T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI KELM BLM DALI

GZZLDE KURTULU KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

OSMAN NUR DEMR

STANBUL, 2008

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI KELM BLM DALI

GZZLDE KURTULU KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

OSMAN NUR DEMR

Danman: YRD.DO.DR.HLYA ALPER

STANBUL, 2008

GENEL BLGLER sim ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler : Osman Nuri DEMR : lahiyat : Kelam : Yrd.Do. Dr. Hlya ALPER : Yksek Lisans-Austos 2008 : Kurtulu, Ltuf, Rahmet, nan. ZET Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans tezi olarak hazrlanm ve ilgili jri tarafndan oybirliiyle kabul edilmitir. Tezimizde slm dininin kurtulu dncesi nl slm limi mam Gazzlnin bak as ve perspektifi ile ortaya konulmaya allmtr. Bu almada Kurtulu kavram tahlil edilmi ve gemiten gnmze kurtulu probleminin seyri ve geliimi hakknda genel bilgiler verilmitir. mam Gazzlnin hayat ile kurtulu dncesi arasnda var olan balar saptanarak ortaya konulmutur. Bu balar yorumlanarak tarihsel arka plan hakknda bilgi verilmitir. Gazzlye gre kurtarclk iddias tayan ekol ve gruplar hakknda bilgi verilmi ve bu gruplarn kurtulu dnceleri tahlil edilmitir. Gazzlnin izmi olduu kurtulu emberi ve bu emberin iinde ve dnda kalanlar hakknda inceleme yaplmtr. nl dnrn slm gruplara bak as ve onlarla ilgili dnceleri ayrntl bir ekilde ele alnarak Gazzl tekfir doktrininin zerine oturduu temeller aratrlmtr. Gazzl kurtulu dncesini oluturan unsurlar ve bu unsurlar oluturan alt balklar incelenerek sistematik bir ekilde ortaya konulmutur. Gazzlye gre kurtuluun nasl ve hangi yolla gerekleecei aratrlarak ayrntl bir ekilde ele alnmtr.

GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname Field Programme Supervisor Degree Awarded and Date Keywords : Osman Nuri DEMR : Dvnty : Kalam : Associate Professor : Master-August 2008 : Salvation, Kindness, (Gods) Mercy, Belief. ABSTRACT This thesis named The Concept of Salvation for Gazzali is prepared as a postgraduate study at Social Sciences Institute of Marmara University and accepted by the concerned committee unanimously. In this thesis, it is tried to be given the idea of salvation in Islam with the point of view and perspective of Gazzali, a famous Islam scholar. In this study, the concept of salvation is analyzed and general information about its development and progress is given. The relationship between the life of Imam Gazzali and his idea of salvation are determined and put forth. This connection is interpreted and its historical background is explained. Information about the schools and groups for which Gazzali thinks that they claim the idea of salvation is given and what these groups think about salvation is analyzed. About the salvation circle drawn by Gazzali and those both in the and out of the circle are examined. The famous intellectuals point of view and his ideas about Islamic groups are studied in detail and the basic principles of the impiety doctrine of Gazzali are researched. These elements that form the Gazzalis idea of salvation and these subtitles that constitute these elements are examined and put forth systematically. Gazzalis ideas about how and by which way salvation is possible are researched and explained in detail.

NDEKLER Sayfa No. NDEKLER....I KISALTMALAR......IV NSZ....V 1- GR ....................................................................................................... 1 1.1 ARATIRMANIN ALANI ................................................................. 2 1.2 ARATIRMANIN AMACI ................................................................ 4 1.3 ARATIRMANIN YNTEM ........................................................... 6 1.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI................................................... 8 BRNC BLM SLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE) 1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR.......................... 8
1.1 Felh.................................................................................................................... 8 1.2 Fevz................................................................................................................... 10 1.3 Nect ................................................................................................................. 12

2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR ......................... 14

2.1 Hidyet.............................................................................................................. 14 2.2 Ecir.................................................................................................................... 15 2.3 Cez .................................................................................................................. 15 2.4 Rz ................................................................................................................... 16 2.5 Halas ................................................................................................................. 16 2.6 Srur.................................................................................................................. 17 2.7 Sevap................................................................................................................. 17 2.8 Selmet.............................................................................................................. 18 2.9 Emn................................................................................................................... 18 2.10 Hsn .............................................................................................................. 19

KNC BLM GAZZLDE KURTULU 1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS 20 2- GAZZLYE GRE KURTULU DDASI OLAN EKOLLER. 27
2.1 Kelmclar......................................................................................................... 29 2.2 Felsefeciler........................................................................................................ 35 2.3 Btnlik (Talmiyye) ....................................................................................... 42 2.4 Mutasavvflar .................................................................................................... 49

3- KURTULUU SALAYAN METOTLAR ....................................... 57

3.1 Yntem Olarak Mantk ..................................................................................... 58 3.2 Analitik Yntem ............................................................................................... 59 3.3 Diyalektik Yntem............................................................................................ 61 3.4 Tevil Yntemi.................................................................................................. 62 3.5 Din Tecrbe Yntemi ...................................................................................... 65 3.6 phecilik ......................................................................................................... 67

4- KURTULUUN ETLER VE UNSURLARI .............................. 69

4.1 KURTULUUN ETLER .......................................................................... 69 4.1.1 Dnyev Kurtulu (Kurtuluta Vahyin Yeri ) ................................................ 69 4.1.2 Uhrev Kurtulu ............................................................................................. 76

4.2 KURTULUUN UNSURLARI ........................................................ 79

4.2.1 lh Ltuf ...................................................................................................... 79 4.2.2 man ............................................................................................................... 81 4.2.3 nsann Kesbi (Slih Amel Faktr) .............................................................. 86 4.2.4 Allha ve Reslne taat............................................................................... 93 4.2.5 yilii Emretmek ve Ktlkten Sakndrmak............................................... 95 4.2.6 Tevbe ............................................................................................................. 97

5- KURTULUUN VESLELER.103
5.1 Kurtuluta efaat............................................................................................. 104 5.2 nsann nsan Kurtarmas (Tevessl) ............................................................. 109

6- KURTULU ENGELLER ............................................................... 112

II

7- KURTULU DNCESNN SONULARI (MKFAT VE CEZ) ...................................................................................................... 114

7.1 Mkfat ........................................................................................................... 114 7.2 Cez ................................................................................................................ 116

SONU..................................................................................................... 120 KAYNAKA ........................................................................................... 123

III

KISALTMALAR A..F. A...F. b. bkz. C. c.c. ev. : Ak retim Fakltesi : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi : Bin, ibn : Baknz : Cilt : Celle Celluh : evirmen

D.E...F.D. : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi DA DB E...F.D. Hz. hzl. FAV SAM M.E.B. m.. m.s. mad. nr. l. s. S. sav. T.D.K. TDV trs. vb. : Diyanet slm Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi : Hazreti : Hazrlayan : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf : slm Aratrmalar Merkezi : Milli Eitim Bakanl : Milattan nce : Milattan Sonra : Maddesi : Nereden : lm Tarihi : Sayfa : Say : Sallallhu Aleyhi ve Selem : Trk Dil Kurumu : Trkiye Diyanet Vakf : Tarihsiz : Ve benzeri

IV

NSZ nanan insan iin yeryznde var olan en byk ve en mhim mesele cehennemden kurtulabilmek ve cenneti kazanabilmek dncesidir. Bu dnce ile hareket eden insanolu yaratlndan itibaren kurtulu yollarn aramaya girimi, dnya ve hirette gerek saadeti yakalamay hedeflemitir. lk insann eytann tuzana dmesi ve sonrasnda iinde bulunduu durumdan kmak zere tvbeye bavurmas kurtulu araylarnn ilk rneini tekil etmitir. Ancak bu rnek ilk olmakla beraber son olmamtr. nk demolunun, atasyla balayan kurtulu serveni kyamete kadar devam edecektir. Kayna ister beer isterse ilh olsun btn din ve inan sistemlerinde bir kurtulu dncesi ve felsefesi bulunmaktadr. Hatta inanszlk iin de kendi iinde bir kurtulu anatomisinden sz etmek mmkndr. Kez bu tezin sayfalar arasnda inanszln da bir inan olduu vurgulanmaya allmtr. Dolaysyla btn inan sistemleri iin kendi i dinamikleri erevesinde bir kurtulu doktrininin varlndan sz etmek mmkndr. lh dinlerin sonuncusu olan slm dininde kurtulu dncesi dnya ve hirette gerek mutluluu salama hedefi zerine bina edilmitir. Gazzlde Kurtulu Kavram isimli tezimizde slm dininin kurtulu felsefesi nl slm limi Eb Hmid el-Gazzlnin yorumuyla ortaya konulmaya allmtr. Kurtulu kavram trevleriyle beraber tahlil edilmi, Kurn- Kerm ve hadislerdeki kullanmlarna iaret edilmitir. Gazzl rnei ve zelinden hareketle ve Gazzl perspektifi ile slm frkalar ve slm d oluumlar saptanm ve kurtulu dncesi balamnda ele alnarak incelenmitir. Gazzlye gre slmda kurtuluun yollar, kurtulua etki eden faktrler, kurtuluun unsurlar ve kurtulu dncesinin sonular aratrlarak ortaya konulmutur. Bylece Gazzl penceresiyle slmda kurtulu dncesinin fotoraf ekilmeye allm ve kurtuluun nasl ve hangi artlarda mmkn olabilecei aratrlmtr. Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tez gerekten uzun ve yorucu bir alma serveni ve kymetli bir alt yapnn yol gstericilii eliinde hayat bulmutur.

Bu eserin vcut bulmas adna bizimle beraber ayn ak ve heyecan tayan, deerli mesailerini cmerte sarf etmekten geri durmayan ve ok nemli katklar salayan muhterem ahsiyetlerin isimlerinin anlmas, bizim iin yerine getirilmesi gereken bir kran borcu ve nemli bir grevdir. Bu meyanda tezimizin isim babas olan ve ihtiya duyduumuz her anda kymetli bilgilerinden istifade etmemize imkn tanyan muhterem hocam Prof. Dr. lyas ELEB Beye, tezimizi defalarca okuyan, doru ynlendirmeleriyle akademik hayatmzn salam temeller zerine oturmasn salayan, balangtan son ana kadar hibir konuda yardmn esirgemeyen, tavr ve davranlarn her trl takdirin stnde grdm tez danmanm ve ok deerli hocam Yrd. Do. Dr. Hlya ALPERe, nemli eletiri ve deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna katk salayan Yrd. Do. Dr. Emine KESKNER Hanmefendiye, hayatn her alannda olduu gibi ilm almalarm srasnda da yanmda olarak hibir zaman desteini esirgemeyen fedakr eim zlem Hanma ve olum Muhammed kbale sonsuz teekkrler ediyorum.

stanbul, 2008

Osman Nuri DEMR

VI

1- GR
Yeryznde var olan btn dinler, mntesiplerini mutlulua ulatrma hedefini gtmekte, dnyev ve uhrev anlamda tehlike saylabilecek, inananlara meakkat verebilecek her eyden onlar kurtarma ve vaad edilen iyiye ulatrma, mutlu etme amacn tamaktadrlar. Dolaysyla dinler ballarn tayin edilen dnyev ve uhrev zaman dilimleri (hiret inancnn olup olmamasna bal olarak) dhilinde hep bir eylerden kurtarma ve bir eylere ulatrma gayesiyle ynlendirmektedir. Buna bal olarak inanan insann da bu dnyadaki en byk davas cehennemden kurtulabilmek ve cenneti kazanabilmektir. Nitekim insan kurtulua, sonsuz mutlulua bu davay kazanarak ulaacaktr. Yani kurtulula mutluluk arasnda doru bir orant sz konusudur. Gerek mutlulua ulamann yolu, btn dinlerin konusu ve amac, ayn zamanda kadm bir mesele olan Kurtulu, kavram olarak eitli din ve dillerde farkl kelime ya da lafzlarla ifade edilmektedir. Ancak, netice itibariyle anlatlmak istenen temel dnce ayndr. Dilimizde ise kurtulu, kurtulmak eylemi, kurtulma biimi, halas, nect, g bir halden, bir tehlikeden kurtulma durumu, tutsakln, bamlln son bulmas, bir yerden dman igalinin kalkt gn; kurtulu gn, sonsuz mutlulua ulama1 gibi anlamlara gelmektedir. Yukarda szlk anlam verilen kurtulu kelimesinin kavramsal incelemesi birinci blme braklm, bu blmde ise kurtulu kavram, problemli grnen noktalar da gz nne alnarak bir deerlendirmeye tabi tutulmu, ayrca aratrmamzn amac, yntemi, snrlar ve kaynaklarna dair bilgi verilmitir. Ancak kurtulu probleminin tarihsel sreteki grnm sadece ama ve kapsam ierisinde kalan ynleriyle, zet bir ekilde ele alnmtr. Dier taraftan slmiyet dndaki dinlerin kurtulu anlaylarna da temas edilmi ve bylece hem Gazzlnin kurtulu dncesinin dier fikir ve yaklamlarla karlatrlabilmesine, hem de onun bu konudaki fikrinin nerede durduunun anlalabilmesine katkda bulunulmaya

allmtr.

tken Trke Szlk, Kurtulu Mad., Ankara: tken Neriyat, 2007, C.3, s.2853.

1.1 ARATIRMANIN ALANI Din, insanla beraber var olan ve insan nevinin balangcndan bu yana varln srdregelen bir olgudur. Hangi asrda ve hangi medeniyet dzeyinde yaam olursa olsun her kavim ya da toplulukta inanca dair elere rastlamak mmkndr. Baka bir ifade ile din inanlarn tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. nsanlk tarihinde ne kadar eskilere gidilirse gidilsin din inanlardan yoksun bir topluma rastlanmamaktadr. Tarih devrelerde olduu kadar tarih ncesinde de insanolunun baz inanlara sahip olarak yaad, yaplan ilm aratrmalardan anlalmaktadr.2 Bu manada din insanla beraber var olmu ve insanla beraber de var olmaya devam edecektir. Dinin ve din inancn tarihesinin yannda insanda var olan din duygusu ve inanma ihtiyacnn temelini aratrdmzda da durumun pek farl olmadn grebilmekteyiz. Akll bir varlk olan insan, doas, psikolojik ve biyolojik yaps gerei inanmak zorunda olan bir varlktr. Yani insan, akl olan bir varlktr ve onda var olan akl melekeler ve temel nitelikler biyolojik ve psikolojik tahlile tbi tutulduu zaman insann inanmadan yaama imkn bulunmayan bir varlk olduu anlalacaktr.3 Buradaki inanma ve inantan kastmzn inanszl da kapsadn ifade etmemiz gerekir. nk netice itibariyle inanszlkta bir inantr.4 Dinin tarihesiyle beraber insanda bulunan din duygularn ya da din duygusunun kkenlerine ulamaya altmzda din duygusunun sadece ftratla ifadesinin yeterli olmadn ve ftratn din duyguyu da kapsayan daha geni bir anlama sahip bulunduunu grebilmekteyiz. Ancak bu konuda kutsal kitaplar dnda yeterli bilgiye sahip deiliz. Kutsal kitaplar ise, din duygunun kaynan ilk insana; ilk insan ile yaratc arasndaki ba ve yaratlta insan ftratna yerletirilen inanma yetisinden hareketle Allaha balamaktadrlar.5 Yani din duygusu insan olmann doal bir sonucudur ve insann doutan getirdii bir zelliktir. mann Psikolojik Yaps isimli eserinde din duygusunun kaynan aratran Hlya Alper, din duygusunun mstakil bir duygu olmad sonucuna varmakta, harekete geiricisi din olan pek ok duygu sentezinden meydana gelen bir din duygusundan bahsetmenin daha uygun

2 3

Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 4.Bask, Ankara: Ocak, 2002, s.1. Ylmaz zakpnar, nsan nanan Bir Varlk, stanbul: tken, 1999, s.1516. 4 zakpnar, s.16. 5 Tmer, Kk, s.27.

olabileceini ifade etmektedir. Yine yazar sonu olarak, ftratta var olan inanma duygusunun din konulara ynelerek din duyguya dntn sylemektedir.6 Dinin ve din duygunun temelinde insann stn bir gce snmas ve onun korumas altna girmesi sz konusudur. nanan insan dnyev ve uhrev hayatn garanti altna almak arzusunu tamaktadr. Dinler de mntesiplerine dnyev ve uhrev saadet vaad etmektedirler. Bu manada dinlerin amac mensuplarna kurtulu areleri sunmak ve onlara sonsuz mutluluun yollarn gstermektir. Yani kurtulu, kurtuluun unsurlar ve kurtulu yollar dinlerin ana esaslarn oluturmaktadr. Dinlerin ortaya koyduu kurtulu yollar hiret inancnn varlna ya da yokluuna bal olarak deiiklik gsterebilmektedir. Nitekim hiret inanc olan dinlerden hareketle biz, kurtuluu gerek dnya ve gerekse hirette ebedi saadeti kazanmak,7 olarak tanmlasak da; kurtulu, ister hiret inanc olsun isterse olmasn btn dinlerin hem konusu hem de hedefidir.8 nsan konu alan sistemler iinde onun gelecei ve ebed kurtuluu, huzur ve mutluluu ile en ok ilgilenen de dindir. te bundan dolay kurtulu probleminin tarihi dinler tarihi kadar eskidir. nk her dinde kurtulu kavram ve olgusu bulunmaktadr. Kez her din insan bu dnyadan ayrp yce bir hakikate sevk etme gayreti iinde olmakta9 ve bu manada kurtulu ve saadetin yollarn gstermektedir.10 nan yaps ya da ngrd inan eleri nasl veya ne kadar olursa olsun her din kendisini, niteliklerini yine kendisinin belirledii bir Tanrya dayandrmakta ve onun yegne kurtulu yolu olarak lanse etmektedir. Bu manada dinler, merhametli Tanrnn kullarna kendine ulama yollarn gsterdii haritalardr. Nitekim Paul Puthanangady, dinleri, Tanrnn kurtulu planlar eklinde tanmlamakta11 ve dinlerin amacnn, insanlarn Tanrnn iradesi dorultusunda hareket etmesini ve onun honutluunu kazanmasn salamak olduunu ifade etmektedir. Her din insann kurtulu ve mutluluu iin birer reete sunmu ve sistemlerini bu reete erevesinde oluturmulardr. Zira dinlerin muhatab insan, gayesi de insann mutluluudur. Fakat insanlarn huzur ve mutluluu iin dinlerin ortaya koyduu sistem ve yntemler kendi
6 7

Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps, stanbul: Rabet, 2002, s.9495. Mehmet Karaglle, Dua ve Kurtulu, stanbul: Dede Korkut, 1971, s.100. 8 Fatma Candan Gnaydn, Kurnda Kurtulu Kavram, stanbul: Ekin, 2004, s.9. 9 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul: Krkambar Kitapl, 1999, s.237. 10 smail Berkok, Kurtulu Yolu, stanbul, 1960, s.77. 11 Paul Puthanangady, Salvation and Evangalization, Jeavadhara, Bangalore, 1994, s.329.

ilerinde tutarllk gsterse de, baka dinlerle karlatrldklarnda farkllklar arz edebilmektedirler. rnein; Hristiyanlkta kurtulu yolu olarak fedakrlk, dier insanlar sevmek12 ve sann armha gerilmesi gsterilirken; Budizmde ihtiyacn reddiyle ortaya kan sknet, yani nirvanaya ulamak; Zerdlkte doru sz, doru gr ve doru amel; slmda ise tek Allah inanc olan tevhid, kurtulu iin vazgeilmez bir yol olarak ortaya kmaktadr.13 Dinlerin kurtulu anlayn ele alan Herve Rousseau, dinlerde zaman emberinden kurtulma, evrenin kurtuluu, ilh hayata itirak gibi kurtulu anlaylar olduuna iaret eder. Yine Rousseau, baz dinlerin nceleri insann kurtuluunu deil de, insann evresini tekil eden evren ve ierisindeki eyann kurtuluunu esas alrken, bu anlayn artk terk edildiini, sadece insann kurtuluunu ele alan din anlaynn devam etmekte olduunu ifade etmektedir.14 Dinleri iki grup altnda ele alan Rousseau, rislet ve nbvvete dayanan dinlerde kurtuluun gelecekte, yani br dnyada olduunu, mistik dinlere mensup insanlarn ise kurtulu ve ebediyet dncesini bu dnyada tecrbe ettiklerini zikretmektedir.15 Bununla beraber btn dinlerin ve inan sistemlerinin kurtuluu bulma abalar tartmaya ak olup, insanlarn neden kurtulduu ve kurtuluun neleri kapsad farkl ekillerde aklanmtr.16 Dolaysyla btn dinlerde var olan farkl kurtulu anlaylarn dinlere gre ayr ayr ele almak, konunun anlalmas asndan daha yararl olacaktr. 1.2 ARATIRMANIN AMACI Hz demden beri Kurtulu ve Kurtarclk iki temel problemdir. nsanolu hep dnya hayatnn akbetini dnm -hirete inananlar ise- te dnyann nasl ekilleneceini ve orada nasl bir yaam srleceini merak etmitir. slm Dininin de iinde bulunduu baz din ve inanlar hiret hayatnn varln peinen kabul etmitir. slm dininin mntesipleri bu n kabulden hareketle inanlarnn gerei olarak dnya ve hiret mutluluunu hedeflemilerdir. Asr- Saadetten bu yana birok Mslman lim de bu husus zerinde durmu ve sistematik olarak dnya ve hiret eksenli kurtulu hedefini
Bu anlay Hristiyanln havariler dneminde geerlidir. Fakat daha sonra deiiklie uramtr. bkz. Puthanangady, s.329. 13 Ali eraiti, Dinler Tarihi, Abdulhamit zer (ev.), deal Kitaplar: stanbul, 1970, c.2, s.22. 14 Herve Rousseau, Dinler (Tarihi ve Sosyal ncelemeler), Osman Pazarl (ev.), stanbul: Remzi Kitapevi, 1970, s.101102. 15 Rousseau, s.115. 16 John Patric Brenman, Christian Mission in a Pluralistic World, Londra: England, 1990, s.23.
12

ortaya koymaya almlardr. Biz bu almamzda Mteahhirnun ba17 kabul edilen ve Kelm ilmine yeni bir ekil ve muhteva kazandran Hccetl-slm Eb Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazzl(450505/10581111)nin18 yorumuyla slm dinindeki kurtulu anlayn ortaya koymaya alacaz. nsanln ve btn dinlerin bu en nemli meselesinde slm dininin ortaya koyduu perspektifi Gazzlnin bak asyla inceleyip, bu nl dnrn slmda kurtulu dncesi hakknda izdii koyduu fikr ereveyi ortaya koyma gayreti iinde olacaz. almamzn asl amac; slmda Kurtulu Dncesine Gazzl penceresi ile bakabilmektir. Hedefimize ulama yolunda aadaki sorular belirleyici ve yol gsterici olacaktr. Baka bir ifadeyle elimizdeki almann sayfalar arasnda bu sorulara cevaplar verebilmeyi mit ediyoruz. Kurtulu gerekten bir problem midir? ayet yle ise bu problem nasl tanmlanmaldr? Kurtuluu hedeflemek sadece slmiyete zg bir durum mudur, yoksa btn dinlerde var olan bir olgu mudur? Dier dinler kurtulu dncelerini nasl ortaya koymulardr? slamda kurtuluun dnyev ve uhrev ynleri mevcut mudur? Bu manada dnya-hiret dengesi gzetilmi midir? slamiyetin seilmitir? Gazzlnin yaad a ve fikri geliim srecinin kurtulu dncesine etkisi olmu mudur? Eserlerinden hareketle Gazzlnin kurtulua dair grlerinin tutarl bir tarzda saptanmas mmkn mdr? Mmknse bunu nasl ortaya koyarz? kurtulu perspektifi anlatlrken neden Gazzl rnei

erafettin Glck, Kelm Tarihi, stanbul: Esra Yaynlar 1998, s.163. Gazzlnin Hayat ve Eserleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa arc ve dierleri, Gazzl mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1996, C.13, s.489534.
18

17

1.3 ARATIRMANIN YNTEM almamzn tamamnda genel olarak Kaynak Tarama Yntemi kullanlmtr. nk eser ya da kavram aratrmalar yaplrken, en nemli faktr ncelikle aratrma konusu olan ahsn kendi eserlerinin ve konuyla dorudan alakal kaynaklarn incelenmesidir. Ardndan da ilgili ahs veya konuyla alakal birincil ve ikincil kaynaklar aratrlarak alma ekillendirilmektedir. Biz de ilke olarak almamz bu yntem zerine srdrmeyi tasarladk. almamzda ncelikle tezimizin bir kavram aratrmas olmasndan da hareketle kurtulu kavramyla alakal incelemeler yaptk. Kurtulu kavramn ve bir problem olarak kurtulu u ele alrken dier dinler hakkndaki ansiklopedik bilgiler ve ilgili konuyla alakal kavramsal almalardan istifade ettik. slm Dininin kurtulua dair grlerini ve kavramsal olarak slmda kurtuluu incelerken Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinden ve lgatlerden yararlandk. Bununla beraber kurtulu kavramyla alakal yazlan eser ve kaynaklara da bavurduk. Gazzlnin kurtulu dncesini ortaya koyabilmek iin ulaabildiimiz kadaryla- Gazzlnin kurtulu dncesiyle balant kurulabilecek btn eserlerini ve Gazzlye ve Gazzl dncesine dair yazlan eserleri aratrmamz iine aldk. Ksacas, ulaabildiimiz kadaryla konu hakkndaki eserleri ve mracaat kaynaklarn inceleyerek, tezimize alt yap oluturabilecek verileri bir araya toplayp, bu verileri bir potada harmanlamak suretiyle toplanan verilerden hareketle kendi yorumumuzu ortaya koymay ama edindik. Bylece taranan kaynaklardan elde ettiimiz verileri oluturduumuz bilgi havuzunda toplayarak kendi yorumlarmzla Gazzl

penceresinden kurtuluu okumaya ve okuyup anladklarmz ifade etmeye gayret ettik. 1.4 ARATIRMANIN KAYNAKLARI Gazzlde Kurtulu Kavram isimli bu tezin temelinde mam Gazzl ve onun eserleri vardr. Aratrmamzn genel erevesini Gazzl dncesi ve Gazzlnin eserleri oluturmaktadr. Ulaabildiimiz kadaryla Gazzlnin konumuzla alakal btn eserleri bu tezin ana snrlarn belirlemitir. Ancak aratrmamz sadece Gazzl

ve eserleriyle snrlamadk. Gazzl ncesi ve sonras dnemde konumuza kaynaklk edebilecek eserlere bavurmaktan geri durmadk. Tezimizi hazrlarken kaynak ve veriler itibariyle her ne kadar (Gazzl ve eserleri ynnden) kat bir snrlamaya gitmemi olsak da aratrmann ieriine zarar verebilecek, genel ahengi bozabilecek, hacmi artrp keyfiyeti deersizletirebilecek kaynak ve verilere yer vermemeye zen gsterdik. almamz bir kavram aratrmas olduu iin konunun incelenmesini ve konu zerine deerlendirmelerimizi kurtulu kavram ve bu kavram zerine dncelerini aratrdmz Gazzl ekseninde ekillendirdik.

BRNC BLM SLM'DA KURTULU (KAVRAMSAL EREVE)

1- KURTULU ANLAMINA GELEN KAVRAMLAR Kurnda kurtulu anlamna gelen kelime bulunmaktadr. Bunlar, felh, fevz ve nect kelimeleridir. Bu kelimelerin birbirine paralel kullanmlar olduu gibi, birini dierinden ayran bir takm farkllklar da vardr. Aada her bir kelime ayr ayr incelenerek aralarndaki farklar ve benzerlikler ortaya konulacaktr. 1.1 Felh Felh Araapada yarmak, tarlay srmek manasna gelen f-l-h kknden tremitir. Bu kelimenin felh, felh ve felh eklinde isim ve mastar halinde kullanmlar mevcuttur. Kelime zafer, nect, halas ve fevz kelimeleriyle de e anlaml kabul edilmektedir. Szlkte arzu edilen eyleri elde etme, istenmeyen eylerden kurtulma; baar, hayr, nimet, refah ve saadet iinde bulunma ve hayrda bki olma gibi manalar tamaktadr.19 Terim olarak felh; kiinin din ve ahlki ykmllklerini yerine getirmesi sonucunda dnyada elde edecei baar ve mutlulukla birlikte, hirette ulaaca ebed kurtulu ve saadeti ifade etmektedir.20 Felhn terim anlam aslnda szlk anlamyla balantl olup, nndeki engeli yarp kendini kurtarmak ve isteine ulamak, yani zafere erimek eklinde aklanabilir. Mminlerin de dnya, tabiat, ehvet engellerini yarmak suretiyle gaypte gizlenen isteklerine ulap hirette ebed felh bulacaklar belirtilmektedir.21 Orucun rahat tutulmasn salad iin sahur yemeine, hayrn bekas ve ebed kurtulua vesile olmas dolaysyla cemaatle klnan namaza da felh denmitir.22 Ancak yalnzca cennet ehli iin felh kknden kurtulua erenler anlamnda muflihn tabiri kullanlmtr. nk gerekten sadece onlar

bn Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut: trs., f-l-h mad. C.2, s.1125-1126; Rgb el-sfehn, el Mfredt, f-l-h mad., s.644; Firzbd, Kmusul-Muht Tercemesi, (ev. Asm Efendi), stanbul: Cemal Efendi Matbaas, 1304. f-l-h mad.; Muhammed Salh, Kmus-i Osmn, stanbul, 1314, s.191. 20 Adil Bebek, Felh mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.12, s.300. 21 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, stanbul, 1976, C.1, s.204. 22 Bebek, s.300.

19

sapklk ve gazaptan uzaklaarak ebed kurtulua nil olmaktadrlar.23 Kurn felh kelimesini hsrann ztt olarak kullanmaktadr.24 slm, felh dncesiyle sadece dnyev refah deil, insann gerek dnyas olan hireti de hedeflemektedir. Dolaysyla yukarda da deindiimiz gibi, kulun ukbda kurtulua nil olabilmesi iin bu dnyada felha ermesi gerekmektedir.25 Rgb el-sfehn (l.425) felh dnyev ve uhrev olmak zere iki ksma ayrdktan sonra dnyev olan, hayat gzelletiren uzun mr, zenginlik, eref ve bunlarn kazandrd mutluluk olarak yorumlamakta; uhrev felh ise drt madde de zetlemektedir: lmsz bir mr, hibir eye ihtiya duymayan bir zenginlik, zillet aibesinden arnm bir eref ve cehalet karanlndan kurtulmu bir ilim.26 Felh kelimesi Kurn- Kerimde 40 yerde gemektedir. Bunlardan 13nde isim olarak, dier yerlerde ise fiil olarak kullanlmtr.
27

Dnya hayat geici, hiret

hayat ebed olduundan Kurnda felh muttakilerin cehennemden kurtulmalar28 yannda, ebed lemde kiinin korktuklarndan emin ve umduklarna nil olmas anlamn da tamaktadr.29 Kurnda felh birka ayette dnyev baar30 anlamna gelmekle beraber, dier btn ayetlerde gerek huzur ve mutluluk getiren uhrev kurtulu anlamnda kullanlmtr. Genellikle yetlerde felh kelimesi ferd

ykmllkle irtibatl olarak kullanlmtr. Kurn- Kerimde yer alan felhla ilgili yet-i kermeleri incelediimizde kelimenin, kurtulua eren ve eremeyen insanlarn vasflarnn anlatld yetler,31 dnya ve hirette stnlk ifadesi olarak kullanlan yetler,32 emir ve tavsiye ayetlerinden sonra temenni anlamndaki yetler33 mminlerin kesin olarak kurtulduuna iaret eden

23 24

Yazr, C.1, s.204. Kurnda Kutulu Kavram ve trevlerinin ilenii hakknda geni bilgi iin bkz. Gnaydn, s.1127. 25 mer Rza Dorul, Yeryzndeki Dinler Tarihi, stanbul: Yedign Neriyat, 1958, s.291292. 26 Rgb el-sfehn, f-h-h mad. 27 Muhammed Fud Abdlbki, Muceml mfehres li elfzil Kurnil Kerm, 2.bask, Kahire: Drul-Hads, 1988, f-l-h mad. 28 Abdullah Yein, Osmanlca-Trke Yeni Lgat, stanbul: Hizmet Vakf Yaynlar, 1997, s.152. 29 Atik, s.244. 30 et -Th 20/64; l-i mrn 3/200; el-Arf 7/69; el-Enfl 8/45. 31 Ysuf 12/23, Ynus 10/77; el-Araf 7/8; l-i mrn 3/104. 32 et -Th 20/64 33 el-Hac 22/77; el-Mide 5/35.

ayetler34 kurtulua erenlere iaret edip onlar niteleyen yetler35 olmak zere eitli yet gruplar iinde zikredildiini grmekteyiz. Felh 11 yerde ise olumsuz sigayla kullanlm ve kfirlerin durumu yerilmek suretiyle hakikat tersinden gsterilmitir.36 Hadislerde de felh kavram, szlk ve terim anlamlarnda kullanlmtr. Wensinckin tespitine gre felh kavram tm anlamlaryla beraber 41 hadiste gemektedir.37 Hadislerde felh genellikle Allahn affna ve afiyetine mazhar olma, Onun rzasn elde etme eklinde tanmlanm, Allahn birliine inanp irkten uzak duran, Hz. Peygamberin yolundan giden ve fitneden uzak kalabilen mminlerin felha erecekleri mjdelenmitir.38 rnein Ahmed b. Hanbelin (l.241) Msnedinde yer alan bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Kim imannda samimi olur, kalbini temiz tutar doru szl olursa, i dnyasn phelerden arndrr, i huzur ve gvene eriir ve dzgn karakterli olursa kurtulmutur.39 Yine Hz. Peygamber Uhudda kendisini yaralayanlar hakknda da u ifadeleri kullanmtr: Kendi Peygamberini yaralayan bir kavim nasl kurtulua eriebilir?.40 Bunun yannda felh kelimesi hadislerde dnya hayat iin de kurtulu manasnda kullanlmtr. 1.2 Fevz Fevz f-v-z kknden meydana gelen fze fiilinin mastardr. Ancak isim olarak da kullanlmaktadr. Fevz szlkte; selmetin gereklemesiyle hayr ilerde muvaffakiyet,41 emniyet ve hayr yolunda kurtulu ve zafer,42 korku ve tehlikelerden korunup zafere erime ve frsatlara sahip olma,43 bir ite bir durumda baar

34 35

el-Muminn 23/1; et -Trk 86/14-15. el -Bakara 2/5; el-Muminun 23/1-10. 36 Ynus 10/17, 69; el-Muminn 23/117. 37 A. J. , Wensinck, Muceml-mfehres li elfzil-hadisin-nebev, Leinden, 1936, C.V,s.195 ve sonras. 38 Bebek, s.300. 39 Ahmed bin Hanbel, Msned, 5/147. 40 Buhri, Mez, 21. 41 Rgb el-sfehn, el Mfredt, f-v-z mad. 42 bn Manzr, f-v-z mad. C.2, s.11431144. 43 Frzbd, Kmus Tercemesi, Asm Efendi, f-v-z mad.

10

kazanmak44 anlamlarna gelmektedir. Ayrca fevz kurtulmak ve helk olmak anlamlarna gelen, yani her iki manaya da hamlolunabilen ift anlaml bir kelimedir. Fevz kavramnn Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde yaln halde deil, ounlukla azm, kebr, mbn gibi sfatlarla birlikte zikredildiini grmekteyiz. Ayn kkten treyen fizn(muratlarna erenler) sadece mminleri nitelemek amacyla kullanlmtr. Kurnda 3 fiil, dierleri isim olmak zere 29 yerde geen kelimenin bir yette grlen ganimet elde etme45 anlam dndaki btn yetlerde uhrev kurtulu anlamna geldiini syleyebiliriz.46 Fevz kelimesinin yer ald ayetlerde mminlerin ferd ykmllklerinden ziyade, toplumsal misyonlar zerinde durulmaktadr. Bu kelimenin ifade ettii kurtulu, Kurnda genellikle Allah ve Reslne itaat artna balanmakta, asl kurtulu ve baarnn da cennete girmek ve Hakkn rzasna ulamaktan ibaret olduu belirtilmektedir.47 Kurtulua erenlerin zellikleri ise, samimi bir imanla birlikte, din urunda hicrete katlanmak, malyla ve canyla cihad etmek, dinine ball nedeniyle kmsenmesine sabr gstermek, Allah ve Reslne itaat ederek ilh azamet karsnda saygl olmak eklinde belirtilmektedir.48 Fevz kavram eitli hadislerde yer alm ve bu rivayetlerde, ehitlik, cehennem azabndan kurtulma, cmertlik ve adalet fevz olarak zikredilmitir.49 Ayrca Ehl-i snnet limlerince, dinen iman edilmesi gereken hususlarn tamamna inanp, bu durumun lm anna kadar srdrlmesinin fevz iin yeterli olaca belirtilmektedir.50 Nitekim Allahu Ekber Kbenin Rabbine yemin ederim ki ben kurtuldum (fevz), ben kazandm51 hadisinde fevz, baar elde etme; Cennete giri ve cehennemden kurtulu (fevz) nimetin tamamdr52 hadisinde ise kurtulu anlamnda kullanlmtr.

44 45

Louis Maluf, el-Mncid fil-luga vel-edeb vel-ulm, f-v-z mad. Beyrut: Riyzus Sulh, 2003. en -Nis 4/23; Ynus 10/64. 46 Bebek, s.505506. 47 Bebek, s.505506. 48 et -Tevbe 9/20; el-Mminn 23/111; en -Nr 24/52; Ayrca bkz. Bebek, s.506. 49 Bebek, s.506. 50 Bebek, s.506. 51 Buhri, Mez, 28. 52 Tirmiz, Daavt, 94.

11

1.3 Nect Nect kelimesi isim olarak da kullanlmakla beraber nec ve necv kelimeleri gibi bir mastardr. Nect Arapada bir eyin bir eyden ayrlmas, yksek yer anlamlarna gelmektedir.53 Kelimenin kullanmlarna baktmz zaman ayrlmak ve kurtulmak manalarnn hakim olduunu grmekteyiz. Sel bast zaman selden ayrld iin yksek yere nect veya necve denir. Nitekim sel suyunun ulamad muhafazal yere menc denir. Bu anlamda isim olarak kullanldnda da tmsek ve yksek yer anlamlarndadr. Kelimenin ayrca deriyi yzmek, aac kesmek ve sratli olmak gibi anlamlar da bulunmaktadr. Bu anlamla ilgili hadis-i erifler nakledilmekte ve buluta da Necve denilmektedir.54 Ayrca nect kavramnda helak olmaktan, zararl veya korkulan eylerden kurtulmak anlamlar da vardr.55 Nect kelimesinin Kurn- Kerimdeki kullanmlarn incelediimizde kavramn 39 yerde fiil ve dier yerlerde ise isim ve mastar haliyle olmak zere toplam 86 yerde getiini tespit etmekteyiz.56 Kavram Kurnda terim olarak sadece hiretteki kurtulu anlamnda bir yerde gemektedir.57 Genel anlamda ise nect fiili btn trevleriyle beraber iki anlamda kullanlmaktadr. Birinci grup yetler ounluu tekil eder ve bu gruptaki yetlerde kelime hem dnyev hem de uhrev kurtulu anlamndadr. kinci grup ayetlerde ise kelime karlkl fsldamak ve konumak anlamlarn ifade eder. kinci gruptaki ayetler birinci gruptakilere gre daha az kullanlmtr. Kurtulmak anlamn tayan ayetlerde ounlukla peygamberlerin ve onlara inanm olan insanlarn yani mmin kullarn inanmayanlarn ikence ve zulmlerinden ya da inanmayanlarn balarna gelen bela ve musibetlerden Allah tarafndan (ilh ltufla) kurtarlmas ilenmitir.58 Nec kelimesine ise Kurnda daha ok dnyev kurtulu manas yklenmi, ancak hirette azaptan kurtulup cennete girme anlamnda birka yette de

bn Manzr, n-c-v mad.; sfehn, n-c-v mad., s.797; sm Efendi, n-c-v mad. bn Manzr, C.3, s.59. 55 Atik, s.574. 56 M.F. Abdulbaki, n-c-v mad. 57 es -Saf 61/1012. 58 Hd 11/58; brhm 14/6; el-sr 17/67; Ynus 10/92, 103; el-Araf 7/89; el-Muminn 40/41; es -Saf 61/10.
54

53

12

kullanlmtr.59 Hd sresi 58. yette ise kelime, hem uhrev, hem de dnyev kurtuluu anlatmaktadr. Nect kavramnn btn trevleriyle beraber 200 akn hadiste getii tespit edilmitir.60 Biz biri hiretteki kurtuluun dnyev kurtulua benzetilerek tasvir edildii ve dieri de kavramn terim anlamnda getii iki hadisi rnek olarak vermekle yetineceiz: Benim meselim ve beni kendisiyle Allahn peygamber gnderdii eyin meseli, u kimsenin meseli gibidir. O bir kavme geldiinde: ben urada gzlerimle bir ordu grdm (onlar beni soydular, ben katm). Ben plak bir uyarcym. Hemen kurtulmaya (nect), hemen kamaya bakn dedi. Bunun zerine kavimden bir taife ona itaat edip szn tutarak btn gece vakar ve haysiyetle kap kurtuldular (nect).61 Nihayet kullarn amelleri aciz kalacak hatta yle kimse gelecek ki ancak srnerek yryebilecek. Sratn iki tarafnda asl engeller olacak. Bunlar emrolunduklarn yakalamakla memurdurlar. Bakarsn baz insanlar (bu engellerle) trmalanm kurtulmu, bazlar da cehenneme atlm olacak. 62 Grlyor ki, her ne kadar baz Hristiyan yazarlar slmda kurtulu kavramnn olmadn, ancak nect kelimesi olarak Muminn sresi 41. ayette yalnzca bir kere getiini iddia etseler de,63 Kurnda kurtulu anlamnda nect , felh , fevz kelimeleri kullanlmaktadr. Bu kelimelerin birbirlerine paralel kullanmlar olduu gibi, her birini dierinden ayran baz farkllklar da mevcuttur. Fevz ounlukla hirette azaptan uzaklatrlp, cennete kavuma manasnda bir kurtuluu ifade ederken; Nect genellikle dnyev bela ve musibetlerden, gamdan ve kederden kurtulma anlamnda kullanlmtr. Felh kelimesi ise ekseriyetle uhrev kurtulu manasn tamakla beraber, dnyev bir baar, saadet anlamn da karlamaktadr.

59 60

el-Araf 7/8; Ynus 10/103; es -Saf 61/10; Meryem 19/72; ez -Zmer 39/61; el-Meric 70/15. Wensinck, n-c-v mad. 61 Buhri, Rikak , 62. 62 Mslim, man , 329. 63 Ltfi Ekinci, John Gilchrist, Evet, Kitab Mukaddes Tanr Szdr, stanbul, 1993, s.41.

