1-GR Tekstil Endstrisinde uzun dnemli ynlendirme faktrleri teknoloji, kalite ve

maliyettir. Bu ana belirleyici etken, endstrinin tarihinde srekli ve dinamik bir gelime gstermitir. Bunun yannda pamuk lif kalitesinde de benzer bir gelimenin gereklilii aktr. Teknolojik gelimeler, zellikle artan retim ve ilem verimlilii, iplik retiminde ve daha sonraki ilemlerde pamuk lifinden daha yksek seviyede beklentilere neden olmaktadr ve olmaya devam edecektir. plik retiminde hammadde en arlkl kalite faktrdr. Mamul ile ilgili kalite gereksinimleri, hammadde kalitesinden beklenen standard artrmaktadr. Hammadde ayn zamanda toplam maliyetler ierisinde en byk paya sahip bir faktrdr. Gnmzn artan rekabet ortamnda maliyetin azaltlmas iin yaplan almalar, optimum ve maliyetle etkili ilem performansna sahip hammadde gerektirmektedir. Hammadde almnda dikkatlice ynlendirilmi tasarruflar, bir iplik iletmesi iin hala en etkin maliyet tasarrufu yntemidir. (1) Ham pamuun ilenebilme zelliklerinin belirlenmesi iin efektif test metotlarnn kullanlmas iplikilik ilemleri iin gereklidir. Fakat hammaddelerin deien parametreleri iin, ilemler esnasnda yaplan makine ayarlar hem problem oluturur hem de maliyetleri ykseltir. Lif zelliklerinin lm iplik iletmeleri iin her zaman byk neme sahip olmutur. Gnmzdeki teknik gelimeler ile otomatik , bilgisayar kontroll test cihazlarnn yapm mmkn olmutur. Bu cihazlarn kullanm ile nemli lif zellikleri ok hzl bir ekilde belirlenebilmektedir. Otomatik test sistemlerinde sonular, testi yapan kiiden bamszdr ve daha byk numune hacimleri elde edildiinden daha hassastr. Ksa srede elde edilen lif zellikleri ile ilgili bilgiler ak bir ekilde dzenlenir, eitli raporlar halinde elde edilir. Elde edilen bilgiler, hammadde ve ilemler ile ilgili olas problemlerin nlenmesinde, makine ve ayar optimizasyonunun yaplmasnda ve mamul kalitesinin tahminlenmesinde kullanlr. (1) 2- PAMUK LF ZELLKLERNDEK DEMELER Daha efektif retim teknolojileri, mamul kalitesinden beklenen artlar ve rekabeti ortam daha gelimi zelliklere sahip pamuk lifi gerektirmektedir. Bunun yannda 1960l yllarn bandan itibaren nfus artna paralel olarak mevcut tarm alanlar ile pamuk toplama retiminde de nemli bir art gereklilii ortaya karmtr. Bu nedenle daha ekonomik pamuk retimi iin pamuk toplama metotlarnda mekanizasyona geilmi, olgunlama zaman yapay

olarak dzenlenmeye balanm, toplama ileminin tek basamakta bitirilmesi ve liflerin tohumdan daha youn bir ekilde ayrlmas iin almalara balanmtr. (1) Yaplan bu almalarn etkileri gnmzde iplik iletmelerinde ak olarak grlmektedir. Liflerin tohumdan daha youn bir ekilde alnmalar sonucunda balya ierisindeki ksa lif yzdeleri artmtr. Tohum kabuu duvar daha incedir ve rrlama srasnda krlr. Bunun sonucunda life yapk tohum kabuu partiklleri says da artmtr. rrlama ve daha sonraki youn mekanik ilemlere maruz kalmaktadr. Ayrca toplama ileminin bir defada bitirilmesi nedeni ile ortalama olgunluk indeksi dm ve ar makinelerin kaldrdklar byk toz bulutlar nedeni ile ham pamuktaki toz miktar artmtr.(1) Hammadde ile ilgili bu deiimlerin yannda yeni iplikilik sistemleri gelitirilmekte ve ring iplikilik sisteminin verimlilii artrlmaktadr. Yeni iplikilik sistemlerinde lif zellikleri ile ilgili farkl gereksinimler ortaya kmtr. Gnmzn yksek retim hzlarna sahip iplik iletmelerinde mamul iplik kalitesi iin doru hammadde seiminin yannda, eirme sistemine uygun hammadde seimi de nem kazanmtr. (1) Tekstil lifleri iplik yaplabilirlii, ticari deerinin yksek olmas onun baz zelliklerine baldr. Uzunluk, incelik, mukavemet, elastikiyet, renk, boyanabilme yetenei v.b gibi zelliklerle kaliteli iplik ve kaliteli iplikten kuma retmek iin hangi zelliklerin gerektiini gsterir. Tketici tekstil materyalinden dayanabilirlik, ie yararllk, rahatlk ve korumayla ilgili zellikler beklemektedir. Bu sebepten temizlenebilme, ykanabilme ve aartma gibi faktrlerle birlikte nem ve terleme ihtiyacndan gelen mukavemet de hesaba katlmaldr. Lif mukavemeti iplik ve kuma mukavemetine etki ettiinden kaliteyle dorudan ilgilidir. Doal liflerin yapay sentetik liflere oranla mukavemeti dk olmaktadr. Ayrca iplik yapm teknoloji ve yntemleri farkllk arz etmektedir. Yntemlerin seilme yada altrlma artlarndan dolay lifler doal olarak hasar grebilmektedir. Lif hasarlar son mamuln kalite ve fiyatn da etkilemektedir. (2)

