BN- HALDUNUN KURN VE TEFS R ANLAYII

EM NE KUGZ

Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Temel slam Bilimleri Anabilim Dal Tefsir Bilim Dal in ngrd YKSEK L SANS TEZ Olarak Hazrlanmtr.

Tez Danman Do. Dr. smail ALIKAN

Eyll 2007

 NDEK LER
KISALTMALAR ................................................................................................................................... I NSZ...................................................................................................................................................II G R ......................................................................................................................................................1 I. KONUNUN NEM VE ARATIRMA YNTEM .............................................................. 1 II. BN- HALDUN (732-808/1332-1406)UN HAYATI VE ESERLER ................................ 3 A. Hayat ve Kiilii......................................................................................................... 3 B. Eserleri......................................................................................................................... 9 C. lmi Faaliyetleri ......................................................................................................... 18 D. Dnce Yaps.......................................................................................................... 19 E. lim Tasnifi ................................................................................................................ 32 B R NC BLM BN- HALDUNUN TEFS RE BAKII I. BN- HALDUNUN L M TASN F NDE TEFS R N YER ........................................36 III. BN- HALDUNDAN NCE TEFS R ....................................................................................37 IV. BAZI KAVRAM TANIMLARI .................................................................................................37 A. Kurn........................................................................................................................ 38 B. Krat ......................................................................................................................... 41 C. Nbvvet ve Vahyin Manas ..................................................................................... 42 D. Tefsir.......................................................................................................................... 48 V. TEFS R TASN F .........................................................................................................................54 VI. TEFS RE KATKISI ......................................................................................................................59 K NC BLM BN- HALDUNUN DNCE S STEM NDE KURANIN YER VE AYETLER YORUMLAMA B M I. KURAN VE TEFS R KAYNAKLARI HAKKINDAK DEERLEND RMELER .......63 A. Mfessirler................................................................................................................. 64 1. Kaynak Olarak Mracaat Ettii Mfessirler Ve Onlar Hakkndaki Olumlu Yaklamlar .................................................................................................................... 64 3. Mfessirlere Ynelttii Eletiriler.............................................................................. 70 B. Tarihiler ................................................................................................................... 73 II. KURNDA ANLATILAN OLAYLARI DI KAYNAKLARLA KARILATIRMASI
.........................................................................................................................................................78

III. TAR H R VAYETLER AYETLERLE DESTEKLEMES .................................................79 A. srailoullarnn Nfusu ile lgili Rivayetleri Deerlendirmesi ............................... 80 B. srailoullarnn Zillet Hayatna Dme Sebepleri................................................... 82 C. Ad Kavminin Yaad ehir ile lgili Rivayetler ..................................................... 83 D. Mekke ehri Ve Kbenin ns ............................................................................... 84 E. Fatmlerin Ehl-i Beyt Dnda Tutulmas Meselesi ................................................. 87 F. Bermeklerin Bana Gelen Felketin Harun Reid Yznden Olduuna Dair Yanl Rivayetleri Deerlendirmesi............................................................................................... 88 IV. KUR ANLA LG L BAZI KONULAR HAKKINDAK DNCES ..........................89 A. Vahyin Hz. Peygamber zerindeki Etkileri .............................................................. 89 B. Hz. Peygamberin Mucizeleri ve stnl.............................................................. 91 C. Muhkemt ve Mtebiht ........................................................................................ 93 D. Rzk Meselesi Ve Kesb............................................................................................. 96 E. nsan Dncesi ve nsann Yaratl....................................................................... 99 F. Emanet ..................................................................................................................... 101 V. BN- HALDUNN YORUMCULUUNUN RNE : HLAS SURES TEFS R ...103

III
VI. TAB (SOSYAL) TEFS R RNEKLER .............................................................................109 A. Bedeviliin ve Hadariliin Dini Hayata Etkisi ........................................................ 114 B. Asabiyetin G ve Mlkn Elde Edilmesindeki Rol............................................. 115 C. Bedevilik ve Hadarilik in Asabiyetin Yeri ........................................................... 120 D. Mlkn lmeti Olarak Toplumdaki yi Hasletler.................................................. 122 E. Hilfet Ve mmetin Manas ................................................................................... 124 F. Umrnn Gayesi ve Nihayetinin Habercisi Olarak Hadaret..................................... 129 G. Takv ....................................................................................................................... 132 H. stikamet .................................................................................................................. 135 . stnln Takvda Oluu ..................................................................................... 141 J. Hatm (Gzel Koku) Hakknda................................................................................. 143 K. Dzenin nemi (Bunynun Merss) ....................................................................... 144 L. Zulm....................................................................................................................... 146 VII. BNHALDUNUN YORUMCULUUNUN DEERLEND RMES
.......................................................................................................................................................147

SONU................................................................................................................................................150

KISALTMALAR Mukaddime: bn-i Haldun, Mukaddime, ev.: Sleyman Uluda, Dergah yay., 4. bas., st. 2005. el-Mukaddime: bn Haldun, el-Mukaddime, (thk: Dr. Ali Abdulvhid Vf), Nehdet Msr, Kahire 2004. Giri-Mukaddime: Sleyman Uluda, Giri: .Haldun...., Mukaddime ( bn Haldun), ev.: S. Uluda, st. 2005, 13-154. Giri-Tasavvuf: Sleyman Uluda, Giri: Tasavvufun Mahiyeti, ifusSil, ( bn-i Haldun), ev.: S. Uluda, st. 1984, 19-76. bkz.: Baknz if-Sil: if-Sil Litehzibil Mesil, ( bn-i Haldun), nsz ve Notlarla Nereden, Muhammed B.Twit At-Tanji, st. 1958 a.s.: aleyhis-selam D A: Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. ty: Tarih yok. Thk: Tahkik yok. Hz.:hazreti. c: cilt s: sayfa vb: vebenzeri et- Tarif: Muhammed B.Twit et-Tanji, et-Tarf bn-i Haldun Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken, Kahire 1951.

NSZ bn-i Haldun gerek slm leminde gerekse dnya dncesi tarihinde zel ve nemli yeri olan byk bir mtefekkirdir. Eserlerinde ortaya koyduu dnceleri zgn ve kendi alannda esiz bir yere sahiptir. nk seslendirdii grler, dnemine kadar hibir bilgin, lim ve dnr tarafndan sylenmemitir. Bir ilim sevdals olduu iin kendinden nceki fikirlerden faydalanmakla beraber, o hem metod hem de ierik bakmndan bamsz bir bilim daln, zgn bir dnce sistemi olan Umran lmini kurmay baarmtr. Ama zlerek ifade etmeliyiz ki, bu alanda onun kayda deer takipisi olmamtr. bn-i Haldun, slam medeniyetinin duraklamaya, gerilemeye, zayflamaya ve yklmaya yz tuttuu buna karn, Avrupa medeniyetinin canlanmaya balad VII./ XIV. asrda yaamtr. Dou ve Bat medeniyetlerinin siyasi ekime iindeki bir dnemde yaayan bn-i Haldun (808/1406), nemli ahsiyetten yani, tasavvuf dncesinin zirvesi olan bn-i rb (:638/1240), kelam ekolnn gl sesi Fahruddn er-Rz (:606/1209), ve selefi dncesinin en nemli temsilcisi bn-i Teymiye (:728/1328)den sonra gelmitir. Eserlerinden anladmz kadaryla onlarn fikirleri, bn-i Haldunun dnce yapsnn geliiminde etkili olmutur. te bn-i Haldun kendisini byle bir ortamda bulmu ve yetitirmitir. Bu byk mtefekkirin deeri, XVII. asrdan itibaren Osmanllarda, XIX. asrdan itibaren de Avrupada anlalmaya balanm ve hzla n dnyaya yaylmtr. Bu itibarn sonucunda eserleri tannmaya, zellikle en nl eseri Mukaddime, Franszca, ngilizce, spanyolca, Portekizce, Japonca, Rusca ve Urduca gibi dnya dilerine tecme edilmitir. Gnmzde sosyal bilimler olarak kabul edilen birok alanda yeniliki bir fikir haraketi balatt iin o, ou zaman tarihi ilim haline getiren, ilk tarih felsefesi yapan, psikolojiyi tarihe uygulayan ve sosyolojinin kurucusu olarak nitelendirilir. ok ynl bir ahsiyet olan bn-i Haldunu, farkl gr ve inanca sahip birok bilim adam ve filozof, farkl ynn kefederek yorumlamtr. Kimine gre tarihi, kimine gre sosyolog, kimine gre medeniyet ya da kltr tarihisi, kimine gre siyasi dnr, kimine gre iktisad, kimine gre ehirci, kimine gre hukuku, kimine gre de ilahiyatdr. te onun bu kadar farkl yorumlanmasndaki sebep, dnce sisteminin aklc ve olduka kapsaml olmasndan ileri gelmektedir. Gnmzde de hakknda farkl ilim dallarnda almalar yaplan mtefekkirin biz de farkl bir ynn bu almamzla gn yzne karmaya altk.

III Aratrmamz esnasnda bata bn-i Haldunun nl eseri Mukaddime olmak zere, dier eserlerinden faydalandk. zellikle ayetler hakkndaki yorumlarnn ve tefsirle ilgili konular hakkndaki grlerinin byk bir blm Mukaddimeden alnmtr. Ayrca mellifin gerek hayatn gerekse dnce yapsn anlatan eserlere, makalelere, ansiklopedik bilgilere bavurduk. Konumuzun zellikle tefsirle alakas olmas hasebiyle, tefsir usl, tarih, hadis ve biyografya alanlarnda yazlm ve konumuza katks olacak tm kaynaklara ulamaya gayret gsterdik. Bunun yannda bn-i Haldunun eserlerini tercme eden, onun hakknda aratrma ve inceleme yapm Sleyman Uludan birikiminden faydalandk. Ancak urasn belirtmemiz gerekir ki, tercmelerdeki dil problemleri, zellikle ayetleri anlamay zorlatran ifadelerde deiiklikler yapmak kanlmaz olmutur. almamz bir giri ve iki blmden olumaktadr. Giri ksmnda, mellifin hayat, kiilii, ilmi faaliyetleri ve dnce yapsn ele aldk. Birinci blmde ise, konumuzun temeli olan bn-i Haldunun tefsire bak ve tefsirle ilgili nemli konular hakkndaki grlerine yer verdik. kinci blmde ise, mellifin eserlerinde Kurn ve ayetlerlere ayrd yer, ayetleri yorumlama biimi ve buna ilikin baz rnekleri inceledik. Ayrca bn-i Haldunun eserlerinde zikrettii mfessirler ve onlarn yorumlarn sunmaya altk. Bu aratrmamzn gerek konu tavsiyesinde gerekse proje aamasnda deerli vaktini hibir zaman esirgemeyen, tezimizin hazrlanmasnda srekli destek olan saygdeer hocam Do. Dr. smail ALIKAN Beye teekkr bir bor bilirim. Yine almamz esnasnda fikirlerinden faydalandm deerli hocam Prof. Dr. Ali AKPINAR Beye ve tez hazrl srasnda maddi-manevi desteiyle g aldm anneme-babama ve kardeime sonsuz teekkrlerimi sunuyorum. Emine KUGZ S VAS 2007

GR I. KONUNUN NEM VE ARATIRMA YNTEM Kurnda insan, kinat, tarih ve toplumsal hayatn mahiyeti ve ileyii gibi birok konu yer almaktadr. Rehber olan Kurn anlayp yaamak da kullarn grevleri arsnada yer almaktadr. Bu gereklilik Mslman ilim adamlarn harekete geirmi, bu hakikati anlama gayreti ierisinde ayetleri yorumlamlar ve ayetler hakkndaki grlerini sunmulardr. imdiye kadar birok mfessir yetimi ve eserleri gnmze ulamtr. Ancak baz ilim adamlar insanlk tarihini incelerken fikirlerini ayet ve hadislerle destekleyerek bir nevi realist yahut sosyal tefsir adn verebileceimiz eserlerle karmza kmlardr. te bu zellikte bir ahsiyet olarak karmza kan mtefekkirlerden biri de bn-i Haldundur. bn-i Haldun, ok ynl kiilii ve dnemine kadar hi kimsenin selendirmedii farkl bir dnce sistemininin kurucusudur. O, fikirlerini tecrbeleriyle, tarihle, en nemlisi de ayet ve hadislerle destekleyerek bekli de imdiye kadar isimlendirilmeyen bir sfatla karmza kmaktadr. bn-i Haldun tarihi, sosyolog, siyaseti kimlii ile birok alandaki bilgi birikimini ve tecrbelerini ortaya koyarken eserlerinde Kurn kaynakl bir anlatm yolunu semitir. Hatta kulland metodla Kurnn tamamen yaanabilir bir hakikat olduunu gstermesi asndan nemlidir. Ayrca nce olay ve olgularla ilgili bilgilerini anlatmas bu duruma ilikin tezlerini ayetlerle desteklemesi onun yorumculuk ynnn ve tefsire kazandrd farkl bir bak asnn neticesidir. Tezimizde, amza k tutacak yorumlarnn olduuna inandmz byk dnr bn-i Haldunun hayatn, kiiliini ve dnce yapsn ortaya koymaya alacaz. Daha sonra almamzda asl hadef olarak belirlediimiz mellifin eserlerinden hareketle Kurna yaklamn dolaysyla tefsire olan katksna yer vereceiz. Aratrmamzda ncelikle bn-i Haldunun eserlerinden faydalanarak onu kendi dilinden anlamaya altk. Bunun yannda kendisi ve eserleri ile ilgili yazlm makale ve eserleri deerlendirdik. Elbette bn-i Haldunla ilgili birok alma yaplmtr. unu belirtmeliyiz ki, bn-i Haldunun sadece Kurna bakn, tefsire dair incelemelerini, yorumculuk ynn ele alm mstakil bir esere rastlayamadk. Tesbit edebildiimiz kadaryla bn-i Haldunun Kurndan ilham aldna iaret eden almalar; aban Denin lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Mahmut

2 Toptan bn-i Halduna Yn Veren Ayetler tefsirle ilgili baz konularda onun grlerini beyan eden Osman Keskiolunun Nzlnden Gnmze Kurn- Kerim Bilgileri ve yine tefsir alannda nemli bir yeri olan smail Cerraholunun Tefsir Usuldr. Yine bn-i Haldunun dini ynn ele alan nemli bir alma olarak mer Ferruhun Mevgfi bn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye ed-dniyye yi gsterebiliriz. Tefsir konularna aina olan ve eserlerinde yer veren mellif, gnmz tefsirle ilgili kitaplar da hak ettii lde yer almamtr. te, ge de olsa doulu ve batl birok dnrn dikkatini ekmi olan byk mtefekkir ve slam limi bn-i Haldunu Kurn ve tefsir konusundaki grleri yannda, kurduu dnce sisteminin ierisinde Kurnn konumunu ortaya koymaya alacaz. Temennimiz bn-i Haldun gibi bir dnrn gelitirdii fikir yapsnn ilham kaynann Kurn olduunu gn yzne karmak, grlerini gnmz asndan deerlendirmektir ve bylece bu alandaki bir boluu doldurmaktr.

II.

BN- HALDUN (732- 808/1332- 1406)UN HAYATI VE ESERLER Bir insan tam anlamyla tanyabilmek, sadece onun fikirlerini ve dnya

grn bilmekle veya eserlerini okumakla olmaz. ncelikle o ahsn nerede, hangi dnemde, hagi art ve ortamlarda yetitii, hangi tecrbelerden getii ve hangi fikir akmlarndan etkilendiini ksaca hayatn her yn ile renmek, onu anlama ve tanma yolunda atlm en byk admdr. Bu dnce ile biz de almamzn giriinde bn-i Haldunun hayatna yer vererek onu, yaants ve fikirleri ile birlikte deerlendirmek suretiyle daha isabetli sonular karacamz kanaatindeyiz. A. Hayat ve Kiilii

smi Abdurrahman, knyesi Ebu Zeyd, lakab Veliyyddin, hreti bn-i Haldun olan mellifin tam ad; Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman bn-i Haldun el-Mlik, el-Hadramdir. 1 Ramazan 732 (27 Mays 1332)de Tunusta dodu. Bu yzden baz kaynaklarda isminin sonuna Tuns sfat da eklenmitir.1 Aslen Yemenin Hadramut blgesinden olduu iin daha ok Hadram olarak anlmtr. Mellif, 25 Ramazan 808 (15 Mart 1406)da Kahirede vefat etmitir. Olduka hareketli bir hayat sren bn-i Haldun, slam medeniyetinin

duraklamaya, gerilemeye ve zayflamaya yz tuttuu, buna karn Bat medeniyetinin canlanmaya ve glenmeye balad VIII./XIV. yy.da yaamtr. hreti yaad corafya ile snrl kalmayan bn-i Haldun, hakl olarak slam fikir ve ilim dnyasna damgasn vuran bir n kazanmtr. Bu gl sesin ilim ve fikir dnyasna girmeden nce ahsn daha iyi tanyabilmek amacyla hayatn dnemler halinde inceleyeceiz. 1. Genlii Ve Tahsil Dnemi Doumundan itibaren yaklak yirmi yl kendi memleketinde ve ailesinin yannda kald. Bu sre ierisinde Tunusta, geleneksel eitim-retim sistemi gerei nce babasndan, daha sonra da deiik alimlerden ders grd. Kk yata Kuran- Kerimi ezberledi. Kraat, tefsir, hadis, fkh gibi dini ilimler; lgat, sarf, nahiv, belaat, edebiyat ve dil bilgileri gibi alet ilimlerini ve mantk, felsefe, matematik ve tabii
1

Sleyman Uluda, bn Haldun, D A, stanbul 1999, XIX,538

4 ilimleri tedris etti. bn-i Haldun, bu ilimleri renmesine vesile olan hocalarndan zaman zaman sz etmi, onlarn ilmi kuvvetlerini ve derinliklerini anlatarak eserlerine kaydetmitir. zerinde en ok etkili olan hocalarndan Ebu Muhammed Abdulmheymin el-Hadram (676/1277- 750/1349)den hadis ve siyer; Ahmed ezZevvden, kraat; Muhammed b. Sleyman att den fkh; Muhammed b. brahim elbil (681/1282-757/1356)den usl, mantk, kelam, felsefe ve matematik dersleri ald.2 2. dri Hizmetleri Ve Siysi Faaliyetleri bn-i Haldun onsekiz yana geldiinde hayatn derinden etkileyen iki nemli olayla karlamtr. Birinci hadise; 749/1348de slm dnyasnn her tarafn saran veb salgndr. Bu salgn hastalk; talya, Endls ve birok Avrupa memleketlerine de yaylmt. yle ki, her gn yetmi kiinin ld sylenen ve bn-i Haldunun ocak sndren diye bahsettii ve byk fet olarak deerlendirdii bu veb salgnnda, sevgili annesini, ilim aknn tohumlarn ekerek onu yetitiren, ilk eitimcisi olan babasn ve kendilerinden ders alarak dini, ilm, fikr anlamda hayatnn her alannda baarl olmasnda byk pay olan hocalarn kaybetmitir. bn-i Haldun bu elim hadiseden bahsederken yle der: Durmadan sonsuz bir arzu ile ilim tahsil etmek ve faziletler elde etmek iin didiniyor, ilim retilen yerlere ve ders halkalarna gidip geliyordum. Ocak sndren veb kana kadar hayatm byle devam etti. Veb sebebi ile ayn, erf ve btn stadlar dnyadan gp gitti. Anam babam da vefat etti. Allah hepsine rahmet etsin.3 Onu sarsan ikinci olay ise, bir yl sonra yaamtr. O da udur: O srada Tunusu igal eden Meriniler baarsz oldular. Bunun iin bu hanedanln sahibi Ebu Hasan, vebadan kurtulan alim ve ediplerle birlikte Fasa dnmek zorunda kalmt. Tunusta yalnz kalan bn-i Haldun tahsiline devam edecek gc kaybetmiti. Tm gayretlerine karn hocalarnn yanna, yani Fasa gidemeyince, siyasete atlmaya karar verdi. Onun zamannda slam dnyasnn idari blmlemesi genel olarak u ekilde idi: Tunusta Hafsler, Fasta Mernler, Cezayirde Abdulvadoullar, Msrda Memlkller, Anadoluda ise Seluklu Beylikleri ve Osmanllar hkm sryordu. Endlsn byk bir blm de Hristiyanlarn istilsna uramt. Dier emirlikler de
2 3

Sleyman Uluda, bn Haldun, XIX, 539. Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 2005, I,24.

5 fitne ve ekimelerle srekli atma iindeydiler. te byle bir ortamda, ilmi tahsiline ara vermek zorunda kalan bn-i Haldun, idri grevler stlenmeye balad. Her ne kadar gnl ilm aratrmalarda olsa da bunu o an iin baaramamtr. Fakat onun yaad siyasi tecrbe, ilmi kiiliin olumas bakmndan byk nem tar. Yaad blge olan Tunusun Hafsler tarafndan igaline kar, Merniler safnda savaa katlan bn-i Haldun, (752/1352) galibiyetin elde edilmesiyle deer kazand. Savataki baarsn duyan Merni Sultan Eb nan, bn-i Haldunu Fasa ard ve onu ilim meclisi oluturan alimler arasna alarak dllendirdi. Daha sonra, yine sultan tarafndan, ktiplik, mhrdarlk gibi grevlere getirildi. stlenmi olduu bu grevler onun iin byk bir frsat oldu ve ok sevdii ilm alana, deta yeniden dn yapt. Bu amaca ynelik olmak kaydyla Fastaki ktphanelerde almalar yaparak ve Endlsten buraya g eden alimlerden faydalanarak bilgisini geniletti. Sultan Eb nann gvenini kazanan bn-i Haldun, sr katipliine getirildi. Yani, sultan adna resmi yazlar yazma grevini slenmi, resmi yazlarn dilini sadeletirmeye balamt. Byle bir grevi stlenmesi, aslnda onun farkl diller bildii izlenimini verse de, aratrmamzda byle bir sonucu kantlayabilecek verilere ulaamadk. Ancak sr ktiplii de onun dil alanndaki enginliinin iaretidir. ki yl sonra da hakimlik grevine balad. Ancak, yaps itibaryle, Sultan nann yannda ald grevler bn-i Haldunu tatmin edecek seviyede deildi. Kendi ifadesiyle bu mevkler, selefinin ve atalarnn stlendikleri erefli vazifeler kadar yksek bir mevk saylmazd.4 Her ne kadar gz ykseklerde ise de, kendisine verilen bu grevleri istemeyerek de olsa kabul etti. stemedii bir grevi stlenmesinin sonucu olsa gerek bu dnemde, bn-i Haldunda, kiiliine ve ifade ettii erdemli davranlara ters, bir takm olumsuz, hatta bizi hayrete dren gayr- ahlki tutumlar mahade ediyoruz. Bu tr tutum ve davranlarn gizlemeden, ama kendisini temize karacak ekilde bahsetmitir. rnein; menfati ve makam hrs uruna, siyasi entrikalara girmi, kendisinden iyilik grd insana kar ktlk yapmaktan ekinmemi, ona birok ltuf ve ihsanda bulunan Sultan Eb nann aleyhine evrilen dolaplara bile alet olmutur. Bu olaylar sebebiyle sultanla aras alan bn-i Haldun, iki yl hapis hayatndan sonra, edeb ifade gcnden faydalanarak, Ebu nann gnln bir kaside ile yumuatp zgrlne kavutu. Ancak Ebu nann kardei ve dnemin veziri olan mer bin Abdullah ile ibirlii yapp taht ele geirdi. Bu olaydan sonra istedii
4

Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, 27.

6 makama getirilmeyen ve bekledii ilgiyi gremeyen bn-i Haldun, ktiplik grevinden istifa ederek, Endlse gitmeye karar verdi. bn-i Haldun Endlste daha ok bir air ve edip olarak n kazansa da, siyasi faaliyetlerine ara vermeden devam etmitir. Orada siyasi ve ilmi faaliyetler yrten nceki hocas bn-i Hatiple (713/1313-776/1374) rekabete girince, tekrar Tunusa geri dnd. Ancak onun ilim ak, bn-i Htiple irtibatn kesmeden almalarndan haberdar olmasna vesile olmutur. unu ifade etmeliyiz ki, bn-i Htible rekabet yani bir nevi dmanlk iinde olsa da, srf ilm kazanmlar elde etmek iin onunla balarn koparmam ve siyasi rekabeti bir kenara brakarak ilmi birikiminden istifade etme yollarn aramtr. Yaad her dnemde farkedilen bu zellii, onun ilmi ahsiyeti ve ilme olan dknln ortaya koymas asnadan nemlidir. Hayatnn ilk yirmi yln Tunusta; yirmi alt yln Cezayir, Fas ve Endlste; son drt yln da yine Tunusta geirmitir.5 Bu zaman dilimlemesi iinde 751/1351 senesinin sonundan 776/1375 senesinin sonuna kadar yirmibe yln siyasi ve idri ilerle megul olarak geirmitir. bn-i Haldun, iyi bir eitim grm, kklkten beri ilim ve fikir hayatna ilgi duymu, biraz da mecbur kald iin siyasete atlmtr. zellikle Sultan Ebu nandan sonra yerine geen hkmdarlar tarafndan, srf devletin en st kademelerinde bulunma hrs yznden, srgn edilmesine veya hapsedilmesine sebep olmutur. Ne var ki, bu kadar skntl dnemlerine ramen refah iinde itibarl bir hayat srmtr. nk onun daha nce, birok hanedanlklarda, bazen emir, bazen de sultanlar kadar etkili olduu, iktidarlarn el deitirmesinde de rol oynad bilinmektedir. Bu zelliiyle destei beklenen ve muhlefetinden korkulan bir kii durumuna gelmitir. Ayrca siyasi tecrbesi, onun eserlerini kalc ve gl klm, asrlara hitap eden retiler sunmasna vesile olmutur. 3. Telifle Megul Olduu Dnem bn-i Haldunu bu dnemden sonra 776/1375 senesinden, 784/1383 senesinin sonuna kadar telifle megul olmak amacyla Cezayire gitti. Siyasi ortamdan uzak kalmak isteyen bn-i Haldun, oradaki bn-i Selme Kalesinde uzun sredir zlemini ektii ortam buldu. Zaman, mekan ve zihn dinginlikten faydalanarak, okumak, aratrmak ve kitap yazmakla megul oldu. Siyasi ve idari karklklardan, grltden, ekimelerden uzak olan bu kalede, drt senesini geirdi. lk defa huzurlu, istikrarl ve
5

Sleyman Uluda, bn Haldun, XIX, 541.

7 istedii bir hayat yaama imkanna kavumutu. Artk imdiye kadar yaad siyasi tecrbelerini ve idri mhedelerini gzden geirip bir eser ortaya koymay kendine bir grev kabul ediyordu. Gerekten de dndn yapt; drt yln ok verimli ve feyizli geirdi. Bugn ilmin her dalna ait birok tecrbeyi ve bilgiyi, Cezayirde ve zellikle orada bulunan bn-i Selme kalesinde geirdii toplam sekiz sene ierisinde yazd eserlerden renmekteyiz. bn-i Haldunun bu tavrndan renmekteyiz ki; salam ve asrlara hitap eden eserler, ksa srede yazlm gibi kalemin ucunda deildir. Aksine uzun, tecrb zamanlarn, dnce olgunluunun ve emein sonulardr. 4. Kadlk Ve Mderrislik Dnemi bn-i Haldun, 784/1382 senesinden 808/1406 senesine kadar devam eden yirmi drt senelik zaman dilimini Msrda sakin ve rahat bir ortamda geirmitir. Ortaya koyduu eserleri ile ilmi kiilii her tarafta tannm olan bn-i Haldun, Ezher niversitesi hocalar ve talebeleri tarafndan ok iyi karlanmtr. Bylesine deerli bir ahsn ilminden faydalanmak isteyenler, Ezherde onun etrafnda toplanp bir dinleyici kitlesi meydana getirmilerdir. Bu konuyla ilgili olarak kendisi, Kahireye geldiimde ilim heveslisi talebeler etrafm sard. Benden ilim sermayesi az olmakla beraber, kendilerine ders vermemi istediler, zrm kabul etmediler. Onun iin Cmial Ezherde ders vermeye baladm.6 demektedir. Dneminin en derin fikir adam olan bn-i Haldun, yann ve yaadklarnn olgunluu ile hal kendisinin yetersiz olduunu vurgulayarak, mtevzi bir tavr segilemitir. Ancak, etrafnda ilim akyla toplanan insanlar da ilim akyla dolu olduu ve ders alacak hoca hasretiyle yand gnleri anmsadndan olacak ki, onlarn bu ilim aln ok iyi anlayp onlarn itiykna karlk veren bu mtevzi alim ve bilgin, Ezherde uzun srecek ders halkalarnn dinlenen sesi oldu. bn-i Haldunun beli, fasih ve sels ifadesiyle verdii dersler, dinleyicileri cezb ediyor ve byk takdir ve hrmet grmesine sebep oluyordu. Hatta ona muhlif ve murz olanlar da dahil olmak zere geni bir kitle tarafndan kabul gren bu ahsiyeti yakndan tanmak iin insanlar derslerine devam ediyorlard. Bu dnemdeki n ve hrmeti bn-i Tariberd, Sahav, Makriz ve bn-i Hacer gibi mellifler tarafndan ifade edilmitir.7
6

bn-i Haldun, et-Tarif bi bn Haldun ve Rhletuhu Garben ve arken, (ner:Muhammed Tavit etTanci), Kahire 1951, 248. 7 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, I , 43.

8 O srada (784/1384), Msr Hkmdar Sultan Zhir Berkuk idi. bn-i Haldun, her zaman yapt gibi, onunla da iyi mnsebetler kurdu. Sultan da kendisine birok ihsan ve ikramda bulundu. Sonra Salahaddin-i Eyyb (:1193) tarafndan in edilen, Medresetl Kamhiyede (Buday Medresesi) fkh dersleri vermeye balad. Sultan Berkuk belki de devlet ilerinin daha salam yrtlmesinde fayda salayaca dncesiyle, derslerini takip etmeleri iin devrin alimlerini, lkesinin ileri gelenlerini, sultan ve emirlerini bn-i Haldunun ders halkalarna katlmalar iin gndermi, bylece bn-i Halduna verdii deeri gstermitir. Bu sekin dinleyiciler nnde gsterdii ilm kudreti, edeb ahsiyeti ve gc herkeste hayranlk ve takdir hisleri uyandrmtr. Bu arada kadllk makamnn boalmas nedeniyle Sultan, bn-i Haldunun ders verdii medresede etrafna toplanan farkl snflara mensup insanlarn onu kabul grmln de gz nnde bulundurarak kadla tayin etti. Her ne kadar bu grevi almak istemediini beyn ettiyse de, kendisine deer veren sultann sraryla greve balad. Bu vesileyle de kendisine, hilat (cbbe) giydirilen bn-i Haldun, Veliyyiddn nvan alm oldu. Bu grevi kendine yakacak ekilde, byk bir ciddiyet ve tam bir ehliyetle yrtt. Teorik fikr olgunluunu bu grevi srasnda pratik alana tayan bn-i Haldun, daha nceki idri tecrbesini burada kullanm, ok bozuk bir adalet tekilat ve hukuk dzeni ierisinde ciddi bir slahata girimitir. Hak ve hukuk zerinde titiz davranan bn-i Haldun, ayn, eraf ve devlet byklerinin menfatine engel olunca, ikayet edilmi, ynetimle aras alm ve yaad blgede devlet bakan gibi byk bir ahsn desteini kaybetmitir. bn-i Haldun gerekleen bu olumsuzluklarn arkasndan ailesini getirmek iin Tunusa gitmi ancak, dnte bindikleri gemi frtnaya tutulmutu. Akdeniz sularndaki bu frtnada, birlikte aile hayat yaama frsat bulamad ei, ocuklar, mallar ve kitaplar mahvolup gitmi, kendisi ise kurtulmutur. Onu, hayatnda en ok etkileyen zc olaylardan biri de ite budur. Msra dnnde yalnz bana kalan bn-i Haldun, ynetimle aras ak olmasna ramen sultann desteini almak maksadyla, ona kar olan kiisel balarn yeniden faaliyete geirerek, samimi mnasebetler kurmay baarmtr. Her ne kadar kadlk grevinden alnsa da, bundan sonra, Medresetl Kamhiyyede ders vermeye devam etti. Bir ara yine ayn yerde Baybars Tekkesine eyh olan bn-i Haldun daha sonra, her zaman zlem duyduu ancak bir trl ifa edemedii hacc ziyaretini

9 gerekletirmitir. Bu yolculuu srasnda da Kuds ziyaret edip, amda dneminin kudretli hkmdar Timur (:1405)la grmtr. Her ne kadar Timurla iyi ilikiler kurmak istese de bunu tam olarak baaramam, ancak bu vesileyle onu sadece Msr zerine yrmekten vazgeirerek byk bir baarya imza atmtr. Aslnda sadece bu olay bile bn-i Haldunun her yerde sz dinlenen bir kimliinin bulunduunun en byk gstergesidir. Bundan sonraki hayatnda ok fazla kayda deer bir gelime ve deime olmayan bn-i Haldun, be senede drt kez kadlk yapm, daha nce kaleme ald eserlerini Msrda tekrar gzden geirerek son halini vermitir.8 5. Vefat Msrda bir taraftan ilmi almalar, bir taraftan da kadlk grevi devam eden bn-i Haldun, bazen Nil Nehri sahilindeki mekannda, bazen de Salihiyye Medresesi civarnda erfn yerletii kesimde ikamet etmitir. 26 Ramazan 808/16 Mart 1406da yani yetmi drt yanda iken vefat etmitir. Her alandaki etkinlii ile konuulan, ses getiren asrnn melesi ve byk mtefekkiri, Abbsiye denilen Ridniyenin karsndaki Bbun-Nasr dnda, Makberetus-sufiyye mezarlna defnedilmitir. Daha ok sfilerin kabirleri yer ald iin bu isimle anlan mezarlkta bir ok ayn ve erfn trbeleri bulunmaktadr. Buraya defnedilme sebebi ise, onun bir zamanlar Baybars Tekkesine mensup olmas ve bu tekkenin eyhliine tayin edilmesidir. bn-i Haldunun, Tunusta doduu ev, tahsil grd medrese bilinmekte olup, Msrdaki evi ve mezarnn bulunduu yer tam olarak tesbit edilememitir.9 B. Eserleri

1. Lbbul- Muhassal f Uslid-Dn bn-i Haldun Safer 752de (Nisan 1351) tamamlad bu eserini, siysi alkantlar sebebiyle Tunusta idri faliyetler yrtrken, tahsil hayatndan uzak kald genlik dneminde yazmtr. Tunusun igali ve siysi karklklar da bile, o, ilmi almalar iin kendisine vakit ayryor, okuyup aratryor, incelemeler yaparak ders veriyordu. Bylelike
8 9

Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, I , 49. bn-i Haldunun hayat hikayesi u kaynaklardan derlenmitir: et-Tarif, D A, bn-i Haldun, Mukaddimein Trke ve Arapa nshas, Filozoflar Ansk. bn-i Haldun maddesi, Sleyman Uluda bn-i Hadun, Byk Larousse Szlk ve Ansk., bn-i Haldun maddesi.

10 iindeki ilim akn ve kbiliyetini tatmin ediyordu. te, stlenmek zorunda olduu idr faliyetler younluu ierisinde bir yandan da hocas bilnin etkisiyle, slam inanlarn ve bunlarn felsef ierikleri ile ilgili sorunlar ele alan Kitbul-Muhassal f Uslid-Dn adl eseri, Lbbul- Muhassal f Uslid-Dn ad ile zetlemitir. bn-i Haldun, Fahreddin er-Raznin (1149-1209) bedhiyyyt, ilhiyt, malmat ve semyt olmak zere drt blmden oluan bu eserini (el- Muhassal) zetlerken metne bal kaldn, Nasrddin-i Ts (:672/1274)nin bu esere yazd Telhsten yararlanarak metne baz ilveler yaptn, kendinden ok az ey kattn ifade eder.10 bn-i Haldunun hayat boyunca etkilendii Telhs kitabndan baka, Busr (:1296)nin, Kasde-i Brdesine, erh, ayrca mantk ve matematik kitaplar yazd ve bn-i Rd (:1198)n birok eserini zetledi.11 Mellif hattyla olan nshas, spanyada Escurial Libraryde (nr 1614) bulunan eser, Lucian Rubio tarafndan neredilerek spanyolcaya evrilmi, (Tetuan 1952) ayrca, Refik el- Acem (Beyrut 1995) ve Abbas M. H. Sleyman ( skenderiye 1996) tarafndan yaynlanmtr.12 2. et-Tarf bi bn-i Haldun Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken bn-i Haldun, el- berin son cildine kendi biyografisini anlatt bir blm eklemitir. Balangta hayatnn 797 (1395) ylna kadar olan ksmn anlatt bu blm, el- berin bir zeyli olarak dnen bn-i Haldun, eseri sonra tekrar gzden geirmi ve hayatnn 807 (1405)ye kadar olan ksmn yazmtr. O, ilk nce et- Tarif bi bn-i Haldun Mellifi hzel Kitb balyla yazd blm, ikinci kez dzeltme ve geniletmeden sonra et-Tarif bi bn-i Haldun Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken eklinde adlandrmtr. El- berin bir blm halindeki bu otobiyografi, daha sonra mstakil bir kitap olarak anlmtr. bn-i Haldun, bu eserde sadece kendi hayatn anlatmam, ahit olduu ve yaad siyasi, ictimi, tarihi, edeb ve kltrel faliyetler hakknda geni aklamalar yapmtr. Grev yapt sradaki hnedanlklar, devlet dzeni ve saray hayatna dir

Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541. Byk Larousse Szlk ve Ansk., Geliim Yaynlar, st., 1986, IX, 5523. 12 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541.
11

10

11 bilgiler verir. yle ki, onun bu eseri el-Mukaddimedeki teorileri aydnlatc, elberdeki bilgileri tamamlayc mahiyettedir.13 Bu eserinde, bn-i Haldunun dostlarna, devlet adamlarna, limlere, ir ve ediplere yazd mektuplar, o an nemini yanstr niteliktedir. Bu yzden, baz resmi yazmalar, fermanlar ve hkmdarlarn birbirlerine gnderdii mektuplarn bu eserde yer almas hasebiyle, tarihi bir belge olarak gnmze ulamtr diyebiliriz. iir yazmaya da hevesli olan bn-i Haldun, 380 kadar beyitlik iirini bu eserine almtr. Zahiriyye ve Sargatmiiyye medreselerine mderris tayin edilmesi dolaysyla verdii dersler onun, nesir ve hitbet kabiliyeti hakknda bilgi vermektedir.14 bn-i Haldun, eserini uzun bir zaman diliminde Msrda tamamladn belirtmesi15, eserin Kahirede yazldn gstermektedir. Mellif, eserde izlenimlerine ve duygularna ok az yer vermitir. Hayatnda kendisini zen iki olay olarak bahsettii, veb salgn yznden len annesi, babas ve hocalar ile batan gemide boulan ailesi hakknda da ksack bilgiler vermitir. Evlilii, ocuklar ve kardelerinden ise ok az bahsetmitir. Duygularn ifade ettii tek blm, Msrda kad olduu zaman rd ettii hutbe ve Timurla grmesini anlatt blmdr.16 Ayrca et-Tarf, bn-i Haldunun Mukaddimede sz ettii tarih ve toplumla ilgili grlerin niteliinin daha iyi anlalmasna yardmc olur. Ksaca, mellifin, baz hata ve zaflarndan bahsederek bir tiraf nitelii tayan bu eser, bn-i Haldunu kendi dilinden renebildiimiz tek kaynaktr. Eser ayn adla ilk defa 1951 ylnda Kahirede, Muhmmed bin Tavit etTancnin erhi (Kahire 1951) ile birlikte baslmtr. Ayrca Zkir Kadir Ugan tarafndan Bilim ve Siyaset Arasnda Htrlar adyla Trkeye de kazandrlmtr. 3- ifus-Sil li Tehzbil-Mesil VII./XIV. asrn ikinci yarsnda Endlste Mslmanlar, aralarnda harretli bir ekilde u konuyu tartyorlard: Mrifet ve hakkat ad verilen; tasavvuf ve sfiyne bir hayat yaamak iin, yol gsteren bir rehbere, eyhe ihtiya var mdr, yoksa bahsedilen konular ehil sflerin yazd eserlerden ve bu eserler iin yazlm mteber erhlerden okunmak suretiyle renilebilir mi? Bu konudaki tartmalar yaygnlam,
13

Sleman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 543. et-Tarif, 280,293. 15 et-Tarif, 278. 16 et- Tarif, 82-155.
14

12 Endls limlerince halledilemeyen bu mesele hakknda yine tannm limlerden brhim e-tib (:790/1388) Fas limlerine bir mektup gndererek, Tasavvufa girmek isteyen bir kiinin eyhe balanmasnn art olup olmadn? sormutu.17 bni Haldun da karakteri tibariyle, byle gncel, nemli ve ilm bir konuya kaytsz kalamazd. O da fetva istenmedii halde, atibnin Rislesini grm ve kendisini bu sorunun muhtab olarak kabul etmi, bylece bu eseri ortaya karmtr. bn-i Haldun, bn-i Teymiyye (:728) ve bn-i Kayym el-Cevziyye

(:1202)nin tasavvufla ilgili tenkitlerini, hem de Gazl ve Kueyrnin grlerini bilen bir lim olarak bu eserinde, tasavvufu ayrntl bir ekilde incelemeye tb tutmutur. Bahsettiimiz limlerin dnda Lisnddin b. Hatib ve Sid el-Fergn, dostu ve ada olan bn-i Htibten faydalanarak18 zgn bir eser meydana getirmesini bilmi, o dnemde eine az rastlanan bir ekilde ilm ahsiyetini ortaya koyarak, mutasavvflarn bile ilgi oda olmutur. ifs-Sil, bn-i Haldun gibi her alanda geni bir tecrbeye sahip, btn eri ilimlere vkf, realist, zgr dnceli, sosyal bir mtefekkirin, tasavvufla ilgili isbetli grler ortaya koymas bakmndan byk nem tamaktadr. Bilindii zere tasavvuf douu, gelimesi ve olgunlamas srasnda tartma ve tenkid konusu olmu, baz alimler onu kkten reddetmi, bazlar ise sonuna kadar savunmutur. bn-i Haldun bu eserinde tasavvufun ne lde slm olduunu ya da olmadn, Kurn ve hadisler nda, ortaya koymutur. Bunu yaparken de fikr yaps ve sahsiyetinden taviz vermemi, dnemindeki baz mutasavvflara ve onlarn tasavvuf anlaylarna kar sert bir tavr taknmtr. Bylelikle Kurnn ve peygamberin gsterdii salt bir zhd hayatn, sonradan tasavvufa eklenen hurfelerden kurtararak slm dncesi ve mslmanlarn gnlk yaants iin faydal bir eser brakmtr. unu da belirtmek gerekir ki, bu kitap hakknda, ne ada olan bn-i Htibin, ne de bn-i Haldunun kendi eserlerinde bilgi bulunmaktadr.19 Bu yzden eserin ona ait olmadn syleyenler olsa da birok ada aratrmac, eserin bn-i Halduna ait olduun savunmaktadr. Zaten eserinin hepsi incelendiinde, konularla ilgili beyn ettii grlerin, birbiriyle rtt grlmektedir. Biz de zellikle nemli ve kabul
17 18

Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 542 bn-i Haldun, Tasavvufun Mhiyeti ifu-Sil bn-i Haldun, ev:Sleyman Uluda, Giri, Dergah Yay., stanbul 1984, 25. 19 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541

13 grm bir eseri olan el-Mukaddimedeki tasavvuf fikri ile ifu-s Sildeki fikirleri karlatrdmzda, eserin, bn-i Halduna ait olduu kanatine ulatk. Ancak onun ifus-Silde nceki eserlerine gre daha basit ve sde bir dil kullandn mhede ettik. Eserin bn-i Halduna ait olduunu kabul ederek durumu yle bir ihtimalle ifade edebiliriz: bn-i Haldun bu eseri halka ynelik olarak yazm ve bunun iin akademik bir dil kullanmamtr. nk kitabn yazmasna vesile olan olay bile, halkn arasnda kan bir tartmann zme ulamas niyetini tayordu. el-Mukaddimeden nce 1372-1374 yllar arasnda Fasta iken yazd kabul edilen bu eserde bn-i Haldun, tasavvufla ilgili bir ok konuya ayrntl bir ekilde deinmi, ruh, nefs, kalp, ilim ve mrifet, riyzet, takva, ver, mchede, kef, ilhm gibi terimlerin balnda ilm ve fikr bir ok alanda yeni yaklamlar sunmutur. zellikle Vahdet-i Vcudla ilgili verdii fetvada tasavvuf yolunu iki ynl olarak gstermi ve bunu Kuran ve snnete dayandrdn ifade etmitir.20 Bu konular ele alndktan sonra, olduka anlalr bir dille, slamda tasavvufun meruluunu, dosdoru yolu bulmada bir tarikata girmenin veya bir eyhe balanmann tahkkini yapmtr. Tasavvufu kabul eden ancak doru yola ulamada illaki bir eyhe balanmann gerekli olmadn savunan bn-i Haldun eserinde bu konular detayl olarak ele almtr. Eserinde bahsettiimiz konularla oka irtibatlandrd ayet ve hadisler hakkndaki fikirlerine ileride ayrntl bir ekilde deineceiz. Gnmz tasavvuf ilmi ierisinde farkl yaklama ve deerlendirmelerle n plana kan bu eser, Muhammed b. Tavit et-Tanc tarafndan yaynlanm ( stanbul 1957), Sleyman Uluda tarafndan da Tasavvufun Mhiyeti adyla Trkeye evrilmi ve yaynlanmtr. ( stanbul 1984). 4- Kitbl ber ve Divnl-Mbted vel-Haber f Eyymil- Arab vel-Acem vel-Berber (ve men arahm min zevis-Sultnil-Ekber ) bn-i Haldunun bir dnya tarihi ve ynetim teorisi nitelii tayan bu eseri, nsz ve giri mhiyetinde kaleme ald ve el-Mukaddime adn verdii blmle kitaptan oluur ve yedi ciltten meydana gelir. Trl siyasal olaylar yznden bir ok emir ve sultann eitli hizmetlerinde bulunan bn-i Haldun, baz nedenlerle hapsedilmi, srlm, iftiralara uram, sonunda buna tahamml edemeyerek, areyi Fastaki, siys ve idr karklklardan,
20

bn-i Haldun, ifus-Sil, ner: M.Tawit et-Tanci, Osman Yaln Matbaas, stanbul 1958, 110.

14 grltden uzak bn-i Selme Kalesine ekilmekte bulmutu. Drt yln (776-780) kalede geiren b-i Haldun, ilk defa siysi entirikalardan uzak, huzurlu ve ilimle dopdolu bir hayat yaama imkn buldu. Bu yalnzl srasnda eskiden rendiklerini, siyas ve idar tecrbelerini selm bir aklla teemml edip yazmaya karar verdi. Feyizli ve bereketli geen bu yllarda o, krk be yanda idi.21 Sosyal bir hayat iinde tecrb olarak yorulan bilgilerini, Kitbul- ber diye mehur tarih kitabn kaleme almtr. Bu eserin birinci cildi Mukaddime diye bilinir. Bu esere aada ayrntl bir ekilde deineceiz. El- berin ikinci kitab ise drt ciltten olumakla birlikte balangtan bn-i Haldun zamanna kadar kavimlerin, hnedanlklarn ve Trkler, Frenkler, Msrllar, Yunanllar, Sryniler, Nebtiler,Yahudiler gibi birok milletin tarihini kapsar. Ksaca insanlk tarihinin izlerini tayan bu eser, II. ve V. ciltlerinde, Hz. Peygamber, Rid Halifeler Dnemi, Emeviler, Abbsiler yannda Dou slam dnyasndaki dier mslman hnedanlarn tarihine de yer vermitir. Mesd ve Taber gibi tarihilerin bilgilerinden geni lde yararland iin, her ne kadar zgn bir nitelik tamasa da yer yer yapt tahkikler ve gereki yorumlarla eserine farkl bir zgnlk katmtr. el- berin nc kitab ise iki ciltten olumaktadr. Burada ise Berberler ve Kuzey Afrikada yneticilik yapan hanedanlarn tarihini anlatmaktadr. Yani VI.-VII. ciltler Marip tarihi ile ilgili ierdii konular, doulu slam tarihilerini bile hayrete dren ok deerli bilgiler vermektedir. Bu ciltlerde bn-i Haldunun bilgileri ounlukla, ahsi gzlemlerine, szl rivyetlere ve gnmze ulamam olsa da baz belgelere dayanmaktadr.22 te esiz bir insanlk tarihi deerindeki bu eser, elli be senelik ilm, idar, siys, ictim tecrbe, mhede ve olgunluunun bir mahsl olarak bn-i Haldunu hl yaatmaktadr. 5- el-Mukaddime bn-i Haldunun bu eseri, baz yazarlarca bir tr ansiklopedi, bazlarnca bir tarihi eletiri denemesi, bazlarnca bir tarih felsefesi veya bir medeniyet tarihi ve nihayet bazlarnca da bir sosyal felsefe olarak deerlendirilmitir. Her alanda sz sahibi olacak bu eseri yakndan tanyalm.

21 22

Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, I, 39. Sleman Uluda, XIX, 542.

15 Douda Mukaddime, Batda Prolegomenes adyla tannan bn-i Haldunun mehur eseri, en ok Mslman sosyologlar tarafndan incelenmesi gerekirken daha ok msterikler tarafndan incelenmitir. nk o, aslnda, kendi trnn btn eserlerini fevkalde bir farkla geride brakan, V. yy. yazlm bir sosyoloji kitabdr.

bn-i Haldun Ktbul- ber adl mehur tarih kitabna giri mhiyetinde bir nsz yazmay dnmtr. Mellif bu nsznde, tarih ilminin nemine, tarihilerin dtkleri hatalara, sahip olduklar dayanksz kanatlere ve bunlarn sebeplerine deinmi ve tarih ilminin kapsaml bir tarifini yapmtr. Engin tarih bilgisi, tecrb olarak yaad olaylarla birleince, kendisine ait esiz bir tarih anlay ortaya koymasn salamtr. Ancak nsz olarak nitelendirdiimiz bu eser onu dnce sistemine giriinin bir anlatm olmutur ki, bu sebepten dolay uzun olduu kanaatindeyiz. Beeri mrn ilmi adn verdii yeni ve zgn bir bilim dal kurduunu, kendisinden nce bu alanda hi kimsenin aratrma yapmadn ve bu ilmi kurarken kimseden faydalanmadn belirten bn-i Haldun23, hedefini ve buna ulamak iin izledii yntem hakknda dayankl bilgiler vermektedir. Bundan dolaydr ki, artrmaclar bu nsze ayr bir deer atfetmilerdir. Ve el- berin yedi ana blme ayrlan I. cildi zamanla Mukaddime diye anlr olmutur. bn-i Halduna hakl bir hret kazandran, sadece slm leminin deil, dnya dnce tarihinin en zgn eserlerinden olan Mukaddimeye bu ad kendisi deil adalar vermitir. Mukaddimeyi balca alt blme ayrabiliriz. bn-i Haldun, birinci blmnde, bayndrlk, medeniyet, sanyi gibi toplumsal konular anlatmaktadr. Medeniyetin gelimesinde bata ilmin, sonra havann, suyun, iklimin ve tabiat artlarnn ne kadar tesirli olduu zerinde durmutur. Gebe ve medeni bir hayatn zellikleri ortaya konularak, bunlarn insanlar iin nasl bir deiim meydana getirdiini rneklerle gstermitir. nsanlarn yaad blgelere gre tesbitler yapmtr. klim artlarnn insanlara aksiyon verebildiini, iklimin, kiiliin olumasnda katks ve gdalarn insan karakteri zerinde etkili olduunu dile getirmektedir. bn-i Haldunun bu blmde yer ayrd nemli bir konu da devlet ynetimidir. Devletin kuruluu, idaresi, ykl ve siyasetteki baar yollarn izah etmi ve btn
23

el-Mukaddime, I, 336.

