Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 51:2(2010), ss.

215-240

Tabernin (v. 310/922) 96/Alak Suresi 15. Ayetlerin Tefsirinde Yer Verdii Rivayetlerde

Nzul Srecine likin Veriler

BURHAN BALTACI DR., UKUROVA . LAHYAT FAKLTES baltaciburhan@hotmail.com

zet Bu aratrmada, nzul sreci asndan hakknda benzer rivayetler bulunan 96/Alak Suresi 1-5. ayetler ele alnmtr. lgili ayetler hakknda Tabernin yer verdii rivayetlere dayal olarak ve rivayet tefsiri ekseninde ad geen rivayetlerin senet ve metinleri deerlendirmeye tabi tutulmutur. Bu arada Tabernin tefsirinde (el-Cmi) yer alan ilgili rivayetler ayn mellifin Trhindeki ayn ayetlerle alakal rivayetlerle karlatrlmtr. almamz ile hakknda daha fazla tartmal haberler bulunan sure veya ayetlere ilikin rivayetlerin de bu ekilde deerlendirilmek suretiyle bu alanda yaplacak benzer aratrmalara bir numune tekil etmesi amalanmaktadr. Anahtar Kelimeler: Taber, el-Cmi, Alak Suresi, senet, metin, rivayet, nzul sreci, tefsir. Abstract The Data Related to The Process of Reasons of Revelation (Asbab Nuzul) in Tabars (d. 310/922) Tafseer (Example of 1-5 verses of 96/Alaq Surah) In this study, 1-5 verses of 96/Alaq Surah of the Quran about which there are generally similar narrations are evaluated according to the nuzul process. Basing on Tabars narrations about these verses, we evaluated the isnads and matns of these narrations in the axis of narrative exegesis (tafseer riwayah). Meanwhile, we compared the narrations about these verses in Tabars Tafsir (al-Cmi) with the narrations about the same verses in his Trikh. This study aims to get similar works started. Keywords: Tabar, al-Cmi, Alaq Surah, isnad, matn, narration, nuzul process, tafseer.

216

BURHAN BALTACI

Giri Kurn- Kermin nzul sreci aratrmaclar tarafndan ilgi duyulan, bu ilgiye ramen byk lde tasnif edilmemi malzeme ile karlalan ve bu sebeple de hareket kabiliyetini snrlandran bir alandr. Nzul srecine ait bu mktesebat tefsirlerde pek sk tekrar edilmesine ramen tasnif edilememitir. Bunun sebepleri arasnda nakledilen haberleri senetleriyle beraber sunma anlay da saylabilir. nk rivayetin bir metot olarak ilm disiplin ierisinde gelitii dnemde esas olan bu haberleri senetleriyle beraber nakletmekti. Senetteki raviler ve isnat zinciri hakknda birikimi olanlar -haberi duyduklarnda/ grdklerinde- bu haberlerin salam veya zayf olduu hakknda belirgin bir gre sahip olmaktaydlar. Gnmzde ise eldeki mevcut verilerin fazlal, senet bilgisinin ilk dnemlerde olduu gibi gncel olmamas gibi nedenlerle ilgili rivayetlerin deerlendirilebilmesi ve ulalacak sonulara itimat edilebilmesi iin bu alanda mstakil almalara ihtiya duyulmaktadr. Kurnn nzul srecine ilikin yaplacak aratrmalara bir rnek tekil etmesi iin Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Tabernin (v. 310/922) Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn1 isimli tefsirindeki nzl srecine ilikin verilerin incelenmesi dnlmtr. Alann geniliinden ve salkl sonulara ulama hedefinin ncelenmesinden dolay aratrma Alak Suresi ile snrl tutulmutur. ncelemenin ilerleyen safhalarnda, bu verilerin deerlendirilmesinin dahi makale boyutlarn aacak kadar geni olmas sebebiyle konunun 96/Alak Sresi 1-5. yetlerle snrl tutulmas benimsenmitir. Aratrmamzda incelemeye konu olan veriler Tabernin, Alak Suresi 96/15. ayetlerin tefsirinde sunmu olduu rivayetlerdir. ncelikle senet ve metin olarak bu rivayetler Tabernin yer verdii sralama esas alnarak takdim edilmi, ardndan senet ve metin deerlendirmelerine yer verilmitir.2 Ayrca Tabernin bir dier eseri olan Trhur-Rusul vel-Mulk adl eserindeki nzul sreci ile alakal verilerle de karlatrma yaplmak suretiyle salkl sonulara ulalmas hedeflenmitir.
1 bn Cerr et-Taber, Cmi, I-XXX (XV cilt halinde), (Beyrut: Drul-Fikr, 1988); Farkl bir bask olarak kr. Cmi (2), tah. Abdullh b. Abdulmuhsin et-Turk, (Kahire: Dru Hicr, 1422/2001). 2 Bu deerlendirmeler esnasnda eserlerinden istifade ettiimiz, tefsir kaynaklarnda isnat konusundaki almalar ile son dnemde bu alanda nemli bir boluu dolduran Mehmet Akif Koun almalarn zellikle zikretmekte fayda vardr. snad Verileri erevesinde Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri, (Ankara: Kitbiyt, 2003); Tefsirde Bir Kaynak ncelemesi, (Ankara: Kitbiyt, 2005).

Nzul Srecine likin Veriler

217

I. Tabernin Alak Suresi 96/15. Ayetlerin Tefsirinde Yer Verdii Rivayetler 1.Rivayet: (Taber_) Ahmed b. Osman el-Basr3_Vehb b. Cerr4_babas (Cerr)5_Numn b. Rid6_Zuhr7_Urve8_Hz. ie (58/678). Hz. ie (ra.) yle anlatmtr: Rasulullahn (sav.) ilk vahiy almaya balamas sadk rya eklinde idi. Bu (rya), sabahn aydnl gibi ortaya kard/gerekleirdi. Sonralar ona yalnzlk sevdirildi. (Rasulullah) Hr Maarasnda inzivaya ekilir, ailesinin yanna dnmeden (gn ve) gecelerini ibadetle geirirdi. Yine bir o kadar zaman (orada kalmak) iin azk temin etmek zere ailesinin yanna dnerdi. Hak (Cibril) ona anszn grnnceye kadar bu byle devam etti. (Cibril) ona geldi ve Ey Muhammed! Sen Allahn Rasulsn/Peygamberisin. dedi. Rasulullah (sav.) (sonrasnda olanlar) yle anlatyor: Ayaktayken dizlerimin zerine yldm, aknlk iinde titremeye baladm, sonra Haticenin yanna vardm ve Beni rtn, beni rtn. dedim. Bu durum korkum geinceye kadar srd. Daha sonra (Cibril yanma tekrar) geldi ve Ey Muhammed! Ben Cibrilim, sen de Allahn Rasulsn. dedi. Hz. Peygamber diyor ki: Kendimi bir dan zerinden atmay tasarladm. Ben tam bunlar tasarlarken (tekrar) bana

3 Ahmed b. Osmn b. Eb Osmn, Abdunnr b. Abdillh b. Sinn en-Nevfel, Eb Osmn el-Basr, Ebl-Cevz (246 h.). bn Hacer, Hafz Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln (852 h.), Tehzbut-Tehzb, I-XII, (Beyrut: Dru Sadr, 1325 h.), I, 61; Ad geen ravi sika (gvenilir) olarak tanmlanmaktadr. Ayn mellif (a.mlf.), Takrbut-Tehzb, (Riyd, 1416 h.), s.95, nu.80; Hfz Safiyyuddn Ahmed b. Abdillh el-Hazrec el-Ensr, Hulsatu Tezhbi Tehzbil-Keml f Esmir-Ricl, (Bulak, 1301 h.), s.10. 4 Vehb b. Cerr b. Hzim b. Zeyd b. Abdillh b. uc el-Ezd, Ebl-Abbs el-Basr el-Hfz (206/821). Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osmn (748 h.), Siyeru Almin-Nubel, tah. uayb el-Arnat, (Beyrut: Muessesetur-Risle, 1986), IV, 442; Sika bir ravidir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, XI, 161 162; a.mlf., Takrb, s.1043, nu.7522; Hazrec, Hulsa, s.418. 5 Cerr b. Hzim b. Zeyd b. Abdillh b. uc el-Ezd, Ebn-Nadr el-Basr (175 h. veya 170/786). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, II, 6972; a.mlf., Takrb, s.196, nu.919. 6 Numn b. Rid el-Cezer, Eb shk er-Rakk. bn Hacerin tasnifinde sahabeye yetiemeyenleri ifade etmek iin kulland tabaka olan altnc tabakadandr. Takrb, s.1004, nu.7204. Kaynaklarda kendisinden rivayette bulunanlar arasnda yukardaki rivayette ad geen Cerr de saylmaktadr. a.mlf., Tehzbut-Tehzb, X, 452. 7 bn ihb ez-Zuhr, Muhammed b. Muslim b. Ubeydullh b. Abdillh b. ihb b. Abdillh b. el-Hris b. Zuhre b. Kilb b. Murre el-Kura ez-Zuhr, Eb Bekr el-Hafz el-Meden (124/742 veya 125/743). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 445451. 8 Urve b. Zubeyr b. el-Avvm b. Huveylid b. Esed b. Abdil-Uzz b. Kusay el-Esed, Eb Abdillh el-Meden (94 h.). Annesi Hz. Eb Bekrin kz Esm, teyzesi ise Hz. iedir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VII, 180185; Kr. Zeheb, Siyeru Almin-Nubel, IV, 421; bn Hacer, Takrb, s.674, nu.4593.

