T.C. ULUDA NVERSTES LAHYAT FAKLTES Cilt: 11, Say:2, 2002 ss.

117-146

YAHUD-HIRSTYAN LKLER TARH Ve ANT-SEMTZM-ORYANTALZM LKS Blent ENAY NSZ Bu maklede, Yahudiler ve Latin Katolik Hristiyanlar arasndaki ilikileri ekillendiren Anti-Semitizmin Oryantalizm ile dorudan sebepsonu ilikisi olduuna dikkat ekilmektedir. Anti-Semitizmin Batda art ve devamnda da Latin Katolik Hristiyanlnn anti-slamizminin etkisi kayda deer bir husustur. Makle, Edward Saidin Orientalism adl eserindeki antisemitizm ile ilgili deerlendirmelerinden hareketle, YahudiHristiyan ilikileri tarihine bakmakta ve Yahudi-Hristiyan kaynaklarna gre antisemitizmin kkenlerini incelerken , anti-Semitizmin Bat Hristiyan tarihinde bilinen sebepler yannda anti-slamizmden de kaynakland, dolaysyla Oryantalizmi ekillendirmi olduuna iaret etmektedir. Bunun temelinde Latin Katolik dnyasnda yaygn bir ekilde ortaalarn balangcndan 19. y.y.a kadar mslmanlarla yahudilerin sann krallna kar ibirlii yapan mttefikler olarak grlm olmas yatmaktadr. Makleye gre, Oryantalizm, Avrupa-merkezci (Eurocentric) tarih yazmna, anti-Semitizme ve bir o kadar da anti-slamizme dayanr. Yine bu balamda, maklede, Oryantalistlerin, slm kaynaklara, Oryantalist literatrde kendisini gsteren Hristiyan Kitab- Mukaddes Yorum (Biblical Hermeneutics) gelenei ve Tarih Felsefesi alanndaki tarihselcilik (historicism) yaklamn uygulam olduklar hatrlatlmaktadr. Bunun arkasnda gerek popler kltr, gerekse akademik ya da sanat almalar dzeyinde uzun bir tarihe yaylan anti-slamizmin izlerini bulmak mmkndr.

Yard. Do. Dr.; U.. lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal retim yesi

ABSTRACT The History of Jewish-Christian Relations, Anti-Semitism and Orientalism This article looks at the history of Jewsih-Christian relations in terms of how the emergence of anti-Semitism within the Latin Catholic Christian world can also be linked to the existence of a strong anti-Islamism in the Western Christian world throughout the middle ages up until the nineteenth century. The roots of this anti-Islamism can be traced back to the popular belief among the Christians that Jews and Muslims were allies with each other against the Kingdom of Christ as they both were Semites. Both popular and academic as well as art culture reflect the anti-Semitism and anti-Islamism. The 18th and 19th century Orientalism seems to have borrowed this anti-Semitism and anti-Islamism as subtle attitudes in dealing with the Biblical and Islamic sources. The orientalist arguments on Islamic history, the Quran, the Sunnah and Muslim societies can be taken as examples of anti-Semitic representations of the so-called exotic Middle Eastern religion and culture, namely Islam.

*****
1964 ylnn Ocak aynda Hindistann Yeni Delhi ehrinde yaplan 26. Uluslararas arkiyatlar Kongresi ile ilgili izlenimlerini, 1970de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi slam Tetkikleri Enstits Dergisinde anlatan Zeki Velidi Togan yle der: Oryantalizm, Garp ulemas iin bir ilm kuryozite (merak) olmutur.1 Edward Said ise yllar (Oryantalizmin ilk basks 1978dir) sonra Togann bu yorumundan tamamen farkl bir deerlendirme yapmaktadr. Orientalism adl eserinde, Oryantalizmin sadece Avrupal ilim adamlarnn ilm merakndan deil, tarih-siys bir arka plandan kaynaklandn belirtir.2 Bunu belirtirken, Yahudiler ve Latin Katolik Hristiyanlar arasndaki ilikileri ekillendiren AntiSemitizmin Oryantalizm ile dorudan sebep-sonu ilikisi olduuna dikkat eker. Anti-Semitizmin Batda art ve devamnda da Latin Katolik Hristiyanlnn anti-slamizminin etkisi kayda deer bir husustur.

Z. V. Togan (1970) Delhi Msterikler Kongresi, ..E.F. sl.Ttk.Enst.Dergisi, c. IV, 1-2, s. 91. 2 E. Said (1978/1995) Orientalism: Western Conceptions of the Orient, s. 2-4.
118

Edward Said Orientalismi yazarken anti-Semitizmin tarihini yazdn farkettiini3 sylemitir. Bir baka ifadeyle, YahudiHristiyan ilikilerinin tarihini inceleyen bir kimse, kendisini AntiSemitizmin tarihini okurken bulur. Yahudi-Hristiyan ilikileri denilince akla nce Anti-Semitizm gelmektedir. Hristiyanln I. yzylndan gnmze kadar geen 2000 yllk srete, yani Yahudi-Hristiyan ilikilerinin ekillenmesinde ve anti-Semitizmin ortaya knda phesiz teolojik yani inanlarla ilgili ihtilaflar kadar, sosyal, siyasal ve hatta ekonomik faktrler de birlikte dnlmelidir. Bat Hristiyan geleneindeki Yahudi dmanlnn sebepleri incelendiinde drt balk ortaya kmaktadr. (1) Dn sebepler : Yahudilerin Hz. say ldrd veya ldrtt inanc (deicide charge) ve Hz. sann kinci Geliinden nce tm Yahudilerin ya Hristiyan olmalar ya da ya da Deccal tarafndan yok edilmelerini ngren Hristiyan Mesh inan.4 (2) Ekonomik sebepler: Yahudilerin ekonomik rekabette nde olular ve faizli bor verme uygulamalar.5 (3) Snf atmas: Monari, asiller, orta ve alt-snflar arasndaki atmalarda Yahudilerin hep ezilen tarafta olmalar.6 (4) Psikolojik sebepler: pek ok bireysel-toplumsal sorun karsnda her tan altnda sulu olarak bir Yahudinin aranmas.7 Anti-Semitizm, bu faktrlerin hepsi zerinde olumutur. Anti-Semitizmin tarihini ve Oryantalist gelenein oluumundaki yerini anlamak, bizzat Oryantalizmin anlalmas asndan nemlidir. Ancak, ayn derecede nemli ve bu makalenin temel fikri olan husus, Bat Hristiyan tarihinde anti-Semitizmin yukarda bahsedilen sebeplerden olduu kadar anti-slamizmden de kaynakland, dolaysyla Oryantalizmi ekillendirdii gereidir. Bu husus, 2000 yllk Hristiyan tarihi balamnda deerlendirildiinde Hristiyan Bat

3 4

E. Said (1978/1995) a.g.e., s.27-28. Bu konuda bkz.: Flannery, Edward H. (1985) The Anguish of the Jews: Twenty-Three Centuries of Antisemtism, N.J: Paulist Press, s. 3-24; S. W. Baron (1952-1983) A Social and Religious History of the Jews, 2nd ed., IXVIII, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, 1957, c. IV, s.102. 5 Lester A. Little (1978) Religious Poverty and the Profit Economy in Medieval Europe, Ithaca: Cornell University, s. 42-57. 6 A. & H. Cutler (1986) Medieval Roots of Anti-Semitism, Notre Dame, Ind., s. 394. 7 Cohn, Norman C. (1962) Pursuit of Millennium: Revolutionary Messianism in Medieval and Reformation Europe and Its Bearing on Modern Totalitarian Movements, London: Mercury Books, s. 69-74.
119

ve Mslman Dou arasndaki ilikileri anlamlandrmamza da katk salayabilir. Yahudi-Hristiyan tarihilerine gre, Bat Hristiyan tarihindeki anti-Semitizmin8 temelleri aslen Hristiyan teolojik argmanlardaki
8

Gnmzde Anti-Semitizm tartmalar asndan hatrlanmas gereken bir baka husus vardr. ster akademik toplantlarda isterse baka ortam ve balamlarda olsun, Yahudi dinine mensub olanlar, her konuyu, antisemitism ve yahudi diasporas balamnda sunma eiliminde grnmektedirler. Oysa bir sosyolojik gerein ihmal edilmemesi gerekir. O da arketipik diaspora rnei olarak sunulan srail dndaki yahudilerin bugnk diasporalar bir problem alan olmaktan km ve gnll bir diasporaya dnmtr. nk, Yahudi aratrmac Benjamin NeitHallahminin ifadesiyle, hem srailin bir siyonist kolonyalist igalci devlet olarak kurulmas hem de 20. y.y. balarndan itibaren Batdaki yahudilerin sosyo-ekonomik ve politik durumlarnn iyilemesi ve hatta asimilasyona dnmesi, bugn tanmlanmak istendii ekliyle yani sraile gitmek isteyip de gidemeyen yahudilerin srgndeki ackl halianlamnda diasporik kimlii sona erdirmitir. Zaten dnyada toplam saylar yaklak 13 milyonu gemeyen ve bunun sadece 3-4 milyonu srailde bulunan yahudilerin bulunduklar pek ok Bat lkesinde ve hatta mslman lkede gnll olarak kaldklar, brakp da sraile/Arz- Mev`da dnmeyi istemedikleri bilinmektedir. Bat lkelerindeki yahudilerin gentile topluma asimile olmu olmalar da dnmeyilerinde rol oynamaktadr. [C.Goldscheider and A. S. Zuckerman (1984) The Transformation of the Jews, Chicago: The University of Chicago Press, s.231-232; B. Beit-Hallahmi (1992) Reflections on the History of Zionism and Israel, London: Pluto Press, s.196-205.] Bugn gerekten sosyolojik anlamda bir diasporadan bahsedilecekse eer, bu, Filistinlilerin de (hatta hristiyan Filistinlilerin de) dahil olduu mslman diasporasdr. ngilterede Surrey niversitesi lahiyat Fakltesi Yahudi-Hristiyan Tarihi retim yesi Prof. Michael Priorn belirttii gibi srailin kuruluu ve Aliyah yani yahudiler iin dn kanunu, Filistinlilerin srgnyle ve en temel haklarnn yokedilmesiyle gereklemitir. [M. Prior (1997) The Bible and Colonialism A Moral Critique, Sheffield: Sheffield Academic Press, s.198.] O halde hem Filistin diasporas hem de genel olarak mesela Avrupada yaklak 15 milyonu bulan bir mslman nfs, kolonyalizmin miras olarak aznlk/gmen statsnde her trl gettolama problemiyle kar karyadrlar. Bu diasporann mslman lkelerdeki siyasal-ekonomik gerilikle ilgisi phesiz bulunmakla beraber zellikle en az Anti-Semitizm kadar Filistin diasporas ve maduriyeti de objektif ve yansz bir tarih anlayna sahip olanlarn hatrlamakta