16 zamanlar ve milletler iin geerli olabilecek kapsamdaki, malup olanlarn dima galip olanlar taklide zendikleri24 hkmn koymutur. Ona gre, idare edilenler izfidir ve idareci halkn faydasna olacak ileri yapmaya mecburdur. dreci demek, halkn iine bakan, halkn faydas iin alan; halk ise banda bir idreci bulunan cemiyet demektir. bn-i Haldun idreciliin gayesini, halkn huzurunda, mutluluunda ve faydasnda grmtr. Aksi bir durumda, idrecinin vcudu, halk iin zararldr25 diyerek, halkn menfatine ynelik bir devlet teorisi ortaya atan bn-i Haldun bir devletin kuruluu, ykselii ve ykl ile ilgili tm aamalar gzden geirip sebepsonu ilikisi ierisinde alara hitap eder bir tarzda aklamtr. kinci blmde dikkatimizi eken bir konu da, Trklerle ilgili olan grleridir. bn-i Haldun birok yerde, Trklerin sava ve harp uslerini ok iyi bilen bir millet olduundan ve baarlarndan vgyle sz etmektedir. Bunu yannda bn-i Haldun slm medeniyetinin btn mslmanlarn ortak mahsl olduunu vurgulayarak slm Devletinin ilk kurucusu Hz. Peygamberden balayarak daha sonraki slm devletlerini arka arkaya sralayarak 26 mensubu olduu dinin temellerinde en byk pay Trklere vermitir. nc blmde ise; rtbelerden, hkmdar ve sultanlarn kyafetlerinden, devletler aras savalardan, halka yklenen vergilerden, cretlerden, zulm, medeniyet, devletlerin doular, blnmesi, karkla uramas gibi konular ele alr. Kavimlerin ilk durumlarndan bahseder. Ayrca, ahir zamanda insanln kurtarcs olarak geleceine inanlan Mehdyle ilgili limlerin grlerine yer vermitir. Drdnc blmde ise; bayndrlk, devletlerin, ehirlerin ve ibdet yerlerinin kuruluu, ehir ve kasabalarn ykl, meden ve hadar hayat gibi konulardan bahseder ve orijinal deerlendirmelerde bulunur. Bu deerlendirmeler sonucu ortaya att teoriler dorultusunda halen gncelliini koruyan sosyal hayat tarzna ilikin bilgiler verir ki; okunduu zaman, insan kendini 20. yy.da bulunan bir sosyoloun veya ehir uzmannn raporunu okuyormu zanneder. te onun engin gr ve fikirlerinin sonucu olan bu blm gnmz projeleri iin dikkate deer olmaldr. Beinci blmde de ticaret, tarm, sanayi, inat gibi eitli ticri ve zenaat kollarndan bahsetmektedir. Sanayinin gelimesi iin gerekli artlar zerinde durur ve
24

el-Mukaddime, II, 505. el-Mukaddime, II, 561. 26 el-Mukaddime, I, 321.

25

17 bunun ilk artnn ilim olduunu anlatr. Bir ilimde ihtisas kazanarak derinlemenin ve ona hakim olmann ise, ilim ilkelerini ve kaidelerini ihata ederek bir meleke hasl olmasn salamak, ilim ve fende ihtisas meydana getirmektir. Aslnda medeniyetlerin kurulmas ve ilerlemesindeki ilk artn her alandaki ilm birikim olduunu ifade eden bn-i Haldun, sanyi ile ilim arasnda kurduu balanty u cmlesinden anlyoruz: limsiz, fensiz sanayi olmaz.27 Altnc blmde ilim tasnifine yer verdiini gryoruz. Din ve fen ilimleri olarak yapt tasnifin ayrntlarn ve tarihelerini anlatr. renme, retme, psikoloji ve bilimlerin snflandrlmas ile devam eden bu blmde, Arap Edebiyat ve zellikle Endls Edebiyatndan rnekler sunar. Birok batl bilim adam tarafndan da takdirle karlanan bu eser, birok dile evrilmi ve bu konudaki hayranln ifade iin Avusturyal tarihi J. Van Hammer (:1856), bn-i Haldunu Arabn Montesquieusu28 olarak takdir etmitir. Sonu olarak bn-i Haldunun bu eserinde ve bahsettiimiz dier eserlerinde, zellikle tarih alanndaki teorileriyle bir tarih felsefesi anlayn ortaya koyduunu rahatlkla syleyebiliriz. Hatta o, bu eseriyle o gne kadar mslman melliflerin, zellikle de tarihilerin yapmad bir ey yani, tarih felsefesi yaparak bu alanda da, nc bir dnr olmutur. te bu yn ile de, bir sosyoloji kitab olmas yannda, tarih felsefesi rn aan kaynak bir eser nitelii tamaktadr. Osmanllarda 15.yy.dan beri tannan bu eserin sahibi olan bn-i Haldunu bilim ve uygarlk lemine ilk tantan kii, Osmanl Trklerinden Muhammed bin Ahmed Hfzuddn Acemdir. 16. yy.da yaam olan bu zt, Medintul- lm adl yaptnda, bn-i Haldundan ve eserlerinden bahsettii gibi, Ktip elebi (:1657) de KefuzZunnda ondan sz etmitir.29 Takprlzde (:1561), Ktip elebi, Ahmet Cevdet Paa(:1895) ve bilhassa Nim (:1714), bn-i Haldunun bu eserinden oka istifa etmilerdir.30 1749da eyhlislm Prizde Mehmed Ship Efendi, ilk defa Trkeye tercme etmi, Ahmet Cevdet Paa da VI. blme kadar Osmanlcaya evirip kendi grlerini de ekleyerek stanbulda yaymlamtr. Ayrca Zkir Kdiri Ugan yeni batan 1954te, son olarak da Sleyman Uluda bu eseri 1982de Trkeye kazandrmtr.
27 28

el-Mukaddime, III, 924-925. Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, I, 120. 29 Cemil Sen, Filozoflar Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, stanbul 93, III, 14. 30 aban Den, lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2004, 35.

18 Aslnda bn-i Haldunun Lbb Mufassl, el- ber ve ifs-sil adl eserinin varlndan sz edebiliriz. nk yukarda da getii gibi et-Tarif ve Mukaddime, elberin ierisinde yer alan ancak daha sonra mstakil kitaplar olarak hret bulmu eserlerdir.

C.

lmi Faaliyetleri

Hayatn anlatrken belirttiimiz zere 1332de Tunusda dnyaya gzlerini aan bn-i Haldun, eitimini o dnemlerin geleneksel eitim yntemi olarak nitelendirebileceimiz, babasndan almtr. Kkl bir ailenin soyundan gelen bn-i Haldun, daha kk yata iken Kurn ezbelemi, dier dini ilimler alannda salam temel bilgiler almtr. Daha sonra birok limden ders alarak ilimle balayan bir hayat yolculuuna yine ilimle devam etmitir. yle ki; ald etim onun aln gidermemiti, ilim akyla, bulduu her zaman ve meknda okuyor, aratryor ve iten ie fikirler retiyordu. bn-i Haldun din ilimler, yannda edeb ve fenni ilimleri de renmitir. Ksa zamanda ilmin her dalnda kalem oynatacak duruma gelmi ve dikkatleri zerine ekmiti. Ancak o, hemen kalemi eline alp yazmak yerine, bilgi ve fikirlerinin bir takm tecrbelerle yorulup olgunlama sresini tercih etmitir. Bu pratik eitim dneminde de bo durmuyor, siyasi faaliyetler yannda ktphanelerde, aratrmalar yaparak etrafnda toplanan halkalara dersler veriyordu. Farkl kesimler tarafndan bile kabul gryor, sevilip takdir ediliyorsa da; onu ekemeyenler ve etrafna toplanan insan kitlesinden rahatsz olanlar mevcuttu. Ancak o, nerede olursa olsun bulunduu blgede ilmine engel olan olumsuzluklar amaya alyor, kaldramad engeller olduunda areyi, baka bir ehre hicrette buluyordu. Byk bir cehdle ilmin peinden koan bn-i Haldunun birok medresede, mderrislik yaptn biliyoruz. Bunlarn banda 8 Aralk 1382de Tunusdan mecbur bir hicretle geldii Msrdaki Ezher niversitesinde verdii derslerdir. Yine Selahaddn Eyyub tarafndan in edilen31 Medresetl Kamhiyyede fkh etimi vermitir. Mart 1389da ise, Msrn en nemli ve kabul grm olan Baybars Tekkesinde eitli ilimlerle insanlar dosdoru yola sevketmeye almtr.
31

Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, I, 43.

19 Bir taraftan dini ilimleri retirken bir taraftan da kendisi toplumlarn, devletlerin ve faliyetlerin ierisinde tecrb dersler alyordu. Onun hayatn bir btn olarak deerlendirecek olursak unu syleyebiliriz: O yaamn ilme vakfetmi, hem renen, hem reten konumunda olarak aranan bir ahsiyet haline gelmitir. lme verdii nem sonucu, hibir ey nnde duramam, servenlerle dolu hayat, bilimsel almalarna engel olmam tersine, insanlar ve toplumlar derinden inceleme imknn dima deerlendirmitir. Her ne kadar o dnemde anlalamasa da, gnmzde ahsiyetinin ve eserlerinin birok bilime kaynaklk ettii kantlanmtr. Kendisi ve eserleri hakknda yaplan almalarn okluu, onun hayatna ne kadar ok eyi sdrdnn gstergesidir. Keskin, sistemli bir zekas ve usta bir gzlem gc, teorik genellemelere eilim gsteren etkin bir devlet adam ve canl bir gereklik anlayyla bn-i Haldun Maripteki soysal, siyasal ve bilimsel faaliyetlerinin deneyimiyle32 sosyolojinin kurucusu, tarihi ilim haline getiren, ilk defa tarih felsefesi yapan, psikolojiyi tarihe uygulayan evrensel bir deha ve kbiliyettir. Tarihi ve sosyolog olduu kadar hukuku, devlet adam, sanat ve dnr bir bilgin olan bn-i Haldunun lmnden asrlar sonra da dncelerinin tibar grmesi, ortaya att fikirlerinin geerliliini korumas ve hakknda hal bilimsel aratrmalar yaplmas, onun ilm faaliyetlerinin derinliini ve amza k tutan teori hkmlerinin geerliliini koruduunu gsterir. D. Dnce Yaps

bn-i Haldun dnce ve anlay bakmndan gzlemci bir melliftir. Dneminin siys ve ictim ortamn tecrb olarak yaamas, onun dnce yapsnn olumasndaki temel talardr. 14. yy.da yani, siyasi kargaalarn ve blnmelerin olmad bir dnemde zel olarak tarihi mercek altna alarak, genel olarak ise, bilimi teolojiden ayrma yolunda temel bir aamay gerekletiren bn-i Halduna gnmz tarihisi perspektifinden Tarih Biliminin kurucusu diye bakabiliriz. Olaylar, toplumsal olarak ele alp genelgeer olgulr ve gidi kanunlar bakmndan incelemeyi hedef tutan byk bilgini, bu kez sosyolojinin mjdecisi olarak da nitelendirebiliriz. Toplumlarn temel ekonomik

32

S. M. Batseva, bn-i Haldun Dncesinin Toplumsal Temelleri, (ev:Vahap Erdodu), Bilim ve topya, Mart 1999, c: 57, 29.

20 ilikilere gre gelitiini ortaya koyan tezleri ile bn-i Halduna bir politik iktisat kurucusu gzyle de bakabiliriz. Baz yazarlar ona, 14.yy.da materyalizmin mbiri33 olmak gibi abartl sfatlar layk grrken baz siyaset bilimcileri de slm ortodoksisinde grevliyken devlet ve iktidar olgularn anayasa (eriat) dnda yani teolojiden uzak, objektif karakteri itibariyle ele aln ileri srerek kendisinin ada anlamyla ilk siyaset bilimcisi diye adlandrlmasna yol amtr.34 bn-i Haldunun ynteminde olmazsa olmaz dedii iki nemli esas vardr ki onlar, yanszlk ve eletiridir. O, topluma, toplumsal gelimelere ve deiimlere ait olan yasalar bildii iin bu iki esas olaylar ve olgular aklama ve yorumlama ynteminde etkin olarak kullanmaktadr. zellikle tarih alannda yansz olmayan, eletiriye yer vermeyen, hepsinden nemlisi toplum yapsn ve yasalarn bilmeyen bir tarihinin her zaman yanla deceini aklamtr.35 Doulu ve batl birok bilim adamnn incelemeye ald bni Haldunun dnce sistemi ve getirdii retiler, gemiten gnmze bir yol, gelecee bir ktr. Dnce yapsndan genel olarak bahsettiimiz bn-i Halduna n kazandran birok ynn ve dce sistemini temellendirmesinde, ilhm ald kaynaklar gz nnde bulundurarak incelemeye alacaz. 1- Tarih Felsefesi Tarih, deneyci gzlemci bir bilimdir. Konusu, kayna itibriyle, deney verilerine dayanan, akl ilkeleriyle yok olan, kltr varlklar ve toplumun hayatdr. Tarih, insan topluluklarn en ilkel durumdan en olgun aamaya nasl ulatklarn, aamalarn, i ve d yaplarn, geirdii deiim dnemlerini konu edinir. nsan, elinde olan bu gc kullanarak, gemi hdiselerin iyi bir kritiini yapp, ondan kard netcelerle gelecee k tutmasn bilmelidir. Tarih boyunca bu ii en st dzeyde yapan ahslar olmutur. Bunlardan birisi de kendine has usl ve slbu ile bn-i Haldundur. O, tarihi yle aklar: Mlm olsun ki; tarih ilmi, gyesi, erefleri, faydalar pek ok ve usl gayet nemli olan bir disiplin ve fendir. nk bu ilim, gemiteki kavimlerin ahlk, neblerin gidit, hkmdarlarn devletleri ve siysetleri ile ilgili
33 34

Cemal Doan, bn-i Haldunda Tarih Persfektif, Zaman Gazetesi mit Hassan, bn-i Haldun Dncesine Yaklamda Btnsellik Sorunu, (A..Sos.Bil.Fak. Yaynlar), Bilim ve topya, say:57, Mart, stanbul 1999, 36. 35 el-Mukaddime, I, 329.

21 hallere bizi vkf klar. Din ve dnya hallerinden maksad ibret almak ise bir kimsenin temin edebilecei fayda bu ilme vukfiyeti lsnde tamamlanm olur.36 bn-i Haldunun yaad dnemi gz nnde bulundurursak o zamana dein tarihin konusu, gyesi ve yntemi zerinde grlmeyen hipotez ve ilkeler ne srd, ve bunu tarihinde titizlikle uygulad iin, bilim evrelerince Tarih Felsefesinin kurucusu olarak kabul edilir.37 Tarih felsefesi, gemite neler olup bittiini aratran tarih biliminden farkl olarak, gemite olup bitenlerin nedenlerini ve sonularn aratrr. Mslmanlar iinde ilk kurucu deil bu bilimsel yntemi ilk gerekletiren dnr olmutur. Yaplan aratrmalar bu sonucu verse de, Batda bunu kabullenemeyip gzard edenler vardr.Felsefe Szlnde yazd Alfred Kosingin, Efltun (:347), Aristo (:322), Montesquieu (:1755) gibi yazarlara yer verdii halde bn-i Halduna yer vermemesi ilgintir.38 Tarih felsefesinin ve tarih biliminin kurucusu olan bn-i Halduna gre, toplumsal olaylarn nedenini aramak gerekir. Tarih bilimiyle uraanlar yanltan ey, uluslarn hl ve durumlarnn deimekte olduklarn unutmaktr. Deime, Tanrn btn varlklar iin koyduu bir yasadr. Toplumlar da insanlar gibi geliir ve lrler.39 Bugn birok tarih felsefesi dnrleri bu hkm kabul etse de artrmalarn da bn-i Halduna gereince yer vememilerdir.40 bn-i Haldun Toynbee (:1975) ve Gebineaudan 500 yl nce tarih gidiini, Hegelden daha lik anlayla bir Hak tecellisi sayp hemen geeki bilim yolunu tutmutur.41 Yani tarih nedenlerle balayp Snnetullah erevesinde devam eden bir olgudur. Grld gibi bn-i Haldun Kurnn ifade ettii tarih anlaynn aynsn zikretmektedir. bn-i Haldun tarihi olaylara gereklik kazandrm ve onlar masalms bir anlatmdan kurtararak irdelemitir. Ona gre tarih; kark olaylar btn, hikyemsi bir olaylar zinciri deil, neden ve nasllar ierisinde ekillenen bir silsiledir. Olaylar sadece grnen yzyle ele almann yanl olduunu dile getiren filozof, tarihi, zhiri ve btni olarak ikiye ayrmtr. Yzeysel ve dtan baklnca tarih, eski gnlerden, eski alarda geen olaylardan haber vermekten teye gemez. Klsik bir tarih anlat olarak azdan aza geen szler, ykler anlatr. Anlatlardan zdeyiler karlp sergilenir.
el-Mukaddime, , 291. Alaattin Bilgi, bn-i Haldun: Marxtan Be Yzyl nce, Bilim Ve topya, s:57, 31. 38 Alaattin Bilgi, bn-i Haldun: Marxtan Be Yzyl nce,Bilim ve topy, s:57, 31. 39 el-Mukaddime, I, 321. 40 Orhan Hanerliolu, Tarih Felsefesi Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1973, 269-270. 41 Hikmet Kvlcml, bn-i Haldunun Gerek Diyalektii, Bilim Ve topya, s:57, 34.
37 36

22 Toplant yerlerinde kabalk belirdii zaman, bunlarla dinleyenleri elendiren bir olgudan teye gemez.42 te bu, gnmzde tarih bilimi dedikleri eydir ki, bu zahiri bir tarih anlaydr. Sadece zhir olarak incelenen bir tarihin eksik kalacan savunan bn-i Haldun, btn tarihi n plnda tutarak u deerlendirmeyi yapar. Yzeysel deil, derinlie inilerek bakldndaysa tarih tutarl bir baktr, nedenleri ile birlikte incelenmelidir, nedenlerine mutlaka balanmaldr. Ne var ki, bunun ilkeleri ok incedir. Olgularn nasllarn ve nedenlerini, derinlemesine bilmelidir. Bundan dolay tarih, temel bir bilimdir. Hikmete de btnyle girmi ve hikmette en soylu ilimlerden saylsa yeridir ve saylmas elbette doaldr.43 Gerekten tarihilii zhir ve btn olarak ikiye ayran bn-i Haldun, birinciyi ykc; ikinciyi izah olmakla nitelemitir.44 Sadece olay ve olgularn incelenmesinden ok, toplumun tarihsel yaamnn i ve etki balarnn incelemesi, derinlie inilmesi amac zerinde durmutur. Hdiselere anlam kazandran bn-i Haldunun bugn bile geerliliini koruyan bu grne, ne Makyevel (1469-1512), ne de Montesguieu (1669-1755) ulaabilmitir. Kendisinden iki yz sene sonra gelen Bonsset bile, ocuka ve hyale dayal bir tarih anlay sergilemekten kurtulamamtr.45 bn-i Halduna zellikle slam tarihileri tarafndan yaygn olarak kullanlan nakilci rivyetlerin shhati konusunda yeterli aratrma yaplmamasn ve olaylarn sebepleri zerinde yeterince dnlmemesini, tarihin bir eksiklii olarak grr ve olaylar inceleme ynnde gevek davrananlar sert bir dille eletirir. ou kere tarihilerin, mfessirlerin, nakil stadlarnn hikayelerde, vakalarda, iine dtkleri bu hatalarn sebebi; zayf veya salam demeyip sadece nakle itimat etmeleri, bunlar, asllaryla karlatrmamalar, benzerleriyle mukayese etememeleri, hikmeti l alarak, oluumlarn tabiatlarn kavramak suretiyle, haberlerde, muhakeme ve basireti dikkate almadan konuyu ele almalardr. Bu yzden haktan sapmlar, vehim ve hata sahrasnda akn akn dolamlardr.46 bn-i Haldunun zellikle slm dnyasndaki tarihileri ar bir ekilde

eletirmesi dikkate deerdir. Muzdarip olduu bu konuyu dile getirirken slm tarihi

42 43

el-Mukaddime, I, 282. el-Mukaddime, I, 282. 44 Turan Dursun, bn-i Haldunun Temel Dncesi, Bilimve topya, s:57, 16. 45 aban Den, lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, 26 46 el-Mukaddime, I, 291.

23 rnekleri ile sunmutur. Kanaatimizce burada asl dikkat eken amac, onun gerek bilgi olarak kabul ettii Kurnn, yanl anlalmasn engelleme abasdr. Zaten bununla ilgili rnekleri ileriki blmlerde ayrntl olarak inceleyeceiz. bn-i Haldun tarih metodunu da iki temel zerine oturtur. Birincisi, kaynaklarn tahkikidir. Bu yolla doruyla yanl ve gereklik derecesi ortaya kar. kincisi de olaylar arasndaki sebep-sonu balantsnn tesbtidir ki bu da, olaylarn k sebeplerini ve onlar arasndaki bir zinciri ortaya karr. Bu konuda ihmalkr davrananlar tarihi olarak kabul etmez. Eer bir tarihi, herhangi bir olay hakknda bir haber iittiinde onun yle olmasn gerektiren sebepleri ve bunlarn tabiatlarn bilirse, bu bilgi ona, haberlerin dorusunu yanltan ayrt etme imkann salar. Bu rivayetlerin aratrlmas da en shhatli yoldur.47 Tarihi haberlerin tetkik ve tenkid edilebilmesi iin umrann tabiatn tanmak gerektiini savunan bn-i Haldun,bunun ayn zamanda haberlerin doru olanlarn aslsz olanlardan ayrmn salayacak temel ta olarak grmtr. Hatta yle ki bunu ravilerin tadil ve shhatini aratrmaktan daha nemli grerek, ncelikle bir haberin ve rivayetin imkan deerini bilmek gerektiini vurgulamtr.48 bn-i Haldunda ska rasladmz bu realist tutum daha ok ictimai, kltrel ve medeni imkn ya da imkanszlktr. bn-i Haldun nakilcilerin dtkleri hatalarn temel sebebini, tarihi sadece nakillere dayandrp, benzer olaylarla kyaslama yaplmamasnda grr.49 Burada ne srlen kyas, Kuran hkmlerinde sonuca varmada kullanlan yntemle ayndr. Kyas yoluna gidilerek, meselelere ve olaylara, daha objektif, daha realist bir boyut kazandrlarak bir sonu elde edileceini mellifin eserlerinde grebiliriz. bn-i Haldunda akl ve mantk byk nem tar. Haberleri akl ve mantk szgecinden geirmeden, tenkide tb tutmadan almaz ve muhakeme gcn kullanarak, bu yolla herkesin kabul edebilecei gereki sonulara varr. Tarihilerin, bir mezhebe bal olmalar, bir gre taassub etmeleri yznden benimsedikleri grlerine uyan haberlerin shhatini aratrmadan nakletmelerini dtkleri hatalarn en banda zikreder ve bunu yle aklar: phesiz ki, insan bir haberi kabul hususunda ruhen itidal zere bulunursa, tenkit zerinde dnme bakmndan habere hakkn verir, dorusu yalanndan ayrt edilip ortaya kncaya kadar aratrmaya devam

47 48

el-Mukaddime, I, 282-283. el-Mukaddime, II, 332. 49 el-Mukaddime, I, 291.

24 eder. Bir gre ve bir inanca ballk ve taraftarlk insann ruhuna iledi mi, kendine uygun den haberleri iitir iitmez hemen kabul eder. Bu temyl ve taraftarlk insann basiret gzn rter, tenkit ve tetkikte bulunmasn engeller, yalan haberi nakletme durumunda kalmasna sebep olur.50 bn-i Haldunun eserlerindeki ifadelerden her ne kadar Malik mezhebine mensup olduunu bilsek de, olaylarla ilgili sunduu grlerden Hanefi mezhebine yakn beyanlarn mahede ettik. Zaten, kendisi mezhepi bir tavr sergilemekten, tutuculuktan uzak, en hassas konularda bile yansz ve akl yntemlerle gelitirdii teorilerle cesaretini gstermitir. Benimsedii grlerin doruluunu sonuna kadar savunmu, ancak bunu yaparken elbette bir beer olarak, zaman zaman, o da taassuba varan tutumlar, kendisi gibi dnmeyen fikirleri ve guruplar yerme giriimleri olmutur. bn-i Haldunun tarihinde pragmatik bir yolu semesi, ondan ibret karma ve ders alnmas gerekliliinin vurgulamak iindir. bretin ise, bize ebedi bir fayda salayacak baka bir boyutun sonucuna gtreceinden bahsederek, tarihe manevi bir yn kazandrmtr. Gemii hale benzetmesi, tarihi hayranlk duyulan bir zaman hapsinden karp, tarihin tekerrrden ibret olduunu rneklerle gzler nne sermitir. Gemiin; yaanan bir gerek, tabi bir hayat ekli olarak tasviri ise, istikbl hakknda, doru, isabetli ve mkl tahminler asndan faydal olmutur. Ona gre; ilim dinden tecrid edilemeyecei gibi tarihi olaylarda da dinin etkisini gzard etmeden, tarihin snnetllah dan kaynaklandn ileri srm, olaylardan sonulara giden izgiye dn bir boyut katmtr. nsanlar ilhi davete uymadan, kaderlerinin hkmnden kurtulamazlar51 diyerek yaad ac olaylarn onu, Allaha daha ok tevecch etmeye ardndan ska bahsetmitir. Zaten eserlerindeki ifdelerin bizde uyandrd intib udur: Her tarih olaynn ve olgunun arkasndan, Allahn ilminden, hikmetinden bahsederek balangcn ve sonun Ona ait olduunu, ayetlerle, defalarca ortaya koymas, bn-i Haldunun imn gcnn ve Kurn kltrnn birer rndr. bn-i Haldunu btn ilimlere vukfiyeti ve kuvvetli muhakeme gc ile tarihi, insana ve insann sosyal hayatna ilgisi olan tm bilgilerin toplam sayar. imdi de, tarihle sosyoloji arasnda bir kpr kurarak ilim tarihinde birincilii alan ve pozitif

50 51

el-Mukaddime, I, 291. el-Mukaddime, , 396.

25 sosyoloji52 olaraj adlandrlan bir r aan bn-i Haldunun sosyolojiye bakn inceleyelim. 2- Sosyolojiye Bak ve Toplumsal Olaylar Deerlendirmesi bn-i Haldun, tarih bilimini en yksek seviyeye ulatrmakla kalmad, bunun yanda, sosyolojinin temellerini de att. Prof. Dr. W. Barthold (. 1930)un ifadesiyle O, yalnz slm tarihinin deil, btn dnya tarihinde, tarih felsefesinin en mmtz smalarndan biri olmutur. Daha doru bir ifadeyle, sosyolojinin ilk byk kurucusudur.53 Tarihe kanun nizam fikrini sokan bn-i Haldun, tarihi nakl bir bilim dal olmaktan karp kendine zg bir usl bulunan akl bir bilim dal ve hikmet haline getirmitir. Onun tarih felsefesi ve sosyoloji alanndaki n buradan gelir.54 bn-i Halduna gre insan, toplumun temel tadr ve ancak bir toplum iinde var olur. Ancak insan tanmadan, toplumun tannmas mmkn deildir. Bunun iin, insan ve insann sosyal hayatn, farkl tezhrleri arasnda akp giden olaylaryla, bunlardan doan kurumlaryla, olaylarn sebeplerini ve kurumlarn kaynaklarn aratrarak incelemi, ve bunu kendine has ifdesiyle lmul Umran - olarak adlandrmtr.55 bn-i Haldun bu ilmin kurucusu olarak kendisini gstermi ve insanlarn byle bir ilimden habersiz olduklarn, bu ilimle ilgili olarak dnemine kadar ortaya koyulmu bir eserin olmadndan, olsa bile bunlar bize ulamadndan sz etmitir.56 ou zaman mtevazi olarak bildiimiz bn-i Haldun, hakl olarak bu ilmi sahiplenme yoluna gitmi ve bu konuda u arpc ifadelere yer vermitir. Bize gelince Allah bunu mkemmel bir ekilde bize ilham etti, bu ilme vakf kld. O derece ki bu konuda sylediimiz szlerin doru ve gerek, verdiimiz haberlerin salam ve salkl olmasn salad. Eer bu ilmin mesellerini tam olarak zapt ve tesbit ettimse bu ilmi onun benzeri ve dengi olan dier ve sanatlardan ayrt edebildimse bu Allahdan bir tevfik ve bir hidayettir. Eer bu ilmin meselelerini zapt ve tesbit ederken kardm ve atladm bir ey olmu ve onu dierine benzeterek kartrm isem, tetkik ve tahkik ehline den bunu dzeltmektir. (Bu ilmi ilk defa kurma konusundaki) stnlk ise bize aittir. nk ona r aan ve yol gsteren benim.57

52

Cemil Sena, Filozflar Ansk. , 14. Turan Dursun, bn-i Haldunun Temel Dncesi, 15. 54 Zeki Veldi Togan, Tarihte Usl, Tarih Aratrmalar I, satanbul 1969, s: 157. 55 el-Mukaddime, , 340. 56 el-Mukaddime, , 332, 335. 57 el-Mukaddime, , 336.
53

26 Umrnn kelime anlam, medeniyete ok yakn olsa da daha ihtldr. Onun bu ilme verdii adn kapsamnda genel olarak bir toplanma, cemiyetleme veya insan guruplamas anlam da mevcuttur.58 Yani Umran, mterek hayattan faydalanmak, geim vstalarna sahip olmak maksadyla bir ehirde, topluca, birlikte ikmet etmektir.59 bn-i Halduna gre tarihin gerek bilgisine ulamak iin, sosyal olay ve olgular tarafsz ve objektif bir gzlemden ie balamal, uygarlk ve cemiyet tiplerinin eitlilii yannda, zaman iindeki deimeleri ve bu deimelerin sebepleri gzden kamamaldr.60 Bu salam metodolojik grlerin benzerine yzyllarca sonra, Durkheim (:1917)de rastlamaktayz.61 bn-i Haldun yeni ve bilinmedik bir metod gelitirerek, sosyal kalknma ve uygunluk olarak kabul ettii Umran, derinlemesine aklamtr. Bylelikle gerek kintn sebep ve illetlerinin anlalmasnda, gerek gemi alarn, nceden gereklemi olaylarn, toplumlarn, hallerin anlalmasnda, sonra da elde edilen bulgularn, gerek gelecek olay ve toplumlarn kavranmasnda, gerekse devletin bu gelimelerle ilgisinin anlalmasnda yarar salad grndedir.62 Grld zere, hayatn her alanndaki olay ve olgularn birer zincirleme, yni snnetullah olduunu ve gayretlerin dndaki sonularn deimeyeceini vurgulayan bn-i Haldun, aslnda hangi persfektiften baktn da bize gstermitir. bn-i Haldun, topluluu oluturan gruplara da ferd olarak insana da farkl yaklamlarla bir deer atfettiini sergiler. nsann, toplumun artlaryla olutuunu vurgular ve iinde yaad toplumun aynas olduunu syler. Bunun iin, doutan getirdii baz kabiliyetler dnda, bilgi ve ahlk olarak belirlenmi bir tabiatndan bahsedilemez. Kabiliyetlerini, karakterini, iinde yaad toplumsal artlar erevesinde kazanan insan, iki lem ortasnda bir yerdedir ve ortak hususiyetlere sahiptir. Bunlar, melekler ve hayvanlar alemidir. nsan bu iki lemle de irtibat kurabilecek zelliklere ve kbiliyete sahiptir. Bu iki lemden onu ayran en nemli nitelikleri irade, kast ve fikirdir.63 Bu tesbiti ile Kurn bir derinlii gsteren bn-i Haldun, yeryznde halife olarak, bir dem yaratacak olan Allahn, insana gsterdii iki yoldan hangisini tercih eder ve ona ynelirse, onu kazanabileceini vurguluyor. Ve
Sat el-Husr, bn-i Haldun Sosyolojisi, (ev:Mehmet Bayyiit), Seluk nv. lahiyat Fak. Dergisi, s:2, 1991, 224. 59 el-Mukaddime, , 336. 60 el-Mukaddime, , 329. 61 lker Grkan, Tarihten Sosyolojiye Doru mran lmi, Bilim ve topya, s:57, 53. 62 el-Mukaddime, , 332- 343. 63 el-Mukaddime, III, 919- 920.
58

27 bu tecih hakknn insana verilen idrak sonucu gereklemesi, insanlarn ve toplumlarn geleceinin bir anlamda kendi ellerinde olduunun bir gstergesidir. nsan, toplumun temel tadr ve ancak toplum iinde varln korur. nsan tannmadan toplum asla renilemez. Her dem bir lemdir anlayyla insan, tabiat ve kint, birbirleriyle ilikilendirip zincirleme olarak inceleyerek toplumu tanmaya alm ve yeni teoriler ortaya atmtr. nsann yeryznde halife olmas, onun yeryzn mar etmesi amacna yneliktir. nsan yeryzn mmur hale getirince, Allahn onu yaratmasndaki ve leme gnderili amacnn yeryz ile ilgili ksm ortaya km olur.64 Yani insan bu leme yaad dnyay imar etmek ve neslin devamn salayacak ortamlar oluturacak bir halife olarak gnderilmitir. bn-i Halduna gre umrann gereklemesi iin en nemli art, uygun bir tabii evrenin bulunmasdr. nsann gnderili amalarndan birisi de yeryznn imar, ve halifelik grevi ise, yaratan elbetteki yarattklarnn beks iin fikir vererek, ilimler ve tabiattan yararlanmasn salayacak yollar gstermitir. nsan ftratna yerletirilen bir takm isel gdlerini bilgisiyle irtibatlandrp kendisine verilen bu umran grevini neslinin devam iin yerine getirmek durumundadr. Umrann ortaya kaca blgenin keyfiyeti, evrenin kendi zellikleri ve hayata uygunluunda etkilidir. Bu etki, bazen tabi evrenin salad olanaklar ve snrlar olarak ortaya kar; bazen de evrenin insan zerindeki kiilik ve karakterini tayin etmesinden dolay nemlidir. bn-i Haldun, bu etkileimi anlatmadan nce, umrann mimarlarnn, yaad dnyay herhangi bir deer hkm vermeden tasvir eder.65 Birok corafi blgenin zellikleriyle, umran arasnda bantlar kurar. Maddi-manevi her eyde mtedil bir rota izen bn-i Halduna gre, Allah peygamberleri bile byle mtedil artlarda yaayan insanlardan semi ve mtedil bir manevi hayatn inasnn ilkelerini, rneklerini insanlara model olarak gstermitir. Onlar da bu blgeleri, medeniyet ve toplumsal kurumlar asndan dnyann dier blgelerine gre daha mamur hale getirmilerdir. Peygamberlerin zellikle bu yrelerden seildiini belirten bn-i Haldun, bu onlarn ahlki kemala ynelik geliimleri asndan en uygun zelliklere sahip olmalar ve mtedil iklimin getirisi olarak bu blgedeki insanlarn dini kabule daha yatkn olmalaryla alkaldr.66 Yaanan blgenin, iklimin, kullanlan

64 65

el Mukaddime, , 341. el-Mukaddime, , 341-387. 66 el-Mukaddime, , 397.

28 gdalarn; insanlarn fiziki ve ahlki zellikleri ile dorudan bir ilgi olduunu belirten bn-i Haldun, eserinde bu minvaldeki konulara, ska rnekler vererek bahsetmitir.67 Her ne kadar corafi blgenin ve iklim artlarnn insan zerindeki etkisini deerli ve geerli bulsak da, peygamberlerin seiminde sadece byle bir etkinin varolduunu dnemeyiz. Bununla ilgili deerlendirmelere ilerleyen blmlerde deineceiz. Yine insann iinde bulunduu rahatlk ve meakkat, karakteri zerinde etkindir68 tezini ortaya atan bn-i Haldun, bunula birlikte ortaya kan insan tabiatndaki iyilik ve ktle dikkat eker. ayet kii dne tbi olmaz ve ktle sevkeden alkanlklardan uzak durmaya almazsa, ktle meyleder. Ancak kiinin doru yolu bulmada bir rehbere mutlaka ihtiyac olduunun zerinde de nemle durmaktadr. Aslnda mellifin bu ifadeleri, slam dncesinde insann ftratna yeletirilen dini bir eilimin yani inanma ihtiyacnn varlnn kesinlikle benimsediinin gstergesidir. Bunu apak dni bir olgu olarak ifade etmese de, birok konuda olduu gibi, kable yn klmak ve farkl grler iinde yer bulmak maksadyla bu metodu setii kanaatindeyiz. Medeni hayattan ok hadari hayatn insana kazandrd hasletleri gzler nne seren bn-i Haldun, toplumsal dinamiin belirlenmesinde en nemli faktrn en ok iktisadi etkenler olduunu vurgulamtr. bn-i Haldun genelde bilim tarihine zelde iktisat bilimine en byk katksnn toplumsal dinamiin her eyi belirlediini sylemesi ve bunda da iktisadi etkenlere nemli bir rol tanmasdr. Toplumsal yaam tarz, toplumsal i blm, emek, emekdeer, art deer, nfus, fiyat, devletin gelir ve giderlerinin tuplumlarn geinecei tavrlara gre deimesi gibi konular iktisd dncesinin temelini oluturur. Ayrca kendisinin normatif olmaktan ok, pozitif bir yaklama sahip oluduu, yani toplumsal, tarihsel konular ve geliimlerini gz nne alan bir dnr olduu apaktr.69 bn-i Haldunun iktisadi anlamdaki dikkate deer bir gr de iktisd, mli olay ve sreleri ahlki, dini deer ve hkmlerine balamamas, birer sosyal sre ve yansma eklinde savunmasdr.70 Yani beer biyolojik bir ihtiya neticesinde insan bu iktisadi yaanty benimsemitir. Bununla ilgili fikirleri eserinin V. Blmnde yer yer

67

el-Mukaddime, , 397- 404. el-Mukaddime, ,399- 404. 69 Nihat Falay, ktisat Olarak bn-i Haldun, Bilim ve topya, s:57, 52. 70 el-Mukaddime, I, 832.
68

29 dile getirmi insann fiziksel veya ruhi olarak gereksinim duyduu her konuya birka cmle de olsa mutlaka deinmitir.71 Buraya kadar insan, toplum ve bunlar oluturan artlara, aralarndaki etkileimlere deindik. imdi de, varlk leminin z, esas esi olan ve bir hayat dzeni kurma gereksinimi duyan insann zerine yklenen halifelik grevini, gzlem ve tecrbeleriyle bize sunan bn-i Haldundan gl bir siyasetin metodlarn, ynetimin nasl olmas gerektiini ve bu srecin nasl ilerse yarar salayacan grelim. 3- Siyaset Felsefesi bn-i Haldunun siyaset felsefesi, tarih anlay ve umran teorisiyle rtr mahiyettedir. Buna gre toplumsal yaamn temel unsuru olan insanlar topluluu, iinde bulunduu maddi ve mnevi artlarn neticesinde yneten ve ynetilen olarak ayrlmak durumundadr. Dier insanlarla beraber yaamann getirdii baz karakter ve ahlk zellikleriyle, bir ballk duygusu ile yakn akrabalarn uzak olanlardan, onlar da dierlerinden ayr tutar. Bunun neticesinde ortaya kan gurup ve g odaklarndan en kuvvetli olan, toplumsal gereklik iinde bakanl, yani ynetimi elde eder. Aslnda asabiyet, tarihi geliimin dinamik bir gcdr.72 nsanlarn kendilerini sosyal bir mekn ve nesep asndan ortak kabul ettikleri gruplarn kendilerini dierlerinden ayrp, savunma ve dayanma iine girmesine bn-i Haldun Asabiyet adn vermitir. bn-i Haldun asabiyeti, devleti kuran bir enerji kayna olarak deerlendirerek onu elik bir irde ve dinamik bir g olarak niteler. Bu da kendini kavm, ideolojik ve dini dayanma eklinde gsterir. Bu gle birok kavim ykselmi, hkimiyet ve devlet kurma gcne sahip olmutur. Toplumda asabiyeti gl olan dierlerine hakim olur ve yneten konumuna geer. Eer byle bir tabiat var olmasayd, toplumlarn uzun sre yaamas mmkn olmazd. nk, haklarn ve devlerin bir mercii tarafndan tesbit edilmezse, toplumsal hayat salkl bir ekilde ilemez. Toplumda bir kaos neet eder. Ancak tek bir hkimiyetle ve hakimiyetin genilemesi, asabiyetin glenmesiyle bir devlet oluur. Devletin hkimiyet gc arttka, daha fazla hkimiyet talep eder. Ancak zaman iinde bu talep gerekleemezse; hereyin bir sonu olduu gibi bu potansiyel g de kaybolur.73 Ancak her sonun bir balangc vardr diyen bn-i Haldun, her ne kadar bir tekmlcl
71 72

el-Mukaddime, II, 831-898. Cemil Meri, Umrandan Uygarla, tken Yaynevi, stanbul 1974, 85. 73 el-Mukaddime, , 481-503.

30 savunuyor gibi grnse de fikr ve ahlki yaps itibariyle varlklarn hep bir bek ve fen arasnda aktn ifade etmitir. nsan yaantsn da gze alarak, devletlerin doularn, gelimelerini ve ykllarn bir organizmaya benzetir. O da, ocukluk, genlik ve olgunluk devrelerinden geer. Devletin en gl dnemi olgunluk devrinde yaansa da ihtiyarlk kanlmazdr ve devlet er-ge yklmaya mahkmdur.74 bn-i Haldunun bu gr, kkn tarih, corafya iktisad ve psikolojide bulan bir determinizmdir. Devlet bu drt etkenin bir araya gelmesiyle kurulur; bu unsurlarn yok olmas devletin yklmas demektir.75 Devletin geirdii bu sre, evrimden ok toplumun, zaman ve mekn boyutlarnda temasa gemesinden doan iliki ve elikilerin dinamiiyle oluur ve geliir.76 bn-i Haldunun toplumlarn ve devletlerin organizma gibi geirdii bu evreleri, cebr bir determinizm ile deil, tamamen hikmet erevesi dhilinde ve deimeyen bir snnetullah izgisi olarak aklamtr. nk sz konusu, fikirlerin kayna Kurndr. yiye de, ktye de ynelse devletlerin kurulmasnn ve yklnn, yaratcnn elinde olduunu ifade etmekte, ve bunu her konunun arkasndan onay mahiyetinde verdii yetlerle vurgulamaktadr. slmi gereklerin toplumsal ahlki gereklerle rttn savunmu, birounu da uzlatrmaya almtr. slmda kibir, gurur, israf, hrs ve agzllk gnahtr. bn-i Haldun insann, ounlukla ftratnda bulunan bir takm negatif gdlerinin meylinde iradesini kullanarak dolaysyla bir toplumun bu davran yolunu semesiyle idarecilerin, drstlk ve adaletten ayrlmasn, zulme ynelmesini, insanlarn arya giderek haddi amasn, kendi sonlarn hazrlayan bir etken olarak grr.77 Buradan da anlyoruz ki, Kul ister, Allah yaratr anlayyla yola kan bn-i Haldunun bu fikrinin gerisinde ise bir tevekkl ve yaratann hkimiyetine bir teslimiyetinin varlna ahid oluyoruz. Siyaseti zorunlu olarak hayrn bir neticesi kabul eden bn-i Haldun, erre dayanan bir ynetimin sadece bir ksm iin menfat, dierlerine zarar ve ac getireceini belirtir. erre destek olanlarn az olmas dnelemeyeceinden neticede hayr varln srdremez. Bundan dolay bn-i Haldun siyaset ve mlk kefalet, kurallar arasnda Allahn hkmlerini icr etmek iin halifelik olarak grr. Hayrn ve errin takdir edicisi olarak Allahn takdiri mevcuttur.
74

el-Mukaddime, , 708-709. Meydan Larousse, Meydan Yaynlar, stanbul 1971, VI, 162. 76 Cemal Doan, bn-i Haldunda Tarihi Persfektif, Zaman Gazetesi, 27/10.1991. 77 el Mukaddime, , 560- 561.
75

31 Ancak er, cehaletin ve eytann, hayr ise insann ftratna yerletirilen halifelik ekirdeinin sonucudur.78 bn-i Haldun hayr kavramn ise insanlarn maslahatn gzeten, koruyan anlamnda kullanr.79 Yani hem ahlki hem de pragmatist bir yan olan, faziletli bir ynetim anlayn benimsemitir. Bu faziletli ve herkes tarafndan kabul edilebilir hasletlerin, siyasi retilerin hepsi, Allahn tayin ettii, yani ri tarafndan konulan kurallara dayanr. bn-i Haldun ri tarafndan konulan kanunlarn kabul edilmesine eri veya dini siyaset adn verir. Siyset-i Akliye diye ifade ettii, sadece dnya menfaatine dayal akli siyaset olarak kabul ettii ynetimin insanln yaratl amacna uygun olmadn vurgular.80 Baz yerlerde kanunlarn toplumlar tarafndan oluturulduunu savunsa da, Allahn kanunlarn her zaman n plnda tutmutur. Varln kemli iin din siyaseti en doru yol olarak grdn syleyebiliriz. Siyaset-i Dniyye kavramn aynen kullanan bn-i Haldun, eri bir dzeni kabul ettiinin gstergesidir. bn-i Haldunun tanmnda hilfet; dini korumak ve dnyada onunla siyaset yapma hususunda eriat sahibine veklet etmek anlamna gelir. Halifenin iki temel grevi olarak birincisinin, insanlar dinin ibadet ve muamele nevinden olan ve riye itaati salama, dieri de, ynetimi altndaki insanlarn beeri mran iinde maslahatlarn gzetmektir. Bunu hfz- din ve siyset-i dny olarak ifadelendirmitir.81 Yani hilafetin dnyevi ve uhrev olmak zere iki ynl bir sorumluluu vardr. te byle bir sorumluluu dile getirmekten ekinmeyen bn-i Haldun, tarihi ve toplumsal varln gayri ird olduunu kabul etmektedir. Klli irdenin tyin etmesi ve czi irdenin buna istese de, istemese de dhil olmas olarak tecelli eder. Yni insann bu varlk alannda ald kararlar klli iradenin denetimi altndadr. bn-i Haldunun bu tavr, bir kadercilik deil, her eyin Mliki olann hikmetine boyun emektir. Zaten bu hkmn aksi davranan da, Onun sonucu deitiremeye muktedir deildir. Elbette, ilim ve hikmetin kayna olan ri, insann yaayabilecei mkemmel kanunlar ve dzeni koymutur. bn-i Haldun batl dnrlerin de grlerini de deerlendirmeye alarak, Aristonun elden ele dolaan siyaset hakkndaki kitab olarak ifade ettii Poetik asndan u blme yer vermitir: Dnya bir bahedir. bunun duvar devlettir. Devlet
78

79

el-Mukaddime, , 499. el-Mukaddime, , 500 80 el-Mukaddime, , 562- 563. 81 el-Mukaddime, , 563.

32 bir iktidar (sultan)dr, tre (snnet) bununla yaar. Snnet siyasettir. Bu siyaseti hkmdar yrtr. Hkmdar, bir nizamdr, ordu onu takviye eder. Ordu yardmc bir destektir, mal ve para onun teminatdr. Mal rzktr , onu raiye derler ve toplar. Raiyye kuldur, onu adalet korur. Adalet, kendisiyle lfet edilen ve sayesinde dnyann kaim olduu bir eydir ve dnya bir bahedir. Umran teorisiyle yakn bir ilikisi olan bu sekiz cmleyi bn-i Haldun hikemi ve siyasi faydalarna iaret ederek82 kiisel hibir ayrm yapmadan tm dnya dnrlerinden istifade etmeye almtr. Bu kadar ilm teoriler ortaya atan bir fikir adamnn son olarak ilimlerin tasnifi konusundaki fikirlerine yer vermeyi uygun grdk. E. lim Tasnifi

bn-i Haldun, bulunduu tarihi ve corafi kesit itibariyle klsik felsefe gelenei iinde dnen bir mtefekkirdir. Ancak onun klasik dnme biimiyle snrlandrmann doru olmad da aktr. O mensubu olduu gelenek ve temsil ettii ilmi kariyer ile bir dnm noktasdr. Gelenein iinden yeni bir ilmi anlay ve dnce biimi ortaya koyabilmi bir mtefekkirdir. Bu husus onun hem ilim anlaynda, hem de ilim tasnifinde gze arpar. lmi bir alanla ilgili bo malmatlar deil bir meleke ve bu melekeye sahip olanlar tarafndan tanan bir nimet olarak bilir. lmi tayanlar da bir toplumun ierisinde var olduklar ve yetitikleri iin, ilimlerin durumlarnda da doal olarak farkllklar ortaya kar.83 limleri, tarihi-toplumsal alann bir paras sayan bn-i Haldun, nemli bir zellik olarak geleneksellii n plna karr. Birok ilim dalnda kalem oynatm ve kabul gren fikirleri ile gz doldurmu olan bni Haldun, edebiyatla, sanatla megl olmu, ilim ve fenle ilgilenmi, kltrel meselelerin bir ounu incelemi, ictimi ve meden oluumlar tetkik ve tahlil etmitir. ncelikle bn-i Haldunun hangi ilimlerli nasl bir tasnife tbi tuttuunu bir ema halinde grelim. I. Din Ve Nakl limler 1. Kurn A. Kraat B. Resm-i Mushaf C. Tefsir 2. Hadis
82 83

el-Mukaddime, I, 334. Tahsin Grgn, bn-i Haldun, D A , stanbul 1999, XIX, 553.

33 3. Fkh- Feriz, Usl 4. Tasavvuf II. Edebiyat ve Sanat 1. Lisni limler 2. iirler 3. Manzmeler 4. Yeni Kavramlar III. Felsef ve Akl limler 1. Mantk 2. lhiyat 3. Tbii limler A. Corafya B. Astronomi C. Tabii limler (Fizik- Kimya- Biyoloji- Jeoloji- Fizyoloji- Metoroloji) D. Tp E. Sihir- Tlsm 4. Biyoloji ve Tekml Nazariyesi 5. Riyzet (Matematik) IV. Etim ve retim V. Otobiyografi84 VI. Medeniyet Tarihi bn-i Haldunun tasnifinde yer verdii bu ilim dallarn ismen zikretmekle yetinip, aratrmamz gerei daha ok din ve nakl ilimler hakknda bilgi vermeye alacaz. Dier ilimlele ilgili dnce yapsn ise, nc blmdeki ayetlerle ilgili yorumlarnda deerlendireceiz. bn-i Haldun, ilimleri ikiye ayrmtr. Bunlardan ilki, insan iin tabi olan ve insann dncesi sayesinde edindii akl ilimlerdir. Bu ilimler insann tabi dnce yetisi sayesinde renilmeleri, konularna, sorunlarna, eitli burhanlarna ve retim yollarna, insan idrakler aracl ile vkf olunmas mmkn olan ilimlerdir.85 Bunun sonucunda insan, dnce sahibi bir varlk olarak, bu ilimlerde doruyu yanltan ayrt edip, bilgiye eriebilir. kincisi ise, nakli olan, yani insann onu vaz eden birinden ald ilimlerdir. Bunlarn hepsi bir eriat koruyucusunun getirmi olduu haberlere dayanr.
84

bn-i Haldun hal tecmesi ve hayat hikyesini et-Tarif eseriyle ortaya koyan ilk melliftir. Bylece, tarih sahasnda yeni bir be am ve kendisinden sonra bu trde eser yazanlara rnek olmutur. 85 el-Mukaddime, III, 930- 931.

34 Bu ilimler konusunda akln etkinliinin olmadn savunan mellif, kaynak olarak da kant olarak da kullandklar temel malzemenin Kurn ve Peygamberin snnetinde mevcut olan eri haberlerdir. Aslnda akl ve nakl ilim snflandrmas orijinal bir snflama deildir. Daha nce de bu gibi snflamalar yaplmtr. Ancak bn-i Haldunun bu tasnif zerinden ortaya att bir fark vardr. O da udur: Felsef ilimlerle, nakl ilimler arasnda yap ve mahiyet farkll vardr. Onlarn temelinde olan felsefe ve vahyin birbirlerine indirgenemeyeceini vurgulayan bn-i Haldun, bunlar kesin izgilerle ayrmtr. nk felsefi dncenin en son kayna akldr. Nakl ilimlerin son kayna ise vahiy ya da vahyi getiren peygamberlerdir. Bu bakmdan birincisinin deime olasl varken, nakl ilimlede herhangi bir deime sz konusu deildir. Ancak din gruplarn birbirlerinin arasnda bir deime olsa da bu sosyolojik bir olgudur. Bundan dolay bn-i Halduna gre, bu guruplarn her birinin ayn derecede doru, kabul edilebilir olduklar anlamna gelmez. slm kendinden nceki eriatleri yrrlkten kaldrd gibi, slmi nakli ilimlerde, kendisinden evvelki nakl ilimleri geersiz klmtr.86 bn-i Haldunun burada kasdettii ey, bu ilimlerin kendi iinde belli bir gelime imknn deil, eitli dni guruplarda ortaya kan nakillerin birbirlerini reddetmek durumunda olduudur.87 Akl yntemlerin tek dorusu olmasa da, nakillerde tek doru vardr ve sonu birdir. te bn-i Haldun dncesine gre, bu iki ilim gurubunun kendi ilerindeki geliim izgileri ve mahiyetleri farkldr. Nakl ilimlerin dayana, eriyyt olduu iin herhangi bir geliim gstermez ama, zamann gereksinimlerine zmler sunar, birey ve toplumun ihtiyalarna karlk verir. Akl ilimler ise, insan aklnn bir rn olduu iin geliir, deiir, zamana ve mekna gre farkllklar arzeder. Ancak olaylara ve olgulara kar zmsz ve aciz kalabilir. bn-i Haldunun klsik, ama akl ve nakl ilimlere ykledii anlam ve getirdii kapsam, kendi zamanna kadar yaplan yorumlardan ok farkldr. slm kltr ierisinde, ele ald nakl ilimleri, zellikle tefsir ve tefsirle ilgili kavramlar bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde ele alacaz.

86 87

el-Mukaddime, III, 931. Ahmet Arslan, bn-i Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Kltr Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987, 405.

35 Grld gibi, bn-i Haldun, insan fikrinin dokunabilecei btn ilimler hakknda, tecrb yaantsn keskin zeksyla birletirerek, asrlar sonra da isminden bahsettirmitir. almamzn buraya kadar olan ksmnda bn-i Haldun hakknda temel

malumatlar vermek ve bir ksm yorumlarmz eklemek suretiyle genel bir bilgi ve anlay ortaya koymaya altk. Bundan sonraki ksmlar, tezimizin ana blmlerini oluturmakta olup birinci blmde bn-i Haldunun tefsir ilmine bak ve bu disipline dahil baz meseleler hakkndaki deerlendirmelere deineceiz. kinci blmde ise onun serlerinde kurduu olay-ayet ilikisini ve yer yer baz ayetler hakkndaki yorumlarn ele alarak yorumculuk gcn sergilemeye alacaz. nk bn-i Haldundan tarihiler, sosyologlar, siyaset bilimcileri ge de olsa faydalanmlar ancak mfessirlerin bn-i Haldunun grlerine yer veren almalar olmamtr.