218

BURHAN BALTACI

grnd ve Ey Muhammed! Ben Cibrilim, sen de Allahn Resulsn. dedi. Sonra Oku (ikra).9 dedi, Ne okuyaym?10 dedim. Beni tuttu ve defa gcm kalmayncaya kadar skt. Sonra da Yaratan Rabbinin adyla oku. dedi, ben de okudum. Haticeye geldim ve kendimden endieleniyorum dedim, ona bamdan geenleri anlattm. Mjdeler olsun, Allaha yemin ederim ki, kesinlikle Allah seni utandrmaz. Yemin ederim ki sen akraba ile iletiimini salam tutarsn, doru sylersin, emaneti iade edersin, (ilerini grmekten aciz olanlara yardm etmek suretiyle onlarn) yorgunluu(nu) stlenirsin, misafiri arlarsn, hak yolunda ile ekenlere yardm edersin. dedi. Sonra beni Varaka b. Nevfel b. Esede11 gtrd. (Ona:) Kardeinin olunu dinle. dedi. (Varaka) bana sordu, (ben de) bamdan geenleri anlattm. Bu, Musaya (as.) gelen Namustur (Cibrildir). Keke gen olsaydm. Keke kavmin seni (yurdundan) srgn ettiklerinde sa olsam. dedi. Beni srgn m edecekler? dedim. Evet, kendisine (peygamberlik) gelmesinden dolay dmanlk edilmeyen hibir kimse olmamtr. Eer o zamana ularsam sana destek olmak suretiyle yardmc olurum. dedi. (Hz. Peygamber (sav.) yle devam etti:) kradan sonra bana Kurndan ilk nazil olanlar: Nn, kaleme ve yazdklarna yemin olsun ki sen Rabbinin nimeti yznden mecnun olmadn. Mutlaka senin iin bitip tkenmeyen bir mkfat vardr. Ve sen elbette yce bir ahlak zeresin. Yaknda greceksin, onlar da grecekler.12 Ey brnm olan, kalk da uyar.13 Kuluk vaktine ve skna erdiinde geceye yemin ederim.14 (ayetleridir.) 15

9 95/Alak 1. 10 Metinde eklinde yer alan ibare hadis kaynaklarnda olarak da rivayet edilmitir. Okuma bilmem. eklinde yaplan eviriler ikinci ibareyi esas almaktadr. Bkz. Zebd, Zeynuddn Ahmed b. Ahmed b. Abdillatf, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, I-XIII, trc. ve erh. Ahmed Naim (I-III), Kamil Miras, (Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay., 1988), I, 11. 11 Varakann ne zaman vefat ettiine dair eitli grler bulunsa da genel kanaat onun bisetten hemen sonra vefat ettii ynndedir. Bu konudaki grler iin bkz. Kastaln, Ebl-Abbs ihbuddn Ahmed b. Muhammed (923 h.), rdus-Sr li erhi Sahhil-Buhr, I-X, (Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arab, 1304 h.), I, 67. 12 68/Kalem 15. 13 74/Mddessir 12. 14 93/Duh 12. 15 Taber, Cmi, XXX, 251252; a.mlf., Trhur-Rusul vel-Mulk, I-XI, tah. Muhammed Ebl-Fadl brhm, (Kahire: Drul-Merif, 1967), II, 298299. Benzer rivayetin Hz. ieden farkl bir senetle nakli iin bkz. Abdurrezzak, Musannef, V, 321-323, nu.9719; Buhr, Sahh, I, 4 (Bedul-Vahy 3).

Nzul Srecine likin Veriler

219

2. Rivayet: (Taber_) Ynus16_bn Vehb17_Ynus18_bn ihb_Urve_ Hz. ie. Hz. ie, (kradan sonra nazil olanlara yer verildii) ...sonra Kurndan ilk nazil olan u idi. ile balayan ve sonuna kadar devam eden ksm hari, (yukardaki birinci rivayetin) bir benzerini anlatmtr.19 3. Rivayet: (Taber_) bn Eb-evrib20_Abdulvhid21_Suleymn eeybn22_Abdullh b. eddd23. (Abdullh b. eddd:) Cibril (as.) Hz. Muhammede (sav.) geldi. Ey Muhammed, oku. dedi. Hz. Peygamber Ne okuyaym? dedi. (Cibril) onu kucaklad (barna bast). Cibril Ey Muhammed, oku. dedi. Hz. Peygamber Ne okuyaym? deyince de (Cibril) Yaratan Rabbinin adyla oku. (ile balayan ayetleri) nsana bilmediini retti.24 ayetine kadar tebli etti. Rvi diyor ki: (Hz. Peygamber) Hz. Haticeye geldi ve Hatice, sanrm bana cin musallat25 oldu. dedi. Hatice ise: Olamaz, Allaha yemin ederim ki Rabbin bunu sana yapmaz. Sen hibir ktlk yapmadn ki. dedi. Hati16 Ynus b. Abdil-Al b. Ms b. Meysera b. Hafs b. Habbb, Eb Ms el-Msr (264/878). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, XI, 440441. 17 bn Vehb, Abdullh b. Vehb b. Muslim el-Kura (198/814). Zeheb, Siyeru Almin-Nubel, IX, 223; bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 7174; a.mlf., Takrb, s.556, nu.3718. 18 Ynus b. Yezd b. Ebn-Necd el-Eyl, Eb Yezd Mevl Muaviye b. Eb Sufyn (159 h.). Zeheb, Siyeru Almin-Nubel, VI, 297; bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, XI, 450452; a.mlf., Takrb, s.1100, nu.7976. 19 Taber, Cmi, XXX, 252; a.mlf., Trh, II, 299. Ayn isnad ve benzer metin iin bkz. Eb vne, Yakub b. shk el-sferin (316 h.), Musnedu Eb vne, I-II, (Beyrut: Drul-Marife, tsz.), I, 110-111. bn Vehb ve devam eden isnad ve benzer metin iin bkz. Muslim b. Haccc el-Kueyr enNeysbr (206-261 h.), Shh, (Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arab, tsz.), I, 139-141 (Bedul-Vahy 160). 20 bn Eb-evrib, Muhammed b. Abdilmelik, Muhammed b. Abdillh b. Eb Osman b. Abdillh b. Hlid b. Esed b. Ebl-Ays b. Umeyye el-Kura el-Emev el-Basr (244 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 316317; a.mlf., Takrb, s.873, nu.6138. 21 Abdulvhid b. Ziyd el-Abdiy, Eb Ubeyde el-Basr (179 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 434435. 22 Suleymn e-eybn, bn Eb Suleymn, Frz, Eb shk (141 veya 142 h.) bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IV, 197198. 23 Abdullh b. eddd b. el-Hd el-Leys, Ebl-Veld el-Meden (81-82/700) Hz. Peygamber zamannda domu olduuna dair rivayetler bulunmasna ramen Ahmed b. Hanbel (241/855) onun Hz. Peygamberden herhangi bir hadis iitmediini bildirilmektedir. Tabiinin byklerinden kabul edilmitir. Pek ok sahabiden rivayeti bulunmaktadr. Bu aratrmada incelediimiz rivayetler asndan deerlendirdiimizde ise, ilk nzule dair en bilinen rivayetlerin Hz. ieden gelmesi sebebiyle kaynaklarda Abdullh b. edddn Hz. ieden rivayette bulunduuna dair bilgi bizim iin olduka nemlidir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 251252; a.mlf., Takrb, s.514, nu.3403. 24 95/Alak 15. 25 ifadesinin bu anlamda kullanld ile ilgili olarak bkz. bnul-Esr, Mecduddn el-Mubrek b. Muhammed el-Cezer (544-606 h.), en-Nihye f arbil-Hads vel-Eser, I-V, (Beyrut: Drul-Fikr, tsz.), III, 211.

220

BURHAN BALTACI

ce Varakaya gitti, olay anlatt. Varaka: Doru sylyorsan kocan kesinlikle peygamberdir ve mutlaka kendi milletinden iddete maruz kalacaktr. Ben o zamana erersem kesinkes ona iman ederim. dedi. Rvi diyor ki: Daha sonra Cibril (as.) (Hz. Peygambere bir sre) gelmedi. Hz. Haticenin Hz. Peygambere Bence Rabbin mutlaka sana darld. demesi zerine Allah, Duhya ve skna erdiinde geceye yemin ederim ki Rabbin seni brakmad ve sana darlmad.26 (ayetlerini) indirdi.27 4.Rivayet: (Taber_) brhm b. Sad el-Cevher28_Sufyn29_ Zuhr_Urve_Hz. ie. (Ayrca bu rivayetin) brhm_Sufyn_bn shk30 (eklinde balayan bir isnad da vardr.) Kurandan ilk inzal olan (ayetler) Yaratan Rabbinin adyla oku.dur.31 5.Rivayet: (Taber_) Abdurrahmn b. Bir b. el-Hakem en-Neysbr32_ Sufyn_Muhammed b. shk_Zuhr_Urve_Hz.ie. Hz.ieden: Kurann ilk nazil olan suresi Rabbinin adyla oku.(ayeti ile balayan suredir).33 6.Rivayet: (Taber_) bnul-Musenn34_bn Eb Adiyy35_ube36_Amr
26 93/Duha 13. 27 Taber, Cmi, XXX, 252; a.mlf., Trh, II, 299300. 28 brhm b. Sad el-Cevher, Eb shk et-Taber el-Badd el-Hfz (249 veya 250 h.). Rivayetlerinde sdk sahibi ve sika olarak anlmakta ayrca kendisine bir de kitap nispet edilmektedir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, I, 123125. 29 Sufyn b. Uyeyne b. Eb Imrn Meymn el-Hill, Eb Muhammed el-Kf el-Mekk (198/814). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IV, 117122. Buradaki isnatta ad geen Sufyan, bn Uyeyne olsa gerektir. Sufyn es-Sevrnin de Zuhrden rivayetleri bulunmakla beraber (bn Hacer, FethulBr, I-XIII, (Beyrut: Drul-Marife, 1379 h.), I, 273.) Sufyn b. Uyeynenin Zuhrden rivayetleri olduka fazla ve mehurdur. (bn Hacer, Fethul-Br, IX, 12; XI, 85.) Ayrca Hkim, el-Mustedrek alas-Sahhayn adl eserinde lk nazil olan surenin Alak Suresi olduuna dair rivayetin isnadnda aka Sufyn b. Uyeyne ismini zikretmektedir. Bununla birlikte Hkim, bn Uyeynenin Zuhrden bizzat hadis almadn belirtirken bn Uyeynenin Muhammed b. shk yoluyla Zuhrden rivayetine de yer vermekte ve bu rivayetin sahih olduunu deerlendirmektedir. Hkim, Muhammed b. Abdillh en-Neysbr (321-405 h.), el-Mustedrek alas-Sahhayn, I-IV, (Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1411/1990), II, 576, nu.3953. bn shk tarikine de yukardaki rivayette yer verilmektedir. 30 Muhammed b. shk b. Yesr el-Meden, Eb Bekr (151/767). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 3846; a.mlf., Takrb, s.825, nu.5762. 31 Taber, Cmi, XXX, 252. 32 Abdurrahmn b. Bir b. el-Hakem b. Habb b. Mehrn el-Abd, Eb Muhammed en-Neysbr (260, 262 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 144145. 33 Taber, Cmi, XXX, 252. 34 bnul-Musenn, Muhammed b. el-Musenn b. Ubeyd b. Kays b. Dnr el-Anez, Eb Ms elBasr el-Hfz (251, 252 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 425427; a.mlf., Takrb, s.892, nu.6304. 35 bn Eb Adiyy, Muhammed b. brhm b. Eb Adiyy el-Basr (194 h.). bn Hacer, TehzbutTehzb, IX, 1213. 36 ube b. el-Haccc b. el-Verd el-Atek el-Ezd el-Basr (160/777). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb,