13

2- ANLAM EREVESNE GREN KAVRAMLAR slm literatrde ve slm Dininin temel kayna olan Kurn- Kermde kurtuluu ifade eden kavramlar fevz, felh ve nect gibi kavramlarla snrl deildir. Bu temel kavramn yannda dorudan veya dolayl olarak kurtuluu anlatan ya da kurtulu anlamna gelen baka kavramlar da mevcuttur. Aada kurtulula balantl olduu tespit edilen bu kavramlar zerinde durulacaktr. 2.1 Hidyet Hidyet (hd), (hedy) doru yolu gstermek, doru yola girmek manasnda mastar, klavuzluk, doru yol anlamnda isim olarak kullanlr ve amaca ulatracak yolu gsterme, ltufla yol gsterme,64 bu yol iin klavuzluk etme diye de tanmlanabilir.65 Kurn- Kermde hidyet kelimesi yer almamakla birlikte hd 85 yerde gemektedir.66 Bu kavram Kurnda, eitli fiil sigalarnn yan sra hd, hd, mhted isimleriyle birlikte 300den fazla yerde tekrarlanmakta ve byk ounlukla Allaha izfe edilmektedir. Bunun yannda mutlak mnada ilh vahye, bata Kurn olmak zere ismen semav kitaplara, meleklere, yine genel anlamda peygamberlere ve ismen Hz. Muhammedden baka Hz. brhime, Hz. Dvud Hz. Msya ve peygamberlerin mmetlerine de nispet edilmektedir. Baz yetlerde herhangi bir merci gsterilmeden zikredilen hidyetin ise Allaha izafe edildii anlalmaktadr.67 Allhn insanlara hidyeti sfehnnin taksimine gre birbiriyle balantl olan ve birbirini tamamlayan drt merhaleden olumaktadr ki bunlar: 1- Her mkellefe lutfettii akl ve idrak yetenekleriyle hayatn srdrmeyi salayan zaruri bilgiler. 2-

64 65

el-Ftiha 1/4. sfehn, hdy mad., s.835; Frzbd, Kmus Tercmesi, hdy mad. ; Yusuf evki Yavuz, Hidyet mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.17.s.473-477. 66 el-Ftiha 1/4; et -Th 20/50; el-Enbiy 21/73; el-Arf 7/43; el-Enm 6/127. 67 M.F. Abdulbaki, hidyet mad.; Yavuz, Hidyet mad.

14

Vahiy ve peygamberler yoluyla yapt davet. 3- Hidyeti benimseyenlere lutfettii tevfk. 4- Hak kazananlar hirette cennetle mkfatlandrma eklinde zetlenebilir.68 2.2 Ecir Szlkte ecir bir ie kar cret demek, mkfatlandrmak anlamnda mastar, ayrca mkfat ve cret manasnda isim olarak geer. Ancak slm literatrde ecir daha ok mnev ve uhrev, cret ise dnyev konularla alakal olarak kullanlmtr.69 Kelime, Kurn- Kerimde tekil ve oul kullanmlaryla beraber 105 yerde geerken, bu ayetlerde ounlukla mkfat, bazen de cez (karlk) anlamn tamaktadr.70 Kavramn Kurn ve hadislerdeki kullanmlar incelediimizde iman eden ve slih amel sahibi olan mmin kullara hiret hayatnda verilecek olan sevaplar, hibir zaman tkenmeyecek olan mkfatlar ve bu mkfatlarn artarak devam edeceini ifade ettiini grmekteyiz.71 Kelime mehir ve kiraya vermek gibi anlamlarda Kurn ve hadislerde yer almaktadr. Ancak konumuzla dorudan alakal olmadndan bu anlamlara sadece iaret etmekle yetindik. 2.3 Cez Szlkte isim olarak bir eyin bedeli ve karl, mastar olarak da iyi veya kt olan bir davran ya da fiilin yeterli ve tam karln vermek anlamna gelir.72 Bu yzden kelime hayra da erre de verilen karlk olarak kullanlmaktadr. Genel anlamda cez dnyev uhrev mahiyette zendirici veya caydrc meyyidedir. slm Dininde iman, ibadet, mumelt ve ahlk alanlarndaki prensiplerin uygulanmasn salamak, bununla ilgili emir ve yasaklarn ihlalini nlemek, ferd ve itima hayat btn ynleriyle slah etmek amacyla gerek dnya ve gerekse hiret hayatna ynelik olarak

sfehn, hdy mad. sfehn, ecr mad.; bn Manzr, ecr mad.; Muhittin Baeci, Ecir mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.10, s.383. 70 l-i mrn 3/185. 71 li mrn 3/172, 179; el-Mide 5/9; el-Arf 7/170; el-Ftr 35/7; el-Fussilet 41/8; el-Hadd 57/18; Ayrca bkz. Msned 5/209. 72 Rgb el sfehn, czy mad.; bn Manzr, czy mad.; Adil Bebek, Ceza mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.7, s.469-470.
69

68

15

bir takm zendirici ve caydrc tedbirlerin tamam da cez kavramnn kapsam iindedir.73 Kavram Kurn- Kermde btn trevleriyle beraber 100 akn yerde gemektedir.74 Ayrca birok hadiste de yer almaktadr.75 Kurn ve hadislerdeki kullanmna baktmzda, kavramn genelde Allahn gnahkr kimseleri yaptklar eyler sebebiyle bir takm musibet ve felaketlerle cezalandrmas76 ya da kiinin iyi amelleri dolaysyla dllendirilip gnahlarnn affedilerek sevaba evrilmesi77 anlamlarna geldiini grmekteyiz. 2.4 Rz Rz memnuniyet, holuk, raz olmak gibi manalara gelmektedir.78 Allahn kulundan memnun kalmas, kulunun tavr ve davranlarnn Allahn emir ve yasaklarna uyarak Allah honut etmesidir.79 Rza hem Allah hem de kullar iin sz konusudur ve Kurnda her iki anlamda da kullanlmtr. Mesel, Allah, o mminlerden raz olmutur80 yetinde Allh iin, Allah onlardan raz olmutur, onlar da Allahtan81 yetinde ise hem Allh hem de mminler iin kullanlmtr. Baz yetlerde ise rz kavram yerine mbalaa ile rdvan lafz kullanlm82 ayrca rz uhrev kurtuluun zirve noktalarn ve stn derecelerini anlatmak zere de kullanlmtr.83 2.5 Halas Halas kurtulma, kurtulu, selmete ermek84 manalarna gelmektedir. Kelime nect kavramyla e anlamldr.85 Kelimenin mastar olarak kullanm mevcut deildir.

73 74

Bebek, Cez mad., s.469. Abdulbk, czy mad. 75 Wensinck, czy mad. 76 el-Enm 6/49; el-Araf 7/136; et -Th 20/124; ez -Zmer 39/2526; Tirmz, Tb , 35. 77 Hd 11/114; el-Furkn 25/70. 78 Yein, s.584. 79 Rgb el sfehn, r-d-y mad., s.356. 80 el-Fetih 48/18. 81 el-Mide 5/119; el-Beyine 98/8. 82 et -Tevbe 9/21. 83 el-Fecr 89/2730; Ayrca Rz kavram hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Hlya Alper, s. 110.

16

Kurn- Kerimde kurtulu (tehallus)la ilgili kullanm bulunmamakla beraber ism-i fil sigasyla kullanmlar mevcuttur.86 Burada kelime dini yalnz Allaha has klarak87 ibadet ve itaat iinde olma ve Allahn rzasn kazanarak kurtulu sz konusudur. 2.6 Srur Srur kelimesi szlkte sevin ve mutluluk, neeli olmak88 anlamlarna gelmektedir. Kelime daha ok iten gelen bir mutluluk ve huzur halini anlatmaktadr. Kurndaki kullanmlarnda dnyev ve uhrev ynne vurgu yaplmtr. Ancak uhrev srur dnyev srurun ok daha tesinde ve ok daha nitelikli bir sevintir. Her ne kadar dnyada da srur yaansa da, asl srur yerinin hiret hayat olaca ilenmektedir. Aaya aldmz yetler srur kelimesinin vurgulam olduumuz anlamlarna iaret etmektedir. Kimin kitab sandan verilirse, kolay bir hesapla hesaba ekilecek ve

sevinli olarak ailesine dnecektir.89 te bu yzden Allah onlar o gnn fenalndan korur, yzlerine

parlaklk ve gnllerine sevin verir.90 2.7 Sevap Sevap hayr, hayrl i, Allah tarafndan mkfatlandrlacak doruluk ve iyilik karl, Allahn rzasn kazanmaya mahsus iyi amel, kiiye amelleri karlnda denen ey gibi anlamlar tamaktadr.91 Kelime Kurnda bu anlamda gemektedir. Mesel, te byle demelerine mukabil Allahda onlar iinde ebed kalacaklar, altlarndan rmaklar akan cennetlerle

84 85

Yein, s.189. Maluf, h-l-s mad. 86 Gnaydn, s.24. 87 el-Arf 7/29. 88 Yein, s.644. 89 el-nikak 84/79. 90 el-nsn 76/11. 91 sfehn, Sevab mad., s.180; Yein, 624.

17

dllendirdi. Bu gzel hareket edenlerin mkfatdr92 ve bu mkfat Allah tarafndandr. Allah ise sevabn/dln en gzeli katnda olandr93 yetlerinde bu mana da zikredilmektedir. 2.8 Selmet Selmet kurtulu, tehlikelerden slim olmak, korktuklarndan, fenalklardan kurtulmak, neticede iman ile kabre girmek, doruluk, salamlk, grnen ve grnmeyen kusurlardan uzak olmak demektir.94 Allaha teslim olmak manasna gelen slm da ayn kkten gelmektedir. Bu nedenle kelime dnyada Allaha teslim olan kullarn dnyev ve uhrev yaamlarnda Allah tarafndan selmet ve kurtulua ulatrlacaklarn anlatmaktadr. Nitekim kelime Kurn- Kerimde de, O t alp yerine getirenlere, Rableri katnda selam (denen cennet) yurdu vardr95 yeti ile Fakat Allah sizi bundan kurtard (selmete) ulatrd96 yetinde bu anlamda kullanlmtr. 2.9 Emn Emn eminlik, korkusuzluk, emniyet, bir eye itimat etmek, insanda doruluk ve imandan ileri gelen yksek bir meleke ve kabiliyet, rahatlk gibi mnalara gelmektedir.97 Kelime kiinin kendi durumunu anlatmak iin kullanlabildii gibi kiinin inand ey anlamnda da kullanlmaktadr. Ayn zamanda niha kurtuluu ve Allahn insanlar gven ve emniyete ulatrmas anlamlarnda kullanlmaktadr. Kelimenin Kurndaki kullanmlar da yukarda ifade ettiimiz anlamlar

erevesindedir. Mesel, man edip de imanlarn zulmle (irkle kartrmayanlar (var ya), ite (korkudan) emin olmak onlarn (hakk) dr. Onlar doru yolu bulmulardr.98 yetinde ve O, yle Allahtr ki, inanp snana gven verendir (kendisine itaat edenleri azaptan emin klandr). 99 yetinde ayn anlamlarda kullanlmtr.

92 93

el-Mide 5/85. l-i mrn 3/195. 94 Rgb el sfehn, slm mad., s.421; Yein, s.18. 95 el-Enm 6/127. 96 el-Enfl 843. 97 Rgb el sfehn, emn mad., s.90; Yein, s.127; Frzbd, Kmus Tercmesi, emn mad. 98 el-Enm 6/82. 99 el-Har 59/23.

18

2.10 Hsn Hsn kelimesi iyi zan, en gzel, amel-i slih, cennet, Allh grmek (ruyetullh) ve Ona kulluk etmek, dmana kar fevz ve zafer kazanmak100 gibi manalar iermektedir. Kelime Kurnda 17 yerde101 gemektedir. erdii manalar itibariyle Allahn mmin kullara gzel mkfatlar vermesi (Allah hepsine de en gzelini vaad etmitir.102, man edip de iyi davranan kimseye gelince, onun iin de gzel bir karlk vardr.103, te Rablerinin emrine uyanlar iin en gzel (mkfat) vardr.104) ve onlara cenneti ihsan etmesi (Katmzdan kendilerine gzel bir akbet takdir edilmi olanlara gelince, ite bunlar cehennemden uzak tutulurlar. anlamlarn haizdir.
106 105

Bu anlamda nect, fevz ve felh kavramlaryla e anlamldr.

100 101

Yein, 239. M.F. Abdulbk, Hsn mad. 102 el-Hadd 57/10. 103 el-Kehf 18/88. 104 er -Rad 13/18. 105 el-Enbiy 21/101. 106 Rgb el sfehn, Hd mad., s.835.

19

KNC BLM GAZZLDE KURTULU

1- GAZZLNN YETT ORTAMIN FKRLERNE ETKS nsann davran ve duygularn kapsaml bir ekilde etkileyen kaynaklardan birisi de, mensup olduu din ve sahip olduu din inanlardr. Nitekim dinin insan zerindeki etkisini psikoloji bilimi de aratrmakta ve ortaya koymaktadr.107 Dinin teoriden pratie dntrlmesi, yani yaanmas ise, her ada din byklerinin (lim, dnr) dnce ve yorumlaryla ekillenmektedir. slm Dini ve retilerini daha iyi anlamak ve herhangi bir dnemde dinin nasl yaandn ortaya koyabilmek iin sz konusu dneme damga vurmu olan mehur dnrlerin dnce sistemine; dnce sistemini anlayabilmek iin de o fikir iilerinin hayatna bakmak son derece faydal olacaktr. Bu nedenle Gazzlnin fikirlerinin teekkl ettii hayat servenini bilmek, onun dnce sistemini anlama yolunda bizim iin adeta bir anahtar grevini grecektir. Ebu Hmid el- Gazzl 450/1058 ylnda, Byk Seluklu Devletinin hkimiyetinde olan Horasann Ts vilayetinde yn ileriyle megul olan bir babann ocuu olarak dnyaya gelmitir.108 smi hakknda iki yorum yaplmtr. lk yoruma gre, Gazal kasabasna nispetle aidiyet ifade eden Gazl denilmitir. kinci yorum ise, iplikilikle megul olan babasna nispetle Gazzl isminin verilmi olmasdr.109 Biz de, genel kabul gren Gazzl ismini tercih ettik ve tezimizde bu yazm eklini kullandk. Gazzl ocukluunun Tsta geen ksmnda Ahmet Razknden bir mddet fkh dersleri alm ve daha sonra Ebu Nasr smilye talebe olmak zere Crcan ehrine gitmitir. Tekrar Tsa dndnde burada yl kalm ve bilgilerini salamlatrmak amacyla yeniden dersler almtr. Takip eden yllarda Niabura

M. Doan Karacokun, Din ve Sosyal Psikoloji Yazlar, Samsun: Ceylan Ofset, 2006, s.7. Cafer Karada, Hccetl-slm Eb Hmid el-Gazzl, Diyanet Aylk Dergi, S.183, Mart 2006. 109 W. Montgomery Watt, slm Felsefesi ve Kelm, Sleyman Ate (ev.), Ankara: A.. Yaynlar, 1968, s.106107; bkz. Kasm Kufral, Gazzl mad., slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yaynlar, 1948, C.4.s.748-760; Mustafa arc, Gazzl mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1996, C.13, s.489-534.
108

107

20

giderek uzun yllar burada kalm, Cveyn (478/1085)nin ders halkasna katlarak ondan dersler almtr. Ayrca Niaburda bulunduu srede fkh, hilf, cedel, usll fkh, usld-din, mantk gibi ilim dallarnda da hatr saylr ilm bir seviye kazanmtr. Bunun yannda felsefe ve hikmet okumutur. Gazzl hocas mamul Harameynin 478 ylnda lmnden sonra Nizml - Mlk (l.485/1092) ile grmek zere Badata gitmitir.110 Nizml - Mlkn huzurunda yaplan toplantlar, ilim ve fikir adamlarnn buluma yeri olduundan bu durum Gazzlnin ilim ve fikir dnyasnda tannmas asndan ona byk bir frsat yaratmtr. nl dnr Nizml Mlkn huzurunda yaplan mehur ilm mnazaralar srasnda muhataplarna nemli lde stnlk salayarak bakent Badatta ksa zamanda temayz etmi ve hakl bir ne kavumutur.111 Sonunda bu gen ilim adam vezir Nizml Mlkn dikkatini ekmitir. Bylece Nizml - Mlk onu kendine mavir tayin etmi ve Badat Nizmiye Medresesinin de ba mderrisliine getirmitir. Gazzlnin bu dnemde henz 3334 yalarnda bulunmas onun gen yata nasl bir hrete kavutuunu gstermesi bakmndan nemlidir.112 nl dnr atanm olduu grevde ok byk baarlar salamtr. Bu ok ynl ilim adamnn ders halkas ksa bir zaman iinde dnemin nde gelen ilim adamlarn da iine alacak bir biimde olduka genilemitir. Belat, ilm derinlii ve diyalektik becerisiyle ilim dnyas ve slm ahalisi arasnda mehur olmu ve ilk dnemden itibaren kendisine en byk Ear kelmcs olarak baklmaya balanmtr. Din ve siyasi konularda tavsiyelerine nem verilen nl dnr artk devletin en byk makamlarnda bulunanlarla kyas edilebilecek trden bir nfuza sahip olmutur. Yani bir ilim adam iin dnyev baar adna tadlabilecek btn gzellikleri tatmtr.113 Gazzlnin Badattaki yaants, sahip olduu byk nle doru orantl olarak nemli zorluklara da sahne olmutur. Nizml Mlkn ldrlmesi, hanmnn,

Gazzl, el-Munkz mined-dall erhi ve Tasavvuf ncelemeler, Abdulhalim Mahmud (hzl.), Salih Uan (ev.), 2.Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 1997, s.1213. bu kitabn ismi bundan sonraki dipnotlarda el-Munkz mined dall ve erhi eklinde ksaltlarak verilecektir. 111 Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.13. 112 Orman, s.32. 113 erif, 158.

110

21

olunu hkmdar yapmak istemesi gibi kargaalardan Gazzlde ister istemez etkilenmitir. Etrafndaki bu kargaalarn yannda, Gazzlnin i dnyasnda da bir takm kark dnceler uyanmaya balamtr. Hadis ilminde ve dnemin dier nemli ilim dallarnda derinlemek dncesiyle, Badattaki eitli fikir atmosferlerine girmi ve ilm mnazaralara katlmtr. Bulunduu ortam ona ok nemli bir ilm altyap salam olmakla beraber, i dnyasnda eitli istifhamlarn uyanmasna da neden olmutur.114 Kaotik bir dnemin iinde yaamak durumunda olan Gazzlnin kendi i dnyas daha nce deindiimiz gibi pek huzurlu deildir. Ftr merak ve kendi ifadesiyle, hdiselerin hakikatlerini anlamaya olan susaml onu Badatn malum kltr atmosferi iindeki her trl din ve fikri akmlarla temas haline getirmitir. Hakikati bildiklerini syleyenlerin okluu ve herkesin kendisini hakikati bilen ilan etmesi, Gazzlyi bilginin kendisi zerinde dnmeye srklemi ve nihayet, bilgi vastalar zerindeki eletirisi, onu bilginin inkrna yani septisizme kadar gtrmtr. Gazzl, bu halin kendisinde iki ay kadar devam ettiini ve sonra kurtulduunu kaydeder.115 Fakat neticede bilginin imknn kabul etmi olmas, Gazzlye arad huzuru vermeye yetmemi ve bu sebeple onun iin mevcut temel zerinde ann btn bilgileriyle bir hesaplama ve onlar topyekun eletiri szgecinden geirmek ihtiyac olumutur. Gazzlnin kelm, felsefe, Btnlik ve tasavvuf diye ayrd ann drt ana dnce akm zerindeki tenkiti dnceleri ve hesaplamalar, nihayet onu kendi kendisiyle hesaplamaya ve ayn tenkiti bakn bu sefer kendi zerine evirmeye gtrmtr. Geirdii i muhasebe kendisi hakknda hi de iyi neticeler vermemitir. Nitekim Gazzl, bizzat kendisi, iinde bulunduu durumu yle anlatmaktadr: Bu durum karsnda, uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmeye kalkmazsam atee yuvarlanacama kanaat getirdim.116 te vard bu kanaat onu bulunduu hayatn dna iterken, hayatn kendisi onu iine ekmektedir. Gazzl i gzlem sayesinde kendi hatalarn anlamaya balamtr. Bu ekilde nl dnr, yaklak alt ay kadar phe duygusu yaam, phe ve karamsarlk hali,
Gazzl, Hakikate Giden Yol (el-Munkz mined-dall), Ali Kaya (ev.), 3. Bask, stanbul: Semerkand, 2005, s.26. 115 Gazzl, Dalaletten Hidayete, A.Suphi Frat (ev.), stanbul: amil, 1978, s.42. 116 Gazzl, Dalaletten Hidyete, s.71.
114

22

onu bunalma sokmutur. Bu psikolojik hali fizyolojisine yansm, dili tutulmu, yemek yiyemez olmu, yaad stres saln bozmutur. Mderrislik grevini brakm, sadece hayatta kalacak kadar yemek yemeye balamtr. Skntlar, zamanla fikr bir deiimi de beraberinde getirmitir. Gazzl artk mistik dnceye ynelmi, ie kapanm, zhd ve uzlet hayat yaamaya balamtr.117 Gazzl kendini gerekletirmek iin eitli aamalardan geerek sf yaantya ynelmitir. Bunun nedeni de tasavvufun hem teori hem de pratii bir arada barndryor olmasdr. nk ona gre tasavvuf tm duyu organlarna, bilince ve davrana hitap etmekte ve insann bedensel ve ruhsal ihtiyalarna ayn anda cevap verebilmektedir. Teorik retiden sonra sra, renilenleri davrana dkmeye gelmitir. Ancak bunun iin Gazzlye gre, stat, mevki ve servet dknlnden kurtulmak gerekmekte idi. te Gazzlyi byle bir hayata ynlendiren saik budur. Yani tm servet ve mevkisini terk etmesine neden olan gd, hakikati bulma, kendini gerekletirme gdsdr.118 Hakikat aratrmasna devam eden Gazzl, Badatta yaad gel gitlerden sonra bu ehirden ayrlarak ama gitmitir. amda iki yl kadar kalm, sf yaantnn srlarn tecrbe ile renmeye almtr. Hayatnn bu evresinde bir mddet yalnzl/uzleti semi, insanlardan uzak kalmann salam olduu frsatla, derin dncelere dalmtr. En sonunda Tsa dnerek kendini inziva ve tefekkre vermitir.119 Bu dnem uzun srmemitir. nk ksa bir sre sonra Nizml Mlkn olu Fahrl Mlk Gazzlyi Nizmiye medresesinin kelm krssnde ders vermek zere Meymuneye armtr. Her ne kadar dnrmz bu teklifi kabul etmi olsa da burada ok fazla kalmayarak ikinci defa Tsa dnmtr. Artk Tsa yerleen Gazzl burada bir medrese kurarak talebelerine kelm ve tasavvuf dersleri vermi, kendini ilim ve ibadete adamtr. Ancak, Gazzl mrnn bu son dneminde sadece tecrbeye dayal bir tasavvuf (sf) eitimi/kurtuluu hedeflememi, akl birikim ve kalb tecrbenin birlikteliine dayanan bir sistem ortaya koymaya almtr. Kez o Tsa ikinci defa dnnden sonra yapm olduu faaliyetlerle bunu gerekletirmeye

117 118

Gazzl, Dalaletten Hidyete, s.2176. Orman, s.39. 119 Gazzl, Dalaletten Hidyete, s.144145.

23

alm ve hicr 505, mld 1111 ylnda vefat edinceye kadar hayatn bu ekilde srdrmtr.120 Douda ve batda nemli izler brakan nl dnrn yaad dnemi temel izgileriyle ortaya koymaya gayret gsterirken zellikle bu noktada Gazzlye bu hakl hreti salayan hakikat aratrmas zerinde durmann gerekli olduunu dnyoruz. Gazzlin hakikat aratrmas dnce tarihinin en ilgin ve retici olaylarndan biridir. Bir insanda hakikat sevgisinin hangi boyutlara ulaabilecei, bir aratrmann metodolojik ve ahlk bakmlardan ne kadar ince, titiz ve salam l ve kurallara gre yrtlebilecei, bir aydnn kendi bireyselliini aarak toplumuyla nasl

btnleebilecei gibi hususlarda gzel bir rnek tekil eden bu olay, eitli ynleriyle Gazzlnin entelektel yapsn sergilemektedir. Dier taraftan Gazzlnin aralarnda hakikati arad kelm, felsefe, btnlik ve tasavvuf/sflik gibi dnce akmlarnn soyut akmlar deil, o gnn dnyasnn gerekleri olmalar dolaysyla, yaand dnemin dnce hayatn yanstmas bakmndan da deerli bir kaynak tekil eder. Bu sebeple, anlan akmlarla ilgili olarak bilgi ihtiva eden eser, nakil, tahlil ve tenkitleri o dnemin dnce hayatna ait veriler olarak deerlendirmek yerinde olacaktr.121 Gazzlnin hakikati arama abasn temsil etmesi sebebiyle kiisel ve bireysel bir karakter tayan bu fikr gezinti, sosyal bir boyuta sahiptir. Yukarda ad geen dnce akmlarnn birer sosyal grubu da temsil ediyor olmalar, bu hususu ifade eder. Byle olunca, Gazzlnin hakikat aratrmas srecinde ulat baz sonularn, sosyal planda da yansma ve etkileri olmas doaldr. Bu nedenle denilebilir ki, Gazzlnin dnce plannda yeni araylar iinde bulunduu sralarda, o zamann slm dnyas da sosyal planda ayn ekilde aray iinde idi. Gazzlnin kendi problemini zmesi, bir bakma toplumunun problemini zmesi demek olmu ve toplumsal adan yeni oluumlara ve ynelilere kap almtr. Bu balamda ele alnnca, Gazzlnin ada dnce akmlarna ynelttii eletirileri, bir toplumun z eletirisi ve hatta bir kltr ve

120 121

erif, 160. Orman, s.61.

24

medeniyet erevesinin kendi kendisi ve kendisi dndaki kltr ve medeniyetlerle hesaplamas olarak deerlendirmek de mmkn olabilir.122 Gazzl bu hakikat aratrmas/kendini gerekletirme serveninde, salt ilm kayglar/keifler peinde komamtr. Onun asl arad ey, hayatta var olan anlam ortaya karmaya almak olmutur. nk hayat bo ve anlamsz grmemitir. Hayattaki paradokslar sonlandracak bir anlam/hakikat aramtr. Onun iinde bulunduu bu hal Victor Franklin anlatmak istedii anlam lna benzer bir durum gibi grlebilir.123 Gazzl ile ilgili olarak yukarda anlattklarmz onun hakikat aray ve aratrmas balamnda ele alndnda daha rahat anlalacaktr. Bu olay, onun bilginin ve bilgi vastalarnn eletirisinden balayarak, ann ana dnce ekolleri zerindeki eletirileriyle devam ettirdii hakikat araynn son aamasnn kanlmaz sonucudur. Kelm, felsefe ve Btnliin her birini ayr ayr tecrbe ederek124 bu sistemlerin hakikate ulatrma deerini aratran Gazzl, hibirinde arad huzuru bulamaynca bu defa yine denemek zere tasavvufu/sf yaanty nne almt. Fakat ona gre, o aamaya kadarki yollar iin bir kanaate ulamak hususunda sadece teorik aba, fikr mesai yetmiken, tasavvuf/sf yaant bakmndan durum daha farkldr. Onun ilim ve amel, ya da teori ve pratik diye ifade edilebilecek iki ayr cephesi vardr. Tasavvufa da nce ilim ynnden, yani teorik veya nazar tarafndan balam ve bu hususta renme ve dinleme yoluyla elde edilebilecek her eyi renmiti.125 Gazzlnin zerinde srarla durduu sistemin, bilgi ve ameli birletirebilen ve bilgiyi yaamsal boyuta tamay salayan bir zellie sahip olmas gerekmektedir.126 Bu da kukusuz ona gre tasavvuf/sf yaantdr. Ancak unu da ifade etmek gerekir ki Gazzlnin amalad ya da tecrbe ettii uzlet hayat/sf yaant ile gnmz tarikatlarnn anlay ve yaantlar birbiriyle rtmemektedir.

122 123

Orman, s.62. Bkz. Viktor Frankl, Duyulmayan Anlam l, Seluk Budak (ev.), Ankara: teki Yaynlar, 1996, s.2559. 124 Gazzl, Dalaletten Hidayete, s.69,80. 125 Orman, s.39. 126 Gazzl, Dalaletten Hidayete, s.70.

25

Hayat incelendii zaman Gazzlnin ald talim ve terbiye, grd eitim gerei, kendi dininin gereklerinden baka hibir din ya da fikr oluuma ilgi gstermemesi beklenebilir. Nitekim ada olan dier ilim adamlarnn durumu da bu dorultu da olmutur.127 Fakat Gazzl teden beri kendine has bir karaktere sahiptir. Ne kadar din frka ve mezhep varsa hepsinin gr ve dncelerini iyice incelemeyi ve tetkik etmeyi isteyen bir ruh yaps tamaktadr. O dnemde Niabur ve dier blgelerde Seluklularn tedbiri sayesinde Ehl-i snnet d mezheplerin taraftarlar yok denecek kadar aznlktayd. Ama Badat ehri dnemin her eit dncelerine, fikr akmlarna ak olan bir sava alan haline gelmiti. Toprana ayan basan herkes kendini mutlak hr ve serbest sayar, arzu ettii her eyi syleyebilirdi. Keza daha nce de deindiimiz gibi Gazzlyi Gazzl yapan da Badatn bu byl atmosferi olmutur. i, Snn, Mutezil, zndk, mlhid (dinden sapm), putperest, Hristiyan v.s. Badat meydannda ilm tartmalar yapar, birbirleriyle mcadele eder, kimse de bu duruma itiraz edemezdi.128 Bu serbestlik sebebiyle her eit dnce ve kanaat yaygn durumdayd. Gazzl Badata gelince teker teker btn mezhep ve din mensuplaryla grm ve onlarn grlerine bavurmu, inanlarn aratrmtr. Gazzlnin bizzat kendisi Badatta dier fikirlerle olan temasn Munkzda ayrntl bir ekilde anlatmtr. Ben, teker teker btn, zhr, felsefeci, kelmc, zndk ile buluur dncelerini sorar renirdim.129 Bu frka ve mezhep mensuplaryla grmesi Gazzl zerinde hayat akn tamamen deitiren bir tesir yapmtr. Gazzl bu durumu anlatmaya yle devam eder: Tabiat ve karakterim eskiden beri ilm aratrmalara doru meyyal olduu iin zamanla bu bana yle bir tesir yapt ki; bakalarnn fikir ve kanaatlerinin taklitisi, savunucusu olma ban kopardm. Kklkten beri iite iite kafamda dondurduum dnceler tesirini kaybetmeye balad. Dnyorum da; dardan gelen bir fikir ve gre balanmak, Yahudi, Hristiyan herkese benimsenen bir yoldur. Oysa gerek ilim asla phe ihtimali brakmayan bilginin addr.130

127

Mevln ibl Nmn, Gazzl, Yusuf Karaca (ev.), 2. Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 2008, s.45. 128 ibl, s.45. 129 Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.105106. 130 Gazzl, el-Munkz mined dall ve erhi, s.106107.

26

Gazzl hakikat aratrmasnda sona yaklarken kendi i dnyasyla beraber slm toplumunda var olan sknt ve problemleri de ortadan kaldrmann yollarn aramaktadr. Ulat ve el att her yerde kendini ve toplumu kmazlardan kurtarmann arelerini aratrmtr. nl dnr, yukarda anlattmz dnce zincirleriyle balayan phe devresi sona erdiinde artk kendi dneminde var olan ve birbirinden temelde farkllaan belli bal ekolleri (kelmclar, Btnler, felsefeciler, sfler) aratrmaya balamtr.131 Gazzl ad geen ekolleri ve onlarn kurtulu planlarn derinlemesine incelemi, hem bu ekoller hakknda tarihe notlar dm, hem de onlar kriterlerini kendisinin belirledii ve objektif olduuna inand bir deerlendirmeye tbi tutmutur. 2- GAZZLYE GRE KURTULU DDASI OLAN EKOLLER Kurtulu yolculuuna devam eden Gazzl, phe devresini geride brakp bilginin varln kabul ettikten sonra gvenilir, kesin bilgiye (ilm-i yakn) ulamann yollarn aramaya koyulmutur. Ancak, her ne kadar bilginin varlndan phe etmekten kurtulmu olsa da, bilgiye ulama yollar konusunda hala bir takm pheler tamaktadr. zellikle akln hakemlii ve gvenilirlii konusunda tereddtler yaam, fakat akln hakemlii zerindeki pheleri ok fazla srmemitir.132 Akl konusunda geirdii ksa zamanl phe devresinin de stesinden gelmeyi baaran dnrmz bu hususu el-Munkzda yle anlatmaktadr: Nihayet gnn birinde ulu Allah beni bu dertten, bu bunalmdan kurtard. Vicdanm normal salkl haline dnd. Artk zarur akl prensiplerini onaylyor, onlar gvenilir temel dayanaklar olarak kabul ediyordum.133 Anlan bu ikinci bocalama dneminden sonra akln rehberlii eliinde hadiseleri, hakikatleri ve iinde yaad corafyada var olan ekolleri, akmlar, fikr cereyanlar aratrmaya, incelemeye ve kendi ltleri iinde deerlendirmeye balamtr. Artk onun iin taklit devresi bitmitir. Bu yzden de geirdii phe devresinden sonra tekrar taklit hayatna dnebilmesi mmkn deildi. nk taklit eden kimsenin bu fiile devam edebilmesi iin taklit etmekte olduunu bilmiyor olmas

ibl, s.47. Gazzl, mam Gazli ve man Kfr Snr (Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka), Sleyman Dnya (nr.), Ahmet Turan Arslan (ev.), stanbul: Risale, 1992, s.99 133 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.111.
132

131

27

gerekir.134 Oysa Gazzl bu devreyi oktan gemitir. Geriye bir tek yol kalmtr; o da kurtulua ulatracak gerek bilgiyi bulmaktr. Kurtulua ulatracak gerek bilgiye ulama servenine balamasn yle anlatmaktadr: Bu yolda hibir Btn mezhepliyi ihmal etmeden onun btnliinin mahiyetini incelemeyi diliyor, hibir zhir grly istisna etmeden zhirliinin sonucunu bilmek istiyor, hibir felsefe taraftarn bir yana brakmakszn felsefesinin zn kavramay amalyor, hibir kelm limini hari tutmakszn kelmnn ve tartmasnn gayesinden haberdar olmak istiyor, hibir sfyi gz ard etmeksizin tarikatnn srrna can atyor, hibir ibadetle megul kiiyi (bidi) grmezlikten gelmeksizin ibadetinden ne elde ettiini gzlemeye alyor ve hibir Allah tanmaz znd ihmal etmeksizin bu kiinin Allah tanmazla ve zndkla cret ediinin arkasndaki sebepleri kavramak istiyordum.135 Uzun araylarn sonucunda Gazzl varm olduu neticeyi u szlerle ifade etmektedir: Allah beni bu hastalktan136 kurtarnca gerei arayanlarn kanaatimce drt grupta toplandn grdm.137 Gazzl yle devam eder: Aradm gerek bu drt snf insann dnda olamaz. nk hakikati arama yoluna koyulanlarn tamam bunlardan ibarettir. Eer hakikat bunlarn yolunun dnda ise, artk hakikati bulma midi kalmaz.138 Bu ifadeden sonra ad geen drt grubun kimler olduunu da yine kendisi saymaktadr. Bunlardan birincisi kelmclardr ki; kendilerinin fikir ve delil yoluyla sonu karmak isteyen kimseler olduklarn iddia ederler. kincisi ise Btnlerdir. Onlar da talm sahibi olduklarn ve hakikatleri (bilgileri) gnah ve yanlmadan korunmu olduuna inandklar imam (el-mam el-masm) dan aldklarn sylerler. nc grup olan felsefeciler de, kendilerinin delil ve mantk adam olduklarn iddia etmektedirler. Gerei arayan gruplarn sonuncusu ise sflerdir. Ona gre, sfler ise kendilerinin Allahn has kullar olduklarn iddia edip, gnl gzleri ak (keif ve mahede sahibi) kimseler olduklarna inanmaktadrlar.139

134 135

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.105. 136 Hastalktan maksad, akl konusunda yaam olduu phe durumudur. 137 Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, s.99. 138 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.47. 139 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.113.

28

Gazzl artk rotasn belirlemi ve yukarda zikrettiimiz gruplar kendi mensuplar, eserleri ve fikirlerinden hareketle aratrmaya balamtr.140 nl dnr ilk nce kelmclar ve kelm ilmini incelemi, daha sonra da dier gruplara ynelmitir. Biz de Gazzlnin eserleri ve bu eserlerde takip etmi olduu sralamadan hareketle ad geen gruplar hakknda bilgi vereceiz. 2.1 Kelmclar Gazzlnin kelm ilmi ve kelm limleri hakkndaki grleri zerine gemiten gnmze ok fazla speklasyon yaplmtr. Hatta onun kelmla uramay yasaklad, kelm haram sayp kelmclar byk gnahkrlarla ayn kefeye koyduu ve kelmn insanlara faydadan ok zarar verdiini sylediine dair nakiller yaplmtr. Abdulhalim Mahmud el-Munkza yazm olduu takrizde bu menfi fikir ve grleri detayl bir ekilde anlatmtr.141 Ancak biz bu yorum ve grlerin zerinde durmadan bizzat Gazzlnin eserlerinden hareketle onun kelma bakn ve Gazzlye gre bir kurtulu yolu olarak kelmn nerede durduunu ifade etmeye alacaz. Onun kelm grlerini anlama yolunda zellikle, dilimize de kazandrlm olan142 el-ktisd fil itikd isimli kitab nemli rol oynayacaktr. almamzn snrlarn amamak iin biz sadece Gazzlnin kelma ve mtekellimn (kelm limleri)e bak ve kelm ilminin, fertleri kurtulua ulatrp ulatramayacana dair genel grlerine yer vereceiz. Muhtemelen Badat Nizmiye medresesinde bulunduu dnemin sonlarna doru (488 Zilkdeden sonra) yazm olduu143 el-ktisd fil - tikd isimli kitabnda Gazzlnin kelma dir grleri yer almaktadr. phesiz Gazzlnin kelma bak hakknda sahip olduumuz bilgiler el-ktisd fil - itikdla snrl deildir. nk
Gazzl, ad geen gruplarla ilgili dnce ve fikirlerini ifade ederken temsili bir anlatm yolu seerek, olaylar ve onlarla ilgili dnceleri sanki kendisi bizzat yaam ve tecrbe etmi gibi anlatmaktadr. Ancak bu durum Onun bizzat her yazdn yaad anlamna gelmemektedir. Bununla beraber ortaya koyduu fikirlerin muhataplar tarafndan daha iyi anlalmasn amalayarak byle bir yntem kullanmtr. Biz de tezimizin yazm srasnda bu durumu koruyacaz. Nitekim Kurn Kerm Hz. brahim (a.s.)in kavmi ile olan mcadelesini anlatrken yine ayn yntemi kullanmtr. bkz. Gazzl, Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.167168. 141 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.116124. 142 bkz. Gazzl, tikatta Szn z (el ktisd fil itikd), mer Dnmez (ev.), stanbul: Hisar Yaynevi, trs. 143 bkz. Hseyin Zerrinkub, Medreseden Ka mam Gazzlnin Hayat Fikirleri ve Eserleri, Hikmet Soylu (ev.), stanbul: Anka Yaynlar, 2001, s.287.
140

29

Gazzl kelm konusuna, deiik zaman ve ekillerde eitli kitaplarnda da yer vermitir. Farkl eserlerde yer alan kelma dair bahislere ilk bakldnda baz tenakuzlar olduu izlenimi uyanabilir. Sz edilen tenakuzlar ilim dnyas iin bugn de iinden klmas zor bir handikap oluturmaktadr. Fakat eserler incelenirken kronoloji dikkate alndnda ve Gazzlnin zellikle phe dnemindeki ruh hali ve sonraki hayatnda yaantsn srdrme tarz gz nne alndnda var olan ya da varm gibi grnen tenakuzlar ortadan kalkacak veya en azndan telif edilebilecektir. Zikrettiimiz sebeplerden tr nce genel bir kelm erevesi izecek sonra da problemli noktalar zmlemeye alacaz. Gazzlye gre kelm ilmi slm akaidinin ve slm ilimlerin en nemlilerinden biridir. Bu sebeple Gazzl klliyatna bir btn olarak baktmz zaman onun kelmn lzumlu olup olmadn tartmaya bile gerek grmediini anlayabilmekteyiz. Aksine o, kelm zerine yapm olduu yorumlarda kelmn gereklilii n kabulnden hareketle dncelerini ortaya koymutur. Hatta kelm ilmini birok eserinde farz - kifye, baz artlara bal olarak da farz ayn olarak nitelemektedir.144 Gazzlnin kelma yneltmi olduu eletiriler ise ounlukla bu ilmin sliklerine yani mtekellimne yapm olduu itirazlardan olumaktadr. zellikle de mtekellimnin kelm bilmeyenlere kar yapm olduu muameleler, kelm dndaki meslek ve merep mensuplarna bak tarzlar Gazzlnin eletirdii noktalarn banda gelmektedir.145 rnein, bir ksm kelmclar tekfirde ar gitmekle sulam, Allahn rahmetini daraltarak cenneti yalnzca kelmclara tahsis ettiklerini iddia etmi ve onlarn bu tutumlarna kar iddetle muhalefet etmitir.146 Gazzl elktisdda ise bu ilim (kelm) Mslmanlarn tamam iin deil, ancak bir ksm iin ok nemlidir ve bu ilimde ortaya koyacamz deliller manev hastalklarn tedavisinde
144

Gazzl, el ktisd Fil tikd, s.15; Gazzl, el Mustasf min lmil Usl, Yunus Apaydn (ev.), stanbul: Klasik, 2006, s.8 ve sonras; Gazzl, hyu Ulmid Dn, C.1.s.6162. 145 Gazzl, slmda Msmaha (Faysalut tefrika beynel slm vez zendeka), Sleyman Uluda (ev), stanbul: Marifet Yaynlar, 1990, s.62. 146 Gazzlnin yukarda ifade ettiimiz dncelerine Munkzdan nce, muhtemelen Hicr 500de yazm olduu Faysalut Tefrika isimli eserinde rastlamaktayz. bkn. Gazzl, Faysalut Tefrika beynel slm vez Zendeka, (slmda Msmaha), s.6268. Daha nce de deindiimiz gibi Gazzlyi deerlendirmede tarihsel kronolojiyi dikkate almak ok nemlidir. Aksi takdirde yaplacak deerlendirmeler birbirinden kopuk olacaktr. Bu nedenle metin iinde ya da -burada olduu gibidipnotlarda fikirlerin ifade edildii tarihler ve yer ald kitaplarn ncelik ve sonralklar hakknda ulaabildiimiz kadaryla bilgi vermeye zen gstereceiz.

30

kullanlacak olan ilalar gibidir, demitir. Daha sonra da, ayet bu ilalar uygulayacak olan doktor yapt iin erbab ve keskin zek, salam gr sahibi deilse hastalklar tedavi etmek yle dursun, mevcut durumun ok daha ktye gitmesine sebep olacaktr,147 diyerek yine kelmclarn iinin ehli kimseler olmas gerektiine vurgu yapmtr. Gazzl insanlar drt gruba ayrm ve kelmn bu gruplar karsndaki fonksiyonlar zerinde durmutur. Bu gruplardan birincisi, Allaha ve Reslne inanan, dnyev ileriyle beraber ibadet hayatlarn da aksatmayan samimi Mslmanlardr. Bu gruptaki insanlar kendi halleri ile ba baa braklp, kendilerini tahkik imana ulatrp taklitten uzaklatracak ilimleri tahsil etmeleri tavsiye edilmelidir. Byle kimselerin kelmla uramaya ya da kelam bilgilere dalmaya ihtiyalar yoktur. nk nemli olan tasdiktir. Kez Hz. Peygamber putperest ve bedevi Araplar slma davet ettii zaman onlardan ncelikle tasdik etmelerini istemi, taklid ve tahkik iman ayrm yapmam ve karine ile yetinerek onlarn mmin olduklarn sylemitir. stelik cahil bedevilere deliller sunmak, onlarn zihinlerini kartrmaktan baka bir ie yaramayacaktr. nk yle kimseler i lemlerinde bir problem yaasalar bile, muhtemelen bavuracaklar yollar onlara bir zm sunmayacaktr. Bu sebeple sahabenin bu ilim dalnda (kelm) her hangi bir eser yazdklar rivayet edilmemitir.148 Gazzlnin yapm olduu taksime gre ikinci grupta yer alan kimseler ise Hakk kabul etmekten kanan kfirler ve bidat ehli kimselerdir. Yine kstah, inat, sabit fikirli ve batl inanl kimseler de bu gruba dhildirler. Byle kimselere kelmn salayaca bir fayda yoktur. nk ona gre, bu grupta yer alanlar ancak silah zoruyla doru yola sevk edilebilirler. Nitekim kfirlerin birou kllarn glgesinde Mslman olmulardr. Szn veya ortaya konan delillerin tesir etmedii baz zamanlarda istenen netice silah zoruyla salanabilir. Gazzl bu fikirlerine delil olmak zere tarihten rnekler sunmakta ve tarihte Mslmanlarla kfirler arasnda yaplan birok kanl savan sapklardan bir gruhun Mslman olmasyla son bulduunu sylemektedir. aslnda Gazzl burada sosyolojik bir tahlil yapmaktadr. Onun kllara boyun emekten kast; otoriteye ve hkim unsura boyun emektir. Yoksa gerekten
147 148

Gazzl, el ktisd fil itikd, s.18. Gazzl, el ktisd fil itikd, s.19.