120

(Hz.sann armha gerilmesine sebep olduklar iin sa katili /Christ-killer deicide charge) Yahudi dmanlna dayanmakla beraber, uzun bir tarih gemie sahip olan slam aleyhtarlna yani Anti-slamizme de dayanmaktadr. Yahudilerin kitle halinde srlmesi ya da zorla Hristiyanlatrlmas gibi olaylar9 Batda yaygnca grlm fakat buna karlk Snn slam dnyasnda Yahudilere ynelik kitle katliamlar, srgnler, zorla Mslmanlatrma olaylar10 grlmemitir. te bu erevede, baz Yahudi ve Hristiyan aratrmaclara11 gre, slamn 7. y.y.da douundan itibaren, Yahudi-Hristiyan ilikileri tarihi, bizzat Hristiyan-Mslman ilikileri tarihinden bamsz olarak ele alnamaz. Avrupa Ortaann XI.-XIV. y.y.lar arasnda antiSemitizmin artmasnda belki tek deil ama balca faktr, Hristiyan Ortaa Avrupasndaki anti-Mslimizm yani Mslman dmanl olmutur ki, bunun etkileri hala srmektedir. Bu tarihilere gre, XII. y.y.dan itibaren pek ok olay gstermitir ki, Ortaa Avrupasnda Hristiyanlar arasnda yaygn bir kanaat olarak, Alan Cutlern ifadesiyle,
zorlanmyacaklar bir sosyolojik fenomen olmaldr. Bu konunun teolojik boyutu ayrca ele alnmaldr. 9 D. Boyarin (1994) A Radical Jew: Paul and Politics of Identity, London: University of California Press, s.246; R. Ruether (1974) Faith and Fratricide: The Theological Roots of Anti-Semitism, New York: The Seabury Press, s. 200-201; Y. Caourbage & P. Fargues (1998) Christians and Jews Under Islam, London: I.B. Tauris, s.25. 10 G.D. Newby (1988) A History of the Jews of Arabia, Columbia: University of South Carolina Press, s.84-96; T.W. Arnold (1935) Preaching of Islam, London: Luzac, s.234; M. Shokeid, Jewish Existence in A Berber Environment, University Press of America, s.107; H. Z. Hirschberg (1974) A History of the Jews in North Africa, Leiden: E.J.Brill, s.127; M.G. S. Hodgson (1974) The Venture of Islam, London: The University of Chicago Press, s.538; A. S. Tritton (1970) The Caliphs and the Their Non-Muslim Subjects, London: Oxford University Press, s.231; Steven M. Wasserstrom (1995) Between Muslim and Jew: The Problem of Symbiosis under Early Islam, Princeton: Princeton University Press, s.227. 11 Edward A. Synan (1965) The Popes and the Jews in the Middle Ages, New York: Macmillan.; Bernhard Blumenkranz (1966) Le Juif Medieval au Miroir de lArt Chretien, Paris: Etudes Augustiniennes; Joshua Trachtenberg (1961) The Devil and the Jews: The Medieval Conception of the Jew and Its Relation to Modern Antisemitism, Philadelphia: World Jewish Publication Society of America, s.101-102.
121

ki gayr-i Hristiyan topluluun, yani Yahudilerle Mslmanlarn, kendi aralarnda ittifak kurduklarna ve Yahudilerin Hristiyan beldelerinde slamn beinci kolu (fifth columnists) olarak hareket ettiklerine inanlmaktayd. 12 Alan Cutler, Rosemary Ruether, Ignaz Maybaum, Barbara Tuchman, Bernhard Blumenkranz ve daha pek ok tarihi buna deiik rnekler vermektedirler. Anti-Semitizm, zellikle 11. yy. Avrupasnda art gstermiti. Hristiyan tarihilere gre, ortaalarda (1000-1500) Hristiyanlarn Mesh beklentileri yannda daha o zamanlarda Yahudilerin faizli bor verme iiyle megul olmalar da Hristiyanlarn Yahudilerden nefret etmelerine yol amt. Bu alarda, Hal saldrlar sresince Hristiyanlar, Mslman Trklerin ve Serazen-Saracen13lerin eytan gler olduklarna ve Yahudilerin bu glerle ibirlii iinde olduuna inanyorlard.14 Hristiyan-Yahudi ilikileri tarihi konusunda otorite kabul edilen tarihilerden Katolik Edward A. Synana gre, bu inan pek ok rnekle desteklenebilecek kadar yaygnd.15 Bu yaygn inann olumasnda, slamn douundan ncesine de uzanan bir tarihi srete, Bat Roma dnyasnda yazarlarn ve Kilise babalarnn eserlerinde Araplardan ve Yahudilerden sapkn-aa bir rk olarak

12 13

A. & H. Cutler (1986) a.g.e., s.2. Ortaalarda, Bat Hristiyanlar mslmanlara birbirinden ayrmakszn Serazen (Saracen) derlerdi. Klasik corafyada Sna yarmadasnda yaayanlar iin kullanlmsa da, Yunanllar ve Romallar Suriye ve civarndaki mslmanlara Serazen demiler; bu kelime, nce Sicilyaya ve gney talyaya yerlemi olan Araplar ve zamanla da tm mslmanlar iin kullanlr olmutur. Richard W. Southerna gre, Orta a Avrupasnn Serazenler yani Mslmanlarla ilgili alglay cehalet ve nyargya dayanr. ok mehur ve nesillerden nesillere okunarak aktarlm olan Song of Rolandda olduu gibi popler iir ve kltrde Serazenler istisnasz hep putperest olarak tanmlanmlardr. Halbuki biraz aba slamn tavizsiz bir Tevhid inancna dayal olduunu renmelerine yetmi olurdu. (Richard W. Southern, 2000-ev., Orta a Avrupasnda slm Algs, (ng. bask 1962), stanbul: Yneli, s. 39) 14 Norman C. Cohn (1962) a.g.e., London: Mercury Books, s.58-74. 15 Edward A. Synan (1965) The Popes and the Jews in the Middle Ages, New York and London: Macmillan, s.52.
122

bahsedilmesi de etkili olmutur.16 Ayrca yine slamdan nce, Romal yazarlar Araplar Sarazen, smail veya Hcer olarak adlandrmaktaydlar.17 Hatta, Hristiyanln doduu yllara (M. I.III. y.y.lar) ait Yahudi kaynaklardan Yahudi yazarlarn da slamncesi Araplar, pek ok Yahudi adetini de uygulayan putperest smiller olarak tanmladklar anlalmaktadr.18 Yahudi-Hristiyan tarihi zerine aratrmalar olan Yahudi tarihi Bernhard Blumenkranz, bir aratrmasnda, 11. yy.da Hal seferleri balamadan ok nce Hristiyanlarn Yahudileri Bizansa, Kuzey Afrikaya ve spanyaya slam yaymaya balayan Mslmanlarn ibirlikileri olarak grmeye baladklarn anlatr.19 Hatta Hal seferleri dokmanlarnda pek ok yerde Mslmanlarn (Serazenlerin) ldrlmelerinden bahsedildiinde Yahudilerin de ayn cmlede ifade edilmesi dikkat ekicidir.20 Halk arasnda hikyelerde ve Kilise vaazlarnda Yahudiler ve Serazenler (mslmanlar) eytann dostlar olarak anlatlyorlard.21 Anti-Semitizmin Avrupada ykseliinde spanyadaki Mslman varl ve bunun Hristiyanlar zerindeki etkisi de rol oynamtr. spanyada Yahudi varl Mslmanlardan ok ncelere uzanyordu ve Hristiyanlar tarafndan zaman zaman basklara maruz kalyorlard. Ancak sistematik bir Anti-Semitizmin varl henz grnmyordu. Bununla birlikte, basklara rnek vermek gerekirse, ok daha ncesinde, slamdan nce M. 313te spanyann Iliberias (Elvira) ehrinde Kilise liderleri (bilinen 21 Konsil dnda) bir konsil toplayarak esasen Hristiyanlarn hayatn dzenlemeye ynelik kararlar alrken, Yahudilerle ilikilerin nasl olmas gerektii konusunda da kararlar almlard. Bu kararlarn bir maddesi (16.
16

