T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF TARH BLM

KURAN-I KERMDE ANILAN BAZI PEYGAMBERLERN YALNIZLIK DENEYMLER

YKSEK LSANS TEZ

SELAHATTN GLBAI

ANKARA2006

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF TARH BLM

KURAN-I KERMDE ANILAN BAZI PEYGAMBERLERN YALNIZLIK DENEYMLER

YKSEK LSANS TEZ

SELAHATTN GLBAI

Tez Danman PROF. DR. ETHEM CEBECOLU

ANKARA2006

ii

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI TASAVVUF TARH BLM

KURAN-I KERMDE ANILAN BAZI PEYGAMBERLERN YALNIZLIK DENEYMLER

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman:

PROF. DR. ETHEM CEBECOLU

Tez Jri yeleri Ad ve Soyad Prof. Dr. Ethem CEBECOLU Prof. Dr. Mehmet AKKU Do. Dr. Mustafa AKAR mzas

Tez Snav Tarihi: 03/05/2006

iii

NDEKLER

nsz...........................................................................................................III Ksaltmalar...................................................................................................V

GR

1- Aratrmann Konusu ve nemi..6 2- Aratrmann Yntemi.8 3- Varoluu Filozoflarda Yalnzlk .............9 4- Yalnzlk Psikolojisi........13 5- Bir Tasavvuf Eitim Yntemi Olarak Yalnzlk....18

BRNC BLM

1. Yalnzlk (Uzlet) le lgili Terimler.............22 A- Uzlet...22 B- Halvet.23 C- ile ve Erban25

iv

2. Mutasavvflarn Yalnzlk (Uzlet) le lgili Dnceleri.............28

KNC BLM

1. Kuran-

Kermde

Anlan

Baz

Peygamberlerin

Yalnzlk

Deneyimleri............................................................................................38 A- Hz. brhmin Yalnzl..38 B- Hz. Ysufun Yalnzl45 C- Hz. Msnn Yalnzl52 D- Hz. Eyybun Yalnzl...59 E- Hz. Ynusun Yalnzl...65 F- Son Peygamber Hz. Muhammed (s)in Yalnzl.....70

SONU...75 KAYNAKA..77 ZET...82 ABSTRACT........83

G- NSZ

Kkl bir gelenee dayanan tasavvuf, znde bir eitim messesesidir. Birey, tasavvuf terbiyenin nihayetinde, potansiyelinde var bulunan eref-i mahlkat niteliini aa karr. Bir gnl eitimi ngren tasavvuf iin, eitli terbiye metotlarnn kullanldn mhede ediyoruz; zikir, rbta, sohbet vb. bu cmledendir. Tasavvuf eitimin temel unsurlarndan biri olan uzlet, disiplinli bir yalnzl ifade eder. Sf, uzlet marifetiyle sosyal hayatn sregelen hengmesinden sarf- nazar ederek, gerek gndemine odaklanma inisiyatifini edinir. nsanln ilk mrebbleri olan peygamberlerin, gerek rislet ncesi gerekse rislet sonrasnda el-Rabb tarafndan nasl terbiye ve takviye edildikleri son derece nemlidir. Dier islm ilimlerde olduu gibi tasavvuf tarihinde de peygamberlik kurumu bir yandan sz konusu ilimlerin kaynan tekil ederken, dier yandan, metodolojilerinde vazgeilmez kurucu bir unsur olarak arln hissettirir. Bu almada, bir tasavvuf pratii olan uzletin, peygamberlerin

yaamlarndaki izi srlmeye gayret edilmitir. Konu, Kuran- Kermde anlan baz peygamberler ile snrlandrlmtr. almamz bir giri ve iki blmden olumaktadr. Girite, yalnzln felsef ve psikolojik ynleri ile uzletin yeri, sresi ve ekline deinilmi, birinci blmde, yalnzlk ile ilgili kelimelere ve mutasavvflarn yalnzla dair dncelerine yer verilmi ikinci blmde ise peygamberlerin yalnzl ilenmitir.

vi

Peygamberlerin yalnzl olgusunun, kendisinin bile crsnda yaayan ve yalnzl, yoluna pusu kurmu bekleyen bir dman gibi alglama eiliminde olan modern insan, aydnlk bir ufkun eiine getirebilecei kanaatini tamaktayz. Ayrca uzlet ile peygamberlerin yalnzl arasnda bulunan paralellie, almamz ile dikkat ekilmesinin, slm tasavvufunun otantisitesi tartmalarna katkda bulunmasn mit etmekteyiz. Bu almann temeli, tez danmanm Prof. Dr. Ethem CEBECOLUnun bir dersinde uzlet ile ilgili konumalar esnsnda atlmtr. Hocamn neri, destek ve cesaretlendirmeleri olmasayd, bu alma da olmazd. Kendilerine sonsuz mteekkirim. Ayrca. almaya ilgisini esirgemeyerek her grmemizde nemli katklarda ve kritiklerde bulunan muhterem aabeyim Ar. Gr. Vahit GKTAa da kran borluyum.

Selahattin GLBAI

vii

KISALTMALAR

a.e. a.g.e b. bkz. DA h. Hz. in. M.. M.S. nr. . s. (s) sy. ts. trc. vb. yy.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : :

ayn eser ad geen eser ibn baknz Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi hicri Hazret-i inde Milattan nce Milattan Sonra nereden lm sayfa sallallahu aleyhi vesellem say tarihsiz tercme eden ve benzeri yzyl

viii

GR

3- Aratrmann Konusu ve nemi Edepten ibaret olan tasavvufun, insan edep sahibi klmak iin uygulad yntemlerden birisi de uzlettir. Uzlet, halvet, ile ve erban terimleri, baz kidelerle muayyen klnm, bununla beraber bir mridin izni/tavsiyesi ve bilgisi dahilinde tecrbe edilen anlaml bir yalnzla dellet eder. Geni anlamyla yalnzlk hlinin btn insanlar iin kanlmaz olduunu syleyebiliriz. yle ki peygamberlik vasfna sahip sekin insanlarn yaamlarnda dahi yalnzlk kareleri grmek mmkndr. Hz. brahmin yaratc ile ilgili tefekkr sreci, Hz. Yusufun kuyu ve zindan tecrbesi, Hz. Msann Tr Danda geirdii krk gn, Hz. Eyybun sevdikleri ve sahip olduklarndan azledilmesi, Hz. Ynusun bir baln karnnda Allaha yakar ve Hz. Muhammed (s) in Hira Dandaki inzivs ile itikf snneti gibi vklar pekl peygamberlerin yalnzl olarak tesmiye edilebilir. Yukarda anlan peygamberlerin yaamlarndaki yalnzlk halleri,

almamzn omurgasn oluturmaktadr. Yalnzlk hallerini ifade eden uzlet, halvet, ile ve erban gibi tasavvuf terimlerin lgt ve stlahtaki anlamlarn vererek konunun daha iyi anlalmasna altk.

Kreselleen dnyamzda, trl kltrler ve bu kltrlerin mistik gelenekleri ile ilgili gerek popler kitaplar gerekse de akademik almalar yaymlanmaktadr. slm mistisizmi szkonusu edildiinde, zellikle ABDde Mevlnaya ynelik ciddi bir merak mevcuttur. Bu merakn rakamsal karlklarn, tasavvuf aratrmacs Osman Nuri Kkn aada alntladmz cmlelerinde grmek mmkndr. ABDde yaymlanan Houston Chroniclein 31 Mart 2003 tarihli nshasnn Lifestyle&Entertainment ekinde, A Rumi Moment bal altnda Mevlna hakknda yaymlanan yazda normalde bir iir kitabnn en fazla 10 bin satmasna ramen Mevlnnn iirlerinden semelerden oluan ve Billy Collins tarafndan yayna hazrlanan son kitabn toplam 110 bin adet, Amerikal air Coleman Barksn tercmelerinin yer ald bir baka kitabn ise yarm milyondan fazla satt ve Mevln ile ilgili almalarn aylarca bestseller olma zelliini srdrd kaydedilmektedir.1 Bir kltrn en doru ekilde tantm kukusuz o kltrn mensuplarnca yaplacak titiz aratrmalar ile mmkndr. Bununla beraber, Avrupa Birlii eiinde bulunan lkemizde, tasavvuf kltrmz ile ilgili yaplacak almalar,

medeniyetler bulumas idealine hizmet edecektir. Bu hususlar aratrmamzn nemini ortaya koymaktadr.

Osman Nuri Kk, Rumi Past and Present, East and West, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2004, sy.:12, s.333.

4- Aratrmann Yntemi almamza kaynaklk eden eserler ve argmanlar, Tarama-Deerlendirme Yntemi esas alnarak tahlil edilmitir. lkemizde, uzleti konu edinmi, imdilik yegne akademik deeri hiz eser olan Necdet Tosunnun , bn Arab ncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet isimli almasdr. Bu alma ayn zamanda uzlete (baarl) bir giri denemesidir. Bu hususiyeti gerei uzlet ile ilgili her aratrmann mstani kalmamas gerektiine inandmz zikredilen almadan, biz de ekli ve referanslar bakmndan zellikle I. Blm hazrlarken yararlandk. I. Blmde, Kueyrnin er-Risle, Muhsibnin er-Riye, Serrcn elLma, Mekkinin Ktul- Kulb, Hucvirnin Keful Mahcb ve Gazalnin hy adl eserleri gibi literatrn klasiklerinin yan sra, Slem, bn Mlakkn ve rnnin Tabaktlar ile Isfahnnin Hilyetl-Evliys en sk kullandmz eserler olmutur. Peygamber yalnzlklarn ilediimiz II. Blmde ilgili Kuran ayetlerinin dnda, Tabernin Cmil- Beyn, Fahreddin Rznin Mefthul-Gayb, bn Kesrin Tefsiru Kurnil-Azmi, Slemnin Envril-Mecz, Tsternin Tefsiru'1-Kur'ani'l-Azmi gibi klasik tefsir kaynaklarndan baka, . Hakk

Bursevnin Rhul-Beyn isimli tasavvuf tefsiri ile Seyyid Kutubun Fi ZillilKurn, Elmallnn Hak Dini, Ebul-Ala el-Mevddnin Tefhimul-Kurn, Muhammed Esedin Kuran Mesaj gibi ada tefsirler de kaynak olarak kullanlmtr.

Bunlarn dnda konuyla ilgili hadislerin tespitinde Buhar ve Mslimin Sahihayn ile Eb Dvdun Sneni kullanlmtr. almamzda, peygamberlerin yalnzlklarn dolayl olarak konu edinen yetler, uzlet ile telf edilerek tasavvufi bir perspektif ile yorumlamak iin byk bir aba sarf edilmitir. yetlerin tefsirlerinin yan sra, almamzn orijinalliini salamas amacyla, yer yer deerlendirmeler ve yorumlar yaplmaya allmtr.

3. Varoluu Filozoflarda Yalnzlk Varoluuluk, 20. yyda bir felsefe ekol olarak dnce vitrinindeki yerini almtr. Be nl dnr, varoluuluun kurucular olarak kabul edilir. Bunlardan Danimarkal Sren Kiekegaard 19. asrn; Alman Martin Heidegger ile Karl Jaspers ve Fransz Jean Paul Sartre ile Gabriel Marcel 20. asrn filozoflardr. Egzistansiyal felsefeyi geleneksel felsefeden ayran ana zellik, insan nesneletiren objektif soyutlamalara mesafeli durup, onu konkre (somut ) varl, bireysel farkllklar ve biriciklii ile dnmesidir. Egzistansiyalist dncenin nl simas Gabriel Marcelin kendisini konkre filozof olarak isimlendirmesi bunun kuvvetli bir ifadesidir.2 Varolann kkendeki yalnzl konusu, ilk gnahtan tr gnahkr insanln, gizli ve suskun Tanr tarafndan terk edilmesi ya da hiliin barna braklmas ile aklanm ve doutan gelen bu yalnzlk eitli grnleri ile ele alnmtr.3

2 3

Frank N.Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii (trc.: Vahap Mutal), stanbul 1992, s.10. Emmanuel Mounier, Varolu Felsefesine Giri (trc.: Serdar Rifat Krkolu), stanbul 1986, s.94.

Egzistansiyalizmin tam mnsyla dayanan kendisinde bulduu kabul edilen Kierkegaard, gerek varln insann ferdiyetinde olduuna, gerek bilginin de insann kendisini bilmesine bal olduuna inanmt. Onun hayatn etkileyen en nemli olay, bir devlet memurunun kz olan Regina Olsen ile aralarnda geen gnl hdisesidir. Ksa sren nianllk devresi Kierkegaardn nian bozmas ile sona erer. Fakat dnr, bu akn gnlnde kk salarak bymesine engel olamaz. te yandan niann bozulmas ile ilgili baz dedikodular yaylmaya balar. Bu dedikodularn geniledii bir srada Korsan isimli bir Danimarka gazetesi, st kapal bir slup ile Kierkegaardn zel hayatn lekelemeye alr ve iftiralarn ok ileri gtrr. Tm bu olaylar Kierkegaard derinden etkiler ve artk o toplumla uyuamaz hle gelir. Bu uyumazlk onun egzistansiyal dncesinin balang noktas olur. Kierkegaard gndelik hayatn stnde bireysel varln tanmaya balad bu srada, toplumsal hayatn i yznde korkun bir mn bulur. inde yaad toplumdan nefret eder ve yalnzl tercih eder. Yalnzlk onun iin varl gerek yz ile tanmann anahtar olarak kabul edilir.4 Kierkegaardn felsefesi, konkre bireyin gereklii uruna deta bir hal seferi aar. Varlk, karakteri itibariyle deimez surette bireyseldir. Var olmak, bir birey olmak anlamna gelir. Bireyin varlnda zaman, genel mnda yani objektif kategoriler ile mekanlatrlm soyut zaman (saat zaman) deil, kendi i hayatna ait ve soyut bir tarzda bilinmekten ok, konkre hviyetiyle yaanan zamandr.5 Kierkegaard, kitleyi ve onun deerini yadsmamakla beraber, varolu sz konusu olunca yalnzca bireyin amaca ulaabileceini dnr. Herkes bu birey
4 5

Frank N.Magill, a.g.e., s.12-14. Frank N.Magill, a.e., s.36-37.

olmaya arlr. Dolaysyla yalnzlk zorunlu bir ie dal arac olarak ortaya kar. Zira kalabalkta tam bir varolu iin gerekli gerilime eriilemez. Doruluu ancak birey alabilir, bilebilir ve aktarabilir. Birey olmaya yreklilik gstermek dinsel adan insann en yce anlamdr. 6 Buradaki vurgu, salt benin yaltlmasna deil, onun Tanr ve tm varlklar ile kurduu ilikinin younluu zerine yaplr. Varoluu ilgi alanlar ile personalist ilgi alanlar arasnda sk bir dayanma gze arpar. Bu yaknlamay zellikle Gabriel Marcelde gzlemek mmkndr. Gabriel Marcel, bireysel varoluun salanmasn yalnzlk iinde gerekleecek bir ie dal tutumu ile mmkn grr. Varolmak kiinin yalnzca hayat, kendi hayatn yaamaktan bambaka bir eydir. yle der Marcel: Yaamak denilen bir ey vardr, bir de varolmak denilen bir ey. Ben varolmay setim.7 sel yaam kavram konusunda olduka titiz davranan Gabriel Marcel, yalnzlk ile ilgili baz uyarlarda bulunur. Bireyin ie dal geliimi esnsnda beninin beni tarafndan tahrip edilmesine ya da benine bir eit balanmasna kar uyank olmas gerektiine deinir. Nasl iyi bir sava ya da iyi bir sporcu en yetkin llerde yetimi olsalar bile iinde bulunduklar takmn ya da savan ortasnda kendi benlerini tam bir unutua brakrlarsa, bireysel yaam iin de ayn ey sz konusudur. sel yaknlk ile yaknlk tutkusunun salkl kalabilmesi iin kendimiz ile aramza mesafe koymay bilmemiz gerekir.8 Alman filozofu Martin Heidegger, temel ilgisini varlk problemi zerine evirdii iin bir egzistansiyalist olarak kabul edilmeyi iddetle reddetmitir. Ancak

6 7

Emmanuel Mounier, a.g.e., s.108-109. Emmanuel Mounier, a.e., s.111. 8 Emmanuel Mounier, a.e., s.112.

incelemeleri ve bunlarn Jean Paul Sartre zerindeki etkileri, birok eletirmeni Heideggerin bir egzistansiyalist olduu kanaatine sevk etmitir.9 Heideggerin fenomonolojik ontolojisinin kavramndan biri olan insan varlnn olay zellii, insann terkedilmiliini veya atlmln karakterize eder. nsan, dnya iindeki varlnn deiik ilgileri ile kendini tanmaya balad srada, kendisine danlmadan bir dnyaya atlm olduunu ve kendisine nceden ekil veren milleri denemeye terk edildiini grr. O, kendisini ortaya atlm bir varlk, olaylar arasnda bir olay, sregelen bir ilginin paras ve kendisinin yaratmad durumlar tarafndan kuatlm bir kimse olarak bulur.10 nsan varl esas itibariyle, dier insanlar ve dnya ile birlikte yaar. nsan varlnn birlikte yaama zellii, onun bakalar ile bir arada bulunduu kadar yalnz kald zaman da kuvvetle kendini gsteren bir fenomendir. Yalnzlk, birlikte bulunmann grece eksik bir eklidir. Bir kimse yalnzln ancak orijinal bir birlikte bulunma zellii olarak deneyimler. Fakat ok defa insan, bir anonim kiinin birlikte yaamas ile varolur. Bir anonim kii olarak varolmak, bir kimsenin kitle iinde bireyselliini yitirerek bir stok varla dnmesidir. 11 nsan, kendisini ve bakalarn aldatmaya dayanmayan toplu yaamay mmkn klan varoluu hrriyeti kaybederek, varln bir obje ya da bir eya haline getirir. Birlikte bulunma, Karl Jaspersin dncesinde de hkim olan tezlerden birisidir. Birlikte bulunma, insanln ayrlmaz bir zelliidir. Bir kimse soyut bir fert olarak insanln yaayamaz. O, ancak bakalar vastasyla ve bakalarnda var olur.12 Bununla birlikte var olan, ona gre dorudan iletiimden kesin biimde

Bkz.: Frank N.Magill, a.g.e., s.47. Frank N.Magill, a.e., s.55. 11 Frank N.Magill, a.e., s.52-53. 12 Frank N.Magill, a.e., s.76.
10

yoksundur. Var olann szleri hep ikircikli ve yarm yamalak anlalr. Varolan, bir yolun hibir zaman nesnel bilgisini veremez; en fazla bu yolu aabilir ve oraya arabilir. Sz, bir iletiim enstrman deil, bir yakar, bir uurum ardndaki ardr.13 Jean P. Sartren konu ile ilgili dnceleri, zellikle bak kavram evresinde younlamtr. Baknn etkisi ile bir bakas, benim dnyama sokularak onu datr ve kendi tasarlarna uydurarak benim dnyam ile hrriyetime baka bir ekil verir. Bir kimsenin nazar altnda bulunursam, dnyamn salaml ve hrriyetim tehdit edilir. Bakasnn nazar altnda bulunan bir ahs, bir obje durumuna indirgenmektedir. Bakma ilemi tamamland zaman hr bir sje deilim; bakasnn esaretine girmi bulunmaktaym.14