31

inanmayanlarn ya da slm inancna kar kanlarn silah zoruyla slm kabul etmelerinin salanmas deildir. nk slm inan zgrln salam olan bir dindir.149 Ancak uras muhakkak ki, insanlar tarih boyunca hkim g ve unsurlara kar ister istemez boyun emek zorunda kalmlardr. Birka yl nce Hz. Peygamberi Mekkeyi terk etmek ya da ldrlmek seeneklerine mahkm eden Mekkelilerin, Mekkenin fethiyle beraber topyekn slm kabul etmi olmalar buna en gzel rnektir. Nitekim onlarn bazlar samimi olmasalar da siyaseten Mslman kabul edilmi ve buna gre muameleye tbi tutulmulardr. kinci grupla ilgili olarak zikretmi olduumuz marjinal grlerini ortaya koyduktan sonra Gazzl bu konuda yle bir savunma yapmaktadr: Bu sylediklerimiz akln deerini ve delilini kk drmek iin deildir. Ancak akl nru herkesin sahip olamad bir stnlktr. nk Allah onu dostlarna has klmtr. Halkn ounluunda ise kusur ve ihmal vardr. Yarasalar gne klarndan faydalanamadklar gibi onlar da akln ak delillerini inkr edemezler. Bu konuda mam afinin de yle dediini nakletmektedir: Kim cahil bir anlaysza ilim verirse, onu ziyan etmi olur. Kim de ehil olandan ilmi esirgerse ona zulmetmi olur.150 mam Gazzlye gre nc grup insanlar ise duymak ve taklit etmek suretiyle Allaha inanm olduu halde yaratl itibariyle zeki ve anlay sahibi kimselerdir. Onlar, imanlar tam olarak olgunlamad iin nefislerinde inanlarna dair bir takm problemler yaayabilirler. Byle bir durumla karlatklar zaman onlara ok yumuak davranmak ve manev bir tedavi uygulamak gerekir. Problemi halletmek iin sz konusu duruma den muhataplara kabul edebilecekleri ve ikna olabilecekleri szler sylemek, deliller sunmak gerekir. nk onlarn bu phe durumundan kurtarlmas ve inanlarnn salamlatrlarak takviye edilmesi gerekir. phe durumunun izale edilmesi iin onlara ya bir yet, ya bir hadis ya da faziletine inanm olduklar bir kimsenin sz ile delil getirmek gerekir. Bylece onlardaki phe giderilmi ve yeniden kalp huzuruna kavuturulmu olurlar. ayet bu kadar onlara kfi geliyorsa ve phe hali giderilmi olursa tartma zemininde ortaya konulacak yeni deliller ileri srmenin bir anlam yoktur. Tartma douracak deliller ileri srmek, baka karklklarn
149 150

el-Kehf 18/29. Gazzl, el ktisd fil itikd, s.1819.

32

domasna sebebiyet verebilir. Bu da istenmeyecek bir neticeyi meydana getirmi olur. Fakat o kimseler yet, hadis ve byklerin szleri ile ikna olmamlarsa artk baka ilm delillerle meseleyi takviye etmek kanlmaz bir hal alr. te bu noktada kelm ilmi devreye girmektedir. Kelm bu durumdaki kimselere nakl deliller nda akl bir takm gerekeler ve deliller sunarak ikna edecek ve problemin zmlenmesine alacaktr.151 Gazzlnin yapm olduu snflamada son ksm ise sapklardan oluan topluluklardr. Son grupta yer alan insanlarda sapklk alametinin yannda zek ve anlay alametleri de vardr. Bu yzden drdnc gruhta bulunan kimselere gerekler anlatld takdirde onlarn Hakk kabul etmeleri beklenir. Onlara gayet yumuak davranlmaldr. Bu tip insanlarla yaplan tartmalar bytlmemeli ve onlar Hakka ynlendirilerek iine dtkleri durumdan kurtarlmaya allmaldr. nk tartma bytlrse ve ar gidilirse sapkln gerekeleri artrlm olur. Cehaletin ou, taassup ve arlk yznden insanlarn, zellikle de ilimde derinlememi olan halk kitlelerinin kalplerine yerlemitir. Metot bilmeyen; insanlar Hakka davette usl hatas yapanlar neticeye de ulaamadlar ve sadece kendi yanllarn tehir ettiler. Byle kimseler hasm kabul ettikleri muhataplarna acma ve sevgi ile deil alay ve hakaretle yaklatlar. Bylece onlarn iindeki inat ve muhalefet duygularn kamladlar, gnllerinde btl itikatlarn yerlemesine sebep oldular. Onlarn gnllerine yerleen btl itikatlar yle bir hal ald ki, onlar artk hogrl bilginlerin dahi giderebilmeleri bir problem olmutur. Gazzl bu son grupta da kelmn verilerinin kullanlmas ve onlarla ilimle mcadele edilmesini istemektedir.152 Gazzl yukarda anlatm olduumuz drt gruptan ilk ikisinde kelm ilminin herhangi bir fonksiyon stlenemeyeceini ifade etmektedir. Baka bir anlatmla kelmn birinci ve ikinci grupta yer alan insanlar iin gereksiz olduu ve onlara bir fayda salayamayaca, aksine gereksiz yere bu ilmin onlara retilmesinin baz zararlara kap aralayaca kanaatindedir. Ancak byle bir neticenin ortaya kmas kelmn gereksizliinden, faydaszlndan deil, muhatap kitlelerin iinde bulunduu durumdan kaynaklanmaktadr. Yani sz edilen insanlar inanlarnda problem yaamadklarndan
151 152

Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2021. Gazzl, el ktisd fil itikd, s.2122.

33

dolay kelm onlar iin bir zorunluluk deildir. Son iki gruptaki insanlar iin kelm bir gerekliliktir, hatta olmazsa olmazdr. nk onlar iinde bulunduklar phelerden, problemlerden, kmazlardan arnmak iin kelmn verilerine, kelm ilminin ve mtekellimnin gstermi olduu kurtulu yollarna muhtatrlar. Bu meyanda denilebilir ki, yle insanlara gerekli olan en nemli ilim dal ve kurtulu yolu kelmdr. Gazzlnin bu grleri phe dneminden sonra da deimi deildir. Sonraki dnemde de nl dnrn kelmn slm dnyasndan tamamen ortadan kaldrlmasn istediine dair kesin bir grne rastlamamaktayz. Onun her ne kadar kelmn haram olduuna dair grleri bulunsa da Gazzl klliyat btncl bir yaklamla ele alndnda onun verdii (haram) hkmnn mutlak olmad ve bir takm kaytlara baland grlr. Nitekim Gazzl konuyu Faysalut Tefrikada u ekilde ele almtr: Biz ikiyzll ve acaba ne derlerri bir kenara braktmz zaman, zarar ok olduu iin, Kelma dalmann haram olduunu aka syleriz. Bu hkmden ancak u iki snf istisna edilebilir.153 Gazzl bu ifadeden sonra szn ettii iki snf sralamtr ki onlar: 1- Kalbine bir phe dm olup nasihat kabilinden szlerle ve Hz. Peygamberden rivayet edilen herhangi bir haberle kalbinden phe gitmeyen insanlardr. te Kelm uslne gre tertip edilmi olan bir sz, onlarn phesini tedavi edip hastalklarnn aresi olabilir. Kez byle bir duruma dm olan kimse o ilac kullanabilir. 2- Akl ynnden problemi olmayan, din ynden kuvvetli ve yakn nurlaryla salamlam bir mana sahip olan, ancak tikd bir phe meydana geldiinde o hastala yakalanan tedavi etmek ve bir bidati kendisini saptrmak istedii zaman itikadn korumak maksadyla kelm ilmini renmek isteyen kimselerdir. Hatta Gazzlye gre byle bir niyetle o ilmin (kelm) renilmesi farz- kifyedir. Baka bir yolla kiinin kesin itikadn tekrar elde etmesi mmkn olmad zaman, meselenin zmnde pheyi ortadan kaldracak kadar kelm ilmi renilmesi farz- ayndr.154 Gazzl kurtulu yolculuunu anlatt ve bir anlamda otobiyografisi olup, elli yanda iken, muhtemelen hicr 501 ylnda yazm olduu155 el-Munkzda kelmla ilgili kendi tecrbelerini de anlatmtr. Burada Gazzl, maksad asndan kelmn
153 154

Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183. Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s1183. 155 bkz. Zerrinkub, s.289.

34

yeterli olmadn sylemi, ancak, bu ilmin bir ihtiyatan doduunu ve ortaya koyduu amalar asndan yeterli bir ilim olduunu ifade etmitir. Hatta Gazzl Allahn, kelm limlerini kararak Ehl-i snnet inancn bidatlarn errinden ve dine kartrlmak istenen din d eylerden koruduu kanaatini tamaktadr.156 Sonu olarak diyebiliriz ki, Gazzlye gre kelm, slm lemi iin gerekli ve faydal bir ilimdir. Her dnemde bu ilim dalyla uraan Mslmanlarn mutlaka bulunmas gerekir. slm tikdn, slm d fikir ve akmlardan; pheye dm olan Mslmanlar, iinde bulunduklar durumdan kurtarmak kelm ilminin ncelikli grevidir. Bu sebepler dolaysyla kelm ilmi, ihtiya halinde bavurulmak zere slm dnyasnda varln srdrmelidir. Gazzl her ne kadar kelmn kendi hastalna are olmadn sylese de, kendisi bizzat kelmla itigal etmi ve kelma dair kitaplar telif etmi olan bir Ehl-i snnet/Ear kelmcsdr. Bu anlamda kelmn salam olduu faydalar kiisel yaamnda tecrbe etmi birisidir. Hayatnn son dneminde de kelmdan kopmam ve Tsta am olduu medresede kelm dersleri vermeye devam etmitir. Btn bunlar Gazzlnin kurtulu yolculuunda ve slm tikdnn menf tesirlerden korunmasnda kelmn ok nemli bir yere sahip olduunu gstermektedir. Aksini iddia etmek Gazzlnin baz eser ve szlerinden hareketle parac bir yaklamla mmknse de, onun hayat izgisine btncl bakldnda rtme olmad grnmektedir. 2.2 Felsefeciler Gazzl ad anld zaman belki de akla ilk gelen ey felsefe ve filozoflardr. Kimilerine gre o byk bir filozof, kimilerine gre ise slm Felsefesinin sonunu hazrlayan bir felsefe dmandr. Gazzlyi eletirenler de onu venlerde birok noktada onun felsefe ile olan mnasebetlerini baz almlardr.157 Bazlar bu kfr memban (!) kuruttuu iin ona vgler dizmi, bazlar da dnce hayatna tamir
156 157

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.114. Felsefe konusunda menfi tesir yapt gerekesiyle Gazzlye ynelik olarak gemite ve gnmzde birok olumsuz eletiri yaplmtr. Ancak birok ilim adam da Gazzlnin bilinenin aksine felsefeye menf tesir yapmadn, felsef konular ele alarak onlarn reva bulmasna, felsefenin ve felsef konularn slm dnyasnda yaygnlamasna sebep olduunu, dolaysyla felsefenin gelimesine katk saladn sylemektedirler. Bu konudaki deerlendirmeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. mer Mahir Alper, Gazzlnin Felsef Gelenee Bak, stanbul niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, stanbul: 2002, S.4, s.87107.

35

edilemez zararlar verdii gerekesiyle onu kyasya eletirmitir. uras muhakkak ki, Gazzl kelm konusunda olduu gibi felsefe (slm Felsefesi) konusunda da nemli bir dnm noktas, bir ke tadr.158 Kukusuz bu zt fikirleri tartacak ya da yorumlayacak deiliz. nk bu tartmalar hem tezimizin ama ve kapsamn amakta hem de gnmzde de birer muamma olarak kalmaya devam etmektedir. Ancak bizim iin nemli olan ey, tm bu eletiri ve tartmalarn altnda yatan ve konunun kahraman Gazzlyi de felsef ilimlerle bu kadar ili dl olmaya iten sebeptir. Gazzl dnemini ele aldmzda daha nce de ifade ettiimiz gibi dnemin fikr altyapsn salama iddiasnda olan en nemli sistemlerden biri159 olarak felsefenin karmza ktn grebilmekteyiz. Felsefe aslnda slm toplumu iin ad konulmayan ve iten ie hesaplamalarn yapld bir problemdi. Byle olduu halde Gazzlye kadar bu problemle aktan aa ve niha manada bir hesaplamaya rastlayabilmek zordur. Nitekim Gazzlnin Frab (l.339/950) ve bn Sn (l.428/1037)y eletirdii

noktalardan birisi de onlarn kendilerini tamamen Aristo felsefesine teslim ederek ona boyun emi olmalardr. Gazzlye gre, Frab ve bn Sn belirli kriterler lsnde eletiriye tbi tutmadan Aristo (M.. 384 322) felsefesini slm toplumuna mal etmi ve bu ekilde hak ile batl birbirine kartrmlardr.160 Ksacas felsefe dnemin en ok gndemde olan fikir sistemlerinden biridir. zelde kendisi genelde slm toplumu iin kurtulu areleri arayan Gazzlnin ikinci dura da zikrettiimiz zellikleri sebebiyle felsefe olmutur. Kendi ifadesiyle,
161

arad kurtulu vesilesini kelmda bulamayan

Gazzl artk ynn felsefeye evirmitir. Gazzlnin felsefe serveni; Gazzl sonras slm toplumunun felsefe ile olan mnasebetlerini byk oranda etkilemitir. slm toplumunun problemlerini kendi i dnyasna aktaran ve zm yollar arayan Gazzlnin bir kurtulu yolu olarak felsefe ile olan hesaplamas slm toplumunun da hesaplamas olmutur. Gazzlye gre bir kimseyi ya da sistemi eletirmek, kabul etmek veya reddetmek sz konusu kimse ya da sistemi tam anlamyla renmeye baldr.162 Bundan dolay eletiri konusu olan ilim ya da ilm disiplin hakknda en az kendi
158 159

ibl, s.134135. Orman, s.77. 160 Orman, s.77. 161 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.56. 162 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.137.

36

mensuplar/savunucular kadar, hatta onlardan daha fazla bilgi sahibi olunmal, aratrlmalar yaplmal ve bu ilim dalnda telifat yapabilecek seviyeye gelinmelidir.163 Gazzl bunu kelmda olduu gibi felsefede de yapabilmeyi baarmtr. Hatta diyebiliriz ki Gazzl din ilimler alannda kariyer yapm bilginler arasnda felsefeyi ve felsefe tarihini bu derinlikte aratran ve anlayabilen ilk ahstr. Gazzl ayn zamanda Yunan Felsefesini, hem de byk bir yetkinlikte, eletirebilen ilk slm dnrdr. Belki de bu konuda dnce tarihinde bir ilktir.164 Kez bu zellikler sadece slm dnyasnda deil btn dnyada ona hakl bir hret kazandrmtr. nl dnr Badatta ders vermeye devam ederken bir yandan da felsef malumatn ilerletmeye abalamtr. Ders verdii zamanlarn dndaki btn zamanlarn felsefeye ve filozoflara ayrmtr. Bu dnem iki yl akn bir sre devam etmitir. Daha sonra da bir yl sreyle elde ettii bu malumat zerinde dnm ve meseleleri anlama yolunda ok byk gayretler sarf etmitir.165 Gazzl geirmi olduu hazrlk safhasnn sonunda artk kendi kendine temel felsef meseleleri anlayabilecek konuma gelmitir. Bu srete felsefe klliyatn kendi abalaryla elde etmi, hatta bu konuda ok byk zorluklar yaam166 ve kendi gayretleriyle klasik felsefe eserleri zerindeki aratrma ve incelemelerini tamamlayarak artk felsefe hakknda sz syleyebilecek konuma gelmitir. Gazzl Yunan Felsefesini ve bu felsefenin en mehur temsilcisi olan Aristoyu Frab ve bn Snnn aktard ekliyle ve onlarn eserlerinden okuyarak renmitir. Nitekim ona gre Aristoyu en iyi anlayan ve onu slm dnyasna en doru ekilde aktaran filozoflar Frab ve bn Sndr.167 Birok noktada onlar eletiren Gazzl bu konuda onlarn hakkn teslim etmitir. Uzun sren alt yap hazrlklarn tamamlayarak filozoflar ve takip ettikleri metotlar deerlendirmeye balayan Gazzlye gre, felsefeciler (zellikle slm filozoflar) hakikati ararken hakikat yerine ellerine dallet gemi ve onlar hakikat diye dallete sarlmlardr. Onlar, ftursuzca beslenmeye baladklar bu kaynan verilerini sorgulamakszn slma dhil ettiklerinden byk bir hataya dmlerdir. Filozoflarn at bu yolda arkalarndan gelenler de ilerlemi ve Aristo mutlak doru, yanlmaz ve
163 164

Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.5758. Orman, 79. 165 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.137138. 166 Orman, s.81. 167 Orman, s.86.

37

olaan st bir kiilik olarak grlmeye balanmtr. Ancak onlar hakikatin rengini armlardr. Elde ettikleri malumatlarda hakikat krntlar olsa da bunlar yanllardan ayrmadklar iin yanlla doru i ie gemi birbirine karmtr. Onlarn bu yanllar slm dnyasnda batan baa yaylm; bu yanl ve tehlikeli malumat, dinin asln da tehdit etmeye balamtr. Filozoflar hakknda tehisini ortaya koyan nl dnr, felsefe yolunun i yzn ve yolda yryenlerin yanllarn gn yzne karmak zere harekete gemitir. Artk o felsefe ile ilgili rotasn belirlemi, belirledii rota zerine faaliyetlerine balam, bu anlamda felsefenin tuzaklarn ve yanllarn otaya koymaya almtr. Bunun iin de ncelikle felsefecilerin kim olduklarn ve ne anlatmaya altklarn ifade etmeye karar vermitir. Anlan maksada hizmet etmek gayesiyle ncelikle Felsefenin temel ilkeleri (Maksdl - felsife)168 isimli kitabn yazmtr. Ad geen kitap felsef konular iermesinin yannda yazarn felsefedeki nfuz ve kudretini de gstermesi bakmndan nemlidir. Bu kitapta asl ama felsefe yapmaktan ziyade filozoflarn grlerini doru ve yanl diye, deerlendirmeden ve yorum yapmadan olduu gibi ortaya koyabilmek ve daha sonraki eletiri safhasna zemin hazrlamaktr. Ancak Gazzl bu eserde filozoflarn sadece (ne) sylediklerini deil, (ne) sylemek istediklerini de ortaya koymutur. Bu yzden o bazlar tarafndan filozoflara sylemediklerini sylettii gerekesiyle eletirilmi, bazlar ise onu Frab ve bni Sny kendilerinden daha iyi anlayan adam olarak taltif etmilerdir. Gazzl, felsefenin btn inceliklerine vkf olduuna kni olup da felsefenin ama ve unsurlarn ortaya koyduktan sonra ikinci aamaya gemi, yani o mehur felsefe eletirisine balamtr. Bylece Maksdda felsefeyi objektif olarak anlatmaya almakla yetinen Gazzl, Tehfutul Felsifede, artk eletiriye balamtr. Aslnda Gazzlnin felsefe eletirisi sadece Tehfut ile snrl deildir. rnein el-Munkzda da ana hatlaryla bir felsefe eletirisini grebilmekteyiz. Ancak Tehfut dnrmzn ifade ettiimiz amaca ynelik olarak yazm olduu ilk ve tek kitaptr.169 Gazzl Tehfuta bir gzlemini anlatarak balamaktadr. O, evresindeki insanlar arasnda zek ve anlay stnl ynnden farkl olduklarna inanan sekin
168

Gazzl, Maksdl felsife veya el Maksd f beyn itikdul evl isimli bu eserini Tehftl-Felsifenin telifine balamadan nce muhtemelen hicr 487 ylnda telif etmitir. 169 Orman, 83.

38

bir grubun slmn ibadetlere dir grevlerini bir tarafa attklarn; dinin emir ve yasaklarna ilikin temel ilkelerini hor grp, kmsediklerini; slmn izdii snrlar hafife alp aldrmadklarn; hatta baz zanlarn peine taklarak dini balardan bsbtn syrldklarn grdn anlatr.170 Gazzlye gre bunlarn kfrlerinin dayana da kulaktan dolma ve allm bir taklitten ve serap gibi yanltc ssl hayallerden kaynaklanan, nazar bir aratrmadan baka bir ey deildir. Byleleri Sokrat (M..469 399), Efltun (M.. 428 347) ve Aristo gibi byk isimleri iitip, bu gibi filozoflarn ne kadar akll, metotlarnn ne kadar gzel, hendese, mantk, tabiat ve ilhiyat gibi ilimlerde ne kadar usta olduklarn, fakat btn bu zelliklerinin yan sra her trl dinleri ve inanlar inkr ettiklerini ve bunlarn sonradan konulmu kanunlar ve uydurulmu hileler olduklarna inandklarn dinlemilerdir. Onlar bu tr eyleri iitince de kitlelerin ve ayak takmnn inanlarndan syrlp, kendi zanlarnca stn olan insanlarn snfna katlmak zere kfr inancn benimsemilerdir. Onlar, zek ve anlay stnlnn, hakk taklit etmeyi brakp, btl taklit etmeye balamakla gsterilebileceini sanrlar ki, Gazzlye gre avam arasndaki aptallar bile bunlardan daha iyi durumdadr. nk onlar hi olmazsa aklll kt yoldakilere benzemeye almada aramazlar. Ona gre, aptallk, byle bir orak zekya gre kurtulua daha yakndr.171 Felsefecileri dehrler, tabiatlar ve ilhiyatlar olmak zere grupta ele alan172 Gazzl, Tehftte ve baz eserlerinde ulamak istedii ama ve takip ettii metot asndan felsef ilimleri alt ksma ayrmtr. Bunlar: Riyziye (matematik), mantk, tabiye, metafizik (ilhiyat), siyaset ve ahlktr.173 Gazzl eletirilerini, saydmz bu alt ksmdan sadece metafizie, hatta metafiziin de slm akidesi ile dorudan alakal noktalarna yneltmitir. Bu nokta ok nemlidir. nk dnrmzn kastl ve pervasz bir felsefe dman olmadnn en ak gstergelerinden biri budur. O felsefe dmanl yapmak iin deil, hakikate ulamak iin felsefe eletirisi yapm ve bunda da sistematik ve objektif metotlar kullanmaya
Gazzl, Filozoflarn Tutarszl (Tehftl felsife), Mahmut Kaya-Hseyin Sarolu (ev.), stanbul: Klasik, 2005, s.1. 171 Gazzl, Tehftl Felsife, s.2. 172 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.139. 173 Gazzl, Maksdl Felsife, s.109110; Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.141 ve sonras; Gazzl, Tehftl Felsife, s.IX.
170

39

azami gayret sarf etmitir. nl dnr, filozoflarn ad geen konudaki grlerinin onlarn iddia ettiklerinin aksine, tutarsz ve elikili olduunu ispat etmeye almtr. Gazzlnin burada en byk amac, felsefenin haksz otoritesini ykarak slm toplumunu yabanc kltrlerin ykc etkilerine kar korumaktr. fade edilen amaca ulamak adna kr krne bir taassup ve toptanc bir reddetme anlay iinde olmam ve almalarn ilm verilerle temellendirmi ve bu ynde azami aba harcamtr. Kez o ayn zamanda dinin Allah-lem, Allah-insan ve ruh-beden ilikisi; insann bu varlktaki yeri, deeri ve grevi; epistemolojik adan insann bilme gcnn snr, hayatn anlam, lm ve lmden sonraki hayatn mahiyetine ilikin sabit ilkeleri karsnda, akldan baka herhangi bir sabitesi bulunmayan felsefenin dinin alternatifi olamayacan ve hakikati temsil edemeyeceini kantlamaya almaktadr. Zira filozoflarn her alanda otorite kabul ettikleri akl standart bir deer olmad gibi yanlma/yanlmama konusunda herhangi bir kesinlik tamamaktadr.174 Anlalaca zere Gazzl filozoflarn fikirlerini onlarn kendi n kabullerinden hareketle rtme yoluna gitmitir. Gazzlye gre tarihsel sre incelendii zaman filozoflarn her birinin dierine muhalif grler ileri srd grleceinden bu durum standart bir akldan bahsedilemeyeceinin en nemli gstergesidir.175 Anlan bu sebepten dolay felsefecilerin ou yanlglar, ilhiyat alannda olmutur. Yukarda da deindiimiz zere Gazzlnin filozoflara ynelttii eletirilerin en nemli ksm ilhiyatla ilgili meselelerdedir. kalmamlardr. nk onlar bu alanda mantkta komu olduklar artlara bal
176

Hatta mantk ve matematikteki baarlarnn arkasna snarak

metafizik alanda ileri srdkleri bilgilerin de kanta dayal (burhn) bilgiler olduu izlenimi uyandrmlar ya da felsefeye iyimser yaklaanlar bunun byle olduu zannna kaplmlardr. Oysa durum bunun tam tersidir. nk filozoflarn ileri srd delil ve grler ilm kesinlikten uzak; bir takm teori hatta varsaymlardan ibarettir.177

174 175

Mahmut Kaya, nsz, Tehftl Felsife, s.IX. Mahmut Kaya, nsz, Tehftl Felsife, s.IX. 176 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.146. 177 Mahmut Kaya, nsz, Tehftl Felsife, s.X.

40

nl dnr eletirilerine konu olarak yirmi mesele tespit etmitir.178 Bu meselelerden on bir tanesinde filozoflarn iddialarn rtme ve geersiz klma anlamnda ibtl, alt meselede ciz brakma ve keye sktrma manasnda tacz, iki meselede filozoflarn ortaya koyduu kantlarn yetersizliini ifade etmek zere acz, bir meselede ise aldatma yoluna gittiklerini anlatmak iin telbs terimlerini kullanmtr. Gazzlnin kullanm olduu bu terimler rasgele seilmi ifadeler olmayp ele ald meselenin kendi amac bakmndan tad nemi ve konunun arln gstermek zere bilinli olarak kullanlm olan terimlerdir. Gazzl ele alm olduu yirmi meseleden on yedisinde filozoflarn grlerini yetersiz ve hatal bularak bunlar bidat saym, lemin ezelilii, Allahn sadece kllleri bilip czleri bilmedii ve hairin cisman deil ruhan olduu tarzndaki iddialarndan dolay ise onlar hakknda ar bir ifade olan tekfir kelimesini kullanmtr.179 Gazzlnin filozoflar tekfir etmesinin nedenleri ve bu nedenlerin deerlendirilmesi konusunu nc blmde ele alacamzdan tekrara dmemek iin imdilik onun anlan meselelerde filozoflar tekfir etmi olduunu sylemi olmakla yetinelim. slm toplumunu kurtulu sahiline karmak ve bireysel kurtuluunu gerekletirmek zere yola koyulan Gazzl bu fikir seyahati srasnda urad ikinci limanda da arad eyi bulamamtr. Hatta bu ikinci durak onun kyasya hesaplat, eletiri konusu yapt ve kimilerine gre geleceine ipotek koyduu bir alan haline gelmitir. Gazzl felsefe yolculuunda sona geldiinde hak ile btln birbirine kartrlarak ayn arda satldn syledii bu alandan halkn men edilmesi gerektii kanaatine varmtr. nk ona gre felsefe ars iinde, her ne kadar (ilh dinlerden, peygamber ve velilerden arlan) alnt gzellikler180 bulunsa da zellikle, metafizik konusunda ekseriyetle btl eyler bulunmaktadr. Nasl ki yzme bilmeyenleri deniz kenarnda dolatrmamak gerekiyorsa elmasla kmr birbirinden ayrt edemeyecek durumda olan halk tabakalarn da felsef malumattan uzak tutmak gerekir.181 Felsef aratrmalarn sonlandran ve bu ilim dalnn kendisini, arzu ettii hedefe ulatrmas bakmndan yetersiz olduu dncesine ulaan Gazzlde akln tek bana insann
178

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.147; Gazzl, Tehftl Felsife, s.1213; Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.170 ve sonras. 179 Mahmut Kaya, nsz, Tehftl Felsife, s.X. 180 Gazzl, el Munkz Mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.86 ve sonras. 181 Gazzl, el Munkz Mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.8990.

41

btn ihtiyalarna ve isteklerine cevap veremeyecei, btn zorluklarn stesinden gelemeyecei ve hakikatin stndeki sr perdesini kaldrmaya akln gcnn yetmeyecei kanaati hsl olmutur.182 Bylece felsefenin, kendisini iinde bulunduu durumdan kurtaramayaca ve slm dnyas iin de bir kurtulu yolu olamayacana kanaat getiren Gazzl, artk bu yndeki arayn sonlandrm ve belirledii dier yollara ynelmitir. 2.3 Btnlik (Talmiyye) Btniye, naslarn zhir manalarn kabul etmeyerek gerek anlamlar ancak Tanr ile iliki kurabilen masum imamn bilebilecei temel grn savunan ve gereklerin ancak ondan renilebileceine inanan ar frkalara verilen ortak isimdir.183 Bu kavram terim olarak, var olan her zhirin bir btn ve her nassn bir tevili bulunduunu ve bunu da sadece Tanr tarafndan belirlenmi veya Onunla iliki kurmu olan masum bir imamn bilebileceini iddia eden gruplar, diye tarif edebiliriz. nk Btn gruplar cmlesine, mutedil sflerden ar i gruplara ve mlhidlere kadar bir ok frka ve grup dhildir.184 Tanmlardaki gruplarn ok eitli olmasndan da anlalaca zere tarihte birok kii ya da ekole Btnlie mensubiyet izafe edilmi ya da Btnlik yaktrmas yaplmtr. Btnlerin eitli lkelerde, farkl zamanlarda insanlar deiik inanlara davet etmi olmalar farkl isimlerle anlmalarnda nemli bir paya sahiptir. Ancak genel olarak Btnlik ia tandansl olarak gelimi ya da gelimesini daha ok i gruplar ekseninde srdrmtr. Btnler, Cafer es-Sdktan sonra imamet grevinin onun olu smile getiini iddia ettikleri iin smiliyye, lem ve imamet anlaylarnda yedili bir sistemi benimsediklerinden dolay Sebiyye, hakikatin ancak gizli ve masum bir imam vastasyla talim edilebileceini ileri srmeleri sebebiyle de Talimiyye isimleriyle anlmlardr. Btnlere saydmz isimlerin dnda da bir ok isim verilmitir. Mazdekiyye, Bbekiyye, Zendka, Karmta, Nsriyye, Nusayriyye, Drziyye ve Sabbhiyye bu isimlerden bazlardr.185 Btnlik tarih boyunca kkeni, fikirleri, amac ve hedef kitlesi asndan srekli

182 183

Gazzl, el Munkz Mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.101. Avni lhan, Btniye mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.5.s.190. 184 Avni lhan, s.191. 185 Ayrntl bilgi iin bkz. Avni lhan, s.191.

42

tartma konusu olmu ve hakknda ok eitli iddialar ileri srlmtr. Gnmzde de bu tartmalar sona ermi veya zihinlerdeki istifhamlar cevaplarn bulmu deildir. Hicr II. yy. ile balayan ve III. yy.ln ortalarndan itibaren sistemleerek bir ekol haline gelen, dolaysyla erken devirden itibaren gndemde yer tutmaya balayan Btnyye, Gazzl dneminde de yaygn faaliyetlerde bulunan, adndan ska sz ettiren ve slm dnyas iin kurtulu vaad edip, kurtarclk iddiasn dillendiren bir ekol olarak varln srdrmtr. O dnemde Btnler186 siyas ve ekonomik adan slm dnyas iin ok tehlikeli bir durum arz etmeye balam ve zellikle Ftim halifesi el Mustansrn d olarak tayin ettii Hasan Sabbhn faaliyetleri dikkat ekici boyutlara ulamtr.187 Gazzlnin Btnleri aratrmaya balamasnn ve fikirlerini

sorgulamasnn temelinde ncelikle bu fiil durumun yattn syleyebiliriz. Kelmclar ve filozoflara dir aratrmalarn tamamlayan ve aradn ad geen iki kulvarda da bulamayan Gazzlnin araynda nc merhale Btnlik olmutur. Gazzlyi bir btn olarak incelediimiz zaman, onun bu aratrmaya samimi bir niyetle baladna inansak bile - Btnlii aratrmas srasnda onlarda kurtulua ulamaktan ok, Btnlik yoluyla kurtuluun mmkn olamayacan ispata alan bir tutum iinde olduunu grebilmekteyiz. Bu da onun salt bir aray ya da ucu ak bir aratrmadan ziyade bilinli bir gayret sergiledii izlenimini vermektedir. Ancak, Gazzlnin kiisel arzusunun yannda, dnemin halifesi el Mustazhirden Btnlere reddiye yazmas ve onlarn fikirlerini rtmesi ynnde alm olduu emir de byle bir aratrmaya girmesinde etkili olmutur.188 Btnlik hakknda aratrmalar yapmaya balayan Gazzl, bu ekol hakknda ncelikle kendi mensuplarnn yazm olduu eserlere ulamaya alm, bu aratrmalar srasnda muhtemelen - elli iki risleden oluan ve ii bo felsefe krntlar

186

Yukarda da ifade ettiimiz gibi Btnliin ok eitli kollar vardr. Ancak Gazzlnin aratrmalarna konu olan Btnlik, hakikatin yalnzca gizli bir imamdan (talim edilebileceini) renilebileceini ileri sren ve bu yzden de Talmiyye adn alan Btn gruptur. Bkz. Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.102; Gazzl, Btnliin yz (Fedihul Btniye), Avni lhan (ev.), Ankara: TDV Yaynlar, 1993, s.26. 187 ubuku, s.3. Konuyla ilgili olarak daha nce (Gazzlnin) Yaad Dnemin zellikleri, bal altnda ayrntl bilgi vermitik. 188 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.102103.

43

diye tavsif ettii - Resil ihvn- safdan istifade etmitir.189 Dnemin imknlar ve mevcut kitaplar nda Btnlie dir kaynaklara ulamaya alan Gzzl bununla beraber Btnlie mensup kiilerden, zellikle de Btnlie iltihak edip onlarn fikirlerini kabul ettikten sonra kendi yanna gelip gitmeye devam eden eski bir dostundan istifade ederek Btn fikirleri gn yzne karmaya almtr. Aslnda onun ii hi de kolay deildir. nk muhatap ald kitle adndan da anlalaca zere mistik ve esoterik fikirlere sahip bir gruptur. Ancak Gazzl me filozoflarn fikirlerini anlama ve anlatmaktaki maharetini burada da byk bir ustalkla gstermitir. Hatta Gazzl Btnlerin fikirlerini btn plaklyla ortaya koyup, daha sonra da onlar rtme yoluna gittiinden, ada olan baz limler tarafndan Btn fikirlerin yaylmas ve nnn almasna zemin hazrlad gerekesiyle iddetli bir ekilde eletirilmitir.190 Gazzl, eletirilerini yneltmi olduu Dvet i Cedde Btnlerinin191

ortaya kn yle anlatr: Bu daveti, herhangi bir frkaya bal, herhangi bir peygambere inanan, bir din sliki balatmamtr. Bu ii ynlendiren, sade yadan kl eker gibi ii dinden karmaya vardrmaktadr. Bu i, Mecsler ve Mazdeklerden bir topluluk ile dinsiz dalistlerden bir grup ve eski dinsiz filozoflardan kalabalk bir taifenin karlkl akl danmalarndan ortaya kt.192 Gazzlye gre, ad geen kimseler akllarn, fikirlerini ve tm varlklarn din sliklerinin (Mslmanlarn) hkmranl altnda uradklar skntlardan kurtulmak gayesiyle seferber etmilerdir. Onlar aslnda yaratcy inkr eden, peygamberi tekzip eden, hair ve neri ve nihyet Allaha dnleceini inkr eden kimseler olmalarna ramen, alenen dillendiremedikleri bu fikirleri iten ie yaymaya altlar. Bylelikle onlar Mslmanlarn inanlarn deformasyona uratacak, birlik ve beraberliklerini bozacak, nihayetinde Mslmanlarn boyunduruundan kurtulacaklard. Dolaysyla Mslmanlara din ve siyas kurtulu salama iddiasyla ortaya kan bu akm aslnda slm Dinini ortadan kaldrmak zere bir araya gelerek ittifak oluturan slm kart fikir ve gruplarn buluma noktas

189

Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.130; Mahmut Kaya, Tehftl Felsife, nsz, s.VIII. 190 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.103105. 191 ubuku, s.55. 192 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.10.

44

olmutu.193 Ayrca Gazzl, yol haritasn hazrlayan bu ekoln kendisine hedef kitle ve mefkre olarak i gruplar ve Hz. Ali sevgisini semi olduunu ifade etmektedir. nk slm dnyas iinde emellerini gerekletirmek ve btl fikirlerini yaymak iin en msait ortam i temayll slm mensuplar arasnda grmlerdir.194 Ancak bize gre, unu da sylemek gerekir ki, Avni lhann da belirttii gibi, bu durumun ortaya kmasnda Emev ve Abbas ynetimlerinin i gruplar zerindeki yanl politikalarnn ok byk etkisi olmutur.195 Kez Gazzlde iann ve ia mensuplarnn seilmesinin sebeplerini sayarken bu duruma dikkat ekmektedir.196 Btnlerin iaya ka izledikleri saptrma politikasn ise Gazzl, Btnlerin azndan yle anlatr: Eer onlar (iler) Kurnn zhirine ve mtevatir haberlere balanmaya devam ederlerse, unutulmasn ki zhirlerin srlar ve Btn ynleri vardr, ahmakln almeti zhirlerine balanp kalmaktr, aklllk ise btnna inanmaktr gibi telkinlerle onlar evhama boarz. Sonra da aralarnda Kurnn zhirlerinden asl muradn neler olduuna dir bizim inancmz yayarz. Onlar inandrrz. Bu tarzdaki faaliyetlerimizle, Rfzlerin de aramza katlmalaryla, oalrz ve onlara katlmak, onlarn zaferlerine kendi zaferimiz gibi grmek suretiyle yava yava dier frkalarn hakkndan geliriz.197 Btnliin d Rafzlik ii tam bir kfrdr diyen Gazzlye gre, onlarn asl maksad, phe hastaln ve akl yrtenlerin ihtilaflarn bahane ederek akl gerei kavrama vastas olmaktan karmaktr. Bunu da, eriatn btn srlarna Allah tarafndan muttali klnan, geree ulatran, problemleri halleden ve din ilerinde mphem kalan her hususta kendisine mracaatn gerekli olduu masum imama ve ismet grne dayandrarak yaparlar.198 Btnlerin davetlerinin z, her hal ve artta dine (slm) zt grler ileri srmektir. Emellerine ulamak iin bir tek metot kullanmamlardr. Bilakis, muhataplarnn kendilerine uymalarn ve imamlarna sevgi duymalarn saladktan sonra her gruba onlarn grlerine uygun olacak tarzda hitap

193 194

Gazzl, Fedihul Btniyye, s.1011. Gazzl, Fedihul Btniyye, s.10. 195 Avni lhan, s.192193. 196 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.11. 197 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.11. 198 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.23.

45

etmilerdir. Hatta inanlarnda Yahudi, Hristiyan ve Mecsilere uyar ve onlar tasdik eder, amalarna ulamak iin her eyi mubah grrlerdi.199 Gazzlnin ifade ettiine gre Btnliin ilhiyat, nbvvet, immet, hair ve neir olmak zere drt ana esas vardr. Gazzlnin anlatt ekliyle Btnliin ad geen inan esaslarn ksaca zetleyeceiz. Gazzlye gre, Btnlerin ilhiyat alanndaki grleri byk oranda Senevye, Mecuslik ya da felsife kaynakldr veya saylan gruplarn ilhiyat alanndaki grlerinden istifade edilerek bir sentez ve karma bir ilhiyat gr elde edilmitir.200 slm Dininin tevhit anlayn bozmay hedefleyen Btn ilhiyatna gre, zaman itibariyle birbirine ncelii olmayan ve biri dierinin var olmasna neden olan iki ilah sz konusudur. Kurn yetleriyle de destekledikleri bu dalist tanr anlayna gre, var olan iki ilahtan birincisi, ikincisinin var olmasna sebep olan ve lemi de onun vastasyla var eden Sbk, ikincisi de Sbka gre daha aa derecede kabul edilen ve varl ona bal bulunan Tlidir. Bu iki ilaha srasyla akl ve nefs de denilmektedir. Gazzl, Btnlerin tanr anlaylarnn temelinde kudretle yaratan bir tek yaratcy reddetmek mantalitesi yattndan ve bunu aka dillendiremediklerinden dolay, adna Sbk ve Tli dedikleri bu iki ilah anlalmaz ve girift bir ekilde tarif ettiklerini sylemektedir. Bylece, hem maksatlarnn hsl olmasna, hem de gerek niyetlerinin anlalmamasna almlardr.201 Btnlerin nbvvet anlaylar iin de ilhiyat grlerinde ifade edilen amalar geerli olduundan burada da durum pek farkl deildir. Gazzl, Btnlerin nbvvet anlaylarnn filozoflara yakn olduunu ifade etmektedir. Bu anlaya gre, peygamber Sbkn klli nefisle birlemesi srasnda Tli vastasyla Sbktan meydana gelen, daha sonra zerine cziyyt naketmeye hazr, sf, kuts ve klli nefisten olan bir kuvvetin tamas, feyezan etmesi sonucunda ortaya kan bir ahstan ibarettir. Cebril ise peygamberden sudr eden akldan ibarettir ve onu

simgelemektedir. Kurn ise Muhammedin aklnda yani Cebrailde ortaya kan malmatlara verilen isimdir. Bu bilgilere Allah Kelm denilmesi ise meczendir.
199 200

Gazzl, Fedihul Btniyye, s.23. Gazzl, Fedihul Btniyye, s.25. 201 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.24.