ekil 1) plik mukavemetine etki eden lif zellikleri. (2)

ring iplii(Nec 26)

3% 3% 5% 12% 21% uzunluk uzunluk dalm mukavemet microner aklanamayan 15% 21% uzama renk\parlaklk 20% yabanc madde 13% 12% 8%

rotor iplii(Nec 26)

6%

6% 24%

mukavemet uzunluk dalm microner aklanamayan uzunluk

17% 14%

uzama renk\parlaklk yabanc madde

izelge 1) Lif ve iplik zellikleri arasnda ki ilikilerin korelasyonu(Ring iplikilik sistemi) (1) PLK DZGNSZLK NCE (U% / CV%) LF Lif uzunluu Microner deeri Neps,yaprak paras,yabanc madde 1\8 kopma 16 mukavemeti 1\8 uzama 21 Renk\parlaklk 26 nemli korelasyon... 17 22 27 yi korelasyon.... 18 19 20 1 6 11 YER, KOPMA KOPMA (EMAX%) TYLLK (H) KALIN YER, MUKAVEMET UZAMASI NEPS/1000M (FMAX/TEX) 100 PLK 2 7 12 KM 3 8 13 4 9 14 5 10 15

23 24 25 28 29 30 Zayf veya korelasyon yok....

izelge2) Lif ve iplik zellikleri arasndaki ilikilerin korelasyonu (Rotor iplikilik sistemi) (1) PLK DZGNSZLK NCE (U% / CV%) YER, KOPMA KOPMA TYLLK H

KALIN YER, MUKAVEMET UZAMASI 3

NEPS/1000M (FMAX/TEX) LF Lif uzunluu Microner deeri Neps,yaprak paras,yabanc madde 1\8 kopma 16 mukavemeti 1\8 uzama 21 Renk\parlaklk 26 17 22 27 18 23 28 1 6 11 100 PLK 2 7 12 KM 3 8 13

(EMAX%)

4 9 14

5 10 15

19 24 29

20 25 30

nemli korelasyon...

yi korelasyon....

Zayf veya korelasyon yok....

3- PAMUUN PLK YAPILABLRLN ETKLEYEN VE LLEBLEN BALICA ZELLKLER

_ Elyaf uzunluu(%2.5 span uzunluk) _ Ortalama elyaf uzunluu 4

_ Homojenlik (%50 span uzunluk) _ Elyaf mukavemeti _ Elyaf incelii (Micronaire) _ Olgunluk _ Temizlik Bu zelliklerin iplik yaplabilirlikteki yaplar ve deiik iplik yapm

teknolojilerindeki ncelik sralar izelge3te gsterilmitir.

izelge 3) Deiik iplik teknolojilerine gre elyaf zelliinin ncelik dalm (2) (4) RNG 1-Uzunluk 2-Mukavemet 3-ncelik 45OPEN-END Mukavemet ncelik Uzunluk\Homojenlik Temizlik HAVALI JET ncelik Temizlik Mukavemet Uzunluk\Homojenlik Srtnme FRKSYON Srtnme Mukavemet ncelik Uzunluk\Homojenlik Temizlik