4. Yalnzlk Psikolojisi Yalnzlk psikolojisi, bal bana bir aratrma konusu olacak geniliktedir. Aratrmamz, yalnzln tasavvuf muhtevas ile snrlandrlmtr. Bu konuda yaplacak mukayeseli bir aratrmann hem psikoloji hem tasavvuf aratrmaclar iin ufuk ac olacan dnmekteyiz.15 Bir duygu ve ruh hali olan yalnzlk, insann sosyal faliyetlerden koparak, kabuuna ekilmesi, kalabalktan uzaklamas, yapt hibir eyden zevk almamas olarak tanmlanmtr.16

Emmanuel Mounier, a.g.e., s.96. Frank N.Magill, a.g.e., s.95. 15 Bir psikolog dervenin halvet anlar ve psikolojik zmlemeleri iin bkz.: Michaela M. zelsel, Halvette Krk Gn (trc.: Petek Budanur Ate), stanbul 2003, s.131-208. 16 Bkz.: Recai Yahyaolu, Yalnzlk Psikolojisi, stanbul 2005, s.26.
14

13

Bireyin davran, duygu ve dncelerinin, dier kimselerin davran veya zelliklerinden nasl etkilendiini ya da belirlendiini inceleyen sosyal psikoloji, davrann temelinde yatan temel nedeni genellikle durumsal zelliklerde deil kiisel zelliklerde arar.17 evremizi ve dier kimseleri nasl etkilediimizin pek farknda olmayz fakat evrenin kiiliimizi nasl etkilediini i yaantmzdan ve alglarmzdan yola karak kesinleyebiliriz. Bu nedenle evreyi olumsuz davranlarmzn temelinde yatan baat neden olarak grmemiz tabiidir.18 Sosyal bir canl olan insann, yaad evreye uyum salayamayarak yalnz kalmas, sosyal yalnzlk kavram ile ifadelendirilmektedir. Sosyal yalnzlk, zellikle ergenlik dneminde kendisini hissettirir. Yalnzl sembolize eden nergis, ergenliin (narcissus) de simgesidir.
19

nsan, ilkin bu dnemde birey olduunun

bilincine varr. Tek olduunu kavrayan bir insann, ayn zamanda yalnz olduunu da hissetmesi normal karlanr. Kii yalnzlnn sebebi olarak ya evresini ya da bizzat kendisini grmektedir. Yalnzln, evresine ykleyen birey, kendisini yetersiz bulmaz, karamsarla kaplmaz iken yalnzln kendi yetersizlii ile aklayan birey karamsarla kaplmakta, kendisini ylgn ve kkn hissetmektedir.20 Kitle ile beraber yaamak, kanlmaz olarak bireyi kitlenin deiim ve dnm talepleri ile kar karya getirmektedir. Uyma, otoriteye itaat ve grup iinde davrann niteliinin deimesi gibi kavramlar bu sreci aklamaktadr.

17 18

Doan Ccelolu, nsan ve Davran Psikolojinin Temel Kavramlar, stanbul 1999, s.514, 518. Recai Yahyaolu, a.g.e., s.161,162. 19 Recai Yahyaolu, a.e., s.66. 20 Doan Ccelolu, a.g.e., s.520.

Uyma: Birey, iinde bulunduu grubun yelerini nemsiyorsa, onlarn istedii ve onaylad ynde davranlar gelitirir. Baz gruplar, tm yelerinin ayn ekilde giyinmesini, dnmesini ister. Ordu ve emniyet mensuplarnn niformalar rneinde olduu gibi. 21 Birey, iinde bulunduu grubun kabullerini paylamyor, muhalefet ediyor ve bu davranlarnda yalnz kalyorsa uyma eilimi azalr.

Otoriteye itaat: Otorite olarak kabul edilen kiinin buyruklarna boyun een birey, ayn zamanda znelliinden feragat etmektedir. Otoritenin, bireyce kabul edilmi nemi, birey zerindeki etkisinin kuvveti, bireye zaman/mekan bakmndan yaknl ve otoritenin sonutan kendisinin sorumlu olduunu deklare etmesi bireyi, sorumluluk duygusundan soyutlar. 22 Savalarda grlen vahetin psikolojik yaps, otoriteye itaat kavramyla daha iyi anlalabilir. Bu noktada, gizli yalnzlk terimine temas etmek istiyoruz. Kiinin, kendisine yaplan bir hakszla hibir ekilde mdhalede bulunamamas, ancak bunu bir trl ruhuna sindirememesi sonucunda yaanan yalnzla, gizli yalnzlk denir.23 Gizli yalnzlk zamanla, evre ile ilikilerin kesildii, depresif karaktere sahip derin yalnzla dnebilir. Derin yalnzlk durumunu yaayan insanlarn, acilen psikiyatrik yardm almalar gerekir.24

Grup inde Davrann Niteliinin Deimesi: Bireyler belirli bir eylemi grup iinde ya da kendi balarna yaparlarsa davranlarnn niteliinde farkllklar

21 22

Doan Ccelolu, a.e., s.533. Doan Ccelolu, a.e., s.535. 23 Recai Yahyaolu, a.g.e., s.44. 24 Recai Yahyaolu, a.e., s.42.

10

gzlenir. Kayg, nitelii belirleyen en nemli faktrdr. Basit bir i ile karmak ve zor bir iin kayg dereceleri farkldr.25 Kalabaln birey zerindeki etkilerini inceleyen evre psikolojisi bu konuyu drt balk altnda izah eder: a. Kiisel Mekan: Kitlenin, bireye ait mekan ihlal etmesi bireyi olumsuz etkiler. Mahrem mekan 0-50 cm arasnda, kiisel mekan 50cm-125cm arasnda, sosyal mekan 125cm-4m arasnda ve genel topluma ak mekan 4m-10m arasnda deiir.26 b. Bireyin, iinde bulunduu rahatszln nedenini kalabala ykleyip yklememesi. Kiiyi kalabalkta rahatsz edecek baka herhangi bir uyarc olmad halde sadece kiisel mekannn ihlal edilmesinden dolay rahatszlk duymas.27 c. Kalabala ramen bireyin gereksinimlerini gidermek iin kendi davranlar zerinde denetim gcnn olup olmamas. Bireyin davranlarnn, kalabalk nedeniyle kendi denetimi altnda olup olmamas, kalabaln verdii rahatszlk ile ilgili en nemli faktrdr. -Kii istedii kadar yemek yemekte midir? -Kii istedii kadar sessizlie sahip midir? -Kiisel mekan kendi denetiminde midir? -Yeterli ama ar olmayan derecede dier insanlar ile ilikisi var mdr? Yukardaki sorularn cevab evet ise kalabaln birey zerinde olumsuz etkileri gzlenmez.

25 26

Doan Ccelolu, a.g.e., s.537. Doan Ccelolu, a.e., s.553. 27 Doan Ccelolu, a.e., s.554.

11

d. Kalabal oluturan bireylerin birbirlerine yabanc veya birbirleri ile ibirlii yapm kiiler olup olmadklar. Kalabaln olumsuz etkisi, beraber olan kimselerin birbirleri ile ibirlii yapp srtmemesi sonucu byk oranda azalr. Kalabalk, ibirlii yapan kimseleri az, ibirlii yapmayan kimseleri ise fazla olumsuz ynde etkiler. Yukardaki etkenlerin hep birlikte olumsuz biimde etkilerini gstermeleri kii zerinde byk strese yol aar. ABDde hapishaneler zerinde yaplan bir aratrmada bu durum ortaya kartlmtr. Ayn hcrede kalabalk bir biimde yaayan tutuklular, daha sk hastalanmlar, daha fazla psiik bozukluk gstermiler ve bu tutuklular arasndaki lm oran genellikle daha fazla olmutur.28 Kalabalk gibi, yalnzlk da baz psiik bozukluklara sebep olabilmektedir. Triad yalnzlk, byle bir yalnzlktr. Depresyon ve korkunun youn olarak yaand durumlarda kii, kknlk ve kararsz ruh dalgalanmalar nedeniyle yalnz kalmak ister. 29 Bu hastalktan kurtulmak ancak, psikoterapi destei ve ila yardm ile mmkndr. Bilinli ve disiplinli bir yalnzlk, if veren bir sknet liman iken, yksek deerlerden yoksun bir inziva, ahlk ve ruh hastalklarn sebebi olmaktadr. Modern insan, kiisel btnle sahip olmak, hayatn anlaml hale getirmek ve olgunlua kavumak iin kadm tasavvuf geleneinden istifde ettii gibi yalnzl depresyonla beraber dnmekten kurtulup onu ilevsel hale getirmek iin de tasavvufun yalnzlk yorumundan haberdr olmaldr.

28 29

Doan Ccelolu, a.e., s.556. Recai Yahyaolu, a.g.e., s.48-49.

12

5. Bir Tasavvuf Eitim Yntemi Olarak Yalnzlk Tasavvuf eitim, sarp bir yokuu kmaya benzetilebilir. Menzile varmak iin, trl ilelere gs germek gerekebilir. Daha geni bir bak asyla, kolaya giden yolun zordan getiini, hatta bunun ilhi bir kanun olduu da pekl sylenebilir. Alexis Carrel, insann, kendisini yenilemesi, yeniden kurmas iin strap ekmek zorunda olduunu vurgular. nsan, hem mermere hem de heykeltraa benzeten Carrel, mermere ekil vermek zere vurulan her eki darbesinin, ac vereceini ancak bu strabn heykelin tamamlanmasn da saladn ifade ederek ilenin olgunlatran ynne dikkat eker.30 Yalnzlk, yalnzca slm Tasavvufunda deil, ayn zamanda dier dinler ve mistik ekollerde de tatbik edilen bir erginlie ulatrma metodu olmutur.31 Celveti nceleyen Yahudi mistisizminde, yalnzca murkabe esnsnda sessizlie ve yalnzla vurgu yaplmtr.32 Hz. snn Filistin lnde geirdii krk gn ,33 M.S. 313 senesine kadar sren pagan Romallarn gadri ve Hristiyan mistiklerin gl zhd temaylleri gibi faktrler Hristiyan mistisizminde, ruhbanln gerei olan uzletin nemli bir yer tutmasn salamtr.34 slmiyette ilk uzlet uygulamalarn, bizzat Hz. Peygamberin hayatnda grmek mmkndr. Hz. Peygamber, Medineye hicretinden veftna kadar, Ramazan aynn son on gnn mescitte ibdet ve tefekkrle geirmitir.35

Alexis Carrel, nsan Denen Mehul (trc.: mer Durmaz), stanbul 2005, s.193. Dier dinler ve mistik sistemlerde uzlet uygulamalar iin bkz.: Necdet Tosun, bn Arabi ncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet (Yaymlanmam yksek lisans tezi), M..S.B.E., stanbul 1995, s.23-38. 32 Perle Epstein, Kabala Msev Mistiklerin Yolu (trc.: Nusret Karayazgan, iyma Barkn), stanbul 1993, s.128. 33 Markos, 1/12-13; Matta, 4/1-2; Luka, 4/1-2. 34 Amiran Kurktan Bilgiseven, Din Sosyolojisi, stanbul 1985, s.434-435. 35 Buhr, Ezan, 135; Eb Dvud, Tatavvu, 355.
31

30

13

Hz. Peygamberin itikf snnetinden baka, uzleti tavsiye eden hadisleri de vardr: Kendilerine, insanlarn en faziletlisi sorulduunda, mal ve can ile Allah yolunda cihd eden kiidir karln vermilerdir. Hemen akabinde, sonra

kimdir denilince de efendimiz: Bir vdide uzlete ekilip rabbine kulluk eden ve insanlar, kendi errinden koruyan kiidir. buyurmulardr.36 Uzlet ile ilgili hadislerin bazlar da fitne ve kaos dnemlerinde, selmetin uzlette olduuna vurgu yapar : nnzde karanlk geceler gibi fitneler vardr. Kii, mmin olarak uyand halde kfir olarak akam karlar. Ya da akama mmin olarak girer de sabaha kfir olarak varr. O devirde, oturan ayakta durandan, ayakta duran yryenden, yryen de koandan daha hayrldr. Ashb, Allah Raslne bu durumda ne yapmalar gerektiini sorunca Efendimiz: Evinizin hasr gibi olun, dar kmayn buyurmulardr. 37 Hz. Peygamberin, yalnzl hem szl olarak tavsiye etmeleri hem de dzenli ekilde tatbik etmeleri neticesinde mutasavvflar, baz kurallar (dp) ile snrlarn belirledikleri bir terbiye metodu olarak, onu uzlet, halvet, ile veya erban isimleriyle, tasavvuf terminolojisine dahilinde mtla etmilerdir. Tasavvufta uzlet pratiinin kurallaryla ilgili, mutasavvflarn tmnn birletii bir kurallar btn yoktur. Gazal (.505/1111), Necmuddn Kbr (.618/1221), Shreverd (.632/1234) ve bn Arab (.638/1240)nin uzletin db, sresi ve yeri sadedinde sylediklerini alarak bir giri oluturmaya alacaz.

36 37

Buhr, Rikak, 34. Eb Dvud, Fiten ve Melhim, 2.

14

Necmddn Kbr, halvete giriin, ancak eyhin tavsiyesi ve tasvibiyle gereklemesi gerektiini u szleri ile ifde eder: eyh, bazen mrdi olgunlatrmak gyesi ile ya da baka faydalar dnerek onu halvete sokar. Mesel, mrdin ii kt eylerle dolu olur, eyh de bu ktlkleri baka usullerle skp atmaya kdir olamazsa, mrdi halvete sokar.38 Halvetin dbyla ilgili olarak Shreverd, az uyumak, ibdetle megul olmak, az yemek ve namaz vakitlerinde cemate itirk etmek maddelerini sayar.39 Uzletin sresini, Shreverd, ylda bir kez ve krk gn olarak tespit ederken,40 bn Arab, uzlet iin sre tyin etmeye kar olmutur. Srenin belirlenmesinde, mrdin karakterinin nemine deinen bn Arab, bazlarnn uzletten hsl olan neticeye iki gnde, bazlarnn iki ay veya iki senede ulaabileceini, bazlarnn da mr boyu ulaamayabileceini vurgulamtr.41 Uzletin yeri ile ilgili olarak Gazl, meknn karanlk bir yer olmas gerektiini belirtmekle yetinmi, byle bir yer bulunamamas durumunda, mrdin cbbesini bana alarak bu art yerine getirmesini salk vermitir.42 Uzlet yeri ile ilgili detayl bir tasvir yapan bn Arab, halvethanenin yksekliinin mrdin boyu kadar, uzunluunun secde yapabilecei kadar ve eninin de oturabilecei kadar olmas gerektiini sylemitir. Ona gre, halvethneye n szmasn salayacak bir delik veya gediin olmamasna zen gsterilmelidir. Halvethnenin kk bir

38

Necmddn Kbr, Fevihul-ceml (Tasavvufi Hayat iinde, trc.: Mustafa Kara) stanbul 1980, s.136. 39 mer b. Muhammed Shreverd, Avriful-marif, Beyrut 1966, s.222-227. 40 Shreverd, a.e., s.221. 41 Muhammed b. Ali bn Arab, el-Halvetl Mutlaka, Khire 1986, s.7. 42 Muhammed b. Muhammed Gazl, hyu Ulmid-din, Beyrut 1990, III, 206.

15

kaps ve salam bir kilidi olmaldr. Son olarak bn Arabi, uzlet yerinin, insan grltsnden uzak bir yerde olmas gerektiini vurgulamtr.43 bn Arab, yukardaki ifadeleri ile halvethnenin dar, karanlk ve sessiz olmasna vurgu yapmtr. Bylece mrd, halvethne marifeti ile lmeden nce lmek anlayna uygun olarak dnyadayken mezar hakikati ile yz yze getirilir.

43

bn Arab, a.g.e., s.26.

16

BRNC BLM
1. YALNIZLIK (UZLET) LE LGL TERMLER almamzn ilk blmne uzlet, halvet, ile ve erban terimlerinin aklamalar ile balamaktayz zira slam tasavvufunun yalnzlk ile ilgili mlhazas ve bu olguya bak as hakknda fikir sahibi olmak iin, literatr iinde konuya hasredilmi tasavvuf eserler veya yalnzln ilendii blmler ile birlikte terminolojinin de dikkate alnmas gerektiine inanmaktayz. A- Uzlet Arap dilinde a-z-l fiili, ayrmak, uzaklatrmak, grevinden el ektirmek, iliiini kesmek, atmak, azletmek anlamlarnda kullanlr. tizl birisinden veya bir eyden uzak durmak, ayrlmak, ekip gitmek anlamlarna gelir. Uzle ismi itizl mastarnn bir trevi olarak, kiinin nceden iinde bulunduu bir durumdan kendisini soyutlamas, ayrlmas, ban kesmesi, uzaklamas

mnlarnadr.44 Bir tasavvuf terimi olarak uzlet, sfilerce temelde iki farkl bak asyla tanmlanmtr. Necmddn Kbr (.618/1221), Fudayl b. Iyz (.187/805), Ser esSekat (.257/870), Seyyid erif Crcn (.816/1413) gibi sfler uzleti, insanlardan ve toplumsal hayattan yaltlanmak esasna oturturken,45 Abdullah b. Mbrek (.181/797), Eb Muhammed Cerr (.311/923), Abdulkerim el-Kueyr
bn Manzr, Lisnl arab, Beyrut ts, XI, s.440. Necmddn Kbr, Usl Aere (Tasavvuf Hayat iinde, trc.: Mustafa Kara), stanbul,1980, s.52; Hattb, el-Uzle, Beyrut 1990, s.66; mer b. Ali bnl-Mlakkn, Tabakatl-evliya, Beyrut 1986, s.322; Ali b. Muhammed Crcn, Kitbt-Tarift, Beyrut 1988, s.150.
45 44

17

(.465/1072) gibi baz mutasavvflar ise kiinin toplumdan ve toplumsal olandan ayrlmadan, yaamnn her annda Allahla beraber olduu uurunu zinde tutmak gayreti olarak tanmlamlardr.46 Bu iki farkl tanm sentezleyen Hucvir

(.465/1072), uzletin iki farkl tezahr bulunduunu; bunlardan ilkinin insanlardan uzaklaarak, ssz ve kimsesiz yerlerde yaamay tercih etmek olduunu, ikincisinin ise, toplumsal hayatn gereklerini yerine getirmekle beraber, ilke baznda bu hayata balanmamak ve ondan kalben kesilmekten ibaret olduunu ifade etmitir.47 Asrlar nce sylenmi bu szler deerinden hibir ey kaybetmemitir. Mutasavvflarn farkl karakterleri ve makamlar sebebiyle, konu hakknda eitli kanaatler serd etmeleri, herkesin bu hazineden istifade etmesini salamtr. nsan ilikilerinde baarl olmak iin profesyonel yardm alma ihtiyac hisseden modern insann, byk sflerin eserlerine olan ilgisi de bunun bir ninesi olmaldr.