46

Onlara gre, peygamberlik ilk feyezan ettii zaman keml mertebede deildir. Ancak peygamberin aklna (Cebrail) yaln halde feyezan eden bilgiler peygamber tarafndan terkip edilmektedir. Peygamberdeki bu bilgiler zamanla tekml etmektedir ve yedi mertebe (yedi kii) sonunda Ntk Rasulden202 Smit Esasa203 intikal ettiinde bu sre tamamlanacaktr.204 Kez, nbvvet konusundaki bu anlay immet konusuna temel hazrlamakta ve ekillendirmektedir. nan esaslar konusunda bir ok konuda birbirine muhalif ve ok eitli grler ileri sren Btnlerin zerinde ittifak ettikleri ve tartmasz olarak birletikleri nokta, her asrda gerei bilen masum bir imamn bulunmas gerektiidir. Masum bir imam dnya durduka var olacak ve bu messese sonsuza kadar devam edecektir. Nasslarn zhirinin tevili ve btn problemlerin hallinde dnemin imamna bavurulacaktr. mmet messesesinin sona ermesi dinen ciz deildir. nk onlara gre, bu durum gerein ihmal edilmesi ve halktan gizlenmesi neticesini dourur. Ayrca Peygamberin (s.a.v.) Benim nesep ve sebebim dnda her nesep ve sebep kesiklie urar205 ve Ben de size Kurn ve soyumu sopumu braktm206 szlerinin gereklememesi anlamna gelir ki, bu da dnlemez. Btn inana gre, her imamn altnda ona vazifesinin fas iin yardm eden hccet, mezun ve cenah isimlerinde alt birimlerde yer alan yardmc ahslar vardr.207 mam Gazzl, Btn gruplarn kyameti inkr etmek zere bir araya geldiklerini iddia etmektedir. Ona gre, Btnler leme Allah tarafndan yerletirilmi olan ve Kurn- Kermin bu meldeki yet i kermelerinden hareketle, slm limlerince snnetullah olarak grlen dzenin, rnein, gece ve gndzn ve mevsimlerin birbirini takip etmesinin, sonsuza kadar kesintiye uramakszn bu ekilde devam edeceini sylemektedirler. Yani bu dnyann baka bir dnyaya evrilmesi ve
202

Btnlere gre her peygamberin eriatnn belli bir sresi vardr ve bu sre sonunda Allah nceki eriatn hkmlerini ortadan kaldran yeni bir peygamber gnderir. Her eriatn mddeti ise yedi mr, yani yedi asrdr. Bu peygamberlerden ilkine kendinden nceki eriat kaldran, anlamnda ntk denilir. 203 Smit, kendinden nce gelmi olan peygamberin eriat zerine tebliini devam ettiren ve yeni bir eriat tesis etmemi olan kimsedir. Smitlerin says tamamlanp yediye ulanca mevcut eriat ortadan kaldrlarak yenisi tesis edilir. 204 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.2526. 205 Hadis deiik bir ifade tarz ile Ahmet b. Hanbelin Msnedinde (bkz. IV/332) yer almaktadr. 206 Deiik bir ifade ile Ahmet b. Hanbel, III/14, 17 de kaydedilmitir. 207 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.26.

47

baka bir yaam boyutuna geilmesi sz konusu edilmemektedir. Aksine onlara gre kyamet, zamann imamnn ortaya kmasn simgeleyen bir semboldr. Bu ekilde iinde bulunulan zamann bittii, baka bir zamann balad anlalmaktadr. Gazzl, Btnlerin med konusunda peygamberlerin haber verdii her eyi inkr ettiklerini ifade etmektedir. Bu meyanda ona gre, Btnler hair ve neri, cennet ve cehennemi ve kyamet ahvlini inkr ettiler. Btnlere gre med insann aslna dnmesidir. Yani insan rhunun asl vatan saylan ruhlar lemine rcu etmesi ve cesedinin de asl olan topraa ulamasdr. mamn irat ve terbiyesinden geen kimseler iin durum bu ekildedir. Ancak imam tanmayan ve onun manev terbiyesinde yetimeyen kimsenin rhu bu lemde kalarak bir bedenden tekine gemek (tensh) sretiyle sonsuza kadar cez ekecektir.208 Btnlere gre, mkellefiyetler imam tanmayan kimseler iindir. mam tanm, ondan btn dersini alm olan kimseler iin zhir ibadet ve ykmllklerin salayabilecei bir fayda yoktur. nk onlara gre, organlarn amellerinden maksat ilim talebine istekli olmas iin kalbin uyarlmasdr. Dolaysyla kii buna kavuunca en yce saadeti hak etmi olur ve ondan organlarn mkellefiyeti der. Chil (imamn varlndan haberdar olmayan) kimselere ise, hakikatten haberdar olabilmeleri iin mkellefiyetler gereklidir. Gazzl, Btnlerin bylece mutlak ibhaya gittiklerini, haram ve helal kavramlarn deformasyona uratarak eriatn hkmlerinin inkrna yol atklarn dile getirmektedir. Kez ona gre, onlarn asl amac da bu sonuca ulaabilmektir.209 Btnlerin inan esaslar ve fikirlerini ortaya koyan Gazzl, onlarn hibir Mslmana olumlu manada katk salayamayacana karar vermitir. Hatta Gazzlde Mslmanlar kurtulua ulatrmak bir tarafa, bu akmn slm ortadan kaldrmak zere faaliyet gsterdii dncesi hkimdir. O, masum imam doktrini sayesinde akl ve dnmeyi iptal ederek insanlar fonksiyonsuzlatrp amalar dorultusunda kullanmay hedefleyen210 bu btl akmn ksmen baarl olmasn ise karlarna

208 209

Gazzl, Fedihul Btniyye, s.2728. Gazzl, Fedihul Btniyye, s.2829. 210 Gazzl, Btnlerin Belini Kran Deliller (Kavsmul Btniye), Ahmet Ate (ev.), Ankara: AF Dergisi, 1954, C.III, S.I-II, s.45.

48

dirayetli limlerin kmamasna balamtr.211 Bunun zerine Gazzl harekete geerek bu zararl akm ve faaliyetlerini durdurmak iin elinden geleni yapmaya almtr. Bu sebeple ad geen akmn slm d ynlerini izah etmi, bu konuda birok kitap yazm212 ve halk onlarn tuzaklarna kar uyarmtr. Btnleri aratrmaya balarken, daha nce deindiimiz gibi, baka sebeplerle birlikte kendisi iin bir k ve kurtulu yolu olmas midiyle aratrmalarna balayan Gazzl, aratrmalarnn sonunda bidati, sapk ve ve inkrc213 olarak nitelendirdii bu akmdan nefret eder olmu ve toplumu onlarn fitnelerinden kurtarmak gerektiine karar vermitir.214 Nitekim yukarda deindiimiz gibi kendisi de geriye kalan mrnde bunun mcadelesini vermitir. Sonu olarak nl dnr iin bir kurtulu maceras daha olumsuz neticelenmi ve son are olarak grd tasavvufu, daha dorusu sf yaanty aratrmaya balamtr. 2.4 Mutasavvflar Gazzl, kendisini kurtulua ulatracak yollar aratrrken sfler dnda kurtulu vadeden btn ekolleri ile onlarn temsilcilerinin fikir ve yaantlarn incelemiti. Kelmclar, felsefeciler ve Btnlerin hayat felsefeleri ve kurtulu doktrinlerini inceden inceye tetkik eden Gazzl aradn onlarda bulamam ve nihayet son are olarak sfleri incelemeye karar vermitir. Aslnda erifin de ifade ettii gibi Gazzl sflerle ilk defa karlamyordu.215 Yani Gazzlnin sflerle mnasebete girmesi ve fikirleriyle etkileime gemesi ortaya yeni kan bir durum deildir. nk Gazzlnin sflerle, temeli ok eskilere, hatta ocukluk yllarna dayanan balar vardr. Kez, onun babas muttaki bir dervi olduu gibi babasnn Ebu Hmidi emanet ettii yakn arkada da zhd sahibi bir sf idi. Ayrca Gazzlnin kardei Ahmet Gazzlnin de mehur ve tannm bir sfi olduu ifade edilmektedir. Kaynaklarda bu
Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.125127. Gazzlnin Btnlik konusunda yazm olduu eserler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. ubuku, s.5153. 213 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.9194. 214 Gazzlnin Btnler hakkndaki tekfir ve bidat sulamalarn ve deerlendirmesini nc blmn sonunda ele alacamzdan burada sadece konuya iaret etmekle yetindik. 215 erif, s.201.
212 211

49

konuyla ilgili olarak ayrntl ve kesin bilgiler yer almasa da, Gazzlnin yetiip byd evreyi dikkate aldmzda onun genliinde tasavvuf eitimi alm olmas kuvvetle muhtemeldir. Gazzlnin hocas mmul Harameynin byk bir sf olan Ebu Nuaym el sfehnnin mrdi olduunu ve Gazzlnin mmul Harameynin yannda bulunduu sralarda tasavvuf/sf yaant ile ilgilenmi olabilecei ihtimalini de unutmamak gerekir.216 Btn bunlar Gazzlnin sfilerle alakal bir gemiinin bulunduunu, en azndan sfilerle ilgili belirli bir bilgi birikimine sahip olduunu gstermektedir. Hatta Gazzl bizzat kendisi el-Munkzda tasavvufa dair ulaabildii btn eserleri okuduunu ve bu konuda yeterli malmata sahip olduunu ifade etmektedir. nl dnr bu maksatla Ebu Tlip el Mekknin (l. 386/996) Ktu Kulb isimli eserini, Hris el Muhsibnin (234/857)217 kitaplarn ve Cneyd i Badd (l.298/910), e ibl (334/945), Byezid i Bistm gibi baz byk sflerden kendisine kadar ulaan baz eser ve risleleri okuduunu sylemektedir.218 Gazzlnin gemite sf tecrbe ve sflikle alakal olarak yaad eylerin ileriki hayatna tesir etmi olmas dikkate deer bir olaslktr. nk gemiinde sflikle/sflerle bu denli yakn mnasebetleri bulunan ve kurtulu iin son are olarak bavurduu sf yolda karar klan Gazzlnin bu kararn, sadece kelm ve felsefede aradn bulamamasyla aklamak ok doru bir yaklam olmayacaktr. En azndan bu tek sebep olamaz. Gazzlnin vard bu sonuta gemi hayatnn da ok nemli bir rol olmaldr. Ancak u da unutulmamaldr ki, Gazzl her ne kadar sf yaant da karar klm olsa da ki bu husus bugn bile tartmaldr- sonraki hayatnda felsefe ve kelmla ilgilenmekten geri durmamtr. Hatta sf yaantya meylettii sonraki hayat sz konusu edildiinde de, onu salt bir sf olarak isimlendirmek yerine, filozof ve kelmc bir sf olarak adlandrmann daha doru olaca kanaatini tamakta olduumuzu ifade etmemiz gerekir. Yaptmz bu uzunca giri ile hedeflemi olduumuz en nemli husus Gazzlnin sfliinin/sflikle mnasebetlerinin doru anlalmasna katk yapabilmektir. nk o salt felsefe dman mutaassp bir kiilik olmad gibi, kelm ve kelmclarn kkn kazmaya alan skolstik dnceli bir
216 217

erif, s.201. Gazzl ve Muhasibnin karlatrmal olarak incelemesi iin bkz. Margaret Smith, Gazlnin ncs el Muhasib, Mesut Okumu (ev.), Ankara: Tasavvuf Dergisi, Temmuz Aralk 2002, S.9, s.417426. 218 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.134.

50

ortaa zhidi de deildir. Aksine o mtedil ve sorumlu bir ilim adam olarak ilim-amel btnln salayabilmeyi ama edinen, biraz kelmc, biraz felsefeci ynyle elde ettii ilm malmat sf potada eritip amel boyutta ilevselletirmeye alan bir slm limidir. Ayrca unu da ifade etmek gerekir ki, biz tezimizde mecbur kalmadka Gazzlnin yaad a itibariyle kurumsallamam olan ve gnmzdeki kapsam ve kullanm ekliyle o dnemde yer almayan tasavvuf219 kelimesini mecbur kalmadka kullanmamaya dikkat edecek ve bu boluu sf, sflik ve sf yaant kavramlaryla doldurmaya alacaz. Ayrca Wattn da ifade ettii gibi Gazzl dneminde mstakil bir tasavvuf ekolnden/ekollerinden bahsetmek yerine sf yaantya sahip limlerden bahsetmek daha yerinde bir tespit olacaktr.220 Ayrca o dnemde ilimler/limler arasnda keskin bir branlamann bulunmadnn, hatta bir limin birok dalda faaliyet gsterdiinin unutulmamas gerekir. Gazzlnin sflie dir aratrmalar on yla akn bir sre devam etmitir.221 nl mtefekkir bu aratrmalarnda sona ulatnda hayat ve mevcut yaam dzeni iin byk deiimler yapacak nemli kararlarn arifesine gelmitir. Artk onun iin hibir ey eskisi gibi olmayacak ve o yepyeni bir hayata balayacaktr. Badat terk etmesi ve yeni bir hayata adm atmas ile ilgili zet bilgilere bu blmn (ikinci blm) banda yer verdiimizden burada onlar tekrar etmeyeceiz. Gazzl vermi olduu karar uygulamaya koymu ve bu yeni hayat stiline uyum salamak zere kollar svamtr. nl dnr, en iyi kurtulu yolu olarak grd sflerin din hayatn ve bu yola slk etmesinin sebeplerini el-Munkzda ayrntl bir ekilde ele alm ve gelecek nesillere aktarmtr.222 O, sf yaantda karar klmasn u ekilde anlatmaktadr: Kesinlikle anladm ki, Allah yolunu tutmu kiiler sadece sflerdir. Onlarn tutumlar en gzel tutum, yollar en doru yol ve ahlklar en temiz ahlktr. Daha akas, btn aklllarn akllar, tm hkimlerin hikmeti ve eriatn inceliklerini kavram tm limlerin bilgisi, onlarn tutum ve ahlkn daha iyileri ile deitirmek zere bir araya gelse bunu baaramaz. nk onlarn grnen ve grnmeyen (zhir ve
219

Abdulhalm Mahmd, el-Munkza yazm olduu erhte tasavvuf kelimesinin kkeni ve slm Dinindeki yerini, Gazzlnin bu hususta yapm olduu katklar ayrntl bir ekilde incelemitir. bkz. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.219 ve sonras. 220 Watt, Mslman Aydn (Gazl Hakknda Bir Aratrma), s.121. 221 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.183. 222 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.176 ve sonras.

51

btn) btn hareket ve hareketsizlikleri nbvvet (peygamberlik) kandilinin nrundan alnmadr. Bilindii gibi yer yznde nbvvet nrunun tesinde aydnlatc baka bir nr yoktur.223 Gazzl bylece sflik ve sflere duyduu hayranl ifade etmektedir. Ancak burada dikkatleri zerine ekmemiz gereken nemli bir ayrnt vardr ki o da; Gazzlnin, vgler dizdii, uruna yaamn deitirdii sf yaanty kr krne bir taassup iine girerek, kaytsz artsz olarak ve tekini dlayarak yegne kurtulu yolu olarak tavsif etmeyip, bunun yerine sflii en iyi kurtulu yolu olarak benimsemi olmasdr. Gazzlnin sf yaant ve sflikle ilgili olarak ve bu yolu tercih etmesine sebep olarak zikretmi olduu en nemli ve temel argman ilim-amel birlikteliidir. nk onun sonraki hayatnda en byk abas yukarda da deindiimiz gibi - bunu salamaya almak olmutur. Gazzl sfilikle ilgili tespitlerini ve kendi kuraca sistemi bu temel zerine ekillendirmitir. Sflikten nceki hayatn terk etmesinin sebebi olarak da bunu zikretmitir. Gazzl, bu iki unsurdan birincisini daha nceki hayatnda fazlasyla elde ettii halde sahip olduu donanm amel boyuta geiremediinden ikyet etmekte, bunun ancak sf hayat tarz ile mmkn olabileceini sylemektedir.224 O, kendisinin daha nce elde etmi olduu teorik bilginin sflik yoluyla elde edilip edilemeyecei konusu zerinde durmamtr. Ancak kanaatimizce onun o gne kadar elde ettiim ilimler, tuttuum yollar; din ve akl ilimleri aratrmada izlediim metotlar benim iin Allah Telya, peygamberine ve hiret gnne kesin bir iman ile inanmam salamt225 diye ifade edip Bu iman esasnn kkl bir ekilde kalbimde yerlemesi, tek bir delile bal olarak olumam; bilakis, u anda ayrntl biimde saylamayacak kadar pek ok sebep, karne, tecrbe vb. sonucunda elde edilmiti226 szleriyle takdir ettii teorik bilgiyi daha nce elde etmi olmas sf hayat bilinli bir ekilde yaamasn salam, hatta sfliin ona tesir ettii kadar, belki de daha byk bir oranda o da sflie tesir etmi ve ynlendirmitir. Kez Gazzl ve sfler arasnda var olduu ifade edilen karlkl etkileim, bu

223 224

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.184. Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.133 ve sonras. 225 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.136. 226 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.136.

52

etkileimin snrlar, pozitif ve negatif ynleri gemite olduu gibi gnmzde de tartlmaya devam edilmektedir.227 Gazzl, kesin olarak karar vermiti ki, onun ihtiyac olan en nemli ey i muhasebe idi. Ona gre, szn ettii i muhasebenin gereklemesi ve o gne kadar elde ettii bilgi birikiminin yaam boyutuna geirilmesi ancak sf yaant ile mmkn olacakt. O bu hususu u ekilde ifade etmitir: Bundan sonra kesin olarak unu anladm: Sfler laf cambazlar deil, hal ehli kimselerdir. Ayrca tasavvuf hakknda ilim yoluyla elde edilmesi gerekenleri tam olarak elde ettiimi; geriye sadece dinleme ve renme yoluyla elde edilemeyen, ancak tadarak ve slk yoluyla elde edilebilecek ksmnn kaldn ayn kesinlikte anladm.228 Gazzl, sf hayatn temeline, Kitap ve Snnette emredilip slm ilimlerde sistematik bir ifadeye kavuan harici amel ve ibadetleri koymutu. Sf hayatn amac, ona gre, vecd ve istirak haline ulamak gibi manev zevkler veya felsef yoldan ulalamayan Allahn zatyla ilgili bilgilere bu yoldan ulamak gibi epistemolojik endieler deil, iman hakikatleri daha iten yaayabilmektir.229 Gazlnin, bu anlay tarzyla, bu grte olmayanlar ya da tam ztt gre sahip olanlar daha ll olmaya ittii gibi, sf hayatn amac konusunda tereddtleri olan baz insanlar da bu hayata entegre ettii dnlebilir.230 Gazzl, sfliin nbvvet meslei olduunu, nbvvet yolundan gittiini, onun metotlarn takip ettiini sylemektedir. Gazzlye gre nbvveti anlayabilmenin en iyi ve tehlikesiz yolu sf yaantdr ve kendisi de bu sayede nbvvetin zn anlamtr.231 Ona gre sfler nbvvet nru ile aydnlanan ve bu nrdan aldklar feyz ve ilham ile hem kendi nefislerini arndran, hem de ihtiyac olan bunalm ruhlara yol gsteren Allah dostu kimselerdir.232 Yine ona gre, bu ilmin z, nefsin ar gelen zorluklarna katlanmak, onun kt huy ve irkin sfatlarndan arnarak Allahtan baka
Orman, s.140; Watt, Mslman Aydn (Gazl Hakknda Bir Aratrma), s.121. Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.136. 229 Fazlur Rahman, Islam, Mehmet Da, Mehmet Aydn (ev.), kinci Bask, stanbul: Seluk Yaynlar, 1992, s.95,144. 230 Orman, s.141. 231 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.187. 232 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.185; Ayrca bu konuda geni bilgi iin, Gazzl, hyu ulmid dn, C.III, s.8110.
228 227

53

her eyi kalpten kartp kalbi Allah zikri ile ssleyip gzelletirmektir. hiret saadeti ise nefsi men ve dnyay terk etmekle mmkn olacaktr.233 Gazzlye gre tasavvuf/sf yaant, nefsi kulluk alannda koturmak, kalbi yce rabbe balamak, halktan ihtiyalar gizlemek ve skntlara gs germektir. Yine ona gre tasavvuf/sf yaant, kalbi halk ile beraber olma arzusundan temizlemek, tabiattan gelen kt ahlklar terk etmek, beer sfatlarn zararl etkilerini sndrmek, nefse ait bo dava ve iddialardan uzak durmak, rhan sfatlarla elde edilecek yksek makamlara ykselmek, hakikat ilimlerine sarlmak ve dinde Allah Resl (s.a.v)ne uymaktr.234 Gazzl tasavvuf terbiyesinin esaslarn da hell yemek ve Reslullahn (s.a.v) ahlkna, fiillerine, emirlerine ve snnetine uymak, olarak aklamtr.235 Gazzl sfleri ise yle tanmlamtr: Sf, devaml temizlik ve arnma iindedir. O, kalbini nefsin bozuk dnce ve ahlklarndan temizleme iiyle uraarak btn vakitlerini kt ilerden temizlenmekle geirir. Devaml yce Rabbine boyun bkp ihtiyacn arz etmesi, kendisine bu ite yardmc olur; bu hale devam etmenin bereketiyle bozuk ve kt ilerini fark eder. Her ne zaman nefis harekete geip her hangi bir kt sfatn ortaya kardnda, onu derin basiretiyle anlar ve ondan Rabbine kaar, snr.236 Gazzl baka bir ifadesinde de sf hakknda yle demitir: Sf, Rabbi ile kalbini ihy eder, kalbi ile de nefsinin ilerini kontrol ve slah eder.237 Gazzl, sflik tecrbesi srasnda zhde, riyazete, dnyadan ve dnyann fn makamlarndan ll bir ekilde el ekmeye byk nem vermi ve arkasndan gelenlere de bu tecrbeyi tavsiye etmitir. Ancak bu hususiyetler Gazzl ile beraber yeniden tanmlanm ve snrlar izilmitir. O, ifade edilen konulara ilm gerekeler retmi, akln238 ve rhun239 bu konulardaki tesirlerini ve etki alanlarn belirlemeye
233 234

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.184. Gazzl, Hak Yolunun Esaslar (Ravdatt Tlibn ve Umdets Slikn), Dilaver Selvi (ev.), 2.Bask, stanbul: Semerkand, 2004, s.47. 235 Gazzl, Ravdatt Tlibn ve Umdets Slikn, (Hak Yolunun Esaslar), s.48. 236 Gazzl, Ravdatt Tlibn ve Umdets Slikn, (Hak Yolunun Esaslar), s.47. 237 Gazzl, Ravdatt Tlibn ve Umdets Slikn, (Hak Yolunun Esaslar), s.48. 238 Gazzlye gre akln tanm ve mahiyeti iin bkz. Necip Taylan, Gazzlnin Dnce Sisteminin Temelleri, 2.Basm, stanbul: FAV Yaynlar, 1994, s.73. 239 Gazzlnin rh ve rhun insann kiisel geliimi zerine etkileri konusundaki fikir ve dnceleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ruhattin Yazcolu, Gazl Dncesinde Rh ve lm, Ankara: Cedit Neriyat, 2002; H.Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, 2.Bask, stanbul: FAV Yaynlar, 1994, s.155157.

54

alm; akl, kalp, rh ve nefis arasnda i blm yapm (hareket alanlarn tanmlam), bunlarn kurtulutaki fonksiyonlar zerinde durmutur. Kez Gazzlye gre akln fonksiyonu, yetersizliini anlayp kendisini nbvvet nruna brakmaktr.240 Ancak Gazzl bunlar yaparken dnya hiret dengesini bozmamaya dikkat etmitir. Dnyaya gereken nispette deer verilmesini tlemi, kiinin temel ihtiyalarn karlama ve sorumluluu altnda bulunan, maiyeti altnda olan kimselerin helal ynden geimlerini temin etme, dnyev ihtiyalarn karlama hususunda gerekenlerin yaplmasn tlemitir.241 Yani o bilinsizce, kr krne bir uzlet iine girmemi, zhd hayatn belli ller iinde devam ettirmitir. Her eye ve herkese ramen yalnzlk ve insanlardan uzaklamay sememitir. Gerektiinde toplumun iine dnmeyi bilmi, kendisine ihtiya duyulduu zaman ailesinin ve etrafndaki kimselerin yannda olmu, onlarn isteklerini gz nnde bulundurmutur.242 zellikle din ilimlerin tedrisi sz konusu olduunda mevcut yaam dzenini deitirme pahasna da olsa kendisine tevdi edilen vazifeleri f etmekten geri durmamtr.243 Gazzlnin sflii bir saplantdan ibaret deildir ve yle olmadnn en nemli kant kendi hayat ve fikirleridir. nk o, gerektii zaman iinde bulunduu emberin dna karak hadiselere yksekten bakabilmeyi baarm, yanl yaptklar zaman sfleri de kyasya eletirmekten geri durmamtr.244 Kez onun eletirileri sf yaanty sistemletirdii gibi, onlarn Ehl- i snnet izgisinden uzaklamamalarna da katkda bulunmutur. Zikrettiimiz konuda Gazzlnin akl ve eriat harici bir takm atahatlarda bulunan baz sfleri iddetle eletirip uyarmas, nemli ve anlmas gereken bir rnektir.245 Gazzl hyda ath (manev sarholuk) hakknda bilgi verirken aht iki ksma ayrm ve birinci ksmnn ok tehlikeli olduunu sylemitir. Ona gre ahtn birinci ksmnda yer alan atahat Baz sflerin Allah Telya olan aklarn ifade eden lzumsuz szleri ve zhiri amellerden mstani klan vuslat iddialardr.246 Gazzl yle devam eder : Hatta bazlar Allah Tel ile birleip aralarndan perdenin

240 241

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.197. Gazzl, hyu ulmid dn, C.III, s.491500. 242 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.145. 243 Gazzl, el Munkz mined-dall, (Hakikate Giden Yol), s.169172. 244 Orman, s.139; Mahmut Kaya, Tehftl Felsife, nsz, s.XI. 245 ubuku, s.24. 246 Gazzl, hyu ulmid -dn, C.1,s.94.

55

kalktn, Allah Tely grdklerini ve ilhi hitaba mazhar olduklarn iddia edecek kadar ileri gitmilerdir. Onlar: Bize Allah tarafndan byle sylendi, biz de byle dedik demekle kendilerini bu gibi szleri yznden idam edilen Hseyin b. Hallc Mansra benzetmek istediler ve onun enel Hak sz ile Beyzt Bistmnin Sbhn, Sbhn (kendimi tesbih ederim, kendimi tesbih ederim) demesini de delil gsterdiler. Bu nevi szlerin avam zerinde byk zararlar vardr. Hatta bu sebepten birok ifti renperlikten ayrld ve bu gibi davalar ile megul oldular. nk insan tabiat bu gibi szlerden zevk alr. Bu iddialarda, amelsiz yksek makam ve hallere ulamak suretiyle nefsi tezkiye vardr. Ahmaklar bu gibi iddialardan ekinmez. Bu gibi zararl srmeleri sylemekten de kanmaz. Bu szleri reddedildii vakitte Bize kar inkrn kayna, ilim ve cedeldir; ilim perde, cedel ise benlik iidir. Bizim szlerimiz ise hak nrunun tecellisi ile iten doan szlerdir demekten ekinmezler. Bu ve benzeri szler her taraf istila ederek halkn arasnda yaygnlam ve insanlara ok byk zararlar vermitir.247 Hatta Gazzl ayn yerde bu gibi szleri sarf edenlerin insanla vermi olduklar byk zarardan dolay ldrlmeleri gerektiini ifade etmitir.248 Baka bir eserinde ise Gazzl, baz sflerin kalp ve gnl gzlerinin ald ve manev ihsanlara mazhar olduklarn, bylece kendilerinden ibadetin ve teklifin kaldrldn ileri srmelerini, iddetle eletirmi ve bunun yanlln ifade etmitir.249 Sonu olarak diyebiliriz ki, Gazzlye gre sf hayat, Allaha yaklama yolunu tutmaktr; nefsin kullua yneltilmesi, kalbin de ilh lemle ilgi kurmasdr.250 Yine ona gre, dinde aslolan mahedeye dayal zevk derecesine ulamaktr. Ancak bu dereceye ulat zaman, insan iin yakn hsl olacaktr. Bu dereceye ulamak iin ilim ok nemlidir. Ancak ilim imann stnde olduu gibi, zevk de ilmin stndedir.251 Kii ilm altyapsn oluturduktan sonra zevk ve mahede yolunu tutmaldr. nk akl ve ilim insan bir yere kadar gtrecek ve kendi asndan sona ulatnda insan iin terakki sonlanmam olacaktr. Yani ilim ve akl insan sona ulatramayacaktr. te bu noktada, yani akln fonksiyonu bittiinde, kalbin terakki ve mahedesi balayacak ve
Gazzl, hyu ulmid -dn, C.1,s.9495. Gazzl, hyu ulmid -dn, C.1,s.95. 249 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.87. 250 Vural, s. 152. 251 Gazzl, Nurlar Feneri (Miktl Evvr), Sleyman Ate (ev.), stanbul: Bedir Yaynlar, 1994, s.56.
248 247

56

insan bu ekilde hakikate ulaacaktr.252 zetlemek gerekirse, Gazzl hakikat aratrmasnda sona geldiinde, muamele (aba ile elde edilen eyler) ile mkefe arasnda birleik bir forml oluturarak, gerek kimyy saadeti meydana getirmeye almtr. Akln stnde ve tesindeki bu yeni sistem ve alan, ona gre, dinde yakni muhafaza etmek iin yegne yoldur. Kez kelm ve felsefe Gazzlye gre pheci akln karsnda bu din yakni salamay baaramamt. Bu yol mkefe ve muamelenin ortak rndr. Ona gre, muamele, yani amel, zikir ve riyzet, mkefe iin bir temel kabul edilmelidir. yle ki, muamele ilmi mkefe ilmi ile sonulanmazsa, nl dnre gre, yakn hsl olmayacaktr. Kalbi nurla ssleyen ve her eyin hakikatinin ak ve phe gtrmez ekilde insanda tecelli bulmasn salayan, yalnzca mkefe ilmidir. Muamelenin faydas kalbi tasfiyedir. Bu da ancak ilh ltuf ile insan gayretin birlikteliiyle gerekleebilecektir. Ancak mkefe sadece ilh ltufla gerekleebileceinden onda insan gayretin hibir etkisi yoktur.253 te Gazzlnin sflik fikriyatnn zeti budur. 3- KURTULUU SALAYAN METOTLAR Gazzl yazm olduu eserlerde birok yntem takip etmitir. nl dnrn dier konu ve meselelerde kullanm olduu metotlar ile kurtulu dncesini ortaya koyarken kullanm olduu metotlar paralellik arz etmektedir. Gazzl anlatmaya

alt konular ve zerinde durduu meselelerde meramn ifade etmek iin bir tek yol izlememitir. O, dneminin fikir ortamnda kullanlan yol ve yntemlerle beraber gemi dnemde kullanlm olan eitli metotlar sentezleyerek kendi sistemini oluturmutur. Bununla beraber Gazzl kendi sistemini olutururken gemite kullanlmayan ve kendisi ile birlikte sistematik hale gelen yeni ifade tarz ve yntemler de kullanmtr. fade ettiimiz konular yeri geldiinde daha geni olarak ele alacamzdan tekrara dmemek adna imdilik bu kadaryla yetiniyoruz. Gazzl sisteminde yntem olarak mantn ok nemli bir yeri vardr. slm dnce sisteminde mantn tarihesinden sz edilirken Gazzl ismi hep n sralarda

252 253

Gazzl, hyu ulmid -dn, C.I,s.5762. Zerrinkub, s.173.

57

anlmaktadr.254 zellikle Kelm ilmine mant dhil etmesi ve mantn slmlemesi konusundaki katklar nemlidir.255 Gazzl mantn dnda da birok yntem kullanmtr. Analitik yntem, diyalektik yntem, tevil yntemi, din tecrbe yntemi ve phecilik bunlardan bazlardr. nl dnr eserlerinde hakikate ulamak zere anlan yntemlere ska bavurmutur. Daha nce de ifade ettiimiz zere Gazzlnin genel olarak eserlerinde kullanm olduu metotlar ile kurtulu dncesinde bavurduu yntemler hemen hemen ayn olduu halde din tecrbe yntemi ile phecilik Gazzlnin daha ok geirmi olduu zihn ve fikr dnmden sonra kulland metotlardr. Kez kurtulu dncesinin temelinde bu iki yntemin yattn syleyebiliriz. phecilikle beraber deerlendirilmesi ve anlmas gereken dier bir husus da objektif metottur. Objektif metodu bamsz olarak deerlendirmek yerine phecilik iinde ve phecilii ekillendiren bir alt yntem olarak ele alacaz. nk phecilik objektiflik zerine kurulmu ve sistematiini bu yntem zerine ekillendirmitir. 3.1 Yntem Olarak Mantk Yukarda Gazzl dncesinde mantn ok nemli bir yeri olduuna iaret etmitik. Aslnda bu almann boyutlar mant incelemek iin yeterli deildir. Fakat mantn Gazzl asndan nemli bir yere sahip olmas dolaysyla ksaca mantktan bahsetmek yerinde olacaktr. Gazzlye gre, mant tam anlamyla kavrayp ihata etmemi olan bir kimsenin ilmine itimat edilemez.256 Ona gre, kesin bilginin kstas mantn ortaya koyduu prensiplerdir. Ortaya konulan bu prensipler ise salam akl sahiplerinin hepsinin gr birlii ettii zorunlu bilgilerdir.257 Gazzl Maksdl Felsifede mantn gayesini ortaya koyarken u ifadeleri kullanmaktadr: Mantn gayesi akl yrtmeleri gzelletirmektir. Bu da btn dnrlerin zerinde gr birlii ettii bir husustur.258 Ayn yerde Gazzl mantkta ele alnan konularn ounun

254 255

Vural, s.9. Vural, s.15. 256 Gazzl, Mustasfa, C.1, s.15. 257 Gazzl, Fedihul Btniyye, s.49. 258 Gazzl, Maksdl felsife, s.43.

58

doru bir ynteme dayandn, bu konular arasnda yanl eylerin ise nadiren bulunduunu ifade etmektedir.259 Gazzl, el-Munkzda ise mant yle anlatmaktadr: Mantk, delillerin, kyaslarn usln, burhann, ncllerin artlarn, bu ncllerin nasl tertip edileceini, doru bir tarifin artlarn ve nasl yaplacan inceler. lmin, ya tarif yoluyla renilen tasavvur veya burhan yoluyla renilen tasdikten ibaret olduu zerinde durur. Bu konularda reddetmeyi gerektiren taraf yoktur. Bunlar kelmclarn ve nazar ilimle uraanlarn deliller hakknda syledikleri eyler cinsindendir. Aralarndaki fark ifade ekillerinde ve terimlerde grlr; bir de mantklar tariflere, blmlere fazla nem verirler, bunlar etrafl olarak anlatrlar.260 Gazzl bunlarn dnda da birok eserinde mantn faydalarna iaret etmi ve mantn verilerinden istifade etmitir. Dolaysyla uras muhakkak ki, slm kelmclarnda eskiden beri mevcut olan meselelere mantk ile zm getirme yntemi ve temayl Gazzl ile daha belirgin bir ekilde ortaya km ve sistematik bir ekilde kullanlmaya balanmtr.261 Hatta Gazzlye gre, mantk zaten Mslman limler tarafndan kullanlan ve isimlendirilmeler farkl olsa da- slm dnyasnda var olan bir ilimdir.262 Meseleleri birbiri ardnca getirme, belli bir hedefe ulamak zere sistematik olarak delilleri zikretme, zihinde belirginleen ve salamlndan phe duyulmayan fikir binasnn oluumunu ve devamn salamak zere tulalarn tek tek yerletirme veya rk grlen binann dayanksz malzemelerini belli bir sistematik zere imha ederek binann temelli yklmasn salamak zere kullanlan mantk verileri Gazzl sistematii iinde yer alm ve ustaca kullanlmtr. Kurtulu dncesi de bu sistematikten kendi payna deni almtr.263 3.2 Analitik Yntem Bir iddia, teori veya problemi onu oluturan paralara ayrarak, btn kendisini meydana getiren unsurlara indirgeyerek inceleme anlamna gelen bu yntem ok eski zamanlardan beri kullanlmaktadr. Gazzl de eserlerinde bu ynteme ska

259 260

Gazzl, Maksdl felsife, s.44. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.144145. 261 Vural, s.19. 262 mer Mahir Alper, s.96. 263 Ayrntl bilgi iin bkz. mer Mahir Alper, s.9698.

59

bavurmutur. zellikle filozoflarn ve Btnlerin fikirlerini rtmeye alrken analitik yntemi ustaca kullanmtr. Tehftl - Felsife ve Fedihul Btniyyede bu yntemin rnekleri mevcuttur. Gazzl zellikle kesin bilgiye ulama yolunda bu ynteme mracaat etmitir. Ona gre kesin bilgi: kendisinde nesnenin herhangi bir phe tamayacak ekilde aklkla ortaya kt bilgidir ki, ona hata ve vehim ilimedii gibi kalp de byle bir eye ihtimal veremeyecek ekilde emindir. Mesel, birisi ta altna, asay ylana evireceini iddia etse ve bunu baarsa yani aslnda imknsz olan byle bir eyin bir an iin gerekletii dnlse bile, yine de bu sebepten dolay bilgiden phe etmem demektedir.264 Gazzl, szn ettii kesin bilgiye ulamak iin zellikle mantn ilkelerinden de yararlanarak analitik yntemi kullanmtr. Gazzl, analitik yntemi bir tek ekilde kullanmamtr. Analitik yntem iinde kulland alt yntem bulunmaktadr. Bunlardan birincisi sebr ve taksim yntemidir. Bu ynteme gre bir nerme iki ksma ayrlp, bir tarafnn btl olduu ispatlannca, dierinin sbit olduu anlalmaktadr. Gazzl bu durumu Mustasfda yle bir rnekle ifade etmektedir: Bu hkm mualleldir, u ve undan baka bir illeti de yoktur, Bunlardan biri btl olmutur, O halde illet dieridir.265 Baka bir yerde ise bu hususu u ekilde rneklendirmektedir: lem ya hdistir, yahut kadmdir, lemin kadm olmas imknszdr, O halde lemin hdis olduu kesindir.266

264 265

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.104. Gazzl, el -Mustasfa min ilmil -usl, C.1, s.60.

60

Gazzlnin analitik ynteme dair kullanm olduu ikinci alt yntem ise iki asl nermeyi baka bir surette tertip etmekten ibarettir. Mesel, Olaylardan hli olmayan her ey hdistir, lem olaylardan hli deildir, O halde lem hdistir. Gazzlnin kulland nc yntem kar tarafn tezinin yanlln, imknszln ortaya koymak eklindedir. Mesel kar tez olarak felein dnleri sonsuzdur tezi doru olursa, sonsuzluk sonlu olup nihayet bulur tezinin de doru olmas gerekir. Oysa bu ikinci hkm imknszdr. Dolaysyla bu ikinci hkm gerektiren birinci hkmn de imknsz olduu sonucuna ulaabiliriz. Kez Gazzlye gre, bilgi bu tr istidlallerden meydana gelmektedir.267 3.3 Diyalektik Yntem Arapada cedel diye adlandrlan diyalektik, kiinin arkadan sert bir yere ykmas, amansz dmanlk, ipin evirip evrilip bklmesi, binann salam yaplmas, blnmek ve cephe almak, delile delil ile karlk vermek gibi manalara gelir.268 Cedel (diyalektik), Latincede diyalectica szc ile karlanmaktadr.269 Mucidi Eleal Zenon kabul edilen diyalektik ilmi270 iki kii arasnda karlkl konumay ifade ettii gibi istidll yani akl yrtme manasna da kullanlmaktadr.271 Gazzl, eserlerinde cedel hakknda genellikle menf bir tavr ierisindedir. Birok eserinde cedel hakknda menf grler serdetmitir.272 Mesel Mznl amelde cedel hakknda yle demektedir: cedele gelince gerek yol gstericilik asndan yarar en az olan odur. nk hakikat araycs, kart birinin varsaymlarna dayanan bir ispatla ikna olmaz. yle ki bu faraziyeler hi de doru olmayabilir. Sradan
266 267

Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.25. Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.26. 268 bn Manzr, cedel maddesi. 269 Hilmi Ziya lken, Genel Felsefe Dersleri, Ankara: AF Yaynlar, 1972, s.3. 270 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, Vehbi Eralp (ev.), stanbul: Sosyal Yaynlar, 1949, s.1617. 271 lken, s.3. 272 Gazzl, hyu ulmid dn C.1, s.48;Gazzl, el Mustasf, C.2, s.339.

61

bir kii iinse bunlar, onun anlay gcnn tesinde olduu halde, tartmay seven kart biri, susturulduu zaman bile, genellikle kendi kanaatinde srar eder ve yalnzca kendi dncesini savunamadn dnr; bununla birlikte cedeli oka kullanan kelmclarn dier mezheplerle ilgili olarak syledikleri eylerin ou cedeldir.273 Gazzl diyalektik yntemin dini adan sakncalarnn olduunu, bununla birlikte kiinin niyetinin iyi ve doru anlamaya ynelik olmas durumunda bu yntemin mspet kabul edilip kullanlabileceini dnmektedir. Kez nl dnr bu hususu lcml avam an ilmil kelm isimli kitabnda yle anlatmaktadr: Cedel yntemi ile yaplan tartmalardan maksat eer, bilinmesi ve yaplmas dinen gerekli olan ibadet, amel esaslar ve beeri hukuk mnasebetlerine ait hkmleri iyi ve doru anlamaya, er kaynaklarn bahislerini tamamyla kavramaya yardm maksad gdlm ise bidat deildir. Selefe kabul ve tatbik edilegelen bir snnettir. Nitekim sahabe de meseleleri birbirleriyle mavere ve mnazarada bulunuyordu. Bu gibi meselelerde gr ve anlaylar tam ve doru anlatabilmek maksad ile bir takm kelime ve sz icat etmekte bir zarar yoktur. Fakat mnazarada ama karsndakini malup etmek ve ona kendi fikrini kabul ettirmek ve her suretle ilzam etmek ise bu, selefin snnetine muhalif bir bidattir.274 Gazzl, her ne kadar eserlerinde genel olarak cedelden olumsuz olarak bahsetmekte ise de kendisi de bu yntemi zellikle kelm ve felsefeye dir eserlerinde ska kullanmtr. O, bu yntemi daha ok iyi niyetli ve hakikati arayan kiilerin, zellikle de limlerin kullanmalarn savunmak; taklit bandan kurtulamam, aydn olmayanlarn ve halkn ise bu yntemden uzak durmasn istemektedir. 3.4 Tevil Yntemi Tevil, bir deyimin, bir szn, bir anlatmn ya da metnin mnsn aklamaktr. Tevil (yorum) kimi zaman tefsir, erh mnsnda da kullanlmaktadr.

Gazzli, Amellerin ls (Mznl Amel), Remzi Bark (ev.), Ankara, 1970 s.160. Gazzl, Halkn Kelm Dncelerden Korunmas (lcml Avam an lmil Kelm), Sabit nal (ev.), zmir: DEFV Yaynlar, 1987, s.45.
274

273

62

zellikle din anlamda kullanm yaygn olup, daha ok ilhiyata mahsus bir yntemdir. Bat dncesinde ise tevil daha ok hermeneutik275 tabiri ile karlanmaktadr.276 Herhangi bir metin karsnda insanlarn genel olarak iki trl tutumu sz konusu olmaktadr. Bu ya metnin zhir anlamna balanp kalmak yada metni tevil edip btin anlamn ortaya koymak eklinde tezahr etmektedir. ayet metin din bir metin ise bu durumda metni yorumlamada bir de akl ve nass ayrm ortaya kmaktadr. Metni aklla yorumlayanlar daha ok tevil taraftar iken (ehl i rey), akl yoruma kar karak zhir manaya nem verenler nass taraftar (selef ve dierleri) olmaktadr. Gazzl bu ayrm biraz daha genileterek tevil ile uraanlar be gruba ayrmaktadr. Bu gruplarn tevil anlaylarn u ekilde zetlememiz mmkndr: 1- Btn dncelerini nakil ynne evirenler: Gazzlye gre, bu kimseler tamamen nakillere odaklandklar iin akl yeterince kullanamamakta ve akl yeterince ilevselletirilmedii iin naklin derinlerine inemeden yzeysel bir bakla

yetinilmektedir. Kez bu kimseler sadece nakle odaklandklar iin yetler arasnda var olduu sylenen en kk tenakuzlara bile tutarl bir telif yaparak cevap verememektedirler.277 2- Dncelerini tamamen akl ynne evirenler. nl dnre gre, bu grupta yer alanlar birinci gruptakilerin tam karsnda yer alarak akl asl kabul ettiklerinden nakle gereken nemi vermemilerdir. Onlar akllarna smayan ya da kendi dnce yaplarna uymayan bir nass grdklerinde onu ilerine geldii gibi yorumlamlardr. Baka bir ifade ile kendileri nasslara uymak yerine nasslar kendilerine uydurmaya almlardr. Gazzl, bu kimseleri akla ar nem verdikleri ve dolaysyla maslahat gerekesiyle peygamberin (insanlarn inanmasn salamak zere sembolik anlatma bavurduunu iddia ettiklerinden dolay) yalan syleyebilecei sonucuna ulaacaklar gerekesiyle iman dairesinin dnda kabul etmitir.278

275

Hermeneutik szc Greke konuma, haber verme, aklama, yorum mnsndaki hermeneuia kelimesinden tremitir. 276 Doan zlem, Hermeneutik, Ankara: Ark Yay., 1995, s.11. 277 Gazzl, el Knnl Kll fit Tevil, M. erefeddin (ev.), stanbul: DFM, 1930, s.67. 278 Gazzl, elKnnlkll fittevil, s.7.