4- TRK VE DNYA PAMUKLARINDA MEVCUT VE STENLEN ZELLKLER plik yapmclarnn isteine uyarak pamuk yetitiricileri daha stn lif zellikleri ve daha stn verimi dolays ile modern Upland eitlerini arzulamaktadr. Peru ve Msr tipleri zel nitelikleri bulunan pamuklarda retilmekle beraber, bunlara olan talep standart saylan Upland tipi pamuklara olan talep kadar hzl gelimemektedir. nceleri yaklak 1 inlik orta lifli pamuklar standart kabul edilirken, imdi elyaf uzunluu 1-1/16 in bulunan pamuklar standart olarak nitelendirilmektedir. Bu gn hzla alan modern tekstil makineleri daha vasfl, daha uzun pamuk ilemeye elverili bulunmaktadr. Suni liflerin kullanlmas ile pamuk elyafnn uzunluu daha da nemli hale gelmitir.(2) izelge 4) Deiik lkelerde yetitirilen pamuklarn lif zellikleri (2) MEMLEKET ET LF MUKAVEMET NCELK(MC.)

B.AMERKA

MEKSKA PERU BREZLYA PARAGUAY HNDSTAN

Lonkart57 Poymester111 Stonoville213 Coker413 DPL16 Acala SJ-1 Acala 4-42 Deltapine Acala Tanguiz Sertao AC 12 Empire Bengal Deshi Gaorani G6 Digwijay(CO2 170 Deltapine Acala 4-42 Acala S.1.1 Coker Amer.Ac 134 Saw Ginned Adana Giza G7 UK 55

UZUNLUU 30.0 32.5 34.9 34.7 34.9 35.9 35.5 34.7 38.3 39.0 37.5 34.2 32.2 24.0 32.0 36.0 34.0 34.0 37.0 35.0 31.0 35.0 35.0 39.0 35.0

78.0 82.0 84.0 90.0 38.0 95.0 91.0 85.3 89.0 86.8 86.4 73.4 79.6 77.1 93.4 84.5 83.5 91.4 96.9 86.2 93.2 79.7 78.6 98.0 82.2

4.9 3.5 4.5 4.0 4.6 4.4 4.1 5.0 3.7 5.4 3.5 3.6 3.4 7.4 5.6 4.2 4.4 4.5 4.7 4.1 5.3 4.4 4.4 4.8 3.8

SRAL RAN PAKSTAN SURYE TRKYE MISIR TANZANYA

izelge 5) Trkiyede yetitirilen pamuk eitlerinin teknik zellikleri.(2) ETLERN ADI (1) Uzun Lifli Sealand 542 (2) Orta Uzun RENG UZUNLUU(mm) MUKAVEMET NCEL(MC)

36

92.1

3.8

Lifler Deltapine 15/21 Beyaz,Parlakca 29-30 Coker 10/153 Beyaz 29-30 Coker 100 A/2 Beyaz,Mat 29-30 Joker Caroline 26-28 Queen201 (3) Ksa Lifler Yerli 193

80-90 80 77

4.2 4.3-4.4 4.2

Beyaz

21-23

80-90

5.0

izelge 6) Standart deerler. (2) YZEN LF ORANI 53 ve yukars 52-43 42-33 32-26 25 ve aas PI PRESLEY NDEKS 8.8 ve daha yksek 8-8.7 7.1-7.9 6.1-7.0 6 ve daha dk Hi olgunlamam(Mor) Olgunlamam(Mavi) Ksmen Olgun (Mavi,Yeil, Sar) Olgun(Yeil) ok Olgun(Sar) 5ten kk(ok zayf) 5.0-5.8 (Zayf) 5.9-6.7 (Orta Kuvvetli) 6.8-7.6 (Kuvvetli) 7.6dan byk(ok Kuvvetli) DZGNLK ORANI %51-48 (Fevkalade) %48-46(ok yi) DZGNLK 40.9 ve aas (ok zayf) 41.0-42.9 (Zayf) 43.0-44.9 (Orta) 45.0-46.9 (iyi) 47 ve yukars(ok yi) PKM PRESLEY KOPMA MUKAVEMET 95 ve yukars (ok Salam) 86-95 (Salam) 76-85(Orta) 66-75 (Zayf) 65 ve aas (ok Zayf) 3den kk (ok nce) 3-3.9 (nce) 4-4.9 (Vasat) 5-5.59 (Kaln) 6 ve yukar (ok Kaln) 17den kk (ok Zayf) 84 ve yukar (ok 18-21 (Zayf) 22-25 (Orta Kuvvetli) 26-29 (Kuvvetli) 32den yukar (ok Kuvvetli) EKER ORANI 0-0.45 (Normal) 0.46-0.69 (Yksek) zayf) 75-84(Olgun) 68-67(Orta) 60-67(Az) 60

ve

aa(Olgunlamam)