B R NC BLM BN- HALDUNUN TEFS RE BAKII

almamzn giri ksmnda hayatn ve dnce sistemini incelediimiz bn-i Haldun, bir kere daha belirtelim ki, ok ynl bir alim ve mtefekirdir. Belirttiimiz gibi biz onun dnce sistemini etrafl bir biimde incelemeyeceiz, yapacamz ey, eserlerinde Kurana referanslarn, ayetlere ilikin yapt yorumlar, ilimler tasnifinde tefsire verdii yeri ve tefsir ilmi hakkndaki grlerini bir araya getirerek toplu bir deerlendirmeye tabi tutmaktr. Buradan hareketle bir mtefekkir olarak Kuran anlayn, yorumculuk kabiliyetini ve en nemlisi de dnce sisteminde Kurann yerini tespit etmeye alacaz. Ancak bahsettiimiz konulara gemeden bn-i Haldundan nceki dnemlerde tefsirin geliimi ile ilgili ksa bir deerlendirme yapmak istiyoruz. Bylece onun bu sahadaki konumunu daha iyi tespit edebileceimizi dnmekteyiz. I. BN- HALDUNUN L M TASN F NDE TEFS R N YER

bn-i Haldun ilim tasnifi ierisinde tefsiri mstakil bir ilim olarak dni ve nakl ilimler ierisine almtr. Tefsirin Kurn yorumu olmas sebebiyle de Kurn ilmi olarak ifade etmitir. Mellifin eserlerinde imdiye kadar deerlendirmeye alnmam ayetler hakkndaki yorumlar onun bu ilme verdii nemin bir gstergesidir. Hemen hemen birok konuyu ve tarihi rivayetleri ayetlerle ilikilendirmi bunu yaparken de klsik bir yaklam olan ayetlerden hareketle bir anlatm deil, konulardan hareketle ayetleri tesbit etmitir. Bylelikle ictimi ve sosyal pespektifden yorumuyla tefsire farkl bir bak as kazandrmtr. bn-i Haldun tefsiri sadece ilim tasnifi ifade etmekle kalmam, eselerinin tmnde ayetlere kayda deer bir biimde yer vererek dini motifleri de kullanmtr. imdi de bn-i Haldun iin bu kadar nem arzeden bu ilmi etraflca inceleyelim.

37 III. BN- HALDUNDAN NCE TEFS R Her zaman ve devirde dini, felsefi ve ilmi eserlerin muhataplar tarafndan iyice anlalp kavranabilmesi iin, onlarn, kendilerini iyi anlayanlar tarafndan iyice izah edilip aklanmas lazm gelir. Bu gibieserlerde yle esaslar ve prensipler mevcuttur ki, onu okuyan herkes mana tam vkf olamaz. Hele insanl dallet bataklndan kurtataracak esaslar ihtiva eden kutsal kitaplarn mutlaka bir mbeyyini olmas gerekir. lhi kitaplarn sonuncusu olan Kurnn da insanlk tarafndan hayata geirilmesi iin bir aklaycsnn, uygulaycsnn olmas zarridir ki, o da Hz.Muhammeddir. Evrensel ve son ilhi kitap olmas dolaysyla sadece Hz. Peygamber dneminde kalmayan Kurn, her ada yeni meselelere k tutabilecek bir ieriktedir, bunu ortaya karmakta bir tefsirciliktir. Hz. Peygamber bizzat Kurnn tefsir edilmesini istemi Hz. Muhammed ile balayan mbelli ve mbeyyinlik grevini, sahabe, Tbin ve Etbai Tbin derken alar boyunca yaplagelmi ve gnmze kadar uzanmtr.88 te bn-i Halduna kadar onunda faydaland et-Taber, er-Rzi, bn-i Kesir, gibi bir ok nemli ahsiyet yetimitir. bn-i Haldunda engin siyasi ve sosyal tecrbelerini bu tefsir Kurn ilmiyle de zenginletirerek bu alanda da sz sahibi olabilmitir. IV. BAZI KAVRAM TANIMLARI bn-i Haldun ald kkl dini ilimlerin zerine in ettii farkl alanlardaki birok ilmin ncs olmutur. slm medeniyetine bal bana bir a ayran mellif, kendi dini olduu iin tarafgir davranmadan eserlerinde yer yer slamdan bahsetmitir. slm medeniyeti ile birlikte gelmi gemi btn medeniyetlerin yrrlkte olan detleri ve davranlarn tmyle yok ettiini, bunlarn yerine yeni batan ahlki, insn bir medeniyetin kurucusu olduunu savunmutur. O zamana kadar bilinen tekmil yeryz medeniyetleri arasnda Allah paralanmaz bir birlik (tevhid) kabul eden islmln gibi bir tek ayrklk bilmez bezirgan mnasebetler ahdamar ileyecekti. Kureyin tan yerinden evreni aydnlatan slm gnei doup sz hatr iin sylenmemiti.89 bn-i Haldun, Kurn ve Kurn ilimlerine it birok mesele hakknda eitli vesilelerle gr beyan etmi, ayrca nl eseri Mukaddimede bu konuya ait mustakil

88 89

smail Cerraholu, Tefsir Usl, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995, 210-211. Hikmet Kvlcml, bn-i Haldunun Gerek Diyaliktii, Bilim vetopya, s:57, 35.

38 bir blm ayrmtr. unu hemen belirtelim ki o, tefsir ilmi ile uraan tefsirci deil ama geleneksel anlamda bir alim ve mtefekkirdir. Mslman geleneinde her alim ve mtefekkir dnce sisteminde Kurna, Peygamber snnetine ve slm kltrnn dier dinamiklerine az ya da ok yer vermitir. bn-i Haldun da tarih ve sosyoloji felsefesini sistematize ederken Kurn gzard etmemitir. Bu nedenle onun genel dncesinde Kurn ve tefsire ilikin aklama ve refaranslarn deerlendirmemiz gerekmitir. Bu aklamalardan sonra imdi de bn-i Haldunun eserinde balk olarak da yer alan Kurn, tefsir ve buna yakn kavramlara bakn inceleyelim. A. Kurn

Mslmanlarn neden Kuran rendiklerine dair u aklayc ifadeleri ile bu konunun izahna balamak istiyoruz: Bil ki, Kurn retmek dinin bilgilerindendir. nk Kurn renmek, ocuklarn kalplerinde imn ve inancn yerleip kalmasna sebep olduundan, Mslmanlar her yerde ocuklarna Kurn ve hadisten baz metinleri retmeyi bir dev kabul etmilerdir. Bylece Kurn, bundan sonra renilecek bilgilere meleke edinmenin bir temeli olmutur. Mslmanlarn bu yolu semelerinin sebebi kk yata retilen bilginin kalplere kaznmasdr.90 Mslmanlarn geleneinde dnce ve pratikte Kurnn yerini ok iyi tesbit eden bu cmleler, bn-i Haldunun yetime tarzna da k tutmaktadr. Zira kendisi de ilk eitimini babasndan alm ve bunun ilki de Kurn ve dini ilimler alannda olmutur. ocuk yata hfz olmu, ald bu Kurn etiminin inkiafyla, asrlara hitap eden fikir dnyasnn ilhm kaynan da bu manada mahade etmi oluyoruz. Ona gre Kurann tarifi yledir: Mushafn iki kapa arasnda yazl olan ve mmeti tekil eden fertler arasnda mtevatir bulunan, Hz. Peygambere indirilmi olan Allah kelmdr.91 zellikle yazl ve fertler arasndaki mtevtirliini vurguladktan sonra, Hz. Peygambere inen bir Allah kelm olduunu ifade etmitir. Ayrca bir karlatrma yaptmzda onun bu tanmnn slm dncesinde genel kabul grm olan u tanmla neredeyse ayn olduunu grmekteyiz: Peygamber'e indirilen, mushaflarda yazlan, tevatrle nakledilen, tilavetiyle teabbd olunan mu'ciz

90 91

el-Mukaddime, III, 1115-1116. el-Mukaddime, III, 932-933.

39 kelmdr.92 Ancak tanmda geen mmet ifadesi onun Kurn tanmna getirdii sosyal bir boyuttur ki, bu da dikkat ekilmesi gereken bir husustur. Bu tanmn eri ve dini bir anlam vardr.93 nk bn-i haldunun dnce sisteminde sosyoloji byk bir nem tamaktadr. Nakl ilimlerin kayna, slm dinine ve Mslmanlara aittir. diyerek sadece ilim tarihinde nemli bir tesbit yapmakla kalmam, ayn zamanda ilhamnn menban gstermi ve yle devam etmitir: Fakat dinin ve mensuplarnn genellikle bunlarn benzerlerine sahip olduklar da muhakkaktr. slmdaki, nakl ilimler, dier dni zmrelerdeki nakl ilimlerle uzak cins itibariyle mterektir. nk onlar da Allh Tel tarafndan eriat sahibine indirilen ve onun tarafndan tebli edilen eriat ilimleridir. Fakat ummi olarak byle iken hussi olarak slmdaki nakl ilimler, dier dini zmrelerdeki nakl ve eri ilimlerin hepsinden farkldr. nk, mil olan biri dierlerini nesh etmitir. u halde ondan evvelki dini zmrelere ait nakli (ve eri) ilimlerin tm, terkedilmitir, onlar tetkik ve mtal etmek mahzurludur.94 Buna gre dier dn zmrelerin, nakl ilimlerinin mrnn tamamlanm ve onlarn yerine slm ilimlerin gemi olduunun sonucuna varan bn-i Haldun, onlar tetkik ve mtal etmenin bile mahzurlu olduunu, Kurn dndaki semv kitaplarn mtalsn, eriatn yasakladn belirtir. Buna delil olarak da, Hz. Peygamber dneminden u olay nakletmitir. Hz. Peygamber yle buyurmutur: Ehl-i Kitab- ne tasdk ne de tekzip ediniz. Onlarla karlatnz da, Rabbimizden indirelene de size indirilene de iman ettik, bizim de, sizin de Allah birdir, deyiniz. Zaten Bakara Suresinin son ayetleri ile rten bu nakil, Kurnn kapsayc kitap olduunu gsterir. Mellifin bu konuyla ilgili bir nakli de yledir: Bir kere Hz. Peygamber, Hz. merin elinde Tevrattan bir sayfa grnce, gadaplanm, hatta fke almetleri yznde aka belli olmu ve sonra; Ben size onun yerine, bembeyaz, tertemiz bir din getirmedim mi? ayet Musa yaasayd, vallahi bana tb olmaktan baka are bulamazd. buyurmulardr.95 Bu nakillerle birlikte, Hz. Peygamberin direktifleri dorultusunda olan bu gr benimseyen bn-i Haldun, konuulmas, dnlmesi ve zerinde durulmas gereken
92

Subhi es-Salih, Kuran limleri,(ev:M.Sait imek), Hiba Yaynlar, 15-18; smail Cerraholu, Tefsir Usl, 34. 93 mer Ferruh, Mevgfi bn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye ed-dniyye Bhsn ve Mgdentn f Trhl Ilmi ve Trhl Felsefeti fil slm, Drt-Talia, Beyrut 1986, s:251. 94 el-Mukaddime, III, 931-932. 95 el-Mukaddime, III, 932.

40 tek kitap olarak Kurn grmtr. bn-i Haldun, her ne kadar ehl-i kitbn tahlilini mahzurlu grse de kendisi eserlerinde bunlarla ilgili karlatrmalara yer vermitir. Ancak bunun sadece tahkik anlamnda, hakkati ortaya koymak iin uygulad bir metod olduunu dnyoruz. bn-i Haldun, nakl ilimler olarak sz ettii dn ilimleri, Allah ve Rasl tarafndan bizim iin ter klnm olan ve kitapla snnetten gelen eri hkmler ile istifdeyi kolaylatrmak zere onlarla alkal olan dier ilimler96 olarak aklamtr. Arap lisn ile inen Kurn dilini mmet lisn olarak kabul eden mellif, mkellef olan ahsn, kendisi ve hemcinsi zerine farz klnm olan Allh Tel ahkmn bilmesinin lzm geldiini, bu hkmlerin de ya ns, ya icm veya kyas yolu ile kitap ve snnetten alndn belirtir.97 Kurn eitimi zerinde hassasiyetle duran bn-i Haldunun, bununla ilgili bir yntem sunmamas elbette dnelemez. Onun tavsiye ettii ve rettii yntem udur: Kurn okutmakla derse balatmann maksad, Kurn ile kutsanmak, sevap-ecir ummak ve bir takm gayr- ahlki tavrlarn afetlerinden, ocuun Kurn renmesine engel olmasn nlemek98 olarak aklayan mellif, anne-babalara da birok sorumluluk yklemitir. ocuklar, henz ebeveynlerinin elleri altndayken, delikanllk dnemine gemeden, ona bu etimi vermeyi bir grev saym, bunu da ocuun geliimi asndan olduunu ifade etmitir. Kurn taliminin ok kk yalarda olmasn, henz saf olan kalplerin ve zihinlerin, ncelikli temeli olarak grmtr. ocuk yata ortaya kmam melekelerin, Kurndaki ayetlere ve baz hadis metinlere istind eden slm, imann ve imni akidelein kalplerde kkleerek, buradan neet etmesini salayacan ifade etmitir. Hatta Kurn taliminden kopmay ilimden kopmak olarak gren bn-i Haldun, bu gryle gerek ilim sahibini ve Onun insanla gnderdii Kurn iaret etmektedir. Kurn okumay renmeyenlerin, kendilerine yklemesi gereken ilk vazifelerden birisinin de Kurn kide ve uslne gre okumay renmek olduunu belirten bn-i Haldun,99 Kurnn btn ilimlerin kayna olduunu kesin bir ekilde vurgulayarak, buna ne kadar nem verdiini de gstermitir.

96 97

el-Mukaddime, III, 931. el-Mukaddime , 931. 98 el-Mukaddime , 1115-1116. 99 el-Mukaddime, III, 1115.

41 B. Krat

bn-i Haldun krat ilmini, Hz. Peygamberden rivayet edilen bilgiler nda hfzlarn Kurn Arap lehelerine gre okumalarna dair rivayetlerin bilinmesi, yni Kuran- Kerimin kratnn nasl olmas gerektiini reten bir ilim olarak tanmlamaktadr.100 bn-i Haldunun Kurn tarifinde bahsettiimiz gibi Kurn, Hz. Peygamberin mmeti arasnda yer alan, yalan nisbet edilmeleri mmkn olmayacak derecede saylar ok, sz ve rivayetlerin gvenilir kimseler tarafndan mtvtir olarak nakledildiini belirtir. Ancak sahabeler, Kurnn baz lafzlarn ve harflerinin syleniini farkl kullandklar, dolaysyla farkl ekillerde rivayet etmeleri ve bu krat ekillerinin de mehur olmas ile yedi trl krat (Krat- Seba) teekkl etmitir. Bu mehur rivayetler krat ekillerinin asl ve temeli olmutur.101 Bylelikle cumhur tarafndan belirlenen bu yedi krat, daha sonrakiler tarafndanbenimsenmi ve halklar arasnda kabul grmtr. Kurr, yani Kurn okuyucular, bu kratleri ve rivayetlerini, ilimlerinin tedvin edilip yazlmasna kadar, arktan garba nakledilegelmi, daha sonra da, huss bir sanat ve mstakil bir ilim halini almtr. Sahabenin hepsini, fetv verme ehliyetine sahip birer fakih ve mctehid olarak kabul etmeyen bn-i Haldunda dikkatimizi eken bir husus da, kurr kavramna getirdii anlamdr. Kurr; hamle-i Kurn olan (ayetlerdeki ahkm bilme konusunda mtehasss bulunan), ondaki nasih-mensuh, mtebihmuhkem ve sir delletleri Peygamber (s.a.v.)den veya onun szlerini dinleyerek anlam ve bellemi olan byk sahabelerden telkki eden ahslara denir.102 Tanm gnmde daraltlm anlamnda olduu gibi tahlil edecek olursak kurr, sadece Kurn okuyana verilen bir isim olmadn grrz. Yani kurr (tekili kri), salt metin okuyucusu deil ayn zamanda onu anlayan ve anladn uygulamaya koyan kiidir.103 Bu tanm, ilk dnemdeki Kur tanmnn aynsdr. Ancak slm ehirlerinin gelimesi kurry bu anlamdan uzaklatrm, Kurn hususunda alkanlk kazanan, Kurn okuyan ama ondan ahkm karmasn bilmeyen hafzlara kurr denilmitir ki, bn-i Haldun bunu, hadariliin getirdii bir kayp olarak deerlendirir.104

el- Mukaddime, , 931. el-Mukaddime, , 933. 102 el-Mukaddime, , 947. 103 Kr/kurnn bu anlamna ynelik bir alma iin bkz. M.J.Kister. 104 el-Mukaddime, , 894., el-Mukaddime, I, 947.
101

100

42 Bundan sonra bir ilim halini alan kraat, zel bir ura olarak Kurn farkl kraatlerle okuma sanatn ortaya karmtr. Bir msik sads olmakla, anlamdan uzak, sadece dinleyenleri byleyen okuyularn artmasn eletiren bn-i Haldun, sz normal okuyucuya getirerek Kurnn tecvid kidelerine gre okunmas gerektiini belirtir. O, Kurn okumann amacn yle aklar: Kurn lm ve lmden sonraki halleri hatrlatt iin onu, huu ile okumak lzmdr. Kurn, gzel sesler iitmek ve idrak etmek suretiyle zevklenmek iin okunamaz.105 Nitekim lm hatrlamak, bu dnyadaki insann eylemlerine de bir anlamda eki dzen verme, lmden sonra ise yaplan ilerden hesap verme bilincini gerektirir. Yani, Kurnla dnya mmur edildii kadar ahirette mmur olur. Btn bu yaklamlarn deerlendirdiimizde diyebiliriz ki bn-i Haldun, kavramlarn tanmnda ok titiz, betimsel ve islmi kltrn temellerine bal kalarak yapm, kurry da okumak (kraat) kelimesinin orijinal anlamna yani Hz. Peygamber dnemine dayandrdn grrz. phesiz o sadece bir dilci deil ayn zamanda iyi bir dil felsefecidir. C. Nbvvet ve Vahyin Manas

bn-i Haldun, Mukaddimenin birok blmnde din, vahiy, nbvvet, peyganmberlik gibi konulara deinmitir. Peygamberlii salt bir nakille kabul eden bni Haldun, peygamberlie ve dine de umran asndan bir bak as getirerek ilgin fikirler ortaya atmtr: Bilmek gerekir ki, her kusurdan mnezzeh olan Allah, insanlar arasndan bir takm ahsiyetler semi, kendi hitbna mahzar klarak, onlar yceltmi, kendi hakknda mrifet ve bilgi sahibi olacak ekilde yaratm, kullar ile kendi arasnda bunlar vasta ve vesile klmtr. Bunlar insanlara, maslahat ve menfatlerinin nerede olduunu tarif eder, onlar hidayete tevik eder, deta, enselerinden tutarak onlar cehennemden uzaklatrr, kurtulu bulmalar iin onlara rehberlik yapar ve delil olurlar.106 Bu arpc ifadeler, aslnda, toplumsal hayatta bir rehberin ve byk zveri ile insanlar kurtulua gtrecek bir mdvimin olmas gerekliliini gsterir ki, bu da kendisine Allah tarafndan stn niteliklerle donatlm azim ve gayretli bir ahsiyet olmaldr. Grev olarak birbiri ile byle rten niteliklerdeki ahsa, peygamber denmi ya da baka bir isim verilmitir. Ancak bu kadar stn nitelikteki bir insann akn bir varlk tarafndan desteklenmesi gereklilii ikrdr.
105 106

el-Mukaddime, III 894-895. el-Mukaddim, , 405-406.

43 bn-i Haldun nbvveti insanlara ait bir hassa deil, Allaha ait bir ltf olarak grm ve bundan dolay nbvveti akl st, harikulde bir hadise olarak kabul etmitir. Bylelikle nbvvetin akl ile deil, selefin dedii gibi, ancak eriatla idrak edilebileceini vurgular.107 Buradan unu karabiliriz: bn-i Haldun kendisinden nce ve dneminde, hatta sonrasnda sylenmemi bir tezi cesaretle savunmutur ki; o da udur: slm fikozoflarnn mlkle eriat ve nbvveti, devletle dini birletiriken, o bunlar ayrm ve bunlarn mustakil birer ictimi messese olduunu dillendirmitir. Bu tez bn-i Haldunu lik bir ictimi hayatn ve devlet messesinin mbeiri olarak tannmasna yol amtr.108 Byle bir gr gelenekselci bir dncenin tepkisi ile karlanmasna sebep olsa da, una dikkat ekmek gerekir ki, Kurndan tam bir devlet modeli karmak elbette mmkn deildir. nk Kurn insanla bir devlet dzenindeki genel kriterleri sunar, ana izgileri belirtir ve toplumun ve artlarn durumuna gre doldurulacak bir yntemi nerir. Zaten tamayaca retiler mevcuttur. bn-i Haldun insan idrakinin hassasiyeti konusunda peygamberleri zel olarak zikretmi ve hissi idrakla ilgili grlerini yle aklamtr: Hissi idrak konusunda insanlar, limler, dini ilimler ve Rabbni mrifetlere in olan evliylar ve beeriyetten, rhniyetten, cismniyetten syrlarak melekt lemine karak, ilh hitb iiten peygamberler olarak e ayrmtr. Bu da ftratlara yerletirilmitir. te o an, vahiy hlidir. Beeriyetle, bu hal iinde bulunduklar mddete, Allah onlar, beden engellerden ve ksteklerden arndrmtr. Tabiatlarndaki ismet ve istikmet sebebiyle cismn engellerden temizlenmilerdir. te bu sebeplerden dolay, neblerin meyli, hitba mahzar olabilme cihetindedir.109 bn-i Haldun ok nemli bir noktaya dikkat eker ve tabiatlarnda, Allahn yaratt ibdete rabet hussunun, Allahn muhtapln onlara amakta, perdeleri kaldrmakta ve kendilerini o istikmete doru uurlamaktadr110 diyerek, peygamberlerin seilmi insanlar olarak peygamberliklerinin ftrata yerletirilen bir kbiliyet olduunu vurgular. Bunun netcesinde de nebler, bu ftrat sayesinde melekler lemine tevecch ederler. Gryoruz ki, peygamberliin iktisap ya da snatle elde
107 108

bn-i Haldunun devlet

modelinde de hem ahlki hem Kurn ama herkesin kabullenmesinde bir kayg

el-Mukaddime, I, 342. Sleyman Uluda, Dipnot, Mukaddime, I, 216. 109 el- Mukaddime, , 415. 110 el- Mukaddime, I, 415.

44 edilemeyeceini de ifde eden bn-i Haldun, insan ftratna yerletirilen meyillerle, iyilik-ktlk, hayr-er gibi ynelimleri iradesi ile tercih ederek melekler-hayvanlar lemi gibi mertebelere ulaabildiini de zikretmitir. Nbvveti, ictim bir messeseden sayan, bn-i Haldun, peygamberlerin u zelliklere sahip olduunu aklamtr: 1- Peygamberler, irkin hl ve hareketlerden uzak, zevklerine dknlk gstermeden, nezih bir hayata sahiptirler ve bunlarla ilgili birka rnek olaya deinerek, onlarn hayata balad andan itibren grevi stlenmek iin mthi bir ruh olgunluunu salayacak bir koruma ve hazrlk devresi geirir ki, buna; aa-yukar btn peygamberlerin hayatnda rastlanmaktadr.111 2- Peygamberlerin almetlerinden biri de, insanlar dne, namaz ve sadaka gibi detlere ve iffete dvet etmeleridir. Tabiatlarndaki ismet sfat yannda dne ve ibdete davetin dnda bir mucizeye ihtiya yoktur, diyen bn-i Haldun, iffet ve nezahat ncl hatta yeterli grmtr. Yni, Peygamberler, deta yerilen ve kt olan eylerden mnezzeh olma ve bu gibi eylerden nefret etme nitelii zerinde yaratlmtr. Kendileri byle stn bir ahlkn zevkini, insanlara tebli azmiyle hep hayra armlardr. nsann; menfaat, hrs ve inat karakterinin dndakiler tarafndan kabul grmlerdir.112 Elbette bunun dnda mucize gsteren peygamberler de mevcuttur. Ancak bn-i Haldun bunun en asgarisinin bu olduunu vurgulamtr. 3- Bir dier zellik olarak da, onun ortaya att asabiyet tezidir ki, peygamberler kavimlerinin yani, toplumlarnn iinde nesep, asalet ve prestij sahibi olmaldr. nk, bir toplumda, saylp-sevilmek, belli bir kiilik sahibi olmak temsil ettii fikirlerin kabul grmesini kolaylatrr. bn-i Haldunun srarla zerinde durduu asabiyet, hem siyasi stnlktr hem de, iktisdi bir gcn elde tutulmasdr ki; peygamberlerin ou kkl ve saygn kabile ve toplumlardan, yine iktisdi bir gcn temelinden ortaya kmlardr; diyerek davalarnn ilerlemesinde, maddi- mnevi olgularnn nemini arzeder.113 4- Neblerin almetlerinden biri olarak doruluklarna ahitlik eden bir takm harikulde hususlarn kendilerinde zuhur etmesi gerektiini belirten bn-i Haldun, bu tr harikulade halleri ya da mucizeleri bir beerin yapmaktan aciz kald fiillerden
111 112

el-Mukaddime, , 407, Bu rnekler iin bkz. IV. Mukaddime, I, 405-416. el-Mukaddime, , 407. 113 el-Mukaddime, , 407-408.

45 ibaret grr.114 Kurnn Peygamber Hz. Muhammedin yegne ve en byk mucizesi olduunu defetle zikreder. Bir ok konuda takip ettii usul olarak, Kurn mucizliini de ayetle delillendirmek maksadyla, Bir ok ayet, Kurn vahyi iindeki tek bir ayetin ya da tek bir sure ile dahi, mucize olacak ekilde nazil olduuna dalelet ettiini, Kurnn, Tevrat, ncil ve dier semav kitaplardan ayr tutulmas gerektiini, onun lafz ve mana itibariyle mkemmel olduunu belirtir.115 Ancak daha nce de iaret ettiimiz gibi bn-i Haldunun Kurnla ilgili baz grlerini tahlil eden Osman Keskiolu eserinde, bn-i Haldunun Kurn lafz ve mana olarak mucize olarak kabul etmedii sonucuna varmtr.116 srailiyat, Peygamberlerin zelikleri Kurn hatt gibi konularda beyan ettii grlerinde ortak bir sonu elde etmi olsak da kaynak gstermeden Kurann lafz ve mana ynnden bn-i Halduna isnat ettii bu gr kabul edilemez. nk Keskiolunun Mukaddimeden ald blm bn-i Haldunun nazm ve nesir sanatna bakn ele alan bir blmdr. Bu da elbette doru bir yol deildir. bn-i Haldun Kurn her zaman iin ayrcalkl tutmu onun lafz ve mana itibariyle bir mcize olduunu savunmutur.117 nsanlardan stn nitelkli bir ahsn seilmesi ile verilen peygamberlik grevi ve sahip olmas gereken zelliklerin bahsinden sonra, Allah kelmna yani vahye muhatap olma konusunu ele almtr. Vahiy genel itibariyle,gizli konumak, emretmek, ilham etmek, im ve iaret etmek, seslenmek, fsldamak, mektup yazmak bilhassa revelasyon yapmak gibi eitli anlamlara gelir.118 Biz kelimesinin gramer yapsn nasl incelediine bir gz atalm. Vahy lgatta, srat, hz manasna gelmektedir. Melekt alemi ile irtibata geen peygambere vahiy getiren melek, bazen insan suretinde grnr, Allah kelmn iletir. Hz. Peygamber de onun sylediklerini bellemi ve uuruna yerletirmi bir ekilde bu muhataplk son bulur. Peygamberin melekten vahiy telakkisi, tekrar beeri idrak haline dnmesi, kendisine ilk olunan eyi anlamas, btn bunlar dete bir lhzada, hatta gz ap-kapama mddetinden daha ksa bir zamanda vuka gelir. te bu olaya zelliinden dolay vahiy ad verilmitir.119 bn-i Haldunun vahy

el-Mukaddime, , 408. Mukaddime, I, 282. 116 Osman Keskiolu, Nzlnden Gnmze Kurn- Kerim Bilgileri, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1989, 200. 117 Mukaddime, I, 282. 118 samail Cerrahou. Tefsir Usl, 37. 119 el-Mukaddime, , 416-417.
115

114

46 Vahyi, irdi ve gayr-i iradi olarak ikiye ayran b-i Haldun, bunu yle aklamtr: Baz peygamberlere gelen vahiy herhangi bir vesile olmakszn dorudan doruya kendilerine vahyin ulatn, baz peygamberlerin ise vahye tevecch ettiini vurgular. Bunun da peygamberlere sorulan soru, beeri hususlarla ilgili bir mesele mkil olduunda, peygamber Rabbani aleme tevecch eder. te bununda iradi bir vahiy olduunu anlatr. Bir dier eit olarak vahiy baz hallerde hibir hal ve hareketle, onun gelii iin istidat kazanma ve hazrlk yapma bahis konusu deildir. Bir takm hal ve tevessl neticesinde gelebileceini savunarak srailiyattan olduunu bile bile u rnei sunmutur: Nebilerden birisi, vahyin nazil olmas iin istidat kazanmak ve hazrlanmak maksadyla ho ve nameli avazlar dinlerdi120 Vahyin gelii ile ilgili byle bir yorum ilk kez ondan kmtr. Bu bak as, peygamberlerin grevlerine farkl bir boyut kazandrmtr. Ancak burada dikkatimizi eken nokta, israiliyat reddeden ve buna bavuranlar iddetle eletiren bn-i Haldun bu kez zayf bir haber olduunu syleyerek kendisine israiliyattan bir delil sunuyor olmasdr. Vahyin geli ekilleri ile ilgili olarak ise, bildiimiz klsik bilgileri verir. Vahyin geli ekilleri hakknda bir anlk ve vzlt eklinde bir melek veya insan suretinde bir melekle geldiini belirtir. Melein arac olmad vahyin geli halinin Hz. Peygambere zor geldiini syler ve aklamasn da yle yapar: Bu beeri lemden kmadan, beer idrak vastalar ile vahyi alp dier duyu organlar ile hissetme abasdr.121 bn-i Haldun, nebler ve khinler arasndaki farka da vurgu yapar. Peygamberliin bir istidat olduunu alp kazanlacak bir ey olmadn, bunun stn niteliklere sahip kimselere Allah tarafndan verilen bir grev olduunu, kehnetin ise, alarak elde edilen bir kazanm, peygamberlikle kyaslanamayacak kadar eksik olduunu syler.122 Yine vahiyle rya ayrmna da gerek duyan mellif, bedenin iinde bulunan, nefis vastasyla grlen rya ile beeri varlktan syrlarak, ruhnilerin en yksek mertebesi olan saf melekt lemine temrn eden nebilerin hali arasndaki farkn kanlmazl, rya ve vahyin boyutlarn deitirdiine deinmitir.123

120 121

el-Mukaddime, I, 433. el-Mukaddime, I, 416. 122 el-Mukaddime, I, 417. 123 el-Mukaddime, , 421.

47 Vahiy ve vahiyle ilgili konular detayl olarak incelemi, vahyin yazm konusunda allmn dnda bilgiler sunmutur. lk dnem Arap yazsnn murdar olmas, mkemmeliyetten uzakl, vahyin yazmnn bize tek olarak muhalefetsiz olarak gelmesine sebep olmutur. Vahiyden sonra onun kayda gemesinde en byk emei phesiz sahabeler vermitir. Ancak sistemlemi bir yaz dilinin olmas, baz sorunlar da beraberinde getirmitir. bn-i Haldun, vahyin yazlna farkl bir alm getirerek, bedevlerin ounlukla yazya ihtiya duymad iin onu kullanmadn, hatta amzdaki Arap yazs, bedev Arap yazsndan daha gzeldir124 diyerek, bunu u sebebe balamtr. slmn balang dnminde, Arap yazs salam, ilek ve iyi olma (ihkm, itkn, cd) bakmndan son haddine ulam deildi. Bu da Araplarn bedevlik yaam sonucu, sanatlardan uzak kalm olmalarndan kaynaklanr. te bu noksanlklarla, sahabenin kendi hatlaryla yazdklar Kurn yazsna dikkat ekerek, belki de imdiye kadar sylenmemi aklamalarda bulunmutur. Sahabe Kurn ilk defa yazan, Allah Raslnden sonra insanlarn en hayrllardr. Ancak bu yaz bir ok yerde, ehline gre hat sanatndaki resmin (ve iml kidelerinin) icbna muhlif dmt. Sonra seleften olan tbn, yanllna bakmadan, mbarek olduuna inanarak onlara ait yazy aynen taklid etmilerdir.125 Bunu gnmz asndan deerlendirirsek, amzda bir limin, bir velnin yazsnn taklid edilip idrak szgecinden geirmeden, hatraya sahip kmak adna tpatp o yazya tbi olmak gibi, sahabenin de bu konuda daha hassas davrandn varsayarak, ortaya konan hatt- mushafta muhfaza ettikleri sonucuna varabiliriz. Yanl okumaya msait yerlere gelince, ulema buna dikkat ekmi ve hatal kraati iaretlere nlemitir.126 bn-i Haldunun burada, dnmeden, sorgulamadan her eyi olduu gibi kabullenmeye kar ktn gryoruz. Belki de saf niyetle, hatraya sahip kmak adna, gnmzde de buna benzer yanllklar yaplmaktadr. ekle ve zahire haddinden fazla nem vermek, bizi asl konudan, mana ve zden uzaklatrmaktr. Nitekim yanll mmkn olmayan, tek kutsal deer Kurnn bile, emrettii eylemlerden biri de dnmek ve tefekkr dr.127 Sahabenin hat sanatna vkf olmas, onlarn beeri bir yap olarak iml hatalar yapmayacan gstermez. Nitekim yaznn o dnem iin ehemmiyeti olmadn
124 125

el-Mukaddime, I, 881. el-Mukaddime, , 883. 126 el-Mukaddime, , 881-883. 127 lgili ayetler iin bkz: Bakara/219, 266, Mide/18, Enm/50, Yunus/24, Arf/176, Rd/3, Nahl/11, 44, 69, Rm/8, 21, Zmer/42, Har/21 vb.

48 dnrsek, o zaman diliminde okunmas ve anlalmas kolay olsa bile, sonraki dnemlerde bunun izhnn zor olabileceini zellikle belirten mellif, yazld gibi her harfe her iarete bir anlam vermek iin kendisini zorlayan ulemya sert bir ekilde kar kmtr. Sahabe yazy iyi bilmezdi denilmesi halinde ortaya kmasn vehmettikleri kusurdan bu suretle onlar tenzih etme gereine itikad etmeleri, yazy iyi bilme eklindeki fazileti ve kemali onlara nisbet ederek (onlar tarafndan yazlan) Kurn yazsnn iyi yazmaya muhlif olduunu grnce, bunun iin bir takm (sni) sebepler bulmaya koyulmu olmalar ve (tela dmeleri)dir. bn-i Haldun onlarn hareketi hi de doru deildir diyerek son noktay koymutur.128 Yazy ok iyi bilmek bir keml ve fazilet deilken, sahabeyi bir beer olarak fark ettiren bn-i Haldun, Kurnn mana ve lfz olarak bir eksikliinin olmadn, sadece yazlmdaki iml hatalarna dikkat ekmitir. bn-i Haldunun bu aklamalar sahabeyi ne kk drmektedir ne de hafife almaktadr. Bilakis sahabeye yalnz bu konumdan baklmasnn yanlln anlatmaktr. lerleyen zamanlar ierisinde Kurnn yazm ve oaltlmasndaki titizlikten de bahseden bn-i Haldun, sanatn ve hattn gelimesi ve ilim pazarlarnn artmasyla, kitaplar istinsah olmutur ki, her blgedeki bir gzellii hazine olarak deerlendirmitir.129 Gryoruz ki vahyin gelii, vahyi alan peygamberlerin zellikleri ve mahiyetinde beyan ettii dikkat ekici tesbitlerinden sonra, vahyin yazlm yani Kurn hattna da farkl bir bak as kazandran bn-i Haldunun bu konularla ilgili sunduu aklamalar, ilk etapta aykr ve u bir gr gibi hissedilse de geni bir perspektiften baknca byle olmadn mahede ediyoruz. nk mellifin aklamalarnda asl gelmek istedii nokta, baz konularda deil her konuda mahiyetin korunmasnn gerekliliidir. D. Tefsir slm hanedanlklarnda yaanan umran ve hadert cokusu, kitaplarn yazlp ciltlenmesi gibi

Tefsir lgatte, beyan etmek, kefetmek, izhar etmek ve zeri kapal bir eyi amak anlamndadr. Istlah olarak ise mkil olan lafzlardan murad olunan eyi kefetmektir.130

128 129

el-Mukaddime, , 883. el-Mukaddime, II, 884. 130 smail Cerraholu, Tefsir Usl, 214.

49 bn-i Haldunun eserlerinin tamamnda, eitli ayetlerin tefsiri mevcuttur. Bunun yannda tefsir konusuna mustakil bir blm ayrarak bu konuyu ele alm, ancak silsile halinde benimsenen ve gnmze gelen nakilcilik erevesinin dna kmtr. Ona gre Kurn, Arap lisn ve onlarn belgattaki slplar zerine nazil olmutur. Bunun iin o dnemin insanlar, Kurn anlyor, hem mfredt hem kelimeleri hem de terkipleri (cmleleri) tibariyle manalarn biliyorlard. Kurnn tevhidi ve dni farzalar aklamak iin, olaylarn cbna gre, blm blm, ayet ayet nazil olduunu ifde ettikten sonra, inen ayetlerin birer aklayc olduunu vurgulamtr. Yani, tevhdin ve farizalarn insanlara aklamas peyderpey indirilen ayetler vastasyla olmutur. Nazil olan Kurnn bir ksm, mni akidelere, dier bir ksm bedendeki organlarn hkmlerine dairdir. Yine zhiri ve btni fiillerden ve onlara ait hkmlerden bahsediliyordu. Baz ksmlar nce nazil oluyor, dier bazlar daha sonra nazil oluyor ve baz hallerde nce nazil olanlarn hkmn nesh ediyordu.131 bn-i Haldun Kurnda mcmel, mkil, nasih, mensuh ayetlerin olduunu ve bunlarn u ekilde akla kavutuunu syler. nsanlara kendilerine nazil olan eyi izah edesin diye132 ayetinde ifade edilen sr gerei, Hz. Peygamber, ashbna, mcmel ve mkil ifadeleri izah ediyor, nasih olan ayetleri mensuh olanlardan ayrt ediyor, ayetlerin nzl sebeplerine deinerek Peygamberin aklayclk misyonunu n plna karyordu. Peygamberin bu misyonu bize aslnda tefsirin vahiyle baladnn bir gstergesidir. Arap lisanna vkf olan sahbenin bile yeri geldiinde, kapal olan ayetlerde Hz. Peygambere bavurduunu gryoruz. Hz. Peygamberin bildirdii bu aklamalar, ashaptan naklolunmu, onlardan sonra gelen ayn eyi yek dierine anlatm, daha sonraki nesle (etbut-tabin) nakledilmi, ayn eyler sadr- evvelde ve selef arasnda srekli olarak aktarlagelmi, nihyet mlum ilimler ve tedvin edilmi kitaplar haline gelmitir. Bunlardan bir ou yazya geirilerek buna dair vrid olan haberler sahabe ve tbindan naklolunmu ve zincirleme olarak birok mfessire ulanca, onlar da dnce yapsna ve dnya grne gre bu rivayetleri deerlendirmilerdir.133 Tefsirin balang noktasn, geliim srecini, bize ulama yollarna ksaca bu ekilde deinen bn-i Haldun, bir anlamda tefsirin sorunlarnn kaynana da iaret etmi oluyor. Mfessirlerin, tamamen nakilci davranmalar, vahiy dneminin yaps ve ayetlerin nzul sebeplerinden ziyade, kiisel fikirlere odaklanp,
131 132

el-Mukaddime, , 934. 16/ Nahl 44 133 el-Mukaddime, , 934

50 kendi grlerini temellendirmekte kullanmlardr. Yoksa bir konuda bize ulaan bu kadar farkl rivayetin bir aklamas olamaz. te, nakleden sahabenin okluu, haberi alan kiinin farkl ahsiyeti ve ilm seviyesi, dnce yaps gibi sebepler, dil konusunu gndeme getirmitir. Lisn ilimleri, kelimelerin lgattaki vazlarn, irbn hkmlerini ve terkiplerin belgatn bilmeyi gerektiren bir sanat ve teknik halini alan ve naklolunan rivayetlerin anlalmas konusunu sistematikletirilerek bunula ilgili kitaplarn tedvin edilmesidir. Ancak, burada bn-i Haldun, Arap dilinin renilmesi ve anlalmas konusunda sonraki dnem iin bir fark bizlere hatrlatmaktadr. O da udur ki nceden lsanla ilgili hususlar talimle renilen bir sanat deil, tabi bir meleke olarak Araplarda mevcuttu. Bu konuda ne bir nakle ne de bir kitaba mracat ederlerdi. Lkin bu husus zamanla unutulduundan, lisnclarn kitaplarndan renilir oldu.134 Zamanla deien artlar, gelien ortam ve toplumlarn yaylmc siyaseti, slm topraklarnn genilemesiyle ana dilde negatif bir tesiri olmutur ki, bu da Kurn dilinden uzaklamay beraberinde getirmitir. nceden okunduunda, bir meleke halinde analan Kurn, daha sonra sistematik olarak, dil-belgat ve gramer asndan incelenerek kastedilen derin manalara ulaabilme cehdinde olan aklayclar, yorumcular, yani mfessirler kanalyla sunulmutur. Grdmz gibi, Kurnn anlalmasna ynelik gayretler, Hz. Peygamber zamannda balam, sahabe, tbin, etb-u tbin ve sisile halinde gnmze kadar ulamtr. Ne var ki, zamann deimesiyle ortaya kan dil problemi de bu ilimle uraanlar tarafndan giderilmeye allmtr. bn-i Haldun, nl eseri Mukaddimede Kurn dilinin anlalmasna ynelik olarak Arap dili ile ilgili sarf-nahiv, belgat gibi bir ok konuya deinmitir. Tefsir ilminde bu kadar nem arzeden dil etiminin nasl olmas gerektiini, Kurn anlamak iin hangi safhalardan geilmesinin art olduunu, bekli imdiye kadar ele alnmam vaziyette iaret etmitir.135 Bir mfessirin tefsir yaparken ncelikle Arap diline olan vukfiyetinin nemli olduunu ve bir kimsenin ana dilinin Arapa olmamas, ilimlerin tahsil hususunda dili Arapa olanlardan, onu geride brakr diyen bn-i Haldun, bunu yle aklamtr: ster eri olsun, ister akl, ister ilm bahislerin tm, zihn ve hayl manalardan ibarettir. eri ilimlerdeki bahislerin ekserisini lafzlar ve lafzlarn maddeleri, muhtevlar
134 135

el-Mukaddime, , 935. el-Mukaddime, III, 1128-1139.

51 olmak zere kitap ve snnetten telkki olunan ahkm, ve yine kitap ve snnet kaynakl, hkmleri ifade eden kelimeler tekil eder. Kelimeler ve lsanla yaplan aklamalar ise zihinlerde mevcut olan bahis konusu mnlar aktaran tercmanlardr.136 Yani, lafzlarn gc nisbetinde anlatm kbiliyeti geliir ve anlam derinleir. Lisn ilmini tamamen bir meleke olarak vurgulayan bn-i Haldun, lafzlarn zel iaretlere dellet ettiine bunun iin talebinin, lafz hatta ilgili melekesi salam olursa, onunla manalar arsndaki perdenin kalkacan, kklkten lisn ilmini renenlerin melekelerinin gayet muhkem olacan syleyerek, din etiminde ncelii dil etimine vermitir. zellikle kklkten Arap lisan ile yetierek belli bir melekenin kazanlmasnn, Kurnn anlalmasnda yadsnamaz katklarnn olacan ifade eder. bn-i Haldun dni ilimler derslerinin tliminde, lisan melekesinin eksiklii ile alimleri bu konuda yle eletirir: Gayr- Arap limlerin ou derslerinde ve tlim meclislerinde kitaplardan (dorudan) tefsirler nakletme (ve metinlerin izahn yapma) vaziyetini brakp, kitaplar (ve onlardaki Arapa metinleri, aynen, yksek sesle), okuma cihetine gidiyorlar. Arapa metinleri, Arapa erh ve tefsir etmek iin daha evvel bu ibreleri, aynen yksek sesle okuyup anlamak ve okuduklar Arapa tefsir iin zaman kazanyorlar. Anlalmas ve anlatlmas arzu edilen mnalarn ele geirilmesi zorluu giderse de tam bir sonu veremez. Halbuki ibre ve yazda meleke sahibi olanlar byle deildir. nk bunlarn melekeleri mkemel olup, yazdan kelimelere, kelimelerden manlara intikl etmek, det szleri anlamak ve szlerden mnlar karmak, sanki kendileri iin kkl bir cibilliyetmi gibi hl alm ve kendileriyle mnlar arasndaki perdeler ortadan kalkm olur.137 Gnmz Kurn etimini bu erevede deerlendirecek olursak; ncelikle dilin etimi ve dilin kltryle ile ilgili bir birikim olmadan, kuru kuruya ezberlenen lafzlar btn olmaktan ileri gidememitir. Byle olunca da, anlatmdan yoksun bir lafzlar rts, Kurn bilginin amacna ve manasna hizmet etmeyen bir duruma gelmesine sebep olmutur. Grdmz gibi bn-i Haldun, eitim ve retim meselelerinde nakilci ve takliti deil, tenkiti ve tahkiki bir tavr taknm, bu hususta ulemy hukemy tenkit etmi, dncelerin ne ekilde ifade edileceini ve yazya geirilen fikirlerin bakalarna nasl tlim ve telkin edilmeleri lzm geldii hususunu ortaya koymutur. Bylelikle, bn-i Haldun, dneminde bir yerde ulemnn yetimemesini, oradaki tedris
136 137

el-Mukaddime, , 1125. el-Mukaddime, , 1127.

52 annasinin ve uslnn bozukluuna, ulemnn yokluuna dikkat ekerek, ecddn ilim anlayndan, tlim uslnden hayranlkla bahsedildii bir dnemde, kimseyi fazla krmadan ve hrpalamadan yaplmas gerekli tenkit ve ikazlar mnasip bir dille, ilm ller iinde ve bir fikir adamna yarar ar ballkla yapm olmas onun hesabna byk bir baar olmutur.138 bn-i Haldunun tlim tedris usl, bildiimiz klsik eitim ve retimden olduka farkldr. O, eitimi ve retimi sadece hoca ve talabe arasndaki bir al-veriten ibaret bir ustann ra olarak deil baba ve annenin evladn, idare edenlerin halk eitimelerini iine alan mullu, hatta ulemann, hukemnn ve hkmdarlarn eitimini dahi kapsayan geni bir anlam olarak deerlendirir. Arap dili ile ilgili sarf-nahiv ve belgattan sonra, beyn iliminden de bahseden mellif, beyn ilmini u ekilde aklamtr: Bilmek lzmdr ki, bu fennin semeresi ancak Kurndaki cz anlamaktan ibrettir. nk Kurnn icz, delletlerinin mkemmellii cihetinden gerek mantuk, gerekse mefhum her trl halin icbn tam olarak karlamakta, beerin anlama kudretinde aciz kald, ancak, Arap lisnyla har-neir olup, onun melekesini elde etme zevkine sahip olanlar tarafndan ancak idrak edilebilir. Okuduunu anlama melekesinin en ok Araplarda olduunu da ifade eden mellif, onlar sz syleme ve szden anlama meydannn silahrleri ve mhir stadlar olarak grr. Bir arabn bile byle mkemmel bir yetenee sahip olmasn ven bn-i Haldun, bu lisn zere inen Kurnn, zamannn irlerine kalem krdran iczna deinmeden gemez. Beyn ilmine en fazla muhta olanlar da mfessirler olarak grr. Bylece Kurndaki anlam derinliine ve bu derinlii yakalamas gerekenlerin en fazla kimler olduunu bize haber vermitir. Ksaca ifade etmek gerekirse bn-i Haldun, dn ilim renmek iin Arapann bilinmesi gerektii ynndeki grn zellitirerek, Kurnn Arap dili ile inmesinden dolay onu tefsir etmek isteyenlerin iyi bir Arap dili ve kltr etimini de almas gerektiini vurgular.139 bn-i Haldunun tefsir ilminden bahsettii blmde ve eserlerinin muhtelif yerlerinde Kurn tefsiri ile alkas olan eitli ilimlerden bahsetmektedir. Biliyoruz ki bn-i Haldun, mthi bir tarih bilincine sahptir. Tarih ilmi ile megul olanlarn toplumda cereyan eden olay ve olgular, toplumun yaayna etki eden pek ok eyi
138 139

Sleyman Uluda, Dipnot, Mukaddime, II, 1001. el-Mukaddime, , 935.

53 bilmeleri gerektiini vurgulamaktadr. Bunun yannda ise usl bigisinin gerekliliinden yola karak da tefsir ilminin retilmesinde, ncelikle bir tefsir uslnn art olduunu aklamaktadr. Tarih konusunda bile bir usl ve erkn savunan mellifin, ilham kayna olarak kabul ettii Kurnn anlalmas iin byle bir uslden sz etmemesi elbette mmkn deildir. Yine Mekk-Meden ayet ve surelerden bahsederek, Mekk ayetlerin Medeni ayetlere nisbetle daha ksa olduunu ve bundan maksadn, Medinede inen ayet ve sureler arasndaki almeti anlayp dikkat ekmek olduunu belirtir.140 Bilindii zere, Mekki ayetlerin ksa olmasnn nedeni, milletin ve ferdin terbiyesi iin gemi milletlerden ve peygamberlerden rnekler vererek tedrci olarak, slah yolunu semek, inan bozukluunu gidermek ve doru yola davet etmek iindir. Meden ayetlerin uzun olma sebebi ise, dinin tatbik edilmesine, ibdet ve sosyal hayat iin de gerekli olan durumlardan bahsetmesine dayanmaktadr.141 Tefsir usl konular arasnda yer alan bu ilmin faydas, insanlara dinin anlatlmas ve benimsetilmesindeki metodu gstermesidir ki, bn-i Haldun bu konuya yer vermesindeki amac da bundan kaynaklanm olabilir. nk eserlerinde ounlukla ifade ettiine gre ona gre Kurn, insan ve toplum hayatn dzenleyen bir kanunlar kitabdr. Bir siyaseti olarak byle bir gre sahip olmas dikkate deerdir. bn-i Haldun, nzul sebepleri, nasih-mensuh ayetler, mekk ve meden ayetler ve sureler, muhkem ve mtebihler, Kurnn yedi harf zere nazil olmas, tefsir eitleri, tefsirde isriliyt ve eitli mfessir ve tefsir kitaplarndan bahsederek klsik de olsa tefsir usl bilgilerine yer vemitir. bn-i Haldun sadece tefsir ilminden bahsetmekle kalmam, eserinin birok yerinde zikrettii ayetlere eitli aklamalar getirerek, kendisi de bir nevi tefsir yapma yoluna gitmitir. Ancak bu usul kullanmas tefsir yapma amacndan ok, kanaatimizce hayatn her alannda yol gsterici olan Kurndan ald ilham ncelikle yaad dnem insannn anlayna sunma abasdr. Ayetleri eserlerinde delil olarak kullanmasnn iki amac olduunu savunanlar da olmutur. Birincisi dinsel verilerden yararlanp grlerini dinsel evrelere de aktarmak; ikincisi basklar ve dinsel ynden sulamalara kar kendisini biraz savunabilmektir.142 Bunlara daha baka nedenler de

el-Mukaddime, , 416. smail Cerraholu, Tefsir Usl, 62. 142 Turan Dursun, bn-i Haldunun Temel Dnceleri, 23.
141

140

54 eklenebilir. Ancak maksada yeterince iaret ettiimizi dnyoruz. Daha nemlisi onun hangi gerekeyle olursa olsun Kurn ayetlerine getirdii yorumlar grmektir. Nitekim tezimizin en nemli blmn yani ikinci blm de ok ynl olan bu ilim, fikir ve siyaset adamnn ayetler vesilesiyle sergiledei bak asn, onlara yapt zgn yorumlar imdiye kadar anlatlmayan tefsirci kiiliini, ayrntl olarak ele alacaz. V. TEFS R TASN F Yukardaki blmlerde ak bir ekilde grdmz gibi, tefsir ve tefsir ilimlerinden bu kadar ok bahseden bn-i Haldun, elbette tefsir tasnifine de deinmitir. Mellife gre lsanla ilgili hususlar bir meleke olarak Araplarda mevcuttu. Zamanla unutulan bu yol, nakilden ziyade, lsanclarn kitaplarndan renilen ve tedvin edilmi bir hat halini almtr. Kurn tefsiri hususunda buna ihtiya duyulmutur. Zira Kurn, Arap lsan ile onlarn belgattaki uslleri zerine nazil olmutu.143 Arap lsann anlamak, bir nevi Kurn anlamakt. te bu sebepten dolay tefsirin Rivayet Tefsiri ve Dirayet Tefsiri olarak ikiye ayrldn belirtmitir. imdi bu tasnife dair yapt aklamalara bir gz atalm. a) Rivyet Tefsiri Seleften naklolunan haber ve rivayetlere istind eden tefsire rivayet veya nakl tefsir denir. Hz. Peygamberin hadisleri bu eit tefsirin en nemli malzemesidir.144 Nakl tefsirden kasdn, ayetlerin nsihi-menshu, nzul sebepleri ve ayetlerin maksatlarndan ibaret olduunu syleyen bn-i Haldun, haberlerin sahabe ve tbindan gelen bir nakil ve rivyet olmadan bilinemeyeceinin altn izer. O, kendisinden nce de bilindii zere, baz ayetleri beyn ve tafsil etmek iin, yine Kurndaki ayetlerle, Hz. Peygamberin ve sahabenin szleriyle aklanmas ekline rivayet tefsiri adn vermitir. Ancak, bundan sonra nakilcileri ve nakli tefsirde yaplan bir takm usl hatalar ve bunlarn sonular zerinde geni bir biimde durmaktadr. O, tefsire, tarihi bilgisini ve yntemini zellikle umran olarak ne srd teziyle birlikte ele almtr. Bylelikle mfessirleri eletirdii tahkikten yoksun aslsz haberlerin uzanda bir tefsir yntemi ile karmza kmtr.145

143 144

el-Mukaddime, , 934. Es-Suyti, el-tkn f Ulmil-Kurn, Dru bn-i Kesir, Beyrut 1414/1993, II, 316. 145 el-Mukaddime, III, 935.