63

3-

Akl esas kabul ederek nakli ona tbi klan ve buna gre tevil eden

kimseler. Gazzlye gre bu kimseler aklla nakli telif etmek istedikleri halde akla gereinden fazla ehemmiyet verdikleri iin srekli nakli akla tbi klan kimselerdir. Rivayetlere hatta yetlere ve mtevtir haberlere nem gstermeyip onlar istedikleri gibi tevil etmekte hatta reddedebilmektedirler.279 4- Nakli esas kabul edip akl ona tbi klanlar: Drdnc grupta yer alanlar tamamen taassupla nakle sarldklar ve akl melekelerini gerei gibi kullanmadklar iin naklin zhirinde grnen imknszlklar bile teslimiyeti bir anlayla mmkn grebilmekte ve sorgulamadan kabul yoluna gitmektedirler. Dolaysyla bu kimseler mmkn muhal, muhali mmkn kabul etmekten kanmamaktadrlar.280 5- Akl da nakli de birer esas olarak kabul edenler. Bu grupta yer alanlar akl ve nakli iki ayr ve nemli esas kabul ederler. Buna bal olarak da, akl ve nakil arasnda tenakuz olmayacan ileri srmekte ve akla da nakle de gereken ehemmiyeti gstermektedirler. Zira akla yalanc diyen, naklin yani eriatn da yalanc olduunu iddia etmektedir. nk eriatn doruluu ancak aklla, yani akln ahitliiyle bilinebilmektedir.281 Kez Gazzlye gre, eriat harici bir akldr, akl ise dhili bir eriattr. eriat ve akl ii iedir. yle ki, bu ikisine bir demek mmkndr.282 Gazzl, yukarda saydmz be gruptan sonuncusunun tevil anlayn kabul etmekte ve kendisinin de bu minval zere tevil yaptn ifade etmektedir. Gazzl akl ve naklin birbirinden bamsz iki alan olarak kesin bilgiler verdiklerini, bununla beraber birbirleriyle yakn iliki iinde olduklarn ve ayn kaynaktan beslendiklerini sylemektedir. Kez bu gryle de Me filozoflara ve bn Rde muhalefet etmektedir. Sonu olarak, Gazzl azil kabul etmez bir hkim olarak grd akla hak ettii deeri vermekle beraber nakli de ihmal etmemi ve tevillerini bu iki ana esasn yol gstericiliinde yapmtr.
279 280

Gazzl, e Knnlkll fittevil, s.78. Gazzl, elKnnl Kll fittevil, s.8. 281 Gazzl, elKnnlkll fittevil, s.9. 282 Gazzl, Kutsal Merdivenler Yaman (Mericl Kuds), Arkan (ev.), stanbul: 1971, s.5556.

64

3.5 Din Tecrbe Yntemi Gazzl dnce sisteminin ve Gazzl felsefesinin temel kavramlarndan ikisi zevk ve yakndir. Gazzlnin hayat boyunca ekmi olduu skntlar, araylar, pheler yakin bilgiye ulamak, yakin bilgiyi elde etmek iindir. Zevk ve yakn kavramlar Gazzlye gre bilgi edinme yollarnn en nemlisi olan din tecrbe yntemi283 iinde yer almaktadr. Gazzl felsefesinde din tecrbe denilince felsefe tarihindeki ampirizm anlalmamaldr. Burada din tecrbe ile sflerin zevk, vecd vb. kavramlarla anlatabileceimiz din hayatlar kastedilmektedir. Bu yntem Gazzl dncesinde yer alan mahede ve mkefe yolunu anlatmaktadr. Gazzlnin inan hayatnda belli bal safha vardr. Bunlar; taklit, ilim ve zevktir: Taklit safhas akdenin olduu gibi kabul edilmesi ve bu konuda herhangi bir tetkik ve tahkike ihtiya hissedilmemesidir. Dier bir safha olan ilim derecesinde akde ile ilgili bir takm delillere sahip olmak sz konusudur. Zevk derecesinde ise akdenin btnna girmek, marifet seviyesine ulamak vardr. Bu marifet sadece bilinen bir eyden, yani sadece bilgiden ibaret olmayp, ayn zamanda yaanan bir haldir.284 Gazzlye gre, dinde asl ama mahedeye dayal zevk derecesine ulamaktr. nk yakn derecesine ancak bu ekilde ulalabilecektir.285 Gazzl bu hususu yle bir misalle anlatr: Bir insann ba ars diye bir eyin var olduuna byle bir eyin varln duyarak inanmas ve kabul etmesi taklit derecesini; ba arsnn sebeplerini bilmesi; o insann ba ars ekmesi yani bunu bizzat yaamas ise zevk derecesini gstermektedir. nl dnr, bu l tasnifi aklayabilmek iin eserlerinde farl misller verir. Ona gre, taklit seviyesinde ilim imann stnde yer ald gibi zevk de ilmin stnde yer alr.286 Gazzl baka bir rnekte de zevk olgusunu iir misliyle aklamaktadr: Mesel, bazlar iir anlama hususunda yksek bir his ve idrak kabiliyetine sahiptirler. Bazlarna ise ll nameler top grlts gibi gelir. nsanlarn bir ksmnda iir zevki o kadar gl olur ki, iir onlar gldrecek, bayltacak,

Din tecrbenin zellikleri iin bkz. Mehmet Aydn, Din Felsefesi, Ankara: Seluk Yay., 1992, s.89. Gazzl, Krk Esas (elErban f Uslid -dn), Yaman Arkan (ev.), stanbul: Elitbe Yay., 1970, s.21. 285 Gazzl, el Erban f Uslid -Dn, s.2324; Gazzl, hy ulmid dn, Msr: 1933, C.1, s. 104. 286 Gazzl, Nur Kandili (Miktl Envr), Yaman Arkan (ev.), stanbul: Uyan Yay., 1981, s.78.
284

283

65

alatacak hatta ldrecek bir hale getirir. Bu ekilde olan arklar, destanlar ve msiki eitleri bulunmaktadr. imdi bu tesirler zevk alma gc tl kalm kimselerde elbette ortaya kmaz. te onlarn, bu zevke sahip olup da vecd haline giren ve kendinden geenlere hayret etmeleri de bundandr.287 Gazzlye gre, zevk tecrbesini anlamak da, anlatmak da zordur.288 Onu tam olarak nebler, ksmen de veller anlayabilirler. Neblik rhu ile hakikat kefedilir, tpk Kurnn ilgili yetinde geen atele temas etmeden yanabileceine iaret edilen lamba289 mislinde anlatld zere neblikte bu durum ftr bir meleke gibidir. Kalpte yle eyler olup bitmektedir ki, akl onlardan habersizdir diyen Bergson da Gazzl ile ayn dnceleri paylamaktadr. Yine ona gre, bir eyin var olabileceini tasavvur etmekle, onun var olduundan emin olmak arasnda fark vardr. Birinciyi elde etmekten teye gidemeyen akln, Tanr karsnda baarszl ortadadr. Tanrnn varl ve mahiyetiyle ilgili problemi, konuya tecrb adan yaklaan mistik yol zebilir.290 Bilindii gibi sfler yaknin tatmayan bilmez diye zetlenen bir dnce sistemi ile elde edilebilecei kanaatini tamaktadrlar. Kez onlarn yakni elde etme hususunda mmkn grdkleri slm gelenekte dier ilim dallarnn da kullanm olduu yol vardr. Bunlardan birincisi, bir eyin esas zerinde dnmek suretiyle veya gvenilir bir kiinin haber vermesiyle elde edilen ilmel yakn bilgidir ki yaknin en zayf tr kabul edilmitir. Mahede neticesinde elde edilebilen ve aynel yakn ad verilen ikinci tr bilgi edinme yolu ise birinciden daha kuvvetlidir. tecrbe ile elde edilen ve inanann kendisinde hasl olan bir i onayla doruluu hakknda tam bir teslimiyete ulalan ilim tr ise hakkal yakndir ve hepsinden kuvvetlidir.291 Nitekim Gazzl, kendisine anlatamayaca eylerin malum olduunu ve sflerin hayat tarzlarnn da en gzel hayat tarz olduunu anladn belirtir. Gazzl tetkik ettii ilimlerden u sonuca ulamtr: er ve akl ilimleri kontrol iin incelediim yollardan bende Allha, nbvvete ve hiret gnne yakni bir iman hsl olmutur. mann bu

287 288

Gazzl, Miktl Envr, s.78. Gazzl, Miktl Envr, s.78. 289 Gazzl, Miktl Envr, s.81. 290 Henri Bergson, Ahlak ile Dinin ki Kayna, Mehmet Karasan (ev.), Ankara: MEB Yay., 1949, s.206; Aydn, s.85. 291 Abdulkerm Kueyr, Kueyr Rislesi, Sleyman Uluda (ev.), stanbul: Dergh Yay., 1981, s.207.

66

esas bende muayyen ve mcerret bir delile deil, bilkis izah edilemeyecek sebepler, karneler ve tecrbelerle salamca yerlemitir.292 Gazzl, yakn bilgiyi elde etme yolunda din tecrbe yntemini kullanm, hatta bu yntemde karar klmtr. Mehur hakikat aratrmasnda sona yaklatnda sfilerin oka kulland sezgi, ilham ve keif gibi yntemlere rabet etmi ve hakikate ulamada sfleri daha ansl grmtr.293 Gazzlnin de ifade ettii zere bu yolun en nemli zellii kulun kesbinden ok ilh ltfun belirleyici olmasdr. Kez, mkefe btn hakikatlerin bilinmesinin, Allhn marifetinin, delil zerinde dnmeye, Ona yol aramaya gerek kalmadan, Onun tarafndan insana bahedilmesidir.294 Yani Allhn inyeti ile i aydnlanmann yaanmasdr. 3.6 phecilik Gazzlnin hayatnda yaam olduu ksa sreli phe krizi, fikir ve dnce yapsnda ok nemli deiikliklere yol amtr. Hatta birok eserde Gazzlnin hayat phe dneminden nce ve sonra diye ikiye ayrlarak incelenmitir. Kez Gazzl, baz aratrmaclar tarafndan kesin bilgiye (yakn) ulamak iin felsef manada pheye den ve sonuta imana ulaan yegne slm filozofu olarak kabul edilmitir.295 Ancak bize gre; Gazzl bizzat yaadklarn deil de, temsil bir anlatmla hakikati arayan herhangi bir insann karlaabilecei durumlar tasvir etmektedir. Fakat ne olursa olsun bu durumun Gazzl felsefesinde ok nemli bir yere sahip olduu phe gtrmez bir gerektir. Gazzl, kendisinde gerei bulma ve kavrama arzusunun ftratndan gelen bir zellik olduunu, bundan dolay daha ocuk denilecek yata iken taklit bandan ve gelenee dayal inan yapsndan syrlmaya altn ifade eder.296 Bu evrede Gazzl eyann gerek mahiyetinin ne olduunu sormaya balam ve bu konuda kesin bilgiye ulamak istemitir. Miznl amel isimli eserinde geree ulamada phenin nemini

292 293

Gazzl, el Munkz Mined-dall (Dalletten Hidyete), s.74. Vural, s.153. 294 Kueyr, s.207. 295 brahim gh ubuku, Gazzl ve phecilik, Ankara: AF Yay., 1972, s.10; Ayrca bkz. Macit Fahri, slm Felsefesi Tarihi, Kasm Turhan (ev.), stanbul: klim Yay., 1992, s.197. 296 Gazzl, el Munkz Mined-dall, s.3738.

67

belirterek atalarnn, statlarnn veya kendi kavminin mezhebine taassupla balanan kimseleri iddetle tenkit etmektedir. O, temelinde halk yanna ekerek toplumsal ve siyas stnlk salama arzusunun, kskanlk ve bencillik duygularnn yattn syledii mezhepilii, asabiyet ve kabilecilie benzetmitir. Bu sebeple insanlara, lszce birbirinin grlerini eletirip, birbirini sapknlkla sulayan eitli nderleri taklit etmekten uzak durmalarn ve gerei dnce yoluyla bulmaya almalarn tavsiye etmektedir.297 nl dnr, insanlarn kendi mezheplerini kendilerinin zihn ve akl faaliyetleriyle bulmalar gerektiini savunur. Ona gre, phe etmeyen dnemez, dnemeyen gerei gremez, gerei gremeyen de krlk ve dallete saplanp kalr.298 Netice olarak, insan sorularna her trl kiisel gr ve rivayetten bamsz olarak kendi zihn ve amel abalaryla cevap bulmaya almaldr. nk kesin bilgi her trl phe ve hata ihtimalinden arnm olmaldr. Gazzl, taklidi reddettikten sonra gerek bilgiyi bulma abasna der. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Ona gre, bu gerein ls yakni bilgidir. Her ey pheden uzak, yanltan korunmu olarak ancak yakn derecesindeki bilgi ile ak seik bir surette renilebilir. Yakn ise, yle bir bilgidir ki, birisi ta altn yapsa veya asy ylana evirse ve bu hnerlerini delil gstererek yakn ilmin aksini ispatlayacan iddia etse, bu kimsenin iddias kabul edilemezdi. Zir, yakn derecesindeki bilgi, iinde hibir phe kalmayacak ekilde bilinen, kendisinde yanllk ve kuruntu ihtimali bulunmayan, kalbin yanllna inanmad bir bilgidir. te bu tarzda elde etmediimiz ve kendisine yaknen inanmadmz her bilgi gvenilmeyecek ve emin olunmayacak bir bilgidir.299 Gazzl, gelitirmi olduu phecilik yntemiyle beraber kendisinden phe edilmeyecek doruluktaki bilgilere ulamay hedef edinmitir. Baka bir ifade ile her eyden phe ederek phe etmemeyi renmitir. slm gelenei ve kendi fikir dnyasn yeniden phe szgecinden geirmi ve yeniden ina etmitir. phecilik dier yntemlere de anahtar olmu ve zemin hazrlamtr. nk Gazzl felsefesi phecilikle beraber sapasalam temeller zerine oturmu ve gelenein nda kendi dnemini ina ederek gelecee basamak olmu ve yn vermitir.
297

Gazzl, Amellerin ls (Mznl Amel), Remzi Bark (ev.), Ankara: Klaslan Yay., 1970, s. 215216. 298 Kufral, s.494. 299 Gazzl, el Munkz Mined-dall (Dalletten Hidyete), s.39.

68

phecilikle beraber anlmas gereken nemli bir nitelikte objektifliktir. nk Gazzl, phe aamas ve hakikat aratrmasn hibir eyi ihmal etmeden ve hibir ekol, grup ya da gr atlamadan, onlara hakszlk etmeden tamamlayabilmeye byk nem vermitir. Onun sf hayat ve din tecrbe ile ilgili gr ve dnceleri sbjektif olduu gerekesiyle eletirilmi olsa da, bize gre, aratrmasnda izlemi olduu bu objektif tutum anlmas gereken ok nemli bir tavrdr. Objektif tutumla ilgili olarak Gazzlnin kendi ifadelerine300 kurtulua konu olan ekoller blmnde yer verdiimizden tekrara dmemek iin burada ilgili dipnotu vermekle yetiniyoruz. 4- KURTULUUN ETLER VE UNSURLARI 4.1 KURTULUUN ETLER 4.1.1 Dnyev Kurtulu (Kurtuluta Vahyin Yeri ) nsanln balangcndan beri yer yznde var olan ve kendisine tbi olanlar hakikate ulatracan iddia eden yollarn ve dnce sistemlerinin kulland iki temel argman bulunmaktadr ki; bunlar: akl ve vahiydir. lk insandan itibaren akl ve vahyin yol gstericilii hep tartlagelmitir. Bu iki kaynak bazen birbiriyle yartrlm ve kar karya getirilerek birbirine rakip klnm, bazen de telif edilerek uzlatrlmtr. Ebu Hmid el Gazzl de ayn kaynaktan beslendiklerini syledii akl ve vahyi telif etme yolunu semitir. Ancak Gazzl, akln tek bana yeterli olamayacan ve insan hakikate ulatramayacan iddia etmektedir. Gazzl el ktisd'ta akl ve eriatn birbiri karsndaki durumlarn yle anlatr: eriatn nuru ile aydnlanmayan ve sadece akla tbi olan kii hidyete tam olarak kavuamaz. Akln takld yerler vardr, bu yerlerde o kiinin akla mracaat etmesi nasl mmkn olur! O kii akln snrl olduunu ve sahasnn mahdut olduunu bilmelidir. eriat ile akl birletirerek bu ayrntlar bir araya getirmeyen kii ne yazk ki sapklarn engeline taklarak tuzaa dm olur. Kez Kur'n Kerm etrafa k saan gnee benzer. Akl selm sahibi bir kimse ise bu klardan faydalanmaya alr. Her iki ktan da istifade eder. Kur'n ve akln birlikte gereklidir. Bunlardan biri ile yetinen kii chil ve aklszdr. Kur'n'n ile yetinip akldan yz eviren kii gnein nuruna kar gzlerini
300

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.105.

69

kapayan kimseye benzer, krlerle onun arasnda bir fark yoktur. Dolaysyla akl, eriat ile beraber olursa nur stne nur olur. Bunlardan birisine a gzle bakan kii rk iple kuyuya inen kimse kadar akldan yoksundur.301 mam Gazzl'ye gre, Btn mahlkat iin en nemli ey, ebed saadete ermek ve sonsuz ekavetten kurtulmaktr.302 Akl ise tek bana kulu beklenen ve arzu edilen bu neticeye ulatrmaya muktedir deildir. O'na gre insan iin yegne kurtulu yolu ilh vahye kulak vermektir. nk insann dnyev ve uhrev yaants hakknda gerek bilgiyi veren tek kaynak eriatn dayanaklar olan kutsal kitaplar ve sdk peygamberlerdir. Allah insana bu dnyadaki muvakkat hayat ve te dnyadaki ebed saadeti iin gerekli olan bilgileri peygamberler vastasyla gndermektedir. Nitekim, Yce Allh'n gndermi olduu btn peygamberler, kullar zerinde Allh'n haklar bulunduunu; ilerinde, szlerinde ve inanlarnda Allh'a kar bir takm vazifeleri olduunu haber vermilerdir.303 Yine Allh'n gndermi olduu btn peygamberler, dilini dorulua alet etmeyenin, vicdann Hakk'a balamayann ve btn organlarn adaletle donatp amel etmeyenin yerinin cehennem olduunu ve akbetinin korkunluunu anlatmlardr.304 Gazzl, peygamberlerin bu hakikatleri haber vermekle kalmayp, baka hibir kimsenin aksini ispat edemeyecei bir katiyette ispat ettiklerini syler ve yaptklar ile sylediklerinin doruluunu beer tkatinin stndeki fiilleriyle (mcize) tasdik ettiklerini ifade eder. nl dnr, peygamberlerin haber verdii hakikatlerin phe gtrmez gerekler olduunu rnekler vererek anlatmaya alr: Bir insan bunlar (peygamberlerin haber verdii hakikatleri) mahede ettii zaman veya mtevtir haberlerden dinledii zaman, onun aklna ve gnlne bu szlerin doru olma ihtimali gelir. Hatta bunlar ilk duyduu anda mcizeleri, olaanst sanattan ayrmaya kalkmadan nce bu szlerin doruluuna byk bir ihtimalle karar verir. Bu apak zan, ya da zarr tecvz, kalpten huzuru karr, onun yerine korku ve rpertiyi koyar, kalbi aratrmaya ve dnmeye tevik eder. Bunun sonucunda huzur ve istikrar kaldrlm, ihmal etme ve kaytsz kalmann neticesi hakknda endie balamtr. Bylece insan: 'lmden kurtulu yoktur, lm sonras ise mehuldr.
301 302

Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.1011. Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.15. 303 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.15. 304 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.15.

70

Peygamberler, olmas mmkn olan eyleri haber veriyorlar. hmali brakp meselenin gerek mahiyetine vkf olmak iin bir an nce yola koyulmalym' diyerek harekete geer.305 Gazzl eserlerinde bu tartmay uzun uzadya devam ettirir ve akl sahiplerinin mutlak surette inanma yolunu tutmas gerektiini ispata alr. Ona gre, insan iin mkellefiyet inandktan sonra balar, bundan dolay kfir iin teklif yoktur. nanan insan ise inan yolunu tuttuktan sonra o inancn gerekleriyle hayatn ekillendirmeye, bylece dnya ve hiretini aydnlatarak saadet i dreyne ulamaya balar.306 nanmayan ve ilh vahyin gereklerine uymayan kimse iin hirette olduu gibi dnyada da gerek mutluluk ve hakiki lezzet sz konusu deildir. nk Allah' hakikatiyle tanmayan kfirler iin (te dnyann var olma ihtimali ve lm korkusuyla) dnya hayat da zehirli bir ylan hkmne geer ve hakiki manada lezzet almalarna engel olur.307 te bu yzden iman hirette olduu gibi, bu dnyada da gerek lezzet ve saadetin anahtar ve yegne yoludur. nl dnr, hiret lemindeki makam ve mertebelerin bu dnyadaki ameller ile kazanlacan, budan dolay dnya hayatnda gerek mutlulua ulamann ebed lemdeki saadeti de douracan ifade eder. Yani gerek dnyev mutluluun hiret saadetini de zmnen iinde barndrdn syler. Gazzl dnce sisteminde dnya ve hiret birbirini tamamlayan, birbirinin devam olan iki kavram ve yerdir. nsanolu iin bu iki vatan ve hayat dzeninden birincisi, ikincisinin tamamlaycs; hadisteki ifadesiyle mezraasdr.308 Kez bu dne sistemi Kur'n ve snnet perspektifiyle rten ve genel olarak Ehl - i snnet inancn ortaya koyan bir anlaytr. Ancak kurtuluun dnyev boyutunu incelerken kadm tartmalara girmeyeceimizi, zellikle mezhepler arasndaki; Allah'n rahmeti ve rahmetinin kapsam, peygamberlerin

gnderilip gnderilmemesi ve peygamberlerin nitelikleri gibi bugn de sonulanmam tartmalara girmeyeceimizi, sadece konu zerinde dnsel bir Gazzl portresi izmeye alacamz ifade etmemiz gerekir. Gazzl, dnyev ve uhrev saadete ulamay bir btn olarak deerlendirmitir. nl dnre gre insan seyahatine ruhlar leminden balayp, vadedilen nrni lemlere doru yol alan ve koordinatlar sonsuza
305 306

Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.16. Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.1617. 307 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.1718. 308 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.3,s.493494.

71

alan bir ebet yolcusudur. Kurtuluun dnyev boyutunu ortaya koyarken, dnya ve hiret arasnda var olan ve gemiten balayp gelecee uzanan bu badan hareketle slm retinin insann sadece te dnyas ve ertelenmi bir hayat iin zmler retmediini zellikle ifade etmitir.309 slm dininin ortaya koyduu sistemin, Kur'n ve snnetin va'zettii dzenin insan sadece ldkten sonra ulalabilecek bir mutlulua deil, bununla beraber dnya hayatnda da gerek mutluluk ve hedeflenen saadete ulatracan vurgulamtr. Gazzl'ye gre, Kur'n - Kerm ve hadis - i eriflerde bunlara bal olarak slm gelenekte dnya hayat her ynyle yerilmemi, hiret hayatnn unutulup sadece dnyaya odaklanlmas reddedilmitir. Gazzl, bu hususu yle anlatr: Dnyada olan ilerin tamamnn kt veya yerilmi olduunu zannetme! nk dnyada nice iler vardr ki beenilir. Bunlar da; bilgi, ibadet, ruhun ktlklerle mcadelesi, maddi ve manev dnya perhizleridir. Yemek yemek, giyinmek, dnyev bir meskene sahip olmak, nikahlanp evlenmek ve saylanlarn dnda var olan dier baz eyler dnyev ihtiyalardr. Ama bunlar da hiret ve ilim yoluna yardmc olduklarndan dolay tmyle nemli ve hayatn devam ettirilmesi iin gerekli eylerdir. Bilgi lezzeti, ibadet lezzeti, yalvarma, dua lezzeti, Allh'la dostluk lezzeti de dnyev eylerdir. Fakat dnyev olan bu lezzetlerin hepsi hiret iindir.310 nl dnr bu fikrini desteklemek zere Mal ve evlat dnya hayatnn ziynetleridir. Bk kalacak gzel ilerse hem sevap olarak, hem hayr olarak Rabbinin katnda daha hayrldr311 yetini zikretmitir. Gazzl ayn yerde dnya lezzetleri hakknda da yle der: Dnya lezzetlerinin hepsi knanm ve yerilmi deildir. Ancak fn olan o lezzetlerin kimisi cennet hayatna ulamaya ara olamamaktadr. Kt olan lezzetler, fni olan, hirette azap grmeye sebep olan, cennete girmeye engel olan lezzetlerdir.312 nl dnr bu szne delil olarak da Dnya ve onun iinde olanlar lnet almlardr. Ancak Allah Tel iin yaplan zikirler ve yaplan iler makbuldr313 hadisini delil olarak gstermitir. Gazzl kulun dnya hayatnda yapt iler ve iledii fiillerin

deerlendirilmesinde niyetin ok nemli bir yeri olduunu sylemektedir. Kiinin

309 310

Gazzl, lm ve tesi, stanbul: Salam Yay., trs., s.181-182. Gazzl, lmve tesi, s.188. 311 el-Kehf 18/46. 312 Gazzl, lm ve tesi, s.188189. 313 Gazzl, lm ve tesi, s.189.

72

yaants ve davranlarnda Allah'n rzasn gzetmesinin deerini vurgulamakta ve niyetin bir rh gibi yaplan ilere sirayet ettiini ifade etmektedir.314 Ona gre kiinin davranlarn deerli klan bu davranlardaki ulv gayeler ve yce niyetlerdir. Gazzl zhitler arasnda mehur olan bir hrka bir lokma anlayna muhaliftir. O dnyaya da hirete de asl hviyetlerini unutmadan kymetleri nispetinde deer verilmesi gerektiini ifade eder. Aslnda dnyay tamamen terk etmeye scak bakmaz. Kiinin kendisinin ve ailesinin asl ihtiyalarn tamamlamak mecburiyetinde olduunu syler. Bu itibarla dnyann hangi ynlerinin yerildiinin bilinmesi gerektiini vurgular. Gazzl'ye gre dnya ve hiret kalbin iki halinden ibarettir. Bunlardan insana yakn olanna dnya deriz ki, lmden nceki hallerden ibarettir. Sonraya kalana da hiret deriz ki, bu da lmden sonraki ahvalden ibarettir. lmden nce insan iin olan her maksat, zevk, ehvet, haz ve nasip dnyadadr, dnyadan ibarettir. Ancak insann dnya hayatnda iken zevk ald, yaad, holand ve kulland her ey ktlenmi deildir.315 O'na gre dnya nimetleri drt ksma ayrlmtr. Bunlardan birincisi, ldkten sonra da devam eden ve insana hiret hayatnda da faydas olan nimetlerdir. Bu da iki eyden ibarettir ki, onlar; ilim ve ameldir. Burada ilimden maksat, Allh'n zat, sfat ve fiilleri ile meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini, yer ve gklerdeki melektunu ve Peygamber Efendimizin eriatn bildiren ilimdir. Amelden maksat ise yalnza Allh rzas iin yaplan ameldir.316 kinci ksm ise netice itibariyle birinci ksmn ztt, karldr. kinci ksm isyanlarn her eidinden zevk almak ve ihtiyacndan fazla olan eylere dalmak gibi pein zevklerden ibarettir. Bu ksmdan zevk almak yerilmi ve reddedilmitir. nc ksm ise iki taraf arasnda ve ortadadr. Bu, hiret ameline yardmc olan dnyalktr. Bunlara rnek olarak, yeteri kadar yemek yemeyi, kendini muhafaza edebilecek ekilde giyinebilmeyi, insan saln koruyacak ekilde ilim ve amel edinmeyi verebiliriz. Gazzl insann dnyev mutlulua ulamak iin dnya nimetlerinden gereklerine uyarak ve haddi amayarak istifade etmesini ister. Kendisi ve sorumlu olduu kimselerin geimini temin eden ve yapt ileri Allh rzas iin yapan kimselerin kurtulua ereceini ifade eder. Ancak gereinden fazla dnyaya dalan, dnya megaleleri her ann kaplayan ve mr
314 315

Gazzl, lm ve tesi, s.225. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.491. 316 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.491.

73

sermayesini fni eylere ftursuzca harcayan insann helk olaca zaman beklemesi gerektiini anlatr. nk son pimanlk fayda etmez ve dnya Allh'tan yz evirip, kendine saplanp kalan uuruma gtrr.317 Gazzl, insanlar kurtuluun srrn idrak edebilme durumlarna gre tasnif etmitir. Ona gre baz insanlar dnyann hakikatine varp dnyay terk etmeye karar vermi, ancak eytan onlar aldatm ve onlarn zihinlerinde hakikatin renk deitirmesini salayarak doru yoldan saptrmtr. Bu gruplardan bir ksm, dnyann minnet ve meakkat, hiretin ise saadet yeri olduunu, dnyada ibadet etse de etmese de hirete ulanca mesut olacaklarn sanarak, kurtulu iin bir an nce lmenin lzumuna inanmtr. Hatta, bazlar intihar etmeye ve kendilerini atee atarak yakmaya kalkmtr. Nitekim Hind'lardan bir ksm bu yolu semi, kendilerini atee atp yakarak dnyev skntlardan kurtuluun bu yolla gerekleeceini dnmlerdir.318 Dier bazlar da intihar etmenin kendilerini kurtaramayacan anladklar iin, beer sfatlarn ldrlmesi gerektii, mutluluun ehvet ve gazab ldrmekle gerekleecei kanaatine ulaarak iddetle nefis mcahedesine girimitir. Giritikleri bu ar riyazet sebebiyle kimi hastalanm, kimi ise akl melekelerini kaybetmi ve ibadetlerini yapamaz hale gelmitir. Hatta bir ksm da helk olmutur. Kendisinde var olan kt sfatlardan kurtulamayan baka bir grup da eriatn muhal'i teklif ettiini ve bu bakmdan asl olamayacan zannederek mlhid olmutur. Baka bir grup da, ekilen btn ilelerin Allh Tel iin olduu, oysa Allh'n ibadete ihtiyac olmad, sinin isyannn O'ndan bir ey eksiltmeyecei gibi bidin ibadetinin de O'na bir fayda vermeyecei gibi btl bir tikda kaplarak sapklk yoluna girmi ve insanlar da saptrmtr.319 Gazzl, yukarda bazlarnn isim ve grlerini zikrettiimiz hakikat yoluna ulaamayp dnya hakknda yanlgya den gruplar ve grlerini saydktan ve bunlarn yetmi frkaya ulatn zikrettikten sonra, anlan gruplardan yalnzca birisinin kurtulua ulaabildiini iddia ederek, kurtulua eren grubun zelliklerini saymtr. Ona gre bu grup, Hz. Peygamber ve ashbnn yolundan gidenlerden
317 318

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.507. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.507. 319 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.508.

74

mteekkildir. Yetmi frka hadisinden320 hareketle Frkai Nciye olarak isimlendirdii bu grubun en nemli vasfnn dnya ve ehveti tamamen terk etmek olduunu sylemitir. mam Gazzl'ye gre, onlar (Frka-i Nciye) dnyalktan yalnz hiret az olacak miktarn almal, fazlasna tenezzl etmemelidir. ehvetin kendisini, akl ve eriat yolunda azgnlk ve sapknla gtrecek ksmn terk etmeli, ehvetine esir olmamaldr. Bununla beraber ehvetini tamamen terk edip, makul ldeki helal eylerden uzaklaarak Hristiyan ruhbanlar gibi bir yaam tarz da benimsemez. Bilkis her eyde itidali seer ve arlklardan uzak durur. Yani dnyev yaam ve nimetlerin hepsinin peinden helal haram ayrm yapmadan lszce komaz, ama kendisi ve ailesinin din ve dnyev yaants iin gerekli olan eyleri de reddederek kendisine emanet olarak verilen bedenine ve sorumluluu altnda olan insanlara, bakmakla ykml olduu aile fertlerine zulmetmez.321 Gazzl, kurtulua ererek dnya ve hiret saadetine mazhar olan kimselerin, dnyaya ait her eyin maksat ve gayesini bildiklerini ve bunlardan kendilerini tehlikelerden koruyacak, ibadet hayatlarn aksatmayacak ksmlar tercih ettiklerini ifade eder. Bylece onlar kalplerini bedenleriyle megul olmaktan kurtararak btn mevcudiyetleriyle Allh'a tevecch ederek, mr boyunca huzur iinde Hak yolunda ibadete devam eder, ruh ve beden salklarn korurlar. Onlar ehvetlerini kontrol altnda tutarak iyi ve gzel eylere tevecch eder, ma'rufa ynelir, mnkerden uzaklarlar. Bylece onlar takv ve ver snrlar iinde kalarak kurtulua eriirler. Kurtulu yolcular anlan btn zelliklerin ayrntlarn ise Frk-i Nciye ve saadet asrnn insanlar olan ashb kirmn yaantlarnda bulabilirler.322 Sonu olarak; Gazzl'ye gre, insann ilh vahye kulak verip, hayatn arlklara kamadan ekillendirmek suretiyle, Kur'n Kerm'in tarif ve tavsif ettii vasat mmet323 izgisini yakalayarak dnyev kurtulua eriebileceini syleyebiliriz. Bylece insan, hem Allh'n rzasn kazanarak hiret hayatna hazrlanm, hem de
320

Hadisi Tirmiz Abdullah b. mer'den rivyet etmi ve hasen olduunu sylemitir. bkz. Tirmiz, man 18, Ebu Dvut, Snnet 1 ve bn Mce, Fiten 17 ayn hadisi baka tariklerle rivyet etmilerdir. Frka-i Nciye hadisini ileride ele alacamzdan burada sadece kaynana iaret etmekle yetiniyoruz. 321 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.508. 322 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.508. 323 el Bakara 2/143.

75

dnya hayatndan nasibini unutmam324 olup, iki dnya saadetine ulama frsatn kazanacaktr.325 Gazzl'ye gre, dnya ve hiret dengesini salamak kiiye gerek huzur ve mutluluu salayacaktr. Zira nl dnr, Hz. Ali'den naklettii bir szle bu dengeyi ok gzel bir ekilde ifade etmitir: Dnya ve hiret terazinin iki gz, dou ile bat ve ayn erkee ak olan iki kadn kalbi gibidirler. Bunlardan bir tanesine yneldiin zaman dierini ihmal etmi olursun. Dierine yneldiin zaman da bu sefer teki taraf ihmale uram olur. Birinin gnln daha ok yapaym derken brn daha ok kstrrsn.326 4.1.2 Uhrev Kurtulu nsan iin lm bir taraftan dnya hayatnn bitiini simgelerken dier taraftan yeni ve sonsuz bir hayat olan hiret hayatnn balangcn ifade eder. slm dinine gre gerek yaam yurdu olan hiret lemi327 ayn zamanda insann asl vatandr. nk dnya geici bir imtihan yeridir. Gazzl'ye gre hiretin varlna inanan kiinin ihtiyatl davranmas, nefsini eletirmesi, ve sonsuza kadar yaayaca ebed hayat karsnda fni ve geici bir hayatn esiri olmamas gerekir. Ey ebet ehli ve ey bek ehli, siz yokluk, fen iin deil, ebed kalmak iin yaratldnz. Siz, bu dnya diyarndan hiret memleketine geceksiniz328 diyen Gazzl, lm dnyann yorgunluk ve eziyetinden kurtularak, Allh'n rahmetine kavuup istirahat etmek eklinde

tanmlamaktadr. O'na gre, m'min iin dnyadan ayrlmak ve hiret lemine g etmek bile tek bana kurtuluu ifade eder. Bunun iindir ki, Gazzl dnyadan ayrlan her m'minin kurtulduunu syler. Gazzl bu dncesini Hz. Peygamber'den gelen iki rivayetle desteklemektedir: Hz. Peygamber (sav) : Dnya m'minin zindan, yokluk ve ktlktr. Mmin dnyadan ayrld zaman yokluk ve ktlktan kurtulur., Dnya m'minin zindan, kfirin cennetidir. M'min ld zaman yolu boaltlr, cennette gezer buyurmutur.329 Ancak unu ifade etmemiz gerekir ki, dnyann m'min iin zindan olmas hirete nispetledir. Yoksa m'min dnyada da kfire nazaran ok byk
el Kasas 28/77. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.509. 326 Gazzl, Allh Yolunda Kalplerin Kefi (Mkefet'l Kulb), Abullah Aydn (ev.), stanbul: Seda Yay., 2003, s.55. 327 el Ankebt 29/64. 328 Gazzl, lm ve tesi, s.72. 329 Gazzl, lm ve tesi, s.7576.
325 324

76

nimetlere mazhar klnp, mutluluk iinde yamaktadr. Bir nceki balk altnda ifade ettiimiz gibi iman ve slm dnya mutluluu iin de en gzel ve selmetli yol ve yntemdir. Kfir iin dnyann cennet olmas ise hirete nispetledir. Kez bu husus doru anlalmadndan bu hadis baz tasavvuf evrelerince m'minin dnyadan tamamen soyutlanmas gerektiine delil olarak kullanlmtr. manda mutluluk, kfrde ise helk vardr, diyen Gazzl iman kurtuluun n art kabul etmitir. man tarif ederken en temel manasyla Allh'a ve Resulne mutlak ballk olarak, tanmlamtr.330 kulun hirette kurtulua eriebilmesi iin ncelikle salam bir inan yapsna sahip olmas gerekir. nanc zayf olan ya da iman edilmesi gereken esaslar arasnda ayrm yapan kimseler kurtulutan mahrum olurlar. Nice insanlar vardr ki, onlarn amelleri az olduu halde gzel inanlar kendilerini kurtarr. Birok insan da vardr ki, pek ok ameli bulunmakla birlikte, bozuk inanlar kendilerini helk eder.331 Gazzl bir eserinde konuyla alakal bir rivayeti aktararak iman amel dengesini ortaya koyar: Muz bin Cebel'e bir adam gelerek, 'u iki adamn durumu hakknda bana ne dersin? Bunlardan biri btn gayretiyle ibadet ediyor, ameli ok, gnah azdr; ancak yakni zayf ve kalbine phe geliyor' dedi. Muz, 'Onun ek ve phesi amelini yok eder' cevabn verdi. Adam, 'Peki u dier adam hakknda ne dersin? Onun ameli azdr, fakat yakni/iman kuvvetlidir; bununla birlikte gnah da oktur. Muz sustu. Bunun zerine adam, 'Vallhi, eer u birincinin phesi onun hayrl amellerini yok ederse; bunun yakni de onun btn gnahlarn yok eder' dedi. O zaman Hz. Muz adamn omzundan tutarak, 'Ben u adamdan daha ince anlayl birini grmedim' dedi.332 Kiiyi kurtulua gtrecek imann, doru ve geerli bir iman olmas gerekir. Byle bir imann ta'til (Allh'n sfatlarn inkr etmek), ilhd (hak ile btl kartrp bozuk inanca sahip olmak), tebih (Allh' varlklara, varlklar Allh'a benzetmek), tecsm (Allh'n cisim olduunu sylemek), tekyif (Allh'n nasl ve nicel olduunu akl ve aratrma yoluyla bilmenin mmkn olduunu sylemek), nakz (doru inanca ters den gre sahip olmak), hull (Allh'n varlklarn iine girdiine inanmak), ittiht (Allh'n varlklarla birleip btnletiine inanmak) ve ibha (belirli

330 331

Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.178179. Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.17. 332 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.21.

77

bir dereceye ykselen kula her trl haram ilemenin serbest olduuna ve mkellefiyet artnn kalktna inanmak ) gibi sapk grlerden uzak olmas gerekir.333 Gazzl eserlerinde iman deiik ekillerde tarif etmitir. mann genel olarak dil ile ikrar, kalp ile tastik ten ibaret olduunu kabul eden dnrmz Eyyhe'l Veled isimli eserinde ise iman dil ile ikrar, kalp ile tasdik ve erkniyle amel etmek diye tanmlamtr. Bylece ameli de imana dahil etmitir. Ona gre amelin lzumunu bildiren deliller sonsuzdur. Bu cmleden olarak; Allh Tel' nn Kur'n'da Muhakkak ki, Allh'n rahmeti iyilik yapanlara yakndr334 buyurmutur. Her ne kadar cennete Allh Tel'nn ltfu335 ile girilecek olsa da, kulun dnyada iken cennet hayat iin almas, taat ve ibadetle cennete hazrlanmas gerekir.336 Nitekim Allh Tel: nsan iin yalnz altnn karl vardr337 buyurmaktadr. nsan yalnzca iman etmekle de ile cennete girebilir mi? sorusuna Evet cevabn veren Gazzl, ardndan u sorular sorar: Acaba kii ne zaman oraya (cennete) eriir, oraya varmak iin ne gibi engelleri amas gerekir? Bu engellerin en bata geleni ve mhim olan iman geididir. Acaba amelden soyulmu olan o plak iman cennete kadar dayanabilir mi? Cennete vardn kabul edelim, orann mflis ve mahrum bir sakini olmaz m? Sormu olduu bu sorularla kurtulu yolunda imann salih amellerle desteklenmesi gerektiine iaret eden nl dnr, bu grn Hasan- Basr' (l.110) den naklettii u szlerle desteklemektedir: Ey kullarm! Rahmetimle cennete girin ve cennetimin mertebelerini amelleriniz nispetinde taksim edin.338 Gazzl slih amelin deerini Hz. Peygamber'den gelen u rivayetlerle delillendirmitir: Kyamet gnnde hesaba ekilmeden nce siz kendinizi hesaba ekin, amelleriniz orada tartlmadan nce siz onlar tartn., Akll insan nefsini slah edip lmden sonras iin alan kimsedir. Ahmak ise nefsine uyup Allh Tel'ya bo yere mit balayandr. Ayrca Hz. Ali'nin almadan cennete gireceini sanan kimse bo mide kaplmtr. Yalnz kendi alma ve gayretiyle cennete gireceini zanneden kimse de kendisine ok gveniyor, demektir szn de bu

333 334

Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.142143. el-A'rf 7/56. 335 Kurtuluta ltuf faktr ve ilh ltfun kurtulua etkisi ni daha sonra ele alacamzdan burada ayrntya girmiyoruz. 336 Gazzl, Ey Oul (Eyyhe'l Veled), C. Bilginer (ev.), stanbul: Bedir Yay., trs., s.51. 337 enNecm 53/39. 338 Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.51.

