmxom/imam.asp?x=97&haber no=8 17-06-2005
351

108

Filmde ne kan temel vurgu, mam Hatip Lisesi mezunlarnn yaad sosyal dlanma ve bunun sonucunda onlarn kendi kimliklerini gizleme eilimleridir. lkemizde son yllarda yaanan baz siyasal gelimeler, yllk eitime geilmesi ile mam Hatip Liselerinin
8

orta ksmlarnn kapanmas, bu okullarn saysnn azalmas ve mezunlarnn niversiteye giri snavnda karlatklar birtakm uygulamalar ve bunun sonucunda mam Hatip Liselerinin imajnn sarslmasndan dolay ortaya kan bu durum, filmde temel problem olarak grlmektedir. Filmin kahraman Emre, anne babasnn tercihiyle imam hatip lisesine gider, ancak daha sonra bu kimliini saklama ihtiyacn duyar. Emrenin mam Hatipli olmaktan dolay yaad sknt daha renci olduu dnemlerde balamtr. Onu en ok yaralayan ey, lise yllarnda, zellikle kz arkadalarnn, mam Hatipli olduu iin, kendisiyle l ykaycs diye alay etmesi olmutur. Ynetmen smail Gne, mam Hatipli kimliini, saklama konusundaki Toplumdan saklanmak zorunda kalyorlar. mam Hatipli deilim ama ben de bir sre 412 saklandm szleriyle ele ald problemi yakndan bildiini ifade etmektedir. Gne, baka bir rportajda, byle bir projeyi sahiplenmesinin nedeninin yk ile kendi yaam arasnda kurduu paralellik olduunu belirtir. Gerek kimliini saklama endiesinin, Trkiye'de yaayan milyonlarca insann sorunu olduunu vurgulayan Gne, gemite kendisinin de benzer bir durum yaadn u ekilde ifade etmitir: 1980'lerin ortalarnda tm sinemann ticarete dayal olduu ve bu ticareti yapanlarn da muhakkak ortann solundan olduu bir dnemde sinemaya baladm. Benim de sinemada yapmak istediklerim vard; ama ne yapalm ki hayat beni ortann sanda konumlandrmt. Zamanla saklanmaya baladm; yle olmadm sylemek zorunda kaldm. ... imdi ok rahat nerede olduumu sylyorum. Nedir yani, dnya zerindeki maceramz saklanmak zere mi olacak
?
353

Filmin yapmcs Mustafa Cihat, bir rportajda kendisine yneltilen Bu filmi ekmekteki amacnz imam hatipliler hakkndaki baz yarglar deitirmek, onlar sevimli gstermek mi? sorusunu u ekilde cevaplamtr: nsanlarn geleneklerle olumu, dini retilerle deil, zleri ile deerlendirmeleri gerektiini dndmz iin bu konu gndeme gelsin istedik. Allagelmi imam imajnn dnda bir tip seip nemli olann dnce olduunu
Trkiye'nin Zencileri Sinemada, Yeniafak Gazetesi, 31 Temmuz 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=3 17-06-2007
353

109

anlatmaya altk. nyarglar krmak istedik. Hem imam hatipliler hakknda ekillenmi dnceleri krmak hem de imam hatiplilerin karlat psikolojik basky gstermek istedik. Her imam l ykaycs m olacaksn sorusuyla karlamtr. Hepsinin iinde tepkisel bir yan vardr
.
354

Filmde, mam Hatip Liselilerin nasl gsterildiine dair, dier bir Milli Sinemac ynetmen olan Diriklikin, farkl bir yaklam vardr. Diriklike gre, yapmcnn btn iddiasnn aksine, filmde mam Hatip Lisesi camias ile ilgili olumlu bir mesaja rastlamak mmkn deildir. Diriklik, Koskoca bir bilgisayar mhendisinin oturup gzel bir program yazaca, internette eitici bir site aaca veya ilgin mesaj ve tipler ieren bir bilgisayar oyunu ortaya koyaca yerde, kalkp, ky imamlna soyunmas, olumlu bir mesaj mdr? diye sorduktan yle devam etmektedir: Eer bir zamanlar kendisi ile alay eden kzlardan intikam alacaksa, yapaca i kendi mesleinde en iyi, en kaliteli, yenilikler icat eden, yeni bululara imza atan bir mhendis, bir doktor, bir fiziki vs. olmas m; yoksa nostaljik bir duyguya yenilip, imamla balamas mdr
?
355

Filmin siyasi ve ideolojik bir yan olmadn savunan Mete, filmin eitli evrelerce bu ekilde alglanmas ile ilgili olarak unlar ifade etmitir: HLlilerin sadece imam olmayacan anlatan, rahatszlk yaratmayacak sosyal boyutu olan scak bir film. deolojik yan yok. Gne ise kendisini bu konuda film yapmaya iten etkenler hakknda unlar sylemitir: Zenciler renklerini deitiremedikleri gibi, imam hatipliler de kimliklerini deitiremiyor. niversiteye zor giriyorlar. Bir sr zorluklarla karlayorlar. Bu baskyla en iyi olmaya mecbur kalyorlar. Zencilik meselesi gittike byyor. Kimliklerinin aa kmas bir travma yaratyor. Film, insanlar bu duyguyu anlasnlar diye bir ac sergilemesidir
.
356

The mam filminin gsterime girdii dnemde eitli evrelerden farkl tepkiler almtr. Gven bu konuyla ilgili olarak unlar sylemitir: Dinsel eitim verilen bir okuldan (imam-hatip lisesi) mezun bakahramannn, her trl ahlk deerin demode grlp alabildiine dland, aaland, seklerizmin lsz biimde yceltildii ada Trk toplumunda, kendisine saygn bir stat edinebilmek iin bu kimliini kkten reddetmesi, ancak gn gelip de bir dizi trajik olay sonucunda yllar nce reddettii o kimliine
te Laptop'l Harley'li imam!, Vatan Gazetesi, 06 Austos, 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=5 17-06-2007.
354

355
Salih Diriklik mam-Hatiplileri Sinemaya Alet Etmek, 5 Temmuz.2006, http://www.diriklik.com/gulistan/sinema/the imam.htm 17-06-2007. 356 mam Hatip Tartmas Bu Filmle Alevlenecek, Milliyet Gazetesi, 03 Austos 2005, http://www.imam-filmxom/imam.asp?x=97&haber no= 1 17-06-2005.

110

yeniden ihtiya duymasn anlatan The mam, birbirinden ok farkl toplumsal kesimler tarafndan deta elbirlii iinde lanetlendi. Muhafazakr cephenin baz fraksiyonlar The mamn imam-hatip rencilerini zgven yoksunu kiiler olarak gsterdiini ileri srp filmin bu okullarn rencileri tarafndan kesinlikle izlenmemesi ynnde fetvalar kartrken, inan konularnda Trk demokrasisinin son 10-15 ylna damgasn vuran jakoben yasakln beyazperdede alen biimde tehir edilmesine sinirlenen sol evreler ise daha baka bir adan rahatsz olup yapt lin etmeye kalktlar
.
357

Kabil, .The mam, aksayan ve sarkan diyalog ve imgelemeleriyle, ruhi irtibat kuran ve sinemasal deer tekil eden yanlaryla ele alnmas gereken bir alma ifadeleriyle, baz
.
358

noktalarda eletirmekle beraber, genel anlamda filmi olumlu deerlendiren yazarlardan biridir. Film hakknda yaplan en olumsuz eletirilerden biri Diriklikten gelmitir. Diriklik, The mam filmini ele ald mam-Hatiplileri Sinemaya Alet Etmek adl uzun yazsnda, film hakknda, senaryo, atmosfer ve ynetim hatalar asndan olumsuz ifadeler kullanmtr. Diriklikin yazsn u ifadelerle bitirmitir: Sanrm, The mam filmi onca emek harcanp ekilmeseydi ne sinema sanat, ne de verdii varsaylan mesaj asndan herhangi bir kayp olmaz; stelik, politikaclarn temcit pilav cmlesi olan bartsn siyasete alet etme tabirinin beyazperdedeki izdm haline dnebilecek bir HL'leri sinemaya alet etme tehlikesi de gndeme gelmezdi
.
359

The mam bize gre, lkemizde yaanan bir sosyal olay gndeme getirmesi, yobaz din adamlar yerine eitimli, bilgili din adam alternatifi sunmas, din adamlarnn olumlu teknolojik gelimelerle bark olabileceini vurgulamas (filmde imamn ocuklara bilgisayar retmesi gibi), deiik toplumsal evrelerle dostluk ve kardelik ilikisi kurmay vurgulamas (filmde kye sonradan yerletirilen gerlere kar imamlarn iyi niyetli yaklamlar gibi) ve baz batl inanlarn yanlln vurgulamas (filmdeki dilek aacna aput balama anlay gibi) bakmndan olumlu olarak deerlendirilebilir. Ancak, film, bir takm kurgu, diyalog ve mantk hatalar nedeniyle sinemasal adan problemler barndrmaktadr. 4.2.2. Kurtlar Vadisi Irak Son yllarda dini elerin kullanm asndan, en fazla gndeme gelen filmlerden biri 2006 ylnda gsterime giren, Serdar Akarn ynettii Kurtlar Vadisi Irak filmidir. Film tr olarak dini film kategorisine girmemekle beraber, din esi youn bir ekilde grntlere ve
357 Ali Murat Gven, Muhalif Trk Sinemasnn fkeli ocuu: smail Gne 358 hsan Kabil, The mam Nasl Olabilir(di)?, Sonsuzkare, Yl:4, Say:9, Ocak 2006, s. 15. 359 Salih Diriklik mam-Hatipli'leri Sinemaya Alet Etmek

111

diyaloglara yansmtr. Kurtlar Vadisi Irak filmi, 4 Temmuz 2003 tarihinde Kuzey Iraktaki Trk birliiyle ABD askerleri arasnda yaanm olan ve kamuoyunda uval Olay olarak bilinen gerek bir olaya atf yaplarak balyor. Karlkl anlamalar sonucunda Kuzey Irakta grev yapan on bir kiilik zel Trk birliinin kararghna, Amerikan askerleri ve onlarla beraber hareket eden Pemergeler tarafndan baskn dzenlenir. Trk birliinin komutan, bal olduu komutanlktan, silahl atma iin izin ister, fakat izin verilmez. Sonuta Trk askerleri, balarna uval geirilerek sorgulama iin Amerikan kararghna gtrlrler. Buraya kadar gerekler zerine kurgulanan film, bundan sonra kurgudan ibarettir. Bir Trk subay olan Sleyman Aslan, o on bir kiilik birlikte grev yapan askerlerden biridir. Aalanp tutuklanmay onuruna yediremeyen stemen Sleyman, geride Trk istihbarats Polat Alemdara bir mektup brakarak intihar eder. Mektupta, uval Olay kastederek .biz maalesef o gn atalarmza layk olamadk. Adalet iin, zulm nlemek iin, erefimiz iin lemedik. imdi ben bunu senden istiyorum. der ve Polat Alemdardan bu olayn sorumlularndan intikam almasn ister. Bylece Polat Alemdar ve adamlar Kuzey Irakn yolunu tutarlar. Burada uval Olayndan sorumlu tutulan Amerikal yetkili Sam Wiliam Marshallla mcadele etmeye balarlar. Filmde din esi o kadar youn ekilde kullanlmtr ki, baz aratrmaclar, filmi aklarken dini literatrdeki anlatlardan yararlanmlardr. Erdoan Bu filmde sunulan ieriin doas aratrld iin, nce filmin materyal ve dnsel hareket noktas Kabil ve Habil ile ilgili teolojik anlatdan hareket ederek ve bunu retim ilikileriyle balayarak irdelendi
.
360

ifadelerini kullanmakta ve sonraki deerlendirmelerini bu paralelde yapmtr.

Filmde, yaanan olaylarn asl sebebi olarak grlen ABDnin Irak Operasyonu, bir tr Hristiyan-Mslman mcadelesi biiminde 421 ele alnmtr. Filmde kullanlan dini elerden biri de eitli ritellerdir. zellikle zikir sahnesi, bu adan zerinde durulmas gereken bir sahnedir. Bker, Zikir daire biimini alan erkeklerin grnts ile yeniden izleyiciye sunulur. Yine birlik dncesi vurgulanr. Btnlk ve taml simgeleyen daire
.
361

ifadeleriyle bu zikir sahnesinin, paralkl yap iinde birlik ve

360 rfan Erdoan, Kurtlar Vadisi Irak: Eski-Gebe Kabilin Yeni-Emperyalist Habilden Al, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say: 22 (K-Bahar 2006), s.79. 361 Seil Bker, Kurtlar Vadisi Irakda Eksii Kahraman Dolduruyor, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say: 22 (K-Bahar 2006), s.154.

112

btnl sembolize ettiini vurgulamtr. Filmin bir sahnesinde, bir tutuklu hcresinde alayarak namaz klarken, kap alr ve ieriye bir kadn asker girer. Bu ikenceci kadn asker karakteri, Irakta gerekten ikence yapldna dair medyada kan haberlere de konu olan ikenceci kadn asker imajn temsil etmektedir. Bu asker, mahkumu tekmelemeyerek soyunmasn emreder ve daha sonra da bu mahkum, dier plak mahkumlarn stne yatrlr. Tutuklular, yalvarp, alarken; ikenceci askerler tarafndan copla dvlrler. Sahne, din kartln, Hristiyanlk dininin Mslmanla olan saygszln ve eziyetini yeniden ortaya koyuyor. Savata galip olann elinde malup olann acnas durumunu yeniden retiyor Bu sahneyle, Amerikalnn dine,
.
362

inanca ve insanla hi saygs olmad verilmeye allmtr.