%46-44(Normal Sawgin) (Yetersiz 0.70den yukars problem karr. Rollergin)

izelge 7) Bir iplik iletmesine ait makine park ve bu makinelerden alnan liflere ait ortalama teknik deerler.(2) LETME NCELK %50 K.MARA 3.80 letme AxiFlo(AFC) Mikser RN RSK Tarak Vatkas Tarak Tlbendi Tarak eridi Tarak 3.56 3.59 3.70 3.65 3.65 3.63 3.64 3.64 %2.5 DZGNLK MUKAVEMET ELASTKYET KISA 22.78 19.84 20.34 19.30 18.71 19.66 18.88 22.79 22.94 24.21 27.13 6.6 6.7 6.2 6.2 6.2 6.2 6.6 6.3 6.3 6.3 5.7 ELYAF 7.9 1.7 9.3 8.2 8.0 7.7 10.7 8.7 9.0 7.3 7.8

SPAN SPAN 14.53 28.77 50.5 13.60 29.14 46.6 12.78 13.41 12.83 13.22 27.90 28.51 28.39 28.58 45.8 47.9 45.2 46.2

12.34 27.21 45.3 13.01 27.86 46.7 13.31 27.86 46.7 15.24 29.93 50.9 14.88 29.30 50.8

eridi 1.Pasaj cer 3.71 2.pasaj cer 3,82

Dnya nfusunun her gn artmas, azalan kaynaklar, artan retim maliyetleri ve lkemizde son yllarda ykselen enflasyon tekstil endstrisini de etkileyerek, amansz bir rekabetin domasna yol amtr. Bu da endstride makine hzlarnn arttrlmasna , yeni teknolojilerin ortaya kmasna, proseslerin ksaltlmasna ve hatta otomasyonlarn devreye girmesine neden olmutur. Bu tr gelimeler pamuun fiziksel zelliklerinde de baz faktrlerin n plana kmasn zorunlu klmtr. Yllardan beri sadece elyaf uzunluu (stapel) ve rengine gre expertsiz gren pamuun gnn ekonomik koullarna ve gelien teknolojiye uygun daha baka faktrlerinde gz nne alnd bir esasa gre snflandrlmas kanlmaz hale gelmitir. Bu gelimelerin 8

paralelinde, pamuk liflerinin girdii mekanik ilemlerin negatif etkilerini olabildiince azaltmak, kalite ve maliyet asndan mutlaka gereklidir. Zira iplik retiminde maliyetin nemli ksmn hammadde etkilemektedir. Hammadde zelliklerinin mekanik ilemler srasnda muhafaza edebilmesi, planlanan kalite be maliyet iin nemlidir. Ancak bugnk bilinen ve kullanlan teknolojilerde makinelerin mekanik etkilerini yok etmek mmkn deildir. Yukarda ki tablolarda kullanlan pamuk liflerinin llebilen ve beklenen deerleri ile iplik yapm teknolojileri asndan deerleri verilmitir. Ayrca Tablo7de bir iletmede kullanlan makinelerden alnan liflere ait ortalama llebilen deerler verilmitir. Tablo7de grlecei gibi mukavemet deerlerinin mekanik ilemler sonucu dt (zellikle tarakta), ksa elyaf miktarnn artt zellikle tarak tlbentinde ksa lif miktarnn artt ve liflerin mukavemetinde d olduu gzlenmitir. Gnmzde pamuk elyaf ancak mekanik yollarla temizlenerek iplik haline getirilmektedir. Mekanik ilem kademelerinde amaca uygun ilem kademeleri, makine parklarnn seimi, kalifiye eleman kullanm ile ve makinelerin zamannda bakmn yapmakta hasar miktar ve orann azaltmak mmkn olacaktr. (2) imdi ipliin yaplabilirliini ve zelliini etkileyen lif zelliklerini inceleyelim. 5- PAMUK LF ZELLKLERNN PLK KALTESNDEK NEM tek tek