Nzul Srecine likin Veriler

221

b. Dnr37_Ubeyd b. Umeyr38. Ubeyd b. Umeyr: Allahn Resul Muhammede (sav.) nazil olan ilk sure Yaratan Rabbinin adyla oku. (ayeti ile balayan suredir).39 7.Rivayet: (Taber_) [?]40Abdurrahmn b. Mehd41_ube_Amr b. Dnr_Ubeyd b. Umeyrden yukardaki (rivayette yer alan) metnin bir benzerini iittiini ifade etti. 42 8.Rivayet: (Taber_) Halld b. Eslem43_Nadr b. umeyl44_Kurra45_Eb Rac el-Utrid.46 Eb Rac el-Utrid dedi ki: Byk bir mescitte idik. Eb Ms el-Ear47 bize (Kuran) okutuyordu. ki para beyaz elbisesinin altnda onu hala grr gibiyim. Eb Rac dedi ki: Yaratan Rabbinin adyla oku. (ile balayan) bu sureyi ondan aldm. Hz. Muhammede nazil olan ilk suredir.48

IV, 338346. 37 Amr b. Dnr el-Mekk, Eb Muhammed el-Esrem el-Cumah (125, 126 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VIII, 2830. 38 Ubeyd b. Umeyr b. Katde b. Sad b. mir b. Cunda b. Leys el-Leys el-Cunda, Eb sm el-Mekk (68/687). Ubeyd b. Umeyrin kendisinden rivayette bulunduu isimler arasnda Hz. ie ve Eb Ms el-Earnin saylmas bizim iin nemlidir. nk ilk nazil olan ayetler ile ilgili rivayetler genelde bu iki isme dayanmaktadr. Ubeyd b. Umeyrin de ilgili rivayeti/bilgiyi bu iki isimden birinden veya her ikisinden alm olma ihtimali yksektir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VII, 71. 39 Taber, Cmi, XXX, 252. ube ve devam isnad ve sonra Nn (Suresi nazil oldu) ilavesi ile alt, yedi ve on birinci rivayetler iin bkz. bn Eb eybe, Musannef, VII, 254, nu.35813. 40 [?] imgesi metinde belirtilmeyen iki ravi arasndaki kopuklua iaret etmektedir ki bu hususa senetlerle ilgili yaplacak olan deerlendirmede deinilecektir. 41 Abdurrahmn b. Mehd b. Hassn b. Abdirrahmn el-Anber el-Ezd, Eb Sad el-Basr (198 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 279281. 42 Taber, Cmi, XXX, 252. 43 Halld b. Eslem el-Badd, Eb Bekr es-Saffr, el-Mervez (249 h.). bn Hacer, TehzbutTehzb, III, 171172. 44 Nadr b. umeyl el-Mzin, Ebl-Hasen en-Nahv el-Basr (203 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, X, 437438. 45 Kurra b. Hlid es-Seds, Eb Hlid, Eb Muhammed el-Basr (154 h.). bn Hacer, TehzbutTehzb, VIII, 371-372. 46 Eb Rac el-Utrid, mrn b. Milhn, bn Teym, bn Abdillh el-Basr (105/723). Hz. Peygamber dnemine ulam olmasna ramen onu grememitir. Hz. ie ve bn Abbsn da iinde bulunduu sahabeden rivayette bulunduu kaynaklarda yer almaktadr. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VIII, 140. 47 Eb Ms el-Ear, Abdullh b. Kays b. Suleym b. Haddr b. Harb, mir b. Anez b. Bekr b. mir b. Azer b. Vil b. Nciye b. el-Cemhir b. el-Ear (42/662663). Hz Peygamberden rivayette bulunmu mehur sahabilerdendir. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 362363. 48 Taber, Cmi, XXX, 252. Ravilerden Kurradan sonras ayn isnat ve ayn ierik olmak zere bkz. Hkim, Mustedrek alas-Sahhayn, VI, 499, nu.2826.

222

BURHAN BALTACI

9.Rivayet: (Taber_) bn Humeyd49_Seleme50_Muhammed b. shk51_ Akranlarndan / arkadalarndan biri_At b. Yesr.52 At b. Yesr demitir ki: Kurann nazil olan ilk suresi Rabbinin adyla oku. (ile balayan suredir).53 10. Rivayet: (Taber_) bn Ber54_Yahy55 ve Abdurrahmn b. Mehd56_ Sufyn57_bn Eb Nech58_Muchid.59 Muchid demitir ki: lk nazil olan
49 bn Humeyd, Muhammed b. Humeyd b. Hayyn et-Temm el-Hfz, Eb Abdillh er-Rz (248 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 127131. 50 Seleme b. el-Fadl el-Ebra el-Ensr, Eb Abdillh el-Ezrak (191 h.). Sadk ve sika vasflaryla tavsif edilmesi yannda Nes gibi zayf olduunu syleyenler de olmutur. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IV, 153154. 51 Muhammed b. shk b. Yesr el-Meden, Eb Bekr (150, 151/767). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 3846; a.mlf., Takrb, s.825, nu.5762. 52 At b. Yesr el-Hill, Eb Muhammed el-Meden (103/721). Pek ok sahabiden rivayette bulunmutur. Nzul srecine ilikin olarak incelediimiz Alak Suresi 15. ayetlere dair rivayetler asndan nemli olan ise Hz. ieden rivayette bulunmu olmasdr. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VII, 217218. 53 Taber, Cmi, XXX, 252. 54 bn Ber, Muhammed b. Ber b. Osmn b. Dvd b. Keysn el-Abdiy, Eb Bekr el-Hfz el-Basr Bundr (252 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 7073. 55 Yahy b. Sad b. Ferrh el-Kattn et-Temm, Eb Sad el-Basr el-Hfz (198 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, XI, 216220. Yahy b. Sad-Sufyn es-Sevr irtibat iin bkz. a.mlf., Fethul-Br, I, 473. 56 Abdurrahmn b. Mehd b. Hassn b. Abdirrahmn el-Anber el-Ezd, Eb Sad el-Basr (198 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 279281. 57 Sufyn b. Sad b. Mesrk es-Sevr, Eb Abdillh el-Kf (161/778). bn Hacer, TehzbutTehzb, IV, 111-115. Muchid-bn Eb Nech-Sufyn b. Uyeyne tarikine kaynaklarda rastlansa da (bn Hacer, Fethul-Br, VIII, 438, 604; Taber, Cmi, XXVII, 21.) Tabernin Muchid-bn Eb Nech-Sufyn es-Sevr tarikini oka kulland zikredilmektedir (bn Hacer, Fethul-Br, VIII, 554). Ayrca bn Hacer Fethul-Brde Duhda geen Sevr idi. derken (IX, 8.) kastedilen kanaatimizce bu isnattaki Sufyndr. Tabernin tahkikini yapan Ahmed Muhammed kir Muchid-bn Eb NechSufyn isnadnn getii baz yerlerdeki Sufyn isminin bn Uyeyne veya es-Sevr olabilecei ihtimalini belirtirken (Taber, Cmi(3), I-XXIV, tah. Ahmed Muhammed kir, (Muessesetur-Risle, 2000), VIII, 261.) genelde tercihte bulunmay yelemitir (rnek, Taber, Cmi(3), VII, 486). Biz de drt ve beinci rivayetlerde yer alan ismin Sufyn b. Uyeyne olduuna dair kanaatimize ilgili dipnotta mdellel olarak yer vermekle beraber; on, on ve on drdnc rivayetlerde yer alan ismin Sufyn es-Sevr olduunu dnmekteyiz. Ayrca Abdurrahman b. Mehd-es-Sevr tariki iin bkz. bn Hacer, Fethul-Br, II, 525. 58 bn Eb Nech, Abdullh b. Eb Nech Yesr el-Mekk, Eb Yesr (101/719.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VI, 5455; a.mlf., Takrb, s.552, nu.3686; Abdullh b. Eb Nech ve isnadlar hakknda bkz. Ko, Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri, s. 72-73. 59 Muchid b. Cebr, Ebl-Haccc el-Mahzm el-Makarr, bn Ebs-Sib (103/721). Tefsire dair rivayetleri ile mehur, kaynaklarda ise sika bir ravi ve tefsir otoritesi olarak anlan Muchidin bn Abbs ile yaknl tabakat kitaplarnda konu edilir. bn Abbsn tefsire dair rivayetlerinin fazlal ile Muchidin bu konuda otorite olmas bir arada deerlendirildiinde aralarndaki yakn irtibat ortaya kmaktadr. Bununla beraber kaynaklarda Muchidin Hz. ieden de rivayette bulunduuna dair bilgi mevcuttur. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, X, 4244; a.mlf., Takrb, s.921, nu.6523. Sebeb-i nzule dair kendisine isnat edilen rivayetler bu erevede deerlendirilmelidir.