.
363

Baz aratrmaclar, filmin iinde etnik kimliklerin, inan kimliine gre daha arka planda kaldklarn iaret etmilerdir. Buradan yola karak, filmin yaps iinde inan kimliinin st katman olarak kullanldn, retilmek istenen bilisel yapda Mslmanln st kimlik olarak sunulduunu iddia etmilerdir. Bu durumu son yllarda dile getirilen lml slam kavramyla ilikilendiren Yan, Filmin geneline baktmzda ise baskn kimliin Mslmanlk olduunu grmekteyiz. Ama bu kimlik znde doru fakat uygulamalarda hatalar nedeniyle yanl yola sapp ayrlanlarn olduu bir kimliktir. Kimliin doru izgisi iddete kar kan, sabr ve sebat gsteren 425 bir yapdr. Bu zellii ile Ilml slam kavramna denk gelmektedir. ifadelerinin kullanmtr. Filmdeki olumlu eyh karakterini, Trk sinemasnda az grlen bir durum olarak deerlendirip, filmi baarl olarak deerlendiren Acar, Polat karakteri ile eyhin vaaz ettii barl sylemin uyumlu olmadn belirtmitir: Trk sinemasnda ender grlen olumlu eyh karakteri ise filmin baarl ksmna iaret eder. Fakat eyhin verdii mesajlarla filmin gidiatnn elimesi, film asndan etik bir problemi de beraberinde getirir. eyh, gazeteciyi karan Irakllarla konuurken Siz kendinize bir zalimin yapt ii nasl yaktryorsunuz? diye sorar. Benzeri sahnelerde eyhin iaret ettii yol ile Polatn kendine izmi olduu yol arasnda bir uyumsuzluk dikkat eker. Filmde paralel hikye olarak konumlanan bu iki duruma karn eyhin yoluyla Polatn
362 Esra Kelolu-ler, Kurtlar Vadisi Irak: Olay rgs ve karakter ilenii, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say: 22 (K-Bahar 2006), s. 51. 363 Erdoan, agm, s.94.

113

kendine setii yol arasnda fikr bir ayrlk grlr

364

Filmin genelinde dini zellikleriyle n plana kan karakterden bahsedilebilir. Bunlar: eyh Abdurrahman Halis Kerkuki, Amerikal yetkili Sam Wiliam Marshall ve organ ticareti yapan Yahudi Doktordur. Film boyunca kin ve nefretten arnm en zor durumlarda bile metanetini koruyan dier insanlara destek olmay kesmeyen eyh karakteri bu zellikleri filmdeki en iyi bir kahraman haline geliyor
.
365

Bu karakterler film boyunca davranlar ve

szleriyle dini anlaylarnn ipularn verirler. Kucandaki ocua hediye veren, bandan pen ve srtn pplayarak dar gnderen eyh, daha ilk grntde sevecen bir karakter olarak izilir. eyhin Leylaya syledii Benliimizi yenene, ona sz geirene kadar esir kalrz eklindeki szler, Trk tasavvuf geleneinden izler tamaktadr. Bu ifade ile bireylerin duygularnn ve egolarnn esiri olduu, duygularna gem vurabildii, egolarn dizginleyebildii lde zgr saylabilecekleri vurgusu yaplr
.
366

eyh, kocas Amerikal askerler tarafndan ldrlen ve bu yzden intihar bombacs olmak isteyen Leylaya, .canl bomba olmann Allaha iki kez isyan etmek demek olduunu anlatr. Birincisi Allahtan umut kesmektir, ikincisi ise masum insanlarn lmne yol amaktr. Canl bomba olmay semek kyamet alametidir ve eytan iidir. Bir olduumuzu anmsatr ona. eyh nerilenlere kendi yetkesi adna deil, Allah adna, slamiyet adna kar kar Film boyunca kin ve nefretten arnm en zor durumlarda bile metanetini koruyan ve
.
367

dier insanlara yardmc olmay brakmayan eyh karakteri, bu zellikleri ile Polat Alemdardan bile daha iyi bir kahraman karakteri izmektedir
.
368

eyhin, dergahta yapt dua dorudan Iraktaki durumla ilgili bir ierik sunar. eyh, Galip olan ve malup olan Allah belirler, o yle istedii iin yle olur diyerek kadercilii ve var olan durumu, isyan etmeden, kabullenmeyi vurgulamaktadr. Yine Allah zulmetmez biz kendi kendimize zulmederiz. Bu da kiilerin kendi dertlerine derek birlik olmamalarndan kaynaklanmakta. Biz bize zulmettiimiz iin dman da imdi bize zulmediyor. Gnahkar, malup ve mahkum olan bizleriz. Zamannda Kuran ve snnetlerle
364 Esma Acar, Kurtlar Vadisi Irak: Milliyet ve Kimlik, Hayal Perdesi, Say:8 (Mart-Nisan 2006), s.58. 365 Kelolu-ler, agm, s.62. 366 Ayhan Seluk, Kurtlar Vadisi Irak Filminde Kltrel eler ve Kimlik Sunumlar zerine Bir nceleme, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say: 22 (K-Bahar 2006), s. 195. 367 Bker, agm, s. 153. 368 Kelolu-ler, agm, s.52.

114

uyanmadk, imdi dman nedeniyle uyanyoruz. Bize bu saldrlar defedecek g ve sabr ver diyen eyh, balarna gelen felaketlerden ncelikle kendilerini sorumlu tutarak sabretmeyi tavsiye ediyor
.
369

Filmin sonraki bir sahnesinde, direniiler, yakaladklar bir Batl gazeteciyle grlrler. Kamera nnde, nce bildiri okutup sonra gazetecinin ban keseceklerdir. Bu srada eyh ieri girer ve onlar azarlayarak ellerinden kllarn alr. Klla gazetecinin ellerini zerek onu serbest brakr. eyh, bu davranlyla sadece mritlerin ve blge halknn deil, kendi dininden, ulusundan olmayanlarn bile saygsn kazanyor. Bu sahneye kadar eyh karakteri, hep pasif bir ekilde akl veren, dert dinleyen bir nevi hakem pozisyonunda konumlanmaktayken, bu sahneyle beraber eyhin bu pasif ve sabr telkin edici konumunda negatif ynde deil yine pozitif ynde bir krlma gereklemektedir ve eyh de kendi yntemleriyle mcadele ederken grlr
.
370

Bylece eyhin azndan seyirciler, slamn

intihar ve susuzlarn canna kymay onaylamadn reniyor. Soruna zm olarak, dua etmek, gayret gstermek ve birlik iinde olmak gsteriliyor
.
371

Kurtlar Vadisi Irak filminde izilen eyh karakteri ile son yllarda sklkla kullanlan lml slam kavram arasnda iliki kuran Yan, unlar sylemitir: Konuma iinde eyh bir slam kanaat nderi konumuna gelmektedir. Kanaat nderinin durum tespitinde Mslmanlar iin iki yol gsterilmektedir. Birinci yolda Mslmanlarn Kuran ve snnetten ayrlmas ile yaplan yanllk vardr. Bu yanlla kar doru yol olarak tanmlanan ise Kuran ve snnetin yoludur. Konuma iinde ise kanaat nderi, k yolunu sabr sebat olarak tanmlamakta, yaplmamas gereken eyi vuruma hukuk ve ahlakndan ayrlmak olarak tanmlamaktadr. Bylece rtl olarak ABD askerlerine kar giriilen intihar eylemi gibi saldrlarn yanl olduu vurgulanmaktadr. Bu ayrmn iki ayr slam yaklamn da tanmlad sylenebilir. Amerikan politikas iinde lml slam olarak tanmlanan ve slami terrden ayrlan izgiye gnderme yaplmaktadr
.
372

Yan, yazsnn ilerleyen blmlerin de ise konuyla ilgili olarak u ifadeleri kullanyor: eyh konumasnda, tavsiye edilen iddet eylemlerinden uzak durarak sabretmeyi nermektedir. Mslmanlara nerisi ile bir Pentagon fantezisi olan lml slam kavramna yaklamaktadr. Mslmanlarn bir olamay ile ilgili
369 370 371 372 Kelolu-ler, agm, s.56. Kelolu-ler, agm, s.57. Erdoan, agm, s.88. Yan, agm, s.168.

115

kavramsallatrmas ise kimlii ulus devlet dzeninde alglamadn gstermektedir. Ama Dnya dzenini inan kimlikleri ile kavramsallatrmaktadr. Dnya dzeni Mslman olan ve olmayan olarak tanmlanmaktadr
.
373

Yukarda da deindiimiz gibi, filmde dini kimlii ne karlan dier bir karakter de Sam karakteridir. Sam, Polatn oteli havaya uurma tehdidi karsnda geldii otelde, Polata Peki tamam patlat umurumda mym grelim. Hadi yap. Sen benim Kabemi patlat, ben de seninkini. derken dini gndermeler yapmaya balar. Diyalogun bu ksm Samin Kabe tanm ile ikili bir kartla brnmektedir. Burada rtl olarak Hristiyanlk ve Mslmanla gnderme yaplmaktadr
.
374

Samin, Irakta ne yaptn Polata aklarken

.
375

kendini Tanrnn olu olarak sunmasyla Hristiyanlk karikatrize edilmektedir

Sam

Wiliam Marshall, arkasna Hz. sann Son Akam Yemei tablosunu asacak kadar dindar olmann tesinde, amalarn gerekletirmek iin her trl vaheti mbah sayan, kkten dinci, Makyevelist bir Hristiyan portresi olarak izilmektedir
.
376

Sam, Hz sann, armha gerilmi olarak tasvir edildii ikonu, karsnda u ekilde dua ediyor. Bu duada syledikleri Samin dini inanlar hakknda bize ipular veriyor: Efendim, bazen isyan ediyorum neden beni yannda istemiyorsun diye. Ama anlyorum ki sana kar vazifelerim bitmedi. len kahramanlarn ve kahraman olacaklarn ruhlarn takdis et. Bize huzur ver. Bize hep yol gster. Bu fedakarlklar hep grev akyla yaplyor. sa efendimizi ve dnya barn korumak iin. Yce efendim, btn gcmle vazifelerimi yerine getirmeye alyorum. Bu dnya, sana sadakatimi ispatlayacak iler yapmam iin yaratld. Sen yeryzne dnmeden nce Kutsal Kitapta vaat ettiin Babil Hesaplamasn tamamlamam sala. Gelecek nesiller Tanrnn Kralln ina edecek kahramanlara minnettarln sunarken dualarnda beni anmalar ve benim iin ne byk bir ereftir. . Buras Babil. Benim vatanm. Bana nereye gidiyorsun demeyeceksin bir daha, sana sz veriyorum. Ben bu topraklarda leceim. Kanm bu topraklarda akacak. Kanm, vaat edilmi topraklar bizim olana dek akacak. Vaat edilmi topraklar bizim olduunda bar gelecek ve bar salayan Tanrnn ocuu olacak. Bu dua sahnesinin ne anlam ifade ettii konusunda Erdoan .filmde sunulan dua sahnesinde Amerikan emperyalizminin manifest destiny* anlayn, siyonizmin vaat edilmi topraklar ele geirme ve Avrupallarn Yeni-hal seferi dncesiyle birletirerek sunmak, konuyu materyal temelinden alarak Amerikan emperyalizmini teolojik aklamaya indirgemek

373 Yan, agm, s.169. 374 Yan, agm, s.166. 375 Kelolu-ler, agm, s.65. 376 Seluk, agm, s.193. * Tanrnn szn ve dzenini getirmekle grevlendirilmek, eklinde ifade edilen bir anlay.

116

demektir

377

ifadelerini kullanmtr. Sam, Bu fedakarlklar hep grev akyla yaplyor. sa

efendimizi ve dnya barn korumak iin. derken, aslnda burada ...uhrevi olan ama ve dnyevi olan ama paralellik gstererek Amerikallarn blgede yaptklarn merulatryor
.
378

Marshall, Sen yeryzne dnmeden nce, kutsal kitapta vaat ettiin Babil hesaplamasn tamamlamam sala diyerek Tanndan yardm dilerken ayn zamanda gerek amacn ve hedefini de ortaya koyar: Vaat edilmi topraklar olarak grlen, iinde Babil kentinin de bulunduu Mezopotamyay (petrol blgesini) ele geirmek
.
379

Filmde dini zellikleri n plana karlan bir dier karakter de Yahudi Doktor tiplemesidir. Gary Buseyin oynad doktor karakteri, uluslararas organ ticareti yapan bir Yahudiyi canlandrmaktadr. Grevi, hapishane hastanesinde, Irakl mahkumlarn organlarn kartarak Amerika, ngiltere, srail gibi lkelerin zenginlerine pazarlamaktr. Kendisine suikast dzenlenmesini cretkarlk ve kstahlk olarak niteleyen Sam, doktora muayene olurken, onunla aralarnda teolojik bir tartma balar. Sam, direniileri kastederek, Buradaki yaamlarn dnnce; cennete gitmek iin len insanlar var, dier taraftaki mutlu yaama kavumak iin szleriyle slamdaki ehitlik inancna gnderme yapar. Ardndan syledii sa Mesihe inanmayp cennete gitmeyi dnenleri, anlamyorum ifadeleriyle

Hristiyanlarn dnda kimsenin cennete gidemeyeceini vurgulayan Sama, Yahudi Doktordan itiraz gelir: Yani sen gidiyorsun, ben gidemiyorum! Sylediin ey bu mu? Doktorun sorusuna sa lrken bu dnyay size brakt, biz onun tarafndan seildik. Onun kralln kurabilmek iin eklinde politik bir karlk veren Sam, .bu szleriyle bir taraftan Musevilii bsbtn dlamadklarn ifade ederken, dier yandan kendilerinin Tanr tarafndan seilmi zel bir topluluk olduklarn syleyerek dinsel fanatizmini yinelemekten geri durmaz. Samn szlerine reel-politik adan bakldnda, Hristiyan- Yahudi ittifakna vurgu yapld da sylenebilir Sama, Ha, buna bir itirazm yok diye karlk veren Yahudi
.
380

Doktorun, .ama benim halkm Tanryla pazarlk yapabilen tek halktr ve ite bu yzden benim bildiim soyum cenneti kimseye brakmaz szleriyle, Yahudilerin becerikli ve ikna edici bir kltrel yapya sahip olduklar hissettirilerek Musevilik dinler arasnda en tepe noktaya yerletirilir. Kulland benim halkm, tek halk, benim soyum gibi szcklere

377 378 379 380

Erdoan, agm, s.102. Kelolu-ler, agm, s.55. Seluk, agm, s.199. Seluk, agm, s.200-201.