78

konuda zikretmitir.339 Baka bir eserinde ise Ey Ftma! Amel et, nk Allh katnda senin eksiklerinden bir ey kaldramam. hadisi ile salih amelin nemine iaret etmektedir.340 Uhrev kurtulu bal altnda yapm olduumuz deerlendirmelerle Gazzl'ye gre, kurtuluta ana unsurun varlna iaret etmi olduk ki bunlar: ilh ltuf, iman ve slih amel dir. Zikrettiimiz ana unsurlarla beraber kulun hiretteki kurtuluunu etkileyen baka faktrler de sz konusudur. Bu balk altnda iaret ettiimiz ana esaslarn ve kurtuluta etkin rol oynayan dier faktrlerin mstakil ve ayrntl olarak incelenmesi konunun anlalmas asndan faydal olacaktr. 4.2 KURTULUUN UNSURLARI 4.2.1 lh Ltuf hiret leminde kulun ebed mutlulua kavuabilmesi iin dnyev imtihan kazanmas, Allh'n rzasna mazhar olmas ve daha baka bir ok aamadan gemesi gerekir. Ancak kurtuluta, zellikle mistik evrelerde ve baz Hristiyan mezheplerde341 en ok kabul gren ve tehlikesiz olduuna inanlan yol; Tanr'nn bir hediyesi kabul edilen ltuf yolu ile sonsuz kurtulua ulaabilmektir. Gazzl'de Kurtulu kavram isimli bu tezimizin belki de en sihirli ve etkin kavram ltuf tur. nk saylan yol ve yntemlerle, anlan mertebe ve maksatlara ulamann en ksa ve kolay yolu ilh ltufla kurtulua eriebilmektir. Kez bu yol kendisine sual sorulamayacak ve itiraz edilemeyecek bir akn g olan Tanr'nn dilemesi342 ile (meeti ilhiye) gereklemektedir. E'r mezhebince fazlaca kabul gren Allh'n mlknde istedii gibi tasarruf edebilecei gr yer yer Gazzl'de de hkim olabilmektedir.343 Ancak Gazzl ltufta sual olmaz344 anlay yannda, Allh cezalandrmak iin cezalandrmaz diyerek yaratcnn hikmetle i grdn anlatmaktadr. Ancak Gazzl salt, kat ve teslimiyeti bir anlayla sadece ltufu n plana kartmaktan ziyade
339 340

Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.5253. Gazzl, Mkefet'l Kulb, s.103. 341 bkz. Ta, s.64 ve sonras. 342 et Tekvr 81/28. 343 Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.171. 344 Gazzl, el Me'rifu'l-Akliyye, (Dnme Konuma ve Sz zerine), Ahmet Kmil Cihan (ev.), 2.Bask, stanbul: nsan Yay., 2003, s.78; Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.207.

79

kurtuluta ltufun nemine iaret etmektedir. Ayrca Gazzl ltfu ok ynl ve geni bir ekilde yorumlamaktadr. Ltufla ilgili konular ele alrken Mddessir sresi 31. yetinde (Allh dilediini saptrr, dilediini ise hidyete erdirir.) olduu gibi hidyet edicinin Allh olduuna vurgu yapan yetlere yer vermektedir.345 nk ona gre de kulu hirette cennete koyacak olan Allh'n ltufudur ve bu durum Allh'n kullarna bir hediyesidir.346 Gazzl'ye gre, yaratcnn insanlar kurtulu yoluna girmeyi tevik eden bir ftrat zere yaratmas ve insan ftratna inanma duygusunu yerletirmesi, O'nun kullarna kar merhametli ve ltufkr bir Tanr olduunun en belirgin gstergesidir. Daha sonra Allh'n, kullarndan istedii eylerin tmn ifade eden eriatlar (kutsal dinler) ile Allh'n istek ve arzularn bildirecek peygamberler gndermesi yine insanlar iin bal bana bir ltuftur.347 Hatta bu durum ilh ltfun temelini oluturmaktadr. Zira peygamberler insanlara Eer gsterdiim yola girersen, bilir ve kurtulursun. ayet terk edersen helk olursun diyerek kurtuluun yollarn gstermektedirler.348 nsann bana gelen iyilikler ve ondan uzaklatrlan ktlkler hep Allh'n ltfu sayesinde olmaktadr.349 nsann kurtuluu, manev lemlere ykselmesi ve kalbin yce yaratcy tanyabilmesi ihsan ve ikram sahibi olan yce yaratcnn ihsan ve ltfu sayesinde gereklemektedir.350 Gazzl'ye gre Allh'n rahmetinin ve ltfunun geniliini ifade eden pek ok yet i kerme ve hads i erf vardr. te bu ltuf zellikle Hz. Muhammed'in mmeti hakkndadr.351 Bunun yannda Allh Ehl i snnet vel-cemaate ve onlarn yoluna tbi olanlara huss bir ltufta bulunarak doru yolu gstermi ve onlar hidyete sevk etmitir.352 Hatta o, Allh'n ltfunu ok daha geni bir mecrada deerlendirerek yle der: Her ne kadar, ou bir lahza, bir saat yahut bir mddet gibi az bir zaman iin cehenneme gnderilseler bile, ilh rahmet gemi mmetlerin pek ouna mil olur.

345 346

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.194. Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.51. 347 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.180. 348 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.178. 349 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.217. 350 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.57. 351 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.186. 352 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.9.

80

Hatta derim ki; Allh Tel dilerse, bu zamandaki Trk ve Rum Hristiyanlarn uzak diyarlarda yaayan ve kendilerine slm daveti ulamam olanlarndan353 ounu ilh rahmet kuatacaktr.354 Gazzl, ilh ltfun yaamn her anna yansdn sylemektedir. nl dnr bu hususu bir eserinde u ekilde anlatmaktadr: Kul btn ilerinde, szlerinde ve fiillerinde Allh Tel'ya muhtatr. O'nsuz hibir fiil olmaz. Kul ilh irade iinde dnp durmaktadr; ancak insan yapt ite hayvanlar ve cansz varlklar gibi mecbur ve mahkum deildir. nsan ya kendisini saadete gtrecek hayrl iler iinde Allh'n zel yardm ile desteklenir hayr yapar; ya da sonu cehenneme gidecek sebepler arasnda kendi hline terk edilmi, nefsi ile ba baa braklm olup kt ileri yapar.355 Buradan anlalmaktadr ki, Gazzl'ye gre ilh ltuf sonsuz bir tecelliye sahiptir. Ancak insan iradesi ltfun tecelli snrlarna etki etmektedir. Yani ltuf hikmetsiz ve lszce tecelli etmemekte, mazharlarn kabiliyetlerine gre kapsamn deitirmektedir. Bu da ilh ltfun tecellisinde kulun konum ve hareketlerinin nemine iaret etmektedir. Dolaysyla insanlarn sadece ltfa bel balayp kendilerini aldatmamalar,356 dinin ngrd hayat tarzn hayatlarna hkim klmalar ve ltfun tecellisi iin Allh ve Resulne mutlak ballk iinde olmalar gerekir.357 4.2.2 man lh ltuf, iman da kapsayan bir genilie sahiptir ve imann

gereklemesinde ltfun nemi ok byktr. Ancak imanda ltfun yannda kulun i

353

Gazzl, bu kimseleri gruba ayrmtr: 1. Kendilerine Hz. Muhammed'in isminin hi ulamad kimseler ki; bunlar mazurdurlar. 2.si ise kendilerine Hz. Muhammed'in ismi, vasf ve gsterdii mucizeleri ulam olanlardr ki; ona gre bu gruptakiler bile bile iman etmedikleri iin kfir ve mlhiddirler. 3. ise bu iki grup arasnda olanlardr. Son grupta yer alanlara Muhammed ismi ulamtr, fakat onun stn gzellik ve zellikleri ulamamtr. Hatta onlar Hz Peygamber'i ocukluklarndan beri Muhammed isimli bir yalanc ve dalavereci peygamberlik iddiasnda bulunmutur diye duymu ve o ekilde tanmlardr. Gazzl'ye gre son grupta yer alanlarn durumu da birinci grupta yer alanlarn durumu gibidir. nk onlar Hz. Peygamber'in (sav) ismini iitmi olmakla beraber, onun vasflarnn aksini duymular, onu olduunun tam aksine tanmlardr. Bu ise insan gerei aramaya sevk etmez. Dolaysyla onlar da mazurdurlar. bkz. Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.186187. 354 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.186. 355 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.75. 356 Gazzl, Aldananlar (el Kef ve't Tebyn f urri'l Halki Ecmn), Fetullah Ylmaz (ev.), 3.Bask, stanbul: Semerkand Yay., 2004, s.82; Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.162-163. 357 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.178179.

81

lemi, imana taraf olup olmamas, hidyete mazhar olmak zere kalbini ap amamas gibi durumlar bulunmaktadr ki; bunlar imann hasl olmasnda insann kendisiyle alakal olan tutumlar ifade eder. Dolaysyla imann biri Allh'a dieri insana bakan iki yn vardr. nk ayn art ve imknlar altnda iki kiiden birinin inanmay, dierinin inanszl semesinde kulun kendi takdir hakk ve iradesini kullanmas sz konusudur. Gazzl'ye gre iman, kulun kendi iradesini sarf etmesi ve iman ynnde tercihini kullanmasndan sonra Allh'n kulun kalbine yerletirdii bir nurdur.358 Fakat kurtuluun gereklemesinde sadece imann var olmas yeterli deildir. Kalpte bulunan imann nitelii, kuvvetli ya da zayf olma durumu, phe halinden uzak olmas, iman edilecek eyler arasnda ayrm yaplp yaplmamas kurtulu asndan nemlidir. Gazzl'ye gre, iman en yaln haliyle tevhdi ifade eden Kelime-i Tevhidi (Allh'tan baka hibir ilh yoktur, Muhammed (sav) Allh'n elisidir) candan kabul etmektir. Zira bu sze samimiyetle bal olan bir kimse, ekol ya da grup kurtulu emberi iindedir ve onlar hibir ekilde tekfir ve tel'in edilemezler. Yollar ve metotlar ne olursa olsun o kimseler Mslman kabul edilir ve onlara dil uzatlamaz. Kelime i Tevhid'in dnda kalan iman esaslar yine kelime i Tevhid iinde sakldr. nk dier iman esaslar da Allh'n gndermi olduu peygamberlerin haber verdii eylerden ibarettir. Buradan hareketle iman, getirmi olduu eylerin hepsinde Hz Muhammed'i (sav) tasdik edip, doruluuna inanmak, kfr ise Peygamber'i getirmi olduu eylerden (din esaslar) herhangi biri hususunda tekzip etmek (yalanlamak) demektir.359 Hatta Eb Hmid el Gazzl'ye gre bir kimse Hz. Peygamber'den tevtrle gelen dinin asl meselelerinden birini yalanlamas dnda, baka hibir sebeple tekfr edilemez.360 Kendisi de filozoflar ve Btnleri bu yzden tekfr etmitir.361 O'na gre dinin asllarndan birini veye biriyle alakal bir ksmn tekzip eden bir kimse tekfir edilir. Ancak usulden olmayan bir eyi (tevtren gelmi olsa da) tekzip eden kimse tekfir edilemez.362 Kez Gazzl'ye gre, hakknda icm bile bulunsa teferruata dair bir

Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.102; Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.142. 359 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.151. 360 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.173. 361 Bu hususu daha sonra ele alacamzdan imdilik iaret etmekle yetiniyoruz. 362 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.243244.

358

82

meselede te'vil yapan ya da tekzip eden kimse tekfir edilemez.363 Dolaysyla bazlarnn iddia ettii gibi Gazzl sorumsuz ve lsz bir ekilde tekfir mekanizmasn iletmi deildir. mann artp eksilmesi konusu klasik kelm tartmalardan bir tanesidir. Bu sebeple Gazzl'de konuya kaytsz kalmam ve birok eserinde ayrntl

deerlendirmeler yapmtr. nl dnr man artar m? Eksilir mi? Yoksa bir seviyede mi kalr? sorusuna, iman ksma ayrarak cevap vermitir. Ona gre bu tr ihtilaflar iman isminin ifade ettii mterek kullanmlar ve dellet ettii manalar bilmemekten kaynaklanmaktadr. nk iman ismi manaya dellet eder ve mterek olarak kullanlr. Birinci manada, isbt kesin delillerle sabit olan tasdik manasna kullanlr. Allh' delil ile bilen ve bilgisinin akabinde vefat eden kii hakknda, bizim onun m'min olarak ldne hkmetmemiz bu anlama gelir. kinci manada ise taklit anlamnda olmakla beraber kararl bir itikad ifade etmek zere kullanlr. mann ikinci manada yani takldi iman manasnda kullanmna rnek ise, Reslllh (sav) devrinde Arap toplumunun vahdniyetin delillerini ve mcizelerin dellet ynn hi aratrma yapmadan srf Peygamberin (sav) kendilerine ihsanda bulunmasna ve ltufkrlk gstermesine bakarak onu tasdik etmeleridir ki; Hz. Peygamber onlarn m'min olduklarna hkmederdi. ncs ise tasdikin bulunmasyla beraber taklit seviyesinde amel edilmesi manasnda kullanlmasdr ki; bu son ksma rnek olarak Hz. Peygamber'in (sav) Zin eden kimse m'min olarak zin etmez hadisini verebiliriz. Kez Hz. Peygamber'in man yetmi ksur ubedir... hadisi de imann bu farkl durum ve niteliklerine iaret etmektedir.364 Gazzl imann zikrettiimiz farkl form ve ekillerini srasyla

deerlendirmeye tbi tutmutur. Ona gre, iman, tasdik manasna kullanlrsa onun artmas ya da eksilmesi dnlemez. nk yakn (kesin iman), tam olarak hasl olur. Onun zerine asla ziyadelik olmaz. Eer kemli ile hasl olmazsa o zaten yakn deildir, kendisinde ziyadelik ve noksanlk dnlmeyen bir durumdur. Ancak, ondan gnl rahatl bakmndan ziyadelik ve aklk amalanrsa, buna diyecek szmz yoktur.
Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.188189; Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.244247. 364 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.214215.
363

83

nk nazar yaknlerde nefsin tatmin olmas, balangta bir dereceye kadardr.365 Gazzl bu konuyu yle bir rnekle delillendirmektedir: Bir hdise zerinde eitli deliller arka arkaya gelirse, bu hadise hakknda gnl rahatlnn artmasn salar. Nitekim ilim tahsili ile megul olanlar, ikinin, birden fazla olduuna dair zarur ilimden yana ve lemin yaratl ile yaratan zatn birliine dair ilimden yana gnl rahatlnda bir bakalk hisseder. Sonra delillerin okluu veya azl sebebiyle meseleler arasndaki fark idrak eder. Gnl rahatlndaki bakalk, i mahede ile sabittir. Eer ziyadelik bununla aklanrsa, onun bu tasdikte yeri vardr.366 Ona gre iman eer taklit manasnda kullanlrsa, o zaman imann artp eksilecei muhakkaktr. Gazzl bunun gerekesini aklarken yle der: nk biz bir Yahudi'nin, bir Hristiyan'n veya bir Mslman'n akdesinde samimi olduunu onun halini mahede ile anlarz. Korkutmalar, yldrmalar, ilm aratrmalar ve ikna edici eyler, onlardan birinin nefsinde ve kalb balantsnn zlmesinde bir tesir yapmyor. Fakat itikadnda kararl olmakla beraber her birinin gnl yakni kabule daha meyilli olur. nk takldi man, kendisinde alma olmayan ve yaknin huzuru bulunmayan bir dm gibidir. Dmler ise, sertlik ve geveklik bakmndan birbirlerinden farkldrlar. nsafl bir kii bu farkll inkr etmez. Ancak, ilimlerin ve tikatlarn sadece isimlerini duyanlar fakat onun zevkini nefislerinde idrak edemeyenler ve gerek kendi durumlarndaki, gerekse bakalarnn durumlarndaki deiiklii anlamayanlar bu farkll inkr ederler.367 nl dnre gre, Eer man, nc manada, yani tasdik ile beraber amel manasnda kullanlrsa, amelin kendisine ziyadelik veya noksanlk bulanaca aikrdr. Fakat amele devam etmek sebebiyle tasdikin kendisine ziyadelik gelip gelmeyecei tartma konusudur.368 Gazzl, iman edenler bakmndan iman mertebeye ayrmtr. Bunlardan birincisi, avamn (halk seviyesi) imandr ki; bu srf taklitten ibaret olan bir imandr. kincisi, kelmclarn imandr ki; bu da bir nevi deliller ile karm bir imandr.
365 366

Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.214. Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.214215. 367 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.216217. 368 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.217.

84

ncs, riflerin imandr. riflerin iman yakn nuru ile mahede edilen imandr. Gazzli bu iman mertebelerini ilgin bir istire ile izah etmektedir: yle ki; bu iman eitleri aynen bir adamn evde olmasna inanmann derecede olmas gibidir. Buna gre: a)Yalan sylemeyen, emin birisinin, Falan adam evdedir diye haber vermesine inanmak gibi. Yalnz duymakla bu adamn haberine inanlr ve emin olunur. te bu inan, avamn iman gibi taklid bir imandr. Bunlar mukarreblerden deillerdir. Zira bunlarda kef ve yakn nurundan meydana gelen basiret ve gs genilii yoktur.369 b) Evin dndan adamn sesini duyup, szn iitmek gibi. Bu inan, delil ile karm bir imandr. Bununla birlikte bunda da hata ihtimali bulunabilir. c) Bu mertebe ise, eve girip o ahsn kendisini bizzat grmektir. mann en kuvvetlisinin bu olduundan phe yoktur. Gerek marifet ve yakn ifade eden mahede de370 budur. Bu mukarrebler ve sddklarn imandr, nk onlar grerek iman ederler.371 Gazzl'ye gre taklid iman, tehlikelerle kar karyadr,372 tasdik iman ise kurtulua daha yakndr.373 Kulda imann varl sabit olduktan ve o iman ile dnyadan ayrld bilindikten sonra artk onun m'min olduuna hkmedilir. Byle bir kimsenin kurtulua erimi olduuna itikat edilir. Zikredilen artlar altnda hiret lemine g eden bir insan ya dorudan, ya da bir mddet azap ektikten sonra dolayl olarak cennete gidecektir. Yani gnlnde imann varlna kani olunan bir insan dorudan ya da dolayl olarak kurtulua erimi kabul edilebilir.374 Ancak kulun imann lene kadar muhafaza edebilmesi nemlidir. Gazzl'ye gre, ite burada kulun dnyev yaants ehemmiyet kazanmakta ve var olan imann muhafazas noktasna bir takm faktrlerin etkisi olmaktadr. lh ltuf imann kalbe girmesine sebep olarak grlse bile, imann muhafazas ve ltufun devam noktasnda kulun kendi fiilleri belirleyici bir rol oynamaktadr.

369 370

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.3,s.35. Muamele ve mahede konusunu daha sonra baka bir balk altnda genie anlatacaz. 371 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.3,s.35. 372 Gazzl, lcml Avam an lmil Kelm, s.59. 373 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.216. 374 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.187.

85

4.2.3 nsann Kesbi (Slih Amel Faktr) Gazzl'ye gre, imann kiiyi kurtulua gtrecei konusunda phe yoktur. Ancak imann korunmas, muhafaza edilmesi iin, dinin emrettii ibadetlerin yerine getirilmesi ve slih ameller yolu ile imann takviye edilmesi gerekir. Zir Kur'n- Kerm'de iman genellikle slih amelle birlikte kullanlm ve imandan sonra slih amelin bulunmas gerektii ifade edilmitir.375 Nitekim m'minlerin zellikleri saylrken slih ameller ve ibadetler belirleyici bir vasf olarak zikredilmitir.376 uras muhakkak ki; Gazzl'ye gre slih amel imann asl bir unsuru deildir ve slih amelin olmamas imann yokluuna delalet etmez. Bununla beraber kiinin imanla beraber slih amel ilemesi onun kurtuluu iin byk bir fayda salayacaktr. Hatta Gazzl bu konuya phe gtrmez bir katiyetle u ekilde iaret etmitir: Eer iman ve slih ameli birletirmisen seni mutlak anlamda kurtulu ile; ayet bunlarn hepsinden uzak isen, mutlak anlamda helk ile mjdelerim.377 Gazzl slih ameli yetersiz olan, yakni bilgiye sahip olmayan ve (din meseleleri) te'vilde hatal olan kimseleri u ekilde uyarmaktadr: Eer sen tasdikini yakn (kesin) bilgiye dayanmadan yapmsan, bir ksm te'vilde de hatalysan veya her ikisinde ek sahibiysen ya da amellerde kusurluysan mutlak manadaki kurtuluu umma! Bil ki bu durumda sen ya bir mddet azap ektikten sonra kurtulursun; ya da getirdiklerinin hepsinde kendisini kesin ekilde tasdik ettiin bir kimse Peygamber (sav) veya bakas sana efaat eder. O halde sen gayret et de, Allh Tel seni, kendi ltfu ile, efaatilerin efaatine muhta duruma dmekten kurtarsn. nk byle bir durumda yine de tehlike sz konusudur.378 Gazzl'ye gre kulun Allh'a kar yapmas gereken iki eit grev vardr. Bunlardan birincisi farzlar yapmak; ikincisi ise haramlardan uzak durmaktr. Btn farzlar yapmak takv (slih amel) olduu gibi haramlar terk etmek de bir takvdr. Kim farzlar yapar ve haramlardan kanrsa, dnya ve hiret ktlnden nefsini kurtarm, ayrca takv ile elde edilecek cennet nimetlerini ve yce Allh'n rzasn

375 376

el Bakara 2/25. el-Mminn 23/110. 377 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.189. 378 Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.189.

86

kazanm olur. Bil ki, Allh Tel'ya taat ile yaklalr. Allh'n taat, farz ve tevik edilen amelleri yapmak, haram ve mekruh ileri terk etmektir.379 mam Gazzl kurtuluun nasl mmkn olabileceini izah ederken, kurtulu yolunda kiinin kalb ve fiil amellerine dikkat etmesi gerektiini sylemitir. Zira ona gre, hirette insana fayda verecek olan slih ameller iki eyde toplanmtr: biri kalbin Allh Tel'dan baka her eyden kurtulmas ve temiz olmasdr ki; uar sresi'nin 26/89. yeti (O gn insana ne bir mal ne de evlatlar fayda verir, ancak selim bir kalple gelen kimsenin kalbi ve ameli fayda verir) buna iaret etmektedir. kincisi ise kalbin Allh' tanmas, O'na tam bir iman ile balanmasdr. Nitekim btn kinatn yaratlmasndaki ana maksat ve hedef budur.380 Gazzl'ye gre insann kurtuluunda zikir ve ibadetin ok byk bir rol vardr. O'na gre Allh kuluna ihsann devam ettirdii srece kul amel i sliha ve gzel ilerle uramaya devam eder. Bu hususu yle ifade eder: Allh Tel' nn kulundan yz evirdiinin alameti, o kulun kendisine faydas olmayan, yararsz ilerle uramasdr. Bir kii yaratlnn sebebi olan zikir ve ibadetten baka bir ile mrnn bir saatini geirirse, 'Cez gnnde' muhakkak ki, hsrana uramaya mstahaktr. Krk yan am bir kimsenin hayr errinden stn deilse, o adam cehennem ateine hazrlansn.381 Yine ona gre amelsiz iman medar nect olamaz ve kiiyi kurtulua eritiremez. Hatta kiiyi ancak ameli kurtarabilir. Kez iman takviye edecek ve olgunlatrp muhafaza edecek olan ameldir.382 Allh'n rahmetinin kula ulamasnda da kulun slih amel ilemeye devam etmesinin nemli bir yeri vardr. Kul cennete Allh'n fazl- keremiyle gidecektir, fakat taat ve ibadet Allh'n fazlnn n artdr.383 nl dnr eserlerinden birinde insanlarn aldandklar eyleri ve aldanan gruplar saym ve bunlarn banda da amelden yoksun olan ve amelsiz kurtulacan zanneden kimseleri zikretmitir.384

379 380

Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.188. Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.201. 381 Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.47. 382 Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.4849. 383 Gazzl, Eyyhe'l Veled, s.5051. 384 Gazzl, el Kef ve't Tebyn f urri'l Halki Ecmn, s.25 ve sonras.

87

Gazzl, hyda insan iin kurtulu yollarn deerlendirmi, imann unsurlarn zikretmi, bu konudaki kadm tartmalara yer vermi, en sonunda da kendi dncesini ifade etmi ve amel iman birlikteliinin kurtulu iin en selametli yol olduunu sylemitir. Biz bu deerlendirmenin ksa bir blmn buraya alyoruz: man ve slmn biri dnyev dieri uhrev olmak zere iki hkm vardr. hiret ile alakal hkmleri; ebed cehennemde kalmamaktr. Nitekim Peygamber Efendimiz 'Kalbinde zerre kadar iman olan cehennemden kar' buyurmutur. Bu hkmn neye terettp ettiinde ve imann neden ibaret olduunda ihtilaf etmiler; bazlar iman, yalnz kalbin tasdikinden ibarettir, dediler. Dier bir ksm da: 'Kalbin inanmasyla dilin ikrardr' demitir. Yine baka bir ksm kimseler de kalbin tasdiki ve dilin ikraryla beraber, beden ile ameli de imana kattlar. Yani iman, bu n beraberliinden ibarettir, dediler. Biz bu ihtilafn yznden perdeyi kaldrarak deriz ki: u unsuru, yani tasdik, ikrar ve ameli bir arada bulunduran kimse birinci dereceden cennete girmeye hak kazanm, en yksek mertebe ile cennete ulam ve kurtulua erimitir.385 Gazzl, bylelikle en metin yol ve yntemi ifade etmitir. Ancak dier yol ve unsurlarn da daha dk derecelerde olmak zere insann kurtuluuna hizmet edebileceini sylemekten de geri durmamtr. Aada bu slih amellerden ne kanlar inceleyeceiz. slm dininde slih amel insan hayatnn tamamn kapsam ve her anna yansmtr. Ancak biz Kurn merkezli olarak daha ok n planda tutulan slih ameller zerinde durmaya alacaz. Aada balk altnda inceleyeceimiz slih amellere temel oluturmas bakmndan Allh zikir, nefsi tezkiye ve takv gibi slih amelleri ncelikle ele almak yerinde olacaktr. Allh zikir, nefsi tezkiye ve takv Kurn Kermde ska gemekte ve insan kurtulua gtren yollar arasnda saylmaktadr. nk bu kavramlar birbiriyle yakndan alakal olup, birbirini tamamlamaktadrlar. Allh zikirle ve nefsin tezkiyesiyle megul olmak insan takvya ulatrmaktadr. Gazzl bu kavramlar eserlerinde kurtulua vesile olmalar balamnda bazen birlikte bazen de mnferit olmak zere kullanmaktadr. Ancak biz aralarndaki ba sebebiyle ad geen kavramlar birlikte inceleyeceiz.
385

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1, s.304.

88

Hayatn her annda eitli ekillerde Allah anmak, Onu daima hatrlayp hi unutmamak anlamna gelen zikir386, kalbin Allah hatrlayarak huzur iinde olmasn, gafletten ve unutkanlktan kurtulmasn salar. Gazzlye gre srekli zikirle megul olan insan, kalbini gnln yanl duygu ve dncelerden, hatal eilimlerden soyutlayarak Allhla beraber olmaktadr. Zikirle megul olan insan belli bir zaman ve meknla kaytl olmakszn srekli Allahla beraber olma frsatn yakalamaktadr. Ayrca srekli Allah anan insan, nefsine daha ok hkim olarak, gnaha dmekten kendisini kurtarma imkn bulmaktadr. Allah sk sk anmak, her ite Onu hatrlamak kalbin feyz almasna, ruhun gdalanmasna, insann adm adm manev alanda ilerlemesine vesile olmaktadr.387 te bu sebeple Allah oka anmak, Onun varln insan benliine sindirmek kurtulua anahtar olmutur. Gazzlye gre, demolunun saadet ve kurtuluu Allah zikretmelerindedir. Ancak Ona gre zikrin tesirli ve faydal olmas eriat hkmlerini yerine getirmeye baldr. Ayrca farzlarn ve snnetlerin edasnda, haram ve pheli eylerden kanmakta ve bunlarn dndaki her trl ite ulemya mracaat edip onlarn fetvalar mcibince davranmakta ll olunmaldr.388 Kez zikir sadece dilin Allah anmasndan ibaret deildir. Allah hatrlatan ve Ona ulatran her ey, zellikle de namaz389 zikir cmlesine dhildir. Gazzl, bata hynn dokuzuncu kitab (zikir ve deavt)390 olmak zere bir ok eserinde yet ve hadislerden ve slm byklerinin szlerinden rnekler vererek zikrin nemi ve faziletine iaret etmitir. Nitekim Kurn Kermde zikrin insanlar kurtarmas konusu zerinde durulmakta, kalplerin Allh zikirle huzur ve sknete erip mutmain olaca;391 kurtulua ermek iin Allh oka zikretmenin gerekli olduu;392 mminlerin bir sknt ile karlatklar zaman o skntdan Allah oka anarak kurtulabilecekleri393 ifade edilmektedir.

386 387

Hasan Kmil Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Ensar Neriyat, 1994, s.71. Gazzl, Kimyy - Sadet, s.131-132. 388 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.851852. 389 el Cuma 62/9. 390 bkz. hy'u ulmid -dn, C.1, s.841959. 391 er Rad 13/28. 392 el Cuma 62/10. 393 el Enfl 8/45.

89

Gazzlye gre zikir o kadar nemli ve faziletli bir eydir ki bunu muamele diliyle anlatabilmek bile ok zordur. nl dnr bu hususu yle ifade eder: yet, dier ibadetler bu kadar yorucu, zikrullah bu kadar kolay olduu halde, nasl olur da zikir, onlardan daha faziletli ve daha faydal olur? dersen, bilmi ol ki, bunun hakikatine ermek mkefe ilmine vbestedir. Burada yani muamele ilminde aklayabileceimiz udur ki: faydal olan zikir, devaml ve kalp huzuru ile olan zikirdir. Bunun byle olmasna amamak lazmdr. nk bir adam yabanc birisini, gzel vasflar ile baka birisine anlata anlata, o adamn gnlnde ona kar gyab bir ak uyanr ve ona hayalen ak olur ki, bu allm bir vaziyettir. Sonra bu akn bir neticesi olarak, onu anmadan duramaz bir hale gelir. nk bir eyi seven daima onu anar. Bir eyi ok anan da ne olursa olsun onu sever. te Allah Tely zikretmek de byledir. Zikreden kimse, Allah ile nsiyet peydah edip Ona kar muhabbet hsl oluncaya kadar biraz zorluk eker. Sonra da Onu anmadan duramaz hale gelir.394 Bylece Allah Onu sever, o da Allah sever ve artk dnyadaki hibir ey Allahn zikrine engel olamaz.395 Gazzl, dnyev kirlerden arnm, tam bir riyzetle cilalanm, sfi zikirle aydnlanm, isabetli, doru dnceyle beslenmi, er emirlere ballkla sslenmi olan gnllerin nbvvet kandilinden akan bir nur ile aydnlanacan syler.396 nsan kurtulua gtren yollardan birisi de nefsi tezkiye (arndrma) dir. slm inancna gre, insan, kalbi temiz olarak yaratlm ve temiz bir ftratla domutur. Ancak gnahn kir ve zulmetiyle sonradan kalp bozulabilmektedir. Dolaysyla kirlenen kalplerin temizlenip arndrlmas gerekmektedir. Gazzlye gre kii, iledii gnahlar ve yapt ktlklerden pimanlk duyunca, bu pimanlk atei kalbinin kirlerini yakacak, sabunun kirli amar temizledii gibi o kimsenin de kalbi temizlenecektir. Ona gre, temizlenen bu kalp Allah tarafndan kabul edilecek, kalbini temizleyen kimse de kurtulua erecektir. Kurnda yle buyrulmaktadr: Nefsini tezkiye eden (arndran, temize karan) kurtulmutur.397 Gazzlye gre burada tezkiye ile kastedilen iman nurunun kalpte meydana gelmesi ve marifet nurlarnn orada
394 395

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.869. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.1,s.870. 396 Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.147. 397 el Al 87/14.

90

parlamasdr.398 Bylece insan kalbini irkten ve kt ahlktan arndrp, iman ve ihlsa kavuacaktr. Neticede ise kendisini fenalklardan kurtararak muradna erecek ve gerek kurtulua ulaacaktr. Grlyor ki, insann kurtulua erip, gerek huzur ve saadeti tatmas iin nefsini her trl kirden arndrmas gerekmektedir. Nefsini arndran kimse ise kurtulua eriecektir. Nefsi tezkiye ise Allah zikir ve nefsi tezkiye yolu ile olacaktr. nk insann saadet ve mutluluu Allah tanmak, bilmek, Ona kulluk edip, emretmi olduu ibadetleri yerine getirmekle salanacaktr. Marifet ve zikir olmakszn Allah sevgisi kalpte galip olamaz. Zikrin kalbi doldurmas ise ibadete devamla gerekleir. nsan o zaman ibadetin zevkini tadar. Bylece arzu ve ehvet balar kalbi terk eder. Nefsan ve ehvan balarn kalbi terk etmesi, msiyetten (gnahlardan) el ekmekle olur. Gnahlardan saknmak ise, kalbin rahatlamasn salar. Sadetin temeli bu olduu gibi, asl kurtulu da budur. Onun iindir ki, Kurn nefsini tezkiye edenin kurtulua ereceini sylemektedir.399 nsann ebed kurtuluuna tesir eden bir dier faktr de takvdr. Gazzlye gre, Takv, daha nce hi ilemediin bir gnah dncesinden kalbi temiz ve uzak tutmaktr.400 Bu ekilde kul, gnah terk etme azmiyle elde ettii kuvveti kendisi ile gnahlar arasnda bir kalkan (perde) yapar. Kalp bu yaam hali ile hemhal olduunda o kalp sahibine muttaki denir. Byle bir tevbeye ve gnah terk etme azmine de takv denir.401 nl dnre gre, dnyann ve hiretin btn hayrlar tek bir haslet iinde toplanmtr ki, o da takvdr. Gazzlye gre, bunun en byk delili Kurnda takvnn ileni eklidir. nk takv Kurnda btn hayrlara ulamann, stn sevaplar elde etmenin ve gerek saadete erimenin sebebi olarak gsterilmitir.402 Gazzlye gre, Allh Tel ibadet hususunda temel eyi kendine has klmtr. Bunlardan birincisi, Allhn kuluna yapaca ibadetin evvelinde yardm etmesi ve destek vermesidir. Ona gre, bu ilh yardm takv sahiplerine tahsis

398 399

Gazzl, hy'u ulmid -dn, c.3, s.34. Gazzl, Kimy - Sadet, s.36-37. 400 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.191. 401 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.191. 402 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.191.

91

edilmitir. Allh, Kurn Kermde phesiz Allh muttakilerle beraberdir403 buyurarak ifade edilen zel destee iaret etmitir. kincisi ise, kulun amel durumunu dzeltmesi ve eksikliklerini tamamlamas konusunda yce Allhn yardmdr. Bu da takv sahiplerine tahsis edilmi olan bir nimettir. Allh Tel yce kitabnda Takvya sarlr ve doru sylerseniz, Allh sizin ilerinizi slah eder ve gnahlarnz balar404 yetiyle bu gerei vurgulamtr. ncs de ilenen amelin kabul edilip edilmemesi durumudur. Yani amellerin kabul edilme nimeti de takv sahibi kullara tahsis edilmitir. nk Allh (C.C.) Allh ancak takv sahiplerinin amelini kabul eder405 buyurmutur.406 Gazzlye gre, kulun iman etmesi ve ibadetlerine devam etmesi konusundaki temel noktay yani tevfk (ilh yardm) amellerin slah edilmesi ve yaplan ibadetlerin kabul edilmesini Allh Tel takv sahibi kullara mjdelemitir. Muttakiler bunlar bizzat istese de istemese de Allh kendilerine ikram edecektir. Yani Allh takv sahibi kullarna zel ihsanda bulunarak kendi katnda geerli ibadet yapmalar konusunda onlar destekleyecektir.407 Dolaysyla Ona gre her kim takvya uyar, farzlar yapar ve haramlardan kanrsa, dnya ve hiretin ktlnden nefsini kurtarm, cennet nimetlerini ve yce Allhn rzasn kazanm olur.408 Yine Ona gre, takv, ulalacak en yksek hedef ve peine dlecek en yksek maksattr.409 Gazzl, takvnn keyfiyeti zerinde de durmu, takvnn sadece Allhtan korkmak eklinde anlalmasna ve bu korkma eyleminin arya gtrlmesine kar kmtr. Korkunun Allha yaklamak iin insan ilim ve amele sevk eden ilh bir kamdan ibaret olduunu syleyen Gazzl, baz kimselerin ileri srd insan ne kadar ok korkarsa o kadar makbul olur grnn yanl olduunu belirtmitir. nk Ona gre, insann itidali aan bir korku durumu iinde olmas, onu mitsizlik sendromuna sokup, slih amel ilemekten uzaklatracak bir konuma gtrebilir ki, bu

403 404

en Nahl 16/128. el Ahzb 33/71. 405 el Mide 5/27. 406 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.190. 407 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.191. 408 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.188. 409 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.191.

92

da asla takvdan beklenen ve istenen bir netice deildir.410 Nitekim Kurnda da insann kurtulua ermek iin, Allhtan gc yettii kadar korkmas, Onun tlerini dinlemesi411 ve Onun azabndan saknmas gerektii bildirilmektedir.

4.2.4 Allha ve Reslne taat slm dini insanlar itaate yani ilh iradeye boyun eerek gereklerini yerine getirmeye davet etmitir. nsann itaatten kanarak isyankr bir tutum taknmasnn kendisine cez meyyidelerin uygulanmasna sebebiyet verecei ifade edilmitir.412 Hccetl slm mam Gazzlye gre, kiinin kurtuluu iin Allha ve Reslne mutlak surette ballk gerekmektedir.413 Nitekim Kurnda kimlere itaat edilecei konusu youn bir ekilde ilenmi, zellikle de Allha ve Reslne itaat zerinde durulmutur.414 Kurn- Kermde Allh ve Reslne itaat genellikle birlikte ele alnm ve birbiriyle ilikilendirilmitir. Allha itaat etmek isteyen mminlere Reslullha itaat etmeleri art koulmu, Reslllha itaat ise Allha itaatin bir iareti olarak deerlendirilmitir.415 Ayrca Kurnda Allha ve Peygambere itaat eden, Allhtan korkan ve Ondan saknan kimseler, ite onlar kurtulanlardr416, Kim Allha ve Reslne itaat ederse Allh onu altndan rmaklar akan cennetlere koyacaktr. Orada devaml kalcdrlar. te byk kurtulu budur417, Kim Allha ve Reslne itaat ederse byk bir kurtulua ermi olur418 buyrularak Allha ve Peygambere itaat kurtuluun art kabul edilmitir. Gazzlye gre, kulun Allha itaat iinde olmasnn en byk gstergesi Allhn Reslnn haber verdii eylere cn gnlden balanmas ve aralarnda ayrm yapmakszn kabul etmesidir. nk Allh kar itaatin nasl ve ne ekilde
410 411

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.290. et Tebun 64/16. 412 Ebul Al el Mevdd, Tefhmul Kurn, Komisyon (ev.), stanbul: nsan Yay., 1991, C.1, s.409. 413 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.178179. 414 en Nis 4/59; el-Mide 5/92; el Enfl 8/2021. 415 l-i mrn 3/32; en Nis 4/59; el-Mide 5/92; el Enfl 8/1, 20, 46; en -Nr 24/5456; Muhammed 47/133; el Mcdele 58/13; et -Tebun 64/12. 416 en Nr 24/52. 417 en Nis 4/13. 418 el Ahzb 33/71.

93

olacan da bize haber veren Onun Peygamberidir. Bu yzden mmin Peygamberden tevtr yoluyla gelen her eyi kabul edip, gereini yerine getirmekle mkelleftir. Kez bu Allha itaatin ta kendisidir. nk Allh istek ve arzularn Peygamberi vastasyla bildirmektedir.419 nl dnre gre insanln, son peygamber Hz. Muhammede kar ilk ve en byk vazifesi Onun getirdii ve syledii her eyi tasdik etmektir. Kalben yapt bu tasdiki dili ile de syleyip ikrar etmelidir. nanan her insan Peygamberin emrettii ve yasaklad her eyde onu tasdik etmek ve ona sonuna kadar uymak mecburiyetindedir. Ayn ekilde onu sevmek, ona kar samimi olmak, onu yceltmek, ona iyi davranmak ve kendisine salt etmek (Allhtan rahmet istemek) de her mmin kul zerine vaciptir. Zira belirtilen hususlar Hz. Muhammedin getirip tebli ettii slm dininin emirleridir.420 Gazzlye gre nbvvet insan iin yegne kurtulu yoludur. nsann en byk gayesi ve vazifesi kendisine verilen akl nimetini doru kullanmak ve onun hakemliinde nbvvet nurlarna vkf olmaktr. Zira ona gre akln fonksiyonu, yetersizliini anlamak ve kendini nbvvet nruna teslim etmektir. Bylece insan hakikate eriecek ve nebilere itaat zere olduu srece kurtulu yolunda olacaktr.421 Allh ve Reslne itaat kurtulu vesilesi iken, onlara isyan, saygszlk, kar gelmenin sonucu ise sapklk422 ve cehennem ateidir.423 Kurnda bu husus yle dile getirilir: Onlarn yzlerinin atete evrilip evrilecei gn derler ki, Eyvahlar bize, keke Allha itaat etseydik, Peygambere itaat etseydik424 Baka bir hkm de yledir: Allh ve Resln incitenlere, Allh dnyada ve hirette lanet etmi ve onlar iin aalayc bir azap hazrlamtr.425 Dolaysyla Allh ve Reslne itaat etmek, kurtulua eren mminlerin zelliklerinden biridir. Baka bir ifadeyle kurtulua gtren yollardan biri de Allh ve Reslne itaattir. Kurnda sk sk tekrarlanan

419 420

Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.178179. Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.156. 421 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.197. 422 el Ahzb 33/36. 423 et Tevbe 9/63. 424 el Ahzb 33/66. 425 el Ahzb 33/57.

94

Allha ve Peygambere itaat ya da icbet sadece Allhn Kurnda vahyettiklerine deil, fakat ayn zamanda Hz. Peygamberin snnetine de ittib ve icbettir. Kurn gerek inananlara, gerekse inanmayanlara Hz. Peygambere uymalarn emretmektedir. Allhn ars sadece Kurnla snrl olmayp, ayn zamanda Hz. Peygamberin sz ve fiillerini de iermektedir.426 Gazzl buna delil olarak Har sresi 7. yet i kermeyi (Peygamber size ne verdiyse onu aln, size neyi yasakladysa ondan saknn) zikretmi, sadece Kurnla yetinerek snnetsiz slm arayna girienleri de kyasya eletirmitir.427 4.2.5 yilii Emretmek ve Ktlkten Sakndrmak yilii emretmek ve ktlkten sakndrmann (Emr i Bil Marf Nehy - i Anil - Mnker) nitelik ve kapsamnn tayini iin maruf ve mnker kavramlarnn bir ok tanm yaplmtr.428 Maruf, Allha itaat etmek, Ona yaklamak ve insanlara iyilik etmek olarak bilinen her fiildir. Mnker ise, bunun zdddr. Baka bir tanm da yledir: Maruf, eriatn insanlar btn gzelliklere daveti ve onlara btn ktlkleri yasaklamasdr. Mnker ise, bunun tam tersidir.429 Maruf ve mnker ile ilgili bir ok tanm zikreden Zeki can bunlara ilave olarak, u bilgileri de vermektedir: Bata tevhd olmak zere, dinin, selim akln, temiz ftratn beendii btn gzellikler; insanla ynelik btn iyilikler maruftur. Bata irk ve tekzip olmak zere dinin, selim akln ve temiz ftratn reddettii; insanlara kar yaplan ktlklerin tm de mnkerdir.430 Gazzl, iyilii emredip ktlkten alkoymann, dinin en byk kutup noktasn tekil ettiini, en byk temel dayana olduunu, Allhn btn peygamberleri bu vazife iin gnderdiini; bu grev ihmal edilirse peygamberlik grevinin tl kalacan ve diyanetin kntye urayacan belirtmektedir.431 Gerekten de emr i bil maruf nehy i anil mnker dinin z ve temelidir. Zira

426 427

Kmil akn, slmda Hadis ve Snnetin Yeri, Ankara: Sebe Yay., 1997, s.63-70. Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.132. 428 Bu tanmlar iin bkz. M.Zeki can, Emr i Bil Marf Nehy -i Anil Mnker, (Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek lisans tezi, Erzurum:1991), s.1-4. 429 bni Manzr, Lisnul Arab, C.9, s.240. 430 can, s.4. 431 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.755.