Tolan, J.V. (ed.-1996) Medieval Christian Perceptions of Islam, New York: Garland Publishing, Inc., s. 9-10. 17 Cyril of Scythopolis (M. 525-58), Life of Euthemius, (Eduard Schwartz, ed., Kyrillos von Skythopolis, Texte und Untersuchungen 49.2), Leipzig, 1939, s. 21. 18 Josephus, Flavius (M.37-101) Antiquities of the Jews 1.12.2, Flavii Iosephi opera omnia, 1:40-41, S. A. Naver, ed. 6 vols., Lepzig, 1888-1896. 19 B. Blumenkranz, The Roman Church and the Jews, Cecil Roth (1966 ed.) The Dark Ages 711-1966, World History of the Jewish People 11, New Jersey: Rutgers University Press, s. 98-99. 20 Norman Housley (ed.-trns. - 1996) Documents on the Later Crusades 1274-1580, London: Macmillan, s. 92. 21 Joan Ypoung Gregg (1997) Devils, Women and Jews Reflections of the Other in Medieval Sermon Stories, New York: State University of New York Press, s. 199.
123

kanon), Hristiyan kzlarn Yahudi ve baka sapknlarn erkekleriyle evlendirmelerini yasaklyordu. Bu yasaa uymayan ebeveyne, be yl kiliseyle iliki kesme cezas veriliyordu ki, bu tecrit-gzalt anlamnda ar bir cezayd. Bir baka maddesi, Hristiyanlarn Yahudilerle elenmelerini, bayram ve zel gnlerine katlmalarn yasaklyordu. Ancak Kilisenin bu yaklam halk arasnda ayn lde grlmyordu. Ayrca 711de Mslmanlarn yarmaday fethetmeleri ile Yahudiler zimm hukuku dairesinde daha zgr bir statye kavutular. Bu durumlar, 11. asra gelindiinde, bir sre mslman Berber (el-Muvahhdn/al-Moravids/al-Mohads) basknlar ile lm ya da din deitirme derecesine varacak kadar ktlemitir.22 Dolaysyla, slamn douundan nce Kilisenin Yahudilere basklar sistematik bir Anti-Semitizm eilimine henz dnmemiti. Bununla birlikte, esas itibariyle, slamn douundan sonraki ilk yzyllardan itibaren Hristiyanlar tarafndan, Yahudi ve Mslmanlarn, drt hususta, (1) Teslisi reddetmede, (2) brahim soydan gelme iddialarnda, (3) Snnet uygulamasnda, (4) brnce ve Arapay kutsal dil kabul etmelerinde -birbirlerine yakn kabul edilmeleri23 yannda, -her ne zaman bir Hristiyan belde Mslmanlarn eline gese Yahudilerin sevinmeleri24, -ayrca Mslmanlarn Ehl-i Kitab anlay ile zimm hukuku erevesinde Yahudilere ve tarih-corf olarak ncelikle Ortadoudaki Monofizit, Nestr, ve sonradan Ortodoks olarak nitelenecek dier baz Hristiyan mezheplerine ki Bat Hristiyanlarnca heretik/sapkn olarak (ilk drt konsilden itibaren) kabul ediliyor ve her frsatta kt muameleye tbi tutuluyorlardtolerans gstererek eman vermeleri, -ve nihayet slamn yaylmasnn bizzat Yahudiler tarafndan Yahudi Meshin Gelii iin bir tr iaret olarak grlmesi, ... btn
22

Benjamin R. Gampel, Jews, Christians and Muslims in Medieval Iberia: Convivencia through the Eyes of Sephardic Jews, V.B. Mann, T. F. Glick & J.D. Dodds (eds.- 1992) Convivencia: Jews, Christians and Muslims in Medieval Spain, New York: George Braziller, s. 11-28. 23 James Kritzeck (1964) Peter the Venerable, Princeton: Princeton University Press, s. 192. 24 Andrew Sharf, Jews in Byzantium, Roth (1966) a.g.e., s. 54, 394.
124

bunlar, Hristiyanlarn Yahudileri Mslmanlarla ayn kategoride grmesi iin yeterli sebepler olarak ne kyordu.25 Yahudiler Mslmanlarla o derece aynletiriliyorlard ki, Yahudi tarihi Baronun naklettiine gre, Ftm hanedannn kkeninin bile Yahudi olduu iddias Hristiyanlar arasnda neredeyse yaygn bir inant.26 Buna ek olarak, Ortaa Bat Avrupasndaki Yahudilerin pek ou, yalnz Mslman spanyadan deil dorudan Filistin, Irak gibi Mslman beldelerden talya zerinden geerek g etmilerdi.27 Byle bir tarih arka plana dayal olarak spanyadan FrankoCermen dnyasna kadar Bat Hristiyan dnyasnda Yahudiler Mslmanlarn beinci kolu (fifth column) olarak grlyorlard.28 Hristiyanlarn bu inan tamamen temelsiz saylmazd. nk, daha 9. y.y.da spanya Yahudileri, spanyaya saldran Hristiyanlara kar Mslmanlar desteklemilerdi. spanya Yahudileri, 852de, Barselonann Mslmanlar tarafndan alnmasna yardmc olmakla sulanmlard.29 863te Kurtubadaki bir Hristiyan Konsilinde Yahudiler, yanl kararlar kmamas iin orada bulunan Mslman gzlemcilerle beraber hareket etmilerdi.30 Yine Yahudi ve Hristiyan kaynaklara gre, 930da, bu defa Bizans mparatorluunda imparator Romanus Lecapenusun emriyle Yahudilere ok ar basklar uygulanm,31 bunun Fransa, talya ve Almanyada etkileri, yansmalar olmutu. Devam eden bu srete, 1010larda Fransa, Almanya ve talyada Yahudiler baskya maruz braklmlard.32 Bu
25

Julius H. Greenstone (1943) The Messiah Idea in Jewish History, Philedelphia: Jewish Publication Society of America, s. 114-155; Andrew Sharf (1971) Byzantine Jewry from Justinian to the Fourth Crusade, New York: Shocken, s. 61-81. 26 S. W. Baron (1952-1983) A Social and Religious History of the Jews. 2nd ed, I-XVIII, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, 1957, c.III, s. 305. 27 Cecil Roth Economic Life and Population Movements, Roth (1966) a.g.e., s. 23-29. 28 Baron (1952-1983) a.g.e., c.V., s.135-6. 29 James Parkes (1938) The Jew in the Medieval Community: A Study of His Political and Economic Situation, London: Soncino Press, s. 34; Trachtenberg (1961) a.g.e., s. 184, 150. 30 E. Ashtor (1979) Jews of Muslim Spain, I-II, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, c.I: s.68-69, 92-93, 98-99. 31 Joshua Starr (1970) Jews in the Byzantine Empire 641-1204, New York: Burt Franklin, s. 7-8, 148-166; Sharf (1971) a.g.e., s. 14, 95-100, 102. 32 Parkes (1938) a.g.e., s. 37-39.
125

bask ve tecrit, Yahudi-Hristiyan ilikileri tarihinde Orta ada ilk kitlesel ve sistematik bir Anti-Semitizm olay olarak kaytlara gemitir. Bunun sebebi, bu olaylarn slamn 630lardan sonra yaylmaya balamasndan itibaren ilk defa Bizans blgesi ve spanya dnda, yani Orta ve Bat Hristiyan Avrupasnda ortaya kan antisemitik bask rnekleri olmasdr. Hristiyan kaynaklarna gre, bu antisemitik basklarn arkasnda zellikle o yllarda Fatm Halfesi elHakmin Kuds almasna bal olarak Yahudilerin Mslmanlara yardm ettii inancnn Katolik Avrupada yaylmasyd.33 Kez Birinci Hal Seferleri srasnda, Almanya ve Kuzey Fransadaki Yahudi nfusun te-biri ldrlmt.34 Benzer pek ok rnek arasnda, 1215 tarihli Lateran Konsili zellikle nem tamaktayd. nk bu Konsilde Papa III. Innocentn emriyle hem Mslmanlar (Serazen) hem de Yahudiler, Hristiyan olmadklar iin bir utan sembol takmaya zorlanmlardr.35 Bu utan sembolnn rengi ve ekli lkeden lkeye deimekle beraber, genellikle kalp zerine taklan, rengi ounlukla sar ve ekli de yzk, tekerlek veya stste tabletler ya da sadece Yahudiler iin olduunda Davud yldz olan bir kk sar bez paras olarak nakledilir. Mesel 1279da Macaristan ve Polonyadaki Yahudilerin utan sembolnn renginin krmz olduu rivayet edilir.36 Ayrca, yine ilgin bir olay olarak, 14. y.y. balarnda (1320lerde) Fransadaki Yahudilerin Parisin ime sularn zehirlediklerine ve bunu spanya Mslmanlaryla ibirlii iinde yaptklarna inanld, dolaysyla ortaya kan kara veba olayndan Yahudilerin ve Mslmanlarn sorumlu tutularak Yahudilere ynelik katliamlar ve srgnler yaand, tarih kaytlarda nakledilmektedir.37 Bu konuda daha baka rnekler vardr. Yahudilerin ve Mslmanlarn, Bat Hristiyanlar tarafndan bir anlamda aynletirilen dman tekiler olmalar, sosyal-politik
33 34

Cutler (1986) a.g.e., s. 92. Flannery, Edward H. (1985) a.g.e., N.J: Paulist Press, s. 93 35 Israel Abrahams (1961) Jewish Life in the Middle Ages, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, s. 302; J. Jacobs Badge Jewish Encyclopedia, v. 2, 1902; Parkes (1938) a.g.e., s. 125-6,174. 36 Flannery, Edward H. (1985) a.g.e., s.103-104. 37 Leonard B. Glick (1999) Abrahams Heirs: Jews and Christians in Medieval Europe, New York: Syracuse University Press, s. 252; Geoffrey Marks (1971) The Medieval Plague: The Black Death of the Middle Ages, New York: Doubleday, s. 47, 67, 108-109; Barbara Tuchman (1978) A Distant Mirror: The Calamitous Fourteenth Century, New York: Knopf, s. 109.
126

uygulamalar dnda da mesel Hristiyan sanatnda da yaygn biimde kendini gstermitir. 13. y.y.lardan itibaren Hristiyan sanatnda ve ikonografisinde Yahudiler ve Mslmanlarn, s karsnda mttefik dmanlar olarak resmedilmi olduklar dikkat ekmektedir. Tablolarda Yahudiyi Mslman gibi gstermede kullanlan en belirgin unsur ise sark olmutur. Ancak yine dikkat eker ki, Filistinli snn ba hep aktr. Hristiyan sanat ile ilgili eserlerde pek ok eski tabloda, Hz. sy armha geren elleri kanl bir Yahudi tipinin yanna yine elleri kanl bir Arap/Mslman tipi resmedilmitir. 1) Mesel bugn hl Norvete Bergen Tarih Mzesinde bulunduu belirtilen ve 1350 tarihli olan bir Kilise tablosunda Hz. s armha gerilmekte ve iki kii ellerinde birer eki onu bu armha mhlamaktadrlar. Birisi bir Yahudi dieri ise Kuzey Afrika tipli bir Mslmandr.38 Bu ve daha sonraki yzyllara ait Hristiyan sanat rneklerinde, armha gerilen s tablolarnda, Davud yldz ve Mslman Hilali hemen armhn etrafn sarm olarak gsterilmektedir. (Tablo-1) 2) Bir ilgin tablo rnei de 15. y.yn ikinci yarsna ve mehur Katolik talyan ressam Pierro della Francescaya aittir. Bu tabloda, krbalanan s figrnn nnde bir kral tipi Yahudi Kral Herod39-srt tabloya bakana dnk olarak duran- vardr ve gerekte kraln bana Osmanl padiah sar yerletirilmitir. O dnem sanat eserlerinde bu sark Mslman Trk sardr. Bu tabloda da snn