117

vurgu yapmas, Yahudi doktorun sadece dinsel bir fanatizm deil, ayn zamanda Yahudileri dier halklar arasnda nceleyen, rksal bir fanatizm sergilediine de iaret eder
.
381

Samn konumas, Irakta olan biteni Hristiyanlk inanlar ile ilikilendirmekte, dier faktrleri darda brakmaktadr. Bu ekilde, konu inan kimlikleri arasndaki mcadeleye indirgenmektedir. Yahudi Doktorun, Benim halkm Tanryla pazarlk yapabilen tek halktr szleri, kendisine ayrcalkl grdn ve dnya dzeni iinde pazarlk yaplmadan Hristiyanln tek bana hakim olamayacan ima etmektedir
.
382

Filmin sonunda, ABD yetkilisi Samn, Hal Seferlerini durduran Selahattin Eyyubinin haneriyle ldrlmesinin, Irak igalinin yeni bir Hal Seferi olduunu ima etmeye ynelik olarak kullanld sylenebilir
.
383

381 Seluk, agm, s.201. 382 Yan, agm, s.172-173. 383 Seluk, agm, s.196.

118

4.2.3. Takva 2006 ylnda vizyona giren Takva filmi, Trk sinemasnda din-sinema ilikisi asndan ok nemli bir kilometre ta olarak deerlendirilebilir. zer Kzltann ynettii filmin konusu ksaca yle: Muharrem, 30 yldr bir uvalc dkkannda kalfa olarak alan; evi, ii ve dergah arasnda sade bir hayat sren dindar bir kiiliktir. Muharremin sade hayat, bir gn eyhinin onu dergahn gayrimenkullerinin kiralarn toplamakla grevlendirmesiyle deiir. Cemaat hayatndan cemiyet hayatna geen Muharrem, bu yeni duruma uyum salamakta zorlanmaktadr. Azck am, arsz bam szn iar edinmi, ana babasnn hatrasndan baka yolda, Allahn selamn alp vermekten te bir yarenlii olmayan, alabildiine mtevazi bir mmin olan Muharrem, arabas, ofr ve cep telefonuyla simgelenen bir iktidar konumuna ykseliyor. Filmin sonlarnda ise bu konumdan, sokak azyla delilik, eyhin sylemine gre ermekle ermemek arasnda kalmlk, bilimsel dille katatoni diye adlandrlacak bir konuma eriiyor
.
384

Muharrem vastasyla seyirciyi, tarikat mensuplarnn hayatna, tarikatlarn yapsna, dier kurum ve kiilerle ilikilerine ve dindar bir insann modern dnyann imkanlaryla imtihan ediliine tank eden Takva filmi, gsterimde olduu dnemde eitli evrelerden olumlu olumsuz ok sayda eletiri ald. Biz bu eletirilere gemeden nce Takva filminin Trk sinemasnn genel seyri iinde nerede durduu konusunda birka sz syleme gerei hissediyoruz. Bilindii gibi sinemamzda dinin, filmin ana temas olarak ilendii iki akmdan bahsedilebilir. Bunlar Hazretli Filmler ve Milli Sinema Akmlardr. Daha nceki blmlerde Hazretli Filmler Akmnda, din esinin kullanmnn ounlukla ticari bir niteliinin olduunu ve bu filmlerde dini inan ve ibadetlerin yanstlmasnda yanllklar yapldn sylemitik. Takva ele ald konuyu ayrntlaryla ele almas, dini tutum ve davranlar doru ekilde yanstmas, genel teknik ve estetik baarsyla Hazretli Filmlerden farkllk arz etmektedir. Yine daha nce de belirttiimiz gibi Milli Sinemaclar, dindar kesim iinden km ve dnem dnem sinema anlaylarnda dini mesaj (tebli) verme kaygs gden sinemaclard. Takva belli bir dini mesaj verme kaygs gtmeden, dindar bir

384 Tuna Erdem, Empire, Merkez Gazete Dergi Basm Yaynclk, Say: 2 (Ocak 2007), s.42.

119

kimsenin yaad sosyolojik deiimin onun psikolojik yapsndaki deiimleri konu edinmesi ve gnmzde tartlan bir kurum olan tarikatlar ll bir ekilde ele almas bakmndan Milli Sinema filmlerinden ayrlmaktadr. Peki Takva filmini nereye koyacaz? Trkiyede sosyal gerekliin sinema filmlerinde ve dizilerde olduundan daha sekler bir ekilde temsil edildiini vurgulayan Turan Takva hakknda Trkiye sinemasnn alla geldik seklerliine inat, odana olduka dindar birini alyor. Srf bunun bile cesaret isteyen bir i olduunu sylemek gerek. ifadelerini kullanmtr
.
385

Filmi, Weber sosyolojisinin iki nemli kavram olan adanmlk ahlak ve sorumluluk ahlak kavramlar balamnda ele alan ve Muharrem karakterinin adanmlk ahlaknn, eyh ve tarikatn ikinci adam Rauf karakterlerini ise sorumluluk ahlaknn temsilcileri olarak gren Turan, film hakknda ayrca unlar da sylemitir: Takva her trl laiki nyargdan uzak durmay beceriyor. Sadece laiki nyarglar deil, Takva gerek Trkiyede gerek gerekse Batda slma bak belirli lde belirleyen oryantalist nyarglara da prim vermiyor. Bu tr nyarglar slm akl/iman, Aydnlanma/gelenek ya da birey/ kulluk gibi ztlklar erevesinde anlamay nerirken, genel olarak insann kendi tercihi olan dorularna uygun bir hayat srmesinin kapitalist-modern dnyada ne derece mmkn olduu sorunsalnn zerine giden Takva ise, dininin gereklerini en iyi ekilde yerine getirmek isteyen bir Mslmann yksn anlatarak, bu tr oryantalist ztlklarn anlamszlklarn vurguluyor
.
386

Filmi eletirirken laiklik vurgusunu yapan baka yazarlar da olmutur. rnein Pulur, filmle ilgili olarak unlar sylyor: .filme kukuyla girebilirsiniz. Acaba filmin baoyuncusu kara cahil bir yobaz m; filmde eriat propagandas m var, din ticareti mi? Oysa film, Trkiyenin bir gereini yanstyor; tarikat, cemaat ve ticaret ilikilerini kimseyi zedelemeden, hrpalamadan anlatmaya alyor, anlatyor da. Bu filmi hem laik kesim hem de laik lafn duyunca tyleri diken diken olan kesim seyretmeli
...
387

Takva

filmiyle

ilgili

olarak

dindar

kesimde

olumlu

ve

olumsuz

olarak

nitelendirilebilecek yorumlara rastlamak mmkn. Bu eletiriler iinde Diyanet leri Bakanl bnyesinde grevli kiilerin yaptklar eletirilerin genel olarak olumlu olduunu grmekteyiz. Filmde dini davranlarn, kurallarna uygun olarak yerine getirilmesi takdir
385 Turan, agm, s.90. 386 Turan, agm, s.91. 387 Hasan Pulur, Takva Sahibi., Milliyet Gazetesi, 13 Aralk 2006, s.3.

120

edilirken, rya sahnesinin dindar seyircide rahatszlk yaratacana vurgu yaplmaktadr. Filmi sinematografik adan kusursuz bulduunu syleyen ve filmin, grnt, kurgu ve mzik seimi bakmndan harika olduunu ifade eden Ayranc, rya sahnesi ile ilgili olarak .filmde yer alan (toplam bir-iki dakikalk da olsa) rya sahnelerinin mtedeyyin seyirciyi rahatsz edebilecei

388

endiesini dile getirmitir. Takva filmini izlediini ve beendiini belirten Din leri Yksek Kurulu yesi Prof. Dr. Saim Yeprem, filmle ilgili olarak u ifadeleri kullanmtr: Takvada, din konulu filmlerde grlen teknik arzalarn olduka giderildiini gryoruz. Kuran okunurken, Kelime-i Tevhid getirilirken yanl telaffuz veya vurgulama yok. imdiye kadar son derece berbat filmler izlemitik. Dini filmler asndan nemli bir balang. Film dindar bir hayattan baka bir hayata geiin skntlarn anlatrken sonu ldrmayla bitiyor. niversitede rencilerimden de biliyorum; ikileme den insanlar arasnda akli dengesini kaybedenlerle ok karlatm. Erotik denilebilecek bir rya sahnesine de bu adan baklmal. nk cinsellik de insan ikileme dren konulardan biridir ve bask altna alnan bir konu ryada da vurulabilir. Srf reyting iin, seyirci toplasn diye yaplrsa yanl. Ama btn olarak deerlendirdiimde bu filmde rahatsz edici bulmadm. ok muhafazakar bir evre byle bir sahne grmek istemez
.
389

Yine Diyanet leri Bakanlnn kard Diyanet dergisinde, Trk sinemasnda yaplan baz dini filmlerde, dini davranlarn beyazperdeye doru ekilde yanstlamad; rnein, namaz klan barol oyuncularnn bile namazn erknn laykyla yerine getiremedii ve sonuta trajikomik durumlarn ortaya kt belirtilmi; fakat Takva filminde bu durumun belli bir seviyeye kadar alm olduu vurgulanmtr. Bu yazda ayrca, filmin, dindarln en mahrem ve en ok didiklenen alanna, propaganda veya aalama dnda yaklaarak, sade bir mminin snf atlayarak geirdii deiimi baaryla anlatt ifade edilmitir
.
390

Film hakknda yaplan eletirilerde zerinde durulan konulardan biri de modernite karsnda taknlan tavrdr. Filme bu adan bakan okyiit unlar sylyor: Trk insan, modernite karsnda slamcs, Turancs, solcusu, sacs, batcs ile ciddi bir atma, uyumsuzluk ve elbette dnm yaamakta. Bunun kltrel, sosyal, siyasi, ekonomik, etik ve dini boyutlar olduu da apak bir gerek. te Takva bu byk atmann, kk de olsa nemli bir yann sinemaya aktarmay baarm bir film olarak ne kyor ve bu atmann dini boyutunu dile getiren, benzerlerinden farkl olarak, oyuncu kadrosu ve hikayesiyle daha baarl olduu iin birka gmlek stn grnyor
.
391

Cokun, bir yazsnda Takvann, Trk sinemas asndan bir milat olduunu sylyor.

388 389 390 391

Ayranc, agm, s.59. Rya Sahnesi de Rahatsz Etmedi, Yeniafak, 12 Ocak 2007, s.2. Ayranc, agm, s.59. Cokun okyiit, Trk Sinemasna Bir eyler Oluyor, Trk Edebiyat, Say: 399 (Ocak 2007), s.65.

121

Sonra da gerekelerini sralyor: Ona gre film, ne propaganda ne de aalama ieriyor; sadece bir anlama abas sz konusu. Yine o, filmin, Bir yanyla kat gerei en acmasz bir ekilde vurgulayacak kadar zalim, bir yanyla "tarikat" denilen insanoluna dost dman kimsenin yaklamad kadar efkatle ve anlayla yaklaacak kadar adil ve ahlakl. olduunu dnyor. Filmin, sadece Allaha yakn durmak isteyen yalnz ve yoksul bir insann, eninde sonunda "gnah" ad verilen ayartc ve yakc sorunla nasl da hesaplamak zorunda kalabileceini baaryla yansttn savunuyor. Eski alarda daa kp dervi olmak kolayd, yiitsen ilgin bir ada byk ehirlerin dadaas iinde bunu baar da grelim meselesini, eline yzne bulatrmadan, muhteem bir zarafetle anlatmay baaryor. szleriyle modern dnyada dini gereklilikleri yerine getirmenin zor olduunu ve filmin bu durumu yansttn vurguluyor. Takva filminde dinin ritellerinin ve terminolojisinin, nceki dnemlere oranla daha doru ekilde kullanld zerinde duruyor Film hakknda benzer yaklamlar sergileyerek, Takva
.
392

filminde, satama, tebli, inkar gibi unsurlar yok. Film, bireyin; iman, slam, hayat, para, kadn, zevk, iki gibi konulardaki atmalarn gndeme getiriyor. eyh de mritler de dergah da yerli yerinde ve onlarn durumunda yaplmas, sylenmesi olaan karlanacak olan eyleri yapp konuuyorlar, diye gr beyan eden baka yazarlar da vardr
.
393

Filmde, tarikat siyaset ilikisine ok ksa yer verilmi. Seyirci bunu eyhe Ankaradan misafir geldiinin belirtildii diyaloglardan ve dergahn nnde duran 06 plakal lks otomobilden anlyor. Bunun yannda eyhin, Muharreme cep telefonu vermesinden ve hesaplarn bilgisayarda yaplmasndan tarikat mensuplarnn teknolojiyle aralarnn iyi olduu ima ediliyor. Ayrca, dergahn nndeki tabeladaki vakf ibaresinden gnmzde tarikat evrelerinde vakf eklinde bir yaplanmaya gidildii gsteriliyor. Dergahta eitim verilen ocuklarn ounlukla yetim ve ksz ocuklardan olutuu vurgulanarak, dergahn ayn zamanda bir yardm kurumu gibi alt belirtiliyor. Dindar kesimden film hakknda genelde olumlu eletiriler duyulmakla beraber, olumsuz yaklamlara rastlamak da mmkn. Bu eletirilerden bazlarnda filmde izilen dindar insan tipinin uygun olmad ve slam dinine ait olmayan unsurlarn sanki aitmi gibi sunulduu vurgulanmaktadr. Pay, filmle ilgili olarak slama ait olmayan unsurlar detaylara gizlenmi,

392 Ahmet Hakan Cokun, Trk Sinemasnda Bir Devrim: Takva, Hrriyet Gazetesi, http://hurarsiv.hurrivet.com.tr/goster/haber.aspx?id=5521045&vazarid=131 25-02-2007 393 Hayati Koca, Trk Sinemas Artk Takva Sahibi, Trk Edebiyat, Say: 399 (Ocak 2007), s.68.