55 bn-i Haldun mtekaddimn denilen (ilk evelki alimlerin) sahabe ve tbin rivayetlerini toplayp kitap haline getirerek muhfaza ettiklerini, bunu yaparken rivayetlerin rk ve merdut olanlarn da, salam ve makbul olanlarn da ayrmamalarn iddetle eletirmitir. Mukaddimnin yapt bu davrann sebebi olarak da unu ileri srer: Araplar, kitaptan ve ilimden anlamazd. Bedevlik ve mmlik onlarda mevct olduu iin, renme ihtiyac ve merk hasl olunca, bunu gidermek iin sadece kendilerinden nceki Ehl-i Kitapdan sorar ve onlardan faydalanrlard. Ehl-i Kitapdan kasdn Yahudi ve Hristiyanlar olduunu belirten bn-i Haldun, nceden Ehl-i Kitap olup, sonradan mslman olanlarn ve nceden Ehl-i Kitapdan rendikleri bilgileri, mslman olduktan sonra muhafaza ettiklerini, bu yzden tefsir kitaplarna alkasz eylerin dolduunu aklar.146 Tefsir kitaplarna dolan aslsz bilgilerin kaynan anlatrken, bu rivayetlerin sorgulanmadan alnmasna sebep olarak da, ilgin bir aklama getirir. Yahudi asll Mslmanlarn hretlerinin yaygn, ahsiyetlerinin saygnl, kadir kymetlerinin byk olmas, din ve eriat itibariyle hiz olduklar mevkler yaptklar nakl tefsirlerin doruluu tartlmadan kabul edilmesine vesile olmutur. Burada, bn-i Haldunun tefsircilikteki titizliine ahit oluyoruz ki, rivayetlerin ya da tefsirlerin kabul artlarndan biri olarak, rvinin veya mfessirin gemi yaantsnn da, gz nnde bulundurulmas gerektiidir. Bu Allah kelm zerinde yorum yapacak mfessirin isbetini lme asndan fayda salayacaktr. te dinle alkas olmayan aslsz rivyetlerin tefsir kitaplarnda yer etmesine kar kan bn-i Haldun, sriliyt olarak adlandrd bu haberleri tenkid etmitir. 147 sriliyt, Yahudilikle ile yakn irtibat olan bir kavramdr. sriliyyat, isriliyye kelimesinin oulu olup, slm dinine yabanc kltrlerden ve zellikle de Yahudi ve Hrstiyanlar kanalyla giren her trl bilgiye denir.148 Cerraholu bu kavram yle aklamaktadr: Her ne kadar tefsirde isriliyt lafzndan, Yahudi kltr ve medeniyetinden tefsire aktarlan rivayetler ve tesirler anlalsa da, biz bu kelimeyi geni manada kullanarak, Yahudi, Hristiyan ve dier kltrlerden islmiyete giren rivyetler olarak ele alacaz.149 bn-i Haldun israiliyat olarak bahsettiimiz kavram daha ok Yahudi ve Hristiyan kaynakl haberler olarak kullansa da, aslsz haberler ifadesiyle kavram geni anlamyla yani Cerraholunun tanmna yakn bir ekilde, slmiyete

146 147

el-Mukaddime, , 935. el-Mukaddime, III, 935-936. 148 Abdullah Aydemir, Tefsirde sarailiyyat, Beyan Yaynlar, Ankara 1985, 6-7. 149 smail Cerraholu, Tefsir Usl, 244.

56 giren aslsz rivayetler olarak ele ald sylenebilir.. rnein; Fecr Suresinin tefsir edilmesinde, tefsir bilginlerinin asl olmayan bir ok rivayete yer vermelerini eletirip, ayeti bu yolda uzak manalara hamledip, Kurn asl olmayan hikye ve kssalarla tefsir ederek, zayf rivayetlere balama zarreti yoktur.150 diyerek bu terimi geni anlamla deerlendirdiini gstermitir. bn-i Haldunun tarih felsefesindeki nakil titizliinin belki de daha fazlasn tefsire alnacak haberlerin tahkik ve tahlilinde hissetmek mmkndr. Fakat her ne kadar baz sert klar yapsa da, bazen kendisi de bu haberlerden eserlerine almtr. zellikle Hz. Peygamberin mcizelerinin tmn kabullenmi ve eserlerine almtr. Ancak bu davrannn, onun Hz. Peygamberle ilgili bir ayrcalk ve ona olan saygsndan kaynaklanm olma ihtimali zerinde duruyoruz. Yoksa defetla ifade ettii grn genel geer kabul ederek eletirilerini gereki buluyoruz. Son olarak, srf tefsir yapma, kitap doldurma adna yaplan bu davrann zarar getireceini anlatan bni Haldun, isriliyt konusu zerinde nemle durarak rivayetlerin iyi deerlendirilmesi ve akl szgecinden geirilmesi gerektii noktasnda, deta mfessirleri uyarmtr. Bu bakmdan tefsircilik ve tefsir uslnn retimi, vahyi anlama adna bir temel ta olarak nitelendirilebilir. unu da belirtmeliyiz ki, bn-i Haldunun eserlerindeki ifadeler, kulland hadis terimleri, ayetleri tefsir iin ve anlatmn desteklemek iin hadisleri yerli yerince maharetle kullanmasndan, onun bu ilim hakknda da yeterli ve derin bir bilgi birikimine sahip olduunu anlyoruz. leride ayrtl olarak bahsedecek olsak da, burada una iaret etmeliyiz ki, bn-i Haldun, rivyet tefsirleri iinde yer alan; Taberi (:310/923), Rzi (:606/1209), bn-i Kesir (774/1372) gibi bir ok mfessiri, isril haberler yznden eletirmi, sorgulamadan kitaplarna aldklar rivayetler konusunda ar saylacak szler sarfetmitir.151 Hatta Rzi iin, tefsirden baka her ey var152 diyenleri adeta destekleyici ifadeler kullanmtr. Bu ifadeyi kullananlar ilk defa selefiler olmutur. O, tefsir konusunda, dnemin aykr sesi olarak bylesine cesaretli ve eletirel cmlelerle dikkatleri zerine ekmi ve ann alimlerine de, deiik bak alar kazandrarak dnce ufuklarn aydnlatacak yollar amtr.

el-Mukaddime, , 299. Sz konusu eletiriler hakknda bkz: el-Mukaddime, I, 283-328. 152 Sleyman Uluda, Dipnot, Mukaddime, II, 789.
151

150

57 b) Dirayet Tefsiri bn-i Haldunun daha ok benimsedii ve zerinde ayrntl olarak durduu lgav tefsirdir. Lgav tefsir ise rivyetler ihmal edilmemekle birlikte mna ve maksatlar anlatmak hususunda, lgat, belgat ve slp gz nnde bulundurularak yani kendi dirayeti ile yazlmtr. bn-i Haldun eri ve dni ilimlerde eksik kalan konular eserinin ilerleyen blmlerinde ele aldn gryoruz. zellikle tefsirin bir konusu olan, muhkemt ve mtebihtla ilgili eksik braktn dnd bu konulara yer vererek eklemeler yapmtr. Zaten tefsir konularyla alkal yapt aklamalar, usl asndan, tefsire fazla bir ey katmasa da zgn tefsir metodunu ileride rneklerle greceiz. Her insan gibi bn-i Haldunun bilgi sahas snrldr. Onun daha ok dn ve lsni ilimlerin douunu, ilerleyiini ve yikln genie anlatt halde, akl ve felsef ilimler hakknda ayn eyi yapamam, belki de, en ok eletirdii nakilcilikten teye gidememitir. Bir taraftan tarafsz bir tutumun sergilenmesini ngrrken, bazen ilimleri ve tarihleri anlatrken msbet ve tarafsz bir tutum taknamam, kendine has kanat ve fikirlere sahip olan bir lim sfatyla, baz ilimleri, kanatleri, fikirleri ve mezhepleri yceltirken, onlarn deerlerini kmsemi ve sama grmtr. Fakat bu eletiriyi eserin geneline yaymak, bn-i Halduna yaplan bir hakszlk olur. nk aratrmalar sonucunda elde ettii fikir ve grlerini her platformda inand gibi savunan mellif, zamann ve meknn olumsuz artlarnda ara-sra byle hatalara dmesi normaldir. bn-i Haldunun bu konuda tatminkr cevaplarnn olmadn syleyen Sleyman Uluda, ilgin aklamalar dile getimitir. Bunu da yle ifade etmektedir: bn-i Haldun evvela Ulmul-Kurndan, tefsiri, krati ve hatt- mushaf ele alyordu. Ama onun en az bildii islmi ilimler ierisindeki bu konularda, sadra ifa olabilecek bir ey sylememi, herkese bilinen ummi bilgileri ksaca, ama eksik olarak tekrarlamaktan ileri gidememitir. Halbuki, bu konunun bedvet ve hadaretle yakn mnasebeti vardr. Bedevilerin tefsiri basit bir fikre ve anlalr bir muhkeme tarzna dayanan, nslar, tevil ve onlar zerinde tasarrufta bulunmaktan titizlikle kanan, dinin zne ve vahyin ruhuna sdk kalan bir takm mnferit ve ksa aklamalardan ibarettir. Bd-dirye ve bir-rey denilen akl mantk, ilm, nazar izhlara dayanan tefsirler ise, bedevlerin tarz ile tatmin olmayan, bedevler tarafndan, sonradan ihdas edimi olup, evvelk tbi, ikincisi suni bir tefsirdir, onun iin de, eski dirayet tefsirleri, bugn tibardan dtkleri halde selef tesirleri nemini hal muhafaza

58 etmektedir.153 Elbette Uludan sylediklerine tamamen katlmak mmkn deil. nk bn-i Haldunun yaad dnemi gz nnde bulundurursak tefsire olan yaklam zamanna kadar ifade edilmemi bir cesaret, eletiri, tenkid ayn zamanda nyargsz bir yaklam olarak karmza kmaktadr. bn-i Haldun Ulmul Kurn dediimiz konulara ok ayrntl deinmi olmasa da eserlerinde olaylar ve olgular zerinden yapt yorumlar takdire yandr. Tamamen hadarlik artlar iinde ve daha ziyde tasavvuf felsefesi tesirinde yazlan, ir tefsirler, sonradan ihdas edilmi, suni bir tefsir olduuna iret eden Uluda, dirayet tefsirlerinin akl ve mantk tevillere dayanarak, iri tefsirlerin ise, btn, srr tevilleri istind ederek nslarn lafzndan ve ruhundan uzaklatn savunur. Bylece meselelerin bu vechesinde ne selefin, ne de dirayet ve iret tefsirlerine kar kp rivyet tefsirlerle iktif ettii aka grlrken, dier taraftan hadrilerin neden rivyet tefsiriyle tatmin olmayp, dirayet ve iret tefsirlerini ihdas ettikleri de anlalm oluyor. te, mtekaddimn ve mteahhirn, baka deyile, selef ve halef arasnda ya da bedevi-hadrler arasnda ortaya kan bu gr farkllklar Kurnn hattna, kraatine, tilvetine ve kitabetine yansmtr. Bir lehe meselesi olarak bedevler arasndaki yedi harf konusu, hadarlerde, kraat ilmi, mski ile Kurn okuma, cretle hatim indirme, llere Kuran okuma haline gelmitir ki, bedevlerde bunun hibirine rastlamayz.154 Ne acdr ki; hadarilk slm kltrnn maneviyat ile birleip Mslmanlarn deer kazanmasn salayacakken bir takm nefsi arlklarla manev birikimi kaybettirmi ve zden kopmay beraberinde getirmitir. Zamanla ve meknla deien ve asln yitiren hurfelerin iinde kaybolmaya yz tutmu deerler bugn, ancak Kurnn esiz bir diryet tahlili ile ortaya kacaktr. Kurn belgatnn eizliini savunan bn-i Haldun, aslnda, bu alandaki eksiklii gz nne sererek, ilim adamlarn bu almaya ynlendirmitir. bn-i Haldun, eitli tefsir kitaplarna da yer vermektedir. Rivyet ve diryet tefsirlerinden en ok, Zemaheri (:538/1143)nin Kef isimli eserinden takdirle bahseder. bn-i Haldunun mfessirlerle ilgili msbet ve menfi deerlendirmelerine sonraki blmde bahsedeceiz. Burada sadece iaret etmeyi yeterli gryoruz. Tefsirin iki eidinde de hadislere byk lde yer verilmesinin gerekliliini savunan bn-i Haldun, eserinde hadisle ilgili bir blm ayrmtr. O, hadis ilmini; Hz.
153 154

Sleyman Uluda, Dipnot, Mukaddime, II, 790. Sleyman Uluda, Dipnot, Mukaddime, , 790.

59 Peygambere nisbet edilen szlerin, rivyet edenlerin ahlk, zapt ve adlet incelemesi yoluyla, bu szlerin ona ait olup-olmadn salayan bir ilim olarak tanmlamtr.155 Bu blm incelendiinde onun tarihi kimliini, hadis ilminde mkemmel bir ekilde kullandn ve bu daldaki bilgisine ahit oluyoruz. Zaten mellifin hayatnda iaret ettiimiz gibi o, birok medresede hadis dersleri okutmutur. Yaptmz incelemelerde tarih bilgisinin ve bilincinin, bir tarih incelemesi ve tahlili olan hadislerle harmanlanm halini eserlerinde mhede ettik. Hatta bir ok nasih ve mensuh ayetlerle, hadisler arasnda srekli bir iliki kurmu, senetlerle ilgili titiz almalarn gereksiniminden bahsederek, hadis uslnn olmas gereken konumuna dikkat ekmitir. Ayrca, Buhri, Mslim, gibi es-Sahih isimli eserleri olan muhaddislerden, Tirmzi, Eb Davud gibi esSnen sahibi muhaddislerin hadis rivyetleri ve nakilleri ieren eserlerinden ve melliflerden faydalanm, bazen takdirle bazende tenkitle ekinmeden bahsetmitir.156 Hadisleri, Kurndan sonra, hatta Kurnla beraber dirayet yntemi ile yorumlanp alar gese de her dnemin sorunlarnn zmnde en byk bir kaynak olarak grmektedir. VI. TEFS RE KATKISI bn-i Haldunu bir mfessir olarak telakki etmek, tamamen doru bir yaklam deildir . Ancak eserlerindeki aratrmalarmz sonucunda vardmz sonu udur ki o, Kurn yorumuna yeni almlar getirmi, ayetlerin daha iyi anlalmasn salayacak ip ular vermitir. Belki de onun tefsire olan katksn bu alanda aramak daha doru bir neticeye gtrecektir. Bildiimiz gibi bn-i Haldunun hayatndaki siyasi, idari ve sosyal yaamndaki hareketlilik ve bununla birlikte gelen tecrbeleri onun ilmi ve fikri geliiminde byk katk salamtr. Nitekim onun ilk eitimi ailesinde yani kklkten balam bu da daha ok dini bir nitelikte olmutur. Dolaysyla ftrata atlan inan tohumlar ve medrese usulnde dini duyarllkla yetien bn-i Haldun temeli salam bir ekilde sosyal hayata katlmtr. Yaam boyunca bilgi ve tecrbe hazinesini yegane hedefi yolunda kullanmtr. O hangi hedef uruna gayret gsterdiini bir ayetten iktibas ettii u szleriyle balayan uzun cmlede ifade etmitir: Her bilenin stnde daha iyi bir bilen vardr.157 Buna gre btn ilimlerin topland yer Allahdr. nsan hem ciz hem de eksik bir varlktr. Bunu itiraf etmek, insana den bir grevdir. Allah bir kimsenin
155 156

el-Mukaddime, , 937. el-Mukaddime, , 937-944. 157 Yusuf 12/76

60 yardmcs olursa tuttuu yollar kolaylar, n alr, sarfettii abalar baarl neticeler verir, nndeki hedeflere ular. Biz de kitap yazma maksadlarn gerekletirirken Allahn yardmn esas alyoruz. En doru yolu gsteren ve bu yolda yardm eden Allahdr, itimadda Ona dr.158 Dnce sisteminin alt yapsn bu mtevaz cmlelerle anlatan bn-i Haldunun buna benzer ifadelerine eserlerinde ska rastlamak bn-i Haldun hareketli ve tecrbelerle dolu hayatnn sonlarnda belki de o zamana kadar zihninde tasarlad ve kuruculuk nvann ald bir ok konu hakkndaki dcelerini, bir eser yazarak tarihe ml etmitir. Onun tarihi, sosyolog, siyaseti ve devlet adam gibi ok ynl kiilii yannda bir Kurn yorumcusu olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Onun bu zelliinin imdiye kadar birka kaynak dnda hi bahsedilmemesi de tefsir asndan bir eksikliktir. nk o nasl tarihi sosyolojiye uygulayarak nemli sonulara ulatysa, ayn ekilde Kurn ayetleri ile de insanlk tarihinin gemii ve gelecei arasnda bir kpr kurarak snnetullah kavramn dnce sisteminin ekirdei haline getirmitir. Bunu yaparken de bilinli bir metod sergilemitir. bn-i Haldunun Kurn yorumuna getirdii en byk alm, ayetleri sadece zahiri boyutta deil, ayn zamanda sosyolojik, psikolojik boyutlar ve tarihi geliimlerini de ele alarak batnda olanlar da gndeme getirmek suretiyle ana mesajlar vermeye almtr. Her zaman olduu gibi realist, akl ve mantk erevesinde bazen sembolik bir ynteme de yer vermitir. O klasik bir yntem olan nce ayeti verip ardndan yorum yapmaktan ziyade, nce olay ve olgular izah etmi son sz hadislere ve Kurna brakmtr. Bu da onun realist yaklamnn zndeki kaynan ve hakikat kitabn iaret etmitir. Onun bu yntemi bir tr konulu tefsir159 metodu olarak da ele alabiliriz. Bilindii gibi konulu tefsire dair eselerde, konu balklar verilmi ve akabinde ayet ve hadislerle delillendirilmitir. Btn bu aklamalarmzdan sonra belirtmek isteriz ki, bn-i Haldunun Kurnn anlalmasna en byk katks sosyal tefsir de diyebileceimiz bir metodla gereklemitir. Sosyal olaylar gereiyle hareket eden bn-i Haldun, ileriki blmlerde rneklerini de vereceimiz bir ok konuya bu uslle aklk getirmitir. Aka ayet kullanmasa bile Kurn ifadelerle az da olsa Kurn kltr olan herkesin zihninde
158 159

mmkndr.

el-Mukaddime, , 327. Konulu Tefsir: Bir yada daha fazla sure erevesinde ayetleri Kurn amalara uygun olarak konular artran bir ilimdir. ahin Gven, ada Tefsir Aratrmalarnda Konulu Tefsir Metodu, ura Yaynlar, stanbul 2001, 49.

61 mutlaka ayet muhteval bir bilgi olduu izlenimini oluturduu bir gerektir. te byle realite ve sosyoloji kanunlar ve tarihi ereve iindeki bu anlatm biimi onun batl ve doulu farkl inan ve grlere sahip bir ok ilim adam tarafndan saygyla kabul edilmesine vesile olmutur. Grld zere onun ok ynl kiilii ve tecrbeleri Kurnda ald ilhamla ve nihayetinde kendisinin de ifade ettii gibi Allahn yardmyla birleince zihinlerde ve fikir dnyasnda mehur ve de hakl bir yere sahip olmutur. imdi bu derin birikimli bilge tarihi ve sosyoloun yorumculuk ynn ele alalm.

K NC BLM BN- HALDUNUN DNCE S STEM NDE KURANIN YER VE AYETLER YORUMLAMA B M

bn-i Haldunun dnce sisteminde Kurann nemli bir yeri vardr. her eyden nce o, hemen her frsatta grlerini ayetlerle destekleme yoluna gitmektedir. Bu, klasik dnem alim ve dnrlerinin genel metoduna uygun bir tutumdur. Bir sosyal tarihi olarak o da, fikirlerini vahiy verilerinden uzak bir temele oturtmak dncesinde deildir. Onun dnce sisteminde n plana kan konular unlardr: nsan ve insan zerinde fiziksel, ruhsal ve ahlki boyuttaki d etkenler, toplumsal ve ictimi hayat, dinin insan ve toplumsal hayata etkileri, devletlerin kuruluu ve ykl, tarihin nemi, ilmin insana katt deer vb. Bu tr sosyolojik, psikolojik, felsefi ve tarihsel konular incelerken n plana kan temel kavramlar umrn, asbiyet, hadaryye, bedevyedir. Daha nce de iaret ettiimiz gibi onun ileri srd fikirlerin bir ksm onun zamanna kadar ortaya atlmam ve savunulmam sylemlerdir. unu ak bir ekilde syleyebiliriz ki o, mslman bir alim ve dnr olarak, bu dinin temel kayna olan Kurandan daima istifade etmitir. Hatta onun dnce sisteminin temeline Kuran yerletirdiini sylersek abartm olmayz. Kuran nasl kaynak olarak kulland ve ayetleri nerelerde delil olarak ileri srdne gelince, aada da rnekleriyle greceimiz gibi bn-i Haldun, nce bir konuyu tetkik eder, kendi dncelerini sralar, varsa somut baz olaylarla destekler ve nihayet kesin hkme varr. te bu noktada varm olduu hkm desteklemek maksadyla bir ya da birka ayeti sralar. Yani nce kendi grn ve yargsn ortaya koyar, sonra da Kuranla bunu destekler. Ortaya koyduu yeni bir teoriyi ve orijinal kavram tanmlarn da ayetle desteklemeyi ihmal etmez. Burada hemen unu syleyelim ki o, srf Kuranla desteklemi olmak ve grlerinin kabul iin meruiyet kazanabilmek iin, ksaca adet olduu iin ayetleri zikretmemitir. Aksine dncesinin bir paras ve belki de en nemli paras olarak ayetleri zikretmitir.

63

Bylece akln ve vahyin ortak bir zeminde bulutuunu mahede etmi olmaktayz. Her konuyu bir ayet ve hadisle ilikilendirmesi ve bunu kabul edilebilir yntemlerle sunmas sebebiyle deiik inan ve grte olan kesimleri asla kendisinden uzaklatrmamtr. nk bir ok konuyu herhangi bir ayet ya da hadis zikretmeden sadece onlarn ifade ettii manay kendi slubu ile dillendirmi ve inancn grlerini gizlemeden tm insanla cesaretle beyan etmitir. Bu blmde bn-i Haldunun bahsettii konular Kurn kaynakl nasl ifade ettiini ve ayetleri dncelerine dayanak olarak nasl kullandn inceleyeceiz.

I. KURAN

VE

TEFS R

KAYNAKLARI

HAKKINDAK

DEERLEND RMELER bn-i Haldun eserlerinde, bata Kurn olmak zere birok kaynak kullanmtr. Hibir zaman fikri ve dini ayrm gzetmeksizin ortaya att grlerini destekleyen btn eserlerden faydalanm bylelikle ilmin evrenselliini ve tarafszln gstermitir. bn-i Haldun Cant, Aristo gibi Batl dnrlere yer verdii gibi, Farbi, Gazli gibi Doulu dnrleri de eserlerinde deerlendirmitir. Bazen tarihi bn-i shk, mfessir Tabri gibi mlliflerin eserlerindeki aslsz haberleri kyasya eletirirken bazen de onlarn grlerine sayg duymu hatta kabul etmitir. bn-i Haldun, eserleri her zaman mellifleri ile birlikte deerlendirmi, yaadklar dnem ve kltr iinde dikkate alarak genel-geer sonular elde ederek realist yaklamlar sergilemitir. bn-i Haldun tarih, felsefe, sosyoloji gibi bir ok dalda eseri inceleyip tecrbeleri ile birletirerek dnce sistemini ortaya koymutur. Ancak belki de imdiye kadar hi zerinde durulmayan ama temel kaynak ve tek hakikat olarak kabul ettii Kurn ve hadislerden ald ilham yadsnamaz. bn-i Haldunun Kundan ilham alarak bu eserlerini ve dnce sistemini kurduundan bahseden birka eser mevcuttur.160

160

aban Den, lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2004. Mahmut Topta, bn-i Halduna Yn Veren Kurn Ayetleri, Canta Yaynlar, stanbul 2002.

64

te bu yzden bn-i Haldunun hassaten ilham ald Kun ve hadislerin gn yzne kmasnda almamzn nemi byktr. A. Mfessirler

bn-i Haldunun mfessirlere kar daha ok tenkiti bir tavrn almamz boyunca mhede etsek de bu onun dnce sistemindeki prensiplerinden kaynaklanr. zellikle mfessirlerin mantk szgecinden geirmeden olduu gibi nakil yapmalarna tahamml edememi byle tahkiksiz eser ortaya koyanlar eletirmitir. Ancak eletiriye tbi tuttuu mfessirlerin baz konulardaki grlerini de kabul ettiini ak yreklilikle beyn etmitir. bn-i Haldun zellikle nl eseri Mukaddimede ayetlerin hadislerle ve mfessir yorumlar ile desteklenmesine ayr bir tin gstermitir. Daha ok Tabri, Fahreddin er-Rzi, Zemaheri, bn-i Teymiyye olmak zere mfessirlere bazen de m eserlerinde yer vermitir. Ancak bunlar bazen ismen zikretmi tenkidi yaklamn mahede edeceiz. 1. Kaynak Olarak Mracaat Ettii Mfessirler Ve Onlar Hakkndaki Olumlu Yaklamlar bn-i Haldunun dnce sisteminde tahkik, tahlil, mantk, olaylarn ve olgularn kendi dnemlerinde deerlendirilmesi, eserlere alnan nakillerin ve haberlerin aktarlmasnda titizlik ok nemlidir. O bu erevede ayetleri yorumlarken bir ok eserden faydalanmtr. Bazen tenkid metoduyla, bazen de tasdik metoduyla grlerine dayanaklk edecek mfessirleri zikretmitir. Eserlerinde zerinde durduu mfessirlere hem eletirel hem de taltifli bir yaklam sergilemitir. Anak bunu yaparken hibir zaman onlarn siys, mezheb grne taklmadan sadece ilm adan kurduu dnce sistemi ile deerlendirmeye tabi tutmutur. Bu konuda kabul ya da reddettii mfessirler diyerek kesin izgilerle bir ayrm yapmann doru olmayaca kaaatindeyiz. Onun iin belli konular da ele alarak grlerine yatkn ve yakn olmasna gre aada deerlendireceiz. bn-i Haldun kitaplarnda daha ok ilmi birikimi sonucu elde ettii mahede ve tecrbelerini kullanmtr. Ancak zaman zaman fikirlerinden yararland slam

yoluyla iaret etmitir. Bu blmde onun mfessirlere farkl konulardaki tasdiki ve

65

tarihileri ve mfessirler de mevcuttur. bn-i Haldun mfessirleri hem takdir hem de tenkit etmitir. Fakat takdire yan muteber timda sahip olan, kendilerinden ncekilerin kitaplarndaki rivayetleri sonra da yazdklar eserlere nakledenlerin saysn, hemen hemen bir eldeki parmak ve avmilin hareke saysndan yani iki veya ten fazla deildir diyen bn-i Haldun rnek olarak Tabri (:310/923), bn Kelb (:206/821), Muhammed b. mer Vkd (207/823), Seyf b. mer Esedyi (:180/796)161 zikreder.162 Bu aklamalardan da anlalyor ki, onun dnce deerlerinde akl-mantk erevesi ierisinde ve sosyal psikolojik ilikiler gerekliinde doru olan her eyi kabul etmek ve takdirle karlamak szkonusudur. imdi bn-i Haldunun mfessirlere nasl bir yaklam tarz sergilediini rneklerle grelim. 1. Taber Muhammed b. Cerir et-Taber (:310/923), tarihi, mfessir bir kiilie sahiptir. Mehur tefsiri Cmiul-Beyn ve tarih kitab Tr-hul mem velMlkdr. Taberi tefsirinde hadislere fazlaca yer vermi garib kelimelerin izah, ahkm, sebeb-i nzl, nasih-mensuh gibi hususlara ait haberleri de almtr. Kssalarla ilgili sadece haberleri nakletmi ve haberlerin isnadlarn vererek onlar tenkid etmeyi okuyucularna brakmtr.163 Belki de Tabernin bn-i Halduna cazip gelen taraf bu yntemiydi. bn-i Haldun eserlerinde Tabernin isminden ska bahsetmi onu tarihilik ve tefsircilik olmak zere iki ynl ele almtr. Daha nce de belirttiimiz gibi tefsircilik ynn takdir eden ve grlerine ounlukla katlan bn-i Haldun tarihilik yn ile eletirmitir. bn-i shk ve Buhri ile birlikte Tabernin ismini de zikreden bn-i Haldun onlar tarihilii bir meslek ve ihtisas dal olarak benimsediklerini ve tarih ilminin hikmet ve srrndan gfil olduklarn ifde etmitir.164 Dnyadaki hadiseler, bunun meydana getirdii deiiklikler slmn ilk dneminden sonrasna gelinince, limler kendilerini ilim ve stlahlara verip de hkemnn eserleri
161 162

Arap diline tercme edilince onlarn bu hususta en ok

Taberinin ilham kayna olan mehur tarihi. el-Mukaddime, I, 283. 163 smail Cerraholu, Kurn Tarihi, Fecr Yaynevi, Ankara 1996, II, 156. 164 el-Mukaddime, I, 320.

66

dayandklar ey mneccimlerin szleri olduunu syleyen bn-i Haldun bu konuda nakilcilerin u yorumlarna yer vermitir: Ehl-i eser denilen nakiciler ve rivyetilere gre slmn mddeti ve dnyann beks hususunda Taberden nakledildiine gre, slam dininin geliinden sonra dnyann beka mddetinin beyz sene olmas gerekmektedir ki bn-i Haldun bu hususun aslsz, zamann gemesi ile de yalan olduunun ortaya ktn belirtmitir. Taberinin bu husustaki mesnedinin bn-i Abbastan naklettii dnya ahiret cumalarndan bir Cuma, oradaki haftalardan sadece bir haftadan ibarettir165 hadisinin olduunu ancak bunun delilini ve mesnedi zikretmemesini eletirir. Buna karlk kendi grn ayetle destekleyerek aklar: En dorusunu Allah bilir, ama bunun srr ve sebebi dnyann mrnn semalarn ve yerin yaratl ile ilgili gnlerde takdir edilmesidir. Bu gnler yedidir. Bundan sonra da bu gnlerin yedi olarak hesap edilmesidir. Halbuki bir ayette, Allah katndaki bir gn sizin hesabnzla bin sene gibidir.166 diyerek bir ok hadis zikrettikten sonra insan tasavvurundaki zaman anlaynn Allah katnda farkl olduunu vurgular.167 Yine Huruf-u Mukattaa harfleri ile hesap yaparak dnyann mddeti ile ilgili bir takm tahminlerde bulunmay eletirmi, Bunun uzak bir ihtimal olmamas, ne onun zuhurunu (ve kyametin o tarihte vukunu) ne de ona itimad edilmesini ve onunla megul olunmasn gerektirir. sonucuna varmtr. Elbette bu konuyu gndemine alan Taber
168

de eletirilerin

odadr. bn-i Haldun bu tartmaya bn-i sahakn grnn yansra bir ayetle son veriyor. Kurndaki baz ayetler muhkemdir, kitabn anas bu ksmdr, dier bazlar ise mtebihtir169 mealindeki ayet bu gibi bir hadise zerine nazil olmutur.170Bylelikle bn-i Haldun ayetlerin her zamanda ve mekanda geerliliini Bir yandan Taberyi tenkid eden bn-i Haldun dier yandan da tarih

konusunda eser yazanlarn iinde mstesn bir yerine iaret eder. Tarihilerin, lemdeki devletlerin ve milletlerin tarihlerini derleyip topladklarn, stn bir hrete ve muteber bir itimda sahip olup kendilerinden nceki kitaplarndaki
165

Tirmizi, Cennet, 15; bn-i Mce, Zhd, 39;Ahmed b. Hanbel, I, 5. Hacc 22/47. 167 el-Mukaddime, II, 764. 168 el-Mukaddime, II, 765. 169 l- mrn 3/7. 170 el-Mukaddime, II, 766.
166

67

rivyetleri tam olarak naklettiklerini ve bunun saysnn ok az olduunu ifade eden bn-i Haldun, Taberyi de bu katogoriye koyarak bir elin parmak saysndan az iki veya olarak nitelemitir.171 Aslnda bn-i Haldun zahiren tutarszlk olarak grlen bu davran, dnce sisteminin kavranmasyla znde byle olmad anlalmaktadr. nk olaylara kar realist ve sosyoljik boyutla yaklam sergileyen bn-i Haldunun bu seicilik tavrn eserlerin tmnde mahede etmek mmkndr. Bylesine ciddi ve cretkr tenkit ve eletirilerinin arkasnda art bir niyetin bulunmad aikrdr. nk bn-i Haldun hibir zaman kiisel hrs ve kaygyla hibir dnre tenkitde bulunmamtr. Bu cretkr tenkitlerinin tarih konusundaki titizliinin ve nesilden nesile intikal edecek olan tarihin, doru anlalmas ve sonraki nesillere doru ulamas abasndan kaynakland dncesindeyiz. nk tarihi anlatmak iin siyaset kaidelerini, varlklarn tabiatlarn,172 alarn deimesiyle toplumlarn hallerinin deimesinin173 gznnde bulundurulmas gerektiini savunan bn-i Haldun, geni perspektifli bak asndan yoksun olanlar tenkid etmesi elbette doaldr. te Taberyi tarihilik ve tefsircilik yn ile deerlendiren bn-i Haldun, kendi alannda mteber bir yere sahip olan Taberden azmsanamayacak lde istifade ettii bir gerektir.

2. Zemaher Mutezle imamlarndan olan Zemaher (:538/1143), terkiplerin tahlilini ve onlarn hususiyetlerini ele alm, belagat yolunun iktizasna gre manalar istihrac etmi, ayetlerin izahn ilmi ynden ele alm ve Kurnn icazn incelemitir. ElKeaf, adn verdii eseri gzel beyitleri ihtiva eden, icaz ve belgat bakmndan, ince manalar iermesi ynnden tesiri muvfk ve muhalifler iin bir kaynak olutur.174

171 172

el-Mukaddime, I, 283. el-Mukaddime, I, 319. 173 el-Mukaddime, I, 321. 174 smail Cerraholu, Tefsir Usl, 291.

68

Farkl mezhebi ve ayetleri ok ynl ele al ile bn-i Haldunun da dikkatini eken Zemaheri, etkin grleriyle faydalanlan bir melliftir. bn-i Haldun zaman zaman onun adndan bahsederek yorumlarna ounlukla yapt gibi tahkiki gzyle yaklamtr. Dirayet tefsirini ihtiva eden tefsircilerin en gzeli olarak niteledii Zemaherinin Keaf isimli eserini zikreden bn-i Haldun bu konuda ehl-i snnetin muhakkik alimleri tarafndan Zemaherinin srf mutezile olmasndan dolay tefsirciliinin bir kenara braklmasn eletirmitir. Kendisi de zaman zaman Zemaheriye ynelttii eletirilere ramen onun yntemini takip ederek sk sk grlerinden faydalanmtr. mer Ferruh zellikle bu konuya dikkat ekmitir.175 Kurn ayetlerini belgat yn ile al, Arap lsnna olan vukfiyetinin Snn alimlerce bile takdirle karlandn belirten bn-i Haldun, bu eseri mtla etmeyi bir ganimet saym ve lisn sahasndaki fenler ve disiplenler tibriyle ok ho eylerin bulunduunu ifade etmektedir.176 Buna rnek olarak Zemaherinin Huruf-u Mukattaa hakkndaki grlerini yaklamn inceleyelim. bn-i Haldun eserinde grlerinden faydaland bu mfessiri hayatna dair aratrmalar yapm hatta Mukaddimede bununla ilgili bilgilere ye vermitir. Zemahernin bir sz stad oduunu belirten mellif, gayr- Arap olmasna ramen byle bir melekeye sahip olmasn u ekilde aklamtr. Sibeveyh, Farisi, Zemaherinin sadece nesep olarak gayr- Arap olduklarn, ancak yetitikleri ortam, kltr, terbiye itibariyle ise bu melekenin ehli olan Araplar ve bu melekeyi onlardan renenler arasnda bulunmakta idiler. te bu sebeple mkemmel bir ekilde Arab ibareye ve lisana hakim olduklarn beyan eden bn-i Haldun onlarn gayr- Arap olmalarnn eksiklik olmadn ancak neet ettikleri ortamn Arap lisnn anlamaya ve anlatm en st dzeyde kullanmalarn saladn savunmutur. Bylelikle zaman zama eletirdii Zemaheriyi bu ynyle savunmu ve vmtr.177 Hurf-i mukattaya Baz sure balarndaki mukattaa (ve kesik olarak telaffuz edilen) harflerin hakikati ve mahiyeti, hece harfleri olmalarndan ibarettir, bu hususun murd edilmi olmas uzak bir ihtimal deildir178 diyen bn-i Haldun,
175

mer Ferruh, Bhsn ve Mgdentn f Trhl Ilmi ve Trhl Felsefeti fil slm, 255. el-Mukaddime, III, 936. 177 el-Mukaddime, III, 1151. 178 el-Mukaddime, III, 980.
176

69

Zemaherinin bu konudaki grne yer vermitir.179 Onun naklettiine gre Zemaheri Mukattaa harflerinde, cazn son haddine iaret olunmutur. nk nazil olan Kurn, hece harflerinden mrekkeb olup, bu hususta btn insanlar iin eittir, (herkes ayn harflerle konuur) terkipten sonra vcuda gelen (mrekkeb harflerin ve cmlelerin) delletlerinde ise fark vardr.180 bn-i Haldun bu gr kabul etmekle beraber bunun aksi bir dnceye yle aklama getirmitir. ayet hakiki manaya deleti tazannum eden bu izah tarznn dna klacaksa, bu takdirde mutlaka sahih bir naklin mevcut olmas lazmdr.181 Buna rnek olarak, Th iin, bu Thir ve Hdiden (temiz ve rehberden) bir ndadr denmesi ve benzeri eyler hep byledir. Yani bu gibi yerlerde sahih bir naklin mevcut olmas mmkn deildir. Buna ramen hakiki manadan sapldn belirten bn-i Haldun, o yzden bu gibi yerlerde bu bakmndan mtebih olma durumu ortaya kar (yoksa bu nevi mukattaa harfleri daha nceki izah ekline gre mtebih deildir) demitir.182 Nitekim bn-i Haldunun Mtebihlerle ilgili grlerine II. Blmde yer vermitik.183 3. bn-i Teymiyye bn-i Teymiyye (:728/1328) yaad dnemden gnmze kadar hakknda ok sz sylenen ve yazlan bir melliftir. bn-i Haldunun doumundan ksa sre nce vefat eden bn-i Teymiyye, Selefiyye ekolnn en st temsilcilerindedir. O, Kurnn tamamnn tefsir edilmesinin gerekli olmadna inanm ve aklanmas zaruri olanlar ele alarak eserinde bu metodu icra etmitir. bn-i Teymiyye tefsirden ziyade kendisine sorulan fetvlardan hereketle ayetleri yorumlamaya gayret etmi gerek tefsir, gerekse kelam ve fkhla ilgili pek ok meseleyi tartm ve sonulandrmaya almtr.
184

bn-i Teymiyyenin mehur eseri Tefsirul-Kebir, bn-i Haldun ve bn-i Teymiyyenin

konulu tefsir metodunun bir rneidir.

grlerini kyasladmzda her ikisinin takip ettii yol arasnda net bir ayrlk gze arpmamaktadr. Bilakis grler arasndaki benzerlik dikkate ayandr. Buna
179 180

el-Mukaddime, III, 980. Ebul Ksm Crullah Muhammed b. mer ez-Zemaheri, el-Kef, Drul Fikr, Beyrut 1977, c:I, 77,78. 181 el-Mukaddime, III, 980. 182 el-Mukaddime, III, 980. 183 Zemaherinin yer verdii baka grleri de vardr. Bkz: el-Mukaddime, I, 299, el-Mukaddime, II, 980, el-Mukaddime, III, 936, 1151. 184 mer Dumlu, bn-i Teymiyye ve Konulu Tefsir, Anadolu Yaynlar, zmir 1999,

70

ramen mellifin ismini sadece bir yerde zikreden bn-i Haldun, mehur eseri Tefsirul-Kebirden hi bahsetmemitir. Kurn belagat ve arap lisan ile tefsir yapan Zemaheriden bahsedip, akli ve ilmi esaslara gre tefsir eden ve dirayet tefsirinin en nemlilerinden olan Tefsirul-Kebirden bahsetmeyii dikkat ekicidir. Ancak bunu onun cedelden, nazariyecilikten ve tevilcilikten holanmadna balamak mmkndr. r tefsirlere yer vermemesi de bu sebepledir.185 Genellikle bn-i Teymiyyenin grlerine katlan bn-i Haldun kraat, Kurn renimi, retimi ve yazlm zellikle de anlalmas noktasnda onunla ortak fikirlere sahiptir. Bunun yannda isriliyyat ve mukaddes mekanlarla ilgili fikirlerinde bir bn-i Teymiyyeden ayrlan bariz bir fikri yoktur.186 bn-i Haldun, bn-i Teymiyenin ismini her ne kadar bir yerde zikretse de187 aratrmamzn sonucunda vardmz kanaate gre onu grlerini benimsediini sylemek mmkndr. Bylelikle anlalyor ki, bn-i Haldun bir tefsir kitab yazmak iin yola kmam, ancak oluturduu dnce sisteminin ierisine Kurn dahil ederek konular ayetlerle delillendirmesi, Kurn yorumuna farkl bir boyut eklemitir. bn-i Teymiyyenin hayat da en az bn-i Haldun kadar hareketli gemi, hayatnn son dnemlerinde kendisini ilime adam ve hak yolunda snrsz bir mcadele sergilemitir. Sonu olarak, benzer bir hayatn iinden gelen ve hedefleri ortak olan birbirinin ardl bu iki mellifin bu tr benzerlikleri elbette grlerine de yansmtr. 3. Mfessirlere Ynelttii Eletiriler bn-i Haldunun sistematiinde bilgileri olduu gibi almak ve nakletmek pek geerli bir yntem deildir. O, akla, manta ve tarihi gereklere uymayan haber ve bilgileri tahlil etmi gerekirse en ar bir ekilde eletiriye tabi tutmutur. Bunun en gzel rneklerinden birisi de mfessirlere kar taknd tavrda ortaya kmaktadr. u cmlesi ok aktr: slm tarihileri eski alara ait haberleri geni lde derleyip topladlar. Bu haberleri kitaplarn sayfalarna yazarak tevd etmi oldular. Fakat asalak tarihiler, haberleri sahte ve uydurma olanlarla kartrdlar. Bu hususta
Sleyman Uluda, dipnot, Mukaddime, II, 789. Geni aklama karlatrma iin bkz: mer Dumlu, bn-i Teymiyye ve Konulu Tefsir, zmir 1999; Muhammed Eb Zehra, Ahmed bn-i Teymiyye, ev. Osman Keskiolu, st. 1987. 187 Mukaddime, I, 168.
186 185

71

vehme kapldlar veya haber uydurdular. Ssledikleri zayf rivayetleri birbirine katp kartrdlar ve otaya koydular. Onlardan sonra gelenlerin ou bu eserlere tbi oldular ve onlar takip ettiler. Bu gibi rivayetleri nasl iitirlerse bize o ekilde naklettiler.188 Mfessirleri eletiriye bu ekilde balayan bn-i Haldun, vaklarn ve ahvlin sebeplerini mlhaza etmeden sama rivayetlere itibar edip tahkiksiz haberleri nakledenlere kar tepkisini ar bir ekilde dile getirir. Dorunun ve yanln zayf ve shhatli rivayetlerin ancak basiret sahibi insanlar tarafndan hissedilebileceini, kendi ilm dncesinde bu konunun temel prensip olduunu belirtir.189 Ama ok gvenilir alimlerin ve hafzas kuvvetli olan tarihilerin bile aslsz kssa ve rivayetler konusunda ayann kaydn syleyen bn-i Haldun, kyastan gafil olan ve zayf dnceye sebep olanlarn rabet ettii bu haberleri hi aratrmadan dnmeden kabul etmelerinin akibeti iin u tesbiti yapmtr: Bunun sonucu olarak tarih ilmi ve fenni esassz ve kark bir hale geldi. Tarihe bakan ve okuyan da doruyu yanlla, gerei batlla kartran bir kii vaziyetinde kald. Artk tarih halk tarafndan anlatlan masallar haline geldi onlarn mal oldu.190 bn-i Haldunuun bu tesbiti beklide o gne kadar kitaplarda yer alan nakillerin en byk eksiklii idi. Bugn tahkikten yoksun eserlerle doruyu yanltan, asl olan haberleri asl olmayan hikylerle ayrmakla zaman kaybediliyor. Oysa bn-i Haldun gibi btn ilim adamlar, dnrler en ok da mfessirler yani slm dncesini yayma abasnda olanlar bu konuya gereken ehemmiyeti gsterselerdi din konusundaki yanl anlalmalara szkonusu olmayacakt. Hakikatin ta kendisi olan Kurnn en doru bir ekilde anlalmas ve anlatlmas daha kolay bir hale gelecekti. Sonu olarak, daha ok realist bir gzle ve yaanlabilirlik ihtimali konusunda derin bir muhkeme gc ile gemi ve gelecein kprsn kurmu ve deerlendirmeleri yerli yerince yapm olan bn-i Haldun, salam sonular vererek temel prensibini tm eserlerinde uygulamtr. 1. Fahreddn er-Rzi

188 189

el-Mukaddime, I, 282-282. el-Mukaddime, I, 283. 190 el-Mukaddime, I, 320.

72

Fahreddn er-Rzi ( bn Htib) (:606/1209), tefsiri hakknda eserinden tefsirde baka her ey var nitelemesi yaplan belki de tek mfessirdir. Kendisinin Yunan Felsefesi de okumas nedeniyle, felsefecilere kar srekli Kurn savunma pozisyonunu benimswmitir. Onun en nemli eseri Meftihul-Gaybdr. Eser, ilmi konular, belgat ve Arapa kaidelerinden istifade edilerek hazrlanmtr. Her sure bir kitap niteliindedir.191 Eserindeki mantktan ve tahkikten uzak hikyemsi anlatmalar bunun sonucu olabilir. bn-i Haldunun belki de detayl bir tahkikle nemli bilgilere ulalacak olan Raznin eserine birebir yer vermemesi ilgintir. Onun bu tutumu, byle tefsirlerden hi holanmayan ve Razinin tefsirinde, tefsir mstesna her ey vardr diyen selefilerin dncesine olan yaknlnn bir delili olduu sylenebilir.192 Ya da israili haberlere kartl ile tandmz bn-i Haldunun Razinin bu eserinden bahsetmemesinin sebebi, tefsirinde aslsz bir ok rivayete yer vermesinden kaynaklanm olabilir. bn-i Haldunun Razinin grne yer verdii bir konuyu ele ele alalm. Halifelik konusunda geni aklamalara yer veren bn-i Haldun, bu emre muhtab olan ztn mutlaka o emri f ve icr edebilecek bir kudrete sahip olmas gerekir, aksi halde emre muhtap olamaz. grn bildirdikten sonra, Fahreddn er-Razinin kadnlarn bu hitaplar karsndaki durumu hakkndaki u yorumlarn hayretle eserinde yer vermitir. Kadnlar eri hkmlerin ounda erkeklere tbi klnmlardr. Vaz itibariyle hitaba dahil edilmemiler sadece kyas yolu ile hitaba dahil olmulardr. Buna rnek olarak da Ey iman edenler! Ktal size farz klnd diye hitap edilirken sadece mzekker sialar kullanlm, kadnlar ise kyas yolu ile bu kitapta sabit olan dini hkmlere tbi olmulardr. nk onlar iin ayrca mennes sialar kullanlmamtr.193 Bu aklamalara karlk bn-i Haldun ise Kadnlarn emir (ve hakimiyet) konusunda hi bir eyleri yoktur ve erkekler onlar zerinde hakim klnmlardr.194 ayetini yorumlamtr. Herkesin bizzat fa etmesi gereken (ahsi) ibadetlerin bir istisn tekil edeceini, bu gibi yerlerde kadnlara olan
191 192 193 194

smail Cerraholu, Tefsir Usl, 291. Sleyman Uluda, Dipnot, Mukadime, II, 789. el-Mukaddime, II, 571. Nis 4/34.

73

hitabn kyasla deil, vaz suretiyle olacan vurgulayan bn-i Haldun, yle devam etmitir. Erkeklere tbi olarak fa ettikleri hkmlerde, onlara hitap eden hkmlerle tebaiyyet toluyla muhatap olan kadnlar, erkeklere tabi olmadan bizzat ifa ettikleri kendilerine zg hkmlerde dorudan ilhi hkmlerin muhatabdrlar.195 bn-i Haldun ayetin kadnlarla ilgili olan ynne biraz daha netlik getirerek, Kurnn kadnlar da muhtab aldn vurgulamtr. Onun bu tutumu genel kabuln dnda ve stn bir hkmdr. Bu deerlendirmelerinden anlyoruz ki, bn-i Haldun mfessirin bir ok nakilini eletirmi tefsirindeki yorumlarna yer vererek tahlil etmitir.

B.

Tarihiler

Mfessirler iin syledii eylerin bir ksm tarihiler iin de geerlidir. Bu yzden tekrardan kanmak iin yukarda aktardklarmzn dnda zellikle tarihiler hakkndaki eleritirilerine de yer vereceiz. bn-i Haldun sadece tarih yazclnn tarihi nazariyesi ile uremam, ayn zamanda tarih yazclnn tarihini de ana hatlar ile ortaya koymutur. Tarih yazclnn yaygnlamasyla o dnemde telif edilen tarih kitaplarnn says da hzla artmaya balamtr. Mesdye kadar tarihiler kendi dnemleri ile ilgili haberleri deil umumi bir tarih yazclnda dikkatli davranmlardr. Ancak Mesdden sonra gelenler umumi tarih yazcln terk ederek sadece yaadklar dnemin olaylarn ve blgenin tarihini yazmay tercih ettiklerini syleyen bn-i Haldun, yine bu dnemde telif edilen eserlerin tahkiksiz olduu gibi, bir dizi uydurma szler de eklenerek tahkik anlaynn terk edilip taklide ynelmelerini eletirir.196 slm tarihiliinin balangta salam esaslara dayandn daha sonra iin ehli olmayan birtakm insanlarla gvenilir bir ilim olmaktan ktn belirten bn-i Haldun tarih yazcln sadece rivayetleri aktarmakla yetinerek sebep ve

195 196

el-Mukaddime, II, 571. el-Mukaddime, I, 283-284.