95

dini gayesi insanlar kendi arzular ile hayr olan ilere sevk etmek, bylece dnya ve hiret mutluluunu temin etmektir.432 Nitekim Kurn Kerm bir ok yeti kermede iyiliklerin emredilip, ktlklerin yasaklanmasn istemekte, bunu yapan toplumun kurtulua ereceini belirtmektedir. Kurnda bu hususta yle buyrulmaktadr: inizden hayra aran, iyilii emredip, ktlkten men eden bir topluluk olsun. te onlar kurtulua erenlerdir.433 Bu yette hayra davetin tevhd ve slma davet anlamna geldii, iyilii emredip, ktlkten sakndrmann bunun nemli bir ksmn tekil ettii, bu grevin farz kifye olduu; bunu yapanlarn kurtulua erecei, fakat hi kimsenin bu grevi yerine getirmemesi halinde btn toplumun sorumlu olaca ifade edilmektedir.434 Tabiat gerei baz insanlarn ehvet ve ihtiraslar, bazlarnn gaye ve karlar; bazlarnn da gurur ve kibirleriyle arpacandan iyilii emredip, ktlkten alkoymann o kadar kolay ve rahat olmayacan belirten Gazzlye gre hayr galip gelip iyilik, iyilik olarak; ktlk de ktlk olarak bilinmedike bir millet, kurtulua eriemeyecei gibi, insanlk da kurtulamaz. te btn bunlar iin iyilii emredip, ktlkten alkoyan ve kendisine itaat edilen bir topluluun bulunmas Kurn Kermin emridir. Gazzl ise inizden hayra aran, iyilii emredip, ktlkten men eden bir topluluk olsun. te onlar kurtulua erenlerdir435 yetinden hareketle Mslmanlarn kurtulularnn ancak bu vazifenin yerine getirilmesi ile mmkn olabileceine iaret etmektedir.436 Bir toplumda iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak vazifesi yerine getirildii zaman fertlerin bireysel kurtuluu ile beraber toplumsal kurtulu da salanacaktr. Toplumsal kurtuluun gereklemesi, temiz bir toplum yapsnn olumas ve toplumsal kargaalara meydan verilmemesi ancak bu grevin hakkyla yerine getirilmesi ile mmkn olacaktr. nsanlar marfa ynelip mnkerden uzaklatka ve bunu en yaknlarndan balayarak toplumun btn katmanlarna yaymaya altka bu vazifeyi icra edelerle balayan kurtulu emberi merkezden evreye doru genileyerek toplumsal kurtuluu salayacaktr.

Ahmet Hamdi Akseki, slm Dini (tikat, badet, Ahlk), Ankara: Nur Yay., 1989, s.7. l-i mrn 3/104. 434 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.757758; Gazzl, Kimy Sadet A.Faruk Meyan (ev.), stanbul: Bedir Yay., 1974, s. 356. 435 l-i mrn 3/104. 436 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.757.
433

432

96

Kurn- Kermde bir ok yet i kermede iyiliin emredilmesi ve takvda yarlmas istenmekte,437 bu grevi yapanlarn slihlerden saylaca belirtilmektedir.438 Dier taraftan Kurnda en hayrl mmet olmann yolunun balangc iyilii emredip, ktlkten alkoymak olarak tespit edilmektedir.439 Allh, ktlkleri nlemeye gayret eden baz toplumlar kurtardn, fakat yapmakta olduklar ktlkleri yznden zlimleri iddetli bir azapla yakaladn belirtmektedir.440 yilii emredip ktlkten alkoymann selefin deti olduunu441 syleyen Gazzl, kurtulua ulamak isteyen bir toplum ve toplumun her ferdinin nce kendi yaantsn slah etmesi, haramlardan uzak durup, slih amel ilemeye almas, sonra da en yaknlarndan balayarak fertlerin ve toplumun slahna almas gerekir. Bylece fertlerin ve toplumun dnyev ve uhrev mutlulua erieceini ifade etmektedir.442 4.2.6 Tevbe Dilimizde tvbe eklinde telaffuz edilen tevbe kelimesinin asl Arapadr. tvb fiil kknden treyen kelime; geri dnmek, rc etmek, piman olmak, bir eyden vazgemek ve ilenen gnah terk ederek Allha dnmek anlamlarnda

kullanlmaktadr. Terim olarak tvbe, Kiinin iledii kabahatin gnah olduunu bilip bunu terk etmesi, ilemi olduu gnahlardan dolay Allhtan af ve mafiret dilemesi, ardndan da Onun rzasna uygun bir hayata ynelerek bir daha gnah ilememeye azmetmesi anlamna gelmektedir.443 Kurnda tvbe, kurtulu sebebi saylarak, yle buyrulmaktadr: Ey mminler, topluca Allha tvbe edin ki kurtulua eresiniz.444 Ayrca tvbe eden, iman edip, slih ameller ileyenlerin kurtulua ermelerinin umulduu belirtilmekte,445 mminlerin Allha tvbe etmeleri istenmekte, bu tvbenin gnlden yaplan Nash
elMide 5/2. l-i mrn 3/113114. 439 l-i mrn 3/110. 440 elArf 7/165. 441 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.822. 442 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.834. 443 Mehmet Katar, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmda Tvbe (lh Dinlerde Tevbe Anlay zerine Bir Aratrma), Ankara: Tre Yay., 1997, s.113-115. 444 enNr 24/31. 445 elKasas 28/67.
438 437

97

bir tvbe olmas gerektiine vurgu yaplmaktadr.446 Ayrca Kurn Kermde her gnah ileyenin mutlaka tvbe etmesi gerektii ifade edilmekte tvbe etmeyenlere dnyev ve uhrev azaplar verilecei belirtilmektedir.447 Hz. Peygamber (sav) bir hads i eriflerinde demolunun hata edici olduunu sylemekte, tvbe edenleri ise hata edenlerin en hayrls olarak vasflandrmaktadr.448 Bu hads i erf, insann gnahtan uzak kalamayacan ortaya koymakta, ayn zamanda gnahtan arnp kurtulmann yegne yolunun tvbe olduunu ifade etmektedir.449 slmda Allhn rzasna ulamak iin yaplan tvbe sayesinde kiinin, gnahn uhrev cezasyla birlikte, dnyev bir takm zararlarndan da kurtulmas sz konusudur. Tvbe ile insann nne yepyeni bir sayfa almakta ve ona hayrl iler yaparak topluma faydal olma imkn verilmektedir.450 Gazzlye gre, kusurlar alabildiine gizleyen ve ayplar en iyi ekilde bilen Allh Telya ynelmekle gnahlardan tvbe etmek, slikler yolunun ilk balangc, kurtulua ermilerin ana sermayesi, mrdlerin ilk admlar, pheli eylere meyledenlerin dorulmalarnn anahtar, Allha yaklamak isteyenler iin tercih ve ihtiyar edilmelerinin kayna ve insanln atas dem (as) ve dier peygamberlere uymann esasdr.451 Bu sebeple gnahlarndan tvbe edenlerden bel ve felaketlerin kaldrlaca, onlara dnya nimetlerinin bol bol bahedilecei bildirilmektedir.452 nsann hi gnah ilemeyen melekler ile hi hayr ilemeyen eytan arasnda her iki tarafa da meyyal bir varlk olarak yaratldn syleyen Gazzl, insann gnah ilemesinde bir acayiplik olmadn ifade ederek, insandan beklenenin iledii gnahlardan ders alarak piman olup tvbe ile Allha ynelmesi olduunu dile getirir. Zira insanln atas Hz. demde hatasn anlam ve Rabbine ynelerek af ve mafiret

etTahrm 66/8. Nash kelimesi gafr vezninde mbalaa sgas olup, nush, nashat kknden gelmekte; iki ayr anlam iermektedir. Bu anlamlardan birincisine gre kelime hlis, temiz, katksz olmay; ikincisine gre ise, hibir gedik brakmayacak ekilde hata ve eksikleri dzeltmeyi, slh ifade etmektedir. bkz. Yazr, C.7, s.5126. 447 etTevbe 9/74; Hd 11/3; el-Brc 85/10. 448 bkz. bn Mce, Snen, stanbul: 1981, Zhd, 30; Tirmiz, Snen, Kyme, 49. 449 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.12. 450 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.13. 451 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.7. 452 Hd 11/3; en -Nh 71/1112.

446

98

dilemitir.

Bu

yzden

insandan

beklenen

hatadan

dnebilmesi

ve

telafiye

alabilmesidir.453 nsann hayr yapma ynyle meleklere nispet edilmesine gelince, Gazzlye gre bu imknszdr. nk Ona gre, insann hamuru salam bir ekilde iyilik ve ktlk macunuyla mayalanmtr. Bu yzden insan kurtaracak olan iki ey vardr: biri pimanlk, dieri de cehennem ateidir. Yani insan ya yaptklarna piman olarak tvbe yoluyla Allha iltica ederek ilh affa snacak, ya da mmin olarak lmek artyla cehennemde bir mddet yandktan sonra cennete girebilecek ve dolayl bir kurtulua nail olacaktr. te Gazzlye gre, insan kolay olan yolu yani tvbe yolunu tercih etmeli ve ilh rahmete snarak kurtulu yolunu tutmaldr. nsana den lm ile seim hakk ve iradesi elinden alnmadan nce seimini yapmas ve tvbe yoluyla Rabbine iltica etmesidir. Yoksa insan lmyle beraber kabrin br tarafnda belirsiz bir akbet bekliyor olacaktr.454 Tvbenin dindeki yeri ve ehemmiyetinin ok byk olduunu, bu yzden de tvbe kitabn Rubul Mnciytn bana koyduunu455 ifade eden Gazzlye gre tvbe srasyla eyin birlemesinden meydana gelir ki; bunlar: ilim, hal ve fiildir.456 Yani kiinin ilimle iledii gnahn byk zararlarn bilmesi, kul ile Allh arasnda bir perde olduunun farkna varmas, Allhtan uzaklatn derk etmesi; bylece yaptna piman olarak derhal yaratcya snmas ve sonrasnda iledii gnahn zdd olan hayrl ve gzel ilerle megul olmasdr.457 Tvbenin vcbunun yet ve hadislerle sabit olduunu vurgulayan nl dnr, her insann gnah ilesin veya ilemesin srekli tvbe halinde olmas gerektiini syler. Zira Hz. Peygamber ismet sfatna sahip olduu, gemi ve gelecek hatalar baland halde458 her gnn beer taktinin zerinde bir tvbe haliyle geirmitir. Bu yzden kii bata gnah iledii durumlarn akabinde olmak zere hayatn tvbe halinde devam ettirmelidir. zellikle gnahlarn akabinde byk kk
453 454

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.8. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.8. 455 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.8. 456 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.211; Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.9. 457 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.9. 458 el Fetih 48/2; Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.21.

99

ayrm yapmadan ve ertelemeden ilenen gnahlar iin derhal tvbe edilmelidir. nk kendisine kar su ilenen makamn bykl dnldnde ilenen gnah kk de olsa byk mesabesindedir.459 artlarn tayan bir tvbenin460 kabul edileceini ifade eden Gazzl, bu hususu yle anlatr: Basiret nuru ile bakp Kurnn nurundan istimdat edenler, her selim kalbin, Allh katnda makbul ve hirette Allhn civarnda zevku safa edip ebedi gzleriyle Allh Telnn cemalini mahede edeceklerini bilirler ve yine aslnda kalbin temiz olarak yaratldn, her doan ocuun ftrat zere doduunu, gnahn kir ve karanlyla sonradan kalbinin bozulduunu bilirler. Yine bilirler ki, pimanlk atei kalbin kirini yakar. yiliklerin nuru kalbin yzn saran kara lekeleri temizler ve hasentn nuru karsnda msiyet zulmetinin dayanamadn da bilirler. Bu, gece karanlnn gndz aydnl karsnda direnememesine benzer. Dier bir tabirle sabunun karsnda elbisedeki kirin dayanamamas gibidir. Hkmdar, kirli elbiseyi, giymek iin kabul etmedii gibi, gnahlar ile kararm olan kalpleri de Allh Tel kabul etmez. Pis ilerde giyilen elbiselerin kirlendii, sabunlu ve scak su ile ykand vakit temizlendii gibi, ehev arzularla kullanlan kalbin kirleneceini ve gzyalaryla pimanlk ateinin kalbi temizleyeceini de bilirler. Her tezkiye edilmi temiz kalp, temiz elbise gibi makbuldr. Kalbi tezkiye edip temizlemek ise insann elindedir. Temizlenen kalbin kabul edilecei, deiiklik kabul etmeyen ezel kazada tespit edilmitir. Allh Telnn Kendini arndran saadete ermitir461 yetinde haber verdii kurtulu da budur.462 Kulun tvbesinde tek bana olmadn syleyen Gazzl, tvbe edebilmeyi Allhn bir ltfu kabul eder ve yaplan tvbede biri kula dieri Allha ait olmak zere iki ynn bulunduuna iaret eder. nk Ona gre kul tvbesinde yalnz deildir.
Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.1013,17. slm limlerine gre, tvbenin baz artlar mevcuttur. Bunlar; tvbenin balangc saylan pimanlk, ilenen gnahn derhal terk edilmesi, bir daha ayn gnaha dnmeme kararnn olmas ve yaplan ktlk ve gnahlarn kart olabilecek iyi ve gzel eylerle megul olunmasdr. Zira Hz. Peygamber (sav) yaplan kt bir fiilin ardndan derhal onu yok edip temizleyecek gzel bir fiilin ilenmesini tavsiye etmitir. Zikredilen artlar kulun kendisine ve Allha kar ilemi olduu gnahlarn tvbesi iin gerekli grlmtr. Eer kii gnah bir bakasna kar ilemise bu artlara ilave olarak, hakszla urayan kiinin hakkn iade etmek ve onun rzasn almak durumundadr. bkz. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.1926, 63 ve devam; Katar, s.121124. 461 e ems 91/9. 462 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.26.
460 459

100

Zira tvbe duygusunu kulun iinde yaratan ve sebeplerini nne getiren yce Allhtr.463 Ayrca Gazzlye gre, tvbe mertebelerinin ve basamaklarnn bir biti noktas da yoktur ve bu duruma inbe denir. nbenin asl kuldan hibir gnah sadr olmasa bile; srekli olarak Allha ynelmesidir.464 Kurtulua yardmc olan faktrleri bitirmeden nce, Gazzl dncesinde kurtulua gtren yollarn yukarda anlattmz hususlarla snrl olmadn ifade etmemiz gerekir. Gazzlnin kurtulua dair youn olarak iledii konular maddeler halinde zikrederek aklamaya altk. Ancak ad geen konular dnda da nl dnrn kurtulu yolu olarak deerlendirdii hususlar mevcuttur. Dolaysyla bu konulara da ksaca temas etmek faydal olacaktr. Gazzl, bozulmam salam ftratn kurtuluun en byk yol gstericisi olduunu ifade eder. Ona gre, insan temiz ftrat bozmaz ve temiz ftratn en byk muhafz olan slmn gereklerine uyarsa kurtulu kendiliinden gerekleecektir. Zira ftrat yalan sylemez. Bozulmam olan bir tabiatn arzu ve istekleriyle sahih dinin emirleri arasnda eliki yoktur. Dolaysyla dnyann pislikleriyle deforme olmam bir ftrat iin ilh dinin emirleri bir yk deil, sfiyetini muhafaza etmesinin yegne yoludur. Selim ftratla ilh din bir araya geldiinde hakiki manada arzulanan insn kmil ortaya kacak ve arzulanan kurtulu gerekleecektir.465 Ayrca Ona gre, selim akl ile dinin verileri de birbiriyle elimez. Fakat akl tek bana hakikate eriemez. nk akln fonksiyonlar snrldr ve akl metafizik konularda hkim olamaz. Fakat akln asl fonksiyonu kendi yetersizliini anlamak ve kendisini nbvvet nuruna teslim ederek kurtuluunu gerekletirmektir. Doru kullanlan akl kurtuluun en byk anahtar ve nbvvet nurlarnn en byk yorumcusudur. nk akl olmaynca teklif de olmayacak, nbvvet de anlalamayacaktr.466 Mtevazi kimse Allhn ahlk ile ahlklanm olan kimsedir ve bu hirette eref olarak o kimseye yeter467 diyen Gazzl, tevzunun kurtuluta ok nemli bir yeri
463 464

Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.211. Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.212. 465 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.180 ve sonras; Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.195; Vural, s.227. 466 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.180; Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.197,208-212. 467 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.205.

101

olduuna iaret etmitir. Hz. Peygamberin (sav): Kim Allh iin tevzu gsterirse Allhn onu ykselteceini468 mjdelediini syleyen Gazzl, tevaznn insanda itidali koruduunu ve kullukta son nokta olduunu ifade etmektedir. Mtevzi kimse dinin emrettii zere itidal zere yaayacak, bu da kurtuluu netice verecektir.469 Gazzlye gre, insan kurtulua ulama yolunda destekleyen ve i lemini disipline ederek maddi ve manev kurtuluuna zemin hazrlayan, byk resmin paralar olan baka etkenler de vardr. Ona gre, bozulan insan tabiat veya ilenmemi durumdaki sf kiilikler eitim470 ve terbiye471 yoluyla slah edilerek dzeltilebilir veya olgunlatrlarak kurtulua meyyal bir hale getirilebilir. Bunun yannda insann nefsn ve ehvn arzu ve isteklerini dizginleyerek mutedil bir duruma ulatrmada zhd472, riyazet473 ve uzletin474 ok nemli bir yeri vardr. Zira alk ve yalnzlkla kendi nefsini terbiye eden, insanlardan uzaklaarak Allah ile beraberlie alan bir kalp, yce yaratcya ve Onun rzasna uygun bir yaant ierisine girecek; bylece slmn istedii bir hayat tarz ile cennete layk bir keyfiyet kazanacaktr. Ayrca salam niyet sahibi kimseler de sadece fiilen deil, kalben ve hayalen de ibadet edecek, yani niyetine ibadet ettirecek, dolaysyla kurtulu yolunda ok byk sevaplara nail olacaktr.475 Yine Allh ve yaratt btn varlklar yaratcnn rzas yolunda gerek bir sevgi ile sevenler de kurtulu yolunda nemli bir kazanm elde etmi olacaklardr.476 nl dnre gre, kulun hayat izgisine etki eden, kendisi hakknda Allhn takdir ettii eylerin niteliinin bile deimesini salayabilen bir unsur olan duann da insan kurtuluunda byk bir rol vardr. Ona gre, dua insan hayatnn vazgeilmezi ve ibadetlerin hem z, hem de en stndr.477 Dolaysyla her ann dua ile dolduran kul, kendi zayf ve gsz iradesini sonsuz g ve kudret sahibi olan yce Allhn iradesiyle takviye edecek; bylece dnyev ve uhrev saadeti yakalayacaktr.478 Allhn
468 469

Mslim, Birr, 19; Tirmiz, Birr, 81; bn Mce, Zhd, 16; Drim, Zekt, 35. Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.204207,228. 470 Gazzal, el ktisd fi'l tikd, s.5758, 153154. 471 Zerrinkb, s.181. 472 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.398; Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.463. 473 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.3, s.152. 474 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.579. 475 Gazzl, Ravdatu't Tlibn ve Umdet's Slikn, s.186187. 476 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.404. 477 el Furkan 25/77; el Mmin 40/60. 478 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.2, s.461.

102

takdirine rza gstermeyi ifade eden sabr479 ve kinatn yaratcsnn ihsan ve ikramlarna kar teekkr ifade eden kr480 de kurtulua vesile olan unsurlardandr. Ayrca yaplan her ii Allh iin yapmay ifade eden ihls481 ve kulun Allha dayanp, gvenmesi anlamna gelen tevekkl482 de kurtulua etki eden faktrlerdendir. Yine Gazzlye gre insann insan, insann dier varlklar ve nihayet insann yaratcy samimi bir ekilde sevmesi, yaratcya sevgiyle balanmas, yani sevgi de kurtuluu etkiyen unsurlardandr.483 5- KURTULUUN VESLELER Btn dinlerde ortak bir fenomen olan Mesih (Kurtarc) anlay dier dinlerden farkl olarak Yahudilik ve Hristiyanlkta nemli bir yer tutmakta ve iman esaslar arasna girmektedir. slmda ise Mesih ve Mehdi inanc Yahudilik ve Hristiyanlkta olduu gibi iman esaslar arasnda bulunmamakta; Mslmanlar arasnda anlay olarak yer almaktadr.484 Esasen slm kurtarclk fikrini iddetle

reddetmektedir. nk herkes sadece kendi iledii suun cezasn ekmekte, insana gcnn stnde bir ey de yklenmemektedir.485 Fakat tvbe kaps aktr. Bu durumda tvbemiz sayesinde bizi affeden ve kurtaran ise Allhtr. Allh ile kullar arasnda kurtulua araclk bakmndan hi kimse bulunmamaktadr. nk slmda kul ile Allh arasna hibir kimse giremez. Kurn, araclk ve kurtarclk fikrini hem reddetmekte, hem de g durumda olan kiiye hi kimsenin yardm etmesine izin verilmeyeceini ifade etmektedir. Ancak Kurn, Allhn rahmetinin sonsuz olduunu mutlak surette tekrarlamaktadr.486 Kurnda zikredilen, Biz insan hangi yne isterse o yne eviririz487 ve Bir millet kendi durumunu deitirmedike, Allh onlarn durumunu deitirmez488
479 480

Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.113. Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.152. 481 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.675. 482 Gazzl, hy'u ulmid -dn, C.4, s.445. 483 Gazzl, Bana Arkadan Syle (dbul lfeti vel uhuvveti ves suhbeti vel muereti maa asnfil halk), Osman Arpaukuru (ev.) 4.Bask, stanbul: lke Yay., 2006, s.11-21. 484 Kk, Dnmeler Tarihi, s.123. 485 Gazzl, Eyyhel Veled, s.51. 486 Fazlurrahman, Ana konularyla Kurn, s.68, 7879, 185. 487 en Nis 4/115. 488 er Rad 13/13; el Enfl 8/53.

103

gibi yetler gstermektedir ki insanlar gereken gayreti gsterip, hedefledikleri gaye urunda belirli bir aba sarf etmedike, Allh onlar baarya ulatrmaz. Kurn her erkek ve kadnn fert olarak, her toplumun da toplum olarak sadece yaptklarndan sorumlu olduklarn sk sk ifade etmektedir. te bu husus Kurnn Hristiyanln kurtarma (redemption) fikrini reddettiini aka gstermektedir.489 Nitekim Kurn Kermde yle buyrulmaktadr: nkr edenler, inananlara, Siz bizim yolumuza uyun (eer bu hareketiniz hata ise) sizin hatalarnz biz tarz dediler. Oysa kendileri onlarn gnahlarndan hibir ey tayacak deillerdir. Onlar tamamen yalancdrlar.490 slm inancna gre, Allhtan baka kurtarc yoktur; Allh insann kurtulua ermesi iin, ondan birtakm ameller yapmasn ve baz fiillerden de kanmasn istemitir. Kurtulu iin fert bu amelleri yerine getirerek kendisine den vazifeyi yapar, sonra Allha tevekkl eder. Her ne kadar ameller kurtulu iin ciddi bir sebep ve vasta tekil etse de, niha manada kurtulu yine Allhn ltfu ile olacaktr.491 nk slm inancna gre, Allhn izni olmakszn bir tek yaprak bile hareket etmemektedir.492 Buradan anlalmaktadr ki, mutlak manada kurtarc Allhtr. Ancak slm dininin yaylmaya balad ilk asrlardan beri Allhn kurtarcl yannda Hz. Peygamber (sav) ve eyh veli diye adlandrlan zatlarn, Hristiyanlktaki (Hzi s ve azizlerin kurtarcl) gibi dorudan olmasa da dolayl olarak kurtulua etkilerinin olup olmad tartlagelmitir. Bu erevede efaat kavram ve Allh dostu kabul edilen insanlarn kurtulua vesile oluu493 n plana kmtr. 5.1 Kurtuluta efaat slm dininde bir peygamber veya herhangi bir insann dier insanlara hidyet vermesi, dolaysyla onlar kurtarmas sz konusu deildir. Hidyet veren ancak Allhtr.494 Peygamberler sadece mjdeleyici, uyarc, hak ve hakikate, bir baka ifade ile hidyet yoluna arc olup ayn zamanda insanlara rnek konumundadrlar. Kiinin

Fazlurrahman, s.62. el Ankebt 29/12. 491 Gazzl, Eyyhel Veled, s.51. 492 el Enm 6/59. 493 el Mide 5/35; bu konuda geni bilgi iin bkz. lyas elebi, slm nancnda Gayb Problemi, stanbul: Ensar Neriyat, 2007. 494 el Kass 28/56.
490

489

104

dnya hayatndaki yapp ettiklerini deerlendirecek ve bunun karlnda kurtaracak olan Allhtr. Ancak Cenab Hak insan kurtaracak hak ve hakikatleri peygamberleri vastasyla insanlara bildirmitir. Dolaysyla peygamberler dorudan bir kurtarc deillerdir, ancak zikredilen hususlar dhilinde kurtulu zerinde dolayl olarak etkileri sz konusu olmaktadr. Nitekim Gazzl kurtuluu dolayl ve dorudan kurtulu olmak zere ikiye ayrr. Kiinin amelleri vastasyla dorudan Allh tarafndan kurtulua ulatrlmasn dorudan kurtulu olarak deerlendiren nl dnr asl kurtuluun bu olduunu ifade eder. nk ona gre, gerek kurtulu hesaba ekilmeden ve efaat edilmeye gerek kalmadan dorudan cennete gidebilmektir. Zira hesaba ekilen kimsenin ceza grmesi muhtemeldir. Byle bir kimse ya efaat yoluyla kurtulabilecektir ki; bu da zilleti ifade eder ya da cehennemde cezasn ektikten sonra cennete girebilecektir.495 Hz. Peygamberin kurtulutaki rol, zikrettiimiz gibi rnek ve rehber olmas, Kurn tebli etmesi ve efaat hususunda grlmektedir. Kurn Kermde Hz. Muhammedin rnek alnmas gereken
496

bir ahsiyet olduu belirtilmekte ve yle

denilmektedir: Ant olsun ki, sizin iin Allha ve hiret gnne kavumay umanlar ve Allh ok zikredenler iin Allhn Resl en gzel rnektir. Hz. Peygamber slm en gzel ekilde yaam ve slmn yaanmasna rnek olmutur. Onun davranlarnda saysz rnekler bulmak mmkndr. Rehberlik ve mritlik bakmndan da en iyi rnek Odur. Hibir byk ahsiyet, mrit, rehber ve terbiyeci Hz. Muhammedden daha ileride deildir. Byle bir dnce slm inancna gre doru deildir. nk Gazzlye gre, insan iin kurtulu yollarnn en selmetlisi hayatn ve ahlki yaantsn Hz. Muhammedin haber verdii hakikatler dorultusunda dzene sokmak ve Onu bilinli bir ekilde takip edebilmektir. Kez ona gre, bilinsizce yaplacak olan taklidin hem faydas az olacaktr, hem de asl mana gerekleemeyecektir.497

495 496

Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.187. el Ahzb 33/21. 497 Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.184.

105

nsan yaratl gerei kendisinden stn grd baka insanlar rnek alma ve taklit etme temaylndedir.498 te yce Allh insandaki bu ihtiya dorultusunda Peygamberini yksek ahlki vasflarla donatm ve Onun insanlar iin rnek alnmas gereken bir ahsiyet olduunu ifade etmitir. Hz. Peygamberin rnek olmas herhangi bir insann rnek olmas gibi deildir. Zir O her eyden nce Allhn elisidir. nsanlara Allhn kelmn aklayan, ileten ve yaayan, nihayet insanla onlar ebed mutlulua kavuturacak olan ilh hakikatleri tebli eden bir ahsiyettir.499 Mminler kurtulua ermek iin Hz. Peygamberin rnek hayatn izleyerek hayatlarn srdreceklerdir. Hatta onlar iin Hz. Peygambere uymann dnda baka bir kurtulu yolu da mevcut deildir.500 Dolaysyla genel anlamda nbvvet messesesinin ve zelde Hz. Muhammedin kurtulua en byk etkileri temsil etmi olduklar misyon ve insanla vermi olduklar ilh mesajlardr. Peygamberler vazifelerini fa ettiklerinde kurtulua n ayak olmaktadrlar. nk Gazzlye gre, nbvvet messesesi Allh Telnn insanla bal bana byk bir nimetidir. Bu messese sayesinde insanlar Allh tanm, Allhn istek ve arzularndan haberdar olmu ve bylece kurtulua gtrecek yol ve yntemlerden haberdar olmulardr.501 Buraya kadar anlatm olduumuz hususlarla peygamberlerin dnya hayatnda da yaantlaryla ve tebli etmi olduklar hakikatler vesilesiyle inananlara bir manada efaat ettiklerini, inananlarn dnyev ya da (dnyada ilenen ve sonular hirette grlecek olan bir fiil dolaysyla) uhrev musibetlerden korunmasna vesile olduklarn502 ifade etmeye altk. Ancak geleneksel olarak efaat denildiinde, zorda kalan mminleri hiret hayatnda iinde bulunduklar skntl durumlardan kurtarmak zere gerekleecek olan keyfiyeti mehul bir yardm faaliyeti akla gelmektedir. efaat lgat ynnden ift manasna gelen eff kelimesinden tremitir.503 Anlam olarak, bir kiinin yardm etmek veya yardm dilemek gayesiyle bir baka kiiye izfe ve nisbet edilmesi, onunla birlikteliinden sz edilmesidir. Bilhassa yksek
498

Avni lhan, slmda Kurtarc nanc, Trk Yurdu Dergisi, Nisan, Mays 1997, C.17, S.116117 (slmn Bugnk Meseleleri zel Says). 499 Kmil akn, s.18. 500 Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.186. 501 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.196. 502 Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.226227. 503 Rgb elsfehn, el Mfredt, -f-a mad., s.263.

106

mevkide bulunan itibarl bir kimsenin kendinden aa seviyede olan biriyle bir arada olmasn ifade eder. Yksek seviyede olann kendinden aa seviyede olana merhamet ve yardm iin arac olmas, bu yolla ona fayda salayarak muhtemel zararlar ondan uzaklatrmas anlamnda kullanlmaktadr.504 Terim olarak efaat, gnahlarn balanmasn talep etmek ve birine bir bakas adna tazarru yoluyla yalvarp, zarar verilmemesini ve iyilik yaplmasn istemek, anlamna gelmektedir.505 Kuran- Kerimde, (Ey Muhammed!) Hem kendinin hem de mmin erkeklerin ve mmin kadnlarn gnahnn balanmasn dile506 yetiyle efaatin varlna, Artk efaatilerin efaati onlara (kfirlere) fayda vermez507 yetiyle de efaatin baz artlar altnda gerekleebileceine iaret edilmitir. Ayrca Kurnda, Allhn izin verdii ve szlerinden honut kald kimselere efaat yetkisi verecei belirtilmektedir.508 Hadis i eriflerden de Hz. Peygamberin efaat edeceini renmekteyiz. Zir bir hadis i eriflerinde Hz. Peygamber yle buyurmaktadr: her peygamberin icbet edilen bir duas vardr. Btn peygamberler mstecb dualarn acele edip dnyada kullandlar. Ben ise duam kyamet gnnde mmetime efaat etmek iin mahfuz tuttum. mmetimden her kim Allha en ufak bir irk komadan lrse, benim efaatime nail olabilir.509 Bir hadis i erifte de efaat Hz Peygambere verilen imtiyazlar arasnda saylmaktadr.510 Baka bir hadiste de Hz. Peygamber: efaatim mmetimden byk gnah sahipleri iindir511 buyurarak efaatin byk gnah sahiplerini de kapsadn ifade etmitir. Ehl isnnet ve cemaate gre efaat haktr512, ve icm ile sabittir.513 efaatin varl kabul edilince efaatin nerede ve kimler tarafndan yaplaca sz konusu olmaktadr. mam Gazzl bu hususta unlar sylemektedir: Bir ksm
Mevln Muhammed Ali, slm Dini, Naciye Hamdi Akseki (ev.), stanbul: 1946, s.201; Sadk Kl, Kurnda Gnah Kavram, Konya: Hiba Yay., 1984, s.403-404. 505 Ylmaz Yiit, Mehmet Ergene, adalk m nhiraf m?, zmir: Kaynak Yay., 1994, s.77. 506 Muhammed 47/19. 507 elMddessir 74/18. 508 etTh 20/109; Meryem 19/87; ez Zuhruf 43/86. 509 bn Mce, Snen, Zhd 37; Ayrca bkz. Buhri, Sahih, Tevhd 3; Tirmiz, Snen, Daavt 130. 510 Buhri, Salt 56. 511 Tirmiz, Snen, Kymet 12. 512 Gazzli, hyu ulmid-dn, s.476; Sadrddin Taftazani, erh'l Akaid, stanbul: Dergh Yay., 1980, s.53. 513 slm Ansiklopedisi, efaat mad., stanbul: M.E.B. Yay., 1970, C.11, s.383.
504

107

mminlerin cehenneme girii gerekleince, Allah Teala ltuf ve rahmetiyle peygamberlerin, sddklerin, hatta limlerin, slihlerin ve Zt nezdinde ameli iyi ve itibarl olan herkesin onlara efaatte bulunmasn kabul eder. Bu kimseler ailesine, akrabalarna, arkada ve tandklarna efaat edebilirler.514 efaat edecek kimseler snrlandrld ve Allhn iznine baland gibi, efaat olunacak kimseler de bir takm zelliklerin bulunmas gerektii ifade edilmitir. Dolaysyla efaat mutlak deildir ve belli ller iinde Allhn iznine bal olarak gerekleecektir. efaatte belirli llerin olmas gerektiini ifade eden Gazzl, bu konuda nemli kstaslar belirlemitir. Ona gre, Her Mslman Rasl-i Ekremin (s.a.v.) efaatini bekler. Asl olan akrabas da bunu ncelikle bekler; fakat muttakilerden olup, Allahn gazabna urayanlardan olmamak arttr. Allah Tel, gazapland kimseye efaat msaadesi vermez. Zira gnahlarn bir ksm vardr ki, Allahn rahmetine engel tekil eder ve gazabn icap ettirir. Bu hususta efaate izin verilmez.515 Ayrca Gazzlye gre, ilenen her gnah efaate konu edilemez. efaate konu olabilecek gnahlar konusunda da belirli kriterlerin bulunmas gerektiini belirten nl dnr, bu hususu yle ifade eder: Ksacas, efaat sayesinde affolunacak gnahlar vardr, affolunmayacak gnahlar vardr. Mesela dnya hkmdarlarnn yannda ilenen yle sular vardr ki, bir kimse hkmdar nezdinde ne kadar itibarl olursa olsun, onun iddetle gazap ettii/fkelendii/kzd hususlarda kimse efaati olmaya kalkamaz; kimsede affettirme cesareti grlmez. Gnahlarda da hkm byledir yle gnahlar var ki, bunlara efaat yaplamaz ve efaat ile cezann nne geilemez.516 Gazzlnin efaatle ilgili olarak zerinde durduu nemli noktalardan biri de kiinin efaat edilecek duruma dmemesi gerektiidir. nsanlarn zillet iine derek kurtarlmay beklemelerini ifade eden efaat edilecek duruma dme hali bir insan iin istenen bir netice deildir. Ancak kurtulma midi kalmayan kimseler iin efaat makam ok byk ehemmiyet tamaktadr. Bununla beraber efaate muhta hale den kula efaat edilmeyecei belli deildir. Bu yzden Gazzl, efaatle ilgili olarak baz tavsiyelerde bulunmaktadr. Mmin efaate gvenip gnahlara dalmamaldr, diyen
514 515

Gazzli, hyu ulmid-dn, C.4, s.476. Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.331. 516 Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.331.

108

Gazzl tavsiyelerine u ekilde devam eder: efaat midiyle takvay terk edip isyana dalmak, bir hastann akrabasndan olan bir hekime itimat ederek kendisini tehlikelere atmasna benzer. nk tabib, her hastal deil, baz hastalklar tedavi edebilir. Artk tabibe bel balayarak, hastann zararl yemekleri yemesi caiz olmaz. nk tabip her hastala mdahale edemez. Ona gre, Peygamber (s.a.v.) ve slihlerin yaknlarna ve mensuplarna yaplacak efaatleri de bu ekilde anlamak gerekir. Bu idrak ve anlay, korku ve saknma duygusunu bir an bile ortadan kaldrmaz. Nitekim Gazzl, Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra en hayrl halef olan sahabenin bile toz-toprak olmay temenni ettiklerini, hiret korkusundan dolay insan dnda hesap grmeyecek baka bir varlk olmay arzuladklarn sylemektedir. Gazzl sahabe rneinden hareketle efaatle ilgili deerlendirmelerini u ekilde tamamlar: Halbuki onlar (sahabe), kalpleri temiz, amelleri gzel, olgun, takv sahibi insanlardr. Srf kendilerine mahsus olarak Rasl-i Ekrem Efendimiz (s.a.v.) tarafndan cennetle mjdelendikleri halde, sadece Peygamberimizin efaatine bel balamamlardr. Bunun iindir ki, korku ve mit halini bir an olsun kalplerinden karmamlardr. nl dnr szlerini yle bir kyasla bitirir: Sohbet ve (iyilikte-hayrda) nclkte onlar gibi olmayan, onlarn seviyesine hibir zaman ulaamayanlar, nasl sadece efaate gvenebilirler?517 5.2 nsann nsan Kurtarmas (Tevessl) Hz. Peygamberin kurtulutaki roln incelerken Onun vasflarn Kurn merkezli olarak ele almtk. Byle yapmakla kurtulu ve efaat konusunda dier insanlarn etkilerinin belirlenmesinde kolaylk salamay amaladk. nk Hz. Peygamberin bile bir kurtarc olarak deil, sadece tebli edici, uyarc olarak kurtuluta etkili olduunun bilinmesi, Onun dndaki insanlarn konumlarnn belirlenmesi asndan nemli bir mihenk ta oluturmaktadr. Bu blmde halk arasnda kurtarc olarak telakki edilen eyh ve velilerin518 kurtulu asndan konumlar ele alnacaktr.

517 518

Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.332. eyh, lgatte simasnda yallk alameti beliren, yani en az elli yalarnda olan kimse demektir. oulu yh ve Meyih eklinde gelir. Tasavvuf terminolojisinde eyh, tarikat piri, mrit ve stat manasnadr. Tekkede tarikat eyhi, medresedeki mderrise benzetilmitir. Fakat mderrisin yapt i nazar ve kavl, eyhinki, amel ve tatbikdir. Vel, lgatte dmann zdddr. Allha dost veya Allh ile

109

slm dininde sorumluluklar ferd olup, insann baka bir insana ait gnahlar balamas, onu kurtulua erdirmesi sz konusu deildir. Ancak Allh Tel kendisinin rzsna nil olup, kurtulua ermek iin insanlardan eitli vesilelere bavurmalarn istemektedir.519 Vesile, bir eye yaklamak iin ona yaknlndan yararlanlan ey anlamnda olup, Kurn terminolojisinde Allha yaklamada kendisinden yararlanlan kii, metot, eya ve imkn anlamndadr. Hz. Peygamberin efaatini kabul eden ve bu hususun Ehli snnete kabul gren ve hakknda icma bulunduunu belirten mam Gazzl, velilerin de efaat edebileceini kabul etmektedir. Ona gre, efaat, ilh kaynaktan peygamberlik cevherinin zerine doan bir nurdur. Bu ifadeyle Gazzl efaatin evleviyetle Hz. Peygamber ve peygamberlere mahsus bir durum olduunu ifade etmektedir. Ancak Ona gre, efaat messesesi peygamberlerle snrl deildir. lh bir nr olan efaat, gl bir sevgi, Hz. Peygamberin snnetlerine kalpten ballk gstermek, ona (sav) srekli salat ve selam okumak ve onun peygamberlik cevheriyle kuvvetli bir iliki kurabilmek sayesinde dier insanlarda da ortaya kacak, bylece dereceleri nispetinde onlar da efaat etme salhiyetine sahip olacaklardr. Gazzl bu meseleyi yle bir rnekle anlatr: Bunun rnei gne nn suya yansmasdr. Gnein sudaki bir duvara yansyacak olsa, bu yansmann iddeti, duvarn o suya yaknl ya da uzaklyla yakndan orantldr. Suyun duvarla olan bu ilikisi duvarn dier yzeylerinden soyutlanmtr. Ik sadece duvarn belirli bir noktasna aksetmitir. Bu noktadan n sudaki aksinin merkezine bir izgi ekecek olsak, bu eik izginin yer dzlemine olan as, gne ile onun sudaki arasna ekilecek faraz bir izginin asna eittir.520 Gazzl dncesinde eyh ve velilerin ya da Onun dneminde bu kimselerin muadili kabul edilen, sfler ve zhidlerin tevhd akdesine ters decek bir ekilde kurtarclk rol mevcut deildir. Yani bu kimselerin kurtuluta dorudan bir etkilerinin

dost olan kii demektir. Allhn gzetip, koruduu kimsedir. bkz. Hasan Kmil Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.193195, 211212. 519 elMide 5/35; el sr 17/57. 520 Gazzl, el Maznunu bih Al Gayri Ehlihi, Muammer Esen (ev.), Ankara: Aratrma Yay., 2005, s.51.

110

olmad aktr.521 Kez Peygamberin bile hidyete erdirme gibi bir grev ve fonksiyonunun olmadn ve onun sadece bir teblici olduunu daha nce zikretmitik. Fakat Gazzlye gre, Allh dostlarnn mrebb olmalar ynyle, kurtulua gtren yollar anlatma ve retme asndan dolayl olarak kurtulua katklarnn bulunmas sz konusudur.522 Buradan hareketle Kurnda nefsini tezkiye eden kurtulmutur buyrulmakta,523 kmil mritlerin Allhn izniyle en kestirme yoldan kiinin nefsini gnahlardan arndrmasna yardmc olduklar kabul edilmektedir. nk Allh dostlar, hakiki iman ve takvya sahip iki cihann saadet ve kerametine ulam kimseler olarak grlmektedir. Allhn onlarla kalpleri aydnlatt, insanla yol gsterdii; onlarn Reslllhn vrisleri olduu, snneti ihy, kullar slh ettikleri; Allh kullara, kullar da Allha sevdirdikleri belirtilmekte, onlar, zikrin anahtar kabul edilerek, onlar grenlerin Allh hatrladklar kalplerinin dnyadan kopup, hirete yneldii; Allh dostlarnn halinin buna yeterli olduu belirtilmektedir.524 Kmil mritlerin, rhun terakkisi, kalbin tezkiyesi ve nefsin terbiyesine sebep olmas ancak Allhn izniyle olmaktadr.525 Zaten mrit ile mrdin arasndaki gerek iliki, mridin yol gstermesi ve mrdin de onlar hayatna uygulamasdr. Bir gn gelip, bu itaatin meyvesini toplayaca, Allhn rzasn kazanp, bylece cehennem azabndan kurtularak, Allhn izniyle cennete girecei belirtilmektedir.526 Bu durum Peygamberler dndaki kmil kiilerin insanlar dnyev ve uhrev terakkileri zerinde etkisi olduunu

gstermektedir. Bununla beraber dnyev iliki ve balar, dnya hayat ve hiret hayatnda Allh katndaki durumlar itibariyle Allha yaknl sz konusu olan kiiler tamamen Allhn inisiyatifinde olmak kaydyla ve Allhn irade ve kudreti dhilinde jest niteliinde bir efaat yetkisine sahip olacaklardr. Ancak uras iyi bilinmelidir ki; bu durum Allha ve Onun affetmemesine ramen gereklemeyecektir. Aksine Onun gereklemesini murat ettii ve rz gsterdii bir husus; rnein gnahkr bir kulun balanmas, kendi katnda makbul kabul ettii bir kulun taltif edilmesiyle beraber

521 522

Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.305. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.305306. 523 el Al 87/1415. 524 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.320. 525 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.305. 526 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.305306 ve sonras.