29

Kasm 2006.;

122

cahil, itici, kaba saba, yoksul yahut sonradan grme zellikleri tayan Mslman tiplemeleri izilmitir. Muharrem slma/takvaya, dnyadan el etek ekme, dnyayla mmkn olduunca ba kurmama eklinde bir yorum getirmitir. eyh, Rauf ve dierleri ise slm pragmatik bir yaklamla yorumlam ve teorikle pratiin atmasn sunmulardr ifadelerini kullanmtr.
.
394

Baz yazarlarsa filmin art niyetle yapld ve dini deerleri olumsuzladn iddia eden yazlar kaleme almlardr. Karaca da bu fikirdedir: Takva, bana M. Selimovi'in Dervi ve lmn hatrlatt. Ia varmak iin ilerlenen yolda Hakk' deil, btla bulanm talihsiz bir nihilizmi anlatmay tercih eden o nl hikayeyi. Ulvi grngler eliinde kaybedilen bir inancn hikayesi olarak, filmi de kafa kartrmt. Takva da ayn etkiyi uyandryor. Bir yandan tarikat-cemaat ileri hakknda olumsuzlama temasn ieriyor; ama te yandan eyh efendiyi ve genel olarak dervileri yarglayc ve karalayc bir slup kullanmyor. stelik zikir sahnelerinde, fondan eksik olmayan Kur'an tilavetinde elde edilen ambiyans da itici olmaktan ok zendirici... Gerek dergahn genel atmosferi gerekse eyh efendinin bilgece szleri, filmin temel meselesini glgede brakyor. Bu elbette filmin hedeflemedii bir ey, adeta bir yan tesir. yle ki, nder akar-zer Kzltan ikilisi, tarikatlara ilikin olumsuz bir ey sylemek iin bile imdiye kadar ekilen filmlerdeki az tkrkl canavar dinci karikatrn amak zorunda olduklarna dair bir farkndalkla hareket ediyorlar. Tarikat gibi, dinin kurumsallam yzlerinin, yaplandrmaktan ok elikiye ve tutarszla gtren bir etkisi olduunu iddia etmek iin dahi, ele aldklar konuya bir para ieriden yaklamak gerektiini, bunun iin de o hakikatin kimi paralarnn an be an btne yedirilmesi gerektiini, aksi takdirde hibir inandrclk salanamayacan anlam durumdalar. Sonuta o kk hakikat paralarnn , beklenenden ok parlyor ama. Sanatn srprizleri ite, yoksa keramet mi demeliyim
?
395

4.2.4. Be Vakit Reha Erdemin 2006da ektii Be Vakit filmi de iinde dini eler barndran ve konusu bir kyde gecen son dnem filmlerinden biridir. Erdem, Be Vakitte, ezan vakitlerine gre hayatn dzene koyan bir kydeki, ocuun hayatn perdeye yanstyor Zaman, her
.
396

gn ezan sesiyle be ayr vakte blnr. nsana zg btn olaylar her gn bu be vakit dilimi iinde yaanr
.
397

Film, srtn yksek kayalklara dayam, yzn yce bir denize dnm, etekleri

394 Pay, Takvaya Takvadan Yoksun maj, s.28. 395 Nihal B. Karaca, Takvann Yan Etkileri, Zaman Gazetesi, 15 Aralk 2006, s.21. 396 Tuba zden, Be Vakitte Terapi, Aksiyon, Say: 595 - 01.05.2006. http://www.aksivon.com.tr/detav.php?id=24077 03-05-2007 397 Sinematrk, Say:1, 15 Ekim 2006, s.16.

123

zeytinliklerle ssl kk fakir bir kyde geer. Kyn sakinleri, sert bir corafyayla baa kmak iin abalayan, mtevazi ve alkan insanlardr. Yiyeceklerini, gn gnne, ekip bitikleri tarlalarndan ve besledikleri az saydaki evcil hayvandan elde ederler. Bu insanlar, toprak, hava ve suyun, gecenin, gndzn ve mevsimlerin ritmine gre yaarlar. Kyde, zaman her gn ezan sesiyle be ayr vakte blnr. nsana zg btn olaylar, her gn bu be vakit dilimi iinde olup biter. Yetikinler, byklerinden grdkleri davranlar, kendi ocuklarna kar uygularlar. Sevgilerini beceriksizce gsterip, daya cennetten kma sanrlar. Babalar, oullarndan birini tekinden daha fazla severler. Anneler kzlarna acmaszca buyururlar. ocukluktan genlie geen, 12-13 yalarnda ocuk: mer, Yakup ve Yldz bu be vakitli filmde, ky sakinleri arasnda ne kan, filmin kahramanlardr. mamn olu mer, umutsuzca, sevmedii babasnn lmesini ister. Sadece istemekle kalmaz, onun lmeyeceini anlaynca babasn ldrmek iin ocuka yollar aramaya balar. Sululuk dolu dncelerini yakn arkada Yakupla paylar. Kyn rencileri, kydeki tek snfl okulda renim grrler. Aileler, gen bir kadn olan kyn retmenine olan minnettarlklarn, evlerinde piirdikleri ekmekleri ve koyunlarmn stn hediye ederek gsterirler. Yakup, retmenine ktr. Bu duygusunu, arkada merden bile gizlemeye alr. Bir gn babasn, retmenini gzetlerken grnce, o da mer gibi babasn ldrmeyi aklndan geirmeye balar. Kk Yldz, hem okula devam eder, hem de annesinin stne ykt ilerin stesinden gelmeye urar. Kk bir bebek olan kardeine annelik etmeye alrken, bir taraftan da kadnlarla erkekler arasndaki ilikinin srlarn irkilerek renir
.
398

Filmde, be defa ezan okunuyor. Ezann vurgulanmas kadar, filmde tercih edilen mzik de belirgin bir unsur olarak ne kyor. Ynetmen, baka bir dine mensup olan dindar bir mzisyenin, besteledii ilahi niteliindeki paralar kullanmay tercih etmi. Bu komuyla ilgili olarak ynetmen, Hissedilen ilahi duygu, kyden, ezandan ve o mziin karmndan ortaya kyor benim iin. diyor. Filmde, ezann duruu, sadece bir saat gibi deil, minare de gndelik olmayan bir eye iaret ediyor. Bunu herkes farkl alglayabilir, fakat ynetmen iin zaman

398 Sinopsis, http://www.timesandwinds.com/svnopsis/index tr.html 25-01-2007.

124

hatrlatmann tesinde bir anlam var. Ynetmen, slam kltrnn, hayatmza bir ekilde etki ettiine, en azndan ocuk yatayken dualar rendiimize ve ezan gnde be vakit duyduumuza dikkat ekiyor. Erdem, filmde ezann dnda hayata sinmi bir slami kltrn var olduuna deinerek: Bu, yetmi milyonluk Trkiyede olmas gereken ama yitirdiimiz bir deer. diyor. Kozlu kynde bu deerlerin hl korunuyor olmasnn ynetmeni etkilemi olduu sylenebilir. nk Erdem, konuyla ilgili olarak, Orada ezan okunduunda sadece vakti deil birok eyi sylyor, fakat ne yazk ki byk ehirlerde durum artk ok farkl. diyor
.
399

Filmin, din unsurunu kullanm konusunda olumlu gr beyan edenlerin yann da baz ekincelerini ifade eden yazarlar da vardr. Pay, filmle ilgili bir yazsnda unlar dile getiriyor: Erdem, toplumun pek ok kesimine sirayet eden bir nyargy filmine tamtr. Toplumsal n kabullerimize gre din, ehrin dnda, tarada kltrel bir eylem olarak yaarsa samimiyeti tartlamaz nk doalama geliir. ehre girdiinde ise her zaman samimiyetsiz, tehlikeli, amal ve iticidir. Esasen Mevlnann u sz bu yaklamn amazlarn netletirebilir: Dini babadan bedava bir miras olarak buldun da onun iin ban kretmeden evirdin. Mirasyedi, mal kadrini ne bilsin? Erdem, Be Vakifte dini, kltrel bir etkinlik olarak tanmlayarak yzeysel bir kanaati pekitirmi ve dini metafizik deerinden yoksun sunmutur. Filmde okunan ezanda Hayye-alel-felh yerine Hayye-alel- felek denmesi ise gzden kaan bir hata olabilir. Fakat bir tercihse kurtulu/felh yerine kaderi/felei getirmek, din deerlerin iradenin nne kaderi geirdii eklinde okunabilir. Bu da dinin, toplumsal roller gibi babadan/atadan miras kalan ve kendiliinden yaanlagelen bir etkinlik olduu tanmnn altn izer. Oysa dinin tek tanm, saysz yaama ekli vardr. Erdemin vurgulad dini yaama biimi, ancak onun din tanmn yanstabilir. Bununla beraber sinemann inceliklerini bilmeyen pek ok seyirci iin bu tanma farknda olunmadan ortak olunabilir
.
400

Pay, ayn yazda, filmdeki Yakupun babasnn, kyn bayan retmenini gizlice gzetledii sahne dolaysyla da, filmi eletirmitir: Gerekliin, ryann, hayalin, fantazinin i ie getii bir yerdir sinema salonu. Perdede yaanan gereklik, seyirci tarafndan bir yandan reddedilir bir yandan da kabul edilir. Kolaylkla tehirci bir nitelie brnebilen film anlats, seyirciyi dikizcilie sevkedebilir. Be Vakit te de tehircilik merin babasnn, gen retmeni dikizlemesiyle ortaya kar. Bu eylemin akabinde evld dnyaya gelen babann, gzyalarna boularak dua ettii sahne, seyirciyi alt kabaca izilen dikizcidindar gibi yzeysel bir tanmlamaya karr. Hsl kamerann mahrem anlara sokulmasyla dikizleme seyirci cihetine de tesir etmi ve eylem meruluk kazanmtr. Ynetmen, yaratt karaktere ne derece nfuz etmek istemitir? Dardan bir tank mdr yoksa karakteri adeta ele geiren tanrsal bir varlk mdr? Bu erevede kamerann yani ynetmenin/seyircinin baknn nasl konumland,

399 Tuba zden, Be Vakitte Terapi 400 Aye Pay, Bymenin Trajik yks: Be Vakit, Hayal Perdesi, Say:10 (Kasm-Aralk 2006), s.22.

125

yolumuzu sinemada etik kavramna karacaktr 4.2.5. Dabbe

401

Son dnem Trk filmleri iinde din unsurunun youn bir ekilde ilendii filmlerden biri de Hasan Karacadan 2006da gsterime giren ve ismini de Kuran- Kerimde geen bir terimden alan Dabbe filmidir. Filmin ismine kaynaklk eden dbbetl-arz kelimesi, szlklerde, canl, hafif yryen, binek hayvan, nfz ve siryet eden anlamlarna gelen ve dabbe kelimesi ile yeryz anlamna gelen arz kelimesinin birlemesinden olumu bir kelimedir. Bu birleik kelime Kuran- Kerimde gemekte ve aa kurdu anlamnda kullanlmaktadr (Sebe 34/14). Bunun yannda Dbbetn minel-arz eklinde, kyamet alameti olarak bir ayette kullanlmtr: O sz balarna geldii (kyamet yaklat) zaman, onlara yerden bir dbbe (yaratk) karrz da, bu onlara insanlarn yetlerimize kesin bir mn getirmemi olduklarn syler. (Neml 27/82). Kuranda, kyametin alameti olarak yerden kaca bildirilen dbbetl-arzn nasl bir varlk olduu ve ne zaman kaca ak olarak belirtilmemitir
.
402

Japon korku sinemasnn grsel unsurlaryla, dini terimlerin ve teknolojik aralarn bir arada kullanld Dabbe filminde, Amerikada balayp btn dnyaya yaylan ve internetle ilikilendirilen intihar vakalaryla, Kurana gre kyametin son alameti olan dbbetl-arz ve cinler ilikilendiriliyor. zmirin Seluk ilesinde geen hikayede, internet an kullanan cinler ile mcadele eden bir komiser ve birka gencin hikayesi anlatlyor. Ynetmen Karacada, filminde iledii kavramlardan olan kyamet ve internet hakknda kulland .filmin benim iin nemli noktas var... birincisi insanln kyameti kendi
2

elinden reteceini iddia etmesi ikincisi de internet kavramnn giderek nasl bir yarata dntn gstermeye almas ifadeleriyle bu eleri niin kullandnn ipularn veriyor.
...
403

Filmin resmi internet sitesinde ise dabbe ve onun internet ile olan ilikisi hakknda u ifadeler kullanlmtr: Kyamete ok yakn kacana inanlan bu varlk, topraktan kacak, herkese ayn anda etki edecek, onlarla konuacak ve imdiye kadar yeryznde ei benzeri grlmemi bir iddet uygulayacak. D@bbe isimli Trk korku filmi bu varln interneti ele geirerek sanal gibi grnen, sinsi ve insana hzla bulaan bir virs
401 Pay, Bymenin Trajik yks: Be Vakit, s.23. 402 Dini Kavramlar Szl, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlan, 2006, s.111. 403 Dabbe Hakknda, http://www.dabbefilm.com/index sub.htm 25-01-2007