B- Halvet Lugatte h-l-v (hal), yalnz kalmak, ba baa kalmak, yoksun olmak, ssz olmak, terk etmek, geip gitmek gibi anlamlara gelir. Halvet kelimesi de

46

Abdulmnim el-Hfn, Mucemu mustalahtis-sfiyye, Beyrut 1987, s.158; Kueyr, er-Risle, Beyrut 1990, s.102-103. 47 Ali b. Osman Hucvir, Keful-Mahcb (trc.: Sleyman Uluda), stanbul 1982, s.158.

18

kiinin kendisi veya bir bakas ile yalnz kalmas anlamnda kullanlr.48 Halvetin tanmlarna bakldnda,49 terimin uzlet ile ciddi bir anlam yaknl olduu fark edilir. Bu nedenle uzlet ile halvet kelimelerinin ayn mefhuma dellet eden e anlaml terimler olduunu syleyenler bulunmakla beraber, iki terim arsndaki nanslar tespit etmeye alanlar da olmutur.50 Halvet ile uzletin farklar sadedinde yazlanlara bakldnda, iki terim arasnda bir derecelendirme yapld

grlmektedir. Halvet, insanlardan bilfiil uzaklamak olarak kabul edilirken, uzlet ise duygusal ve zihinsel olarak toplumdan ayrl ifade eder denilmitir. 51 Ancak Hucvir (.465/1072)nin uzlet tanm hatrlandnda, sz konusu farkn, uzletin iki ynnden/pratiinden birisi olarak akland grlr52 ki bu durumda uzletin delletlerinden birisinin, halvet kelimesi ile ifade edilebilecei neticesine ulalr. Kanaatimizce uzlet, negatif yalnzla yani insanlardan kama ameliyesine dellet ederken, halvet pozitif yalnzla karlk gelir. Zira halvet kelimesinin anlamlarndan birisinin, kiinin bir bakas ile yalnz kalmas keyfiyeti olduunu grmtk. Uzlet, tam bir yalnzln ifadesiyken, halvet ift kiilik bir yalnzln addr. Sf uzlete ekilirken, msivdan, tabiatyla isyan ve itaatsizlikten, yalnzlk vadisine iltica eder. Halvete giren sf ise Nureddin Topunun nitelemesiyle, byk Yalnz53 ile ba baa kalmak iradesini tahakkuk ettirir.

bn Manzr, a.g.e, XIV, s.237-242. Tanmlar iin bkz.: Necdet Tosun, age, s.20; Rzbihn Bakl, Kitbu Marabil-Ervh, stanbul 1974, s.23; Necmddn Kbr, Risle lel-him, stanbul 1980, s.76; Muhiddn bn Arab, Kitabu Istlhs-sfiyye, Haydarbd 1948, s.13; Abdurrezzk Kn, Mucemu Istlhts-sfiyye, Kahire 1992, s.180. 50 Bkz.: Necdet Tosun, a.e., s.18. 51 Shreverd, Avrful-marif, s.424-425; Necdet Tosun, a.e., s.20. 52 Necdet Tosun , a.e., s.19. 53 Nurettin Topu, Varolmak, stanbul 1999, s. 124.
49

48

19

Nak prensiplerinden halvet der encmen yani halk iinde Hakk ile olmak prensibi iin de mterdifleri deil halvet teriminin kullanlm olmas kanaatimizce yukarda iaret ettiimiz nanstan kaynaklanmtr. nsan, Allahn yeryzndeki halifesidir. Halife, vazifesini insanlardan

uzaklaarak yerini getiremez. Nitekim tasavvuf, belirli bir sreyi halvet halinde geirmeyi vmektedir. Yalnz yaamak, bir ama olarak grlmemitir. Tasavvufta aslolan celvet yani topluma itirk etmektir. Ancak bu celvet, uurlu ve nitelikli bir yaamdr. Topluma yalnzca bedeni ile katlmak yeterli deildir. Kitle iindeki akn insann serseri dolan celvet deildir.54 Byle bir insann kalabalk iinde eriyip kaybolmas iten deildir. Bu durum, insann hkim paradigmalar ve trendlerin sultas altnda yaamas, bireyselliinden feragat etmesi ve mnen yok olup gitmesi demektir.55 nsann, celvette arzu edilen sonulara ulamas iin halvet ile kem ynlerini rehabilite etmesi gerekir. Zira kem lt ile kemlt olmaz.

C- ile ve Erban ile, Farsada krk anlamna gelen hl kelimesinden tretilmitir. En yaygn kullanm ile olmakla beraber kelime, ille ve ihle formunda da ifade edilir.56 Tasavvuf literatrnde ile, sfnin gda ve uyku ihtiyacn tedricen azaltarak, krk gn sreyle gzlerden uzak bir meknda ibdet ve zikir ile itigal

54 55

Yaar N. ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul 1990, s.376. Yaar N. ztrk, a.e., s.377. 56 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s.202.

20

etmesidir.57 ilehne, derviin, iinde krk gnlk disipline yalnzl tecrbe ettii yapya verilen isimdir.58 Tarkatlarda genel olarak ile bu ekilde kabul edilirken Mevlevlikte biraz daha geni anlam yklendiini gryoruz. Mevlev tasavvuf ekolnde ile doldurmak, bilinen ile deyiminden, hem sresi hem de usl ynnden tamamen farkldr. ile, Mevlev namzedinin, bin bir gn sreyle Mevlevhnenin temizliinden, ie ilerine kadar, periyodik olarak on sekiz farkl hizmetini grmesinden ibaret olan tekml srecidir.59 Dolaysyla, Mevlevlerin ile kavramn mecz mnda kullandklarn dnmek daha isabetli olacaktr. Erban ise Arapa bir kelime olup, krk anlamndadr. Gerek lgat gerekse stlah olarak ile kelimesiyle ayn mnlara tekabl eder.60 Sufler, krk rakamnn dayana olarak, Hz.Musann Tur-i Sindaki otuz gne on gn daha ilave edilerek61 toplamda krk gnlk62 halvet tecrbesini gsterirler.63 ile ve erban uygulamalarn zellikle, itiyye, Halvetiyye, Kdiriye, Kubreviyye ve Suhreverdiyye tarkatlarnda grmek mmkndr.64

Seluk Eraydn, ile, DA, VIII, s.315-316. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.127; Abdulbk Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul 1977, s.80-82. 59 Abdlbk Glpnarl, Mevlev dp ve Erkn, stanbul 1963, s.43-46; M.Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, I, s.371; Necdet Tosun, age, s.22. 60 Sleyman Uluda, Seluk Eraydn, Erbain, DA, XI, s.270-271. 61 Araf Sresi, 7/142. 62 Bakara Sresi, 2/51. 63 Shreverd, Avriful-marif, s.208. 64 Sleyman Uluda, Seluk Eraydn, Erbain, DA, XI, s.270-271.
58

57

21

Krk gnden ibaret ile uygulamalarnn yan sra trl tasavvuf ekollerinde, nefsi haz ald eylerden mahrum brakmak, onu zora komak, dayanlmas g ikencelerle onu zaptu rapt altna almak kasdyla yaplan ve sresi krk gnle snrl olmayan nefs terbiyesi uslleri de ile olarak adlandrlr.65 slam tarihinde ileci eilimlerin ilk tezahrleri Hz. Peygamberin dneminde grlmtr. Geceleri sabahlara kadar namaz klmak isteyenler, srekli oru tutmaya (savm- visl/ebed) niyet edenler ve evlenmemeye karar verenler olduu gibi66 kendisini idi etmek isteyenler67 ve ok scak bir gnde gne altnda ayakta durarak oru tutmaya teebbs edenler olmutur.68 Bu nevi ar usuller Hz. Peygamber tarafndan engellendii halde daha I. (VII.) yzylda gl bir ilecilik temayl ile karlalr. Bu dnemin zhidlerinden mir b. Abdullah (.55/675) et yemez ve bekr yaard.69 Sehl b. Abdullah et-Tusteri (.283/896) ekolne esas olarak, riyzet ve ilecilii esas alm, nefsin arzularn krmak ve isteklerine muhalefet etmeyi temel ilke olarak kabul etmitir.70 Tarikatlarn teekklnden sonra ile ve erban uygulamalar sistematik olarak yaygnlk kazanm, derviin rh terbiyesi iin gerekli grlmtr. Bununla birlikte yukarda rneklemeye altmz ar ileci uygulama, hem medrese hem de tekke ulularnca eletirilmitir.

65 66

Seluk Eraydn, ile, DA, VIII, s.315-316. Buhr, Nikh, 1. 67 Buhr, Nikh, 8; Mslim, Nikh, 6-7. 68 Buhr, Eymn, 31; bn Mce, Kefret, 21. 69 Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah Isfahn, Hilyetl-evliy, Khire 1987, II, s.98. 70 Hucvir, Kefl-mahcb, s.308,325.

22

2. MUTASAVVIFLARIN YALNIZLIK (UZLET) LE LGL DNCELER Mutasavvflarn yalnzlk ( uzlet-halvet ) ile ilgili lehte ve aleyhte sylemi olduklar pek ok sz, tasavvufun, yalnzlkla ilgili tutarl bir kanaat oluturamad izlenimini uyandrmamaldr. Zira tasavvuf mktesebatmzn en nemli eserlerinden biri olan hya-u Ulmid-Dnde Gazal, (.505/1111) mutlak olarak uzletin de celvetin de kabul yada redde konu klnmamas gerektiini ifade ederek, iyi arkadan yalnzlktan, yalnzln ise kt arkadatan daha deerli olduunu sylemektedir.71 Eb Sad Harrz (.277/890) iin uzlet, sfde bulunmas gereken iki temel niteliklerden birisidir. Sf sade giyinmeli ve halvet ehli olmaldr. dedii rivayet edilir.72 Necmddn Kbr (.618/1221)nn konuyla ilgili aadaki sz dikkat ekicidir. yle der Kbr, iki sebepten tr uzlet yaplr: I) Sf, kendisini cemiyetin ktlklerinden korumak iin uzlete ekilir. II) Sf, cemiyeti ahsnn ktlklerinden korumak iin uzlete ekilir.

71 72

Gazl, Muhammed b. Muhammed, hyu Ulmid-din, Beyrut 1990, II, s.333-334. Abdulvehhb b. Ahmed arn, et-Tabaktl- Kbr, Kahire 1956, I, s.92.

23

kinci yol tercih edilmelidir. Zira insan, bakalar hakknda su-i zanda bulunacana kendisi hakknda su-i zanda bulunursa daha isabetli hareket etmi olur.73 Znnn Msr (.245/859) yalnzln kulu, Rabbine kar daha iten/ihlasl kldna vurgu yaparak unlar sylemitir: nsan, yalnzlktan daha fazla ihlasa sevk eden bir ey grmedim. Kii yalnz kalnca kimseyi grmez, etrafnda kimse olmad iin ( gsteri saikyla deil) ihlasla kulluk eder.74 Sfyn Sevr (.161/777) uzleti, riy fetinden korunmak iin yegne gvenilir snak olarak grr. Konuyla ilgili u szleri nakledilir: nsanlarla ihtilt eden, onlarn kusurlarn grmezden gelerek, onlar idre eder. dare etmekse riykarlktr.75 Uzletten teberi edip insanlara yaklayorsan riy hususunda mteyakkz ol.76 El-Lma mellifi Serrac Ts (.378/988) nin anlmaya deer bulduu iki rivayetin, had safhada dndrc olduu kanaatindeyiz. brahim Havas (.291/904), lde tesadf ettii bir mnzevye

halini/hikyesini sormu ve cevap olarak u kelimeleri iitmitir: Ben insanlar iinde, tevekkl, tefvz ve rz ile kulluk icblarn yerine getiren birisiydim.

73 74

Necmddn Kbr, Usul Aere (Tasavvufi Hayat in.) s.53. Shreverd, Avriful-marif, s.210; Eb Abdurrahmn Slem, Tabakts-sfiyye (nr.: Nureddin erbe) Haleb 1986, s.20-21. 75 Eb Tlib Muhammed b. Ali Mekk, Kutul-Kulb, Khire 1310, I, s.99. 76 Mekk, a.g.e., I, s.97.

24

Tandm insanlardan uzaklanca zikrettiim hallerin hibirisinden eser kalmad. Bunun zerine ite bu le geldim ve nefsimin iddialarn sorguluyorum.77 Eb Bekr b. Muallim isimli bir sf, evrd- ezkr ve insanlar Hakka davet etmekle geirdii altm yln sonunda bir dada uzlete ekilir. Uzlette, insanlarn iindeyken her zaman aksatmadan yapt evrdn yapamaz duruma gelince, gerek anlamda iman etmedii dncesiyle sarslr ve derhal tecdd-i imn eder. Eski evkiyle evrdn yapmas iin o dada yirmi yl yalnz yaamas gerekecektir.78 Eb Sleymen Drn (.211/826) ye atfen, Selmet btnyle uzlette, sadet de Allah ile nsiyettedir.79 sz rivayet edilir. Muhsib, Kitbul-Halve adl eserinde, uzlete vg sadedinde unlar syler: Dnya, Allahn ve elilerinin ktledii bir yer olup ayn zamanda bel yurdudur. O halde ondan hazer et!, Nefsin galebe ald, insanlarn fikir ve dnceleriyle ucbe kapld zamanlarda, hikmet ehli kii uzlete ekilir ve insanlardan uzak durur.80 Ksm b. Osmn Cde (.248/862) uzlet ile sadeti zde gren sflerdendir. yle syledii nakledilmitir: Tm selmet insanlardan uzlet etmekte, tm mutluluk da Allah ile nsiyettedir.81 Rivayete gre, Eb Bekr Verrk (.320/933) ziyaret eden birisi dnerken ev sahibinden bir nasihat cmlesi ric

77 78

Abdullah b. Ali Serrc et-Ts, el-Lma, Khire 1960, s.278. Serrc, a.g.e, s.277-278. 79 bnl-Mlakkn, Tabaktl-evliy, s.394. 80 Muhsib, Kitbul-Halve, el-Merik 1955, s.52-452. 81 bnl-Mlakn, a.g.e., s.394.

25

etmitir. Bunun zerine Verrk unlar sylemitir: Dny ve ahiretin selmetini uzlet ve halvette, errini de kesret ve ihtilafta buldum.82 Kiinin dn ve dnyev selmet ve emniyetini ancak uzlette temin edebileceine inanan Ser es-Sakatnin (.257/870) u szleri nakledilir: Dinini muhafaza etmek, kalbini ve cismini sknete kavuturup, kederini azaltmak isteyen kii, insanlardan uzak dursun!83 Cum ve cemat olmasayd kapy zerime kilitlerdim.84 nsanlarn, abd ile mbd arasnda bulunan engellerden bir engel olduunu ifade eden Cneyd b. Badd (.298/910), Cenb- Allah ile kulu arasndaki engellerden birisi de insanlardr; bu engeli amann aresi ise uzlettir.85 Uzletin skntlarna gs germek, ihtilt esnasnda insanlara katlanmaktan daha kolaydr. 86 Tasavvuf literatrnde, yalnzla vg sadedinde kayda gemi

dndrc cmleler de vardr. Cematle namaz klmay terk etmemek artyla 87 insanlardan uzak durmay tavsiye eden Dvd T (.165/781)nin, cmiye ancak imam namaza balayaca srada geldii ve farz namaz biter bitmez ayakkablarn alp koarak evine gittii aktarlr.88 Kendisine neden insanlarla oturmad sorulduunda, byklere sayg gsterilmediinden yaknp, ya kemle ermi olanlarn da kklerine kar

82 83

Kueyr, er-Risle, s.103; Shreverd, Avrful-marif, s.214. arn, et-Tabkt-lKbr, Khire 1954, I, 74; bnl-Mlakkn, Tabaktl-evliy, s.162. 84 Ahmet b. Hseyin Beyhak, ez-Zhdl-Kebr, Beyrut 1987, s.106; bnl-Mlakkn, a.g.e., s.162. 85 Attr, Tezkiretl evliy, s.458. 86 Kueyr, er-Risle, s.103. 87 sfahn, Hilyetl-evliy, VII, s.343,345. 88 Beyhk, ez-Zhdl-Kebr, s.103; Isfahn, a.g.e., VII, s. 342-344.

26

hogrl olacaklar yerde, kusurlarn insanlarn yzne vurmalarndan dolay serzenite bulunm89 ve aslandan sakndn gibi insanlardan sakn90 demitir. Huzr, srr ve sadeti ancak evimde yalnz kalnca hissediyorum91 diyen Fudayl b. Iyz (.187/803), geceleyin yalnz kalacan dnerek sevindiini, gndzn de insanlarla greceini dnp mahzn olduunu itiraf eder. Fudayln, yalnzlktan sklp sohbetten hazzeden kii hakknda,

selmetten yana nasipsiz olduunu dnd rivayet ifade eder.92 Gerekte insann, aslandan daha tehlikeli bir canl olduu kablnden yola karak Bir aslan grdnde endielenip korkuya kaplma, bir insan

grdndeyse durma ka! diyen Fudayl93 kiinin kimse tarafndan tannmad ve kimseyi tanmad bir hayat idealize etmitir.94 Endlsl sf bnl-Arf (.536/1141) samm bir derviin, muhakkak halvet tecrbesini yaamas gerektiini sylemi ve Allahn ahlkyla ahlklanm birisi iin, vahi hayvanlarla nsiyet etmek insanlarla sohbet etmekten daha iyidir demitir.95 brahim b. Ethem (.161/778) de insanlar yrtc hayvanlar kadar tehlikeli bulan mistiklerdendir. evresindekilere u tavsiyeyi yapt rivyet edilir: Vahi

89 90

Beyhk, a.g.e., s.103. Hattb, el-Uzle, s.84; Gazl, hya, II, s.322; Kueyr, er-Risle, s.423; Isfahn, a.g.e., s.VII, s.345. 91 Beyhk, a.g.e., s.100. 92 Attr, Tezkiretl-evliy, s.134-135. 93 Hattb, a.g.e., s.161. 94 Gazl, Minhcl-rifn, s.118. 95 Ebul-Abbs bnul Arf, Mifthus-sade ve Tahkku tarks-sede, Beyrut 1993, s.96.

27

hayvanlardan kaar gibi insanlardan ka(n)n ancak cum ve cemat hassasiyetinizi muhfaza edin.96 mr boyu srecek ve Allah ile aralarnda kendisi dahil hibir eyin bulunmad bir halvet zlemini dile getiren Eb Bekir ibl (.334/945),97 Uzlete ekil, brak insanlar arasnda ismin silinsin, duvara dn ve lene dek ylece kal!98 szleriyle radikal mnzev bir duruu temsil eder. iblnin ada Eb Osmn Marib (.373/983) nin uzlet tecrbesini de zikretmek istiyoruz. Marib, yirmi yl sren inziv dneminde, ne insanlarla mlk olmu ne de tek bir insan sesi iitmitir. Yirmi yln sonunda bnyesi bir hayli zayflam, gzleri ok klm ve alacak bir biimde sreti, insan eklinden kmt.99 ileciliiyle bilinen Eb Tlib Mekk (.386/996), gerek mrdin, uzletten ald mnev hazz, kalabalklardan alamayacana iaret eder. Mekk, halvet ve ihtilat tasavvuf hallerden havf ve muhabbet ile ilikilendirerek aklar. Nasl ki havf, tm mrdler iin gereklidir; yle de halvet her mrde elzemdir. Muhabbet de ancak ehli olana tahsis edildii gibi ihtilat da sadece ona ehil olanlara hastr.100 Mutasavvflarn uzlete, uzlet ehline ve onlarn uzlet telakklerine ynelik tenkdleri de mevcttur.