38

Martin Blindheim (1965) The Stave Church Paintings: Mediaeval Art from Norway, Collins and UNESCO, s.18, Tablo 15. 39 Yahudi kral Herod, hem Hristiyan hem de Yahudi bilinci iin nemli bir isimdir. Hristiyan kilise tablolarnda Heroda yer verilmesinin sebebi udur: nana gre, Hz. snn doduu haberini alan dnemin Yahudi Kral Herod, Beytullahimde iki ve iki yan altndaki kk pek ok ocuu bunlardan birinin s olmas ihtimaliyle toplatp ldrtmt. [Matta 2: 1-18; William Smith (1977) Herod, Bible Dictionary, New York: Jove Books, s. 233] Kalntlarn bugn Filistinde igal altndaki Mehd/Nativite/Dou Kilisesinde douun gerekletii rivayet edilen meknn altnda hl bulunduu sylenmektedir. te yukarda bahsedilen tabloda srtndan Yahudi Kral Herod olarak resmedilen kral s katilini temsil eder; ve banda Osmanl/Mslman sar vardr.
127

armha geriliinde rol alan iki dmann Yahudi ve Mslmanaynletirilmesi anlay grlmektedir.40 (Tablo-2) 3) Yine Hristiyan sanat zerine eserlerde bir baka ilgin tablo daha dikkat eker. talyan ressam Francesco Traini tarafndan Pisadaki St.Catherine Kilisesi iin 1340te yaplm bu tabloda tasvir yledir: st merkezde sa oturmaktadr; aasnda Hristiyan ilhiyatnn zirvesini temsil eden Thomas Aquinas (1225-74) ve onun ayaklar nnde yere ylm halde duran bir byk filozof: Mslman feylesof bn-i Rd (Averroes, 1126-98). Daha da arpc olan bn-i Rdn iki omuzu zerinde Yahudilerin 1215 tarihli Lateran Konsilinden itibaren takmaya zorlandklar utan sembol vardr.41 (Tablo-3) Tablo sanki yle demektedir: bn-i Rdn eserlerini muhafaza eden ve tercme edenler Yahudiler olduuna gre, ite Yahudi ite Mslman. Yararland felsef/teolojik bir kayna, tekini kendinden yardm dilenen bir konuma yerletirme abas. Ortaada slam Algs adyla Trkeye evrilen bir eserinde ki artk Norman Danielin Islam and the West adl kitabna mukaddime olarak dnlebilecek bir klsik olmutur- Richard W. Southerna gre, Hristiyanlardaki slmdan renme ynndeki arzu ve isteklilik yannda, bunu itiraf etmekten korkma duygusu ve bn-i Rdn manszl temsil etmesi dncesi, bu dnemin rhunu tam olarak yanstacak ekilde, bn-i Rdn St. Thomas nnde dize gelmesi eklinde resim tablolarna da yansmaktayd.42 Burada aktardmz tablo, bunun en arpc rneklerinden birisidir. Her ne kadar, 11. yy.dan 13. y.y.n balarna kadar Latin Hristiyan dnyasnda Endls kkenli Mslman Arap bilim-kltr dnyasna duyulan sayg ve ilgi duyuluyorduysa da, Mslman filozoflar, mesel bn-i Sn ve bn Rd, slm referanslarndan soyutlanarak, klsik Yunan geleneini temsil eden bir felsef ecerede Aristo ve Efltunun talebeleri olarak resmediliyordu. Dantenin lh Komedyasnda Hz. Muhammed (sav) cehenneme (en alt tabaka -Inferno) yerletirilirken, bn-i Sn ve bn-i Rd yine Infernoda ancak daha st bir tabakaya yerletirilir. Buras bir tr araftr ki Dantenin bu blmnn ad Limbodur. Hristiyan inancna gre buraya vaftiz olmadan len
40

Frederick Hartt (1969) History of Italian Renaissance Art: Painting, Sculpture, Architecture, New York: Prentice-Hall and Abrams, s. 244-5, Tablo 31. 41 Alexander Altmann (1949) Judaism and World Philosophy, Louis Finkelstein (1949 ed.) The Jews: Their History, Culture and Religion I-II, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, c. I: s. 645. 42 Richard W. Southern (2000-ev.) Orta a Avrupasnda slm Algs, (ng. bask 1962), stanbul: Yneli, s. 77.
128

ocuklar ve iyi amele sahip paganlar gider.43 Yunan antikitesinin bilginleriyle sohbet ederken tasvr edilir. Aristonun eserlerine yapt erhleri Michael Scott tarafndan 1228-1235 yllar arasnda Latinceye tercme edilen bn-i Rdn Hristiyan dnyasndaki saygnl 14. y.yn balarnda giderek tepki toplamaya balam, bu byk Aristo mfessiri, artk eytan tarafndan ynlendirilen bir kfir olarak anlmaya ve resmedilmeye de balamtr. Rnesansa kadar Hristiyan tablolarnda Yunan filozoflarnn kyafeti iinde resmedilen bn-i Rd ve bn-i Sn Rnesanstan itibaren artk Arap tarz iinde resmediliyorlard.44 15. y.y.n sonlarnda Avrupada Hristiyanlktan te bir Avrupa kimlii dncesinin ifade edilmeye baland grlr. Avrupann yine dman tekileri vard. Osmanl Trkleri bunlarn bandayd. Pek ok sanat eserinde Avrupa, tecavze urayan bir kadn olarak resmediliyordu.45 4) Bir baka tablo da 16 y.y. Alman Katolik ressam Hans Burgkmairin koleksiyonundan bugne gelmi bir resimdir. Bu resimde, Kilise st-merkezde Kutsal Ana olarak oturmakta, tahtnn solunda Papa, sanda Roma mparatoru bulunmakta, daha aada ikisi sada ikisi solda olmak zere drt kadn da Kilisenin hkmranl altnda saygyla bekleyen oturur vaziyette duran dman tekileri temsil etmektedir. Bu drt kadn figrnden soldaki ikisinden birisi Yahudileri dieri Serazenleri (mslmanlar), sadaki iki kadndan birisi Greko-Romen paganlar (Gentiles) dieri Moollar (Tatar)46 temsil etmektedir. Bu tabloda ilgin olan udur: Yahudi
43

Bkz.: Dante Alighieri (trns.-1998) The Divine Comedy, tr. by C.H. Sission, Oxford: Oxford World Classics, Inferno: Canto IV (Limbo), Inferno: Canto XXVIII. Euclid, geometrician, and Ptolemy, Galen, Hippocrates, and Avicenna,, Averroes, who the great Comment made. Inferno: Canto IV (The First Circle-Limbo) How mutilated, see, is Mahomet; In front of me doth Ali weeping go, Cleft in the face from forelock unto chin; Inferno: Canto XVIII 44 John McManners (ed.-1990) The Oxford Illustrated History of Christianity, Oxford: Oxford University Press, s. 190 45 John Hale (1993) The Civilization of Europe in the Renaissance, London: HarperCollins, s. 8. 46 13. y.y. sonlarnda ve 14. y.y. balarnda Avrupa Hristiyan dnyasnn drt dman vard: Yahudiler, Serazenler (Mslmanlar), Grek Paganlar ve Moollar/Tatarlar. Dneme ait Hristiyan dokmanlarnda bu drt oryantal dmann dillerini renmenin gereklilii hatrlatlmaktadr. Bu dokmanlardan nemli bir rislede Roman Lull (1305) De Fine- bu dilleri renmenin nemi vurgulandktan sonra, yle denilmektedir: 129

(sinagoga) ve Serazen ki bu isimler figrlerin yannda yazldr- yan yana oturmakla kalmayp ellerinde birbiri zerinde apraz duran birer bayrak bulunmakta ve Yahudinin bayranda Mahomet yazmakta, Serazenin bayranda ise bir Yahudi apkas bulunmaktadr. Dier taraftaki Pagan ve Mool (bayranda Chingista-Cengiz Han yazldr) ise birbirinden bamsz oturmaktadrlar. Hristiyan tarihilerine gre, bu tablo da, Hristiyanlar tarafndan Yahudilerle Mslmanlarn Hristiyanlara kar ibirlii iinde ortak iki dman olarak alglandn yani anti-Semitizmin anti-slamizme dayandn gsteren bir rnektir.47 (Tablo-4) Daha sonra Oryantalizmde kendisini gsterecek olan tavr burada da sz konusudur: tekini tanmlama stnl. Bu tr tablolar oktur. zel koleksiyonlarda deil Kilise ve manastrlarda bulunuyordu. Latin Katolik Hristiyanlnn dman teki olarak grd slam tablosu, ortaadaki ve Rnesansn ilk dnemindeki farkl trden iirler ve batl inanlarla yaygnlk kazanmt.48 Saide gre Oryantalist yaklam, bu tarih izgiyi mslmanlar ve araplarla ilgili modern Bat toplumundaki popler imaj insna tar. Yahudinin karikatrize edilii mslman ve arap olana dntrlmtr.49 15. y.y.dan 18. yya kadar Katolik Roma Dnyas ve daha sonra Protestanlar, Yahudilerin Hristiyanlara kar Trklerle yani Mslmanlarla hep ibirlii yaptklarna, Trkler iin casusluk yaptklarna inanyorlard. Bu alarda da Yahudilerin Mslmanlara,
Pek ok defa karlamzdr... Benim bama da geldi. Mslmanlar Hristiyan dlere iyi Arapa bilmedikleri iin glyorlar; mtercimler de Katoliklii bilmiyorlar. .. s, inkrclara kar vaaz ve silhla savamamz istemiti.... [Norman Housley (ed.-ev. - 1996) Documents on the Later Crusades 1274-1580, London: Macmillan, s. 36]; Reformasyon srecinde bu teki algs, ksm fakat nemli bir deiiklie urad. Bu kez, Osmanllarn Orta Avrupada ilerledii, Bat Akdenizin kontrol iin Trklerle spanyollarn mcadele ettii Reform yzylnda, Protestan Hristiyan izgi, Deccali Mslman Trklerle ve, ilgintir, Papa ile zdeletiren bir alglama olumasna yol at. snn ve Kutsal Kilisenin iki temel dman, Deccalin bedeni olan Trklerle, ba olan Papa idi. [Albert Hourani (2001-ev.) Avrupa ve Orta Dou, stanbul: Yneli, s. 26-27.] 47 Cutler (1986) a.g.e., s. 114-5. 48 Said (1995), s. 61. 49 Said (1995), s. 286.
130