126

olabilecei iddiasnda... Bunun iin filmde birok kant ne srlm... Bunlardan biri D@bbe kelimesinin kken olarak rmcek a gibi yaylan ey anlamna gelmesi(WWW-worlwideweb)... topraktan kmas... bilgisayar ve internet teknolojisinin yzde yz toprak mamul silisyum-silikonla olan ilikisi... Dabbenin herkese ayn anda etki edebilmesi... internette ayn anda binlerce kiinin ayn adreste bulumas... insanlarla konuabilmesi... yeryz ve gkyz arsasn doldurabilmesi vs... filmi izlediiniz zaman internet kavramnn nasl korkun ve kontrol edilemez bir varla doru gittiini greceksiniz
...
404

Dindar evrelerden filme ynelik yaplan eletiriler biri, filmde intiharlara sebep olan gcn dbbetl-arz olduunu syleyen meczup karakterinin izilen portresidir. Glan, bu konudaki eletirisinde unlar sylyor: Son olarak deinilmesi gereken noktalardan biri de senarist-ynetmen Hasan Karacadan Kuran- Kerimi kaynak alarak yaptn iddia ettii filmde, intiharlara neden olan gcn Dabbetl Arz olduunu aklayan kiinin yeil cbbe giymi, akl dengesi bozuk ve bir cin ile evli olduunu iddia eden bir kyl olmasdr. Bu kiinin, elinde Kuran tutarken ve ayetler okurken gsterilmesi yersiz bir tasvirdir. Hasan Karadan Kuran sahiplendiini ifade edip Kuran byle bir tiplemenin elinde gstermesi bir arptma ve absrd kullanm rneidir. Ayrca byle bir ifadeyi niin kullanm olduu da ayr bir tartma konusu olabilir
.
405

Doan ise filmle ilgili olarak yapt deerlendirmede, Karacadan yerlilik anlayn eletirmi ve dnya sinemasnn metafizik eleri kullanma biimi ile Trk sinemasnn metafizik eleri kullanma biiminin teolojik zeminden dolay farkl olmas gerektii zerinde durmutur. Doan, bizim inancmzda, eytana, yaratc ile savaan, yaptrm gc olan bir varlk olarak baklamayacan belirtmi; eytann, Allahn izin verdii lde insanlar yoldan karmaya uraan, bunun iin vesvese veren bir varlk olarak tanmlanabileceini ifade etmitir. Doan, yazsna Hsl eytan dnda dier metafizik varlklarn da Allahn izni olmadan ne ktlk ne de iyilik yapamayacaklar inanc iinden korku esi karlacak birok konuyu da zihinlerde yok eder. Onun iin filmde Dabbetl arz isimli varln metafizik varlklar kullanmas ve bylece insanlara zarar vermesi, dahas dnyay ele geirmesi biraz gln kamaktadr devam etmitir. 4.2.6. Hacivat Karagz Neden ldrld? Ezel Akayn ynetmenliini yapt ve 2006 ylnda gsterime giren Hacivat Karagz Neden ldrld? filmi de iinde din esinin youn olarak kullanld son dnem filmlerinden
404 Dabbe Hakknda, http://www.dabbefilm.com/index sub.htm 25-01-2007 405 Bra Glcan, Trk-Korku Filmleri Kyametinin Almeti Olan Film: Dabbe, Hayal Perdesi, Say:8 (Mart- Nisan 2006), s.57. 406 Halil brahim Doan, Mantk Et-Tayr yerine Dorian Grayin Portresi ve D@bbe, Hayal Perdesi, Say:8 (Mart-Nisan 2006), s.56.
.
406

ifadeleriyle

127

biridir. Filmde olaylar 1300l ylarda Bursada geer. Mool istilas nedeniyle Anadoludaki devlet ve beylikler yklm, byk bir kargaa yaanmaktadr. Bata Trkler olmakla beraber, eitli milletlerden insanlar Moollardan kap, yeni bir devlet kurma aamasnda bulunan Osmanlnn, ele geirdii Bursa ehrine g etmektedirler. Karagz, aman annesi ile Bursaya g eden, okuma yazmas olmayan ama cesur ve nktedan bir Trkmen geridir. Devletler arasnda haber getirip gtren bir eli olan Hacivat ise okuyup yazan, lafazan, elenceye dkn ve frsat bir kiiliktir. Bu iki kii Bursada karlarlar. Ayn dnemde Orhan Gazinin yaptrd ve sonradan kendi ismiyle anlacak olan caminin, inaat devam etmektedir. Hacivat ve Karagz, caminin yapmnda almaya balarlar. Bu ikilinin kendi aralarn da yaptklar konuma ve atmalar insanlar gldrp elendirmektedir. Bu zellikleriyle anlmaya ve eitli davetlere arlmaya balarlar. Fakat caminin yapmnn gecikmesi ve ikilinin yaptklar gsterilerde siyaset, ticaret ve din erbaplarna ynelik hicivleri onlarn sonu olur. Film hakknda gr bildiren Erksan, Coturucu, heyecanlandrc, arpc, vdrc, kkrtc, korkutucu, beendirici, dndrc, tarihbilimci, sanattarihibilimci, tiyatrobilimci, edebiyatbilimci, masalbilimci, halkbilimci, sylence/efsanebilimci, kltrbilimci, retici, bilgilendirici, lgnca gldrc, sevinten/kederden alatc, elendirici, estetiki, etiki, 111 (yzonbir) yllk Trk Sinemasmn (1895/2006) en istisnai filmi... ifadelerini kullanmtr
.
407

Erksan, eitli alardan ele alp, Trk sinemasnn en istisnai filmi ifadesiyle onurlandrd filme dair olumsuz eletirisi ise Orhan Gazi karakterinin ele al biimiyle ilgilidir. Ona gre: Filmdeki eksik; Osmanl devletinin ynetim sisteminin bir devletten ok pagan airete benzetilmesidir. Osman Bey zamannda kurulan divan (bakanlar kurulu) filmin iinde olmad gibi, dzenli bir ordu grnmnde olmayan askerleri ile savatan dnen Orhan Gazide bir airet bir kabile efi grnmndedir
.
408

Film, dini elerin kullanm ile ilgili olarak eitli evrelerden eletiriler almtr. Karaba, filmdeki din adamlarnn kullanm ve eitli dini mezhep, grup ve inanlarn filmde ele aln ile ilgili eletirisinde unlar dile getirmektedir:
407 Metin Erksan, Yuh! "Ezel Akayn Hacivat Karagz Neden ldrld? http://www.medvatava.com/doc/hkno.pdf 02-05-2007 408 Metin Erksan, Yuh! "Ezel Akayn Hacivat Karagz Neden ldrld? Adl Filmi stne Adl Filmi stne,

128

Filmde, inanla ilgili birka unsurun, konunun uzmanlar tarafndan ok tartlacan dnyorum. zellikle slama giri sahnesindeki imamn kelime-i ahadet getirttii blmlerin. Nerede ise tam bir Ortodoks ayinine benzemi. slamda ruhban snf yoktur. Ona bir bakas ahadet getirtmez. Kii kendi inanc ile dine girer, zorlama olmaz. Filmdeki Aye Hatun karakterinin sz ile; Klcn aamad hibir kap yoktur. Ancak kalp, bunun dndadr. kincisi ise; Pervane karakterinin ikinci perdede Tatar beyi Eratnaya sorduu, slama girmisin. Snni mi, Alevi mi? sorusu. slama girite byle bir ayrm yoktur. O dnem Anadoluda ii inanc siyasi bir nitelik tadndan ho karlanmyor, bask gryordu. Alevilik ise bir inan sistemi olup daha farkl bir yap tamaktadr. Dnemin en nemli kolu Bektailiktir. Bektailik, fethedilen yerlerdeki kiileri lman yaps ile slama sndrmak iin bir ara olarak kullanlmtr
.
409

Filmin, ele ald dnemin sosyal ve siyasal geekleriyle ne derece rtt, Orhan Gazi, Bacyan- Rum ve Ahilerin ne oranda doru izildii ve oryantalist yaklamdan nasl etkilendii konusunda Payn grleri ise unlardr: Modern terminolojiyle kadim kltr tanmlama ura Akay yapma bir gereklik tasavvuru karyor. Bugnn kavramlaryla 700 yl ncesini yorumlama abas filmin aksayan yanlarn bir bir ortaya koyuyor. Bu noktada filmin esasen bir 14. yy. okumasn ngrd sylenebilir. Akay, 60-70 oryantalist tabloyu canlandrd grntleri, Barbar Conan ve Kzlderili kopyalamas Orhan Beyi, Zeyna klkl Bacyan- Rumu, bilinenin aksine ahlaki knt ierisindeki Ahilik kurumu, stand up komediye itiyak bariz ehvet dkn Hacivatyla gstermeci ve ekilci kalan bir almaya imza atyor. Filmde kullanlan mekan, kahramanlar, dnem her biri bir bakasnn yaratsnn kopyasna dnyor. erikle biimin tutmazl ve birbirine uzakl gzlemleniyor. Film, btnne yaylan oryantalist bir bakn egemenlii ve geleneksel seyirlik oyun dncesinin felsefi zemininden uzaklyla gz doldurur
(!)
410

4.2.7. Ademin Trenleri Bar Pirhasann ynettii ve 2007 ylnda gsterime giren, Ademin Trenleri filmi, bir imam merkez karakter olarak ele alan ve doal olarak birok dini enin kullanld son dnem filmlerinden biridir. Filmin kahraman Hasan Hoca (Cem zer), kyllerin yardmlaryla geinen bir ky imamdr. Hasan Hoca, grev yapt bir kyde, Bekir diye birinin, kirletip terk ettii Haceri (Nurgl Yeilay) ailesinden korumak iin nikahna alr. Hacere hi el srmez ve bunu Allahn bir imtihan olarak kabul eder. Bir gn Bekirin, Hacere dneceine inanan Hasan Hoca, yoksulluuna ramen Hacere ve dnyaya getirdii Fatmacka karlk beklemeden yllarca kol

409 Hasan Hseyin Karaba, Hacvatla Karagz imdi ldrld, http://www.karagozevi.com./FilmKritik.htm 02-05-2007. 410 Aye Pay, Glgede Kalanlar: Bir Film Bir Gereklik, Hayal Perdesi, Say:8 (Mart-Nisan 2006), s.24.

129

kanat gerer. Hasan Hoca, zaman iinde ikisini de ok sevmitir, ancak kendisinden ayrldklarnda ac ekmemek iin sevgisini belli etmemitir. Fatmack, kk bir ocuun bir babadan bekledii scakl onda bulamaz, ama her zaman babasnn onu bir gn daha fazla seveceine inanr. ki tarafn da kabullendii bu yaam, Ramazan ay dolaysyla, Manisann uzandaki yirmi hanelik kk tren istasyonuna Hasan Hocamn geici imam olmasyla deiir. Fakir, fakat sevecen insanlarn yaad, Ramazan aynda bir imamlar olmasndan baka dertleri bulunmayan bu kk yerleim yerinde Hoca, hi ummad biimde Bekirle karlar ve bir emanet gibi yllarca yannda barndrd Hacer ve Fatmack ona iade etmek zorunda kalr Fakat, Bekir
.
411

sorumluk alabilecek biri deildir ve yine ortadan kaybolur. Bu sre iinde Hoca, Hacer ve Fatmack ne kadar sevdiini bir kez daha anlar ve bu defa ayrlmamak zere tekrar bir araya gelirler. Filmde btn bu olup bitenler, kasabada yaayan Adem adl bir ocuun gznden anlatlr. Ynetmen Pirhasan, filmle ilgili olarak yaplan bir syleide, kendisine sorulan, Peki bu hikayede ilginizi eken neydi? sorusuna nan, iman, hayatn gerekleri, insann kendi istekleri, ihtiyalar, ksacas birtakm inan ve ilkelerle bu dnyada nasl yaanabilecei, ok temel sorular. Bunlar benim hep ilgimi ekiyor. Bu hikayenin de ok gl bir z var. Hikayede inanlar olan ya da inanc uruna yk tayan bir insann o yk nasl tad, nasl tayamad anlatlyor karlm vermitir.
.
412

Hatrlanrsa bir almamzn daha nceki blmlerinde Milli Sinemaclarn, dini film ekiminde ynetmenin inanl olup olmamasnn filmin niteliini etkileyebileceini

dndklerini ifade etmitik. Ademin Trenleri filminin ynetmeni Pirhasan, bir din adamnn temel karakter olarak ele alnd bu filmi ekebilmek iin, ynetmenin din konusunda bilgili olup olmamasnn bir nemi olup olmad konusunda unlar sylemitir: Bu filmi, slamiyetten hi habersiz biri ekemezdi herhalde. Mevlt var, namaz var, oru var yani duygusunu geiremezdi en azndan. Ama bu filmi yapmak iin inanl bir Mslman olmak da gerekmiyor. Bu filmi slami kltrn iinde domu, orada yetimi bir insan ekebilir. Bir ideoloji, didaktik bir ey savunulmuyor ya da bir eyler ktlenmiyor. Burada insani bir ey sorgulanyor ve sonuta bu bir ak filmi
.
413

Filmin getii dnem olarak Ramazan aynn belirlenmesi ile ilgili olarak ise Pirhasan,
411 Cinemaskope, Say:3, Mart 2007, s.7. 412 Bar Pirhasan, Ak ve nan, Sinema, Oklan zyurt (rp), Say: 2007-03 (Mart 2007), s.68. 413 Pirhasan, Ak ve nan, s.69.

130

yknn Ramazan arifesinde balayp bayram gn bitmesinin, filme mkemmel bir zaman duygusu kazandrdn, vurguluyor. Ramazan yaamann bir deneyim olduu ve insanlarn bu sreyi, zel bir ruh haline sahip olarak geirdiklerini belirtiyor. Ramazan iin, Oru tutulan, ibadet edilen, birlikte olunan, umut kaplarnn ak tutulduu ama yine de gnlk yaamn her zamanki gibi srd bir zaman 476 paras. diyor.