96 97

Beyhk, ez-Zhdl-Kebr, s.106; Isfahn, Hilyetl-evliy, VIII, s.33. Attr, Tezkiretl-evliy, s.629. 98 Beyhk, a.g.e., s.107; Kueyr, er-Risle, s.104; Shreverd, Avrful-marif, s.210. 99 Hucvir, Keful-mahcb, s.297. 100 Mekk, Ktl-kulb, I, s.97.

28

Yalnzla ancak maneviyt gl 101 insanlarn tahamml edebileceini ifde eden Eb Ykub Ss, uzletin tm dervilerce uygulanmasn doru bulmamtr.102 nsanlarn iyi olan eyleri, birbirlerinde grerek, birbirlerini etkileyerek renip eylediklerine vurgu yapan Ss103 celvetin bilinen pratik faydalarn anarak dolayl yoldan uzleti tenkid etmitir. Eb Sleymn Drn ise (.215/830) uzlete yapt ibdetlerden ald zevki, insanlar iinde iken yapt ibdetlerden alamadndan yaknan bir mrdine: yleyse sen zayf bir kiisin104 diyerek uzletin deil celvetin, gl insanlarn harc olduunu im etmitir. Znnn Msr (.245/859) Halvet perdesi ile insanlardan korunan kii, Allahn perdesi marifetiyle onlardan korunan kii gibi deildir.105 diyerek halveti, kul ile Allah arasnda bir perde olarak resmetmitir. Halk iinde Hakk ile olmann pratik karln er-Riaye mellifi Muhsib (.243/837) nin u cmlelerinde grmek mmkndr: arya gidecein zaman, hell para kazanmak, snnet zere muamele etmek, bakalarna muhta olmamak, komuna ikram etmek ve zektn vermek dncesiyle git.106 Eb Muhammed Cerrnin (.311/923) uzlet tanmlamas da sosyal desenli bir tanmlama denemesidir: Uzlet, insan iine girmek fakat nefsi gnahlardan

101 102

Serrc, el-Lma, s.277. Beyhk, ez-Zhdl-Kebr, s.108. 103 Kueyr, er-Risle, s.104. 104 Shreverd, Avrful-marif, s.73; Attr, Tezkiretl-evliy, s.303. 105 Kueyr, a.g.e., s.103. 106 Muhsib, er-Riye, s.418-419.

29

korumak, kalbin halk ile deil hakk ile olmasn salamak ve onu hakka balamaktr.107 Cneyd-i Baddye (.289/910) atfedilen aadaki sz, Cneydin insanlardan tecrd olmay gerektiren mutlak uzlet uygulamasna mesafeli durduunu gsterir. Halvet; selmeti arayan, muhalefetten uzak duran, ilmin uzak durulmasn ngrd eylerin peine dmeyen kii ile sohbet ve arkadalk etmektir.108 Abdullah b. Muhammed b. Mnzil (.330/941), kanatimizce yanlarna azk almakszn dalarda veya llerde inzivya ekilen sflerin tevekkl anlaylarn tenkid etmek kasdyla, alp emek vererek tevekkl etmek, kesbsiz halvetten daha iyidir.109 demitir. Kueyr (.465/1072), Eb Ali Dekkkn (.405/1015) konuyla ilgili u tavsiyesini kaydetmitir: insanlarn giydiklerini giy, yediklerini ye fakat kalbin ve btnn ile onlardan ayrl.110 bn At (.369/979), uzlete ekilmek istediini syleyen birisine, halktan ayrlp kiminle birlikte olacan sorar, ardndan adama, zhirde halk ile btnda hak ile olmasn tavsiye eder.111 Serrc Ts (.378/988), yanl bulduu uzlet anlaylarndan dolay bir ksm dervii yle eletirir: Bazlar uzlete ekilip, dalarda maaralar mesken tuttular. Bu ekilde insanlardan kaarak da ve sahralarda nefislerinin errinden emin

107 108

Kueyr, a.g.e., s.103; Beyhk, ez-Zhdl-Kebr, s.108. Serrc, el-Lma, s.277. 109 Slem, Tabakts-sfiyye, s.369. 110 Kueyr, er-Risle, s.102. 111 Attr, Tezkiretl-evliy, s.514.

30

olduklar zehbna kapldlar. Ya da uzletleri mrifetiyle Cenb- Allahn kendilerine velyet makamn ltfedeceini sandlar. Halbuki yanlyorlard. Zira ehlullh, gl mneviyatlar sebebiyle kllet-i tama ve uzlete g yetirebilmilerdir. Byle gl mnevi hle sahip olmayan birisi kendisini uzlete zorlarsa, nefsine zulmetmi olur.112 Uzlet ve sohbetin bir arada bulunabileceini, Hak ile kalben beraber olan bir kiiye halk ile ihtilatn zarar vermeyeceini ifade eden Hucvir (.465/1072), yalnzlkla ilgili sert cmleler serdetmitir.113 Mrd iin yalnzlk felkettir. Zira Hz. Peygamber eytan yalnz olanla beraberdir. demitir. Cenb- Allah da Sohbet eden kii yoktur ki drdncleri Hak Tela olmasn. der. yleyse mrd iin yalnzlk ve uzlet gibi bir fet olamaz.114 Bir insan kalbi ile eytanla sohbet ettike, gnlnde nefsinin saltanat srdke, dnyy ve ukby dnp insanlarla ilgili dnceleri iinden geirdii srece yalnzlktan sz etmesin.115 Hucvir (.465/1072), Eb Hseyin Nriye (.295/907) dayandrd u szleri de nakletmitir: Mrd iin sohbet etmek farzdr. Uzletin vgye deer yan yoktur. nzivdan uzlet edin! Zir mnzev bir hayat eytanla arkada olmaya denk gelir. Sohbetten ayrlmayn. Zir Hakkn rzs sohbettir.116

112 113

Serrc, el-Lma, s.527-528. Hucvir, Keful-mahcb, s.177. 114 Hucvir, a.e., s.484. 115 Hucvir, a.e., s.177. 116 Hucvir, a.e., s.301.

31

Uzlet kart sert szlerden birisi de Burhneddin Muhakkk- Tirmiz (.638/1240) ye aittir. Birisinin hayal grmesi, adam olmas yhut kendisine adam denmesi iin krk gn bir evde kapanmas m gerek!117 Mutasavvflarn bir ksmnn uzlet ile ilgili lehte gr belirttiklerini, dier bir ksm mutasavvfn da aleyhte fikir beyn ettiklerini grdk. Hatta ayn sfnin, uzleti hem ven hem de yeren szlerine tank olduk. Yukarda deinilen farkl tanm ve tespitler, btn tasavvuf makam ve haller iin hatta tasavvufun tanm iin de geerlidir. Sflerin szlerindeki bu farklln temel nedeni, bulunduklar makam ve mnev hallerdir. Sf, mpted iken yapt tasavvuf bir tanm veya tespiti, seyr-i slkunun farkl mertebelerinde deitirebilir hatta nakzedebilir. Bu bir eliki ifadesi deil, deien ve genileyen bak asnn zorunlu neticesidir. Her sf iinde bulunduu makam ve halin szcs olarak dnlmelidir.

117

Muhakkk- Tirmiz, Marif (trc.: Abdlbk Glpnarl), Ankara ts. , s.86.

32

KNC BLM

1. KURAN-I KERMDE ANILAN BAZI PEYGAMBERLERN YALNIZLIK DENEYMLER Hi kuku yok ki Kuran- Kerm, ilah bir mesaj olarak insan ile beraber tm insanlk hallerini muhatap alr. Konumuzla ilgili olarak Kuran, muayyen sreli halveti kemle gtren yol olarak takdm eder.118 Halk iinde Hakk ile olanlar medheder.119 Mutlak manada uzleti tasvb etmezken,120 zalimlerden uzlet etmeyi tavsiye eder.121 almamzn omurgasn oluturan bu blm, Kuranda zikri geen peygamberlerin yalnzlk halleri ile snrlandrlm olduu iin, burada yalnzca Allah elilerinin hayatlarndaki inziva tecrbeleri zerinde durulmutur. H- Hz. brahmin Yalnzl Hz. brahmin tefekkr yalnzl, Kuran- Kermde Enam Sresinin 76-78. ayetlerinde anlatlr: Gece, onu karanl ile rtt zaman gkte bir yldz grd ve haykrd: te benim rabbim bu! Ama yldz kaybolunca, ben batanlar sevmem! diye sylendi. Sonra, ayn doduunu grnce: te benim rabbim bu! dedi. Ama ay da batnca Gerekten, eer rabbim beni doru yola iletmezse ben kesinlikle sapkla dm kimselerden olurum! dedi. Sonra, gnein doduunu grnce, ite benim rabbim bu! Bu hepsinin en by! diye haykrd. Ama o da kaybolunca: Ey

118 119

raf Sresi, 7/142; l-i mrn Sresi, 3/37. Nr Sresi, 24/37. 120 Hadd Sresi, 57/27. 121 Kehf Sresi, 18/16.

33

kavmim! diye seslendi Ben sizin (Allaha) ortak kotuunuz eylerden uzam dedi.122 Abdullah b. Abbas ve Muhammed b. shktan rivayet edilen bir gre gre, devrin kral grd bir rynn tabiri zerine, tm erkek ocuklarn ldrlmesi emrini verir. Derken Hz. brahmin annesi ona hamile kalr ve doumuna yakn, gizlice bir maaraya gider ve orada doum yapar. Sonra maarann giriini bir ta ile kapatr. Annesi, sk sk maaraya gelerek onu emzirir. Bu hl Hz. brahmin byyp gelimesine kadar devam eder.
123

Bu rivyete dayanarak

brahm Peygamberin, deta yalnzla doduunu syleyebiliriz. Ayn rivayetin devamnda, Hz.brahmin bir gn annesine, Benim rabbim kim? diye sorar. Annesi de, Senin rabbin, senin terbiyen ve tedbrin ile sorumlu olan benim der. Bunun zerine brahm Ya senin rabbin kim? diye sorunca o: Baban! cevabn verir. brahm, bunun zerine babasna ayn soruyu sorar ve ehrin kral cevabn alr. Netcede brahm anne babasnn rablerini

tanmadklarn anlar ve Rab ile ilgili soruturmasna d dnyada devam etmek iin maaradan dar kar. Gkteki yldzlarn en parlak olann grr ve te rabbim budur. der. 124 Bu sorgulama, kssann sonuna kadar bildiimiz ekilde devam eder. Hz. brahmin ergenlikten nce mi sonra m bylesi bir tefekkr yolda yrd hussunda muhtelif grler vardr. Bu ihtilfn sebebi, mfessirlerin, bir peygamber olarak Hz. brahme baz gk cisimlerine rubbyet atfetmeyi

Enam Sresi, 6/76-78. Eb Cfer Muhammed b. Cerr et-Taber, Taber Tefsiri ( trc.: Kerim Aytekin, Hasan Karakaya), stanbul 1996, III, s.514; Fahruddn er-Rz, Tefsir-i Kebr Mefthul Gayb (trc.: Suat Yldrm, Ltfullah Cebeci, Sadk Kl, C.Sadk Doru), Ankara 1988, IV, s.521-522. 124 Rzi, a.g.e., IX, s.522.
123

122

34

yaktramam olmalardr.125 Bu mfessirler, sz konusu yetleri u ekilde tevl etmilerdir: Hz. brahm burada, gk cisimlerine benim rabbim demekle onlar gerekten rabbi olarak ikrr etmemi, fakat putperest kavmine delil getirmek istemitir. Zir bu gk cisimleri, kavminin yapt putlardan daha deerli, gzel ve faydal eyler olmakla beraber, kalc olmayp batp giden eyler olduklar iin taplmaya lyk deillerdir.126 brahm peygamber, ite benim rabbim budur derken aslnda Benim rabbim bu mudur? demek istemi, bylece kavminin gelip geici varlklar tanr edinmelerini knam ve onlara kar kmtr. Kasdn aka ifadelendirmemi olmasnn sebebi olarak da, kavminin inanlarn reddetmedii izlenimini vererek, onlarla olan diyalounu srdrerek onlara itikatlarnn bozuk olduunu sezdirmektir, denilmitir.127 Ayn mfessirler, sz konusu yetlerin, Hz. brahmin yaratc olan aray sadedindeki tefekkrne dellet etmeyip, bir peygamber olarak kavmine tek ilh ile ilgili mukyeseli tebliini ifade ettii kansndadrlar. Onun bu makamda sdece bir seyirci olmayp, kavmi ile, irk komak hussunda mnkaa hlinde olduunu temellendirmek iin zellikle 78. yete dikkt ekilmitir ki hatrlanaca zere, bu yette Hz. brahm, kavmine irk komaktan uzak olduunu deklare etmitir.128 Bu nev yaklamlarda, peygamberlik messesesine gsterilen duyarllk ve sayg tezahrlerini grmek mmkndr; bununla beraber sekin insanlar olan peygamberlerin, hemcinslerine hemen her anlamda rnek tekil ettikleri hatrda

Bkz.: Raz, a.e., IX, s.523. Taber, a.g.e., III, s.515. 127 Raz, a.g.e., IX, s.525-526; bn Kesr, Hadislerle Kuran Kerm Tefsiri (trc.: Bekir Karla, Bedrettin etiner), stanbul 1991, VI, s.271. 128 bn Kesr, a.g.e., VI, 2710-2712; Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dni Kuran Dili, stanbul 1992, III, s.450-451.
126

125

35

tutulmaldr. Binenaleyh Hz. brahmin bir hidyet tecellsi olarak, istidll ve tefekkr mrifetiyle, tahkk mna ulatrlm olmas pekl mmkndr. Hz. brahmin ite bu benim rabbim! derken ergenlie ok yakn bulunduunu ve ben batanlar sevmem! dediinde Cenab- Allahn onu ergen kld, akabinde Hz. brahmin bir ergen yni red olarak irkten uzak olduunu ikrr ettiini dnmek gibi129 tekellfl tbirlere iltifat edilmemelidir. Hz. brahmin fktaki ayetleri okuyup, devrinde geerli olan nermeleri analiz etmi olmas ihtimlinden sarf- nazar edilmemelidir. Nitekim Taber, Ali b. Talh kanal ile bn Abbastan, konunun banda anlan rivyete ve Eer rabbim beni hidyete erdirmeseydi130 yetine dayanarak, bu hdisenin Hz. brahmin hidyet serencm olduu ynndeki gre itirak etmitir.131 Hz. brahme, gklerin ve yerin melektunun gsterilmesi sretiyle, yakn sahibi klnmas132 tabiattaki olgular zerine, derinlemesine bir tefekkr ile hakkate ulamas olarak aktarlmtr.133 Hz. brahmin tefekkrnn gerek niceliini anlamak iin, kukusuz yaad dnemin dn ve itim artlarn gz nnde bulundurmak gerekir. Hz. brahmin doum yeri olan Ur kentinin arkeologlarca kazlp gn na karlmasyla, dnemin gerek artlarn renmemizi kolaylatrmtr. Urda yaplan kazlar neticesinde ortaya karlan tabletlerde 5000 tanrnn ad gemektedir. Her kentin, kendine hs tanrs ve ba tanrs ya da kent tanrs olarak kabl edilen ve kendisine sir tanrlardan daha fazla sayg gsterilen bir tanrs vard.

129 130

Raz, a.g.e., IX, s.527-528. Enam Sresi, 6/77. 131 Taber, a.g.e., III, s.515. 132 Enam Sresi, 6/75. 133 Al el-Mevdd Ebul, Tefhmul-Kuran (trc.: Kurul) stanbul 1986, I, s.493.

36

Urun kent tanrsnn ad Nennr (Ay Tanrs) idi. Bir dier byk kent, sonradan Urun yerine bakent yaplan Larsa idi. Burann ba tanrsnn ad da emes (Gne Tanrs) idi. Ba tanrlarn yan sra, ounlukla yldzlardan, gezegenlerden ve birka da yeryz nesnelerinden seilen pek ok kk tanrlar vard. Tm bu gk ve yer tanrlarnn putlar hlinde sembolleri dikilmiti. Yaplan arkeolojik kazlarn sonular doruysa, paganizm, brahm Peygamberin kavminin inanlarnn temeli olmakla beraber, ekonomik, kltrel, sosyal ve siyasal hayatlarnn da kurucu unsuru ve omurgas niteliindeydi.134 Allahn birlii hakknda her hangi bir ey renme imkn bulunmayan, irkin egemen olduu bir evrede doup bym olan Hz. brahmin, tabiattaki olgular gzlemleyip onlar zerinde dikkatlice dnmek ve istidll yaparak hakikate ulamak iin akln kullanmasndan ibaret olan tefekkr neticesinde, irk olaslklarn nefy edip tevhde ulamas, Hz. brahmin ahsnda tebrz eden ftrat olarak ifadelendirilmitir.135 Nitekim her doan, zaten ftrat zere douyordu. Hz. brahmin yldzlara, aya, gnee tapan bir cemiyette yayor olmas, onun hakkati aratrmasndaki kalk noktasnn, bu nesneler gerekten rab olabilir mi? sorusu olmas tabiidir. Hz. brahmin, tefekkrn bu soru erevesinde merkeziletirmi ve gzlemleri sonucunda halknn tanr olarak addettii bu nesnelerin, bir kanuna bal olarak doup battklarn mahede etmi ve bu kefinin neticesinde, kanlmaz olarak bu tanrlardan hi birisinin rab adn alabilecek herhangi bir nitelie sahip olmad sonucuna varmtr.136

134 135

Bkz.: Mevdd, a.g.e., I, s.494-495. Seyyid Kutub, F Zillil-Kuran, (trc.: Salih Uan, Vahdettin nce) stanbul 1991, IV, s.83-84. 136 Mevdd, a.g.e., I, s.496.

37

Hz. brahmin tefekkrnn, bir gecede balayp bittiini dnmemek gerektii vurgulanm; sz konusu zihinsel yolculuun, Hz. brahm olgunlua varal beri mevcd bulunduu kabul edilmitir.137 Sehl ibn Abdullah et-Tster(.283/896) de dhil olmak zere, baz mfessirlerin, Hz. brahmin anlan yetlerde kavmiyle tartmasnn hikye edildiini sylediklerini belirtmitik.138 Bu mfessirler, kanatlerini bir

peygamberin, bz gk cisimlerine, rabb nazar ile bakamayaca yargs zerine bin etmilerdi. Mevddye gre Hz. brahm, hakkti aratrrken, irk hakknda eitli akl yrtme aamalarndan gemitir. Dolaysyla Hz. brahmin akdesini belirleyen, geici akl yrtmeler deil, bilakis aratrmasnn sonunda durduu noktadr. Bu tr akl yrtme aamalarndan, her hakkt araycsnn gemesi mukadderdir. Bunlar hakkt uruna, ona ulamak gyesiyle yaplmtr; yoksa nihi karar olarak deerlendirilmemelidir. irk zerinde baz akl yrtmelerde bulunmak essnda bir sorgulama ameliyesi olup asla uygulama deildir. Haddiztnda brahm Peygamber, irk ihtimallerinin yanlln birer birer ortaya koyup tevhd akdesinde karar klmtr.139 Hz. brahmin yapt istidlller ile ilgili Rznin baz tesbitlerini anmak faydal olacaktr. I) Rz, sz konusu yetlerin, akdenin taklid zere deil deliller zere bina edilmesi gerektiini im ettii kanatindedir.