74

sonulardan yoksun statik bir anlayla hareket edenlerin tarihi anlatlmas ve aklanmas zor bir hale getirdiklerini savunur.197 1. Mesd Ali bin Hseyin Mesd (:349/956)nin en nemli eseri MurcuzZehebdir. Bu zatn eserinde tenkit edilen ve sakat olan hususlarn bulunduunu ifade eden bn-i Haldun Mesdnin geni bir tarih anlaynda bahsetmitir. Onun eserlerinde, slmiyetin balangc ile iki devlete (Abbasi ve Emeviler), bunlarn hkmettikleri btn memleketlere ve her tarafa mil olduklarn, eserlerinde zaptedilen topraklar terk edilen yerleri son haddine varncaya kadar mntkalar anlatarak slm ncesi devletlerin ve milletlerin ummi hallerinin tarihini yazdnn aklamasn yapmtr.198 Her ne kadar eletirmi olsa da, tarihi kimliini de gz nnde bulundurarak bn-i Haldunun eserlerindeki ilmi birikimin bir kayna olarak Mesdnin grleri yadsnamaz. zellikle Mesdnin tarih kitabnda (MurcuzZeheb) yer alan srailoullarnn ordular hakknda nakletmi olduklar haberleri derin bir tahlile tbi tutan bn-i Haldun, dnemin artlar iinde ele alndnda bununla ilgili bir ok aslsz ve dayanaksz nakilleri ortaya koymutur. bn-i Haldun bu tr nakilleri ortaya koyanlar yle tarif etmitir: Bu asrda yaayanlarn tm kendi zamanlarnda veya ona yakn bir vakitte kurulmu olan devletlerin askerlerden bahsetmeye balayp Mslmanlarn veya Hristiyanlarn mevcdunu anlamaya koyulduklarnda, toplanan vergileri, hkmdarlarn aldklar haralar, refah iinde yaayanlarn masraflarn ve imknlar geni olan zenginleri servetlerini saymaya baladklar vakit, gerek saylardan uzaklamlardr; mutad ve ve tbi snrlar amlar, garip ve acip eyler anlatma vesvesesine ve hevesine kaplmlardr.199 te bunu gaflet olarak deerlendiren bn-i Haldun, sylenen miktarlarn onda birinin bile mmkn olmayacan ifade ederek bakasnn maddi deeri ile ilgilenmenin maddi-manevi kayplara neden olacan vurgular. Bunun sebebi olarak da ayetlerle birlikte u aklamalar yapar: nsan nefsinin garip ve acip eylere dkn olmas haddi amann ve mbalaa etmenin dile kolay gelmesi, bir takipinin ve tenkitinin kabileceinden gaflet edilmesidir. Bu yzden insan
197 198

el-Mukaddime, I, 283-284. el-Mukaddime, I, 283. 199 el-Mukaddime, I, 295.

75

kasten veya haten yapt yanllardan dolay, nefs muhasebesi yapmaz, haber hususunda ll ve dengeli bir yol tutmasn nefsinden talep etmez, onu aratrma ve inceleme durumuna dndrmez, aksine dizginleri salverir, yalan merasnda dilini serbeste yayar ve gder, Allahn ayetlerini alaya alr200, Hakk, Hakkn yolundan saptrmak iin szn elendirici ve oyalayc olann satn alr.201 Byle bir yolu tutarsan bu zarar getiren bir al-veri olarak sana kfidir.202 Bu aklamalardan sonra, anlald gibi Kurnda says konusunda kesin bilgi verilmeyen ayetlerin peine dmenin getirdii manevi kaybn ve zararn nnde srarla durmutur. Bu da tefsir litaretrnde mtebiht denilen ayetlerdir. Zaten Kurnda mtebihtn peine dmemek gerektii ile ilgili ayetler mevcuttur. Sana Kitab' indiren O'dur. Onda Kitap'n temeli olan kesin anlaml ayetler vardr, dierleri de esitli anlamldrlar. Kalplerinde erilik olan kimseler, fitne karmak, kendilerine gre yorumlamak iin onlarn esitli anlaml olanlarna uyarlar. Oysa onlarn yorumunu ancak Allah bilir. limde derinlemis olanlar: Ona inandk, hepsi Rabbimiz'in katndandr derler. Bunu ancak akl sahipleri dnebilirler.203 bn-i Haldunun her konuda olduu gibi burada da ayetleri kullanmas, zellikle eletiri yapt mfessir ve tarihilerin revata insanlar olmas nedeniyle, yapt yorumlarn kabul edilebilirliini ve inandrcln artrmak iin yapm olabilecei kanaatindeyiz. Ayrca hitap ettii kesimin inanl olmas nedeniyle ayetlerle kantlanm bir konunun daha ikna edici olaca dncesidir. Kssaclarn mbalal konulara dknlk gsterdiini belirten bn-i Haldun zellikle gemi kavimlerin tarihini anlatrken bunda arya giden tarihi olarak ncelikle Mesdyi zikretmitir. Onun bu konularda herhangi bir mana ifade etmeyen mesnetsiz ve delilsiz iddialarnn bulunduunu syleyen mellif Mesdnin grlerinin tab bir illete, mantki bir sebebe dayanmad eletirisini yapar.204 Buna rnek olarak kral
200 201

skenderle ilgili realiteyi zorlayan hatta

Bakara 2/231. Lokman 31/6. 202 el-Mukaddime, I, 295. 203 l- mran 3/7. 204 rnekler iin bkz: el-Mukaddime, I, 296, 331; el-Mukaddime, II, 546-547.

76

kendilerinin bile inanmayaca doruluu imknsz olan haberleri nakletmesini sert bir ekilde eletiren bn-i Haldun, varlklarn hallerini ve tabiatn gereklerini bilen kiinin doruyu tahkik ve tenkit yolu ile kolayca bulacan belirtir.205 Ayrca Mesdden sonra onu takip edenlerin kendi alarn anlatarak, umumi bir tarih anlayndan snrl bir tarih telkkisine yneldiklerini vurgulayan bn-i Haldun, en ok bu anlaylarn eletirmitir. Mesel; Umum ve ihtada ok uzaklara gitmeden, sadece kendi alarnda cereyn eden hadiseleri kaydetmekle yetinip kendi blgelerini ve lkeleri dahilindeki vaklara hapsolup snrl bir tarih anlayna sahiptirler. diyerek bu tutumun yanlln dile getirir.206 Haberleri doru yanl demeden eserine alan Medyi tenkid eden bn-i Haldun, bu kez onu, ummi tarih anlaynn son temsilcisi olarak gstermitir. Hatta mellifin Murcuz-zeheb isimli eserine vgler yadrarak Mesdnin bu yn ile tarihilerin piri ve stad olduunu, herkesin mraccat ettii itimad edilen bir kaynak olduunu beyan etmitir.207 Mesdnin eserine yansyan ve mehur olan geni bilgilerin sebebini ok fazla seyahat yapmasna balayan bn-i Haldun onun gittii yerlerde bulunan lkelerin, kavimlerin ve milletlerin ahvalini, dinlerini adetlerini corafi konumlar ile birlikte ele almasndan kaynaklandn takdir szleri ile ifade etmi batdan bahsederken orann ahvalini tam olarak anlatmadan ksaca geiini de bir eksiklik yani yanl bir tavr olarak grmtr. 208 Grld zere bn-i Haldun, tahkiksiz haberleri eserine ald diye kyasya eletirdii Mesdyi, umumi tarih anlay dolaysyla da vgye mahzar klmtr. 2. bn-i shak Eb Abdullah Muhammed bin ayrca Sryaniceyi iyi bilen bir tarihidir.209 Eskilerin tarih ilmini byk ve nemli grmelerinin yegne sebebi olarak bn-i Haldun unu ne srer: Taberi, Buhri ve onlardan nce de bn-i shak gibi bu
205 206

shak (:418/1027), siyer ve megzi

mellifidir. Muhaddislik bigisi de geni olan bn-i shak, ncil ve Tevrat okumu

el-Mukaddime, I, 292-293. el-Mukaddime, I, 283. 207 el-Mukaddime, I, 325. 208 el-Mukaddime, I, 326-327. 209 slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1999, 93.

77

mmetin alimleri tarihilii, bir meslek ve ihtisas dal olarak benimsemilerdi. Bir oklar tarih ilmindeki bu hikmet ve srdan gfil olduklar iin tarih ilmi ile uramak cahillik haline geldi. Halk ve alimler hakknda esasl bilgisi olmayanlar tarih okumay, tarih konusunda bilgisi olmay, bu sahaya dalmay ve bu hususta yetimeyi hafife aldlar.210 Bunun sonucunda ise z olann kabuk ile, dorunun yalan ile kartn, bu ilimle uraanlarn tarihi hafife almasna balayan mellif ilerin kbeti Allaha varr. diyerek bu konuda sorumlu olduklarn vurgulamtr. bn-i Haldun, mucize, keramet, sihir, tahaddi gibi birok konuda zellikle mucize ve kerametin ayrm hakknda aklamalar yapmtr. Bu konuda bn-i shakla farkl grleri savunsalar da onun iin std ifadesini kullanmas bile ona kar duyduu derin saygy yanstmaktadr.211 Ancak, bn-i shaktan nakledilen ifadelerin sarih ve ak olmadn, yanl anlalmaya msit olduunu da vurgulamaktan akinmeyen mellif, bn-i shakn ahsiyetine saygnln koruduunu ama yorumlarn cesaretle eletirdiini gryoruz.212 Buraya kadar bn-i haldunun dnce sisteminde Kurnn yerini tesbit etmeye altk. z olrak belirtmek gerekirse diyebiliriz ki o, geleneksel slm kltr ve dncede hakim olan biimde kaynaklara bal bulmu bu arada temel kaynak olan Kurn sadecebilgi kayna olarak deerlendirmemi ayn zamanda onun kesin bilgiyi iermesine olan inanc sebebiyle onu dier bilgilerin doruluunu veya yanlln tesbit eden bir kaynak olarak grmtr. Daha nce de iaret ettiimiz gibi onun Kurnla olan bilgisel ilikisi bununla snrl deildir. Bir tarihi-sosyolog olarak yer yer ayetlere orijinal yorumlar getirmekte ve hatta tefsir tarihinde r aacak olan bir yenilie yani Sosyal Tefsire imza atm etkin ve yetkin bir alimdir. almamzn bundan sonraki ksmlarnda bu konuya yer vereceiz.

210 211

el-Mukaddime I, 320-321. el-Mukaddime, I, 408. 212 rnekler iin bkz: el-Mukaddime, I, 283, 320, 409; el-Mukaddime III, 1021.

78

II.

KURNDA

ANLATILAN

OLAYLARI

DI

KAYNAKLARLA

KARILATIRMASI bn-i Haldun realist yaklamlarn ncelikle rivayetlerin kaynan aratrarak buna gre sonulara ulamtr. Onun bu metodla hareket etmesi titiz ve kapsaml aratrmalar grlerinin genel-geer olmasn kolaylatrmtr. te bu metodun bir yn Kuranda anlatlan olaylar Tevrat gibi d kaynaklarla da karlatrmasdr. Bildiimiz zere Tevrat ve ncil tahrif edilmi ilahi kitaplardandr. bn-i Haldunun srailiyyatla iligili grlerini aklarken, israili haberlerin kaynann daha ok Yahudi ve Hrstiyanlarn mslman olduktan sonra bu kitaplardan hatrnda kalanlar anlatmalar dolays ile ortaya ktn ifade etmitik. Burada yinelemek gerekirse, bn-i Haldun Kurnn metlv, Tevrat ve nciliin gayr- metlv olduunu savunurken, Tevrat ve ncildeki tahrif ve tebdilin lafznda, manasnda ve metninde deil, yorumunda ve tevilinde vki olduunu kabul etmitir.213 imdi Haldunun Tevrat olan vukufiyetini yapt karlatrmalarla grelim. rnein Hz Musann nesebi ile ilgili Tevratta anlatlanlar Mesdnin grleri ile karlatrmtr.214 Yine Hz. Nuhun olu Hmn ocuklar ve nesli olan Sudan ahalisinin siyah renge sahip olmasnda, Hz. Nuhun oluna byle bir beddua neticesinde kaynaklandn savunan alimlere beyn ettikleri grn aynsnn bulunduunu, Tevrattaki bir blm iaret ederek, bu konuyu kendi dnce sistemi iinde rtmtr. Buna gre bn-i Haldun siyah olmann hava ve iklim artlarna balayarak, nakledilen bu yanl rivayeti, sosyolojik boyutlar ile aklayarak kabul edilebilir bir minvale ekmeyi baarmtr.215 lgin olan bir noktaya da dikkat ekmek gerekirse, bn-i Haldun bazen Tevratdan blmleri delil niteliinde de kullanmtr. Neseblerde ve hasebde drt neslin son snr olduunun delaleti olarak Tevratda; Rabbin olan Allah kdirdir, gayurdur, babalarn ocuklar zerindeki gnahn nc ve drdnc nesillere kadar arar. manasna gelen bu blm gsterir.216 Elbette burada kasdedilen ve delil getirilen konu sadece nesebin drt nesilden olutuudur. bn-i

213 214

Mukaddime, I, 168. el-Mukaddime, I, 293. 215 el-Mukaddime, I, 394. 216 el-Mukaddime, II, 493.

79

bn-i Haldun daha ok Tevratla karlatrma yapm ncil ile herhangi bir karlatrma yapmam ancak Yahudiler ve Hristiyanlkla ilgili bilgilerini zel bir balkla aktarmtr.217 Bu da onun dier dinler hakkndaki bilgisine iarettir. Yahudilik ve Hrstiyanlkla ilgili bilgilerini Mukaddime adl eserinde yanstan bn-i Haldun218 tarihi bilgilerini her eye ramen akl-mantk szgecinden geirerek aslsz haberlerin kaynaklarn ortaya koyarak tenkid ve eletilerilerindeki haklln gstermitir.

III.

TAR H R VAYETLER AYETLERLE DESTEKLEMES Tarihi, dnmek, hakikati aratrmak ve olan eylerin sebeplerini bulup

ortaya koymak219 olarak tanmlayan

bn-i Haldun, tarih alanndaki bilgi ve

tecrbelerini ayetlerle uyumlu hale getirerek salam ve ilmi bir usl ortaya koymu ve bunu uygulamtr. O, mahede, tecrbe ve muhakemeye dayanan bulu ve tebihleri iin ayetleri ahit ve delil getirmek suretiyle, inanlarna bal dindar muhitine kar inandrc ve ciddi olmaya almakta, eer bir konuda herhangi bir nass mevcutsa onu nakletmekte hatta ayetin tam anlamndan ziyade bir tefsir niteliindeki yorumlar ile olaylar izah yoluna gitmektedir. Tarihi gzyle, kendi zamanna kadar yaanm olaylar ve olgular farkl bir bak asyla deerlendirdiini yle ifade etmitir: Tarihilerin eserlerini gzden geirip dn ve bugn derinliine incelemekle, zeknn gzn gaflet ve uyku derinliinden uyandrdm, eser yazmaya heveslendim. Bir mflis olduum halde ilim sermayesine en gzel tarzda sahip oldum. Neticede yetien ve ortaya kan muhtelif nesillerin hallerini rten perdeyi kaldrdm.220 Anlald zere bir yandan tarihilik alanndaki bilgisi ile vnrken, bir taraftan da tevazusunu elden brakmayarak mflis olduu halde ilim nimetiyle ereflendiini iftiharla syleyen bn-i Haldun, rivyet ve inceleme hususlarnda eletirel ve tahlilci bir yaklamn benimsenmesi gerektiine dikkat ekmitir. Bu dikkatin bizzat kendisi tarafndan gsterildiine ilikin baz aklamalarna yer vermek istiyoruz. Arap olmayan
217 218

el-Mukaddime, II, 620-633. el-Mukaddime, II, 620-633. 219 el-Mukaddime, I, 282. 220 el-Mukaddime, I, 285.

80

hkmdarlarn haber ve tarihlerindeki eksiklik hususunda doudaki kaynaklardan faydalandm. Trklerin kurmu olduklar devletler konusunda bilgi edindim. Orada rendiklerimi tuttuum notlara ekledim. O memleketlerde bu kavimlerle ada olarak yaayan blge milletlerinin ve kabilelerinin, yre ve ehir hkmdarlarnn haberlerini eski bilgilerime ekledim. Eseri yazarken az, z ve ksa tutma yolunu benimsedim. Zor anlalan ifadeyi deil, kolay kavranan uslpla meramm anlatmay tecih ettim. Umumi olan sebep ve illetler kapsndan hususi olan haber ve hadiselere getim. Bylece eserim yaratltan bu yana geen zamanki haber ve vaklar tamamiyle ihtiva etti. Ayrca elde edilmesi g olan bir takm g ve hikmetleri kolaytrm ve istifadeye sunmu oldum. Hanedanlklarla ilgili hadiselerin illetlerini ve sebeplerini ortaya koydum. Bylece eserim hikmet iin bir mahfaza tarih iin bir daarck oldu.221 Eserlerini aratrma ve inceleme ile oluturduunu ancak birok eksiinin bulunduunu belirtmi, eserlerine hogrl bir yaklamdan ziyade eletirel ve tenkiti bir gzle baklmas gerektiini ifade etmitir. Bir taraftan nefsini tevazuya brndren bn-i Haldun bir taraftan da tarih ilminin mayasn ve esasn ortaya koyduunu belirterek kendi kendini vmtr. 222 imdi onun baz konulara yaklamna daha yakndan bakalm. A. srailoullarnn Nfusu ile lgili Rivayetleri

Deerlendirmesi bn-i Haldun, srailoullarnn says ile ilgili rivayetleri deerlendirmi, artlar da gz nnde bulundurarak, bu konudaki grleri mantk szgecinden geirip 600.000 gibi bir sylemin223 aslsz, dolaysyla abartlm olduunu vurgulamtr. Byle bir saynn bir mucize ya da harikulade bir durum olabileceini savunan bn-i Haldun, konu ile ilgili u aklamalar yapmtr: Mucizedeki delletin hkm ile bu kadar fazla oalmann srailoullar dndaki kavimlerin vukuna mani olur. Fakat bu kadar ok saydaki insann sava dzenine sokulmasnn adeta imknsz uzak bir ihtimal olarak grlmesi doru bir muhakeme tarzdr. Lkin byle bir harp vki olmadndan buna da ihtiya kalmamtr. Ayrca
221 222

el-Mukaddime, I, 286. el-Mukaddime, I, 287-288. 223 Mesd, Murcuz-Zeheb, I, 59,60; Bu say Tevratta da yer almtr.bkz: Kitb- Mukaddes, Saylar, Bap 1, s:133,134.

81

her lkenin barndrabilecei bir askeri kuvvete sahip olmas da doru bir istidlldir. Fakat srailoullarnn balangta ne askerleri ne de devletleri vard. Sadece Allahn kendilerine vaat ettii ve tertemiz hale getirdii Kenan ilini istil etmek iin oalmlardr. Btn bunlar birer mucizedir. Hakka hidayet eden Allahtr.224 Yukardaki olguyu sosyal adan deerledirerek ve mucize olmasn gereke gstererek bunun genel ictimi kide olamayacan belirten bn-i Haldun baka durumlarn buna kyas edilemeyeceini belirttikten sonra hadiseye ilikin rivayetin coraf, tarih, iktisad, biyolojik ve askeri bakmdan ayr ayr ele alnmas gerektiini vurgulamtr. Bu nedenle olaya daha sonraki zamanlarda mukayeseye muhta haber olarak bakm, ciddi bir akl szgeciyle tarihi olaylarda realist sonular ortaya karmtr. srailoullarnn says ile ilgili ar, aratrmaya ve incelemeye dayanmayan haberlerin zaman, fikir ve manevi bir kayp olduunu ifade eden bn-i Haldun, bu bo tartmalar nefsin garip ve acaip eylere dknlne balamtr.225 Kurnda srailoullarnn says ile ilgili bir haber yokken bununla ilgili yaplan deerlendirmeleri nefsin haddi amas ve mblal anlatmn dile kolay gelmesinden kaynaklandn belirten bn-i Haldun muhsebe yapmadan, aratrma ve incelemeden uzak fikirlerin ortaya atlmasn Allahn ayetlerini alaya almak olarak deerlendirmitir. Bu aslsz haberler insanlara ulatnda, akllar kartran, dnceyi yoran bazen gldren tablolar ortaya kar ki, buna da u ayetle aklk getirmitir: Hakk (doru olan) Hakkn yolunda saptrmak iin szn elendirici ve oyalann satn alr.226 Kurnda srailoullarnn says ile ilgili bir bilgi olmadn ifade eder. Daha sonra hadislerin bu konuda verdii bilgileri deerlendirmeye alan bn-i Haldun bunun mucize ya da harikulde istisnai bir olay olarak alglanmas gerektiini vurgulamtr. Aksi halde bu aslsz haberleri yayanlarn maddi ve manevi anlamda zararl olacaklarn kesin bir dille yle ifade etmitir: Byle bir yolu tutarsan, bu zarar getiren bir al-veri olarak sana kfidir.227

224 225

el-Mukaddime, I, 193-294. el- Mukaddime, I, 295. 226 Lokman 31/6, Bakara 2/231, Kehf 18/56. 227 el- Mukaddime, I, 295.

82

Bu konuda Kurnda yer alan iki ayet vardr. Birincisi srailoullar ile ilgili olan Binlerce olduklar halde yurtlarndan kp gidenleri grmedin mi?228 Dieri ise udur: Onu yzbin veya daha ok kiiye peygamber olarak gnderdik.229Yunus (as.) gnderildii kavmin nfusudur ki, sriloullar ile ilgi olmad iin bu ayetin sadece say ile ilgili olan blmn dikkate aldk. Bu iki ayetten yola karak burada ifade edilen yzbinler konusunda bir ok mfessir iki anlam karmtr. Birincisi; srailoullarnn bir hastalkla helak olup yeniden Allahn izniyle dirilmeleri dolaysyla iki neslin nfus okluu olabileceini savunmulardr.230 kinci olarak ise; tahmini rakamlar vererek bu saynn onbin, otuzbin231 yzbin, yz krkbin232ve en fazla altm bin233 olabileceini sylemiler, tinal davranarak kesin say belirtmemeleri bn-i Haldunun grlerini desteklemitir. bn-i Haldun da Kurnda kesin bir saynn belirtilmediini, altyz bin saysnn abartl olduunu dile getirmitir ki, mfessirlerin yaklamlarnda en fazla yzkrk bin says mevcuttur. Kesretten kinaye olarak deerlendireceimiz bu konu hakknda bn-i Halduna katlmamz mmkndr. B. srailoullarnn Zillet Hayatna Dme Sebepleri

srailoullarnn mezelleti ve bakalarna inkyd etme halinin ortaya kmas mlke (devlet kurmalarna) mni olmutur. bn-i Haldun bu milletin byle bir hale dme sebebini yle aklar: Mezellet ve inkyd asabiyetin sertliini ve keskinliini krar. Zaten kabile mensuplarnn iinde bulunduklar zillet ve boyun eme hali asabiyeti kaybetmi olmalarnn delilidir.234 Mdafdan aciz kalmadka zilletten holanlmayacan belirten bn-i Haldun, bu yzden mukvemet ve mutlebeden (yani, haklar ve talep etme durumundan) de aciz kalacaklar ikrdr diyerek sz srailoullarna getirmitir. O, Musa (a.s)nn srailoullarn amn mlkne ve Suriye topraklarna hakimiyet kurmaya davet ettii burann mlkn, Allahn onlar iin takdir ettiini kendilerine haber verdii zaman bu konuda acizlik
228 229

Bakara 2/243. Saffat 37/147. 230 et-Taber, Cmiul Beyn, c:II, 586; bn-i Kesir, Kurnil Azm, c:I, 370, 371; ez-Zemaher, elKeaf, c:I, 377. 231 et-Taber, Cmiul Beyn, c:II, 587. 232 bn-i Kesir, Kurnil Azm, c:IV, 28. 233 ez-Zemaher, el-Keaf, c:I, 377. 234 el-Mukddime,II, 497.

83

gsterdiklerini u ayetle ifade eder: Orada cebbar bir kavim var, onlar oradan kmadka biz katiyen oraya girmeyiz.235 demilerdi. bn-i Haldun bu ayete u ekilde yorum getirmitir: srailoullarnn Hz. Musaya, Allah zorba kavmi bizim iin asabiyetimizin dndaki bir eit kudreti ile oradan karsn ve bu da senin mucizelerinden olsun demek istemilerdi. Hz. Musa kararl bir tavr taknnca da direndiler, si olarak su ilediler ve Rabbinle beraber git ve onlarla sava236 dediler. Bu hitaplara sebep olarak da tecvzle mukvemet ve hak arama hususunda acziyete canlarnn iyice alm ve bununla nsiyet etmi olmalarn gsteren bn-i Haldun, ayetin ifadesinin bu manay getirdiini ve tercih edilen tefsirin bu olduunu vurgulamay da ihmal etmemitir.237 Ayetin sevkedili tarznda ve mefhumunda srailoullarnn cezalandrld Tih lnden bahsederek Tih ve ln bizzat kendisi deil sadece maksad, gayesi ve hikmeti kastedildiini belirten bn-i Haldun bu hikmetin zillet, kahr ve kuvvet penesinde ezilmi olma halinden yeni kan, aalamay ve horlanmay huy haline getiren ve asabiyetleri bozulan bir lde yok olmas, arkasndan da zelillikten kurtulmu aziz bir neslin ortaya kmas olarak deerlendirir. C. Ad Kavminin Yaad ehir ile lgili Rivayetler

bn-i Haldun, zaman zaman anlatlan tarihi haberlerin akla daha uzak ve vehme daha yakn olduundan yaknarak238 mfessirlerin Fecr Suresini tefsir ederken nakledile gelmekte olan haberleri deerlendirmitir. Grmedin mi Rabbin da ne yapt?239 Bu ayetle kastedilen remi, ehir ismi olarak ele almakta ve bu ehrin direkleri olan yani stunlar olan Ztl- md (Direkli ehir) diye tasvir eden tefsir limlerini eletirmitir. ncelikle konu ile ilgili Taber, Salebi, Zemaheri gibi mfessirlerin ortak nakillerine yer vermi ve kendi grn yle aklamtr: O gnden zamanmza gelinceye kadar dnyann harhangi blgesinde bu ehir hakknda bir ey iitilmediini ve haber alnmadn, bu ehrin Yemenin orta yerinde umran blgesi olan Aden Sahras olarak bilindiini ifade eden bn-i Haldun, buras hakknda herhangi bir haberin naklolunmadn hatta ne haber toplamada
235 236

Mide 5/22. Maide 5/24. 237 el-Mukaddime, II, 498. 238 el-Mukaddime, I, 299. 239 Fecr 89/67.

84

uzman olan tarihilerden (ahbriyyun) biri, ne de herhangi bir millete mensup bir ahsn bu ehri zikrettiinden bahseder.240 Bylelikle bn-i Haldunun da konuda mfessirlerin grlerine katldn
241

bu

bizde mahede ettik.

bn-i Haldun rivayet ehlinin dier eserlerinin yklmas gibi bu ehir de yok olmu izi silinmitir demi olmalarn tutarsz ve isabetsiz bir yorum olarak grm, bunun yerine Bu ehir Dmak (am)tr. nk d Kavmi buraya malik olmutur. diyenlerin yannda, Bu ehir gibtir, buraya ancak sihir ve rivayet ehli olanlar vkf olur deme noktasna kadar varan grleri hurfeye en ok benzeyen iddialar olarak grmtr. Mfesirlerin bu konuda yaptklar nakillerin sebebini irab kurallarn izahlarla irtibatlandran aklamasn yapanlarn bn-i Haldun, Ztl-md ifadesinin rem isminin sfat olmasdr ki, imd kelimesini de estn (stunlar) anlamna geldii remin ehir olmas durumunu ortaya karmasnn kanlmaz olduunu vurgulam ve mfessirlerin bu anlatmlarla gldrc, yalana son derece yakn bulunan uydurma kssalara benzeyen hikyeler zerinde durduklarn dile getirmitir. Halbuki imd adrlarn direkleri hatta bizzat adrn kendisi manasna gelir ki, burada ehir deil d Kavmi tavsif olunmutur diyerek farkl bir gr beyan eden bn-i Haldun, rem Kabilesinin, d Boyu manasna geldiini, gramer bilgileri de vererek net bir ekilde ortaya koymutur.242 Son olarak hal byle iken, asl olmayan sakat hikyeler iin, byle olmayacak uzak ihtimallerle ayeti yorumlamak maksadyla hileli ve dolambal yollara sapmay gerektiren ne gibi bir zaruret olabilir acaba? 243 sorusu ile hayretini gizleyemeyen bn-i Haldun, bylelikle Arapa dilbilgisini de ispatlamtr. D. Mekke ehri Ve Kbenin ns

Hak Sbhnallah ve Tela arzdaki baz mntkalar faziletli klm, oralara kendisinden bir eref tahsis etmi, bunlar ibadethne (mbed) yapm burada yaplan ibdetlere kat kat sevap, ilenen amellere bol bol ecir verilir. diyen bn-i Haldun, Allah kullarna ltf olsun ve saadet yollar kolaylasn diye rasl ve nebilerinin dilleri ile bu hususu bizlere haber verdiini dile getirmitir. Medine,
240 241

el-Mukaddime, I, 299. mer Ferruh, Mevgfi bn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye ed-dniyye, 255, 256. 242 el-Mukaddime, I, 300. 243 el-Mukaddime, I, 300.

85

Beytl-Makdis ve aada bahsedeceimiz Mekkeyi mbarek makamlar arasnda zikretmi ve bu yerlerle ilgili bilgiler vermitir.244 Mekkedeki Beytl-Haram, brahim (a.s)n beytidir ki, bunu yapmasn ve hac maksadyla burasnn ziyaret edilmesini halka ilan etmesini Allah emretmi, bunun zerine olu smail (a.s) ile birlikte bin etmitir. Bu hususun Kurnda sarih bir ekilde ifade edildiini syleyen bn-i Haldun, Hz. brahimin Allahn bu husustaki emrini if ettiini belirterek u ayetle bunu delilllendirmitir:245 Hatrla o zaman ki, biz Beytullah' insanlar iin sevap kazanmaya ynelik bir toplant yeri ve gvenli bir snak yaptk. Siz de brahim'in makamndan bir dua yeri edinin. brahim ve smail'e u sz ulatrmtk: Tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rku-secde edenler iin evimi temizleyin.246 bn-i Haldun bunun evveliyat konusunda nce Hz. Adem Beytl Mmurun hizasnda ve karsnda olacak ekilde in etmi ama bir mddet sonra Tufan onu ykmtr rivayetini verirken, bu fikrin mcmel olan u ayetten iktibas ettiklerini ne
248

srmtr:247

brahim

ve

smil

Kbenin

temellerini

ykseltirken

bn-i Haldun bundan sonra Hz. brahimin peygamber olarak gnderilmesini, ei Hacer ve onu kskanan dier ei Sreyi zikretmi, ardndan da Hacerin olu smil ile Faran Dalarnda yalnz kallar ve burada Allahn bir ltfu olarak zemzem suyunun kmasndan bahsetmitir.249 Bu hususlarn Kurnda yer aldn ifade ederek brahim Suresi 37. ayetini vermitir: Ey Rabbimiz! Ben, ocuklarmdan bir ksmn senin kutsal evinin yanndaki, ziraata elverisiz vadiye yerletirdim ki, namaz klsnlar, ey Rabbimiz! Sen de insanlardan baz gnlleri, onlardan holanr yap. eitli meyvelerle onlar rzklandr ki, kredebilsinler! bn-i Haldun bu aklamalardan sonra, sz Kabenin Hz. Peygamberden sonraki tarihine getirerek Kbenin Haccac tarafndan yklp bn-i Zbeyr

244 245

el-Mukaddime,II, 788-798. el-Mukaddime, II, 789. 246 Bakara /2/125. 247 el-Mukaddime, II, 789. 248 Bakara 2/127. 249 el-Mukaddime, II, 789.

86

tarafndan temelleri de dahil tekrar in edilmitir diyenlerin iddialarnda doru olmadn belirtir. Bu nedenle ar ve gayet lzumsuz bir hassasiyetin hatta vehimlerin eseri olan manasz szlerinin dikkate alnmamasnn gerektiini, nk bn-i Zbeyr gibi bir zatn, Kbeyi Hz. brahimin temellerinden saptrm olmasnn mmkn olamayacan aklamtr. En dorusunu bilen Allahtr szn tekrar ettikten sonra Kabenin insndaki deiiklikleri yle anlatr: Mescit denilen Kbenin etrafndaki yer Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir zamanna kadar; daha sonra ise tavaf yapanlar iin bombo bir arazi iken tavaf yapan halkn oalmasyla Hz. mer bu sahadaki evleri satn alarak ykt ve mescide ekleyip kenarlarn da bir miktar duvarla evirdi. Ayn sebepler ve yine ayn yntemle Hz. Osman da bu iny gerekletirdi. Sonra onu bn-i Zbeyr, daha sonra da Velid bin Abdlmelik ve arkasndan gelen Mansur, mescidi mermer stunlar zerine in etmi, olu Mehd de genilettikten sonra bu vaziyet amza kadar gelmitir.250 bn-i Haldun Allhn bu evi (Beytullh ve Kbe) ereflendirmesi ve ona ihtimam gstermesi aklla ihta, idrak edilemeyecek kadar hadsiz ve hesapsz olduunu anlatmak iin u ifadelerin yeterli olaca grndedir. Allah, vahyin nzl, meleklerin inmeleri ve ibadet edilmesi iin bu yeri semitir.251 Mekkenin corafi konumu ve tarihi ile ilgili aklamalardan sonra, Mekkenin mml-Kur (kylerin anas, kasabalarn merkezi) olarak anldn, Bu bizim, kentlerin/medeniyetlerin anasn uyarman iin indirdiimiz kutsalbereketli, kendinden ncekini dorulayc bir kitaptr. hirete inananlar, ona da inanrlar ve onlar namazlarna devam ederler.252 ayeti ile delillendirerek anlatan bn-i Haldun, Beytullahn yksek olmasndan dolay Kbe ad verildiini syler. nk bu isim, o dnemde binalarn en yksei olduu iin yksek anlamndaki kbdan gelmitir. Ayrca buraya Bekke253 isminin verildiini de hatrlatan bn-i Haldun bununla ilgili bir ka gr vermi ama, Bekkenin itip-kakmak anlamna geldiini, oraya ulamak iin yekdieri ile kakrlard yani birbirlerini defederlerdi
250 251

el-Mukaddime, II, 793. el-Mukaddime, II, 793. 252 Enm 6/92. 253 l-i mrn 3/96 ayette Bekke ifadesi orijinal olarak gemektedir.

87

diyen Esmnin grne katlmtr. nk u ifadeleri bu tesbitimizi destekler niteliktedir. Kbenin cahiliye dneminden bu yana muhtelif milletler tarafndan tazim ve takdis edildiini, ele geirmek iin can atlan bir belde olduunu biliyoruz.254 E. Fatmlerin Ehl-i Beyt Dnda Tutulmas Meselesi

Fatmiler, 909-1171 yllar arsnda Kuzey Afrika, Msr ve Suriyede hkm sren bir ii devletidir. Hanedan adn Hz. Fatmadan alr. Kurucular Hz. Ftm ve Hz. Ali yoluyla Hz. Peygamberin soyundan geldiklerini iddia ederler ki, bunun doruluu eski ve yeni alimler arasnda tartma konusu olmutur.255 bn-i Haldunun onlara ynelik ileri srlen fikirler ve rivyetlere olduka itinl bir biimde yaklam olduunu gryoruz. Bu konuya da aslsz ve rk haberlerden biri olarak bakan bn-i Haldun, Abbasi Halifelerine yaranmak gibi menfaatleri olan bir takm kimselerin uydurduu hadisler olarak deerlendirmitir.256 Fatmlerle ilgili geni bilgi veren mellif devletin ikiyz yetmi sene kadar devam ettiini, snrlarnn Hz. brahimin makamna, Raslllahnn (s.a.v) lkesine, kabrinin bulunduu yere kadar, haclarn durduu mahalle, vahyin indii muhite mlik ve hkim olduunu hakimiyetleri ykldktan sonra bile kutsal deerleri sevip saydklarn, canlar pahasna koruduklarndan bahsetmitir. te sergilenen bu tavrlar Fatmi nesebinin nereye dayandrldnn bir gstergesidir ki, bu benimsenmi bir dvnn ve soyun deeridir. Daha sonra Fatmleri, Fatm Devletini ynetenlerin dinde ilhd zere olmalar kstasn esas alarak Ehl-i Beyt dnda deerlendiren tarihileri eletiren bn-i Haldun, Fatm soyundan gelen sonraki zevtn bu halde olmas batakilerin de yle olmalarn gerektirmez diyerek bunlarn neseplerinin Hz. Fatmaya vardn kabul etmek gerektiini vurguladktan sonra, ayet kfr zere olsalard, bunun Allahtan kendilerine bir fayda salamayacan sylemi ve Hz. Nuh ile olunun hadisesi arasnda irtibat kurmutur.257 Allah Tel Nuh a inanmayan olunun durumu hakknda; O senin ailenden deildir. nk onun yapt iyi olmayan bir ameldir. O halde hakknda
254 255

el-Mukaddime, II, 793. Semavi Eyice, Fatmler, D A, XII, 228. 256 el-Mukaddime, I, 309-310. 257 el-Mukaddime, I, 310.

88

bilgi sahibi olmadn hususu benden isteme258 buyurmutur. bn-i Haldun bu ayetin tefsiri olarak u hadiseyi de zikretmitir: Hz.Peygamber vaaz ederken Ftmya: Sen amel etmeye bak. nk Allahn huzurunda sana benim bile faydam dokunmaz.259 Grld zere imandan baka yolu seen kii akraba ve ileden de olsa Allah katnda bir hkm yoktur. Allah katndaki yaknln iman ba olduunu zellikle vurgulayan bn-i Haldun, bu ayet ve hadis referansnda Fatmilerin dinde ilhd etmelerinin onun soyuna bir zarar getiremeyecei fikrine binen Ftmlerin Ehl-i Beytten olduunu savunmutur. F. Bermeklerin Bana Gelen Felketin Harun Reid

Yznden Olduuna Dair Yanl Rivayetleri Deerlendirmesi Bermekiler, Abbasiler devrinde bata vezirlik olmak zere eitli makamlarda bulunan bir ailedir. Maddi ve siyasi glerinin giderek artmasna parelel olarak sahip olmalar devlet ve halife zerindeki nfuzlarnn artmas zerine iki ball nlemek iin Harun Reid tarafndan bertaraf edilmitir. Bermekiler260, randa ategedelerin ve mbetlerin muhafzln yapan ve onlar iin nemli saylan bir aileden gelmekde idiler. Ancak Abbasilerin himayesine girdikten sonra, ilkine tibar edilmemi onlarn erefleri sadece Abbasi hanedanlnda devlete hizmet etmekten ibret olmutur.261 Bermekilerin bana gelen felketin Harun Reidin ikiye ve zevke olan dknlnden kaynakland haberlerini irdeleyen bn-i Haldun, Harun Reidin hayat ile ilgili tarihi haberleri inceleyerek u sonuca varmtr: Bermekilerin bana gelen felketin yegne sebebi, onlarn devlet zerindeki istibdatlar, toplanan ar vergileri ve hazineyi tekellerine almalardr. Harun Reidin kendi saraynda etkinliinin kalmamas, siysi ve iktisadi gcnn azalmas ve nihayet Bermekilerin olumsuz tesiri altna girerek ve gayr- ahlki davranlarn artmas sonucu onlar felkete srklenmilerdir.262 Devamnda ise Harun Reidin sefahete dkn bir
258 259

Hud 11/46. Buhri, Vesya, 11, Tefsir-i Sre, 26, Nesi, Vesya, 11. 260 Hakk Dursun Yldz, Bermekler, D A, V, 517. 261 el-Mukaddime, II, 491. 262 el-Mukaddime, I, 302.

89

kiilie sahip olmadn ispatlamak iin hayat ile ilgili Taberi ve Mesdnin naklettii haberlerden rnekler sunmutur:263 Harun Reid her gn yz rekat namaz klard, bir sene gaza yapar bir sene hacca giderdi. Gece sohbetlerinde kendisini gldren ve elendiren bn-i Eb Meryemin namaz klnrken ayn eye teebbs ettiini iitince onu bundan menetmiti. Bununla ilgili hadisenin yle gerekletiini anlatr: bn-i Eb Meryem, Harun Reidin namazda Bana ne oluyor ki, beni yaratana kulluk etmeyeyim?264 ayetini okuduunu fark edince, Vallahi bunun sebebini ben de bilmiyorum. Demi, Harun Reid de kendini tutamayarak namazda iken glvermi, ama daha sonra gadapl bir ekilde ona ynelerek: Ey bn-i Meryem! Namazda iken de mi? Kurndan ve dinden sakn da, bu ikisi dnda dilediini yap diyerek sert kmt.265 Din ve dnya ilerinde kt saylan eylerden saknan Harun Reid cmertlii, ahlk, Kurna ve dinine ball ile kendini ispatlam birisi olduunu anlatan bn-i Haldun, onu iki tiryakisi olarak lanse etmenin hakszlk ve bu durumun yaldzl szlerle hikye edilerek anlatlmasnn yanl olacan ima eden Hz. Yusuf hakknda sylenen u ayeti zikretmitir.266 Haa! Allah iin biz onun kt bir halini bilmiyoruz.267 Btn anlatlanlardan sonra Harun Reidin kendisine yaktrlan gayr-i ahlaki tutum ve davranlardan uzak olduunu belirten bn-i Haldun, onun adeletin ve dinin istedii ekilde hilfet makamnn gerektirdii eyleri fa eden, ulema ve evliyann sohbetinde bulunan, hatta zaman zaman alayan, Kbeyi tavaf ederek ve Mekkede Allaha yakararak ibadete devam eden birine aslsz rezil davranlarn yaktrlmasnn mmkn olmayacan gstermitir.268 IV. KUR ANLA LG L BAZI KONULAR HAKKINDAK DNCES

A.

Vahyin Hz. Peygamber zerindeki Etkileri

bn-i Haldunun vahiy ve peygamberlikle ilgili grlerini geen blmde detayl olarak incelemitik. Burada ise Hz. Peygamberin vahiy alrken onda hsl
263 264

el-Mukaddime, I, 305. Ysin 36/22. 265 el-Mukaddime, I, 304. 266 el-Mukaddime, I, 304. 267 Yusuf 12/51. 268 el-Mukaddime, I, 307-308.

90

olan deiiklikler hususunda mellifin ayetler nda ortaya koyduu yoruma yer vereceiz. nsanlar iinde peygamber olanlarn vahiy alma almetini, bir horultu haliyle birlikte yanlarnda bulunanlarn fark edemeyecekleri ekilde kendilerinden gemeleri olarak deerlendiren bn-i Haldun, bunun grn itibriyle bir baylma ve kendini yitirme haline benzese de hibir ekilde onunla ilgisinin bulunmadn zellikle vurgulamtr. Bu olay tamamen beer idrak ekillerinin dnda kalan ve peygamberlere uygun bir idrak halinde rhni melek ile bir istirak olarak deerlendirir. 269 VI. Mukaddimede vahyin geli ekillerine deinen bn-i Haldun, vahyin geldii esnada Hz. Peygamberin anlatlmas mmkn olmayan zor ve skntl bir hl iinde bulunduunu ifade ederek Buhriden u hadisi nakleder: O inen vahiy yznden iddetli hallerle gs gse geliyordu.270 Yine Hz. Aieden gelen u rivyeti nakleder: ok souk bir gnde ona vahiy nazil oluyordu. Bu hal kendinde zail olduu vakit, alnndan ter akyordu.271 Bu nakilleri verdikten sonra konuyu, btn skntl ve zor anlarn yaanmasnn muhtemel olabileceine iaret eden u ayetle sonulandrmtr: 272 Biz sana ar bir sz ilk edeceiz.273 Vahyin iniindeki bu hal yznden mriklerin, nebleri delilik ve cinlere arplmakla ithm edilmelerinin sebebi olarak sadece zahirine ahit olduklar bu durumun onlara kark grndn belirten bn-i Haldun, srf bu yzden nbvvetle cinneti birbiriyle kartrmann ne kadar baya bir bak olduunu anlatr.274 Mriklerin bu tutumunu ise u ayetle ilikilendirir: Allah kimi dellete drrse onu bu durumdan kurtaracak bir yol gsteren bulunmaz.275

269 270

el-Mukaddime, I, 406 Buhr, Bedul-vahy, 1. 271 Buhr, Bedul-vahy, 1, Mslim, Fezil, 86,87.
272 273

el-Mukaddime, I, 406. Mzzemmil 73/15. 274 el-Mukaddime, I, 406. 275 Zmer 36/26.

91

B.

Hz. Peygamberin Mucizeleri ve stnl

bn-i Haldunn mucizeye bak da ilgintir. Ona gre Hz. Peygamber vastasyla vuku bulmu olan mucizeler vardr ve bunlar iinde birisi en mhimidir. O yle der: Mucizenin en muazzam, en ereflisi ve (davaya) delleti en ak olan Peygamberimiz Hz. Muhammede indirilmi olan Kurn- Kerimdir.276 Herkes tarafndan kabul grm olan bu vky bn-i Haldun yukardaki cmlesiyle kesin olarak kabul etmi, onun dnda baka bir delile ihtiya duyulmayan, peygamber davasnn doru olduunu en gzel ekilde ispat eden kant olarak deerlendirmitir. Mucizenin mahiyeti konusunda detayl bir aklamadan sonra Kurnla Tevrat, ncil ve dier semvi kitaplar arasndaki bir farka dikkat ekmitir. Dier ilhi kitaplara nazaran Kurn, kelime kelime, cmle cmle aynen tilvet edilerek (metlv bir ekilde) Hz. Peygamber tarafndan alnmtr. Halbuki Tevrat, ncil ve dier semvi kitaplarda byle olmamtr. O kitaplar nebler, vahiy halinde bir takm manalar olarak telkki etmi, beeri hallerine dndklerinde kendilerine ait mtad szlerle bunu dile getirmilerdir. Bu sebepten dolay bahis konusu semvi kitaplarn cznn (lfz ve nazm olarak mucize olma hussiyeti) olmadn ifade eden mellif, Kunn cznn mevcdiyetini nemle vurgulamtr. Yani, bahsettiimiz ilhi kitaplar mana olarak Allh Telya ait olsa da, lfz ve ifadesi insana aittir. Ancak Kurn mana, lfz ve ifadesi tammyla Allaha aittir. Bu sebepten dolay Kurn her ynden dier semv kitaplardan farkldr. Hz. Muhammedin dier neblerden daha faziletli oluunun sebebi olarak da bu zellii gstermitir. 277 Hz. Peygamberin Kurn metlv olarak telakki ettiine hit olarak, Ezberlemek maksadyla dilini hareket ettirme. phesiz ki; onu cem etmek de daha sonra okutmak da bize aittir.
278

ayetini gsteren bn-i Haldun, ayetin nzl

sebebini u ekilde ortaya koymutur. Kurnda bir ayet nzil olur olmaz, Hz. Peygamber onu derhal ezberlemeye ve hfzasna yerletirmeye teebbs ederdi. nk unutmaktan korkuyordu ve sz konusu metlv-mnzel metni ezberlemeye

276 277

el-Mukaddime, 409. el-Mukaddime, I, 409-410. 278 Kyamet 75/16-17, Th 20/114.

92

kar kuvvetli bir arzu duyuyordu. Bu sebeple Allh Tel Kurn biz indirdik, onu muhafaza edecek olan da ancak biziz.279 ayetiyle Kurn Peygamberinin zihninde muhafaza edeceine kefil olduunu ifade ederek data Kurnn Kurnla tefsirini yapmtr. Ona gre Kurnn mucizliine dair bir ok ayet vardr280. bn-i Haldune gre Hz. Peygamberin Kurandan sonra ikinci byk mucizesi, Araplar dine davet ederek onlar birletirip kaynatrmasdr.281 Bu durumu ispat eden ayet udur: Yeryznde ne var ne yok hepsini harcasaydn onlar yekdierine kaynatramazdn. Fakat Allh Tel onlar birbiriyle kaynatrd.282 Onun bu gr enteresan ve ilgi ekici gelebilir, zira Hz. Peygamberin byle bir mucizesinin olduu pek dillendirilmez. Ne var ki, sosyal hadiseleri ok iyi bir ekilde gzlemleyen ve yorumlayan bn-i Haldunun byle bir fikre varmas son derece doaldr. Zira Hz.Peygamber, toplumlarn tarihinde yirmi yl gibi ksa bir srede, bir birine dman ve bu yzden bir araya gelmeleri ok zor olan kabileleri bir araya getirerek onlardan bir mmet meydana karmtr. te sosyal bir hadisenin mucize olarak telakki edilmesinin altnda yatan en nemli neden bu olsa gerektir. ada sosyolojik incelemelerde de buna ynelik ok daha geni aklamalar vardr.283 Dikkat edilecek olursa bn-i Haldun peygamberlik ve vahiyle ilgili olan birok olay bile ortaya att asabiyet, umrn konular ile irtibatlandryor. bn-i Haldun daha sonra sz peygamberlerin birbirlerine olan stnl konusuna getirerek bu stnln vahye muhtap olma ekline gre olduunu vurgular. O Rasllerin bir ksmn dierlerine stn kldk284 ayetini de delil olarak gsteren bn-i Haldun, ana kadar yorumlanmam bir ekilde bu konuyu izah etmitir.285 yleki o, peygamberlerin vahyi idrak etme hususunda farkl olmalar sebebiyle bir stnln ortaya kacan savunmutur. Buna gre, baz peygamberlere bir talep sz konusu olmakszn ve bu maksatla herhangi bir eyi vesile klmadan, bir cihete de tevecch etmeksizin dorudan doruya kendilerine

279 280

Hicr 15/16. el-Mukaddime, I, 410. 281 el-Mukaddime, 410. 282 Enfal 8/63 283 Aklamalar iin bkz.: Ymni Sezen, slamn Sosyolojik Yorumu, stanbul 2000, s. 36. 284 Bakara 2/253. 285 Mukaddime, I, 309-310.

93

vahiy gelmi ve melek onlarla konumutur. Baz peygamberler ise sorunlarla karlatnda vahye tevecch etmitir. Yani, peygamberlerin nne beeri hususlarla ilgili bir mesele ya da mmet fertlerinden birinin bir mkilinin hallolmas iin peygambere bavurmas sonucu peygamberin Rabbni aleme tevecch ederek sz konusu mkil veya mkillerin zmn Allahtan istemilerdir. Buna gre vahyin gelmesi, irdi ve gayr- irdi ayrmna tabi tutulmas mmkndr.286 Vahyin eklinden bahseden bn-i Haldun dierini de yle aklamtr. Bazen vahiy hibir hal ve hareketle, onun gelii iin istidat kazanma ve hazrlk yapma bahiskonusu olmadan gelebilir. Hatta birtakm hal ve tevessl neticesinde geleceini israiliyat bir haber olduunu ancak uzak bir ihtimal olarak da grmediini belirterek rivayeti nakletmitir. Nebilerden birisi, vahyin nazil olmas iin istidat kazanmak ve hazrlanmak maksadyla ho ve nameli avazlar dinlerdi.287 Kayna konusunda herhangi bir tesbiti bulunmayan ite bu rivayete ihtimal dahilinde bakan mellif, zaman zaman artc aklamalar yaparak izgisinin dna kabilmitir. C. Muhkemt ve Mtebiht

bn-i Haldun kurtulaa ermede ve nimete kavumada yegne yol olarak Allahn insanla Hz. Muhammedi gnderdiini ve onun vastasyla tekliflerini Kurn- Kerimdeki hitaplarla bildirdiini syler ve bu hitaplar yle sralar: Allah bize kendi katn tantmak iin isimlerinden ve sfatlarndan bahsetmitir, bizimle alkas bulunan ruhu, vahyi, kendisi ile bize gnderdii rasller arasnda vasta olan melekleri zikretmitir, ldkten sonra yeniden dirilme gnnden ve tehditlerden de bize bahsetmi, lkin o gnle ilgili eylerden hibirinin vaktini bizim iin tayin etmemitir. 288 bn-i Haldun ilk olarak baz surelerin banda takt (kesin olarak) ile okunan bir takm hece harflerinin yer aldn, bundan neyin murad edildiini bizim anlamaya yol bulamadmz Huruf-u Mukta diye nitelendirdiimiz konuya deinerek bunlar mtebihttan kabul eder.289 Allahn mtebihlere tbi olmay yerdiini ifade eden bn-i Haldun u ayeti dile getirir: O sana Kurn indirmitir.
286 287

Mukaddime, I, 309. Mukaddime, I, 310. 288 el-Mukaddime, III, 978. 289 el-Mukaddime, III, 980.

94

Bunun bir ksm muhkem ayetlerdir. Kurnn esasn bunlar tekil eder. Dier bir ksmna mtebih ayetlerdir. Kalplerinde sapma meyli olanlar, fitne karma garaz ve onu tevil etme talebi ile Kurnn mtebih ksmna uyarlar. Halbuki onun tevilini hibir kimse bilmez. Sadece Allah mstesn. limde engin olanlar (rsihn) biz ona iman ettik, hepsi de Allah katndadr, derler. Fakat akl sahiplerinden bakas bunu hatrna getirmez.290 bn-i Haldun sadece ayetle deil, muhkem ve mtebihle ilgili sahabe ve tbiinden grler sunduktan sonra, u yorumu ortaya koyar: Ayette geen muhkem ayetler, Kurnn anas ve essdr, ifadesi Kurnn byk ksm ve ekseriyeti onlardr, mtebihler daha azdr ve onda muhkeme icr olunabilir manasna gelir. Sonra Allah tevil ile veya bize hitapla kullanlan Arap dilinden anlalmayan manalara hamletmek suretiyle mtebihe uyanlar zemmetmi, onlara haktan sapan kfirler, zndklar ve cahil bidatlar manasna gelen ehl-i zey adn vermi, onlarn ya fitne karmak -ki burada fitnenin manas irktir- veya mminleri pheye drmek maksadyla veya keyfi bir ekilde tevil yapmak gayesiyle byle davrandklarn ifade etmitir. Sonra mtebihin tevilini sadece kendisine tahsis ettiini ve bunu ondan baka hi kimsenin bilmediini haber vererek mtebihin tevilini sadece kendisine tahsis ettiini ve bunu ondan baka hi kimsenin bilmediini haber vererek, mtbihin yorumunu Allahtan baka kimse bilmez buyurmu, sonra mtebihe (yorumsuz olarak) sadece iman eden ulemy verek, ilminde engin olanlar mtebihe iman ettik derler yorumunu getirmitir.291 bn-i Haldun ver-rasihne292 ile balayan ifadeyi selefin yorumu gibi istinf cmlesi saym (bu ibreyi yukars ile ilgili grmemi) ve bunu atfa tercih etmitir. nk gabya iman, methu sen ynnden daha beli daha manaldr ki, ayet vv atf iin olursa gabya deil sadece hide ve grnene iman bahis konusudur. diyen bn-i Haldun, bu takdirde ilimde rsih olanlar da tevilini bileceklerinden sz edilen tevil onlar iin gayb olmaz ki, bu da Bunlarn hepsi Allahtandr. ifadesi de selefin izah eklini tyidini vurgular. bn-i Haldun mtebihtn tevilinin beer iin malm olmadna yle bir aklama getirmitir:
290 291

l- mran 3/5. el-Mukaddime, III, 979. 292 l- mran, 3/7.