131

476 Bar Pirhasan, Ademin Trenleri, Sinematrk, Say:2 (15 Kasm 2006), s.54.

5. SONU
Trk sinemasnda din esinin, nasl ve ne oranda kullanld ve dindar kesimin sinemaya yaklamnn tarihsel srete nasl gelitiini ortaya koymaya ynelik olarak yaptmz aratrmada, bu ilikinin sosyal, siyasal ve ekonomik birtakm faktrlerin etkisiyle dnem dnem gsterdii farkllklar tespit ettik. Sinema ve din arasndaki bu ilikinin nitelii ve eitli dnemlerdeki grnleri zerindeki analizlere gemeden, genel olarak din ve grsel sanatlar arasndaki ilikiye bakldnda, bu iki olgunun tarihsel sre iinde karlkl etkileim iinde olduklar grlmektedir. slam sanat, Bat sanatnn temel prensibi olan ve taklit etme, yknme diye de tanmlanan benzetmeden farkl olarak, eya ve olaylar yanstma metoduyla yorumlamtr. Bu sanat anlaynda sanat, gzeli yaratan deil, kefeden kiidir, nk bu anlaya gre, sanat zaten var olan bir nitelii, gzellii aratrp ortaya karmaktr. Bunun yan sra sanat, inan ve o inan erevesinde oluturulan toplumsal yapyla i balants olan bir ilevsellie sahiptir. slam inancna gre, insanlarn cinsi duygularn, kadn ve erkein cinsi cazibesini smr arac olarak kullanmad, onlar ktye, yanla ve irkine ynlendirmedii, psikolojik bozukluk ve anormallikleri yaygnlatrmaya almad, kavgay ve banazl kkrtmad, dinin temel inan ve ahlak esaslarn ihlal etmedii srece sanat faaliyeti merudur. Trkiyedeki ilk sinema gsteriminin Yldz Saraynda, padiah huzurunda

yaplmasndan dolay sinemann, dini evrelerde balangtan itibaren belli bir meruiyet kazand sylenebilir. Saraydaki bu ilk gsterimden ksa sre sonra halka ynelik gsterimler yaplmaya balanmtr. lk yllarda dindar kesimde, sinemann gnah olduu ynnde baz yaklamlar olmakla beraber, halkn ksa zamanda sinemay benimsedii grlmtr. Bundan sonraki dnemlerde ortaya kan dini gerekeli tepkilerin, sinemann bir sanat dal olarak bizzat kendisine olmaktan ziyade, filmlerin iindeki baz unsurlara ynelik olduu sylenebilir. Dindar evrelerde sinema ile ilgili olarak tepki eken bir sorun da, Trk kadnlarn filmlerde rol almasdr. Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Trk kadnlarn oyuncu olarak perdede grnmesi yadrganan bir durum olmutur. Sinema ve din ilikisine dair bu dnemdeki nemli bir gelime de 1903 ylnda karlan Sinema Nizamnamesi olmutur. Bu nizamnameye gre filmlerin gsterilebilmesi iin edep ve ahlaka uygun olmalar gerekli grlmtr.

132

Trk sinemasnn 1923 ile 1939 yllar arasndaki dnemini kapsayan Tiyatrocular Dneminde yaplan filmlere bakld zaman, bu filmlerde din esinin gemii temsil eden bir unsur olarak kullanld grlmektedir. Muhsin Erturulun ektii baz filmlerde din, Osmanl adalet kurumu ve bu kurumu temsil eden din adamlar vastasyla olumsuz bir olgu olarak sunulmutur. Yine bu dnemde yaplan baz filmlerde, din adamlar dmanla ibirlii yapan, Kurtulu Savana kart karakterler olarak perdede grlmlerdir. Bu dnemin nemli bir zellii de, ekilen filmlerde, o dnemde yaayan dindar insanlar rahatsz edecek kadar mstehcenlie yer verilmesidir. Bu dnemin en nemli zellii, yeni kurulan devletin, ngrd modern hayat tarznn, halka benimsetilmesi ve eski dzeni temsil eden dier unsurlarla beraber din unsurunun da sinema yoluyla olumsuzlanmasdr. Bu filmlere bakldnda, devrin devlet politikas ile filmlerin vermek istedii mesajlar arasnda bir uyum olduu grlmektedir. Sinemamzn, 1939 ile 1952 yllar arasndaki dnemi iin kullanlan Gei Dneminde, zerinde durulmas gereken en nemli film, olan Ltfi mer Akadn ektii Vurun Kahpeye (1949) filmidir. Bu film, bir dini film olarak tanmlanamamakla beraber iinde birok dini e iermektedir. Karakterlerin syledii ve onlarn dini inanlarn yanstan ifadeler, mevlit sahnesi ve din adamlar. Bu filmde din esinin kullanm balamnda en fazla gndeme gelen konu, Aliye retmenin temsil ettii yeniliki eitim sistemine ve bamszlk mcadelesi veren Kuvai Milliye birliklerine dman, yobaz ve haysiyetsiz bir karakter olarak gsterilen Hac Fettah tiplemesi olmutur. Sinemamzn 1952 yl ile 1960 yllar arasndaki dnemini tanmlayan Sinemaclar Dneminde, sinema ve din ilikisi bakmndan zerinde durulan film Muharrem Grsesin ektii Kubilay (1952) filmidir. Konusu Menemende geen gerek bir olaydan uyarlanan film, din adam karakterinin olumsuz olarak izildii filmlerden biridir. Filmde, Gericilerin isyannn bastrmaya alan retmen-subay Kubilay, kafas kesilerek vahice ldrlr. Bu vahi saldrnn ba sorumlusu yobaz bir din adam olan Mehmet Dervitir. Yani bu yllarda yaplan filmlerde de din yine olumsuz bir unsur olarak perdede yer almaktadr. Trk sinemasnda din esinin youn ve olumlu tiplemelerle grlmeye balad ilk dnem olan ve 1950li yllarn ortalarndan 1970lerin ortalarna kadar sren Hazretli Filmler Akm, erevesinde ekilen filmlerin en nemli ortak zellii, dini konulardan ok, Hz. Yusuf, Hz. Sleyman, Hz. Aye gibi dini kiiliklerin hayat hikayelerini anlatma amacna ynelmi

133

olmalar ve ticari niteliklerinin n plana kmasdr. Bu akm iinde deerlendirilen filmlerde dini inan, ibadet ve olaylar, perdeye yanstlrken ciddi hatalarn yapld grlmektedir. Tarihsel gereklerle kurmaca olan, bazen i ie geebilmekte, melekler slam inancnda olmad ekilde kadn eklinde izilmekte, oyuncular namaz yanl klmaktadr. Bunlar gibi birok aksaklklara ramen bu akm ierisinde deerlendirilen filmler, dindar seyirciden belli oranda ilgi grmlerdir. 1960 Darbesinden sonra Trk sinemasnda ortaya kan ve 1965 ylna kadar varln koruyan ilk ciddi fikir akm olan Toplumsal Gerekilik, erevesinde yaplan filmlerde Marksist anlayn izlerini grmek mmkndr. Dolaysyla bu akm erevesinde yaplan filmlerde din esi, Marksist dncenin dine yaklamndan etkilenmitir. Bu anlayla ortaya konan filmlerde din, tarih, gemi, inan, ahlk vb. kavramlar genellikle olumsuzlanarak kullanlmtr Toplumsal Gerekilik akm iinde ele alnan baz filmlerde din adamlar, iverenle birlikte olarak iilere ve aann yannda olarak kyllere kar duran, iktidar yanls, hakszla gz yuman kiiler olarak sunulmulardr. Toplumsal Gereki Akm ierisinde yaanan tartmalar neticesinde 1960larn ortasnda ortaya kan Ulusal Sinema Akm, Batllama anlaynn lkemiz iin tad sakncalarn gndeme tam ve Maksist gelenekten ve Batc yaklamlardan uzaklaarak ulusal kltrmze ynelmek gerektii zerinde durmutur. Ulusal Sinemaclar, din olgusunu ulusal kltrn bir unsuru olarak ele almlar ve iinden ktklar Toplumsal Gereki Sinema Akmna nazaran dine kar daha scak bir yaklam gelitirmilerdir. Ulusal Sinema Akm ierisinde din ile ilikilendirilebilecek en nemli film Halit Refiin ektii Vurun Kahpeye (1973) filmidir. Refiin bu filmi, daha nce ekilen Vurun Kahpeye filmleri kadar gie baars yakalayamamasna ramen dindar kesimde byk bir hogryle karlanmtr. Toplumsal Gerekilik Akmnn sona ermesinden sonra Trk sinemasnda Marksist anlayn temsilciliini Devrimci Sinema Akm stlenmitir. Bu akmn filmlerinde Marksizmin dine kar olumsuz yaklamnn izlerini grmek mmkndr. Bu akmn en nemli ynetmeni olan Ylmaz Gneyin Umut (1970) filminde, bu akmn dine yaklamnn izlerini grmek mmkndr. Gney, bu filmiyle, ekonomik skntlar yaayan bir emekinin, kurtuluu metafizik yollarda aramasnn beyhude bir ura olduunu vermeye alrken, tmyle olumsuz bir din adam karakteri izmitir. Filmdeki din adam, define bulma vaadiyle insanlardan kar salayan,

134

by gibi ilerle uraan ve bir dizi batl inan sahibi bir kiiliktir. Film, iinde dini gerekelerin de bulunduu bir karar metniyle sansr kurulu tarafndan yasaklanm, sonra ise bilirkiilerin olumlu gr beyan etmesi sonucunda, mahkeme kararyla gsterime girmitir. Trk sinemasnda, din esinin en youn ekilde kullanld akm olmas ve mensuplarnn sinemaya giri nedenleri arasnda dini duyarllklarn bulunmas sebebiyle Dini/Milli Sinema Akmn, sinema ve din ilikisi balamnda zerinde en fazla durulmas gereken akm olmutur. Milli Sinema Akmnn ortaya kt 1970lerin balarnda, zellikle akmaklmn milli kltr kavramna vurgu yapt grlmtr. Burada din, milli kltr oluturan etmenlerden sadece biridir. akmaklmn TRTden ayrlp sinemaya geri dnd 80lerin sonlarndan, 90larn ortalarna kadar olan dnemde ise vurgu younlukla din zerinedir. Sinema filmleri vastasyla dini mesaj verme eklinde ortaya kan bu din vurgusu, baz filmlerde politik-ideolojik bir hl alr. Milli Sinemann gndeme tad konularla, ayn dnemde Trk siyasetinde oy potansiyeli olarak ykselen bir grafik izen muhafazakar partilerin sylemleri arasnda paralellik grlmektedir. Milli Sinemaclar, on senelik aradan sonra 2005 ylnda sinemaya dndklerinde ve bu dnemde yazdklar yazlarda ise daha kiisel balamda bir din anlayn gndeme getirmileridir. Son dnemlerde, zellikle Uakann sylemlerinde, dinin, politik-ideolojik olmaktan ziyade metafizik bir yaklamla ele alnd grlr. Milli Sinemaclarn ektikleri filmler, ilk dnemlerde gnah olabilecei nedeniyle sinemaya mesafeli duran, sonra ise tepkilerini genel olarak sinema sanatna deil, baz film veya baz sahnelere ynelten, daha sonra Hazretli Filmlerle sinemaya daha fazla yaklaan ama bu filmlerin, dini anlay ve uygulamalar yanstmaktaki yetersizlikleri nedeniyle tam olarak tatmin olmayan dindar seyircinin sinemay iselletirmesinde nemli bir ara ilevi grmlerdir. Milli Sinemaclar, sinemaya girerken karlatklar en nemli problemin, sinemann dini adan ne anlama geldiine dair din adamlarnn gr beyan etmemeleri, olduunu sylemektedirler. Milli Sinemac ynetmenler, bu dnemde sinema faaliyetlerinin dini adan meru ve hatta gerekli olduunu anlatmak iin aba sarf etmilerdir. Sinemada eser vermeye baladktan sonra birtakm problemlerle karlamlardr. Bu problemler genel olarak unlardr: Kadn imaj ve cinselliin filmlerde nasl ve ne ekilde kullanlaca, kt eylemlerin, insanlar bu