Nzul Srecine likin Veriler

223

Kuran (metni) Rabbinin adyla oku.dur. bn Mehd, (rivayetinde) Nn vel-Kalem.60 ilavesi yapmtr.61 11.Rivayet: (Taber_) Eb Kureyb62_Vek63_ube_Amr b. Dnr_Ubeyd b. Umeyr. (Rvi,) Ubeyd b. Umeyrin yle dediini rivayet eder. lk nazil olan Kuran (ayetleri) Yaratan Rabbinin adyla oku.dur.64 12.Rivayet: (Taber_) [?] Vek_Kurra b. Hlid_Eb Rac el-Utrid. Eb Rac el-Utrid yle der: (u anda sanki) zerinde iki (kat) beyaz elbiseyle Basra Mescidinde Kuran okuyan Eb Msya bakyorum. Ben Yaratan Rabbinin adyla oku. (ayetini) ondan aldm. Bu, Hz. Muhammede (sav.) indirilmi ilk suredir. 65 13.Rivayet: (Taber_) [?_] Vek_Sufyn66_bn Eb Nech_Muchid. Muchid yle demitir: Nazil olan ilk sure Yaratan Rabbnn adyla oku.dur. Sonra Nn, vel-Kalemdir.67 14.Rivayet: (Taber_) bn Humeyd68_Mihrn69_Sufyn_bn Eb Nech_ Muchid. (Bir nceki metnin) ayns (bu senetle de) rivayet olunmutur.70 II. Rivayetlerin Senet zellikleri Rivayetleri ierik asndan deerlendirmeden nce senetleri asndan deerlendirmek yerinde olacaktr. Kaynak ravileri itibariyle rivayetleri deer60 68/Kalem 1. 61 Taber, Cmi, XXX, 252. 62 Eb Kureyb, Muhammed b. el-Al b. Kureyb el-Hemedn el-Kfi el-Hfz (248 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 385386. 63 Vek b. el-Cerrh b. Melh er-Rus, Eb Sufyn el-Kf el-Hfz (196 h.). bn Hacer, TehzbutTehzb, XI, 123131. 64 Taber, Cmi, XXX, 252. 65 Taber, Cmi, XXX, 253. Vek ve devam isnad ile bkz. bn Eb eybe, Musannef, VI, 254, nu.35815. 66 Bkz. Onuncu rivayetin isnadnda geni olarak yer verilmitir. Ayrca kaynaklarn ifadesine gre Vek-Sufyn b. Uyeyne rivayeti ok az olmasna ramen Vek-Sufyn es-Sevr rivayeti mehurdur. bn Hacer, Fethul-Br, I, 204. 67 Taber, Cmi, XXX, 253. Ayn isnad ve ayn ierikte metin iin bkz. bn Eb eybe, Musannef, VI, 254, nu.35816. 68 bn Humeyd, Muhammed b. Humeyd b. Hayyn et-Temm el-Hfz, Eb Abdillh er-Rz (248 h.). bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, IX, 127131. 69 Mihrn b. Eb mer el-Attr, Eb Abdillh er-Rz. Rivayette salam olmadna dair bilgiler bulunmasna ramen ounluk sika olarak nitelendirmektedir. Sufyndan (Sevr) yapt nakiller ise problemli bulunmutur. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, X, 327328. bn Hacer onu, afi, Abdurrezzk, Eb Dvd et-Taylis vb. etbaut tabiinin genleri iin kulland dokuzuncu tabakadan kabul etmektedir. A.mlf., Takrb, s.976, nu.6982. 70 Taber, Cmi, XXX, 253. Tabernin Alak Suresi tefsirinde yer verdii dier rivayetler nzul srecine ilikin veri iermedii iin burada yer almamtr.

224

BURHAN BALTACI

lendirdiimizde bir, iki, drt ve be numaral rivayetlere Zuhr (124/742) ve Urve (94 h.) vastasyla Hz. ie (58/678) kaynaklk etmektedir. Bu ekilde sahabede son bulmu isnatla gelen rivayetlere mevkuf denilmektedir.71 Her ne kadar anlan rivayetler eklen mevkuf olarak deerlendirilse de metin tahlili yaptmzda ilgili rivayetlerin konu edindii olayn vahyin ilk gelii ile alakal olmas hasebiyle Hz. Peygamberin bildirmesi olmakszn sahabe tarafndan bilinmesinin imknszl ortadadr. Bu ve benzeri durumlar hadis tetkiki esnasnda da gz nnde bulundurulmutur. Kaynaklarn ifadesiyle, Sahabye kadar ulaan isnatla rivayet edildii halde mevkuf olmayan hadisler de vardr. Sz gelii sahbenin Biz Hz. Peygamber (sav.) zamannda yle yapardk; ununla emrolunduk; undan menedildik gibi ifadelerle rivayet ettii hadisler mevkf deil, hkmen merfudur.72 Kaynaklarda yoruma msait olmayan konularda sahabi szlerinin merfu kabul edilmesi gerektii sonucuna varlmtr.73 Kurn- Kerm ayetlerinin sebeb-i nzulleri hakkndaki bilgiler de bu alana dhildir.74 Hz. Peygamberden tefsir maksadyla gelen rivayetlerden sonra en yetkin kaynak sahabenin esbb- nzule dair rivayetleridir.75 Dier rivayetleri de ksaca deerlendirecek olursak karmza yle bir tablo kmaktadr. Sekiz ve on ikinci rivayetler, kaynak ravisi Eb Rac elUtrid (105/723) tabiinden olmas itibariyle maktudur.76 Fakat zikri geen bu rivayetlerde sahabeden olan Eb Musnn (42/662-663) bir eyleminden bahsedildii de gz ard edilmemelidir. Alt, yedi ve on birinci rivayetler Ubeyd b. Umeyr (68/687); on, on ve on drdnc rivayetler ise Muchidden nakledilmeleri ve bunlarn da tabiinden olmalarndan dolay kaynak ravileri asndan maktudur.
71 Mevkuf, hadis stlahnda sahablerden rivayet edilen szler ve fiiller iin kullanlan bir terimdir. bnus-Salh, Eb Amr Osmn b. Abdirrahmn (643 h.), Ulmul-Hads, (Beyrut: DrulFikr, 1986), s.46; Ahmed Muhammed kir, el-Bisul-Hass erhu htisri Ulmil-Hads, (Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1994), s.43; Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, (Ankara: TDV. Yay., 1992), s.225; Koyiit, Talt, Hadis Istlahlar, (Ankara: Ankara . lahiyat Fakltesi Yay., 1985), s.224. 72 Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, s.225. Ayrca bkz. Koyiit, Hadis Istlahlar, s.217-218. 73 Suyt, el-Hfz Celluddn (911 h.), Tedrbur-Rv, (Beyrut: Muessesetur-Rayyn, 2005), s.145-146. 74 Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, s.133. 75 Ko, Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri, s.123-125. 76 Maktu genel anlamda tabiilerden gelen ve onlara ait szlerden veya fiillerden ibaret haberlere denilmektedir. Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, s.209; Koyiit, Hadis Istlahlar, s.210.

Nzul Srecine likin Veriler

225

Tabernin sralamas esas alndnda nc srada yer alan rivayet ise Abdullh b. eddda (81-82/700) dayanmaktadr. Bu zatn vefat kaynaklarda hicri 81-82 yllar olarak belirtilmekte ve Hz. Peygamber zamannda domu olduuna dair rivayetler bulunmaktadr. Buna ramen Ahmed b. Hanbel (241/855) onun Hz. Peygamberden herhangi bir hadis iitmediini bildirilmektedir. Bu sebeple tabiinin byklerinden kabul edilmektedir. Tabernin tefsirindeki konumuz olan rivayetleri deerlendirdiimizde ise -Kurnn ilk defa nzul ile ilgili en bilinen rivayetlerin Hz. ieden gelmesi sebebiylekaynaklarda Abdullh b. edddn Hz. ieden rivayette bulunduuna dair bilgi bizim iin olduka nemlidir.77 Dokuzuncu rivayetin kaynak ravisi olan Ata b. Yesr (103/721) da tabiindendir. Bu sebeple bu rivayetleri de maktu olarak deerlendirmemiz gerekmektedir. Taberde yer alan ve almamza konu edindiimiz rivayetleri isnat zinciri asndan deerlendirdiimizde ise ortaya kan durum u ekildedir. ster merfu, ister mevkuf veya maktu olsun, isnad kesiksiz olan rivayetlere muttasl denir.78 Bu adan baktmzda bir, iki, , drt, be, alt, sekiz, on, on bir ve on drt numaral rivayetler muttasldr. Genel anlamda isnad ilk ravisinden sonuna kadar muttasl ve ayn zamanda merfu olan hadislere msned denilmitir.79 Yukarda saylan rivayetlerden Rasulullaha aidiyetini kabul ederek merfu saydmz bir ve ikinci rivayetler bu tre rnek verilebilir. Tabernin on birinci rivayette Vek (196 h.) ile kendi arasndaki ravi olan Eb Kureybi (248 h.) zikrederken on iki ve on nc rivayetlerde dorudan Vekden nakilde bulunmas manidardr. Yedinci rivayette de Abdurrahman b. Mehd (198 h.) ile Taber arasnda yine ayn duruma rastlamaktayz. Bu Tabernin rivayeti kendisinden ald hocasnn durumunu shhat asndan yeterli grmediini ve bu sebeple adn zikretmediini gstermektedir ki bu duruma rivayet ilminde inkta denilmektedir.80
77 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 251252; bn Hacer, Takrb, s.514, nu.3403. 78 Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, s.296. Semitu, haddesen, ahberan lafzlar bu ittisale delalet eder. Kale, zekere, an tabirleri tedlis olmad veya talebenin eyhle bulutuuna dair bir bilgi olursa kabul edilirler. Bkz. Koyiit, Hadis Istlahlar, s.349. 79 Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, ss.281-282; Koyiit, Hadis Istlahlar, s.313. Msnedin artlar ile ilgili geni bilgi iin bkz. Koyiit, Hadis Istlahlar, s.314 vd. 80 snatta tabiin nesline varmadan nceki bir veya birka ravisinin pe pee olmamak kaydylasenetten dmesi sonucu oluan isnada munkat denir. Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, ss.270-271; Koyiit, Hadis Istlahlar, s.286-287. Birbirini takip eden raviler olursa bunlar duruma gre mudal veya muallk diye isimlendirilirler (bkz. ayn yer).