111

gerekleecektir. Dolaysyla Allh makbul bir kulunu onurlandrrken, onunla beraber gnahkr bir kulunu da balam olacaktr.527 6- KURTULU ENGELLER nsan kurtulu yolunda eitli zorluk ve tehlikelerle kar kaya kalmaktadr. Kurtulua istekli olan ve iradesini slmn ngrd kurtulu emberine girebilmek zere kullanmak isteyen bir kiinin kurtuluun nndeki set ve engelleri bilmesi ve buna gre kurtulu areleri aramas gerekir. Gazzlye gre, kurtuluun en byk engeli hastalkl bir kalptir. Zira hastalkl bir kalp hakikatleri doru

deerlendiremeyecek, nbvvet nurlarndan akseden klara zulmet nazaryla bakacak ve sahibinin helk olmasna sebep olacaktr.528 Hdiselere yalnz akln hakemliinde bakmak, zellikle metafizik boyuttaki bilgilere yalnzca akln snk fenerini kullanarak ulamaya almak insan sonuca ulatrmayacaktr. lh vahiyden ve onun hakemliinden soyutlanan akl kurtulu iin byk bir engeldir. Akl her eyi ihata edemez.529 nk snrldr ve mutlaka tkanma noktasna gelecek ve nbvvet nurlarna muhta olacaktr. Bu yzden filozoflar hakikat bilgisine ulaamazlar530 ve felsefe tek bana insan kurtulua eritiremez ki, bunun en byk rnei de bn Sndr.531 Bununla beraber gerek bilgiye ulatklar halde bununla amel etmeyenler, yani ilmiyle mil olmayanlar da kurtulua eremezler.532 hyda Yasn sresinin 9. yet i kermesini (Bir de nlerine bir engel, arkalarna bir engel koyduk, gzlerine de perde ektik; artk onlar grmezler) tefsir eden Gazzl, bu yetten hareketle kurtuluun drt nemli engeli olduunu sylemitir. Bunlar: mal, ch (makam ve mevki sevgisi), taklit ve isyndr.533 Ona gre, mal ve servet engelini kaldrmak, bunlar mlkiyetinden karmakla mmkndr. Kurtulu yolcusu, servetten ancak kendisinin ve sorumluluu altnda
527 528

Gazzl, Faysalt tefrika beynel slm vez zendeka, s.6970. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.195. 529 Gazzl, el ktisd fi'l tikd, s.10, 180. 530 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.208212. 531 Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.200. 532 Gazzl, Aldananlar, s.25; Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.214. 533 Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.172.

112

bulundurduu kimselerin geimini temin edebilecek miktarn elinde bulundurmaldr. nsan, ftratnn gerei olarak dnyaya meyyaldir. Bu yzden elinde gereinden fazla mal, mlk bulunan kimse ister istemez dnyaya ve dnyann sfl ilerine dalacaktr. Bu surette Allha ulamak ise mmkn deildir.534 Zir Peygamber Efendimiz (sav): nsanoluna iki vadi dolusu altn verilse bir ncsn ister. Fakat insanolunun gzn ancak toprak doyurur buyurmutur.535 Makam ve mevki sahibi olmak arzu ve hrs da insann Allhtan uzaklamasna ve yalnz dnyaya dalarak hiret leminin gereklerini yerine getirmemesine sebep olur ki, bu ok tehlikeli bir durumdur. nsann makam ve mevki sevgisinden kurtulmasnn ve onlara olan muhabbeti kalbinden karmasnn yolu bunlardan uzaklamasdr. Dnyev makmtn fn ve muvakkat olduunu bilen insan onlara bel balamaz. nsan, bu duygulardan nefret edilesi gerektiini dnmeli ve bylece kendisine ayak ba olan bu arzu ve isteklerden kurtulmaldr.536 Gazzlye gre, taklit hakikatleri perdeleyen, insann hakikatleri grmesine ve tekini anlamasna engel olan byk bir dmandr. Nitekim Munkzda Gazzl, bizzat kendisinin de taklit dolaysyla byk skntlar ektiini sylemekte ve ann taklit ortamn eletirmektedir.537 Taklitten kurtulmann mezhep taassubundan uzaklaarak, kelime i tevhdin manasn tam bir man ile tasdik etmek ve Allhtan baka btn mbudlarn sevgisini kalpten skp atmakla mmkn olacan sylemektedir. Bu manada kiinin en byk mbudu nefsi ve nefsinin hev isteklerdir. Nefsinin kskacndan kurtulan kimse taassup zincirini krar ve taklit ile elde ettii tikat esaslarnn hakikatlerine vkf olur.538 nsann kurtulua ulamasna engel olan eylerden birisinin de isyn olduunu ifade etmitik. Gazzl, isynn da Allha ulamay engelleyen bir perde olduunu syler. nk man ile isyn nur ile zulmet gibidirler. Yani birinin olduu yerde dierine yer yoktur. syn ile kararan bir kalbe man giremez. manla

534 535

Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.172. Buhri, Rikak, 10. 536 Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.172. 537 bkz. Gazzl, el-Munkz mined-dall ve erhi, s.105106. 538 Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.172.

113

aydnlanm gnllerde de isyn karanl yerleemez. nsann isyndan kurtulmasnn aresi; tvbe ile yapt hakszlklar dzeltmesi, hakkna girdii kimselerin hakkn iade ederek helallik almas ve yapm olduu hatalara bir daha dnmemek zere azmetmesidir.539 Gazzlye gre, yukarda ad geen engellerden kurtulan kimse, gusl ve abdest ile temizlenerek tertemiz bir hale gelen kimse gibidir. nk birincisi kurtulua, ikincisi ise namaza hazr bir hale gelmitir. Bu artlar yerine getirmeden kurtulu yoluna giren kimse ise, Arap lisnndan bhaber olduu halde Kurn Kermi tercme ederek, mkefe ilmi ile dinin esrrna vkf olmaya alan kimse gibidir ki, Arap lisnn bilmeksizin byle bir eyin gerekleebilmesi muhaldir.540 7- KURTULU DNCESNN SONULARI (MKFAT VE CEZ) 7.1 Mkfat Allh (c.c.) kullarn imtihan iin yaratm, onlara birok vazife vermi, bylece itaat edenle, isyn edeni ayrarak her ikisine de ayr ayr karlklar (cennet ve cehennem) takdir etmitir. byle bir mkfat ve ceznn olmas ise ilh adaletin gereidir. Kurnda cennet ve cehennem tablolar srekli olarak birbirine balanmtr. Allh, cennetlikleri vmeksizin, cehennemlikleri knamamakta; azaplar ve nimetler karlkl zikredilmektedir. Eer ikencelerin ebedliinden bahsediliyorsa, zevklerin sonsuzluuna dair bir iaret onu takip etmektedir. Kurtulua erenlerin, yani umduuna nail olanlarn mevki ve durumlarn anlatmak Gazzlye gre mmkn deildir. Ancak Kurn bunlarn aklanmas mmkn olan hususlarn belirtmitir. Allhn aklamas zerine daha iyi bir aklama olmayacandan541 bu husus, Kurn yetleri nda ele alnacaktr. Kurn Kermde cennet, kurtulu yurdu, selmet evi olarak isimlendirilmektedir.542 Cennetin ii souun sertliinin, gnein scaklnn tesir etmedii, srekli glgeli emin bir
539 540

Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.172173. Gazzli, hyu ulmid-dn, C.3, s.173. 541 Gazzl, hyu ulmid-dn, C.4, s.5758. 542 Ynus 10/25; ayrca bkz. Subhi Salih, lmden Sonra Dirili, erafettin Glck (ev.), 2. Bask, stanbul: Esra Yay., 1981, s.11.

114

makamdr.543 Kurnda inanp iyi iler yapanlar Allhn cennetine koyaca,544 cennete girmenin byk kurtulu olduu545 bildirilmektedir. Kurtulua erip cennete girecekler iin cennet ehli ifadesi kullanlmakta, onlarn orada srekli kalacaklar546 ve cennetin ebed olduu bildirilmektedir.547 Kurn Kermde kurtulua erenlerin cennette kazanacaklar nimetler hakknda ayrntl bilgiler verilmektedir. Buna gre cennetlikler, dnya hayatnda arzulanan nimetlere en gzel ekliyle cennette sahip olurlar. Dnyada en makbul yerler sulak alanlar olduu gibi cennetin de altndan rmaklar akar,548 dnya hayatnda gzel bir eve sahip olmaya arzulayan cennetlikler orada gzel meskenlerde otururlar.549 Yeil ipekten ince ve kaln elbiseler giyerler, gm ve altn bilezikler taknr, gzel kokular srnr ve incilerle sslenirler.550 Sabah akam gnlk rzklarn,551 arzu ettikleri eti552 ve aa sarkarak ellerinin ucuna kadar ulaan ve kolayca alabilecekleri eit eit meyveleri yerler.553 Bu mutlu kiiler selsebl ve tesnm554 ad verilen mahiyetini bilmediimiz emelerin suyundan ierler. Onlara hizmet etmek iin aralarnda inciye benzeyen gen delikanllar dolar.555 Cennetlikler, ebed bekrete sahip, tertemiz, eit yata gen, iri gzl ve ssl hrilerle evlenirler.556 Onlar, cennette zerre kadar hakszla uratlmazlar557 ve orada ebed yaarlar.558 Allh cennetliklere yaklar ve onlar selmlar.559 Mminlerin cennette kavuacaklar en byk nimet ise Allh grmeleri (Ruyetullah) dir. Mevdd, Kyme sresi 23. yette: Rablerine bakp dururlar ifadesini tefsir ederken yle demektedir: Yani mminler azaptan kurtulup

el-Furkn 25/24; ed -Duhn 44/5152. el Csiye 45/30. 545 edDuhn 44/5157; es Safft 37/5960. 546 el-Arf 7/42; ez -Zuhrf 43/7173. 547 elBakara 2/25; enNis 4/13; el-Mide 5/119; et Tevbe 9/72,89,100; Hd 11/108; Lokmn 31/9; el Mcdele 58/22; edDuhn 44/56; et-Tebun 64/9. 548 el Bakara 2/25; l i mrn 3/15; en -Nis 4/13; el-Mide 5/87; el Arf 7/43; et Tevbe 9/7289. 549 et Tevbe 9/72. 550 el Kehf 18/31; el Hac 22/23; el Ftr 35/33; el nsn 76/21. 551 Meryem 44/62; es Safft 37/41. 552 et Tr 52/22. 553 er Rahmn 55/34; el Hakka 69/23; es Safft 37/42; el nsn 76/14. 554 el nsn 76/18; el Mutaffifn 83/27. 555 et -Tr 52/24. 556 el-Vka 56/3637; el Bakara 2/25; l i mrn 3/15; el-sr 17/57; es Safft 37/48. 557 en Nis 4/124. 558 ed Duhn 44/5556. 559 el-Ahzp 33/44; Ysn 36/58; el Vka 56/11; Slih, s.1617.
544

543

115

cennete girecekler ve Allh greceklerdir.560 Gazzlye gre de, mminler hirette ebed gzler ile Allh greceklerdir.561 Cennette Allh grmenin, keyfiyeti tam olarak bilinmemektedir. Ancak Kurnda Allh grmek isteyenin slih amel ilemesi ve Allha ortak komamas gerektii bildirilmektedir.562 Ksaca, kurtulua eren mminler iin cennette canlarnn ektii, istedikleri her ey vardr ve onlarn btn istekleri fazlasyla yerine getirilecektir.563 Btn bu nimetler mminlerin gzel amellerinin karl olarak,564 Allhn onlar arlamas ve onlara ltfudur.565 Bir kuts hadiste de Allh (c.c.) slih kullar iin gzlerin grmedii, kulaklarn iitmedii, akla ve hayale gelmeyen eyler hazrladn bildirmektedir.566 7.2 Cez Kurn Kerm inanan insanlarn kazanacaklar mkfatlar bildirdii gibi, yeryznde taknlk yapan, sanki hi hesap sorulmayacakm gibi imandan yz eviren, Allh ve Reslne s olan kimselerin, yaptklarna mukabil olarak hirette grecekleri karl (cezy) da bildirmitir. Kurn yetlerinden yararlanarak kurtulua eremeyen, bylece cehennemle kar karya gelen kimselerin durumlarnn aklanmas mmkndr. Kurnn bildirdiine gre, cehenneme mahkm olanlar, gnahlarn srtlarnda tayarak,567 aalanm, nefret edilmi, knanm ve kovulmu olarak,568 boyunlar ne eilmi bir halde,569 Allhn huzuruna getirilirler.570 nkr edenler blkler halinde cehenneme srklenirler.571 Sonra cehenneme vardklarnda onun fkesini ve homurtusunu iitirler,572 kvlcmlar satn grrler.573 Cehennem

Mevdd, C.6, s.542543. Gazzl, hyu ulmid-dn, C.4, s.26. 562 el Kehf 18/110. 563 el Fussilet 41/31; Ysn 36/57; ez Zuhrf 43/71. 564 et Tr 52/19. 565 el Fussilet 41/32. 566 Buhri, Tevhd, 35. 567 el Enm 6/31; et Th 20/101. 568 el Enm 6/124; Ynus 10/27; en Nahl 16/27; el Hc 22/18; el Furkn 25/69; en Neml 27/18; el-sr 17/18. 569 es Secde 32/12; e r 42/45; el Kalem 68/43; el Meric 70/44. 570 Hd 11/18. 571 ez Zmer39/21. 572 el Furkn 25/12. 573 el Mrselt 77/32.
561

560

116

inkrclarn ve gnahkrlarn hirette cezalanacaklar yerdir.574 Cehennem, ateten dek ve rtleri ile cehennemlikleri kuatr.575 Onlar ateten kaacak bir yer bulamayacak,576 ateten kmak isteyecekler, ama kamayacaklar,577 kmak iin yaptklar her teebbs geri evrilecektir.578 Cehennem atei snmeye yz tuttuka yeniden tututurulur579 ve cehennemliklere azap stne azap tattrlr.580 Azaba hi ara verilmez ve cehennemlikler orada tamamen umutsuzluk ve aresizlik iindedirler.581 Azap o kadar dehetlidir ki, cehennemlikler azabn dehetinden dolay baka hibir eyin farknda olamaz ve hibir ey iitmezler.582 Cehennemliklerin yiyecekleri, tomurcuklar eytanlarn balar gibi olan, karnlarnda erimi maden gibi bulunan, cehennemin dibinde yetien zakkum aacdr.583 Kurn cehennemliklere ait korkun azap tablolarn tasvir etmektedir. Cehenneme girenlere ateten elbiseler dikilecei, tepelerinden kaynar sular dklecei, bunun karnlarnda bulunan derileri ve dier azalarn eritecei haber verilmektedir.584 Cehennemliklere verilecek olan baka bir cez da onlarn nimetlerin en by olarak grlen Ruyetullah nimetinden mahrum braklmalardr. nk onlar Rabblerini gremeyecektir.585 Allh onlarla konumayacak, onlarn yzne bakmayacak ve onlar yceltmeyecektir.586 Ayrca cehennemliklerin btn isteklerinden de mahrum kalacaklar bildirilmektedir.587 Onlar orada, Rabbimiz bizi kar, yaptklarmzdan baka yararl iler ileyelim diye barrlar. Bunun zerine (Allh) Sizi t alacak olann t alaca kadar bir sre yaatmadk m? Size uyarc da geldi (fakat inanmadnz). yleyse (azab) tadn. Zalimlerin yardmcs yoktur buyurur. Onlara gk kaplar almayacak ve deve ine deliinden gemedike onlar cennete giremeyeceklerdir.588 Kurnn bu ifadesinden

574 575

Bekir Topalolu, Cehennem mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.7, s.225. el Arf 7/4041; el Kehf 18/29; el Ankebt 29/16; el Kamer 54/55. 576 el-Kehf 18/53. 577 el Mide 5/37. 578 es Secde 32/20; el Hc 22/22. 579 el sr 17/97. 580 en Nahl 16/88. 581 ez Zuhrf 43/75. 582 el Enbiy 21/100. 583 es Safft 37/6467; ed Duhn 44/4346; el Vka 56/52. 584 edDuhn 44/4350; elKf 50/30; elHc 22/1921. 585 elMutaffifn 83/15. 586 li mrn 3/77. 587 Slih, s.2023. 588 elArf 7/40.

117

kfirlerin

cehennemde

ebed

kalacaklar

ve

azaplarnn

da

ebed

olaca

anlalmaktadr.589 Btn bunlar ilediklerinin590 ve inkrclklarnn karldr.591 Cehennem ve oradaki cez eitleri zellikle Mekk serelerde youn olarak yer almtr. Bunlarn ayniyle vuk bulup bulmayaca kelmclar arasnda tartma konusu olagelmitir. Baz kelmclar Allhn adaleti gereivaadinden (vad)

dnmeyecei, ancak rahmeti gerei- tehddinden (vad) dnebileceini; Kurndaki cehennem tasvirlerinin bir ksmnn caydrcla ynelik ifadeler olduunu savunmulardr.592 hiret lemi duygularla alglanamad gibi, duyularn verilerine dayanan akl yoluyla da tek bana idrak edilemez. slm limleri, hiretle ilgili nasslarn mtebih grubuna girdiini ve asl mnalar dnda mecz anlamlar da tayabileceklerini kabul etmilerdir. Bu yzden, hiret konusunda olduu gibi cehennem konusunda da nassa bal olmann en uygun yol olduu anlalmaktadr.593 O halde, cehennem hakknda yaplan tevilleri ok ihtiyatl karlamak gerekir. Bununla birlikte, nasslar her ynyle anlama gibi bir iddiaya da kaplmak doru olmaz. Nitekim; Ehl i Snnetin en nde gelen limlerinden mam Gazzlde bu konudaki dncelerini ihtiyat iinde yle ifade etmektedir: nancma gre, inallh yce Allh; zamanmzdaki Rm, Hristiyan ve Trklerin pek ounu da, rahmet i ilhye mlne alacaktr. Bundan maksadm, uzak memleketlerde yaayan ve kendilerine slm daveti ulamayan Rm ve Trklerdir. Bunlar da ksmdr: a. Hz. Muhammedin ismini hi duymam olanlar. b. Hz. Muhammed (s.a.v.)in ismini, sfatlarn ve gsterdii mcizeleri duymu olanlardr. Bunlar, slm memleketlerine komu olan yerlerde bulunan veya Mslmanlar arasnda yaayan kimselerdir. Bunlar kfir ve mlhiddirler.

enNis 4/168169; el Ahzp 33/6465; el Cn 72/23. etTr 52/16; et Tahrm 66/7. 591 elsr 17/9798; Ysn 36/64. 592 Yusuf evki Yavuz, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C.4, s.303; zsoy Gler, s. 318; Ayrca karlatrma iin bkz. el sr 17/60; ez Zmer 39/16. 593 Topalolu, s.228.
590

589

118

c. Bu iki derece arasnda bulunan gruptur. Hz. Muhammedin ismini duymularsa da, vasf ve hususiyetlerini duymamlardr. Daha dorusu bunlar, Hz. Muhammedi t kklklerinden beri, ismi Muhammed olan ve peygamberlik iddiasnda bulunmu yalanc biri eklinde tanmlardr. Kanaatime gre, bunlarn durumu, birinci grupta olanlar gibidir. nk bunlar, onun ismini, hiz bulunduu vasflarn zddyla duymulardr. Bu ise, hakikati aratrmak iin insan dndrmeye ve aratrmaya sevk etmez.594 Gazzl, son ksmda yer alan insanlarn yani slm lkelerinden uzaktaki gayr i Mslimlerin de, Hz. Muhammedin mcizelerini iitince, hakikati aratrmalar gerektiini syler. Ona gre, eer bu insanlar bgne kalr ve aratrma ynne gitmezlerse onlar iin de tekfr sz konusu olabilir. Ancak byle kimseler aratrma imkn bulamaz ya da daha bu aratrmalarn bitirmeden lrlerse onlar da mafirete mazhar olurlar. Yce Allhn rahmeti onlar da kapsayacaktr. Ayrca nl dnr, ebed olarak cehennemde kalacak kimselerin ise aznlkta kalacan, hatta byle kimselerin ndiren bulunacan ifade eder.595 Buradan anlalmaktadr ki, her ne kadar azap grecek olanlara snrlama getirmi olsa da Gazzl, cehennem azabnn ebedliini savunmaktadr.

594 595

Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.7576. Gazzl, Fayslt Tefrika beynel slm vez zendeka, s.7778.

119

SONU
Tarih boyunca var olan btn dinlerde ve her dinin kendi sistematii ierisinde bir kurtulu anlay mevcuttur. Baz dinler ferdin kurtuluunu n planda tutarken bazlar ise, toplumsal kurtulua nem vermitir. Baz dinler dnyada kurtuluu hedeflerken, bazlar da hirette kurtuluu amalam ve mensuplarna bu ynde tavsiyelerde bulnmutur. Nitekim Yahdlikte dnyev kurtulu esas olup kurtarc Tanr iken, Hristiyanlkta tamamen uhrev kurtulua nem verilmekte, kurtulu ilh inyete; Tanrnn karlksz ltfuna balanmakta, dnyev kurtulu ve ferdin kurtulutaki rol gz ard edilmektedir. slm ise, hem kiinin dnyev huzur ve mutluluuna nem vermi, hem de ebed mutluluun yollarn gstererek ferdin ve toplumun dnyev ve uhrev kurtuluunu hedeflemitir. Hatta ferdin kurtuluunu toplumun kurtuluuna yapt katkya balam, bylece bireysel ve toplumsal kurtuluu birbiriyle ilikilendirmitir. slmn ngrd kurtuluta ferdin kendisine de nemli sorumluluklar yklenmekte, gcnn yetmedii yerde Allhn rahmet ve yardmn istemesi tavsiye edilmektedir. Dolaysyla slmn ideal olarak niteledii hayat tarznda dnya-hiret, birey-toplum ve Allh ile insan ilikilerinde bir denge kurduu grlmektedir. slmn gayesi, mkemmel bir varlk olan insann dnyada huzurlu ve mutlu olmasn temin etmek, hirette ebed kurtuluunu yani cennete girmesini salamaktr. Gerek kurtulu, hiretteki kurtulutur. Bu da dnya hayatndaki yaantya gre ekillenecektir. Allh Tel insanlar ok sevdii iin her kavme peygamber gndermi, bylece kurtulua giden yollar retmitir. Eb Hamid el-Gazzlye gre, slm dini geldikten ve Hz. Muhammed tebliini yaymaya baladktan sonra insanlarn slm dininin dnda baka bir inan sistemi ile kurtulua erimesi mmkn deildir. slmdan haberdar olamamak ya da slm dini ve slm Peygamberi hakknda salkl bilgiye ulaamamak gibi mazeretleri bulunan kimseler istisna edilmek kaydyla kendisine Hz. Muhammedin teblii ulaan herkes slm dininin kurtulu doktrinine uymak ve bunun gereini yerine getirmekle mkelleftir. Ona gre Allh, gndermi olduu kitaplar ve peygamberler vastasyla insanlar varlndan haberdar etmi ve kullarnn yerine getirmelerini istedii hususlar kendilerine bildirmitir. Bu durum, yani Allhn kitaplar/eriatlar ve peygamberler

120

gndermesi, peygamber gndermedike hibir topluluu cezlandrmayacan haber vermesi, yaratcnn kullarna kar engin merhametinin ve ltufkrln bir ifadesidir. nsanlar doru yola iletmek ve hakka armak zere peygamberlerin bulunmas ilh ltfun en nemli gstergesidir. nk Gazzlnin de mensup olduu Eariyye mezhebine gre Allh dilese idi peygamber gndermeden ve varlndan haberdar etmeden de insanlar kendisine inanmakla ve varln anlamakla mkellef klabilirdi. Gazzlye gre kurtulu unsurla gerekleecektir. Bunlarn birincisi, lh ltfun varl ve devamdr. kincisi de insann doru bilgiye ulamas ve nbvvet nruyla aydnlanmasdr. Sonuncusu ise, kurtuluu talep eden insann kendi iradesidir. Ona gre kurtuluta asl belirleyici olan ilh ltuftur. nsan netice itibariyle Allhn ltfu ile kurtulua erecek ve cennete girecektir. Ancak bunun iin kulun kurtulua hazrlanmas gerekir. Allhn ltfu ile iman nimetine erien kulun, lh ltfun bir yansmas olarak gnderilen peygamberlere ve onlarn getirdikleri vahye muhalefet etmemesi ve bunun gereklerini yerine getirmesi gerekir. Peygambere ve onun Allh katndan getirdii kesin olarak bilinen her eye, gnlden ballk gstermesi gerekir. lh ltuf ncelikle iman nimetinin kulun kalbine yerletirilmesini

salayacaktr. nk iman dorudan doruya Allh Telnn bir nimetidir. Fakat bu nimet ve ltfa mazhar olan kulun, kendisine verilen iradeyi ve seim hakkn iyiden, hayrdan ve hakikatten yana kullanmas gerekir. Bu aamadan sonra kula den en nemli grev, zerindeki ilh ltfu ve o ltfun bir tezahr olan iman nimetini slih amellerle muhafaza etmeye almasdr. Netice olarak, ltuf iman, iman ise slih ameli iktiz eder. Kez kul Allhn honutluunu kazanmak ve imann koruyabilmek iin Allha boyun emenin ve iman etmenin bir tezahr olarak slih amel ilemelidir. Kurn- Kermde iman ve slih amel ikilisinin genellikle birlikte zikredilmesi de buna iarettir. nsan gnde be defa Hayye alel felh nidsyla kurtulua arlmaktadr. nsann kurtulua ermesi iin bata Allha ve iman edilmesi gereken eylere kesin bir ekilde inanmas, slih amel ilemesi, bir disiplin ve dzen ierisinde Kurn ve snnette kurtulua gtrd ifade edilen kurtulu yollarna girmesi ve sebeplere tevessl etmesi gerekir. Bu anlamda kii herhangi bir grubun ierisinde yer almakla ya

121

da baka birisinin keffreti ve eliyle deil, kendi abas, almas, iman ve gzel amelleri ile ve bunlarn karlnda Allhn rahmet ve yardmyla kurtulua erecek, ebed huzur ve mutlulua kavuacaktr. Fert gnahlarndan dolay yalnz Allha tvbe ve istifarda bulunmaldr. Allh dilerse, irk dnda kendisine kar ilenen btn gnahlar balayabilir. Kurtulu emberi, Kelime-i Tevhid szne gnlden bal olan herkesi kuatacaktr. Kelime-i tevhidin ifade ettii manaya kalben inanan ve bu inancna davranlaryla muhalefet etmeyen herkesin vaad edilen kurtulua erimesi umulmaldr. Mminler birbiri hakknda hsn niyet beslemelidir. Ehl-i kble olan btn Mslmanlar slm dairesi iindedir. Allh ve Raslnden tevtren gelen bir haberi tekzip etmedike hi kimse -ehl-i bidat ve dallet kabul edilen bir gruba dhil olsa biletekfir edilmemelidir. Yaratl olarak geici dnya hayatyla tatmin olamayan ve mutlak bir saadeti arzulayan insanolunun kurtulu yolu, kendisiyle, Rabbiyle ve dier insanlarla olan btn ilikilerini Allhn rzasn l alarak dzenlemesidir. nsann deimeyen amac olan dnya ve hiret mutluluunun bir zlem olmaktan kp, gerek haline dnebilmesinin temel art, dnya hayatn yce yaratcnn iradesine uygun olarak ekillendirmek, Allhn bykl karsnda boyun eerek, Onun snrsz rahmetinden nasiplenmektir. Btn dua ve niyazlar Allha, kurtulu da yalnz Allhtandr.

122

KAYNAKA
Abdlbki, Muhammed Fud. Muceml mfehres li elfzil Kurnil Kerm, 2.bask, Kahire: Drul-Hads, 1988. Adam, Baki. Hristiyanlk mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1995, C.17, s.363. Akseki, Ahmet Hamdi. slm Dini (tikat, badet, Ahlk), Ankara: Nur Yay., 1989. Alper, Hlya. mann Psikolojik Yaps, stanbul: Rabet, 2002. Alper, mer Mahir. Gazzlnin felsef Gelenee Bak, stanbul niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, stanbul: 2002, S.4, s.87107. Atik, Kemal ve dierleri, slm Kavramlar, Ankara: Sema Yazar Genlik Vakf Yaynlar, 1997. Aydn, Mehmet. Hristiyanlk mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1995, C.17, s.345. ----------, Din Fenomeni, Konya: Din Bilimleri, 1983. Aydn, Mehmet S. Din Felsefesi, Ankara: Seluk Yay., 1992. Baeci, Muhittin. Ecir mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.10, s.383. Bebek, Adil. Ceza mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.7, s.469470. ----------, Felh mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.12, s.300. Bergson, Henri. Ahlak ile Dinin ki Kayna, Mehmet Karasan (ev.), Ankara: MEB Yay., 1949.

123

Berkok, smail. Kurtulu Yolu, stanbul, 1960. Blach, Marc. Feodal Toplum, M.Ali Klbay (ev.), Ankara: Sava Yaynlar, 1983. Brenman, John Patric. Christian Mission in a Pluralistic World, Londra: England, 1990. Bruce, A. ncilin Mesaj, stanbul: Mjde Yaynclk 1995. Buhr, Muhammed b. smil, el-Cmius-Sahh, I-III, stanbul: ar Yay., 1981. Candan Gnaydn, Fatma. Kurnda Kurtulu Kavram, stanbul: Ekin, 2004. Cilac, Osman. lh Dinler Asndan Gnah Kavram, Diyanet lm Dergi, Ekim, Kasm, Aralk, c.24, say.4. Ankara1988, s.46. ----------, lh Dinlerde Cennet nanc, stanbul: Beyan, 1995. arc Mustafa ve dierleri, Gazzl mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1996, C.13, s.489534. akn, Kmil. slmda Hadis ve Snnetin Yeri, Ankara: Sebe Yay., 1997. amdibi, H.Mahmut. ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, 2.Bask, stanbul: FAV Yaynlar, 1994. elebi, lyas. slm nancnda Gayb Problemi, stanbul: Ensar Neriyat, 2007. ubuku, brahim gh. Gazzl ve Btnlik, Ankara: Resimli Posta Matbaas, 1964. ----------, Gazzl ve phecilik, Ankara: AF Yay., 1972.

124

Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahmn, Snen-i Drim, stanbul: Madve Yay., trs. Demirci, Krat. Hinduizm mad. , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1995, C.12, s.115. Demirel, Hakk, Xavier-Nuss. Hristiyan retisi, stanbul: Mjde, 1987. ----------, Yaam Sorunu, Ankara: Mjde, 1985. Dinler Tarihi Ansiklopedisi, stanbul: Geliim Yaynlar, trs. Dorul, mer Rza. Yeryzndeki Dinler Tarihi, stanbul: Yedign Neriyat, 1958. Eb Dvd, Sleyman b. Eas es-Sicistn, es-Snen, I-V, stanbul: ar Yay., 1981. Ekinci, Ltfi. Gilchrist, John. Evet, Kitab Mukaddes Tanr Szdr, stanbul, 1993. el Mevdd, Ebul Al. Tefhmul Kurn, Komisyon (ev.), stanbul: nsan Yay., 1991. Eliade, Mircea. The Encyclopedia of Religion, Salvation mad., New York: Collier Macmillan, 1987, s.1878. elsfehn, Rgb. el-Mfredt elfzil - Kurn, Beyrut: Drul Kalem, 2002. Erdem, Mustafa. Hristiyanlkta Vaftiz Anlay zerine Bir Aratrma, A...F.D. C.XXXIV, Ankara 1997, s.133154. ----------, Hz. dem (lk nsan), Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993.

125

Fahri, Macit. slm Felsefesi Tarihi, Kasm Turhan (ev.), stanbul: klim Yay., 1992. Faruki, smail R On The Nature of slamic Dawah, Internatonel Rewiew of Mission, C: LXV, No: 260, October 1976, s.349. Fazlur Rahman, Islam, Mehmet Da, Mehmet Aydn (ev.), kinci Bask, stanbul: Seluk Yaynlar, 1992. ----------, Ana Konularyla Kurn, Alparslan Akgen (ev.), Ankara: Ankara Okulu, 1998. Firzbd, Kmusul-Muht Tercemesi, (ev. Asm Efendi), stanbul: Cemal Efendi Matbaas, 1304. Frankl, Viktor. Duyulmayan Anlam l, Seluk Budak (ev.), Ankara: teki Yaynlar, 1996. Gazzl, Eb Hmid el. Aldananlar (el Kef ve't Tebyn f urri'l Halki Ecmn), Fetullah Ylmaz (ev.), 3.Bask, stanbul: Semerkand Yay., 2004. ----------, Allh Yolunda Kalplerin Kefi (Mkefet'l Kulb), Abullah Aydn (ev.), stanbul: Seda Yay., 2003. ----------, Halkn Kelm Dncelerden Korunmas (lcml Avam an lmil Kelm), Sabit nal (ev.), zmir: DEFV Yaynlar, 1987. ----------, Amellerin ls (Mznl Amel), Remzi Bark (ev.), Ankara: Klaslan Yay., 1970. ----------, Bana Arkadan Syle (dbul lfeti vel uhuvveti ves suhbeti vel mueretimaa asnfil halk), Osman Arpaukuru (ev.) 4.Bask, stanbul: lke Yay., 2006. ----------, Btnlerin Belini Kran Deliller (Kavsmul Btniye), Ahmet Ate (ev.), Ankara: AF Dergisi, 1954, C.III, S.I-II, s.45.

126

----------, Btnliin yz (Fedihul Btniye), Avni lhan (ev.), Ankara: TDV Yaynlar, 1993. ----------, Dalaletten Hidayete, A.Suphi Frat (ev.), stanbul: amil, 1978. ----------, el Knnl kll fit tevil, M. erefeddin (ev.), stanbul: DFM, 1930. ----------, el Maznunu bih Al gayri ehlihi, Muammer Esen (ev.), Ankara: Aratrma Yay., 2005. ----------, el Me'rifu'l-akliyye, (Dnme Konuma ve Sz zerine), Ahmet Kmil Cihan (ev.), 2.Bask, stanbul: nsan Yay., 2003, s.78. ----------, el Mustasf min ilmil usl, Yunus Apaydn (ev.), stanbul: Klasik, 2006. ----------, el-Munkz mined dall erhi ve Tasavvuf ncelemeler, Abdulhalim Mahmud (hzl.), Salih Uan (ev.), 2.Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 1997. ----------, Ey Oul (Eyyhe'l Veled), C. Bilginer (ev.), stanbul: Bedir Yay., trs. ----------, Felsefenin Temel lkeleri (Maksdl felsife), Cemaleddin Erdemci (ev.), 2.Bask, Ankara: Vadi, 2002. ----------, Filozoflarn Tutarszl (Tehftl felsife), Mahmut KayaHseyin Sarolu (ev.), stanbul: Klasik, 2005. ----------, Hak Yolunun Esaslar (Ravdatt tlibn ve umdets slikn), Dilaver Selvi (ev.), 2.Bask, stanbul: Semerkand, 2004. ----------, Hakikate Giden Yol (el-Munkz mined-dall), Ali Kaya (ev.), 3. Bask, stanbul: Semerkand, 2005.

127

----------, Hristiyanlk zerine Deerlendirmeler (erReddl ceml), Abdullah arkav (nr.), Osman Cilac (ev.), stanbul: Beyan Yaynlar, 1998. ----------, hy ulmid dn, Msr: 1933. ----------, hy ulmid dn, Ahmet Serdarolu (ev.), stanbul: Bedir Yaynevi, trs. ----------, mam Gazli ve man Kfr Snr (Fayslut Tefrika beynel slm vez Zendeka), Sleyman Dnya (nr.), Ahmet Turan Arslan (ev.), stanbul: Risale, 1992. ----------, slmda Msmaha (Faysalut tefrika beynel slm vez zendeka), Sleyman Uluda (ev), stanbul: Marifet Yaynlar, 1990. ----------, tikatta Szn z (el ktisd fil itikd), mer Dnmez (ev.), stanbul: Hisar Yaynevi, trs. ----------, Krk Esas (elErban f uslid -dn), Yaman Arkan (ev.), stanbul: Elitbe Yay., 1970. ----------, Kimy Sadet A.Faruk Meyan (ev.), stanbul: Bedir Yay., 1974. ----------, Kutsal Merdivenler Yaman (Mericl kuds), Arkan (ev.), stanbul: 1971. ----------, Nur Kandili (Miktl envr), Yaman Arkan (ev.), stanbul: Uyan Yay., 1981. ----------, Nurlar Feneri (Miktl evvr), Sleyman Ate (ev.), stanbul: Bedir Yaynlar, 1994. ----------, lm ve tesi, stanbul: Salam Yay., trs. Glck, erafettin. Kelm Tarihi, stanbul: Esra Yaynlar 1998.

128

Gndz, inasi. Mecusilik mad. , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1997, C.28, s.282. Hitti, Philip K. Islam: AWay of Life, Minneapolis: University of Minnesota Pres, 1970. annito, P. Luigi. Hristiyan Dininin Esaslar, stanbul: Orhaniye, 1992. bn Mce, Eb Abdullah Muhammed b. Yezid, es-Snen, stanbul, ar Yay., 1981. bn Manzr, Lisnul-Arab, Beyrut: trs., f-l-h mad. C.2, s.1125-1126. lhan, Avni. slmda Kurtarc nanc, Trk Yurdu Dergisi, Nisan, Mays 1997, C.17, S.116117 (slmn Bugnk Meseleleri zel Says). ----------, Btniye mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.5.s.190. slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yay., 1970. can, M.Zeki. Emr i Bil Marf Nehy -i Anil Mnker, (Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek lisans tezi, Erzurum:1991). Katba, idem. Yeni nsan ve nsanlar, stanbul: Evrim Yaynlar, 2005. Karacokun, M. Doan. Din ve Sosyal Psikoloji Yazlar, Samsun: Ceylan Ofset, 2006. Karada, Cafer. Hccetl-slm Eb Hmid el-Gazzl, Diyanet Aylk Dergi, S.183, Mart 2006. Karaglle, Mehmet. Dua ve Kurtulu, stanbul: Dede Korkut, 1971. Karl, Rahner. Dictionary of Teology, New York: Crossroad, 1981, s.478479.

129

Kartal, M. Kurtuluumuzdan Nasl Emin Olabiliriz, Yeni Yaklam ( Aylk ncil Dergisi), Sonbahar 1991, Yl 3, S.9, s.1529. Katar, Mehmet. Hristiyanlk Yahudilik ve slmda Tvbe, Ankara: Anda Yaynlar, 1997. ----------, Yahudilik, Hristiyanlk ve slmda Tvbe (lh Dinlerde Tevbe Anlay zerine Bir Aratrma), Ankara: Tre Yay., 1997. Kenzie, Mc. John L., New York: Dictionary of The Bible, 1965, s.763. Kl, Sadk. Kurnda Gnah Kavram, Konya: Hiba Yay., 1984,. Kufral, Kasm. Gazzl mad., slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yaynlar, 1948, C.4.s.748-760. Kueyr, Abdulkerm. Kueyr Rislesi, Sleyman Uluda (ev.), stanbul: Dergh Yay., 1981. Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Antlama (Tevrat, Zebur, ncil), stanbul: Yeni Yaam Yaynlar, Haziran 2006. Kk, Abdurrahman. Dnmeler Tarihi, Ankara: Rehber Yaynlar, 1992. ----------, slm ve Gnmz Meseleleri, Ankara: Yeni Dnce Yaynlar, 1991. Maluf Louis, el-Mncid fil-luga vel-edeb vel-ulm, f-v-z mad. Beyrut: Riyazus Sulh, 2003. Mevln, Muhammed Ali. slm Dini, Naciye Hamdi Akseki (ev.), stanbul: 1946. Michel, Thomas. Hristiyan Tanr Bilimine Giri (Dinler Tarihine Katk), stanbul: Ohan, 1992.

130

Onions, C.T. The Shorter Oxford English Dictionary (on Historical Principles), Oxford at the Clarendon Pres, 1959, C.2, s.1784. Orman, Sabri. Gazl, stanbul: nsan Yaynlar, 1986. skan, Ali Rafet. Yedinci Gn Adventizmi, (A.. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam doktora tezi, Ankara 1994). tken Trke Szlk, Kurtulu Mad., Ankara: tken Neriyat, 2007. zakpnar, Ylmaz. nsan nanan Bir Varlk, stanbul: tken, 1999. zlem, Doan. Hermeneutik, Ankara: Ark Yay., 1995. Par, Arif Hikmet. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Szlk, Kurtulu, stanbul: Serhat Yaynlar, 1984. Polat, Kemal. Hristiyanlkta ve slmda Kurtulu, (A.. Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek lisans tezi, Ankara 1998 Puthanangady, Paul. Salvation and Evangalization, Jeavadhara, Bangalore, 1994. Rousseau, Herve. Dinler (Tarihi ve Sosyal ncelemeler), Osman Pazarl (ev.), stanbul: Remzi Kitapevi, 1970. Ruben, Walter. Budizm Tarihi, Abidin til (ev.), Ankara: Okyanus, 1947. Salh, Muhammed. Kmus-i Osmn, stanbul, 1314, s.191. Salih, Subhi. lmden Sonra Dirili, erafettin Glck (ev.), 2. Bask, stanbul: Esra Yay., 1981 Sarkolu, Ekrem. Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 4.Basm, Isparta: Faklte Kitapevi, 2002.

131

Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giri, stanbul: Krkambar Kitapl, 1999. Seybold, C.F. Endls mad., slm Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yaynlar, 1964, C.IV.s.270-273. Smith, Margaret. Gazlnin ncs el Muhasib, Mesut Okumu (ev.), Ankara: Tasavvuf Dergisi, Temmuz Aralk 2002, S.9, s.417426. eraiti, Ali. Dinler Tarihi, Abdulhamit zer (ev.), deal Kitaplar: stanbul, 1970. erif, M.M. Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri, smail Tapnar (drl.), stanbul: nsan Yaynlar, 2000. ibl Nmn, Mevln. Gazzl, Yusuf Karaca (ev.), 2. Bask, stanbul: Kayhan Yaynlar, 2008. T.D.K. Trke Szlk, Kurtulu, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2005. Tabbara, Afif Abdulfettah. slmn Ruhu, Ankara: Hilal, 1965. Tan, Hasan. Psikolojik Yardm likileri, stanbul: M.E. B. Yaynlar, 1992. Ta, Yusuf. Martin Lutherde Kurtulu Anlay, (S.. Sosyal Bilimler Enstits baslmam yksek lisans lezi, Sakarya 2002). Taylan, Necip. Gazzlnin Dnce Sisteminin Temelleri, 2.Basm, stanbul: FAV Yaynlar, 1994. Tl, Asiye. Zerdt Hayat ve retisi, stanbul: Beyan, 2004. Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevre, es-Snen, I-III, stanbul: ar Yay., 1981.

132

Topalolu, Bekir. Cehennem mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.7, s.225. Tmer, Gnay. Asl Gnah mad., Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1991, c.3.s.496. ----------, Budizm mad. , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul: 1992, C.6, s.353. ----------, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 4.Bask, Ankara: Ocak, 2002. lken, Hilmi Ziya. Genel Felsefe Dersleri, Ankara: AF Yaynlar, 1972. Wach, Joachim. Dinler Tarihi ve Din Felsefesinde Kurtarc ve Kurtulu, Ali Cokun (ev.), M.. lahiyat Fakltesi Dergisi, S.1315, 1997, s.249261. Watt, W. Montgomery. slm Felsefesi ve Kelm, Sleyman Ate (ev.), Ankara: A.. Yaynlar, 1968. ----------, Mslman Aydn (Gazl Hakknda Bir Aratrma), Hanifi zcan (ev.), 2.Bask, Samsun: Ett, 2003. Yavuz, Yusuf evki. Hidyet mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995, C.17.s.473477. ----------, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C.4, s.303. Yazcolu, Ruhattin. Gazl Dncesinde Rh ve lm, Ankara: Cedit Neriyat, 2002. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi. Hak Dini Kurn Dili, stanbul, 1976. Yein, Abdullah. Osmanlca-Trke Yeni Lgat, stanbul: Hizmet Vakf Yaynlar, 1997. Ylmaz, Hasan Kmil. Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Ensar Neriyat, 1994.

133

Yiit, Ylmaz.. Ergene, Mehmet. adalk m nhiraf m?, zmir: Kaynak Yay., 1994. Zerrinkub, Hseyin. Medreseden Ka mam Gazzlnin Hayat Fikirleri ve Eserleri, Hikmet Soylu (ev.), stanbul: Anka Yaynlar, 2001.

134