Kuma kalitesini belirleyen ana faktrlerin banda iplik kalitesinin geldii bilinen bir gerektir. pliin kalitesi denince, muhtelif zelliklerinin ortalama deerleri ve bunlarda ki deimelerin durumu anlalr. (5) pliin ilenmesinde ilk ve en nemli nokta hammaddedir. Hammadde kullanmnda iki noktaya dikkat etmek gerekir; a) Mmknse nihai mamule gre hammadde seimi; b) Eldeki mevcut hammadde ile ne yaplabilecei. Kaliteli bir imalat yaplabilmesi iin hammaddenin baz zelliklerinin bilinmesi gerekir. Eer nihai mamulden istenen kalite biliniyorsa buna gre hammadde seilmelidir. Ancak bu seim imkan olmad takdirde yine de kaliteli bir mamul elde edilebilir. Bunun iin hammaddenin iletmeye giriinden itibaren baz testlerin yaplmas ve bu testlerin neticelerine gre tedbirlerin alnmas gerekir.(6)

Ayn

kaliteyi

tayan

pamuun

eitli

balyalarn

uzunluu,

olgunluu,mukavemeti,incelii, yabanc madde miktar ve rutubet miktar birbirinden farkl olabilir. Btn bunlar dikkate alarak ayr ayr balyalarn harmanlanmas suretiyle ayn zellikte bir pamuk kitlesi meydana getirme ihtiyac domutur. Harmanlama iplik kalitesine etkisi bakmndan ok nemlidir. Harmanlama istenilen biimde yaplmad takdirde dzgn ve normal bir iplik alma imkan gleir. Harman yaparken kullanlacak pamuklarn cinsi, miktar ve ayr ayr zelliklerinin bilinmesi gerekir.(3) Kaliteli iplik imali iin uygun pamuun tayin edilmesinde birok faktrler bulunmaktadr. Lif uzunluu, microner, presley, ksa lif ve yzen lif miktar v.b. gibi unsurlar iplik kalitesine etki eden nemli faktrlerdir. Bu faktrlerin kaliteye tesir dereceleri iplikilik sistemlerine gre deiir.(6) %Karde Lif uzunluu ve dzgnlk oran 35 Microner 20 Pressley 35 Dierleri 10 ok kaliteli (ekstra) iplik imali iin; - plik numarasna bal olarak St1 ve Ekstra kullanlmal - Yzen lif oran %20den az olmal - Lif uzunluklar arasndaki fark 1-1.5 mm den az olmal - Her ikisi de kendi iinde iyi deerler tayan ancak birbirlerine uygun olmayan partiler harman yaplmamal, pamuklarn farkl partiler halinde ayr ayr ilenmesi daha iyi sonu vermektedir. - Bu tip iplik imalinde faydal telef kullanlmamaldr. - Microner deeri 3.5 olmaldr. - Pressley deeri 86nn zerinde olmal. - Olgunluu %85in stnde olmaldr. Kaliteli iplik imali iin; - plik numarasna gre uygun pamuk kullanlmal, - Yzen lif oran %25den fazla olmamal, - Dzgnlk oran %46-48 ve stnde olmal, - Lif uzunluklar birbirine yakn olmal, %Penye 35 30 30 5 %Open-End 15 35 35 15

10

- Pressley deeri dk ise, uygun lif uzunluunda daha yksek pressley deerleri ihtiva eden pamuklarla harman yaplabilir. Atk iplii imalinde kullanlabilir. Fitil ve ringde bkm arttrlabilir. Ring i devri drlebilir. Kaba iplik imalinde kullanlabilir. - Azami %5 faydal telef kullanlmal, - Genel kural olarak Rollergin ve Sawgin pamuklar ayn harmanda kullanlabilir, - Farkl yre pamuklar ayn harmanda kullanlmaldr. PAMUUN PLK YAPILABLRLK PARAMETRELER Pamuun iplik yaplabilirliini etkileyen ve llebilen balca zellikleri unlardr; - Lif uzunluu - Ortalama lif uzunluu - Homojenlik - Pressley - Microner - Olgunluk - Temizlik Tekstilde makine hzlar srekli artmakta ve prosesler ksaltlmaktadr. rnein; yksek devirli dokuma ve trikotaj makinelerinin devreye girmesi, ipliin her eyden nce daha mukavemetli olmasn, proseslerin ksaltlmas pamuun rrlama esnasnda daha iyi temizlenmesi ve lif uzunluunun daha homojen olmasn, daha ince ipliklere olan talep ise daha ince lif kullanmay gerektirmektedir. Bugn pamuk iplikisinin baarya giden yolu, kaliteli iplik retmek kadar, kullanm yerine uygun pamuk kalitesini seebilmekten gemektedir.(7) Rotor ve dier iplik eirme sistemleri iin aranan pamuk parametreleri; (9) Microner ncelik Olgun lif oran Olgunluk derecesi Mukavemet Uzunluk Homojenlik derecesi Shirley N.L.C Mikrotoz miktar 2.7 ile 3.5 aras 100-125 mtex aras %72-80 ve zeri 0.8-1.0 ve zeri 25-30 g/tex 7/8-11/16 in %45 ve daha iyi %1.5 ve altnda Minimum