226

BURHAN BALTACI

snatta ismi aklanmakszn baduhum, raculun, fulan tabirleri ile iaret olunan ravilerin yer ald rivayetler iin mubhem kavram kullanlmaktadr.81 Buna rnek de dokuzuncu isnatta yer alan Muhammed b. shk (151/767), an badi ashbih ibaresidir ki ravinin kim olduu belli deildir. III. Metin zelliklerine Gre Rivayetler A. Esbab- Nzl Rivayetlerinin Kalplar Kurnn anlalmasnda esbab- nzuln nemi ile ilgili mstakil bir alma yapan A. Nedim Serinsu sebeb-i nzul kalplarnn nemini, Hadis mecmualarnda, tefsirlerde, tarih kitaplarnda sebeb-i nzul rivayetleri zikredilirken kullanlan rivayet cmlesi (kalb) nemlidir. cmlesi ile zetlemektedir. Bu kalplar asndan bakldnda elimizdeki mevcut rivayetler sebep ifade etmede nass olan ve olmayan rivayetler olarak tasnif edilmektedir.82 Sebep ifade etmede nass olan rivayetler genel olarak sebeb kelimesi veya sebep ifade etmede kullanlan f harfi bulunan rivayetlerdir. Konu edindiimiz birinci ve ikinci rivayetlerin metninin ayn olduunu daha nce de belirtmitik. Bu rivayetlerde sebeb-i nzl veya fus-sebebiyye ile ifade edilen bir cmle bulunmamasna ramen anlatlan olay itibariyle ilk nzul hakknda bilgi verilmektedir. Yani ilk nazil olan ayetlerin inii konusu ve inen ayetler konu edilmekte ve Hz. Peygamberin Cibrl ile ilk karlamas anlatlmaktadr. Bu durum sebep ifade etmede nass olan rivayetlerden saylmaktadr. nk kaynaklarda Sebep ifadesinin kelamn geliinden ve ibaredeki ak bir delilden (karnetun vdhatun) anlalaca rivayetler... Bu grup rivayetlerde sebeb-i nzl ibaresi ve f zikredilmeyebilir. denilmektedir.83 nc rivayette de baka bir isnat ve baz metin farklaryla ayn durum haber verilmektedir. Bu rivayet iin de senetteki durumu farkllk arz etmekle beraber- yukardaki deerlendirmeyi yapmamz yerinde olacaktr.
81 Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, ss.243-244; Koyiit, Hadis Istlahlar, s.243. Mubhem olan ravilerin aklanmas iin yazlm olan kaynaklar hakknda geni bilgi iin bkz. Uur, age., ss.244-245; Koyiit, age., s.245-246. 82 Serinsu, Ahmet Nedim, Kurann Anlalmasnda Esbb- Nzlun Rol, (stanbul: le Yaynlar, 1994), s.105. Sebep ifade etmede nass olan ve olmayan rivayetlerin kalplar ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Serinsu, age., ss.109-116. 83 rnek olarak bkz. Serinsu, Kurann Anlalmasnda Esbb- Nzlun Rol, s.110, Sebep ifade etmede nass olan rivayetlerin dier kalplar iin bkz. age., ss.109-111.

Nzul Srecine likin Veriler

227

Dier rivayetler sebep ifade etmede nass olmayan rivayetlerin kalplarna tekabl etmektedir ki rivayetler sz konusu ayetlerin sebeb-i nzulne dair bir bilgi iermemektedir. Bu rivayetler sahabe ve tabiin tarafndan haber verilmelerinin yannda onlarn aklen bilmeleri mmkn olmayan ve Hz. Peygamberden alnan bir bilgi sonucu bilinebilecek bir husus olan ilk inen surenin hangisi olduunu haber vermektedirler. B. Metinlerdeki Benzerlikler ve Farklar 1. Benzer Metinlere Sahip Rivayetler Tabernin Alak Suresi 1-5. ayetlerin tefsirinde bize sunduu rivayetleri incelediimizde ikinci rivayetin, son bir cmlesi hari tamamen birinci rivayetle ayn olduunu bizzat mfessirimiz ifade etmektedir. nc rivayet ise ilk vahyin nzuln ayrntyla anlatan son rivayettir. Baz farklarla beraber bu adan ad geen rivayet nemli lde benzer zellikler tamaktadr.84 Drdnc ve beinci rivayetler Hz. Aie_Urve_Zhri_Muhammed. b. shak_Sufyn (198/814) vastasyla gelmekte ve daha sonraki ravileri itibariyle iki kola ayrlmaktadr. Metinlerinde de ilk inen surenin Alak Suresi olduunu ifade etmesi ynyle bir tek cmleden olumaktadr ki ierik itibariyle ayndr. Altnc, yedinci ve on birinci rivayetler Ubeyd b. Umeyr (68/687)_Amr b. Dnr (125, 126 h.)_ube (160/777) isnadyla gelmekte olup farkl raviler vastasyla Taberye ulamaktadr. Bu rivayetlerden altnc ve yedincinin metinlerinin ayn olduunu bizzat Taber ifade etmektedir.85 On birinci rivayette de ayn bilgi mevcuttur. Altnc ve yedinci rivayetlerde Rasulullaha inen ilk sure denilirken on birinci rivayette Kurndan ilk inen vahyin Alak Suresi olduu bildirilmektedir. Sekizinci ve on ikinci rivayetler hakknda da durum byledir. Ebu Rac el-Utrid (105/723), Alak Suresini Ebu Ms el-Ear mescitte okurken ondan rendiini haber vermekte ve bu surenin Hz. Peygambere indirilen ilk sure olduunu sylemektedir. Onuncu, on nc ve on drdnc rivayetler de Mchid (103/721), bn Eb Nech (101/719) ve Sufyn (161/778) kanalyla gelmektedir. On nc
84 Bkz. Taber, Cmi, XXX, 252. 85 Taber, Cmi, XXX, 252.

228

BURHAN BALTACI

ve on drdnc rivayetlerin metinleri ayndr. Onuncu rivayet ise iki kanaldan Abdurrahmn b. Mehd (198 h.) ve Yahy (198 h.) vastasyla bn Besra (252 h.) gelmektedir. Bunlardan Abdurrahman b. Mehd Nn vel-Kalem ilavesiyle on nc ve on drdnc rivayetlerle ayndr. Yahydan gelen rivayette ise bu ilavenin olmad anlalmaktadr. Dokuzuncu rivayetin senedi farkl olmasna ramen nazil olan ilk Kurn suresi Rabbinin adyla oku metniyle ierik itibariyle dier rivayetlerle rtmektedir. 2. Farkl Metinlere Sahip Rivayetler Birinci rivayetin sonunda Alak suresinden sonra inen sureler saylmakta ve bunlarn Nn vel-Kalem, Mddessir ve Duh sreleri olduu belirtilmektedir. kinci rivayette ise bu blm yoktur. nc rivayette Alak Suresinden sonra Duh Suresinin nazil olduu ifade edilmektedir. Bu surenin, Hz. Haticenin Hz. Peygambere Rabbin sana darld demesi zerine nazil olduu belirtilmektedir. Burada Hz. Haticeye nispet edilen bu szn mrikler tarafndan sylendii kaynaklarda rivayet edilmektedir.86 Birinci ve ikinci rivayetler bu konuda daha geree uygun grnmektedir. nk her zaman kendinse destek olan ve ilk vahiy esnasnda da Hz. Peygamberi rahatlatmaya alan hanm Hz. Haticenin byle sylemesi dier rivayetler ve bilgilerle elimektedir. Bunun dndaki farklar ise anlama etki etmeyen farklardr. 3. Alak Suresinden Sonra Nazil Olan Sureler nc rivayetin sonunda Alak Sresinden sonra Duh Sresinin nazil olduu fe enzelellh ifadesiyle fus-sebebiyye kullanlarak bildirilmektedir. barenin bu ekilde nakledilmesi, rivayetin sebep ifade etmede nass olan rivayetlerden olduunu gstermektedir. nk olay anlatldktan sonra f harfi ile balayan ibareler sebep ifade etmede nass olan rivayetlerin zelliklerinden birisidir.87
86 Konu ile ilgili olan rivayetlerin ounda fetret-i vahiyden sonra Duh Suresinin nazil olmasna sebep olan hadisenin mriklerin szleri ile Hz. Peygamberi zor durumda brakmaya almalar olarak gsterilir. Abdullh b. eddda isnat edilen rivayette ise yine bu olayn ierisinde Hz. Hatice bulunmaktadr ki bu fark ad geen raviden kaynaklanmaktadr. Her iki tr rivayet iin bkz. Taber, Cmi, XXX, 231-232. Kr. Suyt, Celluddn, Lubbun-Nukl f Esbbin-Nuzl, (Tefsrul-Celleyn ile birlikte), (stanbul: Pamuk Yay., tsz.), ss.339-342. 87 Serinsu, Kurann Anlalmasnda Esbb- Nzlun Rol, s.109.

Nzul Srecine likin Veriler

229

On nc ve on drdnc rivayetlerde Alak Suresinden sonra smme ibaresiyle Nn vel-Kalem Suresinin nazil olduu belirtilmektedir. Burada daha sonra anlamna gelen smme lafznn kullanlmas arada baka sureler/ayetler indikten sonra bu surenin inmi olmas ihtimalini dourmaktadr. Onuncu rivayetin Abdurrahmn b. Mehd tarikinde Nn vel-Kalem fazlal vardr. denilmektedir. Sonra anlamnda kullanlan ibare hakknda ise bilgi verilmemektedir. Sadece birinci rivayette Alak Sresinden sonra Hz. Peygamberin ifadesiyle smme kalb kullanlarak Nn vel-Kalem ..., Mddessir ve Duh surelerinin nazil olduu nakledilmektedir. 4. Metinlerdeki Anlama Etki Etmeyen Farklar Konu edindiimiz rivayetlerde anlama etki etmeyen baz farklar da bulunmaktadr. lk rivayet hari ki bu rivayetlerde olay bizzat anlatlmaktadrilk nazil olan ayetleri ifade ederken Kurndan ilk nazil olan ifadesi kullanlmtr. Bu ifade drdnc rivayette ey kelimesi ile yer alrken, onuncu ve on birinci rivayetlerde ise m ifadesi kullanlmtr. Dier rivayetlerde ilk sre ifadesi yer almaktadr. Sekizinci rivayette Eb Ms el-Earnin Kurn okuduu ism-i fil kalbyla anlatlm, Kurn okuduu mescit hakknda ise el-Mescidul-Cm ibaresi yer almtr. On ikinci rivayette ise ayn husus fiil kalbyla ifade edilirken mescide Mescidul-Basra denilmektedir. Sekizinci rivayette bu sreyi ondan aldm ibaresine karn on ikinci rivayette ondan kray aldm ifadesi vardr. Yine Eb Msnn zerindeki beyaz elbise iki rivayette de farkl bir slupla ifade edilmitir. ki rivayet birbirini aklar mahiyettedir. Birinci ve ikinci rivayetlerde Hz. Haticenin, Hz. Peygamberi Varakaya gtrd rivayet edilmekte; Varaka, Hz. Peygambere hitaben hayatta kalmas durumunda- yardm edeceini sylemektedir. nc rivayette Hz. Haticenin Varakaya gittii ve olay ona bizzat kendisinin haber verdii anlatlmakta; Varakann ise Hz. Haticeye hitaben, eer yaarsa, Hz. Peygambere iman edeceini syledii belirtilmektedir. nc rivayette kavminin, Hz. Peygamberi memleketinden karacaklarna dair bir ifade bulunmamaktadr.