Trachtenbergin ifadesiyle, beinci kol olduuna inanlmaya devam edildi.50 Tarih kaynaklarnda, 16. y.y.a gelindiinde Bat Avrupada neredeyse hi Yahudi kalmad nakledilir. stanbulda Yunan Ortodokslara ynelik baz basklarda Yahudilerin ibirlii yapt inancyla 1821de Odessa Yahudileri Hristiyanlar tarafndan katledilmilerdi.51 rnekler oaltlabilir. Ancak temel nokta udur: Avrupada son 2000 ylda Yahudi mezaliminin temelinde Hristiyan itikadnn olduu yaklam, Alan Cutlera gre, tarih gerekleri eksik okumaktan kaynaklanmaktadr. slamn 7. y.y.da ortaya kndan itibaren, anti-Semitizm tarihinin oluumunda yegne deil ama en nemli faktr, Ortaa Avrupal Hristiyan anlaynda Ortadou kkenli Yahudi ile Ortadou kkenli Mslman imaj arasnda ayrm yaplmamas ve o nedenle bu iki ayn etnik-dn kkenden gelen Sm topluluun Avrupa Hristiyanln ykmak iin ibirlii yapt inancdr.52 Hatta anti-slamizm anti-Semitizmden daha iddetli olmutur. Ortaalardan 18. y.y. balarna kadar gelen bu yaygn inancn izlerini grld gibi daha 10. ve 11. y.ylarda bulmak mmkn olmaktadr. SONU: Bu maklede anlatlmak istenen udur: Anti-Semitizmin sebeplerinin banda, Bat Hristiyan geleneindeki Anti-slamizm gelmektedir. Bu da 19. y.y.a ve 20. y.y.a Oryantalizm olarak aktarlmtr. Edward Said, Orientalism kitabnda bu Anti-slamizmin 19. y.y.da ve gnmzde arkiyatla dnerek devam ettii gereini bize hatrlatmaktadr. Yani, Saidin de ifadesiyle geriye doru bakldnda arkiyatl anlamaya alan bir kimse kendisini Yahudi-aleyhtarlnn/Anti-Semitizmin ve daha da tesinde slmaleyhtarlnn/Anti-slamizmin tarihini okurken bulur. te Said, Orientalizmi yazarken bunu yle ifade eder: Ayrca, neredeyse kanlmaz bir mantk gerei, Batnn AntiSemitizminin garip, gizli bir ortann tarihini yazarken buldum kendimi. Anti-Semitizm ve onun slamla ilgili bran Oryantalizm,

50 51

Trachtenberg (1961) a.g.e., s. 185. Josef Meisl Odessa, Universal Jewish Encyclopedia, 1942, c.18, s. 243. 52 Cutler (1986), a.g.e., s. 82.
131

tarih, kltrel ve siyasi gereklikler asndan birbirlerine ok benzerler... 53 Bir baka paralel balamda Said, ada oryantalist sylemin gnmzde slama ve Mslmanlara younlatn, ancak kkeninin 19. y.y. Oryantalizmine dayandn ve bu Oryantalizmin de Semitik karakteri, zelde Yahudiyi, Avrupann arka hkimiyetinin bir sembol olarak grdn savunur. (Bunun iin Renan rneini zellikle vurgular.)54 Saidin bu tesbitini anlayabilmek iin YahudiHristiyan ilikileri tarihi zerinde burada sadece ana fikri birka rnekle sunulmu olan detayl bir mukayeseli sosyal tarih almas yapmak gerekir. Sonuta, rneklerini verdiimiz zere anti-Semitizm ve anti-slamizm ilikisinin bu tr bir tahlli, nihayet Oryantalizmin bir slamolojiye dnmesini nasl etkilediini daha iyi anlamamza da yardmc olur. Bu husus, Yahudi-Hristiyan ilikileri tarihine k tutmas ynyle nemlidir. Son dnem dinler tarihi aratrmaclarna gre, Avrupa ve Hristiyanlk kendi kimliini teki (the other) yani bakalarnn kimliine kartlk iinde tanmlamtr. Burada da iki muhatab vard: Yahudiler ve Mslmanlar. Hristiyanlk ve modern toplum aratrmalaryla bilinen ngiliz Prof. Rosemary Ruether55 ve Prof. Richard Roberts56a gre, Hristiyanln birinci gruba ynelik tarih tavr hep iflah olmaz derecede anti-Semitik, ikinci gruba ynelik tavr ise gemite ve gnmzde deien renk ve ekillerde hep anti-slamik olmutur. Oryantalizm bu tavrn akademyaya uzantsdr. Said bunu Orientalism kitabndaki Son Evre bal altnda zetledii bugnk arkiyatln geldii son aamaya ilikin deerlendirmesinde tekrar vurgular: (Batdaki) Popler Yahudi aleyhtarl ruhunun Yahudi hedefinden Arap hedefine ynelmesi yumuak bir gei olmutur, nk betimleme temelde aynyd.57

53

Edward Said (1978/1995) Orientalism: Western Conceptions of the Orient, s.27. 54 Said (1995) a.g.e., s. 141. 55 Ruether (1974) a.g.e., 11-13, 28-56, 185-195. 56 Roberts (1998) The Construals of Europe: Religion, Theology and the Problematics of Modernity, Paul Heelas, David Martin and Paul Morris (1998) Religion, Modernity and Postmodernity, Oxford: Blackwell Publishers.202-203. 57 Said (1995) a.g.e., s.286.
132

Saide gre, brn ve Arap imajnn birbiriyle neredeyse aynletirilmesi suretiyle ortaa anti-Semitizmi anti-Arabizm ile iie bir anti-slamizm olarak devam etmitir. Ortaalarda Yahudi ile Mslman kendisine kar mttefik dmanlar olarak gren Hristiyan Avrupa, modern alarda daha renkli bir yaklamla Yahudi ve Mslmanlarn problemlerini zmeleri iin Bar Gcn kullanmaktadr. Ancak bu defa modern zamanlarn Hristiyan Avrupa - Mslman Dou ilikilerinde bir baka problem kendini gstermekte ve genelde gzlerden uzak tutulmaktadr: Bu problem, Hristiyan Siyonizmi dir. Anti-Semitizmin Anti-slamizm ile paralel geliimi ve Oryantalizme dnm, kendisini Avrupamerkezci (Eurocentric) tarih anlatmnda da gsterir. Avrupamerkezcilik, dnya tarihinin, Avrupa tarihi etrafnda mitolojik bir gle yeniden kurgulanmasdr. Batnn atas Yunan miti58 bir Helleno-mani ye dnerek Avrupamerkezciliin temel ta olarak sunulmaktadr. Avrupamerkezci (Euro-centric) tarih anlatm, Avrupann ve Hristiyanln, kendi oluumunda snr-tesi medeniyetlerin ve kolonizasyonncesi/sonrasnda smrgelerin katksn reddetme, Avrupa Medeniyeti Mucizesi efsanesine sk skya sarlarak kendini ve karsndakini tekrar tekrar bir kartlk iine konumlandrma abasnn ikinci akademik yansmasdr. Birincisi Oryantalizmdir. Oryantalist gelenei iyi anlamann yolu bunun arkasndaki tarihi anlatm kurgusunu kavramaktan da geer. Bu kurgu, Avrupamerkezci tarih anlatmdr. Bu bak asna gre, Avrupann dni saylan Hristiyanlk, bireyi ve onun doaya egemen olma yeteneinin gelimesine dier dinlerden daha fazla frsat tand lde kapitalizmin gelimesine de zemin hazrlamtr. Buna karlk, Konfyslk, Taoculuk, Hindculuk, Buddhaclk, ve zellikle de slmiyet, ilerlemeye kapal, toplumsal deimeye engel dinler olarak grlr. Modern/postmodern kreselleme ideolojisi, metafiziin otoritesine son vermi olma iddias tamakla beraber, dn ihtiyac ortadan kaldramamtr. Bu defa da dn canlanlar iin yeni bir paradigma retme abasna ynelmitir: Fundamentalism - Kktendincilik.59 Bu ise baka bir
58