11

5.1

LF

UZUNLUK

VE

UZUNLUK

DAILIMININ

PLK

ZELLKLERNE ETKLER VE NEM 5.1.1 PAMUK LFLERNDE UZUNLUUN NEM Tekstil liflerinin en nemli fiziksel zelliklerinden biri de kukusuz uzunluktur. Doal liflerde kaltsal olan bu zellik bir lde evre artlarndan da etkilidir. Bu durum iplik kalitesini nemli lde etkiler. nk bu faktr iplik incelik snrn, mukavemeti iplik bnyesinde nope oluumunu , makine ayarlarn etkilemektedir. Lif uzunluu pamuun hangi amala kullanlabilecei hakknda fikir verir. Baz kumalarn dokunmasnda sadece uzun liflerden erilmi iplikler kullanlabilir. Bu nedenle alnacak herhangi bir pamuk partisinin uzunluu ve uzunluk dalm bilinmelidir. Herhangi bir liften iplik yaplabilmesi iin liflerin birbirine tutunmas, sarlmas gerekir. Bunun iinde liflerin yeterli bir uzunlua sahip olmas gerekir. allan en iyi uzunluk 20 mm dir. Ring iplik sistemi ile iplik eirmede uzunluk ve homojenlik birinci sray alrken baz sistemlerde nc ve drdnc srada yer alabilir. Bu durum uzunluun bu sistemlerde nemli olmadn gstermez. Hangi sistemle allrsa allsn iyi bir iplik elde edebilmek iin pamuk lifinin ortalama uzunluu 1 in ve yukars olmaldr. Harman yaparken katlacak pamuk gruplarnn %25 lif uzunluklarnn birbirine yakn olmas gerekir. Yine yzen lif yzdesi ve lif uzunluk deiim katsays da (%CV) birbirine yakn olmaldr. Bir ipliin mukavemeti hibir zaman o iplii meydana getiren liflerin tek tek mukavemetleri toplamna eit deildir. Zira bir iplik kopacak derecede ekildii zaman liflerin bir ksm kopmayp kayarak ayrlr. Liflerin uzunluu ne kadar fazla olursa o kadar uzun mesafede sarlmalar gerekleir. Bu da kayma ilemini azaltr ve mukavemet artar. Bu nedenle kaliteli retim yapan iletmeler satn aldklar hammaddeleri seerken ayn cins liflerin iinden en uzun olan liflere sahip partileri tercih ederler. Ayrca ortalama lif uzunluklarndan maksimum ve minimum uzunluklar arasndaki farkn mmkn mertebe az olmas tercih edilir. Ksa lif miktarnn fazla olmas iplik makinelerinde bkm miktarnn daha yksek tutulmasn gerektirir. Bu da retim miktarn dreceinden maliyette artar. T/m=n(dev/dak) L(m/dak)