137 138

Kutup, a.g.e., IV, s.85; Mevdd, a.g.e., I, s.497. Eb Muhammed Sehl ibn Abdullah et-Tster, Tefsrul-Kuranil-Azm, Msr 1306, s.35-36. 139 Mevdd, a.g.e., I, s.497.

38

II) Hz. brahmin akl yrterek hakkte varmas, Rzye gre peygamberlerin Rabbleri hakkndaki bilgilerinin zarr deil, istidll yni tefekkr ile ulalm bilgiler olduunu gsterir. III) Yine anlan ayetler, mrifetullahn, ancak Allahn yaratt eyler

zerinde dnp, istidllde bulunmak ile mmkn olduunu gstermitir. nk bu bilgiyi baka bir yolla elde etmek olaslk dahilinde bulunsayd, Hz. brahm istidll yoluna ynelmezdi.140 Yalnzlk, her hakkat araycsnn dostu ve dura! Bu konunun banda anlan, Hz. brahmin bir maarada doup bymesi ile ilgili bn Abbas ve bn shkdan gelen rivyete istinden, brahm Peygamberin yalnzlk deneyiminin, hayat ile beraber balayp, olgunlua erene dek devam ettiini syleyebiliriz. Cenb- Hak, halli brahmi irkin hkim olduu toplumdan ayrarak uzlete ekmi ve olgunlap rabbini bulana kadar onu, fktaki ayetleri tefekkr etmek zere yalnz brakmtr. Daha sonra azim shibi byk bir peygamber olacak olan brahm, doumundan itibren insanlardan tecrd edilerek bu greve hazr hle getirilmitir. brahm peygamber, kavminin iine girdiinde de uzletindeki tefekkrlere devam etmi ve kavmini, uzletteyken edindii yksek tevhd ahlkna ararak bizlere mkemmel bir celvet rnei vermitir. Halvet ehli, kendisini ve Rabbini hakkyla tanmak iin kalben ve fikren dikkatini bu hususlar zerine teksf eder. Bir hakkat araycs olarak brahm,

140

Rz, a.g.e., IX, s.533.

39

Yaratc hakknda hibir bilgisi olmad halde, arad hakkati, yalnzlk ve fk ayetler veslesi ile bulmutur. Hz. brahmi hallullah makamna karan mn, uzleti esnsnda hsl olmutur ki bu, uzletten alnan nasbin ne denli bereketli olduunu gsterir. Hz. brahme selm olsun!

- Hz. Ysufun Yalnzl Kuran- Kermde, Hz. Ysufun yalnzlna dellet eden iki olay anlr ki bunlardan ilki, Hz. Ysufun, kardeleri tarafndan derin bir kuyunun dibine braklmasdr.141 Hz. Ysufun yaamndaki ikinci grece yalnzlk olgusu da Kuran- Kermde yllar, kalmasdr.142 Bnymin, Ysuf Peygamberin z kardei iken, dierleri, ( baba bir, anne ayr) vey kardeleriydiler.143 vey kardeler, babalar Ykub Peygamberin Ysuf ve Bnymine olan sevgisinin ayn oranda kendilerine yansmad kanatinde birleip, Ysufu ortadan kaldrmaya karar verirler. Ysufu katletmek ile bir kuyuya atp kaderine terk etmek arasnda bir sre mtereddit kaldktan sonra, Ysufu kuyuya atmakta karar klarlar.144 vey kardeleri, babalarn ikn ederek Ysufu piknie gtrrler. Yola ktktan ksa bir sre sonra, evvela szleriyle Ysufu rencide etmeye balarlar. ok gemeden ilerinden birisi Ysufu dvmeye balar bunun zerine Ysuf ile ifadelendirilen bir sre zarfnda hapiste

141 142

Ysuf Sresi, 12/15. Ysuf Sresi, 12/35. 143 Muhammed Esed, Kuran Mesaj Meal-Tefsir (trc.: Cahit Kaytak, Ahmet Ertrk), stanbul 2002, s.375. 144 Ysuf Sresi, 12/ 8-10.

40

kardelerinden birinden yardm ister, ancak, bu kez de o Ysufu dvmeye balar. Onu ldresiye dverler. Rivyete gre bu srada Ysuf, Ah Ykb, bir bilsen oluna neler yapyorlar! demitir.145 Bu eziyetlerden sonra Ysufu iine atmaya karar verdikleri kuyunun bana gelirler. Kuyu szcyle aktardmz cbb terimi ile ilgili olarak Muhammed Esed, bu tip kuyularn, lde bulunan basit kuyular olduunu, tala rlmeyip toprakla ya da kayalarla aldn ifde ettikten sonra sz geen kuyunun Ysufu gzden saklayacak ya da trmanp kmasna engel olacak kadar derin ama onu bomaya yetmeyecek kadar suyu az bir kuyu olduunu aktarr.146 Kuyunun yamur sular ile beslenen ve kimi zaman hi suyu bulunmayan kuyulardan biri olduu da sylenmitir.147Kardeleri Ysufu ipe balayp, kuyuya sarktmlardr. Rivyetler bu srada da Ysufa eitli eziyetler yapld ynndedir. Nihyet, kuyunun yarsna geldiinde, ipi kesmek suretiyle, onu kuyuya atmlardr148 Hz. Ysufun kuyuya atldnda ka yanda olduu konusunda farkl grler vardr. Hz. Ysufun o zaman akl bli olduunu syleyenler, yan on yedi olarak aktarmlardr. Dier bir gre gre Hz. Ysuf, o vakit henz ocuk yatadr.149 Bu ihtilfn temelinde, Cenb- Allahn kuyuda Hz. Ysufa vahyetmi olmas bulunmaktadr. Nitekim kuyu hdisesinin anlatld Ysuf Sresinin on beinci ayetinde, Cenab- Allah Hz. Ysufa bir gn kardelerinin bu yaptklarn, kendilerine anlatacan ve onlarn, Hz. Ysufu tanmayacaklarn vahiyle bildirir.150

145 146

Rz, a.g.e. XIII, s.178; bn Kesr, a.g.e., VIII, s.4040. Esed, a.g.e., s.375. 147 Kutub, a.g.e., VI, s.242. 148 Rz, a.g.e., XIII, s.178; bn Kesr, a.g.e., VIII, s.4040. 149 Rz, a.g.e., XIII, s.179. 150 Ysuf Sresi, 12/15.

41

Kuranda Hz. Ysufun ya ile ilgili kesin bir bilgi bulunmad iin bu ihtilfn etrafndaki tartmalarn, kanmzca bir kymet-i harbiyesi olmamaldr. Kald ki Cenab- Allah Hz. Msnn annesine de151 bal arsna da152 ilham nevinden olmak zere vahyetmitir. Hz. Ysufa o zaman edilen vahyin, muhtevs itibriyle nbvvet ve rislete dair bir haber olduunu sylemek de gtr. Ysuf Peygamberin, kuyuda ka gn kald ile alkal ulaabildiimiz tek bir rivyet vardr. Eb Bekr b. Ayyn nakline gre, Hz. Ysuf kuyuda gn kalmtr.153 Hz. Ysuf, kuyudan su almak iin gelen bir yolcu kfilesinin sucusu (saka) tarafndan karlmtr.154 bn Abbas, bu seyahat grubunun, Medyenden Msra giden ancak yollarn ardklar iin Hz. Ysufun iinde olduu kuyunun bulunduu yere urayan bir yolcu kfilesi olduunu aktarmtr.155 Suya gitmi olan saka, kovasn kuyuya sarkttnda Hz. Ysuf, kuyunun bir kesinde bulunmaktadr. Hz. Ysuf, sarktlan ipe tutunarak dar kar ardndan kendisini kle olarak satmak zere Msra gtrrler.156 Hz. Ysufun kuyudaki yalnzl son bulur; ancak kfilenin kendisini gtrd Msrda yllar sonra farkl bir ekilde ve daha uzun bir sre yeniden kendisini gsterecektir. Hz. Ysufun ilk uzlet deneyimi son bulmutur. Cenb- Allahn, kuyudaki uzleti sresince Hz. Ysufa ltfettii mnev ikramlarn neler olduunu bilmiyoruz.

151 152

Kassas Sresi, 28/7. Nahl Sresi, 16/68. 153 bn Kesr, a.g.e., VIII, s.4043. 154 Ysuf Sresi, 12/19. 155 Rz, a.g.e., VIII, s.188. 156 Rz, a.g.e., XIII, s.189.

42

Ancak u bir hakkattir ki kuyu, Ysuf Peygamberin Msra varmasna ve orada sekin bir evrede yetiip nemli grevler almasna vesile olmutur. Cenb- Allah, Hz. Ysufa verecei rislet grevi iin onu henz ocuk denecek yata, olgunlatrmak iin sevgili babasndan ayrarak bir kuyunun tekin olmayan yalnzlna emnet etmitir ki gerek koruyucu ve dostun yalnzca kendisi olduu anlalsn. Ayrca Hz. Yakbu da olunun ayrl dolaysyla, strapl bir yalnzlk beklemektedir. Zira gznn nru, gz aydnl Ysufu kaybolunca, grme yetenei de kaybolacaktr.157 Hz. Ysufu Msrl bir adam satn alr.158 Kuran, bu kiinin adndan ve tam olarak konumundan sz etmemektedir. Kendisinden, yalnzca aziz olarak bahsedilir159 ki bu da onun soylu bir adam ya da st dzey bir grevli olduunu m etmektedir.160 Hz. Ysufun barnd evin hanm, kendisini ona kar duyduu arzuya kaptrp onun gnln elmek ister. Bir gn bu niyetini gerekletirmek kasdyla, btn kaplar kapatr ve Hz. Ysufun da kendisine meyletmesini bekler. Kuran- Kerm, Hz. Ysufun bu ayartmadan ksmen etkilendiini ancak Allahn yardm (burhn) ile iffetini muhafaza ettiini syler. Ancak baz mfessirler, edeben Hz. Ysufunkinden ok kadnn meyline vurgu yapar. Slemnin bu husustaki kanaati, her ikisini de yek dierine meylettii ynndedir.161 Nitekim Hz. Ysuf, azze ihanet edemeyeceini syleyerek kadn reddeder. Ancak kadnn diretmesi zerine,

Ysuf Sresi, 12/84. Ysuf Sresi, 12/21. 159 Ysuf Sresi, 12/30. 160 Esed, a.g.e., s.376. 161 Ebu Muhammed zzddin Abdulaziz b. Abdsselm Slem, retu lel-caz fi Badi EnvrilMecz, Dersaadet 1313, s.159.
158

157

43

Hz. Ysuf nde kadn arkada olarak kapya doru koarlar ve kap aldnda karlarnda azzi grrler.162 Olay anlalr ve azzin istei ile rtbas edilir.163 Ancak olay tamamen gizlemek mmkn olmaz ve azzin kars, ehrin kadnlar iin ilgi ekici bir dedikodu konusu haline gelir.164 te yandan kadn, Hz. Ysufa dair mitlerinden de vazgemi deildir.165 Saray ortamnda ve bu ortamn barndrd trl ahlk zaaflar ve gnahlar arasnda yolunu arp kaybetmek tehlikesi ile burun buruna gelmitir Ysuf Peygamber.166 Tam bu srada, Hz. Ysufun mruz kald baz vesveseler aktarlr. Bunlar: kadnn gzel olmas; mal ve mlk ile beraber her eyini vermeye kararl olmas; Msrl kadnlarn, bu hususta Hz. Ysufu tevik etmeleri; zorlamalar ve tehdit etmeleri; Hz. Ysufun kadnn errinden korkmas, ona muhlefet etmekten duyduu endie paradoksal olarak, kadnn isteine uymay dourmas gibi vesveselerdir.167 Hz. Ysufun bu kuvvetli vesveselere kaplmaktan endie ettii dnlmtr. Bunun iin, Ya rabbi, zindan bunlarn beni davet ettikleri eyi yapmaktan daha ehvendir demek sretiyle, Allahtan o gnha sevk edecek sebepleri yok edip, bunlara zt olan baz sebepler yaratmasn talep etmitir. Zir kar sebepler olmazsa, bu fiili kolaylatran hatta dayatan sebepler dolaysyla sz

162 163

Ysuf Sresi, 12/23-25. Ysuf Sresi, 12/26-29. 164 Ysuf Sresi, 12/30. 165 Ysuf Sresi, 12/32. 166 Kutub, a.g.e., VI, s.243. 167 Rz, a.g.e., XIII, s.226.

44

konusu gnhn ilenmesi iten deildir. Hz. Ysuf, Belki onlara meyleder ve cahillerden olurum168 ifadesi ile bunu kastetmi olmaldr. Dedikodunun yaylmas ve ehrin ileri gelenlerince duyulmasnn bir iki gnlk mesele olamayaca sylenmitir. Buna gre Hz. Ysufun aylar sren bir bask altnda, srekli olarak bu ie zorland dnlmtr.169 Hz. Ysufun iinde bulunduu durumu, mevcut verilerden yola karak, zihninde canlandran yorumcular da olmutur. Bu tasvirde, iei burnunda gen ve son derece yakkl birisi olan Hz. Ysuf, zorla kleletirilerek Msra srlmtr. Tlih kendisini, dneminde dnyann en meden lkesinin bakentinde, st tabakadan bir brokratn evine yerletirir. Gece gndz, iinde yaamak durumunda olduu evin hanm, kendisine k olur. Srekli onu tahrik edip ayartmaya alr. Yakkll bir sre sonra kentte dillere destan olur ve evresindeki dier brokrat eleri de ona meyletmeye balar. stelik, insn duygularn galeyna getirip, cezbedecek trl vstalar devreye sokulur. Her gittii yerde, bu czibe ve pusu dolaysyla da bu pusunun altnda yatan gnahla kar karyadr. artlar, onu gnaha tevik etmektedir hep. Fakat bu muttak gen adam, zikre yn bir nefs murkabesiyle, eytann ivasndan kurtulur. Rabbine, kendisini gnah tuzaklarndan korumas iin tam bir teslimiyet ile yakarr. Zir insanolunun bu husustaki zafn bilmektedir. Rabbim, ben zayfm; sonunda bu tahriklerin gcm amasndan korkarm. Beni tuzana eken bu tr bir gnh ilemektense zindana girmeyi tercih ederim der. Bunun zerine Allah, kendisine pusu kuran tm vastalar etkisiz hle

168 169

Ysuf Sresi, 12/33. Elmall, a.g.e., V, s.42.

45

getirir ve onu sz konusu tuzak ve tahriklerden korumak zere, ona zindan kaplarn aar.170 Hz. Ysufun ikinci uzletinin sresi ile ilgili kesin bir bilgiye sahip deiliz. Bu srenin, be veya yedi yl olduunu aktaranlar olduu gibi, Muktil b. Sleymana dayandrlan bir rivyete gre Hz. Ysuf, on iki sene hapiste kalmtr. Kesin olann, Cenb- Allahn nice zaman sonra hatrlad171 buyruundan dolay, Hz. Ysufun uzun bir sre hapiste kalm olduudur denilmitir.172 Hz. Ysufun zindanda, arkadalarna tevhid zerine yapt konumaya ve teblie dayanlarak173 kendisine nbvvetin zindanda verildii, dolaysyla bu konumay bir peygamber olarak yapt ifade edilmitir. Bu ayetlerden nce, Kurann, Ysuf Peygamberi, hayatnn eitli dnemlerinde anarken, mesajn tebli ettiine dir herhangi bir mda bulunmam olmasna bu meyanda dikkat ekilmitir.174 Hz. Ysuf, biri ocukluunda, biri de genliinde olmak zere iki kez yalnzlk deneyimi yaamtr. Her iki yalnzlk tecrbesi de kendisini ileride stlenecei nbvvet ve idarecilik vazfelerine hazrlamtr. Cenb- Allah, Hz. Ysufun kuyudaki ilesini, onun kardelerinin kskanlndan kurtulmasna ve Msra gitmesine vesile klarken, zindana atlmas mrifetiyle de hem iffetini korumu hem de zindan da ona nbvvet erefini bahetmi ve tahliyesinden hemen sonra da onu devlet hazinesinin bana getirerek, dnyev nimetlerle de mkftlandrmtr.

170

Mevdd, a.g.e., II, s.429. Ysuf Sresi, 12/45. 172 Rz, a.g.e., XIII, s.299. 173 Ysuf Sresi, 12/38-40. 174 Mevdd, a.g.e., II, s.433.
171

46

leride de grlecei zere, her peygamberin halvet hali farkldr. Kuku yoktur ki bizim iin nemli olan, onlarn sadece yalnzlk halleridir, bununla beraber peygamberlerin ftratlarnn, bu deiiklii gerektirdii de dnlebilir. Allahn, her peygamberi farkl bir ekilde kemle ulatrmay dilemi olmas da muhtemeldir. Hikmeti ne olursa olsun, yalnzlk hibir zaman kalacak, korkulacak bir olgu olmamaldr. Bilakis hamd ve minnet ile karlanmaldr. Kald ki en ok korkanlar, teslim olma eilimi gsterirler. Hz. Ysufa selm olsun! J- Hz. Msnn Yalnzl Kuran- Kermde, Hz. Msnn uzletinin net olarak ifade edildii iki ayet vardr: Bakara Sresinin 51. ayeti ile rf Sresinin 142. ayeti. nce Bakara Sresindeki yeti grelim. Bir zaman da Ms ile krk gn krk gece iin vaadlemitik175 Fahruddn er-Rz bu yetin tefsirine balamadan nce etimolojik iki hussa dikkat ekmitir. Birincisi, vaadlemek fiilinin, vaad etmek eklinde de okunuu ile ilgili olan kraat farkll meselesidir.176 kinci husus ise, Ms Peygamberin isminin anlam zerinedir. Rz bu konuyla ilgili eitli rivyetleri sraladktan sonra kendisinin de itirak ettii gr aktarr. Ms kelimesi, branice iki kelimeden meydana gelmi birleik bir isim olmaldr diyen bu gr, Hz. Msnn, su mnsna gelen m ve aa mnsna gelen s kelimeleri ile isimlendirildii eklindedir.177

175 176

Bakara Sresi, 2/51. Rz, a.g.e., II, s.537. 177 Rz, a.e., II, s.538.

47

Taber de Hz. Msnn isminin anlam ile ilgili olarak ayn kanaati paylam, su ve aa kelimelerini de Hz. Msnn, annesi tarafndan bir sandk iinde brakldktan sonra, bulunduu yerin aalk bir yerde olmas ile telf etmitir.178 Mfessirler, ayette geen krk gece ( erbane leyle)nin gndzleri de iine aldn zr aylarn geceden itibaren baladn belirtmilerdir.179 Taber, vaadletirilen krk gnn, Ebul-liyenin izh ile Zilkde aynn tamam ile Zilhicce aynn ilk on gn olduunu aktarmtr.180 Rz181 bn Kesr182 ve Elmall183 da sz konusu krk gnn Zilkdenin bandan Zilhiccenin onuna kadarki sreye tekbl ettii kanaatine katlrlar.