230

BURHAN BALTACI

IV.Tabernin Trhindeki Rivayetlerle Karlatrma Salkl sonulara ulamak adna Tabernin Trhinde ayn konu ile ilgili yer verdii rivayetlere de deinmek isabetli olacaktr. Tabernin Trhinde yer verdii ilk rivayet, tefsirinde yer alan ilk rivayetle ayndr.88 Drdnc, beinci ve altnc rivayetler bn Humeyd_Seleme_Muhammed b. shk tariki ile balamakta, bu adan tefsirinde deerlendirdiimiz dokuzuncu rivayetin senedinin bir ksm ile benzerlik arz etmektedir.89 Drdnc rivayette Abdullah b. Zubeyrin sorusu zerine Ubeyd b. Umeyr ilk vahyin geli servenini anlatmaktadr. Vahyin geliinden nce Hz. Peygamberin Hrya gidip gelmeleri ile balayan bu rivayet Cibrlin kendisine geldii andan itibaren Hz. Peygamberin azndan anlatlmaktadr. Bu rivayette Hz. Peygamber Alak Suresi ilk be ayetinin kendine okunduunu, ardndan da kendisinin kalbine yazlmasna rendiini ifade buyurmaktadr. Yine Hz. Peygamberin yolda gelirken her bir yeri kaplarcasna tekrar Cibrli grd belirtilir. Eve dndnde durumu ei Hz. Haticeye anlatr, o da kendisinin peygamber olduunu syler. Hz. Haticenin Varakaya gitmesi ve ona durumu anlatmasnn ardndan Varaka, onun en-Nmusul-Ekber90 lafz ile Cibrl olduunu tebrikli ifadelerle anlatr. Hatice dner ve durumu Hz. Peygambere anlatr. Hz. Peygamber sakinlemesinin ardndan gittii Kbeyi tavaf esnasnda Varaka ile karlar. Varaka olanlar bir daha anlattrr ve Hz. Peygamberi tebrik ederek peygamber olduunu ifade eder ve nasihatlerde bulunur. Hz. Peygamber de evine dner.91 Beinci rivayette ise yukarda anlatlanlardan Hz. Peygamberin Hz. Hatice ile karlamasndan itibaren olan ksmna farkl bir adan yer verilir. Bu rivayette Hz. Hatice bir dizi teste tabi tuttuktan sonra Hz. Peygambere

88 u kadar farkla ki, ilk rivayette Ms (as.)dan Ms b. mrn ifadesi ile bahsedilir. nc rivayette ise Cibrl Hz. Peygambere iki defa deil de defa Oku. demekte ve Ne okuyaym? karln almaktadr. Ayrca Varakann ad Varaka b. Nevfel olarak bu rivayette yer bulmaktadr. Bunlar anlama tesir etmeyen farklar olmas hasebiyle sadece deinilmekle yetinilmitir. Kr. Taber, Trh, II, 298-300. 89 Kr. Taber, Trh, II, 300-303. 90 Cibril iin en-Nmus ifadesinin kullanlmas hakknda Tabernin Trihinin muhakkiki Muhammed Ebl-Fadl brhmin yorumu iin bkz. Taber, Trh, II, 302, dpn.1; Kr. Tatl, Bekir, Cibrl Hadisi ve slm Dncesine Yansmalar, (Adana, 2009), s.25. 91 Taber, Trh, II, 300-302.

Nzul Srecine likin Veriler

231

gelenin eytan deil melek olduunu anlar ve tebriklerini ifade eder.92 Altnc rivayet farkl bir senetle beinci rivayetin zeti gibidir.93 Tabernin Trhinde yer verdii yedinci rivayette ise (dier ravileri farkl olmak zere- tefsirinde yer alan altnc rivayetteki gibi) bnul-Musenndan nakledilmektedir. Bu rivayette Eb Selemeye Hangi Kuran (suresi) nce nazil oldu? diye sorulmu o da Y eyyuhel-muddessir eklinde cevap vermitir. Ravi Yahy (bn Eb Kesr) kra bismi Rabbik diyorlar, deyince Eb Seleme u aklamay yapmtr. Cbir b. Abdillha (70/689) kendisinin de ayn soruyu sorduunu ve Mddessir cevabn almas zerine ayn ekilde itiraz ettiini, Cbirin ise bizzat Hz. Peygamberden naklen unu anlattn belirtir. Hz. Peygamber Hirdan dnnde -g ve yeri kaplarcasnaCibrili grm, korkarak Hz. Haticeye gelmi ve Beni rtn, beni rtn. demesi zerine Y eyyuhel-muddessir kum fe enzir nazil olmutur.94 Taber sekizinci rivayeti ise -dier ravileri farkl olmak kaydyla tefsirde on birinci rivayette yer alan- Vek ve Eb Kureybden nakletmektedir. Bu rivayette de Eb Seleme ile Cbir b. Abdillh diyalogu yer almaktadr.95 Dokuzuncu rivayet ilk vahyin kra olduu, krk yanda Hz. Peygambere geldii ve zaman ile ilgilidir.96 Onuncu rivayette Eb Zerril-frnin Hz. Peygambere Y Rasulallah, ilk defa ne zaman peygamber (nebi) olduunu anladn? sorusu zerine Hz. Peygamber kendisine iki melein geldiini ve devamnda kaynaklarda akk- sadr olarak isimlendirilerek nakledilen olay anlatr.97 On birinci rivayette Zuhr, fetret-i vahiy denilen ve Hz. Peygambere ilk vahyin geliinden sonra kesilen vahyin sonradan tekrar gelmeye balamasn ifade eden olay anlatmaktadr. Ona gre fetret-i vahiyden sonra ilk gelen vahiy Y eyyuhel-muddessirdir. Zuhrye gre ilk nazil olan ayetler ise kra

92 Taber, Trh, II, 303. 93 Taber, Trh, II, 303. 94 Taber, Trh, II, 303-304. Taber, Mddessir Suresi tefsirinde farkl bir senetle ayn hususu yine bnul-Musenndan nakletmektedir. Kr. Cmi, XXIX, 143. 95 Taber, Trh, II, 304. Ayn rivayet iin bkz. Taber, Cmi, XXIX, 143. 96 Taber, Trh, II, 304. 97 Taber, Trh, II, 304-305. akk- Sadr (Hz. Peygamberin gsnn yarlmas) ile ilgili rivayetlerin tenkidi iin bkz. Tatl, Bekir, yet ve Hadislerde sr ve Mira Olay, (Adana, 2008), s.54-58.

232

BURHAN BALTACI

ile balayan Alak Suresi ilk be ayetidir.98 On ikinci rivayetin isnad tefsirin ikinci rivayetindeki isnadn Taberden Zuhrye kadar ksm ayndr. Sonrasnda Eb Seleme b. Abdirrahmn-Cbir b. Abdillh el-Ensr eklinde Hz. Peygambere ular. Bu rivayetin metninde Hz. Peygamber fetret-i vahiyden sonraya dair bir nceki rivayette anlatlan hususlar zikretmektedir. lk nazil olan sure aklamas yoktur.99 Bu rivayetlerin ardndan Taber Trhinde Duh Suresinin sonundaki Rabbinin nimeti100 ibaresinin nbvvet/peygamberlik olduunu aklar ve bu hususu destekleyen bir rivayete yer verir ki bu on nc rivayettir.101 On drdnc rivayet de Hz. Haticenin ilk Mslman olan kimse olduuna dairdir.102 Yedinci ve sekizinci rivayetler ilk nazil olan ayetlerin Mddessir Suresinin ilk ayetleri olduu bilgisini vermektedir. Dier rivayetlerin tamam -ilk rivayet tefsirindeki rivayetlerle ayn olmak zere- ilk nazil olan ayetlerin Alak Suresinin ilk ayetleri olduu bilgisini iermektedir. On birinci rivayette Zuhrden fetret-i vahiyden sonra Mddessir Suresi ilk ayetleri nazil olmasna ramen ilk nazil olan ayetler Alak Suresi ilk ayetleridir, bilgisine ulayoruz. On ikinci rivayet ise ilk nazil olan ayetlere dair iki ayr gr telif etmemiz iin olduka dikkate deer bilgiler iermektedir. Bu rivayet de Mddessir Suresinin ilk nazil olan sure olduunu ifade eden yedi ve sekizinci rivayetler gibi Eb Seleme vastasyla Cbir b. Abdillhtan nakledilmektedir. Fakat on ikinci rivayette fetret-i vahiyden sonra ilk nazil olan ayetler Mddessir Suresi ilk ayetleridir. denilmektedir. Bu husus genel kabul edilen bir husustur ve dier rivayetlerle rtmektedir. Kanaatimizce yedi ve sekizinci rivayetlerde ilk nazil olan ayetler olarak ifade edilen Mddessir Suresi ilk ayetleri fetret-i vahiyden sonrakileri ifade etmektedir.103 Cbir b. Abdillhn on ikin98 Taber, Trh, II, 305-306. Ayn rivayet iin bkz. Taber, Cmi, XXIX, 143-144. 99 Taber, Trh, II, 306. Ayn rivayet iin bkz. Taber, Cmi, XXIX, 143. 100 93/Duh 11. 101 Taber, Trh, II, 306-307. Bu rivayetin isnad bn Humeyd-Seleme-bn shk eklindedir ve Tabernin tefsirinde yer verdii dokuzuncu rivayetin senedinin bir blm ile metin farkl olmakla beraber- ayndr. Bkz. Cmi, XXX, 252. 102 Taber, Trh, II, 307. 103 Kaynaklarda da Cbir b. Abdillhtan nakledilen bu rivayetin fetret-i vahiy kaydn iermeyenlerine de rastlamaktayz. bn Hibbn, Sahh, I, 221, nu.35; Buhr, Sahh, IV, 1875, nu.4640. Bununla beraber ayn rivayetin fetret-i vahiy kayd tayanlar ekseriyeti tekil etmektedir. rnek olarak bkz. Eb Avne, Musned, I, 112; Buhr, Sahh, III, 1182, nu.3066; IV, 1875-1876, 1895, nu.4641, 4642, 4671; Muslim, I, 143; Beyhak, es-Sunenul-Kubr, VII, 51, nu.13113; Tirmiz, V, 428, nu.3325.