12

Open-End Rotor ipliklerinde lif uzunluunun iplik zelliklerine etkilerine bakldnda; lif uzunluunun ipliklerde mukavemet, elastikiyet, dzgnszlk, tutum ve tyllk zerine dorudan etkisi vardr. Geri ksa liflerin rotor ynteminde ring ipliklerine gre daha baarl bir ekilde erilebilme olana vardr. Ancak lif uzunluk dalmndaki varyasyonun iyilemesi iplik parametrelerine de olumlu etki yapmaktadr. (3) izelge 8) plik dzgnszl zerine lif uzunluunun etkisi.(3) plik numaras Microner Lif incelii Kesitteki lif says Olgunluk Stelometre Mukavemeti %50 Span uzunluk %2.5 Span uzunluk niformite oran plik dzgnszl plik numaras Bkm Faktr Lif incelii Microner Olgunluk Stelometre Mukavemeti %50 Span uzunluu %2.5 Span uzunluu niformite Oran Tenasite Ne 24 3.29 Ctex 1.63 153 N 71 N/tex 18.7 Mm 11.6 Mm 25.5 % 45.5 %CV 15.1 Ne 24 4.6 e Ctex 1.86 4.13 % 73.3 CN/tex 21.0 Mm 14.2 Mm 28.8 % 49.3 CN/tex 10.8 24 3.93 1.76 142 72 18.9 13.8 27.6 50 14.2 24 4.6 1.89 4.23 75.0 21.0 12.2 28.2 42.5 10.1

zet olarak belirtecek olursak ; * Dk bkml ama yksek mukavemetli rotor iplikleri orta uzun stapelli liflerden erilebilir, * plik dzgnszlnn iyilemesi iin lif niformite orannn iyi olmas gerekir. * Yksek ksa lif yzdesi tyll byk lde arttrr. (3) Tekstil mmkndr. 1. 18mmye kadar olanlar ksa lifli pamuklar. 2. 18-31mm olanlar orta lifli pamuklar 3. 31mmden yukar olanlar uzun lifli pamuklar.(3) sanayi de lif uzunluunun nemli bir faktr olduu bilinmektedir. Lif uzunluu 12-57 mm arasnda deiebilir. Uzunluklarna gre pamuk liflerini 3 gruba ayrmak

13

Amerikan Upland pamuklar iin 19-38.1mm---4.snf Amerikan Msr pamuklar iin 34.9-44.4mm---6.snf Sea sland pamuklar iin 38.1-44.4mm---5.snf (4)

5.1.2) NUMARALARI

UZUNLUKLARINA

GRE

ELDE

EDLEBLECEK

PLK

izelge 9) Lif uzunluu-plik numaras PLK TP LF UZUNLUU(mm) PLK NO(Ne) EN UYGUN PLK NO(Ne) KARDE 25-26 8-24 20 27 28 PENYE 29 29 30-31 10-30 10-36 12-42 20-48 24-60 24 24-30 32-36 40 48

Yukarda ki tablodan da grlecei gibi uzun liflerden ince iplik yaplr. Penye iplikilikte daha uzun lifler kullanlmaktadr.(4) 5.1.3) KISA LF ORANININ FAZLA OLMASI NEDEN LE OLUAN PLK HATALARI Ksa lif miktarnn fazla olmas durumunda retim kademelerinde u hatalar meydana gelir. 1. plik kopular artar. 2. plik mukavemeti der. 3. plikte nope, balk, flama gibi hatalar oluur. 4. plik dzgnszl artar. 5. plik tyll artar. 6. Faydal dknt artar. 7. Uuntu lif miktar artar. plik tyll lif ularnn veya lif demetlerinin iplik ana ekirdei etrafnda uzaklamasyla meydana gelir. Bu da lif uzunluk dalm ile ilgilidir. Uzun liflerin daha az tyllk oluturduu grlr. Pamuk liflerinin sentetik liflere gre uzunluk dalmlar daha az dzgndr. 14