Hz. Ms, Trdaki yalnzl orulu olarak geirmitir.184 Hibir sz sylememi185 du ve mncatta bulunmutur.186 Elmall, Trdaki uzlet ile ilgili olarak, ilh tecellilerin, afak misli geceleri takip ettiine deinerek, kara(nlk) gnlerinde de geceden saylmas gerektiini vurgular. Tarkt ehlinin krk gnlk slk bu yetten187 aldn naklettikten sonra, dilimizdeki ile kelimesinin aslnn da bu hdise olduunu zir ilenin Farsa bir kelime olup, krk anlamndaki ihl szcnden trediini ifade etmitir.188

178 179

Taber, a.g.e., I, s.212. Rz, a.g.e., II, s.539; Elmall, a.g.e., I, s.297. 180 Taber, a.g.e., I, s.213. 181 Rz, a.g.e., II, s.539. 182 bn Kesr, a.g.e., II, s.339. 183 Elmall, a.g.e., I, s.297. 184 Elmall, a.e., I, s.297. 185 Rz, a.g.e., II, s.539. 186 Elmall, a.g.e., I, s.297. 187 Bakara Sresi, 2/51. 188 Elmall, a.g.e., I, s.297.

48

smail Hakk Bursev, Ms Peygamberin krk gnlk uzleti ile evliyaullahn halveti arasnda bir benzerlik kurar. Ona gre, Hz. Ms bu srenin sonunda ilh kelma mazhr klnd gibi, vellerin kalbine de hikmet pnarlar erbanlerin akabinde bahedilir.189 Ms Peygamberin krk gnlk uzletinin anld ikinci yet, rf sresinin 142. yetidir. Msya otuz gece vaad ettik ve ona bir on gece daha ilve ettik. Bu sretle Rabbinin tyin ettii vakit, krk geceye tamamland.190 Mfessirler vaad fiilinin znesi ve nesnesi ile ilgili muhtelif grler beyn etmilerdir. Taber, bn Creycden rivyetle, Allahn bu vaadi Msya, Firavunu helk edip Msy ve srailoullarn kurtarmas akabinde onu ve kavmini mucizev bir ekilde, kudret helvas ve bldrcn etiyle inm ettikten sonra Msya huzuruna varmasn emretmek sretiyle yapmtr der.191 Rz ve Elmallya gre ise Hz. Msnn Msrdayken srailoullarna, Allah, dmanlarn helk ederse,

kendilerine bir kitap verileceini vaad etmitir. Firavun helk edilince, Hz. Ms, kendisine bir kitap verilmesi iin Allaha niyzda bulunmu, Cenb- Allah da otuz gn oru tutmasn emretmi ki bu otuz gn Zilkde aynda idi ve Zilhicceden tutulacak on gn ile krk gne tamamlanyordu.192 Mevdd, Kutub ve Esed gibi mfessirler de Cenb- Allahn Ms Peygamberi huzruna celb ettii kantini tamaktadrlar.193

189

. Hakk Bursev, Rhul-Beyn(trc.: mer elik, Cafer Durmu), stanbul 2006, IX, s.293. rf Sresi, 7/142. 191 Taber, a.g.e., IV, s.110. 192 Rz, a.g.e., XI, s.45; Elmall, a.g.e., IV, s.128. 193 Mevdd, a.g.e., II, s.82; Kutub, a.g.e., IV, s.410; Esed, a.g.e., s.236.
190

49

yeti kermede, mikt sresi olan krk gnn, otuz gne on gn ilve edilerek ifadelendirilmesi ile ilgili olarak Taber, yine bn Creyci referans gstererek u ekilde bir aklamada bulunur: Ms, Rabbinin huzuruna gitmeyi kararlatrnca kavminin zerine kardei Harunu vekil tayn etmi ve otuz gn iinde geri dneceini vaad etmitir. Bu vaadi Allah ona emretmemi o, kendiliinden byle bir vaadde bulunmutur. Otuz gn tamam olup da Ms geri dnmeyince, Allah dman Smir, srailoullarn fitneye drmeye koyulmu ve onlara Ms artk dnmez. Sizin tapacanz bir ilh edinmeniz daha uygundur demitir. Hrun, srailoullarn Smirnin dveti karsnda uyarm ve Msy beklemelerini sylemitir. Allah Tel, Hz. Ms ile grmeyi on gn daha uzatnca, otuzuncu gnden sonra Smir her gn bu telkinlerde bulunmutur.194 Ayn konuda Rz daha kapsaml aklamalarda bulunur. lk olarak, Allah Hz. Msya otuz gn oru tutmasn emreder. Bu otuz gnn sonunda Hz. Ms aznn kokmasn yadrgayarak misvak kullanr. Bunun zerine melekler Biz senin azndan misk kokusunu duyuyorduk ama sen onu misvakla giderdin. derler. Cenb- Allahda Sen orulunun az kokusunun, benim katmda misk kokusundan daha ho olduunu bilmiyor muydun? diye vahyeder. Bundan sonra da Cenb- Allah, Hz. Msya otuz gne on gn daha ilve etmesini emreder.195 Krk gnn, otuz ve on gne taksim edilmesinin ikinci yn yle izah edilir: Allah Tel, Hz. Msya otuz gn oru tutmasn ve bu gnlerde kendisini Allaha yaklatracak ameller yapmasn emreder. Sonra da geri kalan on gnde, Hz. Msya Tevrt indirilir.
194 195

Taber, a.g.e., IV, s.110-111. Rz, a.g.e., XI, s.45; . Hakk Bursev, Rhul-Beyn, IX, s.290.

50

Ayrca Allah, yine sz konusu on gnde Ms Peygambere hitapta bulunur.196 nc olarak: Eb Mslim el-sfehnnin Th Sresinin 83. ve 84. yetlerine dayanarak, Hz. Msnn mkta gelmekte aceleci davrand kanati zerinde durulur. Nitekim sz konusu yetlerde Cenb- Allah Ey Ms, seni kavminden ayrp byle acele ettiren nedir? diye sorar ve Hz. Ms da cevben: Onlar, ite onlar da benim ardmca geliyorlar. Ben sana ynelerek acele ettim ki ey Rabb benden daha ok honut olasn197 der. Binenaleyh Hz. Msnn otuz gnn sonunda, Allah tarafndan, kavminin Smr ile olan hdisesinden haberdr edilmesi zerine Hz. Msnn derhl kavmine dnp hemen geri gelmesi ve on gn daha mktta bulunmas muhtemel addedilmitir.198 Son olarak, krk gnlk uzletin otuz ve on olmak zere iki kelime ile anlmasnn sebebi olarak, ilk otuz gnlk vaadde yalnzca Hz. Ms, ikinci, yani on gnlk vaadde de Hz. Ms ile beraber, Allahn kelamn dinlemek zere kavminden seilen yetmi kii bulunmutur. Mktta bulunanlarn nitelik ve niceliine dair farklar dolaysyla vaadin de farkl olmas imknsz

deildir,denilmitir.199 Bu arada, Hz. Msnn krk gnlk uzletinde, kendisinin ve kavminin bulunduu corafyay betimlemekte fayda gryoruz. Hz. Ms mkta gitmeden nce kavmini Nabi Salih ile Sn Da arasndaki Vdi-eyh denilen yere

196 197

Rz, a.e., XI, s.45. Th Suresi, 20/83,84. 198 Rz, a.g.e., XI, s.45,46. 199 Rz, a.g.e., XI, s.46.

51

brakmtr. Buras, o zaman srailoullarnn kamp kurduklar ve gnmzde Meydn- Rah denilen mevkdir. Vdinin bir tarafnda mahalli sylentilere gre Hz. Slihin Semd

topraklarndan g edip yerletii tepecik yer alr. Hz. Slihin ansna in edilen cm halen orada bulunmaktadr. Vdnin dier tarafnda Cebel-i Hrn denilen ve rivyet edildiine gre, srailoullarnn buzaya tapnmalarn protesto etmek zere Hz. Hrunun gittii yer olan bir tepecik vardr. Sin da, vdinin nc tarafnda ve deniz seviyesinden yaklak 7359 fit200 ykseklikte olup, ou zaman bulutlarla kapldr. Bu dan tepesinde, Hz. Msnn krk gn krk gece geirdii, dolaysyla ziyret iin kutsal bir mahiyet kazanm bulunan maara vardr. Maara yaknlarnda, Mslmanlarn bir cmsi, Hristiyanlarn bir kilisesi ve dan eteinde de Bizans imparatoru Jstinyen devrinde in edilmi bir manastr bulunur. Ayrca Hz. Adem ile Hz. Havvann kabirlerinin Sn Danda olduu sylenmitir.201 Hz. Msnn krk gnlk yalnzlnn, esasnda bir

hazrlama/motivasyon sreci olduunu vurgulayan Seyyid Kutub ve Elmall, Allahn Hz. Msya nce Tevrat inzl buyurmasnn daha sonra da Hz. Msy tecellisine hd klmasnn202 gnler ve gecelerce sren, ibdet ve riyzt ile bir bana geirilecek disipline bir yalnzl gerektirdiine deinmilerdir. Bu cmleden olmak zere Seyyid Kutub, mktn Hz. Ms iin bir hazrlk dnemi olduunu, Hz. Msnn bu dnemde rislet grevini stlenmek iin oru ve sir ibdetlerle gerekli konsantrasyonu saladn ifde etmitir. Bu sre zarfnda gklerin direktiflerinde, kendisinden gemesi iin dnyev meguliyetlerden
200

1fit= 0.3048m. Mevdd, a.g.e., II, s.82; Ali Akpnar, Kuran Corafyas, Ankara 2002, s.189-190. 202 rf Sresi, 7/143.
201

52

uzaklap, Yce yaratcnn rahmeti ile donanmak, ruhunu temizlemek, aydnlatmak ve saydamlatrmak, yan sra kendisine verilecek grevi stlenmek ve bu sorumluluu tamak amac ve kanlmazd.203 Ancak karanlk gecelerin yolu sabaha kar, eklindeki bir yaklam Elmallda mhede etmek mmkndr. Allah ehlinin, aydnla ve tecell sabahlarna ermeleri iin geceler kadar karanlk strap saatleri ile ile doldurmalar gereini vurgulayan Elmall, ilh feyizlerin daha ziyde geceleri vk olduunu ve btn baar sabahlarnn, strap gecelerinin seherlerini izleyerek ortaya ktn ifade ettikten sonra, Hz. Msnn ilesini tek bana tam bir geceye ve son on gn bu gecenin fecr-i sdkna benzetir.204 Bursev, bedenin yiyeceklerle gelimesi gibi hallerin de vakitleri gzel kullanmak ile berraklatn dolaysyla cesedin aznn yiyecekler, ruhun gdasnn da halvethnelerde geirilen zamanlar olduunu ifade eder.205 Hz. Msnn uzletinin biti tarihi ile ilgili bn Kesir, bn Abbastan rivayetle unlar aktarr: Mkt, kurban bayram gn tamamlanmtr. Ayn gnde, Hz. Ms ile Allah Telnn mklemesi vuk bulmutur. Bu gn, ayn zamanda Allahn, Hz. Muhammedin dinini tamama erdirdii gndr.206 Azim sahibi peygamberlerden birisi olan Hz. Msnn, krk gnlk yalnzlktan sonra grevlendirilmesi, stelik Smir hdisesinde grld zere, peygamberlerinin yokluunda kolayca btla meyleden kavminin bu zafna ramen azmi ile insanlardan uzak bir hayat srmesi

203 204

Kutub, a.g.e., IV, s.411. Elmall, a.g.e., IV, s.128. 205 . Hakk Bursev, a.g.e., IX, s.299. 206 bn Kesir, a.g.e., VI, s.3076.

53

gnlerce kavminden uzak kalmas, yalnzln nemini ve ilevini son derece ak bir ekilde gsterdii kanatini tamaktayz. Hz. Ms aktif bir yalnzlk dnemi geirmitir. Rivyetler, onun orulu olarak trl ibdetlerle megul olduu ynndedir. Yalnzl nemli ve ilevsel klan da ite bu niteliktir. Nitekim Hz. Ms bu nitelikli yalnzl nihyetinde, vahiy, tecelli ve marifetullah ilmi ile aziz klnmtr. Hz. Msya selm olsun! K- Hz. Eyybun Yalnzl

Hz. Eyybun yalnzl sadedinde ele alacamz drt yet vardr. Bu yetlerde Hz. Eyybun kssasnn tm deil yalnzca if bulma an ve ekli anlatlr. Eyybu da hatrla. O, bir zaman Rabbine: Dorusu ben bir derde dur olmu bulunuyorum; ve sen merhametlilerin en merhametlisisin diye du etmiti. Biz de dusn kabl edip yakaland derdi gidermitik207 Kulumuz Eyybu hatrla. Hani bir zaman o, Rabbine: Gerekten eytan bana yorgunluk ve strap dokundurdu diye nid etmiti. Ona Ayan yere vur. te sana if olmas iin, ykanacak ve iilecek souk bir su dedik.208 Hz. Eyyb, mal ve evld ok; Rabbine tam bir teslimiyetle bal, devaml olarak hamd eden bir kuldur. Cenb- Allah, kendisini mal, evld hatta vcdu ve sal ile imtihan eder. Hz. Eyyb, btn bu imtihanlara kar sabredip Rabbine itaat

207 208

Enbiy Sresi, 21/83-84. Sd Sresi, 38/41-42.

54

etmeye devam eder. Nihayet Cenb- Allah, kendisine sabrnn mkaft olarak, ship olduu tm nimetleri iade eder.209 Yukarda ana hatlar ile aktardmz kssa, tefsirlerde detaylandrlarak anlatlmtr. Rivayet olduuna gre blis, Rabbine bir soru sorarak Kullarnn arasnda, beni kendisine musallat etmen durumunda, benden kanacak ve bana yaklamayacak kimseler var mdr? der. Bunun zerine Cenb- Hak da, Evet, kulum Eyyb! cevbn verir. Derken eytan, Hz. Eyyba vesvese vermeye balar ancak Hz. Eyyb ona hi iltifat etmez. blis, Ya Rabbi, o benden kanp, istize ediyor ama beni onun malna musallat et der. Kendisine msaade edilince, Hz. Eyyba gelerek Mallarndan unlar unlar yok olup gitti der. Bunun zerine Eyyb Peygamber, Onlar Allah vermiti; Allah ald diyerek, Allaha hamd ve senda bulunur. eytan, Ya Rabbi, Eyyb malna da aldr etmedi. Beni onun ocuklarna musallat etder ve Hz. Eyybun evini ykar. Bunun zerine ocuklarnn tamam lr. Peinden de gelerek, durumu Hz. Eyyba bildirir. Ama o, buna da aldrmayp, tatte sebt eder. Derken blis, Ya Rabbi, o, malna ve ocuklarna aldr etmedi. Beni onun bedenine, shhatine musallat kl der. Cenb- Allah buna da izin verir. Hz. Eyybda iddetli hastalklar ve youn aclar meydana gelir. Hz. Eyyb, bu bel ve skntlar iinde yllarca yaar. Hastal son derece ac veren bir hastalktr. Hastaln sresi uzadka evresindeki insanlar birer ikier kendisinden uzaklamaya ve onu hastalyla ba baa brakmaya balar. Neticede tenh bir yere gtrlr ve einin bakm ile hayatn yalnzlk iinde ve aclarla srdrr. Mal-mlk nmna hibir
209

Taber, a.g.e., V, s.545.

55

eyleri kalmad iin ei, insanlarn eitli ilerini grmek suretiyle zarur ihtiyalarn giderir. Ancak eytan, bu insanlara hastaln bulac olduu vehmini vererek, Eyybun eini yanlarna yaklatrmamalarn salar. Bu arada eytan, Hz. Eyyba da nceden iinde bulunduu nmetler ile imdiki hlini hatrlatarak vesvese vermektedir. Hz. Eyyb, bu vesveseleri defetmek abasna der. Ne var ki bu vesveseler giderek kalbinde kuvvet kazanmaya balaynca Hz. Eyyb, korkar ve Allaha hlini arz eder. Bunun zerine Cenb- Allah ona ifa verir ve eski nmetlerini yeniden ltfeder.210 Taber yukardaki rivyete unu da ilve eder: Hz. Eyyb, tuvalet iin dar gidip ihtiyacn giderdiinde, hanm ona yardmc oluyor, elinden tutup yerine getiriyordu. Bir gn yine ihtiyc iin dar kan Eyyb Peygamber, gecikir. Ei, bu gecikmeden dolay endielenir ve ona bakmaya gider. Bu srada Cenb- Hak, Hz. Eyyba ifsn ltfetmitir. Ei onu grr ama tanyamaz ve hayret ederek: Mllah! Brekallah. Sen Allahn dertli peygamberini grdn m? Allaha yemin olsun ki o shhatli iken, ona senden daha ok benzeyen birini grmedimder. Hz. Eyybda bunun zerine , te o peygamber benim!der.211 Hz. Eyybun ilesinin ne kadar srd ile ilgili olarak eitli rivyetler vardr. Bunlardan ilki, Hz. Eyybun, dostlarnca terk edilip, hastal sebebiyle ehrin dna karldktan sonra hanmnn refaktinde,yedi ksur sene hastalna sabrettiini aktaran Hasan el-Basr rivyetidir.212 Dehhk ve Muktilin rivyeti ise bu srenin, yedi yl, yedi ay, yedi gn ve yedi saat olduu ynndedir.213

210 211

Rz, a.g.e., IXX, s.88-89; bn Kesr, a.g.e., XII, s.5358-5363. Taber, a.g.e., V, s.136-137. 212 Rz, a.g.e., XVI, s.202. 213 Rz, a.e., XVI, s.205.

56

Konumuz ile ilgili nc rivyet Vehbe aittir. O, Hz. Eyybun musbet sresinin yl olduunu iddia etmitir.214 Cenb- Allah, Hz. Eyybu mal, oullar ve shhatini kaybetmek ile imtihan ettiinde, onun iin zikirden daha gzel bir eyin kalmad rivyet edilir. Buna gre Hz. Eyyb, yle demitir: Bana ihsanda bulunan, bana mal ve oullar veren rablerin Rabbi! Sana hamd ederim. Sen btn bunlar benden aldn; kalbimi boalttn; benimle senin aranda engel olacak hibir ey yok artk. yet dmanm iblis, bana yaptn ltf bilmi olsayd, beni ekemezdi. Bu sebeple iblis, holanmayaca bir durumla karlam olurdu.215 Hz. Eyybun sabr, Kuran tarafndan vlm olmakla beraber216 onun, hastal iin dolayl olarak if talep etmi olmasnn sabrna halel verip vermedii hussuna dir Rz unlar sylemitir: 1. Hz. Eyyb, Cenb- Haka eytandan dolay ikyette bulunmutur; yoksa Cenb- Haktan tr hi kimseye ikyette bulunmamtr. 2. O, ac ve szlar bedeninde ortaya ktnda hi szlanmam, lkin kalbindeki vesveseler byd zaman, kalbi ve dini iin endieye kaplarak yalvarp yakarmaya balamtr. 3. eytan bir dmandr. Dman, sevgiliye/dosta ikyet etmek, ikyet edenin sabrna zarar vermez.217 Bu cmleden olmak zere, Hz. Eyybun du ve yakarn hatrlatmakta fayda vardr. Zir Eyyb Peygamber, ektii skntdan bahseder fakat, Rabbine:

214 215

Rz, a.e., XVI, s.205. bn Kesr, a.g.e., X, s.5358-5359. 216 Sd Sresi, 38/44. 217 Rz, a.g.e., IXX, s.93.