95

Araplar lgav lafzlar ve kelimeleri hangi manalar iin vaz etmilerse bu lafzlarda sadece o mana anlalr ki, Allahn murad bundan farkl olabilir. Onun iin bu ayetlerin bilgisinin ve hakiki manasnn Allaha havale edilmesi gerektiini savunan bn-i Haldun, bu gibi ifadelere bir mana aramak iin kendimizi megul etmemiz ve bunlar mehl olarak alglamamz gerektiini vurgular. Bu aklamalarn ardndan Hz. ienin u rivyetine yer verir: Kurn ve (mtebih ayetlerin tevili) konusunda cedelleen kimseleri grdnz m? Onlardan saknnz. Zir Allahn ehl-i zey dedii haktan sapanlarn murad onlardr. demitir.293 bn-i Haldun huruf-u mukattadan muradn ve gayb olarak nitelendirdii olaylarn ilmi, Allahn bilgisi dahilinde olduunu, bunlarla uraanlarn sonunun hsran olacan u ayetle delillendirmitir: Allah'n saptrdn yola getirecek yoktur. O, sapanlar taknlklar iinde bocalayp dururlarken brakr.294 Mellif konuyu ayet sylemi ile yle sonlandrmtr. O hususlara ait bilgi sadece Allahn neznindedir.295 Burada bn-i Haldunun olaylar deil, olaylarn vaktini mtebih olarak kabul ettiini de hatrlatalm. Bu konuda Sleyman Uludan Mukaddime tercmesinde yapt aklama dikkate deerdir. Kuran, btn ayetleri muhkem olan bir kitaptr.296 Yani Allah tarafndan nazil olup icz zelliine sahip bulunmas bakmndan Kurn tmyle muhkemdir. Allah szlerin en gzelini mtebih bir kitap halinde indirmitir.297 Bu ayetle de Kurn tmyle mtebihtir. Bu ayetleri birlikte deerlendirdiimizde bir bakma muhkem ayetler mtebih olduu gibi mteabih ayetler de muhkemdir diyen Uluda, muhkemlerin anlalmasnda mtebihi kullanmay sakncal grrken, mtebihleri muhkemle aklamay doru bulmamtr. Kalplerinde ihlas ve samimiyet olanlarn birinci yolu, erilik meyli bulunan fitne karmak isteyenlerin ikinci yolu terih ettiini belirterek bunu bn-i Haldunun u tezi ile aklamtr: Bedvet vasatndan hadaret sahasna intikal eden slm dncesi, bu konu ile alkas bulunmayan bir ok meseleleri, muktta harfleri, istiv ve yed gibi Allaha nisbet edilen fiil ve organlar bedavet artlar
293 294

el-Mukaddime, III, 979-980. raf , 7/186. 295 el-Mukaddime, III, 979. 296 Hd 11/1. 297 Zmer 39/23.

96

iinde muhkem saylp tevil edimeleri hi akla gelmezken, hadaret artlarna geildike mtebih saylp tevil edimeleri istikmetinde kuvvetli ve nne geilmez bir temyl ortaya km, nihayet balangta muhkem saylan bahiskonusu ifade ve ibarelerin sonradan mtebih saylmalar neticesinde mncer olmutur.298 Bu sebeple balangta bu eit ifadeleri mtebih sayp tevil edenler bidat ve sapk olarak sulanrken sonradan bunu yapmayanlar ayn akbete maruz kalmlardr ki, bu da bedevi ve hadari din anlaynn arasndaki fark gn yzne karmtr. te bn-i Haldun sistemine sadk kalm, artlarn deimesine ramen kanaatlerini srarla savunmu ve asrlara damgasn vurmu bir mtefekkir olarak karmza kmtr. Ancak onun bu konudaki grlerinin daha ok savunduu dnce sisteminin tesiriyle oluan sonular ve getiriler olduunu mahede ettik. D. Rzk Meselesi Ve Kesb

nsann tabiat icb doumundan lmne kadar kendisi iin nafaka olacak eylere ihtiya duyduunu anlatan bn-i Haldun, Allahtan baka muhta olmayan bir varln olmadn u ayetle dile getirir.299 Ve Allah zengindir, siz ise fakirsiniz.300 Bu konuda syledii her cmlenin arkasna bir ayet koyan bn-i Haldun an yce olan Allahn alemde varolan her eyi insan iin yarattn ve insan iin bunun minnet vesilesi olmas gerektiini de u ayetlerle gstermitir: Allah kendi tarafndan bir ltuf olmak zere semlarda ve yerde olan her eyi sizin emrinize musahhar kld.; Gnei ve ay sizin iin musahhar kld.; Denizi size musahhar kld.; Gemiyi size musahhar kld.; Srlar ve davarlar size mushhar kld.301 Bu konularla ilgili bir ok ayetin varlna dikkat eken bn-i Haldun, Allahn insan istihlf etmesi sebebiyle aleme ve orada bulunan eylerin zerine yaymtr (ve onlar zerine hakimiyet kurmutur.) nsan yeryzne en erefli varlk olarak gnderildiini ve stn klndn u ayetle gsterir: Verdikleriyle denemek iin sizi yeryznn halifeleri klan ve kiminizi kiminize derecelerle stn yapan
298

Sleyman Uluda, Dipnot, Mukadime, II, 844. el-Mukaddime, II, 832. 300 Muhammed 47/38. 301 Srasyla: Csiye 45/13; brahim 14/33; Enbiya 21/29; Casiye 45/12; brahim 14/32; Nahl 16/5-8, Ysin 36/71,73.
299

97

O'dur. Dorusu Rabbinin cezalandrmas sratldr. phesiz O balar, merhamet eder.302 Sonra Allahn eya zerine hakimiyet kurmas sonucu, btn insanlarn elleri varolan eyleri elde etmek iin yeryzne ve oradaki eyaya yaylmtr. Buna gre Allahn eli ve hakimiyeti vastasyla insanlara sunduu nimeti insann kendi eli ve kudretiyle kazanabileceini belirten bir silsile ortaya koymutur. 303 yleki insan, Allahn kendisine ihsan ettii mallarn bedellerini deyerek mutat ve zarri ihtiyalarn temin etmek iin abalar. Bunu u ayetlerle delillendirir: Allahtan rzk talep ediniz.; Varlkl olan kimse, nafakay varlna gre versin; rzk ancak kendisine yetecek kadar verilmi olan kimse, Allah'n kendisine verdiinden versin; Allah kimseye, verdii rzk asan bir yk yklemez. Allah, glkten sonra kolaylk verir.304 bn-i Haldun burada me, servet ve rzk terimleri arasnda ayrm yaparak onlar tanmlamaya almtr. Eer kazanlar zaruret ve ihtiya kadar olursa mea (geim maiet) bu miktardan fazla olursa servet; sermaye fazla olan bu birikimin menfaatinden insann karlarna ve ihtiyalarna harcamak suretiyle elde ettii sermayeye rzk (nasip, ksmet) ad verilir.305 bn-i Haldun konuyu bu aklamalarn hemen ardndan hadisle de irtibatlandrmtr. Hz. Peygamber Malndan sana ait olan sadece yiyip de tkettiin, giyipte eksilttiin ve tasadduk edip de ahirete gnderdiindir.306 hadisiyle asl maln ve kazancn ihtiya kadaryla kullanlp kalan ksmnn ahiret yurdunu kazanmak iin sadaka olarak verilmesini tercih ettiini beyan etmitir.307 bn-i Haldun rzk ve kesb arsndaki bir nansa dikkat ekmitir ki, o da udur: nsan kazanlm ve biriktirilmi maldan, kendisiyle ilgili maslahatlarn ve ihtiyalarn hi birinden faydalanmazsa bu durumda sahibine nazaran bu mala rzk ismi verilmez. nsann abas ve mlkiyetine sahip olduu (ama fiilen istifade etmedii) mal kesb (kazan) adn alr ki, bunun misali mirastr. lene nisbetle mirasa kesb ismi verilir ama rzk ad verilmez. nk len bundan faydalanmamtr, ancak varise nazaran onun ad rzktr. bn-i Haldun kesb (kazan)
302 303

Enm 6/165. el-Mukaddime, II, 832. 304 Ankebut 29/17, Talak 65/7. 305 el-Mukaddime, II, 833. 306 Mslim, Zhd 3, Tirmizi, Zhd 31, Nes, Vesy 1. 307 el-Mukaddime, II, 832.

98

sadece bir eyi edinmek ve elde etmek (iktin, tahsil) iin gayret ve kasd etmek suretiyle vcda geldiini belirtse de, ele alnmas ve usle gre istenmesi eklinde olursa rzka say ve amel arttr diyerek Ankebut Suresi 17. ayeti yinelemitir. Rzkn, sadece gayret sarfetmek deil, Allahn ilhm etmesi ve kudret vermesiyle olacan syleyen mellif, rzkla ilgili her eyin Allahtan olduunu ancak beerin bu konuda ameli emeinin art olduunu ortaya koymutur.308 Bir maln kymeti ve kazancn deeri onu meydana getirmek iin harcanan emekle doru orantl olduunu kabul eden bn-i Haldun, konuyu kemmiyet deil keyfiyet asndan deerlendirerek gayretin ve aln terinin kazanta bir lt olmas gerektiini dile getirmitir.309 Btn insanlar her eyi kazanma gibi bir gce sahip deillerdir. karlar hususunda insanlarn birbiriyle yardmlamaya ihtiya duyduklarn en st kademelerin en alt kademelerle bantl bir i paylamndan bahsederken bile mellif bunu Allahn hikmeti olarak grr ve bu hikmetle insanlarn hayatlar geimleri dzene girer, maslahatlar kolaylar, bekalar gerekleir. Ancak bu grev dalmnn ounlukla cebren olabileceini ve bunun iin de icbar eden bir mevki, makam ve bir saikin (idareci durumunda bulunan) mutlaka bulunmas gerektiini savunur ve bunu u ayetle delillendirir: Bir ksmn iinde altrsn diye biz insanlarn bazlarn bazsna derece itibariyle stn kldk. Rabbinizin rahmeti onlarn toplandklarndan daha hayrldr.310 bn-i Haldun toplumsal i blmnn sadece ayn toplum iinde deil, tm insanla yayarak toplumlar arasnda i blmn gerekleetini savunarak bir d ticaret tevikini sunmutur. Makam ve mevkiyi insanlarn msaade etme, yasak koyma, kahr ve galebe suretiyle cebren hemcinsi zerinde tasarrufta bulunmalarn temin eden bir kudret olarak gren bn-i Haldun, bundan maksadn eri ve siyasi konularla bu yardmlama zincirinin kopmamasn salamann nemini vurgular.311 lgin olan nokta, mellifin iktisad mali olay ve sreleri ahlki ve dni delil ve deer hkmlerine balamamas birer sosyal sre ve yansma eklinde vurgulamasdr. O,
308 309

el-Mukaddime, II, 832. el-Mukaddime, II, 835. 310 Zuhruf 43/32. 311 el-Mukaddime, II, 844-845.

99

iktisadi sreci dar kavramlar iinde incelememi, iktisadn sosyoloji, siyasi ve demografi bilimleriyle ilikisini gstermitir.312 ktisadla ilgili bu grleri ile n plna kan bn-i Haldunu, deien ve gelien toplumlarn iktisadi hayatn takip ederek dier soysal yaplar arasndaki bantnn nemini asrlar nce anlayan ve gnmze bile hitap edebilen dnr olarak nitelendirebiliriz. E. nsan Dncesi ve nsann Yaratl bir

nsann yaratl ona ekil suret ve ftrat verilmesini srayla anlatan bn-i Haldun bu knuda u ayetlere iaret etmitir.313 Sonra o damlac bir embriyo halinde yarattk, sonra o embriyoyu bir et paras halinde yarattk, sonra o et parasn bir kemik halinde yarattk ve nihayet o kemie de bir et giydirdik. Sonra onu bir baka yaratlta yeniden kurduk. Yaratclarn en gzeli Allah'n kudret ve sanat ne ycedir!314 ; Rabbin bal arsna: "Dalarda, aalarda ve hazrlanm kovanlarda yuva edin; sonra her esit rnden ye; sonra da Rabbinin ilemen iin gsterdii yollardan yr" diye retti. Karnlarndan insanlara ifa olan esitli renklerde bal kar. Dnen bir millet iin bunda ibret vardr.315 nsan yaratl itibariyle bir takm eyleri ftreten bilir. Bunun dnda kalanlar ise kendisine verilen akl nimeti ile kefetme ve renme yeteneine sahiptir. Allah insan dier hayvanlardan ve canllardan dnebilme hususiyeti ile ayrt etmi ve bunu onun kemalinin balang noktas dier varlklara olan stnlk ve erefinin son snr klmtr. bn-i Haldun bu fikir sayesinde insann ictimi bir hayat kurduunu, yardmlama, geimini temin etme, peygamberlerin Allahtan getirdikleri eyleri kabullenip bunlarla amel etmenin dnya ve ahiret iyiliini kazanma yollarn bulacan ve mahlukt her eyi kendi emrine made edebileceini savunur. nsann be duyu ile bilinmeyen eyleri bileceini ve hissinin tesinde bir fikire ulaacan, tahlil ve tertip (analiz ve sentez) yolu ile tasarrufta bulunacan belirten bn-i Haldun, Kurnda geen efide (kalpler)

312 313

Nihat Falay, ktisat Olarak bn-i Haldun, Bilim ve topya, 52. el-Mukaddime, II, 872-873. 314 Mminn 23/14. 315 Nahl 16/68.

100

kelimesinin manasna deinir.316 Allah size kulak, gz ve kalp vermitir.317 efide (kalpler) kelimesinin okluk ekli olup burada fikir manasna geldiini syleyen bn-i Haldun bu fikri muhtelif derecelere ayrr. Birinci derecede, insann kendi tasrrufunda, kudretiyle meydana getirdii faydalara, geimini salamasna, yoldan kmasna ve zararlardan korunmasna esas tekil eden akl- temyiz dir. kincisi ise, insann hemcinsiyle mnasebetleri ve onlarla geinmesi ile ilgili olan grleri db- muaret kurallarn kazandran peyder pey vcuda gelen tecrb akl (pratik zek) adn alr. ncs de, hissi idrakin tesinde olup pratikte alkas bulunmayan bir maksad hakknda ilim veya zan husule getiren fikirdir ki, bu da nazar akldr. nsan bununla tasdik veya tasavvur itibariyle kendi cinsinden olan dier bir bilgiyi vcuda getirir. Bylelikle fikir kendi hakikati hususunda kemle erer ve akl- mahz, nefs-i mdrike haline gelir ki, insann hakikatinin manas da bundan ibarettir.318 bn-i Haldunun da zerinde srarla durduu fikrin temelinde halifelik sfat ile insanoluna btn varlklar musahhar olmular ve insann fiilleri tmyle hdiseler alemine ve bu bu alemde varolan eyere hakim olmu, bylelikle varlklar tesiri altna alarak itaatini salamtr diyerek u ayetle buna aklk getirmitir: Muhakkak ki ben yeryznde bir halife yaratacam319 Bir kisenin fikrinde sebep-netice hangi lde huse gelirse kiinin insan olma sfatnn o anlamda yceleceini savunan bn-i Haldun insan tasavvurunun gcne ve stnlne u ayetle dikkat eker: Ve Allah insan yaratarak dier yaratklarn ouna onu tam olarak stn kld. ,Allah size kulak, gz ve kalp vermitir. Fakat siz ok az krediyorsunuz.320 nsandaki nazri akln yani, insandaki hayvniyet (fiziki ve biyolojik gelime) kemle ulamann husle gelmesinin temyiz ayla balayacan ifade eden bn-i Haldun, temyizden (iyiyi-ktden ayrd etme ana gelmeden) evvel insann herhangi bilgi ve ilme sahip olmadn bu sebeple hayvanlarda sayldn, yaratl itibariyle, menei olan nutfe, kan phts ve et paras hkmnde
316 317

el-Mukaddime, II, 917. Mlk 67/23. 318 el-Mukaddime, III, 917. 319 Bakara 2/30. 320 Mminn 23/78, sr 17/72.

101

bulunduu aklamasn yapar. Bundan sonra husule gelen her eyin Allahn kendisine verdii hissi idrak vastalar ve fikirden ibaret olan kalp yoluyla vcuda gelir ki, Allahn yapt iyilikleri bize bu ekilde dile getirdiini syler. O size grme duyusu iitme duyusu ve kalpler vermitir.321 bn-i Haldun temyiz andan nce insann bir hayyldan ibaret olduunu hibir bilgiye sahip deilken his ve fikir gibi kendisinde mevcut olan bilgi edinme vastalar ile kazand ilimle kemle ereceini bylece onun insani zat, varl itibariyle kemale ulaacan savunur.322 Vahyin balangcna gtrerek Allahn peygamberine olan hitabna dikkat eker. Yaratan Rabbin adyla oku! O insan kan phtsndan yaratmtr. Kalemle reten ve insana bilmediini belleten ok kerim Rabbin ismiyle oku!323 bn-i Haldun bu ayete u yorumu getirmitir: Yani Allah daha evvel kan phtsndan ve et parasndan ibaret olan insana mevcut olmayan bir ilim kazandrmtr.324 bn-i Haldun ilk inen ayetlerin insann tabiat ve zat onun zat itibariyle bilgisiz ve (ilim) kazanma itibariyle bilgili olduunu bize gsterdiini insann varolu safhasnn ilkini, yani insniyeti (insanlk alemi) ve bunun bir ftri br kesb olan iki halini (tabiat itibariyle cahil, kazand bilgiler itibariyle bilgi sahibi olma vaziyetini, Allahn ltuflarn minnet yoluyla bahis konusu ettiini u ayetle dile getirir: Ve Allah ilim ve hikmet sahibidir.325 F. Emanet

bn-i Haldun tasavvufi konular aklarken de ayetlerden faydalanmtr. nsann iki ayr varlk olan zahiri varlk yani cesed ile beden bineine bindirilen ve vcuda emanet edilen Rabbani latifeden, ruhtan olutuunu syleyen bn-i Haldun latifenin bedene hkmettini vurgular. Latifenin ierisinde ruh, kalp, akl ve nefs olarak tabir ettimiz her eyi koyan mellif bunlarn Kurn ifadesi olarak emanet ibaresinin kullanldn syler ve u ayetle birlikte grn aklar: Biz emaneti yere gklere ve dalara arzettik. Bunlar onu yklenmekten korktular ve ekindiler. nsan ise yklendi. phesiz ki, o ok cahil ve pek zalimdir.326 Yani insan ekvet
321 322

Mlk 67/23. el-Mukaddime, III, 924. 323 Alk 96/1-5. 324 el-Mukaddime III, 924. 325 Nisa 4/17 326 Ahzap 33/72

102

ve saadet cihetinden byk nem tayan emaneti yklenmeye teebbs ettii iin zalimdir. Yklenme sznn ve insana izfesinin bir arada bulunmaya (muvade) istinad eden meczi bir deyimdir. nk bu bire varlk emaneti kendi iradesi ile ne yklenmi ne de srtndan indirmitir. Bu emanet sadece ona yklenmitir. O bu emaneti yklenmeye mruz ve mecbur braklmtr. nk bahtiyar ve bedbahdt olmas ezelde Lehv-i Mahfuzda takdir edilmitir.327 te bu yzden Rabbani latifenin ftrata yklendiini zatnn ruhni aleme aitliini savunan bn-i Haldun u hadisle de bu tezine aklk getirmitir. Her ocuk ftrat zere doar. Sonra ebeyni onu Yahudi Musev ya da Nasrni yapar.328 Ancak bu Rabbani latife zat itibariyle ve tabiat icab olan kemali tahsil etmesi iin dnyaya karldn belirten bn-i Haldun bun un iinde latifenin ve mevcdtn hakikati, hakknda ilim ve marifet sahibi olunmasn, alemi tasavvur kendisini halk edenin sfatlarn ve eserlerini tanmas gerektiini vurgulamtr ki, Kurnda mkelleflere ltuf olarak deerlendirdii u ayeti zikretmitir:329 O yerde ve gkde olan her eyi hizmetinize vermitir., Semay sizin iin yaratmtr. Yeri sizin iin varetmitir.,Yldzlar sizin iin vcuda getirmitir.330 Bunun gibi birok ayetlerle bedenin kinattaki tasarruflar, ruha ait amellerin tesirlerinin ruha dnmesi, bylece kemle ulamadaki kazanmlar ile ruha tecell etmesi ve kemale ermesinin yolunu insana gsterir. Beden ve ruhun gdalar arasndaki geliim sresinde benzerlik kuran bn-i Haldun bedenin gdaya olan ihtiyac nisbetinde Rabbni latfenin amel ve ilme muhta olduunu vurgular ve u aklamalar yapar. Ruh kiinin tahsil ettii ilim ve amel tesiri ile olgunlar. yi ve gzel ahlk, ruhun kemle ermesinde bir vesiledir, kt ve irkin ahlk ise ruhun kemle ermesinde bir engeldir. Elde edilen tesirle hayrl ve pak olursa ruhun kemal hakkndaki bilgisi ve hayr ileme arzusu ve meyli artar. Bu nevi filler ondan kolaylkla zuhur eder. Bu fiiller tekrar tekrar yaplnca neticeleri kat kat artar ve kemali temin eden iyi vasflar kkleir ve bedene hakim olur. Bylelikle dnyevi saadet de salanm olur. Elde edilen fiillerin tesiri er ve irkin ise ruhun hakikati renmesine engeldir, bedendeki kt fillerin zuhurunu
327 328

if-Sil, 19. Buhri, Cenz 91. 329 if-Sil, 20. 330 Lokman 31/20, Bakara 2/22, Mlk 67/15, Enam 6/97.

103

kolaylatrr. er ve ktlk tekrarlandka ruh en byk bedbahtla ular. Bu aklamalardan sonra aslnda insana verilen akl ve kalbin kemle ermedeki seimde en byk rol oynadn vurgular ve u ayetle bunda kiinin sorumluluuna dikkat eker:331 O kimse ihsanda bulundu, takv zere hareket etti, en gzel olan tasdik etti. Biz ona en kolay eyi kolaylatrrz. Cimrilik eden, ihtiyac yokmu gibi davranan ve en gzel olan eyi tekzip eden kimseye gelince biz ona en zor olan eyi zorlatrrz., Her mkellef kendi kazancndan sorumludur., Kazand iyi ameller mkellefin lehine, ktleri aleyhinedir.332 Raslullah (s.a.v) kuds bir hadiste yle buyurmutur: Kullarm! Bu amellerinizi tesbit etmekteyiz. edeceiz.
333

leride size iade

Kim Rabbni latifeye iman nuru ile imdt eder kt iler yapmaktan

kendini kurtarrsa ve Rabbine dnerse, dnya ve dnyaya ait engelleyici balardan hals olarak yaratln gyesi dnyaya geliinin hikmeti olan kemli tamamen elde etmi oduunu u ayetle vurgulamtr: Ben insanlar ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattm.334 Bu ayette geen ibadet etsinler ifadesini bn-i Abbasn yorumu ile tansnlar olarak kabul eden bn-i Haldun nihayetinde varlacak olan yerin neresi olduunu u ayetle anlatmtr:335 Dnnz banadr. O zaman size ilediklerinizi haber vereceim.336

V.

BN-

HALDUNN

YORUMCULUUNUN

RNE :

HLAS

SURES TEFS R bn-i Haldunun eserlerinde ayet ve hadislerle ilgili yorumlarda bulunmas ve hemen hemen her konuda Kurn ve snnet kaynaklarna bavurmas onu bir mfessir olarak telakki ettiimiz anlamna gelmez. Ancak dnya grn cesaretle dillendirdii gibi dini inanlarn da her platformda eserlerinde yanstmtr. Bu blmde imdiye kadar zaman zaman ayet yorumculuuna yer verdiimiz bn-i

331 332

if-Sil, 20-21. Leyl 92/5-10, Secde 32/64, Mddesir 74/38. 333 Ayn lafzlarda hadisin kaynan tesbit edemedik. 334 Zariyt 51/56 335 if-Sil, 21. 336 Yunus 10/23.

104

Haldunun yorumculuk gcnne tek bir sure zerindenden (ihlas suresi) ahit olacaz. hlas suresi, Kurnn ikame etmek istedii tevhidi zl bir ekilde dile getirir. bn-i Haldun da onun bu konuma ve dolaysyla tefsirine gemeden nce tevhide dair baz aklamalar yapar. mani akidelerin srr ve esas tevhiddir337 diyen bn-i Haldun, tevhidi kefedecek akl burhana dair deliller sunmutur. Olular lemindeki hadiselerin mutlaka bir msebbibinin olduunu ve sebepler silsilesinin srekli ykselmesi ve nihayet sebeplerin yaratcs ve mcidine klacan ifde eden mellif, Kendisinden baka Tanr bulunmayan sebeplerin msebbibi, mucidi ve hlk her trl kusurdan mnezzehtir. diyerek tevhdi burhann temelini gstermitir.338 Bundan sonra sz ruhta ve zihinde vki olan tasavvurlara getiren bn-i Haldun bunlarn sebeplerinin mehul olduunu, zira Allahn fikre ve zihne ilk ettii bir takm yetenekler vastasyla bile insann bu tasavvurlarn balang ve sonunu bilmekten aciz olacan savunur. nsann idrkini ve tasavvurunu aan hereyi, Allahn ilmen ihta etmesi aslnda mahluku aciz brakr. Zaten Allahn insan bu tr dncelerden men etmitir ki bunun, hikmet olarak teemml edilmesi gerekir. drkin at yerde srarc olmay aknlk ve faydasz bir aba olarak gren bn-i Haldun, "Allah de, sonra da onlar daldklar sapklkta brak, oynasnlar.339 ayetiyle, bu konularla ilgilenen ilim olan Kelmla uraanlar genellikle eletirmitir. Kelm ilmine bir hayli kart tavr sergileyen bn-i Haldun, ar saylabilecek ifadeler kullanmaktan da hibir zaman ekinmemitir. Sebepler zerinde duran nice kiiler vardr ki, orada kalakalmlar ve daha yukarya ykselemedikleri iin ayaklar kaym ve dellette kalp helk olmulardr. Apak hsran ve mahrumiyetten Allah korusun
340

diyerek yle anlalyor ki o, byle kimselerin sebeplere dalmalarn

nefs iin hasl olan bir renk ve onda yerleip kalan bir boya olarak deerlendirmitir. drakin sadece zhiren grebildiini, sebeplerin tesirinin mhiyet ve keyfiyet
337 338

el-Mukaddime, III, 966. el-Mukaddime, III, 966. 339 Enm 6/91 340 el-Mukaddime, III, 966.

105

asndan mehul olduunu savunan bn-i Haldun, Size pek az ilim verilmitir341 ayetiyle, ilmiyle her eyi ihta eden yaratcnn kudreti ile insana verilen snrl idrak gc arsndaki uurumu gsterir. Bundan dolay insan sebeplere kar gz kapatmakla, onlar tamamen hkmsz tutmakla ve tm sebeplerin filine, mucidine ynelmekle emrolunmutur. Bunun gayesi de tevhid boyasnn, vahdniyet sfatnn rinin bellettii biimde neftse kklemesidir. nk ri, hissin tesine ve duygularla bilinen alemin stndeki gayb alemine de vkf olduundan dinimizle ilgili maslahatlar ve saadetimizin yollarn en iyi o bilmektedir.342 bn-i Haldun tevhid akidesini Hz. Peygamberin u hadisi ile aklamaya almtr: Allahtan baka tanr olmadna ehdet ettii halde len bir kimse cennete girmitir.343 Aslnda o, tevhid konusu dndaki sebepleri aratrp, mnen yksek mertebelere ulamay gerekli grrken, sebeplerin sebeplerine taklmay kfr olarak addeder. Ancak bir kimse nazar ummannda sebepleri, sebeplerin sebeplerini ve bunlarn tesirlerini aratrma deryasnda yzerse ifadesiyle, yalnzca oluumlarn sebeplerini deil, sebeplerin sebeplerine inmeye alanlarn, aratrma deryasndan eli bo dneceklerini, nk Allahn insan bundan nehyettiini ve kullarna (sebep ve illete mall olmayan) mutlaka tevhidi emrettiini syler ve hlas Suresinin tevhid bir delil olduunu kabul eder.344 De ki; O Allahtr, tektir, hi bir eye muhta deildir, dourmu ve domu deildir. Hi bir ey Onun deildir. bn-i Haldun bu surede sebeplerden gemeyi Allaha ermeyi, eer sebeplerde kalnrsa, Ona ulalamayacann konu edildiini anlatr. nk fikrin, Ben kint, oluumlar ve sebeplerini ihta etmeye ve btn ile varln tafsilatna vkf olmaya muktedirim iddiasna sakn gvenme diyen bni Haldun, fikrin bayaln, sefihliini, varln sadece kendisine verilen be duyu ile idrak sahasna gelen eylerden ibret olduunu ve snrl bir idrakle telere geemediini vurgular. Asl gerein varlk aleminin tesinde olduunu, akln her eyi idrak edemeyeceini savunarak bunu u temsillerle aklamtr: Sara dikkat ediniz. Onlara gre varln drt duyu organna haber verdii eylere makl ve akl

sr 17/87 el-Mukaddime, III, 967. 343 Buhri, man, 36, Mslim, man, 26, bn-i Mce, Mukaddime, 9. 344 el-Mukaddime, III, 967.
342

341

106

hususlara inhisr ettii, ona gre iitilen cinsten olan eyler varlktan der, onlara dahil olmaz. Kr iin de durum ayndr ki, grlr eidinde olan her ey varlk snfndan der. Peki sarlar seslerin, mlar renklerin varln kabul etmemeleri abes bir durum ise, Hlk olann mahluk olana snrl bir alglama gc vermesi sonucu mahluun onu ihata edememesi yznden varlk alemindeki yokluunun kabul edilmesi de byledir. Lkin kr ve sarlar renklerin ve seslerin varln ftratlarnn cbna ve idraklerinin tabiatna istinden deil sadece umma tbi olmaz, bu eit varlklarn mevcdyetini kabul etmektedirler.345 Baka bir arpc rnek de yledir: Dilsiz hayvana sorulsa, (konuabildii varsaylarak) o da konuabilse, mklt, yani dnlebilir varlklar nevini inkr ettii grlecektir. nk bu eit eyler ona gre varlklar snfndan klliyen sakttr.346 Bu misallerle tevhid bir isbat amalayan bn-i Haldun, akli bir teori yntemiyle herkes tarafndan kabul edilebilir bir ekilde tezini sonulandrmtr. imdiye kadar bn-i Haldunun konular sadece akl yntemlerle ilediini syledik. Fakat bu konu ile birlikte zaman zaman teslimiyeti bir tavr sergileyerek sorgulama yapmadn mhede ettik. Ancak bu teslimiyeti tavrn belki bir sebebe balamak elbette yanl olmayacaktr. Kelam ve akde ilmi, insan idrkini aan konular ierdii iin bu tavrn tevhid ve gayb alemi ile ilgili konulardaki hassasiyetininin bir gstergesi olarak nitelendirebiliriz. Bu anlamda bizim idrkimiz muhdes ve mahluk Allahn yaratmasnn insanlarn yaratmas daha byktr. bn-i Haldun Onun yaratmasnn, insanlarn idrkine smayacak kadar muazzam olduunu, Allah onlar telerinden kuatmtr347 ayeti ile delillendirmitir. Bu ayetle birlikte insann idrkine idrak ettii mahdut eylere de (tesbit ve zapt) kesin nazarla deil, pheli ve ihtiyatl bir nazarla baklmas gerektiini; zir, idrak da idrak konusu olan ey de hatal olabileceini ne srer. Mellif zellikle burada tam teslimiyeti bir tavr segileyerek, r neye inanman ve ne yapman emretmi ise ona tbi ol. nk saadetini en ok O arzu etmekte ve sana faydas olan en iyi O bilmektedir. demitir.348

345 346

el-Mukaddime, III, 967, 968. el-Mukaddime, III, 967, 968. 347 Burc 85/20. 348 el-Mukdimde, III, 968.

107

lh emirlerin idrkin stnde olan bir aknlkla, insann akl ve dnme dairesinden daha geni bir dire olduunu ifade eden bn-i Haldun, tevhid ve ahiret ile ilgili hususlar, nbvvetin mahiyetini, ilhi sfatlarn hakikatlerini ve dnme tavrnn tesinde kalan hibir eyi akl terazisi ile lmenin bo olduunu vurgular. Bu gibi konular akl terazisi ile lmeye almay, altn tartmada kullanlan bir sarraf terazisi gren ve onunla da tartmaya tamah eden kiiye benzeten mellif, bu terazi o skleti ekmez diyerek arpc bir rnekle daha konuya aklk getirmitir. Defaatle zerinde durduu akln idrak edemeyecei konular hususunda her eyin Allaha ait ve Onun kudretine rci olduunu, Onun hakknda elde edilen bilgilerin, eksik bir akldan sudr ettiini anlatan bn-i Haldun, idrakten ciz kalmak, idrkin t kendisidir. sz ile akln acziyetini beyan etmitir.349 Tevhid mteber olann sadece hkmen tasdik olmadn syleyen bn-i Haldun, tevhidde kemlin u ekilde olacan savunur: Tevhidde keml bir sfatn husle gelmesidir ki, nefs bu sfatla bir keyfiyet kazanr. Amel ve ibdetlerden maksat da, itaat etme ve boyun eme melekesinin husle gelmesi, mbudun hricinde kalan megul edici eylerin kalpten boaltlmas sonucu Rabbanilie inklp etme derecesine ulamasdr.350 Kl insanndan ziyde, hl insan olmay Allaha yaklamada en nemli unsur olarak gren bn-i Haldun, tevhid konusunda verdii misallerle hls suresine yeni bir boyut ve alm kazandrmtr. hlas suresinde amellerden ve zel olarak ibadetlerden bahsedilmez ama bn-i Haldun konuyu bu adan da ele alr ve tevhidin amele yansmasn aklamaya alr. Bu amala o, tevhid bir kemalden sonra husle gelecek olan ve yaplmas talep edilen ibdetlerde kemle ulamann gerekliliinden bahseder ki, bunun iin ittisafn art olduunu syler ve yle bir misal getirir: Halkn ou bilir ki, yetime ve bareye merhamet etmek yce Allaha yaklama vesilesidir ve bu hussa dinen tevik edilmitir. Bir kii bunu bilir, eri kaynan ve delilini zikreder ancak acz ve zaaf iinde kalm bare grdnde hemen ondan svr, semahat, merhamet ve insanlk gstermekten kanr. Burada rnek alnan ahsta ksze merhamet etmenin sadece ilim derecesinin hsl olmu ancak hl ve ittisaf derecesi hsl
349 350

el-Mukaddime, III, 968. el-Mukaddime, III, 969.

108

olmamtr.351 Ayrca ilmini ittisafla ssleyip derecesini ykselten kiinin grd bir yetime, ksze merhamet edip ona efkatte snr tanmayacan belirten mellif, mukbilinde sevap umarak, kendini Rabbine yakn hissedeceini de vurgular. bn-i Haldun bu misli tevhidi anlayn bir rnei olarak kabul eder ve Senin tevhidde muttasf olma hali karsnda tevhid hakkndaki bilgin aynen byledir diyerek akln dnp dilin ifade ettii yaanmaktan uzak kl ilmi ile, hl ilmi olan, yakn (marifet ve yaanarak renilen) bilgi arsndaki fark ortaya koymutur.352 ttisafn ortaya kmasndaki en byk milin ise ibdetlere ynelme ve devam etme olarak belirten bn-i Haldun, bunlarn banda dinin direi olarak kabul edilen namaza dikkat eker ve Peygamber (s.a.v)in u hadisini zikreder: Gz aydnlm namazdr.353 Burada Hz. Peygamberin namaz byle bir sfatla deerlendirmesinin, hazzn ve gz aydnlnn nihi derecesini onda bulmakta olduunun dile getiren mellif, halkn namaz ile Hz. Peygamberin namaz arasndaki uuruma dikkati ekmitir.354 Bunun iin u ayeti zikretmitir: Namaz klanlarn vay haline ki, onlar namazlarn gaflet iinde klarlar.355 bn-i Haldun eserlerinin bir ok yerinde yapt gibi tevhd imandaki amelin ehemmiyetini u dua ile bitirerek ortaya koyar: Allahm bizi (imnda ikn, ibdette ihlasa) muvaffak kl. diyerek Fatiha Suresi 5. ayetle son noktay koyar: Ey Rabbim! Bizi srat- mstekme (dosdoru yol) ilet gazaba uram ve dellette kalm olanlarn deil, nimete mahzar kldklarnn yoluna. Bu deerlendirmeleri zerine u tespitleri yapmamz mmkndr: bn-i Haldun tevhid ve imni kidenin, neftse kkl bir melekeye sahip olmas bakmndan imann mertebelerinin bulunduunu syler. Dil ile yaplan ikrrn en asgari yani en zayf bir iman olduunu belirtir. mann kalp ile tasdikle gerekleeceini vurgular ve elde edilecek en yksek mertebeyi yle aklar: Amelden hsl olan ve kalbi istil eden (gl, kkl, ve srekli) bir keyfiyet olup organlar kendine tbi klan btn tasarruflar ve faaliyetler itaatkr bir biimde onun
351 352

el-Mukaddime, III, 969. el-Mukaddime, III, 969. 353 Nesi, ratn-Nis, 1. 354 el-Mukaddime, III, 970. 355 Mun 107/5

109

emrine girerse imandaki en yksek mertebeyi elde edilir.356 nk kalpte kkleen meleke, kiiyi kmil bir iman olgunluuna eritirir ki, bu mminin yolda n sapmasna imkn vermez ve insan bir lhza bile imana uymayan bir davranta bulunmaz.357 bn-i Haldun kiinin iman-amel konusunda mkellefin kendisi ile ba baa brakldn syler ve bu tekliflere tatbik edilen slm, iman ve ihsan olmak zere mertebeden bahseder: slm makam, zhir itibariyle amel, bu amelle teklifin sakt olmas veya olmamas makamdr. man makamnda ise bazen araya ihmal girmekle beraber ibadetlerin edasnda d ie uygundur. Bu derecede kurtulu midi vardr. hsan makam ise hibir vehile araya gaflet halinin girmemesi art ile btn amellerde murkabe hali zere olmak ve iini dna uygun klmak makamdr.358 Kurtulu isteyenler iin nc mertebeye iaret eden mellif, iman-amel konusunda bir btnln nemini vurgular. Grld gibi tevhidi, akidi ve kelam tasavvufu bir boyuta ekmeyi baaran bn-i Haldun insan idrakini aan gayb konularnda teslimiyeti tavrlar gsterek, her eyin ilimle aklanayacan gerek ilim sahibinin alemi yaratann olduunu vurgulamtr. Bu sureye getirdii yorumlardan bn-i Haldunun yadsnamayacak bir mfessirlik ynnn de varlna ahit oluyoruz. VI. TAB (SOSYAL) TEFS R RNEKLER bn-i Haldunu bir mfessir olarak niteleyemeyeceimiz gibi onun belli bir tefsir metodunun olduundan da bahsetmemiz mmkn deildir. Ancak eserlerinde rastladmz ve gnmzde Sosyal( ctimi)Tefsir olarak da bilinen bir yntemle toplumsal olaylara Kurn ayetleri erevesinde k tutmutur. Yeri gelmiken ncelikle Sosyal Tefsir kavramndan ksaca bahsetmeyi uygun grdk. ctimi kurtarlmaya edebi olarak da adlandrlan zamanmzdaki tefsirlerin ekserisi allm ve Kurnn hidayetinden, insanlar faydalanmaya sosyal tefsire temyl etmilerdir. Bu nevi ile tefsir, kuruluk ve durgunluktan sevkedilmilerdir. Tefsirdeki bu yeni hareket tarznda nslara ittib ve Kurndaki
356 357

el-Mukaddime, III, 970. el-Mukaddime, III, 970. 358 ifs-Sil, 14.

110

ince noktalarn aklanmasn mahade etmekteyiz. Bu nevi tefsirde Kurnn asl hedefi olan manalar, en yksek uslb ile ele alnr, sonra da naslarn ictimiyt ve tekml kanunlaryla olan mnsebetleri ile incelenir. Mezhep kargaasndan uzak, israil rivyetlere olan tenkiti yaklam, zayf haberler hususundaki titizlikleri ile bilinen bu ekoln savunucular Kurnn sadeca dnya ve ahiret hayrlarn bnyesinde toplayan toplumsal, bir o kadar da bireysel bir ilahi kitap olduunu vurgulayarak, Kurnn rehberlii zerinde durmulardr.359 Sosyal tefsir olarak nitelenen bu zelliklerin neredeyse tamamn bn-i Haldunun eserlerinde grmekteyiz. te VIII. yy. da teorikde bir metod olarak bilinmese de pratikte bir sosyal tefsir rneini sergileyen mellifi bir de bu ynn inceleyelim. nsan, kendisine has bir takm zelliklerle dier canllardan ayrlarak sekin bir duruma gelmitir. Bu zelliklerden biri ilimler ve sanatlardr ki insan dier canllardan ayrarak sekin hale getiren ve yaratklara kar onun en erefli vasfn tekil eden fikrin ve akln neticesidir.360 Bunlardan bir dieri de nfuzlu bir hakem ve kuvvetli bir otoriteye yani bakana olan ihtiyatr. Btn canllar arasnda bakansz veya yneticisiz varlnn devam mmkn olmayan yalnzca insandr. nk hayvanlarn yapt akl ve fikirle deil igd sayesindedir. Bir dieri zellik ise geim yollarnda ve kazan vastalarnda abalayarak maet temin etmek iin didinmektir. nk Allah, yaamas ve varlnn bekas iin insan gdaya muhta bir zellikle yaratm gdasn aramas ve bulmas hususunu ona belletmitir. AllahTel O her eyi hak (yaratl)n ve karakteristiini verdi ve sonra ona (arayp bulmay) belletti361 buyurmutur ki, bu aramann sonucunda elde edilen eylerden birisi de mrandr.362 mran kolektiftivizm dncesinin yani kendi kendine yetememenin bir rndr. Ki insanlar tabi olarak birbirine muhta bir yapya sahiptir. nsan iin cemiyet dzeni arttr diyen bn-i Haldun bunu yle izah etmitir. Allah insan yaratm, gdasz yaamay ve hayatn devam ettirmesi mmkn olmayacak surette ve biime koymu, ftrat ile gdasn aramay kendine tevd edilen kudret ile bunu
359 360

smail Cerraholu, Tefsir Usl, 311. el-Mukaddime, I, 336. 361 Tha 20/50 362 el-Mukaddime, I, 336.

111

elde etmeyi belletmitir.363 Bylelikle tabi bir kanun olan sosyal hayat, Allahn insanlar arasnda halife klma yolundaki iradesini tam olarak gerekletirmesi demektir. bn-i Haldun milletlerin rk ve sosyal hayatla olan mnasebetlerini belirtirken baz nemli noktalara deinmitir. Buna gre nesep, milletten millete, kavimden kavime, cemiyetten cemiyete, cemaatten cemaate gre deien fiziki ve itimai hal ve hususiyetler sadece rk ve soydan gelmez. Bunlar sosyal ve tabii bir ok sebeplere baldr.364 Irk ve soyun bu sebeplerden sadece birisini oluturur milli unsurlar, kavm vasflar ve itima oluumlar, faziletler rsi/genetik olmad gibi, milletlerin ve cemiyetlerin vasflar ve zelliklerinin deimesi szkonusu olabilir. Bu deiim zaman zaman iyiye bazen de ktye doru olur. klim ve hava gibi fiziki ve sosyal artlarn srekli bir deiim ve geliim iinde olmas tabi bir sretir. Bunlar insann hem bedeni hem de ruhu zerinde tesir eder.365 Onlar nce, insann bedenine ve rengine, sonra da ruhuna ve karakterine, son olarak da hem bedenine hem de ruhuna tesir etmektedir. 366 nsanlarn bedensel, ruhsal, karakteristik ve ahlki yaplarnn oluumundaki farkllklar sadece nesep gibi tek bir sebebe balamann yanllna dikkat ekerek herhangi bir halk temsil gstererek unlar sylemitir: Bunlar tannm falan kiinin slalesi olduklarndan atalarnda mevcut olan hususiyet renk ve sima kendilerine intikal etmitir diye bir genelleme yapmak, varlklarn tabiatndan ve corafi millerden gafil olmann yol at hatadan baka bir ey deildir. phe yok ki bahis konusu olan hususlarn ve vasflarn hepsi sonraki nesile geerken deiir. Bu gibi eylerin srekli ve aralksz devam etmesi zaruri deildir. Gerekten de bir milleti ve cemiyeti ayn sabit kalplar iinde tutmak imknszdr. Kullar hakknda Allahn snneti (deti, kanunu) budur.367 Tabii bir tebeddlden bahseden bn-i Haldun, bunun kanlmaz olduunu ve snnetullah erevesi iinde gerekletii

363 364

el-Mukaddime, I, 340. el-Mukaddime, I-II, 343-391. 365 bn-i Haldun iklim dedii zaman corafi blgeyi, hava dedii zaman bugn anlald gibi iklim unsurlarn ve atmosferi kastetmektedir. 366 el-Mukaddime, II, 392-396. 367 el-Mukaddime, II, 396.

112

kanaatindedir. Delil olarak da u ayeti verir: Sen Allahn snnetinde (tabii ve itimai olan ezel nizamda) bir deiiklik bulamazsn.368 bn-i Haldun kinci Mukaddemesinde eski corafyaclarn yapt gibi

ekvatordan dnyann durumu, atmosfer, kutuplar ve bunlarn oluturduu iklim blgelerinden bahsetmitir.369 Ancak bunu bir corafya bilgisinden ziyade, farkl iklim artlarna gre Umran tiplerinin olutuunu ortaya koyabilmek iin gndeme getirir. Bu yzden dnyann muhtelif yerlerinde birbirinden farkl kltr ve medeniyetlerin ve farkl inan, dnce, gr, det, anane ve yasama tarzlarnn sregeldiini ne srmtr. Sosyal deiimin temelini bu esasa oturtmutur. Btn bu aklamalarn dayanan ise u ayetlerde bulmutur: Ve semlarda arzn yaratlmasnda, gece ile gndzn deimesinde ayetler ve deliller vardr; lemlerde yaayan akl sahipleri iin370 Bu iki ifade iki ayete istinaden meydana getirilmitir. Bu ayetin krat farkllna da deinerek, Rum suresi 22. ayette yer alan lemn kelimesi sm kratnda limn eklinde okunmutur. aklamasn yaparak kratla ilgili bilgisinden istifde etmitir. 371 klimler meselesine gelince, beden, renk, ahlak ve din bakmndan en mutedil insanlarn 3. 4. ve 5. iklimlerde yaadn ileri srmtr. Hatta nbvvet messesinin bile ounlukla bu blgede zuhur ettiini savunarak, bunun sebebini beden ve yaam biimi (sret ve sret) bakmndan insan nevinin en mkemmeli olma zelliinin sadece nebilere ve rasllere mahsus olmas ile aklamtr. Nebilerin ve rasllerin mutedil372 bir yaam sonucu insanln en mkemmel seviyesine ulatklarn sylerken bunu u ayete dayandrmtr. Yce Allah buyurur ki: Ey peygamberler zmresi ve Muhammed mmeti, siz insanlar iin ortaya karlan en hayrl mmetsiniz.373 Byle olma sebebini de, peygamberlerin Allah katndan getirdikleri eyleri insanlarn tam manasyla kabul etmelerini kolaylatrmak olarak gsterir. 374

368 369

Ahzap 33/62. el-Mukaddime, I-II, 343-391. 370 Al-i mran 3/90, Rm 30/22. 371 el-Mukaddime, II, 391. 372 Mutedil: Bu cmlede tidal, kmil ve kemal manasnda kullanlmtr. 373 li mran 3/110. 374 el-Mukaddime, II, 392.

113

nsanlarn beden yaplarndan ve fiziki bnyelerinden huy ve karakterlerinin teekkl etmesi ve yeni ruh yaplarnn gelimesi iklim artlarna ve corafi zelliklere baldr. bn-i Haldunun peygamberlik messesini de ayn faktrlerle ilikilendirmeye almas ilgintir. Bilebildiimiz kadaryla bu gr onun dnda ileri sren olmamtr. zellikle Siz halk iin en hayrl bir mmetsiniz eklinde btn Mslmanlara hitap eden bu ayetin manasn nebilere ve rasllere tahsis ederek, kendi zamanna kadar hi kimsenin dnmedii bir yoruma gitmesi onun ayetleri ve hadisleri hangi gaye ile delillendirdiini gstermesi bakmndan nemlidir. nk onun maksad, kurduu dnce sistemine mnasip tarzda fiziki lemde, umranda, itim hayatta var olan tabi ve ummi kanun ve kidelere dayanarak her eyin makl izahn yapmak ve bunlarn gerek sebeplerini ortaya koymaktr. Fiziki ve sosyal artlarn yeterli olmad yerde bazen ayetleri dorudan zahiri ve esas manalaryla; daha aklayc olmas iin bazen de ayetlerin izahn ve tevilini yaparak, dini muhteval olan-olmayan her konu onun yorumunda deta bir btnlk kazanmtr. Bylelikle kinat kitab Kurnda bahsedilen, lemin her noktasna yerletirilmi olan ayetlerin tezahrlerini gsterme cihetine gittiini mahede ediyoruz. Gerekten de bn-i Haldunun belirttii gibi, acaba neden ekvatora yakn blgelerde ve kutuplar civarnda peygamberlerden eser yoktur? Bilinen peygamberlerin hepsi mutedil iklimlerde yaamlardr. Huy ve ahlk bakmndan olduu kadar yaratl ve beden itibriyle en mtedil kimseler olan neb ve rasllerin yine en mtedil insanlarn yaadklar mtedil iklim ahlisi arasndan seilmeleri tabii olduu kadar makldr de bylesi iklim artlarndaki tidal, insanlarn beden ve ruh yaplarna, insanlarn beden ve ruh yaplarndaki itidal de o insanlarn iinden kacak olan bir peygambere yansmaktadr.375 Bunun tersini dndmz zaman yani mtedil iklimlerde yaayan mutedil insanlarn, ekvator ve kutup blgelerinde yaayan insanlar arasndan kacak bir peygambere uymalar uzak ihtimaldir. Bu grn sonucunda, olduka mkul bir izah olarak diyebiliriz ki, btn insanlk tabi olarak mutedil artlara uyum gsterme yetisine sahiptir ve mmkndr.
375

Sleyman Uluda, dipnot, Mukaddime, I, 260.

114

A.