135

eylemlere zendirmeden nasl verilecei, dini filmlerde rol alacak ve rolnn gereklerini yapabilecek oyuncu seimi, filmlerinde kullanlabilecek nitelikte senaryo seimi, filmlerin retilebilmesi iin ihtiya duyulan sermayenin teminidir. Milli Sinemaclarn ektikleri filmlerde, hitap ettikleri kitlenin beklentileri dorultusunda, eitli temalar youn bir ekilde kullandklarn gryoruz. Bu temalar genel olarak yedi balk altnda deerlendirmek mmkndr. Bunlar: Barts ve mam Hatip Liseleri, din deitirme ve dindarlama, popler kltr ve Batllama eletirisi, politik sistem eletirisi, dini-tarihi olay ve kiiler, inan meseleleri, mistik ve ahlaki konulardr. Aratrmamzn nemli bir ksmn oluturan 2000li yllarda lkemizde yaplan sinema filmlerine baktmzda ise, daha nceki dnemlerde grlen yaamn esas olan din anlay ile yaplan mesaj ncelikli filmler yerine, yaamn paras olan din anlaynn ne karld filmlerin yapldn grmekteyiz. Yani, iinde bulunduumuz dnemde, Hazretli Filmler Akmnda olduu gibi dini karakterlerin ana temasn oluturduu filmler ve Milli Sinemaclarn yapt gibi dini mesaj veren filmlerin artk yaplmad grlmektedir. Bu dnemin nemli zellii, genel Yeilam filmlerinde, dinin nceki dnemlere oranla daha fazla ve olumlu bir e olarak grlmeye balanmasdr. zerinde durulmas gereken dier bir nokta da gnmzde, daha nceki yllarda Milli Sinemaclarda grld gibi, kendilerini dini kimlikleri ile tanmlamayan birok ynetmenin, dini, hayatn iindeki olgulardan biri olarak ele aldklar filmler yapyor olmalardr. Ksacas dini, sinemada ele almak artk normal bir durum ekline brnmtr. Bylece yaplan filmler, geni kitlelerce izlenme imkan bulmutur. Bu aratrmada zerinde durulan dier bir konu da Diyanet leri Bakanlmn sinema konusundaki yaklam olmutur. Diyanetin 2004 ylnda dzenledii II. Uluslar Aras Dini Yaynlar Kongresinde dile getirilen bu yaklam u ekilde zetlemek mmkndr: Sinemann nemli bir sanat dal olduu vurgulanm ve sinemada din esinin olumsuz ekilde kullanlmasnn sakncalar dile getirilmitir. Diyanet, bu konuda daha nitelikli eserler verilebilmesi iin iletiim fakltelerinde slm ve din adam imgesi gibi konularda almalara yer verilmesini, din film senaryolar dalnda yarmalar dzenlenmesini, bu yarmalar sonucunda dller verilmesini, kazanan projelerin filme aktarlabilmesi iin gerekli finansman temin edilmesini, periyodik olarak ulusal ve uluslar aras din film festivalleri dzenlenmesini, bu ekilde din konulu sinema filmleri iin zengin bir materyal elde edilme yoluna gidilmesini ve bu

136

hususta TRT ve Diyanet leri Bakanlnn ibirlii ierisinde olmalarn tavsiye etmitir. Din Psikolojisi alannda, sinema ile ilgili olarak yaplabilecek almalarn, filmlere ve bu filmleri izleyen seyirciye ynelik olmak zere iki boyutunun olaca kanaatindeyiz. Bu almalarn filmlere ynelik boyutunda, filmlerde kullanlan karakterlerin, dini tutum ve davranlar, verdikleri mesajlar, ibadetleri, dualar ve dini tecrbeleri ele alnabilir. Ayrca filmde kullanlan semboller, iaretler, mzikler, grntler ve filmin olay rgsyle nasl bir mesaj verilmek istendii zerinde durulabilir. almalarn bu filmleri izleyen seyirciye ynelik boyutunda ise, seyircinin filmi izlerken veya izledikten sonraki dini tutum ve davranlarnda deiim grlp grlmedii zerinde almalar yaplabilir.

KAYNAKA
Kitaplar Ak, Niyazi. XIX Yzyl Trk Tiyatrosu Tarihi. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1963. And, Metin. Balangcndan 1983e Trk Tiyatro Tarihi. stanbul letiim Yaynlar, 2004. Apaydn, H. Yunus, M. Akif Aydn, Ali Bardakolu ve Mustafa arc. lmihal. Cilt: 2, stanbul: Diyanet Vakf Neriyat (SAM), 1999, s.97. Ayvazolu, Beir. Ak Estetii. stanbul: tken Neriyat, 1993. Batum, Ufuk. Kresel Kyn Kavalclar. stanbul: Truva Yaynlar, 2006. Burckhard, Titus. slam Sanat, Dil ve Anlam. Turan Ko (ev), stanbul: Kre Klasik Yaynlar, 2005. etin, Mahmut. slam Sanatnn Yeniden Teekkl. stanbul: Adm Yaynclk, Tarih belirtilmemi. Daldal, Asl. 1960 Darbesi ve Trk Sinemasnda Toplumsal Gerekilik. stanbul: Homer Kitabevi, 2005. Diriklik, Salih. Flebek. Cilt: 1, stanbul: St Ofset, 1995. Dorsay, Atilla. Sinema ve amz. stanbul: Remzi Kitabevi, 2. Basm, 1998. Dnmez-Colin, Gnl. Kadn, slam ve Sinema. Deniz Ko (ev), stanbul: Agora Kitapl, 2006.

137

Evren, Burak. Trk Sinemasnda Cinsellik ve Erotizm. stanbul: Ad Yaynclk, 1995. Gkmen, Salih. Bugnk Trk Sinemas. stanbul: Fetih Yaynevi, 1973. Gnen, Halil. Gnmz Meselelerine Fetvalar. stanbul, l. Yen. Bsk., Cilt:2, 1990. pirolu, M. .. slamda Resim Yasa ve Sonular. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1973. Karako, Sezai. Dnceler II Kurumlar. stanbul. Dirili Yaynlar, 2. Basm, 2004. Onaran, Alim erif. Muhsin Erturul Sinemas. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981. _______________ Trk Sinemas. Cilt: 1, Ankara: Kitle Yaynlar, 2. Basm, 1999. _______________ Trk Sinemas. Cilt:2, Ankara: Kitle Yaynlar, 1995. ngren, Mahmut Tali. Sinemada Kadn ve Cinsellik Smrs. Ankara: Dayanma Yaynlar, 1982. zg, Agh. Trk Film Ynetmenleri Szl. stanbul: Agora Kitapl, 2. Basm, 2003. ____________ Trk Sinemas Sansr Dosyas. Koza Yaynlar, 1976. ____________ Trk Sinemasnda lkler. stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1990. ____________ Trlerle Trk Sinemas. stanbul: Dnya Kitaplar, 2005. zuyar, Ali. Sinemann Osmanlca Serveni. stanbul: teki Yaynevi, 1999. Refi, Halit. Dlerden Dncelere Syleiler. brahim Trk (rp), stanbul: Kabalc Yaynlar, 2001. __________ Sinemada Ulusal Tavr Halit Refi Kitab. engn Kl Hristidis (rp), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2007. __________ Ulusal Sinema Kavgas. stanbul: Hareket Yaynlar, 1971. ekerci, Osman. slamda Resim ve Heykelin Yeri. anakkale Seramik Fabrikalar Kltr ve Aratrma Hizmetleri, No: 3, Fatih Genlik Vakf Matbaa letmesi, 1974. en, Abdurrahman. Renk Renk Sinema. stanbul: 1111 Adam Yaynlar,
2001

. ener, Erman. Yeilam ve Trk Sinemas. stanbul: Kamera Yaynlar, 1970,

s.13. Tosun, Necip. Mesut Uakanla Sinema Syleileri. stanbul: Nehir Yaynlar, 1992.

138

Tre, Enver. II. Merutiyet Tiyatrosu. stanbul: Duyap Yaynclk, 2006. Uakan, Mesut. Trk Sinemasnda deoloji. stanbul: Dnce Yaynlar, 1977. Veliolu, zgr. nanlarn Trk Sinemasna Yansmas. stanbul: Es Yaynlar, 2005. Wright, Melanie J.. Religion and Film. London: I.B. Tauris & Co Ltd, 2007. Yakutcan, Ahmet ve Cuma mr. SLMda Resim, Heykel ve Musik. stanbul: Nil Yaynlar, 1991. Yetkin, Suut Kemal. slam-Trk Sanat. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1965.

Bavuru Kitaplar Diyanet leri Bakanl. Dini Kavramlar Szl. Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 2006. Milli Trk Talebe Birlii. Milli Sinema Akoturumu. stanbul: MTTB Sinema Kulb Yaynlar, 1973. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, haz. Ferit Develliolu, Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 21. basm, 2004.

Makaleler Acar, Esma. Kurtlar Vadisi Irak: Milliyet ve Kimlik. Hayal Perdesi. Say: , MartNisan 2006.
8

Ayhan Seluk. Kurtlar Vadisi Irak Filminde Kltrel eler ve Kimlik Sunumlar zerine Bir nceleme. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi. Say:22, KBahar 2006. Ayranc, lhami. Farkl Bir Sinema Filmi: Takva. Diyanet Aylk Dergi. Say: 193, Ocak 2007. Bker, Seil. Kurtlar Vadisi Irakda Eksii Kahraman Dolduruyor. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi. Say:22, K-Bahar 2006. okyiit, Cokun. Trk Sinemasna Bir eyler Oluyor. Trk Edebiyat. Say: 399, Ocak 2007. Dilipak, Abdurrahman. Bizim Gzyalarmz zerine.. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. Diriklik, Salih. Kurumsallaan Ulusal Sinema. Sonsuzkare. Yl:1, Say:1, Mays

139

2003. _____________ Milli Sinemann nanla Yamulmas. Sonsuzkare. Yl:2, Say:4, Mart 2004. Doan, Halil brahim. Mantk Et-Tayr Yerine Dorian Grayin Portresi ve D@bbe. Hayal Perdesi. Say: , Mart-Nisan 2006.
8

Dorsay, Atilla. Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?. Sonsuzkare. Yl: 4, Say: 9, Ocak 2006. Erdem, Tuna. Empire. Merkez Gazete Dergi Basm Yaynclk, Say:2, Ocak 2007. Erdoan, rfan. Kurtlar Vadisi Irak: Eski-Gebe Kabilin Yeni-Emperyalist Habilden Al. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi. Say:22, K-Bahar 2006. Evren, Burak. Halk Sinemasna Ne Oldu?. Sonsuzkare. Yl:1, Say:2, Temmuz 2003. ____________ ddia ve Gerek, Sonsuzkare. Yl:2, Say:5, Haziran 2004. ____________ Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar. Sinematrk. Say:1, Ekim 2006. ____________imdi Onlar ktidar. Sonsuzkare. Yl:1, Say:1, Mays 2003. ____________ Yeilam ve nan Sinemas. Antrakt. Say: 72, Eyll 2003. Glcan, Bra. Dondurmam Gaymak. Hayal Perdesi. Say:11, Mart-Nisan 2007. ____________ Trk-Korku Filmleri Kyametinin Almeti Olan Film: Dabbe. Hayal Perdesi. Say: , Mart-Nisan 2006.
8

Gne, smail. Sanat Eserlerinin Tek Bir Tr Olmaldr: nsancl ve Evrensel.. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. Hazar, M. Nedim. Milli Sinemann Serveni. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. nan, stn. Siyasal ktidarlara Bel Balayan Sinema Sanal Bir Hayat Tercih Etmitir.. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. ler, Esra Kelolu. Kurtlar Vadisi Irak: Olay rgs ve karakter ilenii. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi. Say:22, K-Bahar 2006. Kbil, hsan. Ayn Desibelde Ses karabilmek in.. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. ___________ The mam Nasl Olabilir(di)?. Sonsuzkare. Yl:4, Say:9, Ocak 2006.

140

Karaca, Nihal B.. Takvann Yan Etkileri. Zaman Gazetesi. 15 Aralk 2006. Koca, Hayati. Trk Sinemas Artk Takva Sahibi. Trk Edebiyat. Say:399, Ocak 2007. Maktav, Hilmi. Cumhuriyetin Sinemacs Muhsin Erturul. Tarih ve Toplum. Cilt:38, Say: 227, Kasm 2002. Maral, Glah. Krmz Balkl Kz, Sinema ve Tasavvuf. Sonsuzkare. Yl:2, Say: , Eyll 2004.
6

_____________ O Hep Gndemdeydi. Sonsuzkare. Yl:3, Say: , Temmuz

8

2005. _____________ Yllarn Eskitemedii: Ycel akmakl. Sonsuzkare. Yl:3, Say:7, Ocak 2005. Massignon, Louis. slam Sanatlarnn Felsefesi. Din ve Sanat. Burhan Toprak (drl), Shulet Kitabevi, tarih yok. Mete, mer Ltfi. imdiye Kadar Tek slami Film Grdm, O da Japon rnyd.. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. zyar, Ali. Osmalda Sinemaya Dair Sansr Notlar. Sinematrk. Say:7, Mays 2007. Pay, Aye. Glgede Kalanlar: Bir Film Bir Gereklik. Hayal Perdesi. Say: , Mart-Nisan 2006.
8

________ Takvaya Takvadan Yoksun maj. Hayal Perdesi. Say:11, Mart-Nisan 2007. _________ Bymenin Trajik yks: Be Vakit. Hayal Perdesi. Say:10, Kasm-Aralk 2006. Petek, Gaye. Devrim ve Sinema. Gen Sinema. Ekim 1968. Pirhasan, Bar. Ademin Trenleri. Sinematrk. Say:2, 15 Kasm 2006. Plate, S. Brent. Film and Religion. Encyclopedia of Religion. 2. Basm, Lindsay Jones (ed), Cilt:5, Detroit: Thomson Gale, 2005. Pulur, Hasan, Takva Sahibi.. Milliyet Gazetesi. 13 Aralk 2006. Refi, Halit. Ulusal Sinema Nereye?. Sonsuzkare. Yl:3, Say:7, Ocak 2005. Sarc, Necip Naci Beyin Raporunu Sunu. Sonsuzkare. Yl:4, Say:9, Ocak 2006. Savar, tar Gzaydn. Tarih Yaratma Arac Olarak Sinema. Tarih ve Toplum. Cilt:38, Say: 227, Kasm 2002. Saydar, Algn. Devrim in Sinemann Gerei. Gen Sinema. Mart 1969.