57

Sen merhametlilerin en merhametlisisin demekten te bir ey sylemez. Bu, biztih onun sabrl, soylu ve mutmain olan kiiliinin bir ninesidir.218 Tster (.283/896) bu mesele ile ilgili analitik bir yaklam ortaya koyar ve keder, gam ve hznn iki yzn tanmlamak ile izhna balar. Bunlar, hznn da yansmayan isel (btn) taraf ile alamak, inlemek vb. ile tezhr eden dsal (zhir) taraflardr. Hzn, insan ruhunun her zerresine nfuz ettikten sonra ruhtan taarak, bedenin bz azalar mrifetiyle kendini da vurur. Bylelikle, beden de rhun strbna itirk eder. Bu durum, kalbin Allahtan rz olup olmamas ile deil, insn varlmzla ilgilidir. Nitekim Raslullah da, olu brahmin veft zerine mteessir olmu ve hznn gz yalar ile da vurmutur. Ancak bu hli, onun Allahn emrine s olduunu gstermez. te Hz. Eyybun ekvs da bu ekilde anlalmaldr. O, ektii skntlara rz idi. Kalbinin rzsnn devamn istemek, vesveselerden emin olmak gayesi ile Allaha iltica ediyordu.219 nsann zhiri ile btn arasndaki etkileimi ve btnln gstermesi asndan Tsterinin yukardaki yorumunu nemsiyoruz. Tasavvufta, kalbin slah edilmesine, nefs tezkiyesine ve ruh terbiyesine yaplan vurgunun sebebi, bu husus olmaldr. Tasavvuf dncesinde, tam ve salkl bir insan olmak iin yalnzca salkl bir bedene sahip olmak yeterli grlmez. nsan, dnceleri ve beyanlar ile niyetleri ve fiilleriyle uyum iinde olduu srece i huzur ve suknet sahibi olur. Tasavvufun, btna daha fazla eilmesinin sebebi, zhire nazaran daha baskn ve karmak olmasdr. ayet kalp slah edilirse, beden de bu deiime ayak uydurur. Nitekim kalp yani mneviytmz, skntsn derhal bedenimize aks ettirir de bedeni straplarmz nadiren kalbe nfz eder.
218 219

Mevdd, a.g.e., III, s.295. Tster, Tefsrul-Kurnil-Azm, s.33-34.

58

Hz. Eyybun kssas, inananlar iin nemli mesajlar ihtiva eder. Bunlar u ekilde sralayabiliriz. nsanolu, ne halde olursa olsun, Allaha isyan etmemeli ve hibir zaman ondan midini kesmemelidir. yilik de ktlk de, merhametlilerin en merhametlisi olan Allahn elindedir. O, dilediini iyi bir durumdan ok kt bir duruma getirebilirken, dilediini de kt bir durumdan ok iyi bir duruma ykseltebilir. Bunun iin akl sahibi her insan, mdini yalnzca Allaha balamaldr. Urad musbetin sresi uzam da olsa, bir kul Allahtan midini keserek bakalarna snmamal ve bu musbetin Allahtan olduunu bilmelidir. Hz. Eyyb, sabretmi ve sonunda Cenb- Allah, kendisine mal ve shhatini ide etmitir. Herhangi bir musbete mrz kalan kimse, vesveseye dmesine ramen sabrettii takdirde, Allah tpk Eyyb Peygambere gsterdii gibi ona da bir k yolu gsterir.220 Hz. Eyybun yalnzlk deneyimi; Cenb- Allahn kendisine verdii hastalk srasnda gereklemitir. Dier peygamberlerde olduu gibi Hz. Eyyb iin de yalnzln bir hazrlama ve motivasyon sreci mnsna geldiini sylemek mmkn deildir. Hikmeti bizce mehul de olsa, Allahn elilerinden birisinin bir sre insanlarn uzanda yaam olmas, kanatimizce, yalnzla farkl alardan yaklamamz iin yeterli bir sebeptir. Ayrca bu kssa ile Allahn peygamber de olsa, kulunu denemek iin ona eytan musallat edebilecei im edilmitir. Hz. Eyyba selm olsun!

220

Mevdd, a.g.e., V, s.75-76.

59

L- Hz. Ynusun Yalnzl

Hz. Ynusun uzleti, nevi ahsna mnhasran bir byk baln karnnda gereklemitir. Ve o balk olaynn kahramann da an; hani o yeryzn kendisine dar getirmeyeceimizi sanarak fkeyle kp gitmiti. Ama sonra dt bunalmn derin karanl iinde Senden baka tanr yok! Snrsz kudret ve yceliinle sen her eyin stndesin; dorusu ben, byk bir hakszlk yaptm diye niyaz etmiti. Bunun zerine biz de onun bu yakarna karlk vermi ve onu dt bunalmdan, skntdan kurtarmtk. nananlar biz ite byle kurtarrz.221 phesiz Ynus da elilerimizden biriydi. Kaak bir kle gibi ykl bir gemiye binip kamt. Ve sonra kura ekilmi, o, kurada kaybetmiti. Sonra onu denize atmlar ve denizde byk bir balk tarafndan yutulmutu, nk knananlardan biriydi. Eer o, en derin bunalm anlarnda bile Allahn snrsz nn yceltenlerden olmasayd, herkesin yeniden diriltilecei gne kadar, o baln karnnda kalm olacakt. Ama biz onu manev knt ve i huzursuzluu iinde ssz bir kyya karttk. Ve onun zerinde, sk-geni yaprakl bir aa yeerttik. Ve onu yz bin ya da bundan daha ok kiiye peygamber gnderdik. Ona imn ettiler. Bizde onlara mrleri sresince mutlu bir hayat yaattk.222 Hz. Ynusu yutan byk baln, Kuranda aka getii yerde de223 el belirtme taksnn kullanlmasnn sebebi olarak, Hz. Ynus ile byk baln

221 222

Enbiy Sresi, 21/87-88. Safft Sresi, 37/139-148. 223 Enbiy Sresi, 21/87; Safft Sresi, 37/142; Kalem Sresi, 68/48.

60

birbirini ted etmesi zikredilmitir. yle ki byk balk temsiline yaplan her deinmenin, kendi kendini aklayc bir zellik tad dnlmtr.224 Balk, tasavvufta marifet okyanusunu dalan rif kiinin semboldr.225 Hz. Ynus, baln karnnda vehb marifetinin yansra, kesb mcehhez klnmtr. Tefsirlerde, Hz. Ynusun kssas sadedinde anlatlanlar, hemen hemen birbirlerinin tekrar mahiyetindedirler. Hz. Ynus, Musul ehrine yakn olan Ninova halkna peygamber olarak gnderilir. Ynus Peygamber, onlar hak dine dvet eder ancak onlar, inkrlarnda srar eder ve Hz. Ynusu dinlemezler. Hz. Ynus bunun zerine oradan ayrlr ve Allahn gn sonra gnderecei bir azb haber verir. Ninova halk, azabn kendilerine mutlaka gelmek zere olduunu anladklarnda, oluk ocuklarn ve hayvanlarn alarak llere alrlar, Allaha yalvararak gnderecei azb kendilerinden kaldrmasn isterler. Ynus peygamber bu arada kavminin inkrndan neet edecek azbn kanlmazlna uzaklamaktadr. Ne var ki Cenb- Allah, kavminin tvbesini kabul edince Hz. Ynusun kavmini brakp gitmesi iin geerli bir sebep kalmamtr. Hz. Ynus bu esnda vapurdadr. Dalgalar kabarr, vapur alabora olmak zeredir. Vapurdakiler are olarak yklerin arlndan kurtulmay dnrler. Yk hafifletmek iin ilerinden birisini kura ile belirlemeye karar verirler. Kura Ynus Peygambere kar ancak onu denize atmak istemezler; bunun zerine kura
224 225

marifet ile de

hkmederek,

onlar

brakp

bir

vapura

binerek

oradan

Esed, a.g.e., s. 756. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s.483.

61

 kez tekrarlanr ancak, her defasnda kan Ynus Peygamber olur. Hl byle olunca, Hz. Ynus elbiselerini karr ve kendisini denize brakr. Allahn vazifelendirdii byk balk, onu yutar. Ancak Hz. Ynus, o balk iin bir rzk deildir. Baln karn, onun iin sadece bir hapishnedir. Hz. Ynus orada Rabbine niyazda bulunur ve neticede oradan kartlarak, rislet grevine devam etmesi salanr.226 Giri blmnde deinmitik, bn Arab halvethnenin karanlk bir yer olmas gerektiini ifade etmiti. Hz. Ynus, baln karnnda ve karanlkta, Hz. brahm, maarada ve karanlkta, Hz. Ysuf, kuyuda ve karanlkta, Hz. Yakb gzleri grmedii iin karanlkta ve ileride grlecei gibi Efendimiz, Hirann nurlu karanlnda kalarak halvette bulunmulardr.Neticede her karanlk gece, nurlu bir sabahn habercisi olmutur. Dervler de, yeniden domak iin karanlkta ile doldururken, halvette geirdikleri her gnn, kendilerini mnev bir fecr-i sdka yaklatrdnn urunda olagelmilerdir. Raz, bn Abbas referans gstererek, bu kssann baka bir versiyonunu da aktarr. Buna gre: Hz. Ynus kavmi ile birlikte Filistinde yaamaktadr. Derken, bir kral onlara sava aar ve onlardan dokuz kabilenin tamam, bir kabilenin de yars olmak zere pek ok esir alr. Cenb- Allah, onlar esaretten kurtarmak iin, srailoullarnn peygamberlerinden birine Falanca kavmin kralna git ve ona srailoullarna bir eli gndermesini syle diye vahyeder. Bu kral da kuvveti ve gvenilirlii sebebiyle Ynus Peygamberi seer. Hz. Ynus da Beni semeni sana Allah m emretti? diye sorar. Kral, Hayr; Ben emin ve kuvvetli birisini gndermek

Kssa iin bkz..: Taber, a.g.e., V, s.546-547; Rz, a.g.e., XVI, s.215; bn Kesr a.g.e., X, s.5367; Elmall, a.g.e., V, s.451-452; Kutub, a.g.e., VIII, s.516; Mevdd, a.g.e., V, s.42-43; Esed, a.g.e., s.557.

226

62

ile emrolundum. Sen de bu vasflara tamamyla sahipsin der. Bunun zerine Ynus Peygamber: srailoullar iinde, benden daha kuvvetlileri var. Onlar neden gndermiyorsun?der. Kral, onun gitmesinde srar edince, Ynus Peygamber fkelenir ve eker gider. Bir gemi ile oradan uzaklamak ister. Bindii gemi doludur ve denizin ortasnda, frtna ya da baka bir sebep olmakszn batacak duruma gelir. Gemiciler byle durumlarda, bu olaya sebebiyet verdiine inandklar bir gnhkrn aralarnda bulunduuna inandklar iin kura ile bu gnhkr tesbit etmek yoluna giderler. Kura, Hz. Ynusa kar. olduu vehile devm eder. limler, Hz. Ynusun uzletinin sresi hakknda ihtilaf etmilerdir. Muktil ve bn Hayyam bu srenin gn olduunu;228 At, yedi gn olduunu; Dehhk, yirmi gn olduunu229 ve Hasan el-Basr de krk gn olduunu sylemitir.230 Rasyonalist bir yaklamla, bir insann byk bir balk tarafndan yutulmasndan sonra, deil gnlerce, dakikalarca bile yaamasnn imkansz olduu sylenebilir. Mevdd, bu iddiay geersiz klacak ilgi ekici bir olay aktarmtr. Buna gre 1891 senesinin Austos aynda, ngilterede Star of East adndaki bir balk teknesi balina avna kar. Teknedeki balklar, yaklak yirmi fit uzunluunda, be fit geniliinde ve yz ton arlnda bir balinay avlamaya alrlar. Bu esnda James Bartly adl balk denize der ve balina onu yutar. Birka gn sonra, balina l olarak bulunduunda, balklar onu g bel tekneye
227

Bundan sonra kssa mlum

227 228

Rz, a.g.e., IXX, s.12-13. Rz, a.e., IXX, s.14; Elmall, a.g.e., V, s.452. 229 Rz, a.e., IXX, s.14. 230 bn Kesr, a.g.e., X, s.5368.

63

ekerek karnn yararlar. Arkadalar James Bartlyyi baln karnndan diri olarak kartrlar. Olayn kahramannn, balk tarafndan yutulmasndan bu yana geen sre ise tam altm saattir. 231 Bylesi bir olay, sradan bir insan iin mmkn olabiliyorken, bir peygamber olarak Hz. Ynus iin bu hususta en ufak bir tereddt dah bahis mevzu olamaz. Hz. Ynusun bir baln karnnda hapsedilerek cezalandrlmasnn nedeni olarak husus zikredilmitir: 1. Azbn gelecei vakti, kendisi tayn etmeye kalkmtr. Oysa ona azbn vakti ile ilgili, kesin bir bilgi verilmi deildir. 2. Azp vakti gelmeden nce inkrlarna dayanamayarak kavminin yaad muhitten hicret etmitir. Halbuki, hibir neb, Allahtan emir gelmeden grev yerini terk etmemitir. 3. Kavminden azp kaldrldktan sonra da kavmine geri dnmemitir.232 Rz, bu hdisenin, bir cezlandrma olmad kanatindedir. O, peygamberlerin cezlandrlmasnn ciz olmadn dnm ve Hz. Ynusun, baln karnndaki uzletinin, bir imtihan olduunu kaydetmitir. Bununla beraber, pek ok mfessirin, bir hatadan dolay verilen bir zarar, cez olarak233 kabul ettiklerini de vurgulamtr. Rznin bu yorumunun, sz konusu yetlerle aktn sylemek zordur. Nitekim Kuran, Hz. Ynusun kaak bir kle gibi kap uzaklamasndan sz etmektedir.234 Bununla berber, Hz. Ynusun mnactnda, zulmedenlerden

231 232

Mevdd, a.g.e., V, s.41. Mevdd, a.g.e., V, s.43. 233 Rz, a.g.e., XVI, s.219. 234 Safft Sresi, 37/140.

64

olduunu dile getirmesi235 ve Cenb- Allahn, yet Ynus Peygamberin bu yakarnn olmamas hlinde, kendisini kyamete kadar, o baln karnnda alkoyacan sylemi olmas236 hdisenin yoruma kap aralamakszn ak olduunu gsterir. Hz. Ynusun uzlet deneyimi, essnda bir tecziyeden ibrettir. nsann, nefs muhasebesini yapabilmesi iin en elverili zamanlar, ounlukla yalnz kald zamanlardr. Hz. Ynus, her trl ses, grnt, ve hatta gn ndan mahrum braklarak, tm dikkatini nefsi zerine teksf etmesi salanmtr. Hz. Ynusa selm olsun! M- Son Peygamber Hz. Muhammed(s)in Yalnzl

Hz. Peygamberin hayatnda, birisi bisetten nce, dieri rislet dneminde olmak zere iki yalnzlk deneyimi bulunmaktadr. Bunlar, Rasulullahn Ramazan aylarnda yaad, Hira yalnzl ile Mednede Mescid-i Nebevde gerekletirdii itikf snnetidir. Cebel-i Nr ad ile de anlan Hira Da, Mekkenin kuzeydousunda bulunur ve Kbeye yaklak be km. uzaklktadr. Vahiy nrunun, bu dadaki bir maaraya inmi olmasndan dolay bu ad ald sanlmaktadr. Yine, devrin yaygn olan bir gelenei uyarnca, geceleyin yollarn kaybedenlere yardm amacyla, bu dan stnde ate yaklm olduu iin, daa, yollarn kaybedenlere doru yolu gsteren anlamnda bu ismin verilmi olabilecei de dnlmtr.237

235 236

Enbiy Sresi, 21/87. Safft Sresi, 37/143-144. 237 Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi (trc.: Salih Tu), Ankara 2003, I, s.73.

65

Hira Dann bitki rts, yer yer grlen allklardan ibrettir. evresindeki dier dalardan, daha dik ve yksektir. klmas zor, kaygan kayalardan oluan sivri tepesiyle uzak mesafelerden bile kolaylkla fark edilebilir. Hz. Peygamberin hayatnda nemli bir yeri olan nl maara, dan zirvesinden sdece yirmi metre kadar aadadr. Her ne kadar buras bir maara olarak isimlendirilse de aslnda bu mekn, st ste ylan, kaya bloklar arasnda kalm, iki taraf ak bir tneli andran gayr muntazam bir boluktan ibrettir. imdilerde, dme tehlikesine kar, giriin kar tarafndaki boluk talarla doldurularak, kapatlmtr. Maarann tabanna son zamanlarda, beton karo denmitir; burada ziyretiler, teberrken iki rekat namaz klmaktadrlar. Maaraya, kayalardan yaplm olan yksek basamaklarla klr ve dar bir dzlkten geildikten sonra girilir. erideki boluk, bir kiinin rahata ayakta durabilecei kadar ykseklikte, yere uzanabilecei kadar uzunlukta ve geniliktedir.238 bn Him, Mekkeliler arasnda bulunan baz Hanflerin, Recep ve Ramazan aylarnda inzivya ekildiklerini aktarr. Hz. Peygamberin dedesi Abdlmuttalib de bunlardan birisidir. O, Allaha ve ahirete inanm ve zaman zaman Hira dandaki maaraya ekilip ibdet ile megul olmutur.239 Hz. Peygamber, otuz be yalarnda, dedesinin inzivya ekildii Hira Dandaki maaraya kapanmaya balamtr. zellikle nbvvetten nceki alt aylk sre zarfnda, yalnz kalmak istiyor ve bu maaraya giderek tefekkre dalyordu. Dadan inip evine gitmeden nce muhakkak Kbeye urayp tavafta bulunuyordu.240

238 239

Fuat Gnel, Hira, DA, XVIII, s.121. Eb Muhammed Abdulmelik bn Him el-Hmyer, es-Siretn-Nebeviyye, Msr 1936, I, s.50-51. 240 bn Hiam, a.e., I, s.252.