Bedeviliin ve Hadariliin Dini Hayata Etkisi

bn-i Haldunun sosyal bir karma olarak deerlendirdii bedevilik ve hadariliin toplumsal hayattaki anlamn geen blmlerde inceledik. Ancak deinmediimiz baz noktalar, sosyal tefsirin rnei olarak burada ele almay uygun bulduk. Ona gre bedevlik ve hadrilik hayat tarznn dini yaamdaki en ak etkisi, hadrilerden ok bedevlerin hayra daha yatkn olmalar ile tezahr etmektedir. 376 Bunun sebebi de udur: ayet nefs ftrat zere sabit kalrsa, kendisine gelen eyleri kabule hazr bir vaziyette olur, zerine gelen hayr veya er onun tabiat haline gelir. Hz. Peygamberin mehur bir hadisinde aklad gibi, Her ocuk ftrat zere doar, sonra anne ve babas onu Yahudi, Hristiyan veyahut Mecs yaparlar.377 Grld gibi nefse yerletirilen hayr ve erden mteekkil iki unsurdan bahseden bn-i Haldun, onlarn hangisi baskn olursa nefs de ona doru yol alr ve o tarafla glenir. Burada nemli olan ftrata ilk atlanlardr. Hayr (fazilet), sahibi bir kiinin nefsine nce hayrl ve iyi adetler yerleir ve nefsinde hayr ileme melekesi hsl olursa o kii artk erden uzaklam errin yolu onun iin zorlam olur. Daha nce nefsine er ve kt det ve tiyadlar yerleen erli ve kt kiiler iin de ayn kar sz konusudur. Buna gereke olarak da hadarilerin eit eit zevklerle, refahn getirdii adetlerle (menfatlerine) ynelmekle dnyevi arzular zerinde fazla durduklar iin birok kt ve irkin huy ile nefislerini kirletmelerini ve bu nispette hayr ve faziletin yol ve vastalardan uzaklamalar olarak gstermitir.378 Bunun sonucun da ftrata yerleen kt ve irkin adetlerin fiil olarak aa kmasyla toplumsal hayatn ciddi anlamda etkilenmesi sz konusudur. Her ne kadar bedevilerin tpk hadariler gibi dnyaya, yani maddi menfaatlere yneldiklerine deinse de bn-i Haldun, bedevlerin tarafn tutarak, onlarn bu tutumlarn sadece zaruri ihtiya maddelerini inhisr etmek olarak deerlendirip, refah nevinden olan maddelerle ilgisinin bulunmadn, bu tutumun bedevilerin haz ve zevklerinden uzak olmalarna balar. Hadriler ve bedevler arasndaki bu ayrm,

376 377

el-Mukaddime II, 472. Buhri, Ceniz, 91. 378 el-Mukaddime, II, 473

115

hadariliin getirdii olumsuzluklar sralayarak srdren

bn-i Haldun, rahat

yaantnn ktlk yapma temyl ve fen huylar arttrdn, bedevilere gre haderilerin bu gibi davranlara eilimli olduklarn, bedevilerin ise ilk ftrata yatknlklarnn bulunmas sebebiyle fen melekelerden uzak bulunduklarn ifade eder. Onun iin de bedevlerin tedavisi ehirlilerin tedavisinden daha kolaydr. diyen bn-i Haldun, hadarilik ve ehir hayatn umrann nihayeti ve onun bozulmaya yz tutmasn, hayrdan uzak ve erre en yakn merhale olarak grr.379 Bu aklamalardan sonra, Allah muttaki olanlar sever.380 ayetiyle bedevlerin hadarlerden hayra daha yatkn olduu sonucuna varmtr. Burada onun takv kelimesine farkl bir anlam yklediini mhede ediyoruz. Tasavvufta zikredilen zhd hayatna ok yakn bir yorum ortaya koyan mellif, zevklerin ve rahat bir hayatn esiri olmann insana ahlki olarak kaybettireceini ve ftratn asln bozulmasna sebep olacan vurgular. Hatta tasvvuftaki bir lokma bir hrka anlayna benzeyen bu aklamalarn tezahrn bn-i Haldunun ahsi hayatnda da grmek mmkndr. B. Asabiyetin G ve Mlkn Elde Edilmesindeki Rol

Asabiyet, bn-i Haldunun kulland temel kavramlardandr. Bu kavramla balantl olarak bedevilikten hadarilie gemek iin en nemli ara asabiyettir. Asabiyet, szlkte ba, sinir, bir toplumun ileri gelenleri, insan topluluu ve kiinin baba tarafndan akrabalar yani kavmi ve kabilesi (bir kimseyi soyuna balayan ba, his), kuvvet himye gibi deiik anlamlara gelir ve devamnda u aklamalar verilir. Aralarnda soy birlii veye baka trl yaknlk bulunanlarn muhaliflerine kar birbirlerini desteklemelerini salayan dayanma duygusudur. Yani, aralarnda birbirlerine kar sevgi muhabbet besleyen grup anlamndadr.381 Asabe baba tarafndan kan ba dolaysyla birbirine arka kan topluluun fertlerini kaynatran birlik duygusudur. Kan bana dayal bu gerek asabiyetten baka bir de hkm veya tbri denilen asabiet ekli vardr ki, bu herhangi bir ahit anlama, kefalet vb.

379 380

el-Mukaddime, II, 473. l-i mran 3/76. 381 Ebul-Fadl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem bn Manzr, Lisnul-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1994, s:607,608.

116

iliki yoluyla kurulan asabiyettir. Sz edilen gerek asabiyet modern sosyolojideki rk birlii kavramndan daha dar kapsaml olup kabile birlii ile snrldr.382 Tesbit ettiimiz bir gr ise taassub, usbe kknden gelmektedir. Bu da Yaknlar korumada arya gitmek anlamndadr. Asabiyet sadece kavim ve millet seviyesinde olursa yani kii hakl-haksz olup olmadna bakmakszn kavmini ftursuzca savunursa burada rklk sz konusudur.383 Kurnda asabiyet kavramna rastlanmaz ancak aa yukar ayn anlam ieren Usbe tabiri geer.384 Hadislerde ise kabilecilik ve kavmiyetilik anlamnda kullanlmtr. Hz. Peygamberin asabiyeti; kiinin zulmden kurtulmas iin kabilesine arka kmasdr385 eklinde tanmlamas yannda asabiyete davetiye karan bizden deildir, asabiyete kaplarak savaan bizden deildir, byleleri cahiliye Araplar gibi lm olur 386 buyurmutur. Hadisleride gz nnde bulundurarak asabiyetle ilgili tespit edebildiimiz kadaryla mellifin bu konudaki btn gr bu noktada odaklanmaktadr. Asabiyet kimine gre zmre ruhu, kimine gre grup hissi, kimine gre cemaat ruhu, kimine gre sosyal tutkunluk, kimine gre askeri ruh, kimine gre kabilecilik, kimine gre de milliyetiliktir.387 Genel bir tanm yapacak olursak diyebiliriz ki asabiyet, belli bir toplumdaki fertlerin birbirine arka kmalarn ve tutkun olmalarn salayan histir.388 bn-i Haldunun iltihm tabiriden asabiyeti sadece ayn kandan gelme anlamn vermesini eletiren Sleyman Uluda soy ve nesebin, rk ve milletin tercihen olabileceini nesebin hakiki deil, vehmi ve itibari bir kavram ve bir tasavvur olduunu kabul eder. Bu duruma gre, bir kabileden, rktan ve milletten olmak, doutan gelen ve irade haricinde kalan bir ey olmayp bilakis esas itibariyle bir tercih, kabullenme, benimseme, karar verme ve inanma meselesidir aklamasn yapar.389 Buna karn biz de bn-i Haldunun asabiyete verdii anlamn, sadece kan bandan ibaret olmadn grdk. O asabiyete, toplumsal yaamdaki bir gereklilik,
382

Mustafa arc, Asabyiyet, slmda nan ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, Marmara nv. lahiyat Fak. Yaynlar., stanbul 1997, c: I, 163. 383 Cell Krca, Asabiyet slmi Kavramlar, Sen Yazar Genlik Vakf Yaynlar, Ankara 1997, c:II, 73,74. 384 Yusuf 12/8, Kasas 28/76 385 Ebu Davud, Edep, 121. 386 Ebu Davud, Edep, 123, bn-i Mce, Fiten, 7, Mslim, mret, 57, Nes, Tahrim, 28. 387 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, 72. 388 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, 72. 389 Sleyman Uluda, dipnot, Mukaddime, I, 335.

117

zulmn ortadan kaldrlp hakk hakim klmak iin potansiyel bir g ve ayn dnceyi paylaan bir grup psikolojisi, en nemlisi de inan birlii gibi birok anlam yklemitir. bn-i Haldun dnce sisteminde ise btnyle insann dnya ve ahiret faydas zerine kurduunun farknda olarak asabiyete de taassub eklinde fitne karan bir asabiyetten ziyade, hayrda yarlan bir birliktelik olarak dnlmelidir.390 Onun asabiyete ykledii en vurgulu anlam bu biraz daha ayrntl bir ekilde greceiz. bn-i Haldun gcn ve mlkn ancak asabiyetle elde edileceini belirtir. Bu gcn ve mlkn banda ise var olma mcadelesi, saldrlara kar koyma, cengverlik, herkesin birbiri yerine gnll olarak cann feda etmesiyle yani asabiyetle mmkndr. Gle birlikte gelen mlk ise btn dnyevi hayrlar (menfatleri) bedeni arzular ve nefsan hazlar mulne alan zevkli ve erefli bir mevkiidir. bn-i Haldun, asabiyet olmadan onlarn hibirisinin gereklemeyeceini savunur.391 Ancak nesilden nesile hadri bir yaant ile unutulmu olan baz anlaylarn yerini, Allahn ne yaptn (hangi artlar iinde insanlarn sahibi olmalarn takdir ettiini) bilememilerdir. Bu yapdaki insanlar renkleri koyulam sultalar muhkemlemi olarak tbir eden bn-i Haldun Bakara suresi 132. ayette geen sbgatullah ibaresinden bahsetmitir. Allahn ve dininin boyas anlamndaki sba kelimesi bn-i Halduna gre, din, ftrat, hilkat, slam, ir, kble, hccet ve snnet manasna gelmektedir. te Allahn takdirinin ve iaretinin dna kanlar, bu boyadan farkl bir renk isteyenleri u ekilde tasvire devam etmitir. Onlar kendilerine teslimiyet gsterilmi ve ileri yoluna girdii iin asabiyete ihtiyalar kalmam devlet iktidar sahiplerini tanrlar ki balangta iin naslln kavrayamazlar. ncekilerin ektikleri zorluklar bilemezler ve sonlarn kendi elleri ile hazrlarlar.392 bn-i Haldun bu aklamalarn ayet slubundaki u szlerle sonlandrr: Allah dilediini yapmaya kadirdir. Her eyi bilen o dur. Bize o kfidir. O ne ho bir vekildir. 393

390 391

el-Mukaddime, II, 481-482. el-Mukaddime, II, 514. 392 el-Mukaddime, II, 515. 393 el-Mukaddime, II, 515.

118

Asabiyetin en nemli unsurlarndan birisi hakk zere olan bir birlikteliin bulunmasdr ki bn-i Haldun kalpleri bir noktada toplama ve kaynatrmann sadece dini tesis hususunda Allahtan gelen bir yardmla olacan u ayetle aklamtr: Onlarn kalplerini kaynatran Allahtr. Yeryzndeki her eyi harcam olsayd, yine de kalplerini telif edemez ve kaynatrmazdn.394 Bu ayetin srr ve hikmeti olarak u grlere yer verir: Kalpler batl heva ve heveslere, dnya meyline arlrsa rekabet hsl olur. htilaflar yaygnlar, hakka dndrlr, batl ve dnyay reddeder ve dayanlmaz gzel bir ekli ortaya kar, bu ibirliinin sahas geniler, bu suretle devlet byr. Nitekim kusurdan mnezzeh yce Allah izin verirse muvaffakiyet onun sayesindedir. Ondan baka Rabb yoktur. 395 bn-i Haldun burada Allahn mukallebul kulp396 olduunu bunun sayesinde insanlarn birbirleri ile iletiime geebildiini birliktelii yakalayabildiini syler. Kurulacak devletin bir felsefesi, ideali, doktrini gayesi ve en nemlisi makul ve gereki bir inanc olmaldr ki her kademedeki insan bu st ideale doru yekvcut olabilsin, kaynatrc bir inan sistemi ile varln uzun sre devam ettirebilsin. Buradan unu anlayabiliriz ki, sadece kuvvetin, gcn, asabiyetin iledii bir dzene ahsi arzular ve keyfi tasarruflar girerse, rekabetler ortaya kar. Bu da uzun mrl devletlerin kurulmasna engeldir. Yani bunun sonucunda ise bu yolda bir ok engelin kmasnn muhtemel olduunu ve felaketlerin neet etmesini ok tabii olarak gren bn-i Haldun dn davetin Allaha ait bir bir husus odluna dikkat ekerek unlar syler: Zira Allaha ait bir husus, Onun rzas ve yardm bulunmadan, Onun iin ihlasla alma ve Mslmanlara kar samimi olma hali olmakszn tamamlanmaz, baarya ulamaz. Hibir Mslman bu hususta phe etmez, basiret sahibi hibir insan bu konuda tereddte dmez.397 Ksaca o, uzun mrl devletlerin, ve hanedanlklarn dini bir inan sisteminin varl ile gerekleebileceini savunmu ve bunun makul aklamasn da gzler nne sermitir. bn-i Haldunun burada asabiyete ykledii temel anlam, dini btnln gereklilii ve hakikat olan tek bir ama dorultusunda birlemektir ki, burada

394 395

Enfal 8/63 el-Mukaddime, II, 519. 396 Enfal 8/63 397 el-Mukaddime, II, 522.

119

snnetullah gerei Allahn yardm mevcuttur. Bu erevenin dna kp asabiyeti zulm, fitne ve mlk arac olarak kullanlmas, gcn ve devletin sona yaklatn habercisidir. Siyaset, sosyal hayatn bir getirisidir. bn-i Haldun dini siyasi bir zorunluluk getirmediini bunun insan hayatnn tabii bir srecinden kaynaklandn ifade ederek, dini siyasete alet edip bir devlet kurma abas olanlar da sert bir dille eletirir: Allaha ait bir husus, onun rzas ve yardm bulunmadan, onun iin ihlsla alma ve Mslmanlara kar samimi olma hali olmakszn tamamlanmaz ve baarya ulaamaz.398 Bylece siyasi hayatta bile inan roln net bir ekilde ortaya koymutur. Mlk asabiyetle, asabelerin birlemesinden ve kaynamasndan ise asabiyet vcuda gelir ki bn-i Haldun bu tezini defalarca dile getirmitir.399 Ancak mellif burada asabelerin zerinde hkimiyet kurmu tm asabelerden daha kuvvetli ve galip, tmn kendi bnyesinde toplam bir tek asabenin olabileceini ve bunun baz zelliklerde olmas gerekliliini savunmutur. Bu gc elde eden asabenin insani tabiatndan gelen kibir ve gurura kaplarak, reis olan ahsn kendine tabi klma ve onlara hkmetme hususunda msaheme ve mareket (eitlik ve ataklk) kabul etmekten imtin edeceini belirterek, insan tabiatnda bulunan ilhlama temaylne deinmitir. Ve bu huyu en fazla kendinde barndran Firavun ve Nemrutu, bu tezine misal getirmitir. Onlarn ene rabbikm demeleri insandaki egoizmin ve ilhlamann Kurnn verdii temsillerdir. bn-i Haldunun bununla beraber, ihtilafa dmemek asndan, hereyin fesada uramamas iin siyaset ve hkmdarn tek olmas yolundaki fikrini ise u ayetle delillendirmitir: 400 Yerde ve gkte Allahtan baka ilah olsayd, buralardaki nizam (dzen) fesda urard.401 Anlald zere bn-i Haldunun asabeye verdii anlamn dini dir inan sisteminde birleilmi olunmasdr ki, bununla g de mlk de elde edilir ve Allahn yeryzndeki hakimiyetin stlenilerek hayr iin allmasdr.

398 399

el-Mukaddime, II, 521. el-Mukaddime, II, 530. 400 el-Mukaddime, II, 531. 401 Enbiya 21/22.

120

C.

Bedevilik ve Hadarilik in Asabiyetin Yeri bn-i Haldun, korunma ve

Asabiyetin her alanda nemini vurgulayan

savunma faaliyetlerinin sadakatle if edilmesini tek bir nesep ve asabiyetin mevcdiyetine balar. Bu yolla kuvvet ve kudret de korkulan bir hale gelir ki, ayn asabeden olan kimseler her zaman birbirlerinin yardmclar olurlar. te bu fiili, Allah kullarnn kalbinde yaratt dar ve skk zamanlarda hsm ve akrabann imddna koma ve onlara efkatli olma duygusunun insan tabiatndaki mevcudiyetinden kaynaklandn ifade eden bn-i Haldun, Kurnda Hz. Yusufun kardelerinden naklen sylenen u ayete iaret eder:402 Evlatlar babalarna; biz asabesi ve yakn akrabalar olduumuz halde onu kurt yemise, vallahi bu takdirde biz hsran iindeyiz demektir.403 Bunun manas udur ifadesi ile bu ayeti yorumlayan mellif, asabesi ve akrabas mevcut olan hibir kimseye tecavz edilmesinin tasavvur bile edilemeyeceini ancak nesepleri birbirinden ayr olanlarn ahsi olarak sadece kendini koruma moduna gireceini syler. Bu konudan hareketle, nbvvet, devlet kurmak ve herhangi bir i iin ve davet faliyetine girimek gibi halk ynlarndan sevk edilmesi istenen her konuda asabiyetin ok etkin olduunu ve nem arz ettiini akli ve dini delillerle sunmutur.404 Gnmzde hadar bir hayatn getirdii teknoloji ve lks, ayn inan ve dnce yapsndaki insanlarn bile birbirine olan ihtiyacn azaltm, bylelikle nesep ve asabiyet gibi soy unsurlarnn toplumsal yaant ierisinde ne kadar nemli ve geerli olduunu gstermitir. Ancak bunu sylerken maksadmz, an gereklerinden ve kolaylklarndan yararlanmann doru olmadn ifade etmek deil, bilakis ftri yapy unutmadan bu faydalarla asabiyeti birletirip daha ok kazanm salanabileceine dikkat ekmektedir. Zaten bn-i Haldun da, hadari hayatn bu yndeki olumsuzluklarna deinmi yoksa uzak durulmas gereken bir yaant olarak grmemitir. nk oka savunduu asabiyet de dahil her eyin faniliini u szleri ile dile getirmitir: Arzn da arzdakilerin de varisi Allahtr. Nesep ve asabiyet de

402 403

el-Mukaddime, II, 480. Ysuf 12/14. 404 Bununla ilgili rnekler iin bkz: el-Mukaddime, II, 481-496, 503,504.

121

dhil olmak zere her ey fanidir.405 Bu sz o, ile geici olan dnya hayatn hatrlatmaktadr. Hadariliin ortadan kalkmasyla aile fertleri arasndaki nesep erefinin yok olacan ve onlarn zerinde sadece bo bir kuruntunun izlerini tayacaklarna iaret eden bn-i Haldun, buna en arpc rnek olarak srailoullarn vermitir. Soy eceresi bakmndan dnyadaki hanelerin en muazzamna sahip srailoullar, Hz. brahimden dinlerinin ve eriatlarnn sahibi olan Hz. Musaya gelinceye kadar cedlerin de birok nebi ve rasl mevcut olmu, bir de asabiyetle ve bu sayede Allahn kendilerine vermeyi vadettii mlk sahip olmulard. Fakat daha sonra srailoullar bu nimetleri gzden karp zerlerine zillet ve meskenet damgas basld, psrk ve uyuuk hale geldiler.406 Kurn bunu u ayetlerle dile getirir: "Ey Musa! Bir esit yemee dayanamayacaz, bizim iin Rabbine yalvar, bize, yerin bitirdii sebze, hyar, sarmsak, mercimek ve soan yetitirsin" demitiniz de, "Hayrl olan daha dk eyle m deitirmek iitiyorsunuz? Bir ehre inin, phesiz orada istediiniz vardr" demiti. Onlara yoksulluk ve dknlk damgas vuruldu, Allah'n gazabna uradlar. Bu, Allah'n ayetlerini inkar etmeleri ve haksz yere peygamberleri ldrmelerindendi; bu, kar gelmeleri ve taknlk yapmalarndand., Nerede bulunsalar Allah'n ve inanan insanlarn himayesinde olanlar mstesna onlara alaklk damgas vurulmutur. Allah'tan bir gazaba uradlar, onlara aalk damgas vuruldu. Bu, Allah'n ayetlerini inkar etmeleri ve haksz yere peygamberleri ldrmelerindendir. Bu, kar gelmeleri ve taknlk yapmalarndandr.407 Bununla birlikte arzda bir yerden dierine srlmelerinin, onlarn kaderi olduunu savunan bn-i Haldun, Allah onlara yurtlarndan srlmeyi yazmam olsayd, onlar iin dnyada baka bir ekilde azap verecekti. Ahirette onlara ate azab vardr.408 ayetine iaret ederek binlerce sene klelik ve kfrden baka bir ey grmeden yaadlar sz ile kiinin bana gelen her eyin kendi eli ile iledikleri yznden olduunu beyan etmitir. Yani srailoullarnn gl bir
405 406

el-Mukaddime, II, 483. el-Mukaddime, II, 489. 407 Bakara 2/61, li- mran 3/112. 408 Har 59/3.

122

asabeye sahip olmalar ancak onu yegane g kabul ederek onunla kuruntuya kaplmalar sonlarnn yine bu yolla geldiinin rneini vermitir.409 Bylelikle bn-i Haldun asabiyeti dar bir kalp olan rklktan karp, dnce, gr birlii gibi manevi bir kardelik zeminine ekerek daha kapsaml bir anlam yklemitir. Asl medeniyetin ve kurtuluun bu yolla salanacan sonucuna varmtr. D. Mlkn lmeti Olarak Toplumdaki yi Hasletler

nsann (devlet kurma ya da mal edinme anlamnda) mlk sahibi olmas, onun tabiatnda var olan sosyalleme duygusunun sonucudur ve bu doal bir olaydr. Gene insan izinsiz (kendiliinden) mantki dnme gc ve esas ftrat itibariyle er nevinden olan (huy ve) hasletlerden ok hayr tr niteliklere yatkndr ki bn-i Haldun bunun zerinde zenle durmutur.410 er, insana hayvani duygular cihetinden gelir, fakat o insan olmas itibariyle hayra ve hayr trndeki hasletlere yakn olmas gerekir. te insandaki iyi ve faydal olan yapma eilimi, onun, mlk (devlet kurma) ve siyaset (ynetim) elde etmesi sonucunu dourur. O bu kanaatini u cmlesiyle dile getirir: nk mlk ve siyaset hayvanlara deil insanlara hastr. O halde mlke ve siyasete mnasip den ondaki hayr hasletleridir ki siyasete uygun olan da hayrdr.411 eri hkmlerin de hitlik ettii gibi Allahn halk (yaratmas) ve kullaryla ilgili hkmleri ise srf hayrdan yana dolaysyla ferd, ictim, menfaat ve maslahatlara riayet etmekten baka bir ey deildir. er ise Allahn takdirine ve kudretine muhalif olarak sadece cehaletten ve eytandan gelir. u halde, hayrn da errin de faili ve takdir edicisi Odur. Ondan baka gerek fail yoktur.412 Bu gzel ve hayrl hasletlerin zuhur ettii kimse, insanlar iinde Allahn halifesi ve halkn kefili olmaya hazrlandn savunan bn-i Haldun, bylece halifelik grevinin hayrdan yana bir tavrla mmkn olaca tezini ortaya koyar.413 O, iyi ve yararl (hayr) hasletleri yle sralamtr: Mertlik, kusurlar balama, gc olmayanlara katlanma, misafirperverlik, aresizleri gzetme, yoksullar kayrma, zorluklar sabrla
409 410

el-Mukaddime, II, 489. el-Mukaddime, II, 499. 411 el-Mukaddime, II, 500. 412 el-Mukaddime, II, 500. 413 el-Mukaddime, II, 500.

123

karlama, ahde vefa etme, namus ve haysiyeti korumak iin aba harcama, eraite hrmet etme, eraiti temsil eden ulemaya sayg gsterme, yaplmas veya yaplmamas gereken hususlarda bu alimlerin onlar iin tesbit ettikleri snrlarda durma, bunlara hsn- zanda bulunma, dindar kimselere inanma ve onlar mbarek bilme, dualarna rabet etme, byklerden ve yallardan haya etme, bunlara sayg gsterip yceltme, hem Hakka hem halka davet edene boyun eme, ilerini bizzat gremeyen birelere efkat gsterip durumlarn dzeltmek iin aba sarf etme, Hakk itaat etme, zavalllara kar alak gnll davranma, darda kalp imdad isteyenin arlarna kulak verme, eri hkmlere uyup ibadetleri fa etmek suretiyle dindar bir hayat yaama ve bunlarn ed edilmelerinin sebep ve artlar zerinde durma, gaddarlktan, hilekrlktan, kallelik yaparak ahdi bozmaktan ve benzeri eylerden kanma gibi hususlarda birbiriyle yarmaktr.414 Saylan u hasletlerin tamamen Kurn kaynakl olduunu sylemeye bile gerek yoktur.415 te bn-i Haldunun hayrl hasletler olarak nitelendirdii bu huylarn

dorudan siyasetin iinde olan insanlarda zellikle bulunmas gerektiini, hakimiyetleri altnda bulunanlar veya umumi olarak herkesi idare etmeyi ve siyaseti olmay hak etmilerdir. Bu saylan hasletlerin sahibi galebelerine ve asabiyetlerine mnasip olmak zere Allh telann onlara sevketmi olduu bir hayr olduunu beyan eden bn-i Haldun, bu hasletlerin onlara gelii gzel verilmediini vurgular. te bunun neticesinde, Allahn onlara mlk verdiini ilan ettiini ve bunu kendilerine sevkettiini anlam oluruz diyerek, bunun aksinde ise, bir milletin sahip olduu mlkn intizara urayaca ve harap olaca yolunda Allahtan bir izin kt vakit Hak Teala mlk sahiplerini kt eyler yapmaya rezalet nevinden olan ileri benimsemeye ve bunun yollarn tutmaya sevk edecei yorumunu getirir. Bunun yannda siyaset faziletinin kaybolmas durumunda, mlk ellerinden karak bakalarna geinceye kadar faziletler eksilir rezaletler artmaya devam eder. Sonuta Allah, vermi olduu mlk ve hayrlar onlardan geri alr. Bu neticenin domas, ac ve fena bir haberdir, ama baka bir yol da yoktur.416 O, her

414 415

el-Mukaddime, II, 501. lgili baz ayetler iin bkz: Bakara/83, 124, 177, 178, 277, 278; Nis/ 3, 5, 34, 37, 54, 58, 107, sr/23-25, 31, 34; Mide/8,13, 48 vb 416 el-Mukaddime, II, 501.

124

zaman yapt gibi, bu tezini de u ayetlerle delillendirir: Bir kasabay mahvetmek istediimiz vakit, orada lks ve refah iinde yaayanlara emrederiz, onlarda bunun zerine orada fsk ve fcur ile megul olurlar. Bu suretle mahvolmay hak ettiinden oras hak ile yeksan ederiz., Dilediini ve istediini yaratan Allahtr.417 E. Hilfet Ve mmetin Manas

Mlkn mahiyeti, insan iin toplum hayat yaamann zorunlu oluundan, mlkn gerei ise beer tabiatndaki tagallptr. bn-i Haldun, mlk sahibi olan zatn ahkam, kendi maksad ve arzusu istikametinde olaca iin, itaatsizliin ortaya kabileceini, ite bunun gibi hususlarda herkes tarafndan kabul edilen ve hkmlerine boyun eilen bir siyasi, kaziye teri klnm kanunlara mrcat edilmenin zaruriyetine dikkat ekmitir.418 O byle bir devlet siyasetinden uzak olunmas durumunda hkimiyetin ve iktidar dzenin bozulacan, tam bir stnlkten sz edilemeyeceini savunurken bunun tabii bir gidiat olduunu syler ve u ayeti delil gsterir. Daha evvel gelip gemi olanlardaki Allahn snneti ve nizam budur.419 Her ne kadar siyaseti dini bir zorunluluk grmese de, Allahn hakimiyeti dna kmay, Onun kanunlarndan baka kanun tanmay uzun srmeyecek bir dzen olduunu vurgulamtr ki, bu da dnyevi ve uhrevi bir dnce yapsnn sonucudur. bn-i Haldun ynetimde, siyset-i akliyye ve siyaset-i dniyye olmak zere iki usul zerinde durur. ayet sz konusu kanunlar, akll kiiler, devlet bykleri ve devlet ilerinde basiret sahibi olan zevt tarafndan teri klnm ise akli bir siyaset; eer Allah tarafndan tanzim edilmi olup ari vastasyla teri ve takrir (tespit ve taktik) edilmise bu dnya ve ahiret hayatndaki fayday gzeten dini bir siyaset meydana gelecektir.420 Zaten bn-i Haldun dnya ve ahiret karlarn birlikte gzeten dini siyaseti savunurken, dnya hayatnn tm ile batl ve geici, sonu lm ve

417 418

sr 17/16, Kasas 28/68 el-Mukaddime II, 562. 419 Ahzb 33/38 420 el-Mukaddime II, 562.

125

fendr olduunu u ayete dayandrmtr. Sizi abes olsun diye yarattm m zannediyorsunuz? 421 nsanlarda maksat ve matlup olan, onlar ahiretteki saadete ulatran dinleridir. diyen bn-i Haldun, Yer ve semalarda bulunan her ey kendine ait olan Allahn yolu budur.
422

ayetiyle de ibadet ve mumele nevinden btn halleri

itibariyle insanlar buna sevk etmek iin eri ahkmn geldiini gsterir.423 Bu eri ahkamn her eyi beeri itima iin tabi mlk bile buna dahil edilerek mlk de dini usullerle icra ve idare edilmitir. Mlkn bile dini esaslara gre tanzim edilmi ve tagallplerin elinde hakszlk vesilesi olmaktan karlmtr. riyi nazar dikkate almakszn siyasete ve siyasi hkmlere dayanan idre ve mlk eklini Allahn nurundan baka olan bir eyle hkmetmek olarak gren bn-i Haldun, Allah bir kimseye nur vermezse onun nuru olmaz.424 ayetiyle delillendirmitir. eriatn icabna uygun mlk eidini ise gzel ve faydal olandr.425 diyen bn-i Haldun ri insanlardan gaip olan ahiretle ilgili hususlarda umumun maslahatn herkesten iyi bilir, ister dier eyler nevinden olan insanlarn tm amelleri ahirette haredildikleri zaman kendilerine avdet edecektir.426 Aklamasnn sonuna da Onlar size iade edilecek olan amellerinizdir.427 hadis-i erfini eklemitir. Grld gibi, iki dnyann maslahatn gzeten bir siyasi ahkmn savunucusu olan mellif, Halbuki kanun yapanlar dnya hayatnn sadece zahirini biliyorlar428 ayetiyle yegne kanun yapcnn Allah olduunu vurgulamtr. Zra arinin insanlardan maksudu ve matlubunun ahiretteki salhlardr. eri ahkmn gerei olarak dnya ve ahiretteki halleri itibariyle herkesi eri hkmlere gre sevk ve idare etmek zaruridir, bunu f edecekler de eriat ehli olan nebiler ve onlardan sonra da onlarn yerine geen o zevattr. Bunlar halifeler yani arinin ahkmnn tatbik edenlerdir.429

421 422

Mminun 23/115 ra 42/53 423 el-Mukaddime, II, 562. 424 Nur 24/49. 425 el-Mukaddime, II, 563. 426 el-Mukaddime, II, 563. 427 Ayn lafzlarda hadisin kaynan tesbit edemedik. 428 Rm 30/7. 429 el-Mukaddime, II, 563.

126

Neb ve ondan sonra idareci olan halife sisteminin ileyii yledir: Allahn ahkm nebiler aracl ile insanlara aktarldn, halifenin ise uhrevi maslahatlar ile bunlara bal olan dnyevi maslahatlar hususunda erin gereine gre tm insanlar sevk ve idare eder. Yani hilafet dinin korunmas ve dnyann dini siyasetle idare edilmesi iin eriat sahibine (Hz. Muhammed) niyabet ve veklettir. rinin idare nazarnda dnyadaki tm ahvl, ahiretteki maslahatlarn nazar- itibara alnmasyla gerekleecektir.430 Halifeye halife denilmesi, mmeti ierisinde Hz. Peygamberin halefi olduu iindir ki halife denildii gibi Halife-i Raslllh, Allah Raslnn Halifesi de denilebilir. bn-i Haldun Halifetullah Allahn halifesi isminin verilmesindeki ihtilaflara da yer vermitir. Ben arzda bir halife yaratacam ve Biz sizi arzda halifeler kldk431 ayetleri hakknda, insanolu iin bahis konusu edilen umumi hilafetten iktibas ederek bu ismi caiz grdklerini ancak cumhurun ayetin manas buna uymuyor diyerek buna kar ktklarn syleyerek yle bir rnek vermitir. Hz. Ebu Bekir kendisine halifetullah diye arlnca, bunu menetmi ve Ben Allahn halifesi deilim, fakat raslllahn halifesiyim demiti. bn-i Haldun, buna sebep olarak, halef belirlemenin sadece gaip (lp giden ya da herhangi bir suretle ynetimden ayrlan) hakknda bahis konusu, hzr iin byle bir eyin sz konusu olamayacan aklar ve Allah hazr ve nazrdr. Onun iin naibe ihtiya yoktur. diyerek Allahn yerine herhangi bir varln geemeyeceini vurgulamtr. O, hilafetin aklen ve eren vacip olduunu, bunu kabul etmeyenlerin bile eri ahkamn tatbik edilmesinin zaruretini bildiklerini bundan kan mmkn olamayacan dile getirmitir. 432 mam nasbetmek farz- kifayedir. Bu ehl-i akd ve halla yani ileri gelen muteber zevta ve elit zmreye ait bir seimdir ki, onlar iin imam nasbetmek farz- ayndr. Bunun yan sra halka den vecibenin, seilen imama itaat etmek olduunu bildiren bn-i Haldun buna gereke olarak u ayeti gsterir:433 Allaha, rasle ve

430 431

el-Mukaddime, II, 563. Bakara 2/230, Enm 6/165. 432 el-Mukaddime, II, 564. 433 el-Mukaddime, II, 566.

127

sizden olan ulul-emre itaat ediniz434 Buradaki ulul-emrden murad hkm ve kazadr.435 Bu mansbn iki ahsa birlikte verilmesi demek ayn zamanda iki zta biat olunmas demek olacandan, byle bir sistemin caiz olmayacan ve bunun hadislerle sabit olduunu, mteahhirinin grlerine yer vererek yorumlamtr. Mteahhirn iki ilhn mevcudiyetini ve irkin imknszln gsteren Yerde ve semlarda Allahtan baka ilahlar bulunsayd buralarn nizamj bozulurdu.436 ayetine istint etmidir ve Mademki, yerde ve gklerde birden fazla ilhn mevcut olmas, lemdeki nizmn bozulmasna sebep olmaktadr, o halde fazla imam ve halifenin bulunmas da cemiyetteki dzenin bozulmasna sebep olur. demilerdir. Fakat bn-i Haldun, bu grn aksini savunarak bu ayetle istidllde bulunmann doru ve yerinde bir ey olmadn syler ve u yorumu yapar: nk ayetin delleti eri deil akldir. Ameli deil tikdi meseleye mcerred ve akli olarak delalet eder ki, Allah itikd etmemizi emrettii tevhidin bize hasl olmas iin akli bir delile dikkatimizi ekmitir. Bu husus tevhidin zihne yerlemesi iin en iyi yoldur. Halbuki bizim immet meselesindeki maksadmz iki imamn mevcdiyetinin reddi ile ilgilidir ve bu akl, tikdi deil ameli ve eri bir meseledir. O halde bu ayetle istidll, ona bir ncl ilave etmek suretiyle onu eri bir tarzda takrir ve ifade etmedike tam olmaz. bn-i Haldun bu ncl de fesadn neetine esas tekil eden taaddd(oalma)dr. Ve biz fesada mncer (sonuca ulama) olan her eyden men oluumuzdur437 diyerek istidllin bu ekilde olacan savunur. F. nsanlar Gibi Devletlerin de Tabii mrleri Vardr

Daha nceki blmlerde de iaret ettiimiz gibi bn-i Haldun, devleti, bir insan yaamna benzeterek, tpk onun gibi doma, gelime, olgunlama ve ihtiyarlk devrelerinin olduunu ve bunun aa-yukar yzyirmi sene srdn syler.438 O her zaman yapt gibi bu konuyu da yine bir hadisle destekleyerek, mslmanlarn mrlerinin 60-70 sene olduunu bildirmi, Nuh (a.s), d ve Semud kavimlerinin istisni durumlarn da gz nnde bulundurarak, bir devletin mrnn
434 435

Nis 4/59. el-Mukaddime, II, 572. 436 Enbiya 21/22. 437 Mukaddime, I, 427. (Sadece Bursa yazmasnda olan bir blm, SleymanUluda, dipnot) 438 el-Mukaddime, II, 536.

128

neslin mrn amayaca grn dile getirmitir. Bir nesil bir ahsn ortalama mrnden ibrettir. diyerek bu yan da nev nem, byme ve gelimenin son haddine ulam olduu 40 yl olduunu u ayetle delillendirmitir: Allah insan rdne bali olduu ve krk yana ulat zaman439 te bunun iin bir ahsn mr, bir neslin mr olarak belirlenmitir. Bu konuda rnek olarak srailoullarnn bana gelen Tih lnde krk yl kalmasdr. Bu olayn krk yl oluunda bir hikmet vardr. yle ki, orada krk yl kalnm olunmasndan maksat kabilelerden gelen bir neslin yok olmas ve yerine zilleti grmemi, tanmam ve ona almam baka bir neslin yetimesidir.440 Ayet ve hadislerle aklmaya alt bu grn tarihi bir olayla da ispatlama yoluna giden mellif, bu unsurun yani byme, gelime ve olgunlama dnemlerinin uyum iinde devam ettiini ve snnetullahn byle iledii izhn getirmitir. Bu konuda belki de birok mfessirin insan mr iin kulland Ecelleri gelince ne bir an geriye braklrlar, ne de bir an nceye alnrlar. kendi dnce sistemi ierisinde ustaca yorumlayabildiini gstermitir.442 bn-i Haldun, siyaset felsefesinde gn nemini vurgulamak maksadyla bir devletin ortaya koyduu tm eserlerinin o devletin aslndaki kuvvete dayandn savunur ve bu konuda Kunda hikye edilen d ile Semd kavminin tahkik edilmesi gerektiini u ekilde vurgular: Onlarn sahip olduu binalar ve eserlerin sanld gibi, eskilerin bedenleri, boy ve organ itibriyle bizim boyumuzdandaha byk olduu iindir. gibi bir vehme kaplmak yersizdir. Kssaclar bu gibi aslsz haberlere dknlk gstererek bu hususta mbalaa yapmlar zellikle, d, Semddan ve Amlikadan bahsederken batan baa yanl haberler vermilerdir.443 Bu konularda insanlarn kendi uslne ve esaslarna mracat edip, kendini kontrol altna alp sarih akl ve mstekm ftrat, mmkn ile imknsz olann tabiatlarn (akl- selim ve hiss-i selim) birbirinden ayrt etmek gerektiini belirten
439 440

441

ayetini, ayn zamanda bir devletin mr olarak nitelendiren bn-i Haldun, ayetleri

Ahkf 46/15. el-Mukaddime, II, 536. 441 Nahl 16/61. 442 el-Mukaddime, II, 538. 443 el-Mukaddime, II, 545-546.

129

bn-i Haldun, sz konusu imkn u ekilde aklamtr: Buradaki imkndan kast sadece bir eye has bnye ve maddeye gre olan imkndan ibrettir. nk bir eyin aslna, cinsine, snfna byklkteki miktarna ve kuvvetine dikkat ettiimiz vakit, o eyin ahvline bu nisbetle hkm icra ve tatbik eder; o sahann dnda kalan eylerin imknszlna hkmederiz. Konuyu u ayetlerle sonlandrr. De ki: Rabbim ilmimi arttr444, Merhamet edenler iin en fazla merhamet eden sensin.445 Her kusurdan mnezzeh olan Allah Tela en iyisini bilir.446 F. Umrnn Gayesi ve Nihayetinin Habercisi Olarak Hadaret

Mlk ve hanedanlk asabiyetin ulamak istedii bir gaye olduu gibi bedeviliin de hadarta ulamak gibi bir gayesinin olduunu defaatle aklayan bn-i Haldun, akl ve nakli delillerle aka ortaya koyduu 40 ya, ondaki (cismani, akl ve ruh) kuvvetlerin artmasnn gelimesinin gayesi ve son noktasdr ki, artk bundan sonra devletin duraklamas ve sona doru bir gidiini szkonusu etmitir.447 Umrandaki hadareti de byle deerlendiren mellif, toplumsal yapnn devam veya bozulmasnda zenginliin artmasn buna parelel olarak yoksulluun ilerlemesinin getirecei sonucu aklamaya almtr. Halk iin refah, nimet ve rahat ortaya knca insanlar da maddi ve manev zevklere doru hzl bir gelime husle gelir ki bu da, insanlarn ihtiya duyduundan fazlasn elde etmek gibi bir durumu ortaya karr, hatta israf derecesine varr da bu durum basit bir sknt ve eksiklikte isyan ve elde etme hrsna brnen insanlar, tketim lgnl ile gcnn yettiinden fazla masrafa girer. Bunun sonucunda ise hakk olmayan eylere ynelerek yoksulluunu, ihtiyacn gidermeye alr ve zevk ve adetlerin getirdii ihtiyalar iin alr, abalar ve onlar elde etmek iin errin renklerine boyanr, kt ekillere girerler ve onlar elde ettikten sonra nefsni bir huy ve vasf daha edinmek suretiyle nefislerine zarar vermi olurlar.448 Ferd ferd balayan bu fskn zamanla toplumun tamamna inkiaf eder. Nefse yerleen bu er huyu ile fsk, sahtekrlk yollu-yolsuz her hileye bavurarak geimini salama, kandrma, kumarbazlk, fuhu,
444 445

Tha 20/114. raf 7/ 151 446 el-Mukaddime II, 553. 447 el-Mukaddime, II, 817. 448 el-Mukaddime, II, 818.

130

yalan ve daha bir ok gayr-i ahlki tavra sebep olur. te bu di ve baya tavr sahipleri ile toplum, ehir alkalanr ki zamanla tedip ve terbiyeleri ihmal olunanlar, evreyi ve yetien gen nesli ihta eder. Bu konuda daha nce deindii gibi nesebin ahsi kt ruhlular iin bir ey ifade etmediini yineleyerek yle aklar: nsanlar ve beerdir ve yekdierinin misli ve dengidir. Doutan eses itibariyle arlarnda herhengi bir fark yoktur. Sadece edindikleri (iyi) huylar kazandklar faziletler ve terk ettikleri reziletler sebebiyle birbirlerini stnlk salarlar. u halde hangi ekilde olursa olsun eer bir kimsede reziletlerin (ve ktlklerin) rengi iyice yerlemi,boyas koyulam ve ondaki iyi huylar (ve hayr duygusu) bozulmusa ne nesebin ne de soy ktnn ho ve asil olmas fayda verir.449 te toplum felsefesine dair tm bu anlatlanlardan sonra bn-i Haldun baya iler ve sanatlar meslek edinenlerin, ahlklarnn bozulacan, er ve sahtekrlk boyas ile boyanacaklarn beyan eder ve bu hlin topluma, ehre, millete yaygnlamas sonucunu getirir. Bylece hem kendilerini hem milletin yani toplumun harap olmas ve inkzra uramas iin Allahan izin kar diyerek u ayeti verir:450 Biz bir ky (ve ehir halkn) helak etmek istediimiz vakit, orann refah, (bolluk, lks) iinde yaayan zmresine emrederiz de (bu emir zerine ictimi kanunlarn gerei olarak) orada fsk iler, ahlkszlk yaparlar. Bu suretle bu sz onlar hakknda doru kar, bunun zerine onlar trumr ederiz.451 bn-i Haldun bu durumu u ekilde izah etmitir: Sz konusu kiilerin kazanlar nefsin alt lkse ve artan arzularla tatmin olmak isteyen nefs bu taktirde ihtiyalarna yetemez, bu da muntazam olmayan ahvli ilerin yolunda gitmesine sebep olur. ahslarn hali teker teker bozulunca ehrin nizamna halel gelir (tekilat ker, dzen bozulur) ve harap olur.452 Hadaret ifsad eden millerden biri de fazla refah sebebi ile ehvetlere (maddi hazlara ve cismni keyf, zevklere) dkn olmatr. bn-i Haldun, bunun nce bedeni zevklerle, trl trl yeme-ime ile balayacan, zn ve livta (homoseksellik) gibi irkefleme nevileriyle ehveti trl trl yollardan gidermeyle takip edeceini
449 450

el-Mukaddime, II, 818. el-Mukaddime, II, 819. 451 sr 17/16. 452 el-Mukaddime, II, 820.

131

vurgular. Bunun sonucunda znda olduu gbi nesebin karmas, insan nevinin bozulmas ve gayr-i mer ocuklarn meydana gelmesini ki bu da ocuklara gsterilmesi gereken tabi efkatin ve yetitirme halini bozulmasn ortaya karr. te btn bunlar bebekler ya mahvolup gider bu durumda insan nevinin inktana sebep olur veya insan nevinin dorudan doruya tahribine ve fesadna sebep olur. Zndan daha zararl ve tesirli grd insan nevinin bozulmas konusunda bn-i Haldun, Lt Kavminin bana gelenleri hatrlatr. Ltilik (ecinsellik) insan nevinin hi mevcut olmamasna yol aar, fitne, fesat ve fcrun toplumu almaz problemlere srkler.453 Hadariyetin, ounlukla dini hayata olan negatif etki eder yani dini kimliin bozulmasna neden olur, lks ve konfor ile ilgili detler ve bunlara boyun eme hali onu bozar; nefis de bu tr detlerden hsl olan melekelerin boyas ile boyanm (bu eit kuvvetler ve itiyadlar sebebiyle kirlenmi) hale gelir. Bylelikle nce (fiziki) kudreti sonra ahlk ve dini tibriyle bozulan insann aslnda isanl bozulmu hakiki manasyla onun zerinde mesh (ekil deimesi) vki olduu yorumunu u ayetle destekler.454 Dilesek, onlar olduklar yerde dndrrdk de, ne ileri gidebilirler ve ne de geri dnebilirlerdi.455 Her kemlin bir zevli vardr. Bu grleri ile gnmz medeni, kendisinin sylemi ile hadari hayatn insanla getirdii olumsuzluklar hatrlamaktayz. nk yaanlamn ehir hayat aikardr ki, ahlki anlamda ciddi bir deiim sz konusudur. Bu bozulmann temel sebebi de iktisadi amillerdir ki, geni mali ve maddi imknlara sahip olan, ihtiyalar oalan her eit lezzet, lks, ve keyfi rahat bir ekilde tatmin eden insanlar ve cemiyetler insanlklarn unutarak ( yukardaki ayetin ifadesi ile mesh) zevk, safa, oyun ve elence iinde adeta ldrmak da ve hayvanlamaktadrlar. Bedevilerde birlikte yaama zaruretinden doan halisane yardnlama ve dayanma ehirlerde yerini menfaatla dayanan mesleki ve yardmlamaya dnr. Yani insann ehirde edindii huylar haddizatnda beeri hasletlerin ve insni meziyetlerin soysuzlamasndan baka bir ey deildir.456

453 454

el-Mukaddime, II, 820. el-Mukaddime, II, 821. 455 Ysin 36/67 456 Daha geni aklama iin, bkz.Sleyman Uluda, dipnot, Mukaddime, II, 673-675.

132

te btn bu aklamalar, gnmz toplumsal yaantsnn gidiatndaki ahlki buzulmann temelinde yatan etmenleri net bir ekilde ortaya koymaktadr. bni Haldunun asrlar ncesinde bundan bahsetmesi, ve onun zamanndan bu yana dnya zerinde cereyan eden rnek olay ve olgular onun kurduu dnce sisteminin geree ne kadar yakn olduunu gstermektedir. Bir dier sonu da yine onun sk sk iaret ettii gibi snnetullahn gereinin tezahr etmesidir. Buradan amzn toplumsal sorunlarna gereki zmler sunmak elbette mmkndr. G. Takv

Allah Tel insann ftratna hem hayr hem de erri yerletirmitir. nsan da bu iki yoldan istediini semekte zgrdr. te bn-i Halduna gre takv; dnya hayatnn zevklerini brakp, nefse ve ftrata yklenen hayr ve erden, hayr seerek fen ve irkin huylardan korunmay salayan bir yaam tarznn addr. Ftrata yklenen erri baskn karmak ise takvdan uzaklamay, dnyevi hayata dalp asl ahlki yaanlas deerleri unutmaya yol aar ki Allah muttaki olanlar sever457 ayetine Allah muttaki olmayanlar sevmez tevilini yapmtr.458 Bylece o, bedevi ve hadri hayatn sosyal hayata etkisini anlatmakla kalmam dini boyutuna da deinerek dnya-ahiret dengeli aklamalaryla inancna olan balln gstermitir. bn-i Haldun insan tabiatna Allah tarafndan yerletirilen hayr ve er zerinde detayl bir ekilde durmu ve ayetlerle aklamaya almtr. Yce Allah Biz ona (biri doru dieri yanl olan) iki yolu gsterdik.459 Ona (nefs-i ntkaya) hayr da erri de ilham ettirdi460 buyurmutur. Ayetlerin mealini verirken parantez cmleler onun tefsir usuln gzler nne serer. Onun iki yoldan kastn ise doru ve yanl bilgisinin insana verildiini, ayet insan ihtiyatlarn kullanrken de onlar babo brakr ve dine tabi olma haliyle kendini slah etmezse, daha ok kt huylara meyledecei yorumunu yapar. ems Suresi 28. ayette hayr ve er bilgisinden sonra insan ftratna yerletirilmi olur. yilik ve ktln mevcdiyetine vurgu yaparak iyilie meyledenleri Allahn lehvine mazhar kld

457 458

l-i mrn 3/76 el-Mukaddime, II, 473. 459 Beled 90/10 460 ems 91/28.

133

kimseler dnda ounluun bu hal zere olduunu da sylemeyi ihmal etmemitir.461 Bu eilimin tek engeli olarak da bir meyyidenin gerekliliine iaret eden bn-i Haldun, Zulm, insan nefsinin huyundan ve karakterindendir. ayet drst bir kimse grrsen bil ki bir sebebi vardr. Onun iin zulmetmiyor, eer o sebep olmasa hi dinlemez, o da zulmeder. diyerek insanlar arasndaki toplumsal dzeni salayacak kanunlara her zaman ihtiya duyulacana iaret etmitir.462 Elbette bu kanun yaptrm gl olmas iin akn bir varln elinden kmaldr. Onun burada aka zerinde durduu husus, insann devaml uyarlmaya ihtiyac olduudur ki, bu da ancak btn insanlarn fert olarak menfatini ve iki dnyann mamur edilmesini salayacak bir kanun olmaldr. Nitekim Allahn kanunu kyamete kadar devam edecek ve saylan zellikleri iermektedir. Burada gnmzde eri kanunlarn deien hayat tarzna uyumluluu konusunda bn-i Halduna katlmamak mmkn deildir. Onun dnce sisteminden anladmz udur ki, deien insan ftrat, ahlk, hadari hayatn insanlktan alp gtrdkleri, nefsi arzularn galebe gelmesi, uhrevi hayatn hesaba katlmadan arklarla ftratn bozulmas ve benzeri temayller hakiki kanuna uyumu zorlatrmtr. nk bu kanunlarla saadet asrn yaayan sahabeler vard ve onlar da nihayetinde insand.Yani bozulan insan olduu iin Kelimetullah kanunlarn da kabul edilemez ve yaanlamaz grmektedir. Her ne kadar ariat, ferd ve toplumsal alanda belli erevelerdeki deiiklerle ihtiyalara cevap verse de, manevi kntler onu yaanlamaz gstermektedir. bn-i Haldun asabiyetin doum ve soyla gelen bir durum olduunu kabul etmekle beraber, tarafgirlik yaparak asabiyetin kazanlabilir olduunu ve kiinin bu konuda seme zgrlnn bulunduu da belirtir. Birey, grup veya kavim gibi topluluklarla birleir ve orada yer edinip kabul grrse artk doumdan gelen nesep yani asabiyet iin de o kiiye fayda salamaz.463 Bunun dndaki erefi, serke ve mark nefislerin verdii vesvesenin neticesi olan vehimden ibaret gren mellif realite ve hakikat-i hl, dediklerimize ahit ve delildir464 diyerek u ayeti zikreder.
461 462

el-Mukaddime, II, 479-480. el-Mukaddime, II, 480. 463 el-Mukaddime, II, 490. 464 el-Mukaddime, II, 491.

134

phesiz ki Allah katnda en deerli olannz, en ok takva sahibi olannzdr465 Bu da asabiyetin bile takva yannda hibir ie yaramadnn ifadesidir. Daha nce de belirttiimiz gibi asabiyeti taasub haline getirmeyen bn-i Haldun, hem dnyevi hemde uhrevi anlamdaki pragmatist mantn her konuda olduu gibi burada da sergilemitir. Hasep (an, eref, asalet, ve itibar) den insanoluna arz olan gelip geici hallerdir. bn-i Haldun, insanlar iinde hibirinin erefi, demden kendisine kadar olan cedler zinciri ierisinde kesintisiz bir ekilde sregelmi deildir ki ilahi bir ltuf olmak ve kendisine de mevcut olan srr korumak zere Nebi (a.s.)a tahsis edilen aslet ve eref biricik istisndr aklamasn yaparak asabiyetlerin ve erefin yok olmaya mahkumiyetini vurgulamtr.466 Asl olan asabiyetin akn hedeflerle insanlarn menfaatten uzaklaarak birbirine kenetlenmesidir. Nitekim nice kan ba olan insanlarn brakn akrabalklarn gzetmeyi, kan davalar ile uratklar gnmz toplumunda bn-i Haldunun tesbitlerinin ne kadar isabetli olduunun bir iaretidir. bn-i Haldun sadece sultanlklarn, hkmdarlklarn deil devlet iinde yer alan btn idari tekilatn, itimai, ilmi ve sna messeselerin her eit rf, adet ve ananelerin fani olduuna inanmaktadr. Cemiyet hayat birok nesep ve asaletin doduu, gelitii ve kemale erdikten sonra da yok olup gittii bir sahadr ki bu Snnetullahn gereidir.467 Nitekim bir ayette yle denilmitir. Allah dilerse sizi ortadan kaldrr yeni bir (cemiyet, millet, rk) halk ortaya karr. Bunu yapmak Allah iin hi zor bir ey deildir.468 Bir yerde eitli asabiyetler mevcut olsa da en gl olann dierlerine galip gelerek ve onlar kendine tabi klarak tek bir vcut ortaya kardn savunan bn-i Haldun bunun tabi olduunu syler. Aksi halde ihtilafa ve ekimelere yol aarak ayrlk ba gstereceini u ayetle delillendirir.469 Allah insanlarn bazsna dier bazs ile hkim olmasayd yeryz (ve aradaki itimai hayatn nizam)
465 466

Hucrat 49/13 el-Mukaddime, II, 492. 467 el-Mukaddime, II ,492. 468 Ftr 35/16-17 469 el-Mukaddime, II, 496.