Nzul Srecine likin Veriler

233

ci rivayette bu hususa iaret ederken yedi ve sekizinci rivayetlerde baka bir ifade kullanmas ile dier rivayetlere de ters dmesi bu durumun Cbir b. Abdillhtan deil de senette yer alan rvilerden kaynaklanan bir husus olduu sonucuna bizi gtrmektedir. V. Deerlendirme ve Sonu Kurnn nzul srecine dair yaanan ilk olay Hz. Peygambere vahyin gelmeye balamasdr. Bu olay nakleden rivayetler de ilk nazil olan ayetlere yer veren rivayetlerdir. Bu aratrmada konu edilen ise nzulde ilk ayetler olarak bilinen Alak 96/1-5. ayetlerin tefsirinde Tabernin yer verdii rivayetlerdir. almamzda on drt rivayet incelenmi ve ncelikli olarak -daha sonraki aamalarda karkla meydan vermemek iin- rivayetler senet ve metinleriyle Tabernin sralad ekilde numaralandrlarak sunulmutur. Aratrmann takip eden safhalarnda rivayetler bu numaralandrma ile anlmtr. Rivayetlerde ad geen rvilerin tam adlar ile vefat tarihleri ve aklamalar metnin akcln bozmamak adna dipnotlarda gsterilmitir. Konunun daha iyi anlalmas iin ilgili rivayetlerin isnat emalar da ekte takdim edilmitir. Rivayetlerin senet ve metin zelliklerine ayr blmlerde yer verilmi, metinlerde yer alan farklar zihinlerde karkla sebep olmamas iin anlama tesir eden ve etmeyen farklar olmak zere ayrlmtr. Tabernin dier bir eseri olan Trhindeki ayn konu ile ilgili rivayetler de tefsirindeki rivayetlerle karlatrlmas iin zet olarak aktarlm ve deerlendirilmitir. ncelediimiz rivayetlerden drdnn kayna farkl senetlerle ve ZuhrUrve-ie eklinde ortak bir yolla Hz. iedir. Hz. ie Hz. Peygamberin hanmdr. lk vahyin geldiine tanklk etmemesine ramen bu olayla ilgili ayrntlar ondan veya dier sahabeden duymutur, eklinde yorumlamak hi de yanl olmaz. Kendi ahitlii ile bilmesi mmkn olmayan bu hadiseyi ilk iki rivayette ayrntl bir ekilde anlatyor olmas da bunu gstermektedir. Drdnc ve beinci rivayetlerde ise -muhtemelen Hz. ie ayn olay nakletmi olmakla beraber- sadece ilk nazil olan vahyin Alak Suresinin ilk be ayeti olduuna dair bilgi yer almaktadr. nc rivayet Abdullh b. eddda dayanmaktadr. Daha nce de deindiimiz zere 81 veya 82 h. ylnda vefat eden Abdullh b. edddn

234

BURHAN BALTACI

Hz. Peygamber zamannda domu olduuna dair rivayetler bulunmasna ramen Ahmed b. Hanbel (241/855) onun Hz. Peygamberden herhangi bir hadis iitmediini bildirilmektedir. Tabiinin byklerindendir ve pek ok sahabiden rivayeti bulunmaktadr. lk nzule dair en bilinen ve ayrntl olarak olayn anlatld rivayetlerin Hz. ieden gelmesi sebebiyle Abdullh b. edddn Hz. ieden rivayette bulunduuna dair tabakat kaynaklarnda yer alan bilgi,104 bizi onun bu rivayeti Hz. ieden alm olabilecei sonucuna gtrmektedir. Altnc, yedinci ve on birinci rivayetler farkl senetlerle ube-Amr b. Dnr-Ubeyd b. Umeyrden nakledilmektedir. Ubeyd b. Umeyrin kendisinden rivayette bulunduu isimler arasnda Hz. ie ve Eb Ms el-Earnin saylmas bizim iin nemlidir.105 nk ilk nazil olan ayetler ile ilgili rivayetler genelde bu iki isme dayanmaktadr. Ubeyd b. Umeyrin de ilgili rivayeti/ bilgiyi Hz. ieden alm olma ihtimali yksektir. Rivayette ilk nazil olan ayetlerin 96/Alak 1-5. ayetler olduu bilgisinden bahsedilmektedir. Sekizinci ve on ikinci rivayetler Kurra vastasyla Eb Rac el-Utridye dayanmaktadr ki her iki rivayette de rvi kaynak olarak Eb Ms el-Earyi gstermektedir. Eb Rac el-Utrid Hz. Peygamber dnemine ulam olmasna ramen onu grememitir. Hz. ie ve bn Abbsn da iinde bulunduu sahabeden rivayette bulunduu kaynaklarda yer almaktadr.106 Eb Ms el-Ear Hz Peygamberden rivayette bulunmu mehur sahabilerdendir.107 Fakat burada ravi, Eb Ms el-Earden Alak Suresini rendiini beyan etmesine ramen ilk nazil olan sure olduu bilgisini ifade ederken ondan rendiini sylememektedir. Eer bu bilgiyi Eb Ms el-Earden renmi ise o da sahabidir ve nzul srecine ilikin verdii bilginin Hz. Peygamberden geldii kabul edilmelidir. Aksi takdirde Eb Rac el-Utridnin Hz. ie ve bn Abbstan rivayette bulunduuna dair yukarda verdiimiz bilgiye istinaden onun bu haberi Hz. ieden alm olduu sonucuna ulam oluruz. Bu rivayette de ilk nazil olan ayetlerin sure lafzyla- 96/Alak 1-5 ayetler olduu Ubeyd b. Umeyr tarafndan belirtilir.
104 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 251252; a.mlf., Takrb, s.514, nu.3403. 105 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VII, 71. 106 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VIII, 140. 107 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 362363.

Nzul Srecine likin Veriler

235

Onuncu, on nc ve on drdnc rivayetler Sufyn-bn Eb NechMuchid tarikiyle rivayet mktesebat ierisinde ska rastladmz yaygn bir senetle nakledilmektedir. Bu senette yer alan Sufynn aratrmalarmz neticesinde -drdnc ve beinci rivayetlerde yer alan Sufyn b. Uyeynenin aksine- Sufyn es-Sevr olduu kanaatine ulatk.108 Bu rivayetin kayna olan Muchid ise tefsire dair rivayetleri ile mehur, kaynaklarda ise sika bir ravi ve tefsir otoritesi olarak yer almaktadr. Onun bn Abbs ile yaknl tabakat kitaplarnda konu edilir. bn Abbsn tefsire dair rivayetleri ile Muchidin bu konuda otorite olmas bir arada deerlendirildiinde bu tespit ok doru grnmektedir. Yine kaynaklarda Muchidin Hz. ieden de rivayette bulunduuna dair bilgi mevcuttur.109 Kendisine isnat edilen rivayetleri deerlendirdiimizde onun bu bilgiyi yksek bir ihtimalle bn Abbstan110 veyahut daha dk bir ihtimalle de olsa Hz. ieden ald zerinde durmamz gerekmektedir. Muchide dayanan ilgili rivayetlerin hepsinde Sonra Nun (Suresi nazil oldu) ilavesi dikkat ekmektedir. Dokuzuncu rivayet At b. Yesra dayanmaktadr. Bu rivayette Muhammed b. shkn hocasnn ismi kapal olarak zikredilmektedir. Bu ise isnatta mbhem diye ifade edilen bir durumdur. Tabakat kaynaklarna gre At b. Yesrn Hz. ieden rivayette bulunmu olduuna dair bilgi almamz asndan nemlidir.111 103 veya 104 h. ylnda vefat eden At b. Yesrn kendi bilgi birikimi ile vakf olamayaca bu bilgiyi ondan alma ihtimali yksektir. ncelediimiz rivayetler lafz itibariyle sahabe ve tabiine dayanyor olsa da ierdii bilgiler nzule ilikin olmas hasebiyle onlarn bu bilgiyi kendi birikimleri ile nakletmelerinin imknszlndan dolay ilk etapta sahabeye ve pek tabii olarak da Hz. Peygambere dayanmaktadr. nk ilk nazil olan vahyin servenini en salkl bir ekilde tespit etme ve bilebilme durumunda olan Hz.
108 Bkz. Onuncu rivayette yer alan Sufyn dipnotu. 109 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, X, 4244; a.mlf., Takrb, s.921, nu.6523; Muchidin bn Abbs tefsirindeki yeri ve otoritesi ile bn Eb Htim tefsirindeki isnatlar hakknda bkz. Ko, Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri, ss.70-71. 110 bn Abbstan da ilk nazil olan ayetlerin -istiazeden sonra- Alak Suresinin ayetleri olduuna dair rivayetlere rastlamaktayz. (rnek olarak bkz. Taber, Cmi, I, 50.) Bu rivayetler bize Muchidin bu bilgisinin bn Abbsa dayanma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 111 bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, VII, 217218.