66

Hz. Peygamber, Hira inzivalarnda, kendisine azk olarak, ok az miktarda st, kurutulmu et veya zeytinya ile ekmek alrd. Az tkendiinde, evinden yenisini tedarik ederek tekrar maaraya dnerdi.241 Hz. Muhammedin Hira maarasndaki zhidne yaay ve uzleti, aralklarla be yl srmtr. Tpk Hz. Msnn Tur dandaki yalnzl gibi, Son Peygamberin yalnzlnn da, kendisini rislet vazifesine hazrladn ve daha sonra omuzlarnda arln hep hissedecei sorumluluu tayabilmesi iin rhunun takviye edildiini syleyebiliriz. Hira yalnzl, hem Efendimiz hem de tm Mslmanlar iin ok nemlidir. Zir Hz. Peygamber vahiy melei ile bu esnda mlk olmu242 ve slmn temelleri, orada atlmtr. Rasulullah, hicretten nceki Tif yolculuundan dnnde, Mekkeye girebilmek iin himyesine snabilecei bir kimse bulmak gyesiyle aratrma yaptrrken, Hira maarasnda beklemitir. Nihayet, akrabas Mutim bn Adnin kendisini himye edeceini taahht etmesi zerine, buradan ayrlarak Mekkeye gitmitir.243 Hira dann etekleri bu gn, vaktiyle Hira maarasnda tohumlar atlan slm dini ve medeniyetine paralel olarak, byk bir yerleim merkezi hline gelmitir. Kaderin bir cilvesi olarak Mekke-Tif yolu, bu dan nnden gemektedir.244 Hz. Peygamberin ikinci uzlet deneyimi, ayn zamanda mekked bir snnet olan itikf yalnzldr.

241 242

bn Hiam, a.g.e., I, s.234. Buhr, Bedul-vahy, 3; Mslim, man , 252; bn Hiam, a.g.e., II, s.250. 243 bn Him, a.g.e., II, s.38. 244 Fuat Gnel, Hira, DA, XVIII, s.122.

67

a-k-f kknden treyen itikf, lgatte bir eye devam etmek, bir ile srekli megul olmak iin sdece ona ynelmek, sessiz ve tenh bir yere kapanarak kiinin tm varl ile kendisini yapaca ie vermeye almas, bir yere balanp kalmak ve hapsetmekgibi mnlara gelir.245 tikf, kk eskilere dayanan kkl bir gelenein addr. Kuran- Kermde Hz. Meryem, itikf ehli bir kimse olarak grlmektedir. Hz. Meryemin, Beytl-Makdiste kendisini ibdete verdii ve bu ibdetlerin neticesinde madd ve mnevi ikramlar ile taltf edildii anlalmaktadr.246 Fkh terimi olarak itikf, Cuma namaz klnan merkezi bir camide, ibdet amacyla ve dbn gzeterek kalmay ifde eder.247 tikfn meruiyeti, Kuran ve Snnet ile sbittir. Mescitlerde, itikfta bulunduunuz zaman kadnlara yaklamayn248 yeti ile Hz. ienin rivyet ettii, Hz. Peygamberin veftna kadar Ramazann son on gnn itikfta geirdiine dair hadis,249 bu husustaki delillerdir. Hz. Peygamber, oru emrolunduktan sonra veftna kadar her sene Ramazann son on gnnde mescitte itikfa ekildii, yalnzca bir Ramazanda bunu terk ettii, onu da evvl aynda kaz ettii rivyet edilmitir.250 Kiinin halkla lfet, nsiyet ve ihtilt terk ederek, ibdet ve tat maksadyla zamannn bir ksmn mescide geirerek, bu sre zarfnda mer bile olsa her trl nefs ve ehev arzulardan uzak durmas, mnen olgunlamas iin nemli veslelerden birisidir. Masivadan sarf- nazar edilerek, Cenb- Allaha

245 246

Asm Efendi, Kmus Tercemesi, stanbul 1305, III, s.685. l-i mrn Sresi, 3/37. 247 Ltfi entrk- Seyfettin Yazc, Diynet slm lmihali, Ankara 1996, s.265. 248 Bakara Sresi, 2/187. 249 Buhr, tikf 1; Eb Dvud, Tatavv, 355. 250 Buhr, tikf, 6,14; Mslim, tikf, 2.

68

ynelinen bylesi ortamlar, insana derin bir mnev ufuk ve imkn sunmaktadr. Bu bakmdan itikf pratiinin, yalnz Son Peygamberin mmetine has bir ibdet olmayp, dier mmetlerde de muhtelif ekillerde gerekletirilen, kkl bir gelenek olduu dnlmtr. Nitekim, brahm ve smile: Evimi, onu ziyret edenler, ibdet iin orada kalanlar(kifn), rku ve secde edenler iin tertemiz tutun diye emir verdik.251 melindeki yetin bir ynyle buna iret ettii ileri srlmtr.252 nsan itikf ile dikkatini gnn alelde olaylarndan, eyann okluu ve deiikliinden kendi varoluuna teksif ettii zaman, kendi gerekliini ve kendisinin de bir paras olduu lemin birliini sezerek, glgeleri gerek sanmaktan ve faydasz dncelere kul olmaktan kurtulmak inisiyatifini edinerek kesretten vahdete ular. Bunun iindir ki itikf, zamanla tarkatlarda uzlet, halvet, ile ve erban denilen zel bir olgunlatrma formunun domasna zemin hazrlamtr. Hz. Peygamber, hicretten sonra her sene Ramazan aynn son on gn mescitte yalnz kalarak geirmeyi itiyd edinmitir. Ayn zamanda devlet bakan ve ordu komutan da olan Efendimizin bu son derece nemli sorumluluklarna ramen, her yl belli bir sre dnydan deta geri ekilmesi, onun yalnzla verdii nemin bir ninesi olmaldr. Son Peygamber, itikf uygulamasyla, mmetine deta Yalnzlktan ve onun dntren gcnden nasibinizi muhakkak aln! mesajn vermitir. Selmlarn en ekmeli -Allahn da meleklerin de selmlad- Son Peygambere olsun!

251 252

Bakara Sresi, 2/125. Mehmet ener, tikf, DA, XXIII, s.458.

69

SONU

Kuku yok ki yalnzlk kavram, yalnz olma durumu, kimsesizlik, sszlk gibi kelime beklerince tanmlanamayacak kadar geni anlamlar ieren bir mefhumdur. nsan, ana rahminde yalnz geirdii ortalama dokuz aylk bir srenin sonunda kalabalk bir dnyaya doar. Dnya, onu geni ailesinin iine alr. nsan, son nefesini verirken, yine doduu gibi yalnz lr. Sf iin yalnzlk , uzlet, halvet ve ile uygulamalarnda grld zere disipline bir eitimin zeminini tekil eder. Sf, yalnzlk vesilesi ile ayr dt Hakkate, zlem ve arayn ifade eder. Yalnzln insan olgunlatran karakterinden haberdar olan dervi, Mevlnann ifadesiyle, kuyunun karanln, kalabaln karanlna tercih eder. Bununla beraber halvet, tasavvuf eitimin amac deil, yalnzca kemle kavuturma yntemlerinden birisidir. Mutlak yalnzlk, yalnz Allaha aittir. Haddiztnda uzlet de mecz bir yalnzlktr zira her hlkrda yanmzda Allah var bulunmaktadr. Tasavvuf dncesinde, anlaml ve ilkeli bir celvet pratii iin halvet ngrlmtr. slm tasavvufu da dier slm disiplinler gibi kaynan Kuran ve Snnetten almtr. Ancak, alma konumuz uzleti de iine alan manev hayatn kayna slm Peygamberi ile beraber dier baz peygamberleri de kapsadn sylemek mmkndr. Hz. brahmin, evrenin yaratcs ile ilgili tefekkrleri, Hz. Ysufun kuyu ve zindan tecrbesi, Hz. Msnn Tur Dandaki krk gnlk yalnzl, Hz. Eyybun mal, evlatlar ve shhatinden azledilerek ei ve yalnzl refkatinde

70

hastalna sabretmesi, Hz. Ynusun karanlklar iinde ve denizin derinliklerinde nefs muhasebesi yapmas ve Son Peygamber Hz. Muhammed(s)in Hira inzivas ile itikf snneti bu cmleden olarak peygamberlerin uzletini ifde eder. Yalnzlk, peygamberler iin bazen bir hazrlama ve motivasyon sreci olmu; bazen insanlardan korunmak eklinde tecelli etmi, bazen imtihan ve cezalandrma vesilesi klnm ve bazen de salt ibdet ve tat iin uygun bir ortamn nemli bir vasf olarak temyz etmitir. Sebebi ne olursa olsun, insanln kutsal retmenleri ve yol gstericileri olan peygamberlerin, yaamlarnda belli bir sre yalnzl deneyimlemi olmalar nemlidir. Ayrca grevleri sebebiyle insanlar ile srekli diyalog halinde bulunmalar gereken Allah Elilerinin hayatlarnda yalnzla yer am olmalar, yalnzln nemini paradoksal olarak ortaya koymutur. Sre ve formlarnda deiiklikler olmakla birlikte muvakkat yalnzlklar, kemle giden yolda peygamberlerin ortak snnetidir.

71

KAYNAKA

Akpnar, Ali, Kuran Corafyas, Fecr Yaynlar, Ankara 2002. Asm Efendi, Kmus Tercemesi, stanbul 1305. Attar, Feriduddin, Tezkiret'l-Evliya, Kahire 1981. Beyhak, Ahmet b. Hseyin, ez-Zhdl-Kebr, Beyrut 1987. Bilgiseven, Amiran Kurtkan, Din Sosyolojisi, stanbul 1985. Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b .smail, Sahhul-Buhr,Mektebetlslam, stanbul 1979. Carrel, Alexis, nsan Denen Mehul, (trc.: mer Durmaz), Hayat Yaynlar, stanbul 2005. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yaynlar, Ankara1997. Ccelolu, Doan, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul 1999. Crcn, Ali b. Muhammed, Kitbt-tarft, Beyrut 1988. Ebul-l Mevdd, Tefhmul-Kuran, (trc.:Kurul), nsan Yaynlar, stanbul 1986. Eb Cfer Muhammed b. Cerir et-Taber, Taberi Tefsiri, (trc.: Kerim Aytekin, Hasan Karakaya), Hisar Yaynevi, stanbul 1996. Ebul-Abbs bnul Arf, Mifthus-sade ve Tahkku tarks-sede, Beyrut 1993. Eb Davud, Sleyman b. Eas, Snen Eb Davud, Matbaa Mustafa el-Babi el-Hale, Msr 1952.

72

Eb Nasr Abdullah b. Ali Serrc et-Ts, el- Lma, (trc.: H. Kamil Ylmaz), Erkam Yaynlar, stanbul 1996. Epstein, Perle, Kabala Msev Mistiklerin Yolu, (trc.: Nusret Karayazgan, iyma Barkan), stanbul 1993. Eraydn, Seluk, ile DA, VIII. Eraydn, Seluk - Uluda, Sleyman , Erbain, DA, XI. Esed, Muhammed, Kuran Mesaj Meal-Tefsir, (trc.: Cahit Kaytak, Ahmet Ertrk), aret Yaynlar, stanbul 2002. Fahruddin er-Rz, Tefsr-i Kebr Meftihul-Gayb, (trc.: Suat Yldrm, Ltfullah Cebeci, Sadk Kl, C. Sadk Doru), Aka Yaynlar, Anlara 1988. Gazal,Muhammed b.Muhammed, hu ulmid-din, Beyrut 1990. ----------------------------------, Minhc'l-rifin, Msr 1344. Glpnarl, Abdulbk, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul 1977. --------------------------, Mevlev db ve Erkn, stanbul 1963. Gnel, Fuat, Hira, DA, XVIII. Hamdullah, Muhammed, slam Peygamberi, (trc.: Salih Tu), maj Yaynlar, Ankara 2003. Hattb, Hamd b. Muhammed, el-Uzle, Beyrut 1990. Hfn, Abdulmnim, Mucemu mustalahtis-sfiyye, Beyrut 1987. Hucvir, Ali b. Osman, Keful-Mahcb, (trc.: Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul 1982. bn Arab, Ebu Bekr Muhyiddin b.Ali, el-Halvet'l-mutlaka, Kahire 1986.

73

--------------------------------------------, Kitbu Istlhs-sfiyye, (Resil bn Arab iinde), Haydarbd 1948. bn Him, Ebu Muhammed Abdulmelik el- Hmyer, es-SiretunNebeviyye, Msr 1936. bn Mce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid, Snen bn Mce, Dru hyi Ktbil-Arabiy, Msr 1952. bn Manzur, Lisanu'1-Arab, Beyrut ts. bnl-Mlakkn, mer b. Ali, Tabakatl-evliya, (nr.: Nreddn erbe), Beyrut 1986. bn Kesr, Hadislerle Kuran- Kerim Tefsiri, (trc.: Bekir KarlaBedrettin etin), ar Yaynlar, stanbul 1991. sfahn, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah, Hilyetl-evliy, Khire 1987. smail Hakk Bursev, Rhul-Beyn, (trc.: mer elik, Cafer Durmu), Erkam Yaynlar, stanbul 2006. Kn, Abdurrezzak, Mucemu Istlhtu's-Sfiyye, Kahire 1990. Kitab Mukaddes irketi, Kitab Mukaddes, Ohan Matbaaclk, stanbul 2001. Kueyr, Ebul-Ksm Abdlkerim, er-Risle, Kahire 1992. Kutub, Seyyid, Fi Zlllil-Kuran, (trc.: Salih Uan, Vahdettin nce), Dnya Yaynclk, stanbul 1991. Kbr, Ahmed b. mer Necmddin, Usll-Aere, Risle ilel-him, Fevihl-ceml,( eser de Tasavvuf Hayat iinde, trc.: Mustafa Kara), Dergah Yaynlar, stanbul 1980. Kk, Osman, Rumi Past and Present East and West Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, yl 5, sy.12, Ankara 2004.

74

Magill, Frank N., Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, (trc.: Vahap Mutal), Dergah Yaynlar, stanbul 1992. Mekk, Eb Tlib Muhammed b. Ali, Kutul-Kulb, Khire 1310. Mounier, Emmanuel, Varolu Felsefesini Giri, (trc.: Serdar Rifat Krkolu), Alan Yaynclk, stanbul 1986. Muhakkk- Tirmiz, Marif (trc.: Abdlbk Glpnarl), Ankara ts. Muhsib, Hris b. Esed, Kitbul-Halve, el-Merik 1955. ----------------------------, er-Riye li-hukkillh, (nr.: Abdulhalm Mahmd), Khire ts. Mslim b. Haccac Ebl-Hseyin, Camius-Sahih, Dart-Tbaatil-Amire, bsy 1330. zelsel, Michaela Mihriban, Halvette Krk Gn, (trc. Petek Budanur Ate), Kakns Yaynlar, stanbul 2002. ztrk, Yaar N., Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, Yeni Boyut Yaynlar, stanbul 1990. Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971. Rzbihn Bakl, Rzbihn b. Eb Nasr, Kitbu Merebil-ervh, (nr.: Nazif Hoca), stanbul 1974. Say, Ali, Firavun Hmn ve Krun Karsnda Hz. Ms, z Yaynclk, stanbul 1999. Shreverd, Ebu Hafs ihabddin mer, Avrifu'l-Marif, Beyrut 1966.

75

Slem, Ebu Muhammed zzddin Abdulaziz b. Abdsselm, retu lel-caz fi Badi Envril-Mecz, Matbaatul-Amire, Dersaadet, 1313. Slem, Eb Abdurrahmn, Tabakts-sfiyye (nr.: Nureddin erbe) Haleb, 1986. arn, Abdulvehhb b. Ahmed, et-Tabaktl- Kbr, Kahire 1956. ener, Mehmet, tikf , DA, XXIII. entrk, Ltfi- Yazc, Seyfettin, Diyanet slm lmihali, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1996. Tehven, Muhammed Ali b. Ali, Kefu stlhtil-Funn, Beyrut 1861. Topu, Nurettin, Varolmak, Dergah Yaynlar, stanbul 1999 . Tosun, Necdet, bn Arab ncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995. Tster, Sehl b. Abdullah, Tefsiru'1-Kur'ani'l-Azim, Drul-Ktbil-

Arabiyyetil-Kbr, Msr 1306. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991. Yahyaolu, Recai, Yalnzlk Psikolojisi, Nesil Yaynlar, stanbul 2005. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Azim Datm, stanbul 1992.

76

ZET Glba, Selahattin, Kur'an- Kerm'de Anlan Baz Peygamberlerin Yalnzlk Deneyimleri, Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Ethem Cebeciolu, 81 s. slam tasavvufunun, insan olgunlatrma yntemlerinden birisi de geici olarak sosyal hayattan izolasyon ile gerekleen uzlettir. Uzlet, disipline bir yalnzl ifade eder ve kaynan peygamber uygulamalarndan alr. Kur'an- Kerim'e bakldnda, Musa peygamberin Tur danda, Yusuf peygamberin bir kuyuda ve hapiste, Yunus peygamberin bir baln karnnda bir sre yalnz yaad grlmektedir. Yine brahim peygamberin yaratc ile ilgili tefekkr ve tahlil abalarn tabiatla ba baa yani yalnz gerekletirdiini ilgili ayetlere ve bu ayetlerin yorumlarna bakarak anlamak mmkndr. slam peygamberi Hz. Muhammed(s)in de peygamberlik grevi ncesi Hira dandaki bir maarada inzivasndan ve peygamberlii sresince Ramazan aynn son on gnn mescitte yalnz geirmesinden hadis koleksiyonlar sayesinde haberdarz. nsanln kutsal retmenleri olan peygamberlerin, grevleri sebebiyle insanlarla gl bir iletiim kurmalar kanlmaz olduu halde, yaantlarnda yalnzlk karelerinin bulunmas yalnzln nemini paradoksal olarak ortaya koymutur. "Kur'an- Kerm'de Anlan Baz Peygamberlerin Yalnzlk Deneyimleri" isimli bu yksek lisans tezi, bir giri ve iki blmden olumaktadr. lk blmde uzlet kelimesinin anlamlar ile slam mistiklerinin uzlete dair dncelerine yer verilmi, ikinci blmde ise yukarda anlan peygamberlerin yalnzlklar incelenmitir.

77

ABSTRACT Glba, Selahattin, The Experiences of Isolation of Some Prophets, Masters Thesis, Advisor: Prof. Ethem Cebeciolu,81 p. One of the methods of maturing people of Islam mysticism is uzle that is isolating people temporarily from social life .Uzle states a disciplined isolation and it is originated from applications of prophets. When looked at Holy Quran ,it is seen that the Prophet Musa lived in Tur mountain, the Prophet Yusuf lived in a well and in prison, the Prophet Yunus lived in the abdomen of a fish for some time. Also it is possible to understand that the Prophet Ibrahim fulfilled his contemplate and analysis efforts about creator, alone with nature, by looking at related verses and their interpretations. Also we are informed of the long lasting isaolation of the Prophet of Islam, Muhammed in Hira mountain before being a prophet and his staying alone in the masjid for the last ten days of Ramadan during his prophethood that is called itiqaf by the help of hadith collections. The fact that although it was inevitable for the guider holy teachers of people to have a strong communication with people because of their duty, there were solitary times in their lifes, reveals the importance of solitariness paradoxically. With the name of The Experiences of Isolation of Some Prophets

discussed in this thesis is composed of an introduction and two other parts .In the first part the meanings of uzle and the thoughts of Islam mystics related to it Holy Quran are included. In the second part the isolations of prophets mentioned above are examined.

78