59

M. Bernal (1998-ev.), Kara Atena: Eski Yunan Uydurmacas Nasl mal Edildi?, stanbul: Kaynak, s. 74-92 Gerekten de bu mit, Martin Bernalin Antik Yunann Tezgahlanmas adn verdii ve ilgin bir tutarllk ierisinde medeniyet tarihi balamnda anlatt bir kurgudur. 1988 ylnda Amerikan Bilim ve Sanatlar Akademisi tarafndan bir proje oluturulmu ve finanse edilmitir. Fundamentalism Project, yani Kktencilik Projesi ad verilen bu alma, 20. y.y.da farkl dinlerde ve
133

kltrlerde sekler moderniteye kar oluan dn canlan/tepki hareketlerini incelemek zere yaplm ve 5 dev cilt halinde yaynlanmtr. Sernin Kktenci Hareketler zerine Bir nceleme (Martin E. Marty and R. Scott Appleby (eds.-1991) Fundamentalisms Observed, Chicago: University of Chicago Press) adl birinci cildinde, Hristiyanlk, Yahudilik, slam, Hinduizm, Sihizm, Budizm ve Konfyanizm dinlerindeki muhtelif hareketler incelenmektedir. Kktenci Hareketler ve Toplum: Bilim, Aile ve Eitimde Yeniden Canlan (Helen Hardacre, Everett Mendelsohn, and Majid Tehranian (eds.-1992) Fundamentalisms and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education, Chicago: Chicago University Press) adl ikinci ciltte, slam, Hristiyanlk ve Yahudilik dinlerinde kktenci (fundamentalist) hareketlerin dnya grlerinin, bilim, teknoloji, aile, kadn ve eitim konularndaki yansmalarna rnekler verilmektedir. nc cilt, Kktenci Hareketler ve Devlet (H. Garvey, Timur Kuran, and David C. Rapoport (eds.-1993) Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance, Chicago: Chicago University Press) adyla kmtr. Bu ciltte, Mslman, Yahudi, Hristiyan, Hind, Sih, ve Budist geleneklerdeki muhtelif hareketlerin, ilgili lkelerdeki hukuk, ekonomi, ve sosyal atma konularna yaklamlar tahlil edilmektedir. Kktenciliin Oluumu: Hareketlerin Dinamik Karakterleri (Nancy T. Ammerman, Robert Eric Frykenberg, Samuel C. Heilman, and James Piscatori (eds-1994) Accounting for Fundamentalisms: The Dynamic Character of Movements, Chicago: Chicago University Press) diye evirebilecek drdnc cilt, kktenci hareketlerin yapsal zellikleri ile deien dnyagrleri, ideolojileri ve programlar arasndaki ilikileri, sonuta iinde yaadklar toplumlardaki deiimler hakknda evrimci ya da devrimci mi, aktivist ya da pasivist mi olarak ele aldklar noktasndan inceleme iddiasndadr. Son cilt, Kktenci Hareketler: Bir Karlatrma (Marty, Martin E. and R. Scott Appleby, (eds.-1995) Fundamentalisms Comprehended, Chicago: Chicago University Press.) nceki ciltlerde verildii dnlen bilgiler temelinde farkl dinlerdeki ve medeniyetlerdeki dn canlan hareketleri zerine kresel bir aklayc model ortaya koymaya teebbs etmektedir. Bu teebbs, bizzat kktendincilik kavramnn dn hareketleri aklamada ne kadar yetersiz ve subjektif olabileceine de ksmen iaret etmektedir. Bu son nokta, Batdaki, zellikle Amerikadaki baz akademisyenlerce de dile getirilmektedir. rnein mehur Amerikal slamolog Prof. John Esposito, sekler moderniteye epistemolojik ve sosyolojik eletiri ynelten dn canlanma hareketlerinin, dnya medyas ve siyasal g odaklarnca, devre d braklmaya allarak seslerinin

134

ksldn vurgulamakta, zellikle slamc kktendinci tanmlamasnn Amerikan d politikas ve srail lobilerinin planl almas ile gndemde tutulduuna nk slam dnyasndaki dn uyanlarn Bat hegemonyasna ve medeniyetine bir meydan okuma olarak alglandklarna iaret etmektedir. Bunlar vurgulad eserin ad da ayn noktaya gnderme yapmaktadr: slm Tehdit: Efsane mi Gerek mi? (J. Esposito (1995) The Islamic Threat: Myth or Reality?, New York: Oxford University Press.). Ahlk kaygsn devam ettiren pek ok mslman aydn ve bilim adam gibi, gnmzde modern teknoloji toplumundaki, ahlk, siys ve sosyal krizlerin toplumsal yaamda daha fazla manev-dn duyarll ortaya kardn vurgulayan akademisyenler ve aydnlar Batda da mevcuttur. slam dnyasnda dn canlan olgusunun farkl yansmalarn, ar-dincilik, ya da kktendincilik gibi tanm belirli olmayan subjektif nitelemelerle ele almak sosyolojik adan isabetli olmayan bir yaklamdr. nl sosyolog ve lhiyat Peter Bergere gre, __ (Fundamentalizmi) kimlerin daha iyi anlamas gerekiyordu? Bu soruya verilecek cevap basitti: Vakfn, fundamentalizmi daha iyi anlamalar gerektiini dnd kiiler, vakf yetkililerinin her zaman grp konutuu elit Amerikan niversitelerinin profesrleriydi. te, Tamam, buldum! tecrbesini bu sebebi dndm an yaamtm. Vakf bu projeye dnyay tersinden grme motivasyonu ynlendirmi olmalyd. Buradaki zan, ar din hareketi ima eden bu szde fundamentalizmin ender ve izah zor bir hadise olduu eklindeydi. Ama aslnda tarihe veya gnmze bakldnda fundamentalizmin ender bir hadise olmad ortadayd. Aksine ender olan ey bunun tersini dnen insanlard. Anlamas zor olan hadise ranl mollalarn durumu deil, Amerikan niversite profesrlerinin durumu olmalyd. (Dolaysyla da bu profesrler zerine, onlar izah etmek iin milyonlarca dolar harcamaya deer miydi?).... Bir grup sosyolog eski seklerleme tezini son bir abayla kurtarma gayretindedirler. Bunlar modernizasyonun insanlar seklerletirdiini, buna istisna tekil eden slm ve Evanjelik hareketlerin de ancak dinin son kaleleri olduunu ve bunlarn da ok fazla direnemeyeceklerini hl iddia etmektedirler. Onlara gre seklerite mutlaka kazanacak veya en azndan ranl mollalar, Pentakostal vaizler ve Tibetli lamalar zamanla Amerikan niversitelerindeki mesel edebiyat profesrleri gibi dnp, onlar gibi hareket edeceklerdir. Ama bana gre bu tez hi de ikna edici grnmemektedir.... son zamanlarda zellikle Fransa, ngiltere ve skandinavya lkelerinde yaplan baz din sosyolojisi aratrmalar bu gelimelere yklediimiz seklerleme nitelemesini sorgulamaktadr. Bu aratrmalar organize kiliselere kar var olan yabanclamaya ramen,

135

makale konusudur. Ancak son olarak belirtilebilir ki, Ortaa Hristiyan Avrupasnn Deccal kurgusuna dayal teki algs, gnmzde kresellemeye kar fundamentalism ve slam terr kurgusuyla devam ettirilmektedir. Bu da Ortaa anti-slamizminin bir modern versiyonudur. Oryantalizmde kendisini gsteren temel tavr, yani tekini tanmlama stnln, yetkinliini kendinde grme rhu/zihniyeti, uzun bir tarihe sahip anti-slamizme dayanr. Bu anti-slamizm de anti-Semitizme dayanr. Macar Yahudisi Ignaz Goldziherin Hadisin gelimesine ve nemine ilikin, Alman Protestan Julius Welhausenin Hz. Peygamberin mesajnn sosyal-siyasal tarihe yansmasna dair iddialarnn dayand Oryantalist bak as, anti-Semitik Hristiyan Kitb- Mukaddes Tenkitiliinin Yahudilerden Mslmanlara ynelmesinin bir neticesidir.60 Goldziherin Yahudi kkenli olmas bu
zellikle Hristiyanlk ierisinde ok kuvvetli bir din canlanmann olduunu gsteren veriler ortaya koymaktadr. Bu veriler dikkatle incelendii zaman Avrupada dini tanmlayan eyin seklerlemeden ziyade kurumsallam dinden ka olduu grlmektedir. Yani din iin bir yok olma deil, bir yer deitirme sz konusu olmutur. [Peter L. Berger Secularism in Retreat, The National Interest, n. 46, Winter 1996/97.s.1-2, 6] lkemizde son zamanlarda Kur`ann btnyle veya tek tek ayetleri itibariyle tarihsel olup olmad anlamnda tarihsellik tartmasnn, byk lde, yalnzca Oryantalist literatrden deil, Bat Hristiyan dnce tarihindeki Kitab- Mukaddes Yorum (Biblical Hermeneutics) gelenei ve Tarih Felsefesi alanndaki tarihselcilik (historicism) tartmalarndan (tarihsellik ve tarihselcilik kelimelerinin ayn anlamda olmad hatrlanmak kaydyla) etkilendii ve hatta ahkma dair ayetler erevesinde ne srlen tarihsellik tezinin ve bu tezi tm Kur`ana genileten yaklamlarn da fikr temelleri itibariyle buralara yani tarihselcilie kadar geri gtrlebilecei sylenebilir. Sz konusu etkilenmeye maruz kalanlar, her dnce ynteminin ve kullanlan dilin, kltrel-sosyal-tarih ve epistemolojik bir erevenin rn olduu (Graham Ward, Theology and Contemporary Critical Theory, London: Macmillan Press, 2000, s. 2) gereini ve mesel Reformasyon sonras Bat dnce geleneindeki, zellikle 18. y.y.da balam olup Protestan ilahiyat F.D.E. Schleiermacher (1768-1834)den Wilhelm Dilthey (1833-1911)e ve M. Heidegger (1889-1976)den etkilenen (Walter H. Capps, Religious Studies, Minneapolis: Fortress Press, 1995, s. 223-6) H.G. Gadamer (1900- ) ile P. Ricur (1913- )e kadar uzanan izgide hermeneuticsin Bat dndaki medeniyetlerin ilim geleneine hemen aktarlabilecek genel-geer bir yorum yntemi ve yaklam olmadn