135

bozulurdu.470 Mlk asabiyetin gayesidir ve sonunda zayf asabiyetlere tegallp eder. Bununla ilgili rneklere tarih ahitlik etmitir. slam Tarihinde kavimlerin bir araya toplanmas ya da Osmanllarn nce evresindeki beylikleri sonra Anadoludaki beylikleri hakimiyetine almas vb. hadiseler malumumuzdur.471 H. stikamet

Hidayet ve kefin anahtar olarak takvay, kmil bir insan olmanN ahidi olarak deerlendiren bn-i Haldun, bunu, renmeden elde edilen bir ey olduu iin lm-i Ledn olarak aklar.472 Allah gklerde ve yerde bulunan her eyi ykin sahiplerine ayetler olsun diye yaratmtr., Bu halk iin bir beyndr. Takva sahipleri iin hidayet ve vazdr., Allahtan korkun ki, size bir furkan versin.473 Takvy bu ayetlerle aklamaya alan bn-i Haldun, furkandan maksadn Hak ile batl tefrik eden ve insan pheden kuratran bir nur olduunu ifade edilmitir. Bu sebeple Raslullah ekseri dualarnda kendisine nur verilmesini niyaz eder ve Allahm! Bize nur ihsan et, nurumu arttr, kalbime nur ltfet, kulama nur inam et, gsme nur bahet, klma, derime, etime ve kanma nur ver.474 Kii bu dualarn ardndan bu yolda cehd edilirse ve nuru elde etmeye ynelirse Kunn pek ok yerinde geen u ayetlerin gerekleeceine vurgu yapar: Urumuzda mcahede edenlere yollarmz gsteririz.. Allahtan korkun ki, mualliminiz olsun., Allah kimin gnln slam'a amsa, o, Rabbi katndan bir nur zere olmaz m? Kalpleri Allah' anmak hususunda katlam olanlara yazklar olsun; ite bunlar apak sapklktadrlar.475 Bu son ayet Raslullaha sorunlunca o bir geniliktir.. Nur kalbin iine atlnca o kalp geniler ve inirah bulur476 buyurmutur. Grdmz gibi o takvay nur ile irtibatlanm ve nuru ise hakk batldan ayrt edebilecek bir ferasetin bahedileceini belirtmi ve bununla ilgili ayetleri verdikten sonra birok hadisle de aklamalarn srdrmtr.477 Kim ilmi ile amel ederse Allah ona bilmediini retir., Mminin firasetinden saknn.
470 471

Bakara 2/251 Sleyman Uluda, dipnot Mukaddime, I, 351. 472 if-Sil, 25-26. 473 Yunus 10/6, l-i mrn 3/138, Enfal 8/29 474 Buhri, Devt, 10, Mslim, Msfiriyyin, 26. 475 Ankebut 29/69, Bakara 2/282, Zmer 39 /22. 476 Eb Nuaym, Hilyetl Evliy, c:9, s:246. 477 ifs-Sil, 26.

136

nk o Allahn nuru ile bakar.478 te takva ile kemle eren kimse harici alemde mutad olmayan bir sebeple kalbin iine sr olarak deen ilm-i lednne doru yol alr. Bunun delili u ayettir. Biz ona ledn ilmini rettik. Kendisine neznimizde bir ilim bellettik.479 bn-i Haldun mcahedenin ilk aamasnn takva, yani Allahn izdii snrlarda durmaktan ibret olduunu vurgular ikinci aamas olarak da istikameti gsterir.480 stikameti, tam drstlk, nefsi dzeltmek ve btn hareketlerde vasat olmay temin etmek olarak tanmladktan sonra istikametin elde edilmesi sonucundaki kazanmlar yle sralar:481 Onunla terbiye edilen nefsin huylar gzelleir, hayrl ileri kolaylkla yapar, terbiye ve temrinle Kurn ve Peygambere has ahlk, sanki kendisinde doutan mevcutmu gibi onun tabi huylar haline gelir ki, bu Allahn nimetine mahzar olan nebi ve sddklarn dereceleridir.482 te nimete mahzar klnanlarn derecesine ulamay istikamet zere olmaya balayan mellif gnde defalarca namazlarda okunan Fatiha suresinde Bizi dosdoru yola nimete mahzar kldklarnn yoluna ilet duasn reten Rabbin insan istikameti istemekle mkellef tuttuunu syler. Bunun sebebi olarak da, istikamete riyetin gl bunu arzu etmenin ok deerli ve meyvesinin ok erefli oluundan kaynaklandn savunur ve u hadisi zikreder:
483

Geri

tam

olarak

gerekletirmezsiniz ama yine de istikamet zere olunuz.

bn-i Haldun istikameti kazanmadaki en etkili yolun nefsni huylarn terbiye Etmek suretiyle aa arzularn zdd yaplarak baya isteklere muhalefet edilerek edileceini belirtir. Bu konuda itidalli olunmas gerektiine iaret eden ayetler verir.484 Onlar ki, infakta bulunduklar zaman hasislik etmediler, belki ikisinin ortas bir yol tutarlar. Yiyiniz, iiniz fakat israf etmeyiniz. Elini balayp boynuna

478 479 480

Tirmzi, Tefsir, Sretl Hicr.

Kehf 18/66. ifs-Sil, 34. 481 ifs-Sil, 35. 482 Nsa 4/68. 483 Mslim, man, 62, bn-i Mce, I, 61. 484 ifs-Sil, 35.

137

asma, tamamen akta bulundurma.,Kafirlere kar iddetli,fakat aralarnda merhametlidirler.485 stikamet tidalli bir hayat tarz ve sabrla elde edilir. Hz. Peygamberin Beni Hd Suresi ile benzeri sureler ihtiyarlatt hadisi ile Hd Suresindeki Emrolunduun gibi dosdoru (istikamet zere) ol.486 ayetini izah ederken, istikametin teklif edildiini balangta zor, klfetli olsa da tedrici surette nefs zerinde tekrar tekrar ilenince bu zorluun kalkacan ve bu fiillerin nefsin tabii bir huyu ve cibilleyetinde bulunan vasf haline geleceini aklar.487 Ona gre itidalden ve vasattan sapmann her eklinin yerilmitir. stikametin peygamberler hakknda farz- ayn olduunun bilinmesini gerektiini syler ve dorudan peygamberleri muhatap kabul eden ayetleri verir: phesiz ki sen doru yol (srat- mstekm) zere olasn diye gnderildin. Musa ve Haruna hitaben istikamet zereolun bilinmeyenlerin yoluna tabi olmayn.488 Hz. Aieye Raslullahn ahlk sorulduunda Kurn okumadn m? Onun ahlk Kurnd.489 Rivayetinden sonra u aklamalara yer vermitir: Kurn Raslullah, her ayeti ile yapt ve terk ettii btn davranlar itibariyle terbiye etmitir. lk defa tezhip ve terbiye edilen zt Raslullahdr. Sonra halk terbiye edilmitir ki, Hz. Peygamberin Ben gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim.490 buyurmu olmas bunu gsterir.491 bn-i Haldun istikametin elde edilmesinde riyzeti (ile ekmek)

nemsemitir. O riyzeti, kalbin kt, pis ve aa huylardan tasfiye edilmesi ve nefse ait btn tabii ve ftri huylarn itidal ve istikamet zere olmasn temin etmek suretiyle kalbin huy ve faziletlerle donatlmas olarak tanmlar, nefsin zevkine ho gelen dnyaya ait arzu ve zinetler gibi ekseriye insann meylettii ve eytann mminlerin kalbini eldii hususlarn tamamen reddedilmesini konu ile ilgili u ayeti vererek netletirir: Kadn, oul, hesapsz altn ve gm, stn vasfl at srleri, davarlar ve iftlikler gibi eylere ait arzulara tutkunluk halk iin ssl

485 486

Furkan 25/67, Enm 6/141, sr 17/29, Fetih 48/29 Hd 11/113 487 ifs-Sil, 36. 488 Yasin 36/4, Yunus 10/89 489 Mslim, Msfiriyyin, 139. 490 Muvatt, Hulk, 8,; Beyhk, c:X, 191. 491 ifs-Sil, 37.

138

gsterilmitir. Bunlar dnya hayatnn metdr. Gzel kbet Allah neznindedir.492 O halde bu gibi eylerden kamak bunlara kar isteksiz davranmak ldrc ylanlardan uzaklar gibi bunlardan uzaklamak istikametten inhiraf etmek iin bu mertebeyi ele geirip orada yerleinceye kadar lzumludur diyen bn-i Haldun Allahn enok sevdii amelin az olsa da fazla devaml olandr.493 hadisini hatrlatmtr.494 stikametin kalbinde hasl olan kimseni Kurn ahlk ile ahlklanacan snnete uyarsa doru yolda yryen istikamet sahibi kimselerin zmresine dahil olacan aklayan bn-i Haldun bu kimseleri u ayetle sralamtr: Neb, sddk, , ehid ve Salihler zmresinden olup da Allahn kendilerine inmda bulunduu kimseler yolda olma akmndan ne gzel kimselerdir.495 Mchedeyi birinci takva olarak zikreden mellif, bunun her mkellef iin farz- ayn olduunu belirtir. Allahn izdii hududa sayg gstermek suretiyle kendini azaptan korumann gerekliliine u ayeti delil gstermitir.496 Allahn hududuna tecavz edenlerin497 kfir ve fask olduklarn bilmek her mslman iin arttr. bn-i Haldunun riyazetle ilgili grlerinin, bedevi hayatla parelellik gsterdii aikrdr. nk bedevi yaantnn ierisinde ruhi ve bedeni hazlardan ve arlktan uzak itidalli bir yaam tarz vardr. Bu da, onun dini, tasavvufi, sosyal, psikolojik ve dier arasnda sk bir ba kurulabileceini gsteriyor. kinci mcahede olan istikmeti, Peygamber (a.s) iin farz- ayn, mmet iin meru gren bn-i Haldun buna sebep olarak da, onlar eriatn uygulaycs ve insanln nderi ve yryen bir Kurn olmak gibi bir nimete eren kimseler olmalarn gsterir.498 nk peygamberler insanlara Allahn dinini tebli gibi zor bir grev iin seilmi insanlardr ve bu onlar iin ayrcalkl bir nimettir. Mcahedenin nc ksm keiftir. Kefi, fikir de dahil olmak zere tm beeri kuvvetleri sndrerek, perdelerin kalkmas ve dnya hayatndan Rubbiyet nurlarn mahedeyi temin arzusuyla, akln tm dnce gcn, hazreti Rububiyete
492 493

Al-i mran 3/14. bn-i Mce, Zhd, 28. 494 ifs-Sil, 39. 495 Nsa 4/68. 496 ifs-Sil, 49. 497 Bakara 2/229. 498 ifs-Sil, 50.

139

tevcih etmektir. bn-i Haldun, dnyada iken bir kimsenin ulaabilecei mertebelerin nihayeti olarak kefi grr. Ancak bu mcahedeyi ho karlamayarak mekruh derecede mahzurlu olduunu belirten mellif u ayetle bu konuya aklk getirmitir: Ona (Hz. sa) uyanlarn kalplerinde efkat ve merhamet hislerini halkeyledik. Allah rzas gayesiyle ortaya attklar ruhbniyyeti kendilerine farz klm deildik. Buna hakkyla riyet de etmediler. Fakat bunlardan iman edenlere hak ettikleri karl verdik. Bunlarn ou ise, fask kimseler olarak kaldlar.499 Mchedenin bu aamasn ruhbanlktan ibaret gren bn-i Haldun,

ruhbaniyetin sevilere farz klnmadn, buradaki ruhbanlktan maksadn Allahn rzasn kazanmak olduunu belirtmitir. O bu konuda Selefiyyenin ruhbaniyeti kadn ve evlenmeyi terk ederek manastra kapanmaktr. eklindeki tanmn serdettikten sonra buna riyet etmedikleri iin Allah onlar hakknda onlarn ou fasktr500 demektedir. Bylece Allah ruhbniyyeti ortaya atan, sonra da onu hakkyla yerine getirmeyen kimseleri yerdii ve onlara esef ettii yorumunu getirmitir.
501

Ayrca Tatavvu ve nafile bir ibadete balayan onu tamamlamalar

lazm geldii ve buna hakkyla riayet etmeleri icap ettii hususu bu ayetten anlalr demitir. O hakkyla kaydna dikkat ekerek riyet etmenin glnden dolay bu nevi mcahede yolunu tutmann zorluunun anlalabileceini ve irade dnda kalan bir takm hallerin rz olmas sebebiyle bu nevi mcahede fasklk ve kfr getirebileceini ngrr. nk insann yaratl bu tr keflere msait deildir ki, ftratlarn zerinde olanlar gerekletirimezler. Ancak peygamberler ftrat itibariyle hidyet ve hilkat yolunu bekledikleri ve farkl olduklar iin bu tr keflere perde aralayabilirler.502 Allah her eye hilkatini vermi sonra da hidayet etmitir.503 te herkesin ftrat lsnde kefe ilhak olabileceini savunan bn-i Haldun, idrakin zerini amann bir miskin iin tehlikeli olacan savunmutur. Keften mtebiht konularna geen bn-i Haldun idraklarn zerinde olan eyler hakkndaki grleri sunar: Hz. Peygamber ruhtan sorulunca: De ki: ruh

499 500

Hdid 57/27. ifs-Sil, 50. 501 Kad Ebu Muhammed b. Atiye (: 546/1152). 502 ifs-Sil, 50-51. 503 Taha 20/50.

140

Rabbim emrindendir.504 buyurulmutur. Bu cevabn Yahudi ulemas tarafndan peygamberliin almeti , nbvvetin doruluunun delili sayldn syleyen bn-i Haldun, konuya Kiinin kendisini ilgilendirmeyen eyleri tm ile terk etmesi islm yaaynn gzelliindendir.505 hadisi ile aklk getirmitir.506 Ona gre, din ve dnya hayat bakmndan nemi bulunmayan hususlarn eren mahzurludur. O, ruh hakknda sana soruyorlar ayetine u yorumu yapmtr: Bu nevi ilerle megul olmann mahzurlu olduuna delalet eden bir tenkid ve red olduunu ifade ederek ayeti ayetle tefsir eder. Sana hilllerden soruyorlar? O hac ve halk iin vakit tayin etmeyi temin eder.507 Ayn durumu konusunda sizi ilgilendiren husus hilalin hac zamann tayin etmeye yaramas demektir ki, ayn dinle ilgili yn budur veya halkn zirat ve ticaretle ilgili muamelelerde vakit tayin etmesine yarar. Dnya ileriyle ilgili bulunan yn budur ki, bunun dndaki hususlara sizin ihtiyacnz yoktur. Burada sz konusu olan olay baz haclarn ihramda iken evlerden kaplardan girmeyi terk ederek arka taraftan girmeleri eklindeki tatbikatlardr ki, suale cevap olan bu manann bir taraf braklarak bu meselenin bahis konusu edilmesinde bu nev lzumsuz hususlar Hak Telann mahzurlu saydna ikaz ve iaret vardr ve mkelleften bunu terk etmelerini talep mevcuttur.508 bn-i Haldun mkefe ilmi zerinde fazlaca duranlara eletiriler getirmi, mtebiht konularnda yaplan tevil ve tefsirlerin bidatleri ortaya kardn, btni manalarla hakikate perde ektiini savunmutur. Mtebihatla ilgilenmenin bir tr kef hali olduunu kabul eder, idrakin ve kalbin kaldramayaca bu hususlardan uzak durmann itidalli bir davran olduunu beyan eder. Hz. Adem ve Hz. Havva hakknda Bunlar nefs ve tabiattr., boazlanan sr hakknda, o nefs idi, kehf ashab hakknda onlar arzularna meyletmi kimselerdir eklindeki yaplan tevillerin hidayet yolundan saptrmaya vesile olduunu, delalet ehli kimselerin kafasna bu dncelerin yatknlnn gerekliini belirtir.509 Bylece sembolizme kar bir tavr sergileyen bn-i Haldun, ayetlerin teviline kar deildir,
504 505

sra 17/85. Tirmiz, Zhd, 11; bn-i Mce, Fiten, 12; Muvatt, Husnul Hulk, 3; Ahmed b. Hanbel, c:I, 201. 506 ifs-Sil, 56. 507 Bakara 2/189. 508 ifs-Sil, 57. 509 ifs-Sil, 57.

141

ancak zorlama derecesine varan ar ve hakikatten uzak yorumlara tepki gstermitir. Mkefe ilmini hak ve Allahn bir srr olarak grm ancak mkefe insana verilen ilim ve iradeye ar geleceini vurgulayarak bundan uzak durulmas gerektiini ve bunun en doru bir yol olduunu savunmutur. . stnln Takvda Oluu

Hemen her frsatta asabiyetin dine davette ok byk getirisinin olduunu vurgulayan bn-i Haldun, Allah bir peygamberi sadece kavminin metin ve bahadr tifesinden gnderir, himye ve mdafaa gc olmayan zayf ve ciz bir kabileden peygamber gelmez510 sahih hadisi yannda asabiyeti zemm eden u ayet ve hadisi yorumlamtr. Allah katnda sizin en kerim olannz, en muttak olannzdr.511 Hz. Peygamber buyuruyor ki, Allah cahiliyetteki gururu (bbrlenmeyi) ve ecdadla iftihar etmeyi sizden gidermitir. Hepiniz demin oullarsnz ve dem de topraktandr.512 Hadis asabiyetin ahiret hayat iin bir geerliliininin olmadn asl maksadn hedeflere ynelmek iin son haddine kadar gayret sarfetmek gerektiini ve bunun Allah katndaki deerini ortaya koymutur. bn-i Haldun burada rinin mlk, saltanat ve krall zemmettiini, israf ve dnyevi hazlardan bol bol faydalanma ar israf ve Allah yolundan sapma gibi halleri itibriyle mlk sahiplerine esef ettiini syler. Bu r sadece dinde lfete ve nsiyete tevikte bulunmu, ihtilaf ve tefrikadan sakndrmtr. r nazarnda tm ile dnya ve dnya halleri bir binek vastadr. Vastadan mahrum olan maksada vusulden de mahrum olur.513 Zira ri mlk zat icab zemmetmi ve onunla megul olmay haz ve zevklerden yararlanma, kahr ve zulm sebebiyle mahzurlu grmtr. bn-i Haldun Hz. Dvud ve Hz. Sleyman hatrlatarak, onlarn kimsenin sahip olmad mlklerine dikkati ekmitir: Sleyman: "Dorusu ben bu iyi mallar, Rabbimi anmay saladklar, iin severim" demiti. Koup, toz perdesi arkasnda kaybolduklar zaman: "Artk yeter, onlar bana geri getirin" dedi. Bacaklarn ve boyunlarn svazlamaya balamt. Sleyman: "Rabbim! Beni bala, bana benden sonra kimsenin ulaamayaca bir hkmranlk ver; Sen
510 511

Ahmed b. Hanbel, II, 533. Hucrat 49/13. 512 Tirmizi, Tefsir-i Sure, 49, Eb Dvud, Edep, 111, Ahmed Hanbel, 3/321. 513 el-Mukaddime II, 580,581.

142

phesiz, daima bata bulanansn" dedi. Davud'a Sleyman' bahsettik; o ne gzel bir kuldu! Dorusu o daima Allah'a ynelirdi. Ey Davud! Seni phesiz yeryznde hkmran kldk, o halde insanlar arasnda adaletle hkmet, hevese uyma yoksa seni Allah'n yolundan saptrr. Dorusu, Allah'n yolundan sapanlara, onlara, hesap gnn unutmalarna karlk etin azap vardr.514 Onlar Allahn nebilerin ve Onun nezninde insanlarn en mkerrem olanlardr. Buna gre mlkn hakkn icb ettii ekilde doru kullanlmas br dnyay kazanmaya vesile olabilecektir.515 Mslmanlarn ounlukla bir riyazet hayatnn zenginlikten uzak durup fakirlik hayatn tercih etmeleri biimindeki yanl anlayna bn-i Haldundan gzel bir cevaptr. nk, Mslman zengin olup maln Hakk rzas iin kulland zaman asl maksadna ulam demektir. Yoksa klmazd. bn-i Haldun maksatlarn hakk ve hedeflerin bir olmasnn, belirlenen hedefler dorultusunda gsterilen gayretin mutlaka amacna ulaacan u hadisle pekitirir. Kimin hicreti Allaha ve Raslne ise onun hicreti Allaha ve Raslnedir. Ele geirecei bir dnyalk veya evlenecei bir kadn iin ise, onun hicreti ne iin hicret ettiyse onun iindir.516 Byelikle o, konulacak hedefi bir anlamda iaret ederek, tevekkln elden braklmamasn tavsiye etmitir. rinin zemmettii mlk ya da gadap gibi bir takm tbii duygular, doru olarak kullanld srece bir deer ifade ettii gzard edilmemesi gerekir. Ona gre insanda gadap kuvveti zail olacak olsa ondaki Hakka yardmc olma hususiyeti ortadan kalkar, cihat ve ly- Kelimetullah muattal olur. nk Hakka destek ve cihat yapma sadece gadap kuvvetinin var olmas sayesinde mmkndr. rinin sadece eytann yolundan ve kt maksatlar urunda kullanlan gadap, byle eyler iin olursa bu ktdr diyen bn-i Haldun yet gadap Allahta ve Allah iin yani Allah urunda ve Allah rzas iin olursa iyi bir ey olur.517 Dikkat edilecek olursa slmiyet almay ve hellinden kazanmay tevik ederek bir dayanmann gereklilii iin zekat messesesini farz

514 515

Sd 38/35 el-Mukaddime, II, 566. 516 el-Mukaddime, II, 581, Buhri, Vahy, 1, Mslim, mret, 45. 517 el-Mukaddime, II, 581.

143

olumlu-olumsuz btn davranlar pragmatik bir tavrla izah etmi ve hereyin yerli yerince kullanld oranda anlam kazanacan vurgulamtr. bn-i Haldun rinin asabiyeti ktlemesinin bu tr tabii huylarn yanl kullanlmasdan kaynaklandn dile getirir ve bunu u ayetle delillendirir: Akrabalarnzn ve evlatlarnzn size faydas olmaz.518 Bundan maksadn cahiliyet dneminde olduu gibi asabiyetin btl ve btlla ilgili haller zerinde bulunduu, asabiyete dayanarak bir kimsenin dierine kar haksz ve yersiz bir ekilde vnd veya hak iddia ettii yerlerdir. Bu gibi eylerin akl banda olan kimselerin fiillerinde yeri yoktur diyerek bunun abes (bo) olduunu ebedi kalnacak ahirette de bunun bir faydas olmayacan vurgulamtr.519 Bununla ilgili slm tarihinden rnekler de sunarak geni bir perspektifle hilfet meselesine deinmitir.520 J. Hatm (Gzel Koku) Hakknda

Hatm, tamam olmak ve nihayete ermek manasna gelir ki ii hatmettim cmlesi de byledir. bn-i Haldun, hatme, nihayete erdirmek, sonlandrmak anlamn vermitir. Kurn hatmettim sz gibi, hteml enbiy terkibi de, peygamberlerin ahiri ve iin sonu manalarna gelir. Hatme, kaplar ve fincanlar kapatmaya yarayan kapak (tapa, tapa) anlamn da ykleyen mellif bu gibi yerlerde byle anlamlarn geerli olduunu ancak u ayetle bu anlamn geerliliini kaybettiini vurgular. Onun hitam misktir.521 Bu ayetteki hitm kelimesini nihayete ermek ve tamam olmak eklinde izah edenlerin hata ettiini syleyen bn-i Haldun, hatta daha ileri giderek cennetlik olanlarn itikleri arabn sonunda misk kokusu bulacaklardr tarzndaki manaya kar kmtr. O, ayetteki hitm, tka anlamnda muhafaza etmek iin iinde arap bulunan kpn az balk veya zift (kara sakz) ile kapatld bir zamanda dnyadakinin aksine cenneteki arabn kapa balk ve ziftten ok daha ho kokan ve daha lezzetli olan misktendir denilmek suretiyle cennetteki arabn vasflar son derece gzel bir ekilde tasvir

518 519

Mmtehine 60/3. el-Mukaddime, II, 581-582. 520 el-Mukaddime, II, 582-588. 521 Mutaffifn 83/26.

144

edilmitir.522 Bununla birlikte hitma, nihayet son bulma anlamnda mhr adnn da alabileceini sylemitir. Onun bu farkl yorumu itimi ve sosyal hayat ierisinde ayetleri nasl kullandnn arpc bir rneidir. nk dnyevi bir zihniyetle uhrevi bir takm yorumlar gereki olmayabilir. K. Dzenin nemi (Bunynun Merss)

bn-i Haldun her insann hayatnn her aamasnda itidalli ve dzenli bir hayat yol edinmesi gerektiini, ancak bu dzenin savunma grevi bulunan askeri kulvarda daha nemli olduunu vurgular. Bu konuda harp eitlerinden balayarak askeri dzenin aamalar hakknda bilgiler verir. O harp eitlerini anlatrken vur ka, gerilla ve ete harbi diye nitelendirdii taktiin ve intizamn mkemmel olmas gerektiinden bahseder. Bu; tpk oklar tertip edilir ya da namaz iin saf tekil edilir gibi tertip ve tanzim edilmeli diyerek dmana kar atma esnasnda sebtkr olmaya ktl halinde daha fazla sadkat gstermeye ve dman daha ziyade korkutmaya sebep olacan belirtir. Bu dzeni, yarlmas mit edilmeyen saray surlarn ve uzayp giden kale duvarlarna benzeterek Kurandan u ayete iaret eder: phe yok ki birbirine kenetlenmi duvar talar bunynun merss gibi saf tekil ederek muktele edenleri Allah sever.523 ayette geen bunynun merss ifadesinin sebat iin yek dierini takviye etmek anlamna geldiini u hadisle de desteklemitir:524 Mmin mmin iin yek dierini takviye eden binann duvarndaki talar gibidir.525 Ona gre bu ayet ve hadisle harpte sebat gsterme farz, dmana arka evirme haram oluunun hikmeti ortaya kmaktadr. Ey nananlar! Sava iin ilerlerken, inkar edenlerle toplu halde karlatnzda onlara arkanz dnmeyin.526 Buna gre, dmana arkasn dnen bir kimse, saf ve hat nizamn ihlal etmi, bir hezimetin vuka gelmesi halinde bunun vebalini yklenmi Mslmanlarn malp bir duruma dmelerine ve dmanlarn ise frsat bulup galibiyet elde etmelerine imkan vermi gibi olur ki bunun gnah ok byktr. Bylece yenilgiden doan mefsedet ve zarar umumu etkiler, dini kuatan duvar yararak islama da sirayet eder. Bu yzden bn-i Haldun,
522 523

el-Mukaddime, II, 668. Sff 61/4. 524 el-Mukaddime, II, 677. 525 Buhri, Mescid, 54. 526 Enfl 8/15.

145

harpten firar gnah- kebirden saymtr. O bu deliller sonucunda ri nazarnda nizami savan br nevi (vur-ka, gerilla, ete harbi) savatan daha iddetli olarak grld sonucuna varmaktadr. 527 Bu sava takdii konusunda bn-i Haldun slamda harplerin nizami olmasn iki sebebe balamtr. Birincisi, dmanlarn nizam harp etmesi, onlar da dmanlar gibi savamaya mecbur etmitir. kincisi, muharebe meydannda sabr ve metanet gstermeye rabet etmeleri, yreklerinin iman dolu olmas sebebiyle yaptklar cihatta seve seve can vermek istemeleridir.528 nk nizam sava, can feda etmeye daha uygun bir durumdur. O slamiyetle omuzlara yklenen kutsal emanetin yreklere sald cesareti ve sabr ortaya koyarak mminlerin birbirlerinin kardeleri olduunu ayet ve hadislerle birlikte aklamtr. Yani mcadelede sebat etmenin karl zaferdir. Eski kk salm hanedanlklarn malup edilmesi zordur tezini de savunmu bu konuda Bizans Devletini rnek vermitir. Allahn kullar arasnda cri olan adeti budur. cmlesini, Allahn adetinde herhangi bir deiiklik bulamazsn529 ayetiyle tamamlamtr. Daha sonra slam tarihinde vki olan fetih hareketlerini hatrlatarak Peygamberin vefatndan -drt sene sonra Mslmanlarn ran ve Bizans istil etmeleri keyfiyetini yukarda sunduu tezlere delil gsterir. Bu fetihlerin tamamen Hz. Peygamberin mucizesi sayesinde gerekletiini savunan bn-i Haldun, bunun srrn ve hikmetini yle dile getirmitir: Mslmanlar dmanlaryla yaptklar cihadta mslmanlarn iman nuru ile ileriyi grerek seve seve canlarn feda etmeleri dmanlarn kalplerinde Allahn korku ve perianlk yaratm olmasdr.530 bn-i Haldunun her defasnda ortaya koyduu dnce sisteminde dini inanlarn etkisini net bir ekilde mahede edilmektedir. Bu da, kiinin tamemen tarafsz davranamayacann bir gstergesidir. Ancak onu tarafsz olabilmek konusunda en baarl melliflerden biri olarak takdim edebiliriz.

527 528

el-Mukaddime, II, 678. el-Mukaddime, II, 681. 529 Ahzap 33/62. 530 el-Mukaddime, II, 721.

146

L.

Zulm

Her eyden nce zulm, malikin elinden mlkn ve maln karlksz ve sebepsiz olarak almaktan ibarettir diyenlere kar kan bn-i Haldun, zulm daha umumi bir yaklamla ele almtr ki o da udur: Bakasnn mlkn alan veya onu zorla kendi iinde altran veyahut hakk olmayan bir eyi ondan isteyen veyahutta eriatn farz klmad bir hakk ve vazifeyi bakasna ykleyen (onu mer ve kanuni olmayan eylerle mkellef tutan) her kii karsndakine zulmetmitir. arinin zulm haram klmasndaki hikmeti bu ekilde aklayan mellif, bu zulm umrann yklmasna sebep olarak da grmtr. Umrann fesda uramas ve harap olmas ise insan nevinin inktan ilan eder. eriatta bulunan be zarri maksada (Zaruriyt-i Hamse)bu vesileye iaret eder. Dini hkmlerin ruhunun, zulm yok etmek adaleti getirmek olduunu vurgular. zellikle slam hukukunda nemli ilkelere dayanak olan be zaruret ise, dini muhafaza, nefsi muhafaza, akl muhafaza, nesli muhafaza, mal muhafaza olarak belirlenmitir. bn-i Haldun bu maddelerden yola karak zulm umrann tahrip edilmesine yol amas suretiyle insan nevinin ve neslinin kesilmesini ilan edince haram klma hikmeti onda mevcuttur. sonucunu karmtr.531 Bu yzden zulmn yasaklandn, zulmn haraml ile ilgili ayet ve hadislerin saylamayacak kadar ok olduunu ifade eden mellif, herkesin zulmetme gcne sahip olamayacan vurgulam ve bunu yle aklamtr: Eer herkes zulm gcne sahip olsayd herkes tarafndan ilenmesi mmkn olan zn, katl ve iki gibi beer nevi iin zararl olan gnahlarn karlnda konulan men edici cezalar meyyideler zulm nlemek iinde mutlaka konulurdu.532 Kendisine gc yetmeyenlerin bakasnn zulme gc yetmeyeceini belirten bn-i Haldun zulm sadece kudret ve otorite sahibi olanlardan vki olur ki bu yzden zulme kdir olan ahsn vicdannda manev meyyide olur diyerek zulm ktlemede ve ona dair olan tehditlerin tekrarnda mbalaa edilmitir aklamasn Rabbin kullara asla zulmetmez.533 ayeti ile noktalamtr.

531 532

el-Mukaddime, II, 699. el-Mukaddime, II, 700. 533 Fussilet 41/46.

147

Zulmn tanmn ve mahiyetini anlatan bn-i Haldun bu ayetle birlikte Allahn insanlara zulmetmeyeceini, zulmn insanlarn kendilerinden hasl olduunu vurgulayarak buna yol kesme davrann rnek vermitir. Allah ve peygamberiyle savaanlarn ve yeryznde bozgunculua uraanlarn cezas ldrlmek veya aslmak yahut apraz olarak el ve ayaklar kesilmek ya da yerlerinden srlmektir. Bu onlara dnyada bir rezilliktir. Onlara ahirette byk azap vardr.534 ayetiyle u aklamay yapmtr: Yol kesmek herkesin g yetiremeyecei bir zulmdr ki, ekya sadece ekyalk yapt mddete bunu yapmaya kdirdir diye itiraz edilemez diyen mellif bu itiraza karlk u iki cevab vermitir: Yol kesmede ekyann cana ve mala kar iledii sutan dolay ceza verilir. Bu ise ekiyaya kar kuvvet elde edildikten ve iledii suun hesabn sorma imkan hasl olduktan sonra bahiskonusu olan bizztihi yol kesmanin ise (zulmde olduu gibi tesbit edilmi muayyen) bir cezas yoktur. Dier cevap ise; yol kesen ekiya kudret sahibidir diye vasfolunamaz. nk zalimin kudreti deyimi hibir kudretin kar koyamad her tarafa uzanan bir eli (yksek makam sahiplerinin hakszln ve devletin zulmn) kastediyoruz. 535 bn-i Haldunun nem verdii konulardan bazlarn Kuranla nasl desteklediini ve ilgili ayetleri nasl yorumladn bylece ortaya koymu olduk. Bata da iaret ettiimiz zere bunlar seilmi rneklerdir. Mellifin eserlerinde buna benzer birok rnein mevcut olduunu rahatlkla ifade edebiliriz. yle zannediyoruz ki, onun dnce sisteminde vahyi bilginin (Kuran) yerinin neresi olduu ve onun nasl kullanldn isbat etmesi bakmndan bu rnekler yeterli olacaktr. VII. BN- HALDUNUN YORUMCULUUNUN DEERLEND RMES bn-i Haldunun dnce metodu, bahsettii konular hakknda hibir gr peinen reddetmeden, olabildiince geni bir perspektiften bakarak kimin ya da hangi mezhebin sylediine bakmakszn doru gr kabul etmek ve yine kimin ya da hangi mezhebin sylediine bakmakszn yanll aka ortada olan gr reddetmektir. Yani onun iin nemli olan kiiler ya da mezhepler deil, fikirlerdir.
534 535

Mide 5/33. el-Mukaddime, II, 700.

148

Byle objektif bir tutum sergilemesinde, onun, tarafgir bir yneliten uzak durmasnn byk bir etkisi bulunmaktadr. Bu sayede o, olaylar ve olgular, bireysel, toplumsal, siyasi ve tarihsel olarak deerlendirmi ve bunlar ayetlerle delillendirerek zgn yorumlaryla tefsir alanna farkl bir boyut kazandrmtr. bn-i Haldunn dnce sistemi ierisinde Kurann yerini tespit etmeye altmz bu blmn sonunda baz kanaatlerimizi belirtmek istiyoruz. Bilindii zere ictimai (sosyal) tefsir, yirminci yzylda pek revata olmutur. Gelinen srete bunun normal bir gelime olduu anlalmaktadr. Zira mfessirler ve Kuran aratrmaclar yaadklar an ve toplumun problemleri ile dorudan ilgilenmek zorundadrlar. Hal byle olunca son iki asrda mslman toplumlarda n plana kmaya balayan sosyal gelimeler tefsire de yansmtr. Bu olgu tam da bn-i Haldunun ortaya koymaya alt dnce sistemi ve metodolojinin hem doruluunu ve hem de gelitirilmesi gerektiini gstermitir. Ne yazktr ki, tefsir tarihinden, zellikle de ictimai/sosyal tefsirden bahseden aratrmaclar bn-i Haldunu bu alanda grmemiler, eserlerinde ondan ve metodundan bahsetmemilerdir. Hlbuki o, Kurn ve Kurn ilimleri hakkndaki engin bilgisi dncesiyle birlikte sistematiklemi ve Kurnn yorumlanmasna yalnz sosyal deil siyasi, tarihsel, felsefi, psikolojik ve daha birok ynl bak asi kazandrmtr. Kanaatimizce o, bu alana ok byk katklar salamtr, ayet onun kendinden nceki mfessirlerden istifade ettii kadar ondan sonraki mfessirler de onun ortaya koyduu dncelerden istifade etselerdi, Kuran yorumunda ve toplumsal hadiselerle Kuran balantsnda daha iyi bir nokta yakalanabilirdi. nk o, ne saf aklla hareket ederek vahyi bilgiyi dlamtr, ne de vahyi bilgileri olduu gibi ve gelii gzel dnceler ortaya koymutur. Bilakis akl-vahiy birlikteliinin nasl gl bir dnce sistemi dourabileceinin en gzel rneini sergilemitir. Onda akl ne kadar nemliyse, Kuran da en az o kadar nemlidir. Akl nasl ki sosyal olaylar grr, yorumlar ve sonular retirse, vahiy de kendi tabiat gerei sosyal olgu ve olaylar zerine her zaman ve her zeminde geerli olabilecek tehisler koymutur. Kurn, sadece arinin emir ve yasaklarn ieren bir kanun kitab deildir. Onun ieriinde bireysel ve toplumsal birok konuda hatta insanlk tarihinin balangcndan itibaren her aa sunduu mesajlar mevcuttur. te bn-i

149

Haldunun yapt da, bu hakikat kitabnn zamanlar st niteliini dini, dili, gr farkl olan her insana hitap eden akl mantk ve realist bir metodla sunmutur. Sonu olarak bn-i Haldunun sistemi ve metodu tarihilie, sosyal

tarihilie, sosyoloji ve psikolojiye olduu kadar Kuran yorumculuuna ve Kuran aratrmalarna da katk salayabilecek niteliktedir. yle anlalyor ki, o tarihi olarak mehur olduundan dini ilimlerle uraan ulema ona fazla rabet etmemitir. Ancak gnmz Kurn ve tefsir aratrmaclar da artk onu grmezden gelemezler. Hemen belirtelim ki, bn-i Haldunun ayetleri yorumlamas veya delil olarak kullanmas, klasik anlamda bir tefsir yapma olmad gibi, gene yorum biimi de klasik tefsir usulndekine benzemez. Zaten onun amac bu deildir. Fakat daha nce de belirttiimiz gibi, yetitii gelenekten yani temelden salam bir din eitimi ald iin gr ufku da bu dorultuda gelimitir. Yaad tecrbeler de buna eklenince sadece tarih, sosyoloji, psikoloji, dil ve sanat gibi dallarda deil, ayet yorumculuunda da, klasik metodlardan farkl deerlendirmeler yapmtr. Onu tam olarak bir mfessir olarak kabul edemeyiz. nk o, bir tefsir eseri yazmak iin yola kmam ancak tefsir eitleri arasnda zikredilen bir nevi sosyal tefsir ve konulu tefsir metodu ile ayet yorumculuundaki yeteneini ve Kurn kltrn kantlamtr. Mellifin ayetleri yorumlarken sosyolojik ve psikolojik birok boyutla deerlendirmesi gnmz tefsirciliine de k tutaca aikrdr.

SONU bn-i Haldun, slam kltr ve medeniyetinin zirveye ulat bir ada yaam ok ynl bir lim, bilgin, dnr, idareci ve siyaset adamdr. Dolaysyla temsil etmi olduu ilmi birikim, dnce sistemi, lim yorumsamac ve anlayc metodu ile onu srf birisi ile nitelendirmek yanl olacaktr. O byk bir teorisyen, geni apl bir mtefekkir, olaylarn ve olgularn farknda olan, onlar yorumlayabilen ve pratie aktarabilen bir entelekteldir. Toplumun her kesiminde fikir ve grleri kabul gren mellife imdiye kadar bir Kurn iktibass ve Kurn yorumcusu gzyle baklmamtr. Eserlerindeki intibamza gre o, bir tarihi, bir sosyolog ve siyaseti olduu kadar, ayetleri yerli yerince kullanmay baarm bir lim ve Kurn yorumcusudur. yleki vahyin deimezliini ve gerekliini tecrbesiyle ve bilgisiyle insanla sunmu ve kabul grm bir filozoftur. Aratrmamz bn-i Haldunun btn hayatna, ilmi faaliyetlerine ve dnce sistemine k tutmaktadr. zellikle Kurn ve yorumu ile ilgili grlerini vahiyle desteklemesi, Kurn ve snneti kaynak olarak kullandn gsteren yorumlar gnmz tefsir almalar iin nemlidir. Daha ok Mukaddimede ortaya koyduu bu grleri nda o, bata Kurn ve snnet olmak zere gemiten kendi dnemine kadar olan btn ilmi kaynaklar deerlendirerek evrensel nitelikte eserler ortaya koyan nadir ahsiyetlerin arasnda yerini almtr. Olaylar, olgular vahye ve snnete arzederek, ayetler erevesindeki klasik yorumlara farkl bir bak as kazandrmtr. zellikle sosyal ve ictimi konulardaki tecrbesinin eserlerine oka yansmas, gnmzdeki olay ve olgularn aklanmasnda hatta sorunlarn zmnde bile mesajlar sunabilmektedir. Bunun yannda slam dncesinde yeni bir akm olarak deerlendirebileceimiz sosyal tefsirin ortaya kmasna vesile olmutur. Bylelikle nce sosyal bir nitelikte balayan olaylar mellifin yorumundan geerek kinat kitab olarak nitelendirdii ilham kayna Kurnla balar. Klasik tefsir anlaynn tam tersi gerekleen bu yorumlama biimiyle ortaya att fikirler herkes tarafndan kabul edilebilir bir sosyal olay olarak karmza kar. Belki de onun kendisine has bu usl, bugn birok fikir akm tarafndan kabul edilip fikirlerine deer verilmesini, anlalmaya allan bir ahsiyet olmasn salamtr.

151

bn-i Haldun bedevilik-hadarilik, umran, asabiyyet gibi kavramlara geni anlamlar ykleyerek, fert ve toplumun tarihini gz nnde bulundurarak bir tarih felsefesi ortaya koymutur. Fert ve toplum baznda yaanan her olay gemii ve gelecei ile ilikilendiren mellif bu konuda olduka titiz ve tahkiki davranmtr. Snnetullaha her zamanda ve meknda deimez bir kanun olarak bakan bn-i Haldun sebelerin sebeplerine de inerek insanlk iin nsezi niteliinde gnmze de mesajlar sunabilmitir. Hemen hemen btn eserlerden faydalanm ve bunlarla ilgili hem takdirlerini hemde eletirilerini beyan etmitir. Siyasi ve sosyal ortamn karkl bn-i Haldunu da etkilemi bazen bu ortamn etkisiyle tutarsz Ama benimsedii fikirleri her platformda ekinmeden davranabilmitir. seslendirmitir. Onun ilminin asl kayna olarak ncelikle vahiy ve snnet olduunu sylemek mmkndr. Bundan sonra ise mezhep, din, dil ve rk ayrm yapmadan batl doulu btn limlerin ve fikir adamlarnn grlerini ve eselerini tahkik etmi gerektiinde de tenkid etmekten hi ekinmemitir. Bilgide en doruya ulamak adna gerektiinde bir dnceyi kyasya eletirirken ayn ahsn baka konu ile ilgili grlerine ilikin takdirlerini beyan etmesini bilmitir. Mkemmellii sadece Allaha yaktrarak asl ilim sahibinin O olduunu her defasnda vurgulamtr. O, ayetleri yorumlamak iin ya da yeni bir tefsir anlay ne srmek iin eserlerini kaleme almamtr. Bilakis bilgi ve tecrbesini vahiy ve snnetle harmanlayarak insanlk tarihinin gemiinden kard mesajlar sonraki nesillere sunmay baarm, ayetlerin sosyal gerekliini gstermitir. phesiz ki, bu byk mtefekkirin slm dncesine katk salayacak daha birok grleri mevcuttur. zellikle hadis alannda yaplacak alma sosyal boyutta kuland rivayetlerin yerini tahkik etmek, snnetin onun hayatndaki nemini tayin etmemize ve tahlilleriyle hadislere farkl bir alm salayabilir. Bundan baka kelam, akid ve tasavvuf dalndaki deerli fikirlerinin gnyzne karlmas gerekmektedir. Sadece dini ilimlerde deil, dier ilim dallarnda da faydalanlabilecek derin bilgi bir birikimine sahip byk bir limdir.

152

zellikle son dnemlerde doulu ve batl birok ilim adam onun fikir zenginliinden faydalanma gayretindedir. nk onun eserlerinde ortaya koyduu dnce sistemi gnmze de geleceimizede k tutacak niteliktedir.

B BL YOGRAFYA Ahmed B. Hanbel, Eb Abdillh Ahmed b. Muhammed e-eybn, Msned el- mm Ahmed b. Hanbel, thk. uayb el-Arnavd- dil Mrid, I-L, Messesetr-Risle, Beyrut 1413/1993. Arslan, Ahmet, bn-i Haldunun lim Ve Fikir Dnyas, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987. Aydemir, Abdullah, Tefsirde sriliyyat, Beyan Yaynlar, Ankara 1985. Batseva, S.M, bn-i Haldun Dncesinin Toplumsal Temellleri, (ev:Turan Dursun), Bilim Ve topya, Mart 1999, s:24-29. Bayraktar, Mehmet, Felsefe, litam Ders Kitab, Ankara niversitesi Uzaktan Etim Yaynlar, Ankara 2005. Beyhki, E Bekr Ahmed b.el-Hseyin b. Ali Beyhki, es-SnensSair, (thk. Kalac, Abdul Muhammed), Dr Reyyn, Kahire 1988. Cerraholu, smail, Tefsir Usl, Trkiye Diyanet Yaynlar, Ankara 1995. Cerraholu, smail, Kurn Tarihi I-II, Fecr Yaynevi, Ankara 1996. arc, Mustafa, Asabiyet, slmda nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, stanbul 1997, (4 cilt). Bilgi, Alaattin, bn-i Haldun:Marxtan Be Yzyl nce, Bilim Ve topya, Mart 1999, s:30-33. Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. brahim, Sahhul-Buhr, (thk. Abdulaziz b.Abdullah), stanbul 1992. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi , Geliim Yaynlar, stanbul 1986, c:IX, s:5521-5525. Doan, Cemal, bn-i Haldunda Tarihi Perspektif, Zaman Gazetesi, stanbul 1991. Den, aban, lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2004. Dumlu, mer, bn-i Teymiyye ve Konulu Tefsir, Anadolu Yaynlar, zmir 1999. Dursun, Hakk, Bermekiler, D A., satnbul 2000, c:V. Dursun, Turan, bn-i Haldunun Temel Dnceleri, Bilim Ve topya, Mart 1999, 15-23. Doan, Cemal, bn-i Haldunda Tarihi Perspektif, Zaman Gazetesi, Ekim 1991. Eb Dvud, Sleyman b. El-Eas es-Sicistn, Snen, stanbul 1992. Ebu Zehra, Muhammed, Ahmed bn-i Teymiyye, (ev.: Osman Keskiolu), stanbul 1987.

ii

Eyice, Semvi, Fatmiler, D A., stanbul 2000, c:XII. Falay, Nihat, ktisat Olarak bn-i Haldun, Bilim Ve topya, Mart 1999. Ferruh, mer, Mevgfi bn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye eddniyye, Bhsn ve Mgdentn f Trhl Ilmi ve Trhl Felsefeti fil slm, Drt-Talia, Beyrut 1986, (s.224-280). Grgn, Tahsin, bn-i Haldun, D A, stanbul 2000, c:XIX, s:543-555. Gn, Adem, bn-i Haldunun Mukaddimedeki Din Etimi ile lgili Grleri,(Yaynlanmam Yksek lisans tezi), C.. Sosyal Bilimler Enst., Sivas 2002. Grkan, lker, Tarihten Sosyolojiye Doru mran limi, Bilim Ve topya, Mart 1999, s:53. Gven, ahin, ada Tefsir Aratrmalarnda Konulu Tefsir Metodu, ura Yaynlar, stanbul 2001. Hassan, mit, bn-i Haldun Dncesine Yaklamda Btnsellik Sorunu,( A..Sos.Bil.Fak. Yaynlar), Bilim Ve topya, Mart 1999, s:36-38. bn-i Haldun, Abdurrahman b.Muhammed, el- Mukaddime, (thk: Dr.Ali Abdulvhd Vf), (3 cilt), Nahdet Msr 1928. bn-i Haldun, Abdurrahman b.Muhammed, (ev:Sleyman Uluda), Dergh Yaynlar, stanbul 2005. elMukaddime,

bn-i Haldun, Abdurrahman b.Muhammed, ifus-Siil LitehzibilMesil, (Nereden: Muhammed B. Tvit at-Tanci), Osman Yaln Matbaas, stanbul 1958. bn-i Haldun, Abdurrahman b.Muhammed, Tasavvufun Mahiyeti, (ev:Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul 1984. bn-i Haldun, Abdurrahman b.Muhammed, et-Tarf bn-i Haldun Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken (Nereden: Muhammed B. Tvit atTanci), Kahire 1951. bn-i Kesir, Ebul-Fid mdddn smil b. mer, Tefsrul-KurnilAzm, Dru bn-i Kesr, Beyrut 1994, (4 cilt). bn-i Mce, Muhammed b. Yezid el-Kazvn, Snen, (thk.Muhammed Fuat Abdulbki), Beyrut 1952, (2 cilt). bn-i Manzur, Ebul-Fadl Cemlddn Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1994. (14 cilt) slm Ansiklopdisi, M.E.B., stanbul 1997. Keskiolu, Osman, Nzlnden Gnmze Kurn- Kerim Bilgileri, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1989. Krca, Cell, Asabiyet, slmi Kavramlar, Sen Yazar Genlik Vakf Yaynlar, Ankara 1997, (2cilt).

iii

Kvlcml, Hikmet, bn-i Haldunun Gerek Diyalektii, Bilim Ve topya, Mart 1999, s:34-35. Kitab- Mukaddes, Ohan Matbaaclk, stanbul 1997. Kozak, brahim Erol, bn-i Haldun, D A., satnbul 2000, c:XX, s:1-8. M.Mehmet, erif, slm Dnce Tarihi, nsan Yaynlar, stanbul 1991. Meri, Cemil, Umrandan Uygarla, tken Yaynevi, stanbul 1974. Mesd, Ali b. Hseyin, Murcuz-Zeheb, Mektebetl Asriye, Beyrut 1988, (4 cilt). Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccc el-Kueyr en-Nsbr, Sahhu Mslim, (thk. Ms hin Lin- Ahmed mer Him), I-V, Messeset zzd-Dn, yy. 1407/1987. Nesi Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali b. Bahr b. Sinan, Snen, (thk. Abdlfettah Eb Gudde), Beyrut t.y. Sat el-Husri, bn-i Haldun Sosyolojisi, (ev:Mehmet Bayyiit), S.. lahiyat Fak. Dergisi, s:4, Konya 1991. Sena, Cemil, Filozoflar Ansiklopedisi (3cilt), Remzi Kitabevi, stanbul 1993. Sezen, Ymni, slamn Sosyolojik Yorumu, stanbul 2000. es-Salih, Subhi, Mebhis f Ulmil-Kurn, Drul- lm lil-Melyn, Beyrut 1990. es-Suyt, Cellddn Abdurrahmn, el- tkn f Ulmil-Kurn, (thk. Mustafa Db el-Bu), I-II, Dru bn Kesr, Beyrut 1414/1993. et-Taber, Eb Cafer bn Cerr Muhammed b. Cerr b. Yezd, CmiulBeyn an Tevli yil-Kurn, Drul-Fikr, Beyrut 1988, (15 cilt). Tirmzi Eb Muhammed b. sa b. Sevre, Snen, Kahire 1937, (5 cilt) Togan, A. Zeki Velidi, bni Haldun Nazarnda slam Hkmetlerinin stikbli, (Yayna hazrlayan: Yldray Kaplan), slmiyat, c:IV, say:3, Ankara 2001, s:159-166. Togan, A. Zeki Velidi, Tarihte Usl, Tarih Aratrmalar I, satanbul 1969. Topta, Mahmut, bn-i Halduna Yn Veren Kurn Ayetleri, Canta Yaynlar, stanbul 2002. Topta, Mahmut, bn-i Haldunun Diliyle Kurn Ayetlerinin Tefsiri, Milli Gazete,(22 Blm), Kasm 2002 Uluda, Sleyman, bn-i Haldun, D A, stanbul 2000, c:XIX, s:538-543. Uluda, Sleyman, bn-i Haldun,Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1993.

iv

Uluda, Sleyman, Mukaddimenin evirisini yaparken ok nemli aklamalarn dipnot eklinde vermitir. Biz de yararlandmz bu aklamalar makale tarznda dipnot olarak verdik. Yeni Rehber Ansiklopedisi, hlas Gazetecilik, stanbul 1993. Ez-Zemaher, Ebul Ksm Crullah Muhammed b. mer ez-Zemaheri, el-Kef an Hagigt-Tenzl ve Uynil Ekvl f vcht-Tevil, Drul Fikr, Beyrut 1977, (4 cilt).