236

BURHAN BALTACI

Peygamber ve sahabedir. Tabiin nesli de baz durumlarda Hz. Peygamberin ve sahabenin ismini zikretmeksizin muhataplarn bilgilendirmek maksadyla bu ekilde nakillerde bulunmulardr. Konu edindiimiz rivayetler zelinde durum tespiti yapacak olursak, ad geen rivayetler yukarda da ifade edildii zere Hz. ieye dayanmaktadr. O, ilk nzule dair yaanan olay Hz. Peygamberden duyduu gibi teferruatl bir ekilde naklederken kendisinden nakleden dier raviler bazen bir ksmn bazen de ierdii bilgilerden herhangi birisini muhataplarna iletmilerdir. Bunun sonucu olarak ortaya, farkl rivayetlermi gibi grnen, fakat farkl ynleri nakledilen bir tek rivayet kmaktadr. Bunun yannda Muchid rivayetlerinin yine Hz. ieye ulama ihtimali olsa da- bn Abbsa nispet edilmesi kuvvetle muhtemeldir. Rivayetlerin ortak ierii, ilk nazil olan ayetlerin Alak Suresi 1-5. ayetler olmasdr. Olayn anlatl ve nakledili ekilleri deiik olsa da bu ortak ierik ayn kalmaktadr. Bu husus ilgili rivayetlerde ilk nazil olan Kurn ifadeleri ile olduu gibi; sekiz, dokuz, on iki, on ve on drdnc rivayette ilk sure lafz ile de ifade edildii olmutur. Alak suresinin altnc ayeti ve sonrasnn, nceki ayetlerin nzul sebebi ile balantsnn bulunmad bilinen bir husustur.112 Alak Suresi bir btn olarak nazil olmadna gre, aratrmamza konu olan rivayetlerde ifadesini bulan lk nazil olan sure ibaresinden, sure kavramnn ilk dnemde ayet gruplarn ifade etmede kullanld kanaatine ulalmaktadr. Alak Suresinin ilk be ayetinden sonra nazil olan sureler birinci rivayete gre Nn vel-Kalem, Mddessir ve Duhdr. Bu surelerinin fetret-i vahiyden sonra nazil olduu anlalmaktadr. Tabernin Trhindeki rivayetler ile tefsir ve hadis klliyatnda geen, yukarda kendilerine iaret edilmi olan rivayetler bu hususu desteklemektedir. Muchid kaynakl rivayetlerde ilk rivayette olduu gibi Nn vel-Kalem ilavesi bulunmaktadr. Bu ifadede sonra kelimesi ile beraber kullanlmasndan bu surelerin Alak Suresinin ilk be ayetinin hemen ardndan deil de fetret-i vahiyden sonra nazil olduu anlalmaktadr. Rivayetlerin genelinden kan sonu Alak Suresinin ilk

112 Taber, Cmi, XXX, 253 vd.

Nzul Srecine likin Veriler

237

ayetlerinin ardndan fetret-i vahiy olarak isimlendirilen bir faslann meydana geldiidir. Bu arann ardndan ad geen surenin ilgili ayetleri nazil olmutur. Muchid kaynakl rivayetlerde bu surenin isminin sadece Nun olarak yer almasnn sebebi, bu rivayetler ilk nazil olan surenin ismine dair ksa bilgi ierdii iin ilk rivayette saylan surelerden ilki olan Nunun saylmas, dier ikisinin ise zikredilmemesi olabilir. Dier bir adan deerlendirecek olursak, birinci rivayette yer verilen sralamann nzul sras deil de bu surenin ilgili ayetlerinin nazil olduuna dair verilen bir bilgi olarak kabul edilebilir. Ad geen sureyi ierik itibariyle de deerlendirdiimizde yaplan itirazlara ve ithamlara kar Hz. Peygamberi teselli eden, ona moral ve destek veren ayetlerle karlamaktayz ki bu durum gnn artlar ile de birebir rtmektedir. lk dnemde nzul srasna gre tertip edilmi olan Hz. Osmn, bn Abbs ve Cafer es-Sdkn mushaflarnda ortak olan zelliklerden birisi ilk nazil olan surelerin Alak ve Nn vel-Kalem olmasdr. Bu bilgi de deerlendirmeye tabi tuttuumuz rivayetlerle rtmektedir. (Mzzemmil ile) Mddessir ve (arada birka sure olsa da) Duh ise ad geen mushaflarda bunlar takip etmektedir.113 Bu durum verilerin fiili durum tarafndan da teyit edildiini gstermektedir. Bu aratrmada, nzul sreci ynnden, hakknda farkl rivayetlerden ziyade benzer rivayetler bulunan 96/Alak Suresi 1-5. ayetler temel alnmtr. Bu ayetlerle ilgili olarak Tabernin tefsirinde yer verdii rivayetler konu edilerek rivayet tefsiri ekseninde senet ve metin asndan bir deerlendirme yaplmtr. Bu rivayetler, ayn mellifin Trihinde yer verdii konu ile ilgili rivayetlerle de karlatrlmtr. Hedefimiz, hakknda daha fazla tartmal haberler bulunan sure veya ayetlere ilikin rivayetlerin de bu ekilde deerlendirilmelerine katk salamak ve bir rnek oluturmaktan ibarettir. Bu ve benzeri almalar ile son dnemde pek deerlendirmeye tabi tutulmayan tefsir rivayetlerinin -senet ve metin itibariyle- ieriinde sakl kalan pek ok hususun ortaya kaca kanaatindeyiz.

113 Cerraholu, smail, Tefsir Usl, (Ankara: TDV Yay., 1989) s.86.

238

VI. Rivayetlerin snat Tablosu*

Hz.i e Ubeyd Amr ube Nadr b. umeyl Vek

8 12

Eb Mus Eb Rac Kurra Vek Muhammed b. shk Seleme A. b. Mehd Yahy Sufyn X bn Eb Nech At b. Yesr Muchid

Urve

bn eddd

Zuhr

Suleymn

Numn b.R id bn Eb Adiyy bn Musenn Taber

9 10 6 7 11

Ynus

M. bn shk

AbdulVhid A. b. Mehd ? Eb Kureyb Taber Taber bn Humeyd Halld b. Eslem ?

Cerr

bn Vehb

Sufyn

bn Eb evrib

Vek

Mihrn

Vehb b. Cerr

Ynus

brhm b. Sad

A. b. Bi r

Taber

bn Be r

?
13

bn Humeyd
14

Ahmed

Taber

Taber

BURHAN BALTACI

Tablo, Tabernin tefsirinde yer alan rivayetlerin kaynak ki isi esas al narak haz rlanm t r. Her bir isnad n sonundaki numaralar ara t rman n birinci blmde yer verilen rivayetlerin Tabernin tefsirinde zikretti i s ralamaya istinaden verilmi s ra numaralar d r. Tablodaki ? imgesi rivayette yer verilmeyen isimler sebebiyle meydana gelen inktalara, X ise senette isim belirtilmeden kapal bir tarzda ifade edilen mbhemlie i aret etmektedir.

Nzul Srecine likin Veriler

239

KAYNAKA Cerraholu, smail, Tefsir Usl, Ankara: TDV Yay., 1989. Eb vne, Yakub b. shk el-sferin (316 h.), Musnedu Eb vne, I-II, Beyrut: Drul-Marife, tsz. Hkim, Muhammed b. Abdillh en-Neysbr (321-405 h.), el-Mustedrek alas-Sahhayn, I-IV, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1411/1990. Hazrec, Hfz Safiyyuddn Ahmed b. Abdillh el-Ensr, Hulsatu Tezhbi Tehzbil-Keml f Esmir-Ricl, Bulak, 1301 h. bn Hacer, Hafz Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln (852 h.), TehzbutTehzb, I-XII, Beyrut: Dru Sadr, 1325 h. _____, Fethul-Br, I-XIII, Beyrut: Drul-Marife, 1379 h. _____, Takrbut-Tehzb, Riyd, 1416 h. bnul-Esr, Mecduddn el-Mubrek b. Muhammed el-Cezer (544-606 h.), en-Nihye f arbil-Hads vel-Eser, I-V, Beyrut: Drul-Fikr, tsz. bnus-Salh, Eb Amr Osmn b. Abdirrahmn (643 h.), Ulmul-Hads, Beyrut: Drul-Fikr, 1986. Kastaln, Ebl-Abbs ihbud-Dn Ahmed b. Muhammed (923 h.), rdus-Sr li erhi Sahhil-Buhr, I-X, Beyrut: Dru hyitTursil-Arab, 1304 h. Ko, Mehmet Akif, snad Verileri erevesinde Erken Dnem Tefsir Faaliyetleri, Ankara: Kitbiyt, 2003. _____, Tefsirde Bir Kaynak ncelemesi, Ankara: Kitbiyt, 2005. Koyiit, Talt, Hadis Istlahlar, Ankara: Ankara . lahiyat Fakltesi Yay., 1985. Muslim, b. Haccc el-Kueyr en-Neysbr (206-261 h.), Shh, Beyrut: Dru hyit-Tursil-Arab, tsz. Serinsu, Ahmet Nedim, Kurann Anlalmasnda Esbb- Nzlun Rol, stanbul: le Yaynlar, 1994. Suyt, el-Hfz Celluddn (911 h.), Tedrbur-Rv, Beyrut: MuesseseturRayyn, 2005. _____, Lubbun-Nukl f Esbbin-Nuzl, (Tefsrul-Celleyn ile birlikte), stanbul: Pamuk Yay., tsz. kir, Ahmed Muhammed, el-Bisul-Hass erhu htisri Ulmil-Hads, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye, 1994.

240

BURHAN BALTACI

Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922) Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, I-XXX (XV cilt halinde), Beyrut: Drul-Fikr, 1988. _____, Cmi (2), tah. Abdullh b. Abdulmuhsin et-Turk, Kahire: Dru Hicr, 1422/2001. _____, Cmi (3), I-XXIV, tah. Ahmed Muhammed kir, MuesseseturRisle, 2000. _____, Trhur-Rusul vel-Mulk, I-XI, tah. Muhammed Ebl-Fadl brhm, Kahire: Drul-Merif, 1967. Tatl, Bekir, yet ve Hadislerde sr ve Mira Olay, Adana, 2008. _____, Cibrl Hadisi ve slm Dncesine Yansmalar, Adana, 2009. Uur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, Ankara: TDV. Yay., 1992. Zebd, Zeynud-Dn Ahmed b. Ahmed b. Abdil-Latf, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, I-XIII, trc. ve erh. Ahmed Naim (I-III), Kamil Miras, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay., 1988. Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osmn, Siyeru Almin-Nubel, tah. uayb el-Arnat, Beyrut: Muessesetur-Risle, 1986.