60

136

yeterince dikkate almamaktadrlar. Tartlma yeri bu makale olmamasna ve Dinler Tarihinin temel konusu olmamasna ramen, bu konu hakknda burada not dlme gerei duyulmas, tarihselcilik (historicism) tartmasnn Oryantalistler tarafndan bilinli bir ekilde canl tutulmas yannda, genelde din bilimleri ve zelde de Dinler Tarihi alannda Kitab- Mukaddes Yorum geleneini ilgilendirmesidir. Batda, sekler aydnlanma denemesinin rn olarak zellikle Heidegger sonras felsef hermeneutics Gadamerin ve Ricurin eserleriyle Hristiyan Kitab- Mukaddes hermeneuticsini etkilemitir; ve gnmzde Kitab- Mukaddes Metin Eletirisi (Biblical Textual Criticism) almalar, bu erevede Gerek Hristiyanl yani Hristiyan itikadnn hakkatn ortaya karma iddiasndadr. Ellerinde orijinal bir metin olmadn kendi almalaryla itiraf noktasna artk gelmi olan Bat (ounlukla Protestan gelenekteki) Hristiyan ilahiyatlar bu sknty tarihselcilik tartmasyla amaya almaktadrlar. Gadamerin ve Ricurin lingstik-felsef hermeneuticsinin, Kitab- Mukaddes hermeneuticsine etkisi (Werner G. Jeanrond, Text and Interpretation as Categories of Theological Thinking ?????) zetle metnin tamamiyle tarihsellik balamnda ele alnmas gerektii noktasnda olmutur. Kitab- Mukaddes hermnetiinin Hristiyanln kendi tarih gereklii asndan vard nokta artk Hz. sann bile tarihsel gerekliinin (historical Jesus) tartlr olduu (E.P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, London: Penguin, 1993) bir bak asn ortaya karmtr. slam ilhiyatlarnn ellerinde orijinal (sahh ve otantik) bir Metin ve her trl i tenkd ve d tenkde tabi tutulan bir Peygamber Gelenek vardr. slm ilimler alannda tarihselcilik tezini dolayl dolaysz esas alan ilhiyatlar tarafndan Kitb- Mukaddes Hermnetii ve Tarihselcilik Yaklam arasndaki inkr edilemez ilikinin (Robert Morgan, Historicism, A Dictionary of Biblical Interpretation, ed. By R.J. Coggins& J.J. Houlden, London: SCM Press, 1990, s. 290-1.) daha cidd ve ilm bir dzeyde dikkate alnmasnda yarar vardr. lhiyat almalarnn objektif ve analitik olmas demek hakkat iddiasn (truth-claim) grmezlikten gelmek anlamnda olmamaldr. Tarihselci yaklam, modernist dncenin hakkat paranteze (truth in brackets) almas ve balama (contextualism) indirgemesidir. Bir hkm veya olay, metodolojik bir banazlkla tarihsel balama indirgemek, yani tarihselci balamclk (historicist contextualist) olayn anlamn tarihte bir zaman noktasna snrlandrmak ve ilgili olduu dier anlamlar btn, yani parabtn ilikisi (Gavin Flood, Beyond Phenomenology, London: Cassell, 1999, s.81) ierisinde grememek anlamna gelir. (H. White,

137

Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, Johns Hopkins University Press, 1973, s. 18-20) Clifford Geertz buna kaba tasvr (thick description) demitir. (C. Geertz, The Interpretation of Cultures, New York: Basic Books, 1973, s.14) Bir baka ifadeyle, tarihselcilik, eitli derecelerde balamclk (contextualism) yaparak, kolay seip soyutlama ve genelleme yapma yntemidir. (Bu konularda bkz.: Dominick La Capra, Rethinking Intellectual History: Texts, Contexts, Language, Ithaca: Cornell University Press, s. 35-39; ayrca, Dale H. Porter, The Emergence of the Past: A Theory of Historical Explanation, Chicago: University of Chicago Press, 1981, 86-97; David Boucher, Texts in Context: Revisionist Methods for Studying the History of Ideas, Dordrecht: Marinus Nijhoff, 1985) Bu balamc(contextualist) tarihselci indirgemecilik, kltrel, tarihsel ve hatta bugne sonular karmak bakmndan ahlk rlativizm anlamna gelmez mi? (R.F. Berkhofer, History as Text and Discourse, Harvard University Press, 1997, s.36) Bir baka ifadeyle, tarihselci teoloji bir tr teolojik rlativizmdir. Mesajn evrensellik boyutunda yorumlanabilmesinin nn tkar. Bunun alternatifi, bir dnin hakkat iddiasn ve bunun dayand Kayna tarihsel balama indirgemek (contextualism) ve mesajn sadece o dnemin esbb ve vasatna mahsus olduunu iddia etmek yerine, dnemi, zaman, mekn ve maksd-vesil ilikisini dikkate almak (contextualisation) ancak gelenein bir tabi sre ierisinde oluturduu usl ve yaklamlar dlamakszn bugn iin yeniden anlamlandrmaktr. Aradaki fark ehlince yeterince bilinmektedir. Oryantalistler slm kaynaklara bir historicism ve contextualism ile yaklamlardr. Felsef anlamyla tarih, tarihsellik, tarihselcilik, tarihstlk, ve evrensellik gibi kavramlarn Kutsal Metin iin kullanlmas tamamen Bat kltr evrenine aittir. Bat toplumlarnn kltrel yapsnda Kitb- Mukaddesten daha etkili olmu baka bir dokman yoktur. 20. y.y. Bat toplumu zerindeki bu etkiyi anlamak Kitb- Mukaddes ilhiyatlarnn tahlil etmeleri gereken bir konudur. Ancak Kitab- Mukaddesin tarihselci bir yntemle metin eletirisine tbi tutulmas, Kitab- Mukaddesin kltr ve toplum zerinde devam edegelen ekillendirici etkisini anlamay zorlatrmaktadr. nk tarihselci yaklam, Bat sekler Aydnlanma geleneinin etkisiyle, Kitab- Mukaddesi bir tarih-antik eser (relic) konumuna indirerek ada Bat toplumu iin nemini yok saymasonucunu dourmutur. (Wilhelm Wuellner ed.-, The Postmodern Bible, New Haven: Yale University Press, 1995, s.2-3; Leon Vagany&Christian-Bernard Amphoux, An Introduction to New Testament Criticism, Cambridge: Cambridge University Press, s.161). Tarihselci Kitb- Mukaddes bilginleri, artk

138

gerei deitirmemektedir. nk slm Vahyinin Kaynaklarn eletirmek hedefinde Judeo-Christian dnya gr ayn temelden hareket etmektedir. Hristiyan dnyann bu Biblical Criticism heyecan, Mslmanlarn Kur`n- Kerme ve Hadise ayn metin tenkdi/hermnetik yaklam uygulamasn istemitir ki bu konunun tahlli, mstakilen slm limlerin usl/yorum tartmalarn ilgilendirmektedir. Edward Saidin ifadesiyle Oryentalist aydn ve yazarlarn temel dogmalarndan biri, ark medeniyetinin klasik metinlerinden hareketle yaplan genelleme ve karmlarn yaayan gereklie bakmakszn tercih edilir olmasdr.61 Saidin kendisine yaplan eletirilere cevabnda belirttii62 gibi bu Oryantalist yaklam eletirilirken, kar hamle olarak Bat dmanl ya da Oksidentalizm retmek durumuna da dlmemelidir. nk bu, Oryantalizmin eletirdiimiz yntem ve yaklamn devralmak anlamna gelecektir. Oryantalizm, evet, anlalmaldr. Ancak eletiriler ve yorumlar, son zamanlarn medeniyet tartmalar balamnda insanln slam dncesiyle yeniden tanmasna yardmc olacak bir ilm gelenein olumasna da yardmc olmaldr. Buraya kadar sonu itibariyle, Dinler Tarihi balamnda aadaki u temel fikirler ele alnmtr: 1Yahudiler ve Latin Katolik Hristiyanlar arasndaki ilikilerde belirleyici olan anti-Semitizmin temelinde Bat Hristiyan dnyasnda 7. y.y.dan itibaren gelien anti-slamizm rol oynamtr. 2Anti-Semitizmin anti-slamizme dayanmasnn temelinde, Latin Katolik dnyasnn, Yahudileri ve Mslmanlar, snn Krallna kar ibirlii yapan mttefik dmanlar olarak grm olmalar yatmaktadr. 3Yahudileri ve Mslmanlar aynletiren bu teki anlay, temelde anti-Semitik ve anti-slamiktir; bu yaklam, Protestan Reformasyonundan sonra Yahudilere ynelik aamal
Kitab- Muukaddese de-mitolojik okuma (yani, mitolojik balamn vurgulayarak anlamlandrma / demythologisation) yntemini uygulamaktadrlar. Kitab- Mukaddes iin kullanlm olan bu kavram ve yaklamlarn slm kkenler iin uygulanmas, tanm ile ilgili problemlerin epistemolojik balamda zlmesini gerekli klar. Dilanlam ilikisi bakmndan Kur`nn tarihe bir tarihte hitap ettii dorudur. Ancak dilin tarih olmas ilkenin evrenselliine engel deildir. Eer Vahiy Metni, tarihselci bir yaklamla okunursa, Kur`n- Kerm olmaktan karlm ve Son Ahid olarak alglanm olur. 61 Said (1995), a.g.e., s. 300-1. 62 Said (1995), a.g.e., s. 346.
139

zgrletirme (Jewish emancipation) srelerini takiben, kolonyalizme ve misyonerlie paralel olarak gelien Oryantalist almalarla bu kez slama ve mslmanlara younlamtr. 4Oryantalizm, Avrupa-merkezci (Eurocentric) tarih yazmna, anti-Semitizme ve bir o kadar da anti-slamizme dayanr. 5Oryantalistler, slm kaynaklara, Oryantalist literatrde kendisini gsteren Hristiyan Kitab- Mukaddes Yorum (Biblical Hermeneutics) gelenei ve Tarih Felsefesi alanndaki tarihselcilik (historicism) yaklamn uygulamlardr. Tarihsellik ve tarihselcilik kelimelerinin ayn anlamda olmad hatrlanmak kaydyla, Oryantalist bak as, anti-Semitik Hristiyan Kitb- Mukaddes Tenkitiliinin (Biblical Textual Criticism) Yahudilerden Mslmanlara ynelmesinin de bir neticesidir.