141

Sitney, P. Adams. Sinema and Religion. The Encyclopedia of Religion. Mircea Eliade (ed.), Cilt:3, New York: The Macmillan Publishing Company, 1987. asa, Aye. Gel Gr Beni Ak Neyledi. Sonsuzkare. Yl:1, Say:1, Mays 2003. _________ Geleneksel Kimlik Gl Bir ahsiyet retmiyor.. Antrakt. Say: 72, Eyll 2003. en, Abdurrahman. Neden Beyaz Sinema. Sonsuzkare. Yl:1, Say:2, Temmuz 2003. Turan, mer. Takva ya da Oryantalist Klielerin tesi.. Birikim. Say:208, Birikim Yaynlar, Ocak 2007. Uakan, Mesut. Sonsuz Karelerde Yaamak. Sonsuzkare. Yl:1, Say:1, Mays 2003. nser, Orhan. Din ve Sinema. Antrakt. Say:72, Eyll 2003. Vardar, Blent. Trkiyede Sinemann Geliimi ve Ulusal Sinema Tartmalar. Sinematrk. Say:2, 15 Kasm 2006. Yamur, Selim. Hayal Perdesi ve Sinema. Dergh. Ocak 91. Yaln, Altan, Ynetmen Konusunda.. Ylmaz Gney, Ycel akmakl, mer Kavur, Sreyya Duru ile Konumalar. Sinematek Eskiehir TA Yayn, Tarih belirtilmemi. Yalszuanlar, Sadk. Grnt ve Gerek. Sonsuzkare. Yl:1, Say:2, Temmuz 2003. _________________ Trk Sinemas. Trk Sinemas zerine Dnceler. Sleyman Murat Diner (haz), Ankara: Doruk Yaynclk, 1996. Yan, Cem. Kurtlar Vadisi Irak Filminin Bilisel Yaps. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi. Say:22, K-Bahar 2006.

Bildiriler Bardakolu, Ali, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm 2004; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005. Bayndr, Abdlaziz. Sinema-Tiyatro ve Bu Meknlarda Kty Tasvir. Grsel Sanatlar ve slam. SAV Tartmal lmi Toplantlar, stanbul: lmi Neriyat, Dizisi:13, Tarih belirtilmemi. elenk, Sadk. Netice, Grsel Sanatlar ve slam. SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, stanbul: lmi Neriyat, Tarih belirtilmemi.

142

Demircan, Ali Rza. slam Zaviyesinden Grsel Sanatlara Bakmz, Grsel Sanatlar ve slam. SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, stanbul: lmi Neriyat, Tarih belirtilmemi. Gnen, Halil. slamda Sinema ve Tiyatro. Grsel Sanatlar ve slam. SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, stanbul: lmi Neriyat, Tarih belirtilmemi. nan, stn ve Dierleri, Sinemann ve Tiyatronun Sorunlar, Grsel Sanatlar ve slam, lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi: 13, stanbul, Tarih belirtilmemi, s.32. smail, Hekimolu ve Osman Kara. rf det ve nanlarmzn Yaatlmasnda Sinema ve Tiyatronun nemi. Grsel Sanatlar ve slam. SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, stanbul: lmi Neriyat, Tarih belirtilmemi. smail, Hekimolu, Osman Kara, Osman Snav ve Mesut Uakan. Trkiyede Sinema ve Tiyatro. Grsel Sanatlar ve slam. stanbul, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, lmi Neriyat, Tarih belirtilmemi. Kl, Ensar. Sesli ve Grntl Din Yaynclk Asndan Beyaz Perde, II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005. Meneke, mer. Trk Sinemasnda Din ve Din Adam maj. II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005. zek, Ali, Hekimolu smail ve Mesut Uakan. Sanata Genel Bak ve slamda Sanat. Grsel Sanatlar ve slam. stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, Tarih belirtilmemi. Sonu Bildirgesi. II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, 05-07 Kasm Ankara; II. Uluslar Aras Din Yaynlar Kongresi, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2005. Uakan, Mesut ve Osman Kara. amzn En Gl letiim Vastas Olarak Sinema ve Tiyatro. Grsel Sanatlar ve slam. stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, Tarih belirtilmemi. Uakan, Mesut, stn nan, Ulvi Alacakaptan, Mustafa Kutlu, Osman Snav ve Osman Kara. Sinema Alannda ekilen Skntlar. Grsel Sanatlar ve slam. stanbul: lmi Neriyat, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi:13, Tarih belirtilmemi. Rportajlar akmakl, Ycel. Yaamda Varolan slami Duyarllkla Anlattm. Antrakt. Burak Evren (rp), Say: 72, stanbul 2003. Pirhasan, Bar. Ak ve nan. Sinema. Oklan zyurt (rp), Say: 2007-03, Mart 2007. Uakan, Mesut. Her Dn Bir Rzgra Gebe. Sonsuzkare. mer akkal (rp), Yl:2, Say: , Eyll 2004.
6

143

Tezler Candemir, zden. Trk Sinemasnda Dini Filmler. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir 1986. nci, . Fuat. Milli Sinema ve Ycel akmakl. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dal, Radyo Televizyon Bilim Dal, stanbul 1996. Elif Dac slami deolojilerin Trk Sinemas zerindeki Etkileri: 1970ler ve 1990lar Arasndaki Popler Milli Sinema rnekleri zerine Bir alma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ortadou niversitesi Sosyoloji Blm, Ankara 1998.

nternet And, Metin, slam, Din Adamlar ve Tiyatro, Trk Dili Dergisi, No:189, Haziran 1967, http://www.karagoz.net/islam dinadamlari tiyatro.htm 15-02-2007. Anka Kuunun ekimleri Tamamland, http://ivideo.wordpress.com/2006/11/21/ankakusunun-cekimleri-tamamlandi/ 05-05 2007 Anne ya da Leyla, Basn Blteni, http://www.sadibey.com/dosyalar/Basin Bultenleri/Anne Yada Leyla.doc 05-052007. Cokun, Ahmet Hakan, Trk Sinemasnda Bir Devrim: Takva, Hrriyet Gazetesi, 29 Kasm 2006.; http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber. aspx?id=5521045 &yazarid= 131 25-022007. Dabbe Hakknda, http://www.dabbefilm.com/index sub.htm 25-01-2007. Diyanetten Hollywood Tavsiyesi, Akam Gazetesi, 27 Kasm 2004. http://www.aksam.com.tr/arsiv/aksam/2004/11/27/gundem/gundem2.html 01-08-2006. Diriklik, Salih, mam-Hatipli'leri Sinemaya Alet Etmek, 5 Temmuz.2006, http://www.diriklik.com/gulistan/sinema/the imam.htm 17-06-2007. Erksan, Metin, Yuh! "Ezel Akayn Hacivat Karagz Neden ldrld? Adl Filmi stne, http://www.medyatava.com/doc/hkno.pdf 02-05-2007. Farkl Sinema almalar, http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/farklisinemacalismalari.html Kaynak: Sinema Dergisi, 23-04-2007. Gven, Ali Murat, Muhalif Trk Sinemasnn fkeli ocuu: smail Gne, Yeniafak, Austos 2006, http://www.ismailgunes.net/biyografi.html 30-03-2007. http://www.sadikyalsizucanlar.net/turkce/yariyolkarsila/nededi.htm 02-08-2006 mam Hatip Tartmas Bu Filmle Alevlenecek, Milliyet Gazetesi, 03 Austos 2005, http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=1 17-06-2005.

144

te Laptop'l Harley'li imam!, Vatan Gazetesi, 06 Austos, 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=5 17-06-2007. Karaba, Hasan Hseyin, Hacvatla Karagz imdi ldrld, http://www.karagozevi.com./FilmKritik.htm 02-05-2007. Kutlu, Mustafa nce insan sonra bina, Yeniafak, 23 Mart 2003, http://www.yenisafak.com.tr/arsiv/2003/MART/26/mkutlu.html 01-04-2007. Mesut Uakan, http://tr.wikipedia.org/wiki/Mesut U%C3%A7akan 12-042007. Milli Sinema Tartmas, http://www.forumuz.biz/milli sinema tartismasi68674t.html 08-12-2006. Mill, Trk Dil Kurumu, http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05 A79F75456518CA&Kelime=mill 08-07-2007. lmsz Karanfiller, http://www.turksinemasi.net/filmler/konu.asp?id=5245 05-042007. zden, Tuba, Mill Sinema Dnyor, Aksiyon, Say:558, 15.08.2005. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=22351 25-01-2007 zden, Tuba, Be Vakitte Terapi, Aksiyon, Say: 595 - 01.05.2006. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=24077 03-05-2007. Reis Bey, http://www.film.gen.tr/film.cfm?fid=1523 Hazrlayan: Bilebile, 05042007 Sinopsis, http://www.timesandwinds.com/synopsis/index tr.html 25-01-2007. The mam, NTVMSNBC, 17 Ekim 2005, http://www.imamfilm.com/imam.asp?x=97&haber no 17-06-2005
=8

T.h.e mam Gndeme Oturdu, Hrriyet Gazetesi, 07 Austos 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=7 17-06-2007. Tiyatro,http://216.239.59.104/search?q=cache:H1Q7 RDh1B4J:www.tiyatro keyfi. com/tiyatrotarihi .doc+J acob+tiyatro&hl=tr&ct=clnk&cd=2&gl=tr 06-03-2006. Trkiyenin Zencileri Sinemada, Yeniafak Gazetesi, 31 Temmuz 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=3 17-06-2007 Yalnz Deilsiniz, http://www.compir.net/2007/03/yalniz-degilsiniz.html 0504-2007. Zaim, Dervi, Osmanl Klasik Minyatr Sanat http://www.cennetibeklerkenfilm.com/yon gorusu.htm 26-01-2007.

Gazete ve Dergiler

145

Cinemaskope, Say:3, stanbul, Mart 2007. Rya Sahnesi de Rahatsz Etmedi, Yeniafak, 12 Ocak 2007. Sinematrk, Say: 1, stanbul, 15 Ekim 2006. Sinemaya Giden Kadnlar Bo Der Deyince, Milliyet, 22 Aralk 1965.
8 Ufuk Batum, Kresel Kyn Kavalclar, stanbul: Truva yaynlar, 2006, s.232. 11 Plate, agmd, s.3099. 22 Mahmut etin, slam Sanalnn Yeniden Teekkl, stanbul: Adm Yaynclk, , tarih belirtilmemi, s.36-37. 24 H. Yunus Apaydn ve Dierleri, lmihal, Cilt: 2, stanbul: Diyanet Vakf Neriyat (SAM), 1999, s.97. 29 pirolu, age, s.23. 31 Apaydn ve Dierleri, age, s.99. 35 Apaydn ve Dierleri, age, s. 103. 49Tiyatro.http://216.239.59.104/search?q=cache:H107 RDh1B4J:www.tivatrokevfi.com/tivatrotarihi.doc+Jacob+t &hl=tr&ct=clnk&cd=2&gl=tr 06-03-2006 78 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3. 82 lhami Ayranc, Farkl Bir Sinema Filmi: Takva, Diyanet Aylk Dergi, Say:193 (Ocak 2007), s.59. 85 Ayranc, agm, s.59. 88 Turan, agm, s.90. 108 Gnl Dnmez-Colin, Kadn, slam ve Sinema, Deniz Ko (ev.), stanbul: Agora Kitapl, 2006, s.XI. 117 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.11. 118 ngren, age, s.60-61. 120 Diriklik, Flebek, Cilt: 1, s.11. 121 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.30-31. 122 zg, Trk Sinemasnda lkler, s.30-31. 125 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.22. 127 Evren, Sinemamzn lk Trk Mslman Kadnlar, s.22-23. 131 Sinema Sanatkrl, Opera-Cine, No:3, 1924; Aktaran: Ali zuyar, Sinemann Osmanlca Serven, s.26. 135 Meneke, s.46. 137 zuyar, Sinemann Osmanlca Serveni, s. 18. 142 Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s.12. 148 ngren, age, s.67-68. 157 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:1, s.31. 158 Diriklik, Flebek, Cilt:1, s.13-14. 170 ener, age, s.42-43. 175 Vardar, agm, s.38. 178 zg, Trlerle Trk Sinemas, s.187. 179 Candemir, age, s.18. 182 Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s. 12-13.

iyatro

184

Evren, Yeilam ve nan Sinemas, s. 12-13.

185 Diriklik, Flebek, Cilt. 1, s.29. 189 Meneke, agb, s.59. 192 Ycel akmakl, Yaamda Varolan slami Duyarllkla Anlattm, Antrakt, Burak Evren (rp), Say:72, (Eyll 2003), s.23. 198 akmakl, agr, s.23. 210 Halit Refi, Ulusal Sinema Nereye?, Sonsuzkare, Yl:3, Say:7 (Ocak 2005), s.3. 215 Asl Daldal, 1960 Darbesi ve Trk Sinemasnda Toplumsal Gerekilik, stanbul: Homer Kitabevi, 2005, s.120. 218 Vardar, agm, s.42. 219 Daldal, age, s.121. 231 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.71. 241 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.96. * Alnt yaptmz kaynakta hangi madde olduu belirtilmemi. fadeyi aynen kullandk. 250 Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s. 137. 254 Milli Sinema Akoturumu, s.72. 255 Salih Diriklik, Milli Sinema Otokritii, Milli Genlik, Mart 1975.; Aktaran: Uakan, Trk Sinemasnda deoloji, s.181. 257 Mill, Trk Dil Kurumu, http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime= mill 0807-2007. 258 Mill, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, haz. Ferit Develliolu, Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 21. basm, 2004, s.648.

146

259 Hazar, agm, s. 18. 271 Hazar, agm, s.16. 277 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 282 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 285 Dorsay, Dinsel Filmler: slam Sinema Yeniden Douyor mu?, s.3. 287 Hazar, agm, s.14-18. 291 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 312 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s.215. 355 Tuba zden, Mill Sinema Dnyor 357 Evren, imdi Onlar ktidar, s.10. 358 Onaran, Trk Sinemas, Cilt:2, s.239.

375 Anne ya da Leyla, Basn Blteni, http://www.sadibev.com/dosvalar/Basin Bultenleri/Anne Yada Leyla.doc 0505-2007
412
T.h.e mam Gndeme Oturdu, Hrriyet Gazetesi, 07 Austos 2005. http://www.imam-film.com/imam.asp?x=97&haber no=7 17-06-2007. 421 Cem Yan, Kurtlar Vadisi Irak Filminin Bilisel Yaps, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say: 22 (K-Bahar 2006), s.178. 425 Yan, agm, s.180.

147