140

KAYNAKLAR: Abrahams, Israel (1961) Jewish Life in the Middle Ages, Philadelphia: Jewish Publication Society of America. Alighieri, Dante (trns.-1998) The Divine Comedy, tr. by C.H. Sission, Oxford: Oxford World Classics. Altmann, Alexander (1949) Judaism and World Philosophy Louis Finkelstein (1949 ed.) The Jews: Their History, Culture and Religion I-II, Philadelphia: Jewish Publication Society of America.. Arnold, T.W. (1935) The Preaching of Islam, London: Luzac. Ashtor, E. (1979) Jews of Muslim Spain, I-II, Philadelphia: Jewish Publication Society of America. Baron, S. W. (1952-1983) A Social and Religious History of the Jews, 2nd ed, I-XVIII, Philadelphia: Jewish Publication Society of America, 1957, c.III. Beit-Hallahmi, B. (1992) Reflections on the History of Zionism and Israel, London: Pluto Press. Berger, P. (1997) Secularism in Retreat , The National Interest, no. 46, 1996/1997. Berkhofer, R.F. (1997) History as Text and Discourse, Harvard University Press. Bernal, M. (1998-ev.) Kara Atena: Eski Yunan Uydurmacas Nasl mal Edildi?, stanbul: Kaynak. Blindheim, Martin (1965) The Stave Church Paintings: Mediaeval Art from Norway, Collins and UNESCO. Blumenkranz, Bernhard (1966) Le Juif Medieval au Miroir de lArt Chretien, Paris: Etudes Augustiniennes. ___________________ The Roman Church and the Jews, Cecil Roth (1966 ed.) The Dark Ages 711-1966, World History of the Jewish People 11, New Jersey: Rutgers University Press, s. 98-99. Boucher, David (1985) Texts in Context: Revisionist Methods for Studying the History of Ideas, Dordrecht: Marinus Nijhoff. Boyarin, D. (1994) A Radical Jew: Paul and Politics of Identity, London: University of California Press. Caourbage, Y. & P. Fargues (1998) Christians and Jews Under Islam, London: I.B. Tauris.

141

Capps, Walter H. (1995) Religious Studies, Minneapolis: Fortress Press. Coggins, R.J. & J.J. Houlden, (eds.) A Dictionary of Biblical Interpretation, London: SCM Press. Cohn, Norman C. (1962) Pursuit of Millennium: Revolutionary Messianism in Medieval and Reformation Europe and Its Bearing on Modern Totalitarian Movements, London: Mercury Books. Cutler, A. & H. (1986) The Jews as Ally of the MuslimMedieval Roots of Anti-Semitism, Notre Dame, Ind. Cyril of Scythopolis (M. 525-58), Life of Euthemius, (Eduard Schwartz, ed., Kyrillos von Skythopolis, Texte und Untersuchungen 49.2), Leipzig, 1939. Esposito, John (1995) The Islamic Threat: Myth or Reality?, New York: Oxford University Press. Flannery, Edward H. (1985) The Anguish of the Jews: TwentyThree Centuries of Antisemtism, N.J: Paulist Press. Flood, Gavin (1999) Beyond Phenomenology, London: Cassell. Fundamentalism Project, The 1) Martin E. Marty and R. Scott Appleby (eds.-1991) Fundamentalisms Observed, Chicago: University of Chicago Press. 2) Helen Hardacre, Everett Mendelsohn, and Majid Tehranian (eds.-1992) Fundamentalisms and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education, Chicago: Chicago University Press. 3) H. Garvey, Timur Kuran, and David C. Rapoport (eds.-1993) Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance, Chicago: Chicago University Press. 4) Nancy T. Ammerman, Robert Eric Frykenberg, Samuel C. Heilman, and James Piscatori (eds-1994) Accounting for Fundamentalisms: The Dynamic Character of Movements, Chicago: Chicago University Press. 5) Marty, Martin E. and R. Scott Appleby, (eds.-1995) Fundamentalisms Comprehended, Chicago: Chicago University Press. Gampel, Benjamin R. Jews, Christians and Muslims in Medieval Iberia: Convivencia through the Eyes of Sephardic Jews, V.B. Mann, T. F. Glick & J.D. Dodds (eds.- 1992) Convivencia: Jews, Christians and Muslims in Medieval Spain, New York: George Braziller, s. 11-28.
142

Geertz, Clifford (1973) The Interpretation of Cultures, New York: Basic Books. Glick, Leonard B. (1999) Abrahams Heirs: Jews and Christians in Medieval Europe, New York: Syracuse University Press. Greenstone, Julius H. (1943) The Messiah Idea in Jewish History, Philedelphia: Jewish Publication Society of America. Gregg, Joan Ypoung (1997) Devils, Women and Jews Reflections of the Other in Medieval Sermon Stories, New York: State University of New York Press. Hale, John (1993) The Civilization of Europe in the Renaissance, London: HarperCollins. Hartt, Frederick (1969) History of Italian Renaissance Art: Painting, Sculpture, Architecture, New York: Prentice-Hall and Abrams. Hirschberg, H. Z. (1974) A History of the Jews in North Africa, Leiden: E.J.Brill. Hodgson, M.G. S. (1974) The Venture of Islam, London: The University of Chicago Press. Hourani, Albert (2001-ev.) Avrupa ve Orta Dou, stanbul: Yneli. Housley, Norman (ed.-trns. - 1996) Documents on the Later Crusades 1274-1580, London: Macmillan. Jeanrond, Werner G. (1988) Text and Interpretation as Categories of Theological Thinking, New York: Crossroad. Josephus, Flavius (M.37-101) Antiquities of the Jews 1.12.2, Flavii Iosephi opera omnia, 1:40-41, S. A. Naver, ed. 6 vols., Lepzig, 1888-1896. Kritzeck, James (1964) Peter the Venerable, Princeton: Princeton University Press. La Capra, Dominick (1983) Rethinking Intellectual History: Texts, Contexts, Language, Ithaca: Cornell University Press. Little, Lester A. (1978) Religious Poverty and the Profit Economy in Medieval Europe, Ithaca: Cornell University. Mann, V.B. & T. F. Glick & J.D. Dodds (eds.- 1992) Convivencia: Jews, Christians and Muslims in Medieval Spain, New York: George Braziller.

143

Marks, Geoffrey (1971) The Medieval Plague: The Black Death of the Middle Ages, New York: Doubleday. McManners, John (ed.-1990) The Oxford Illustrated History of Christianity, Oxford: Oxford University Press. Meisl, Josef (1942) Odessa, Universal Jewish Encyclopedia, 1942, c.18. Morgan, Robert (1990) Historicism, R.J. Coggins & J.J. Houlden, (eds.) A Dictionary of Biblical Interpretation, London: SCM Press. Newby, G.D. (1988) A History of the Jews of Arabia, Columbia: University of South Carolina Press. Parkes, James (1938) The Jew in the Medieval Community: A Study of His Political and Economic Situation, London: Soncino Press. Porter, Dale H. (1981) The Emergence of the Past: A Theory of Historical Explanation, Chicago: University of Chicago Press. Prior, Michael (1997) The Bible and Colonialism A Moral Critique, Sheffield Academic Press. Roberts, R. (1998) The Construals of Europe: Religion, Theology and the Problematics of Modernity, Paul Heelas, David Martin and Paul Morris (1998) Religion, Modernity and Postmodernity, Oxford: Blackwell Publishers. Roth, Cecil (1966 ed.) The Dark Ages 711-1966, World History of the Jewish People 11, New Jersey: Rutgers University Press. Ruether, R. (1974) Faith and Fratricide: The Theological Roots of Anti-Semitism, New York: The Seabury Press. Said, Edward (1978/1995) Orientalism: Western Conceptions of the Orient, Harmondsworth: Penguin Sanders, E.P. (1993) The Historical Figure of Jesus, London: Penguin. Sharf, Andrew, Jews in Byzantium, s. 54, 394, Cecil Roth (1966 ed.) The Dark Ages 711-1966, World History of the Jewish People 11, New Jersey: Rutgers University Press. ____________ (1971) Byzantine Jewry from Justinian to the Fourth Crusade, New York: Shocken.

144

Shokeid, M. (1987) Jewish Existence in A Berber Environment in Sholomo Deshen & W. P. Zenner (1987) Jewish Societies in the Middle East, New York:University Press of America. Smith, William (1977) Herod, Bible Dictionary, New York: Jove Books. Southern, Richard W. (2000-ev.) Orta a Avrupasnda slm Algs, (ng. bask 1962), stanbul: Yneli. Starr, Joshua (1970) Jews in the Byzantine Empire 641-1204, New York: Burt Franklin. Synan, Edward A. (1965) The Popes and the Jews in the Middle Ages, New York: Macmillan. Togan, Z. V. (1970) Delhi Msterikler Kongresi, ..E.F. sl.Ttk.Enst.Dergisi, c. IV., cz 1-2. Tolan, J.V. (ed.-1996) Medieval Christian Perceptions of Islam, New York: Garland Publishing, Inc. Trachtenberg, Joshua (1961) The Devil and the Jews: The Medieval Conception of the Jew and Its Relation to Modern Antisemitism, Philadelphia: World Jewish Publication Society of America. Tritton, A. S. (1970) The Caliphs and the Their Non-Muslim Subjects, London: Oxford University Press. Tuchman, Barbara (1978) A Distant Mirror: The Calamitous Fourteenth Century, New York: Knopf. Vagany, Leon & Christian-Bernard Amphoux (1987) An Introduction to New Testament Criticism, Cambridge: Cambridge University Press. Ward, Graham (2000) Theology and Contemporary Critical Theory, London: Macmillan Press. Wasserstrom, Steven M. (1995) Between Muslim and Jew: The Problem of Symbiosis under Early Islam, Princeton: Princeton University Press. White, H. (1973) Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe, Johns Hopkins University Press. Wuellner, Wilhelm (ed.-1995) The Postmodern Bible, New Haven: Yale University Press.

145

146
itibaren Hristiyan sanatnda ve ikonografisinde Yahudiler ve Mslmanlarn, s karsnda mttefik dmanlar olarak resmedilmi ekmektedir. Tablolarda Yahudiyi Mslman gibi gstermede kullanlan en belirgin unsur ise sark olmutur.