plikilikteki liflerin ilemler srasnda ne kadar kontrolsz kald kesin olarak belli deildir. Bazen lifler hava akm ile tanr ya da bkm vastasyla konumlarn muhafaza ederler. Ksa lifler ekim blgesinde yzerler ve dzgn olmayan bir ekilde hareket ederler. Bunun sonucunda iplikte ince ve kaln yer oluur. nce iplik imaline ksa lif kullanlmas durumunda ; 1. Randman dkl, 2. Dk kalite, 3. Fazla telef grlr. plik makinelerinde pek ok gelimeler olmasna ramen hibir iplik makinesi deien lif uzunluklarna gre otomatik olarak ayarlanamaz. Makine ayarlarnn kullanlan hammaddeye gre uygun hale getirmek iin uygun lif karmlar yaparak ekartman sk sk deitirmekten kanmal. plik retimi srasnda tarama ve ekim aamalarnda ksa liflerin uzaklatrlmas ve lif krlmalarndan dolay ortalama lif boyunca deiimler olmaktadr. Bu deiiklikler zamannda tespit edilip makine ayarlar dzgn yaplrsa kaliteli iplik imal etmek mmkn olacaktr.(3) Sonu olarak; iplik zelliklerini etkileyen en nemli olan lif zellikleri eirme performans ve limitleri ile iplik dzgnszl, iplik hatalar ve mukavemetinin deerlendirilmesinde en iyi kriterlerinden biridir. Lif uzunluunun yan sra uzunluk dalm da byk neme sahiptir. Dalm arttka daha zayf iplik zellikleri grlr. Ayrca ksa lif yzdesi iplikilik ilemleri asndan zellikle ekim sistemlerinin performansnda nemlidir. Ksa lif orannn artmas, yzen lif orannn artmasn ve sonuta ekim ileminin performansnn dmesine, iplik zelliklerinin bozulmasna neden olur. Ham pamuktaki lif uzunluu ve uzunluk dalmlarnn eitli basamaklarnda deiime urad bilinen bir gerektir. Mamul iplik kalitesinin tahminlemesinde ve makine ayarlarnn yaplmasnda bu deiimin gz nne alnmas gereken nemli bir husustur. (1) Bu kadar nemli bir lif zellii olan uzunluk lm demet halinde ve tek lif halinde yaplabilir. Demet halinde lm daha kolay ve daha az zaman alrken daha hassas lmlerde tek lif uzunluk lmnde WIRA tek lif uzunluk lm cihaz kullanlr. Bu ilemin genel prensibi liflerin tek tek cam plaka zerine yaptrlp uzunluklarnn llmesidir. Bu yntemde en yeni teknoloji ise AFIS tek lif lm sistemleridir. Demet halinde lif lmnde ise gnmze kadar 3 yntem kullanlmtr. 1. Sorter Metodu 2. Uster Stapeli 3. Fibrograf 15

Bu yntemlerde fibrograf ile demet halinde lif lm yntemi en yaygn olandr. Fibrograf daha ok span uzunluk lmnde istenen zellikle harman hazrlayabilme, her ilem kademesinde optimum kontrol altnda tutabilme gibi yararlar salar. Demet halinde lif lmnde son teknolojiyi USTER HVI lif zellii sisteminin en nemli avantaj ise ilim sresini ok ksaltmas ve lif zellik lm sonularn bir arada verebilmesidir. Lif uzunluk lm yeni gelien teknolojilerde ok gvenilir ve ksa zamanda yaplabilen bir ilem haline gelmitir. Bu da iletmelerde her kademede hammadde kontrolnde ve istenen zelliklerde harman hazrlanabilmesinde ok nemlidir. (3)

5.2) LF NCELNN NEM VE ETKS ncelik, lifin kalite ve karakterini tayin eden nemli bir husustur.(4) Tekstil liflerinin kendine zg kesitleri vardr. Bu kesitler yuvarlaa yakn olsa da hibirinde tamamen yuvarlak bir kesit grlmez.(10) Liflerin incelii ap geniliine bal olarak deiir. Bu ap liflerin bir ounda mikronla ifade edilecek kadar kk olur. Bundan baka zellikle doal liflerin bazlarnda uzunluk ve incelik arasnda bir orantnn olduu grlr. Sentetik liflerde byle bir durumdan sz edilemez. (11) Pamuklularda uzunluktan sonra en ok aranan zelliklerden biri inceliktir. Liflerde uzunluk ve inceliin bilinmesi bu liflerden ka numara kalnlkta iplik yaplabileceini tahmin etmeye yarar. Uzunluklar ayn olduu halde incelikleri deien liflerden elde edilen iplik numaralar birbirinden farkl olur. nce liflerden ince iplik elde edilir. Pamuklularda genel olarak 18 mikron kalnlk esas alnr ve lifler kalnlatka her mikron kalnlk iin iplikte takriben 10 numara kaybedilir. Bu incelikten daha ince numara dtke iplik kalnlamakta, numara ykseldike iplik incelmektedir. Genellikle uzun lifli pamuklar ksa lifli pamuklardan daha ince olurlar. Pamuklarda incelik uzunluk gibi kaltsal bir zelliktir.(12) 16 olan liflerde ise her mikron incelii iin iplikte takriben 20 numara kazanlr. Pamuk ipliklerinde

ncelik tayininde uygulanan metotlar unlardr; A-Tek Liflerde ncelik Tayini 1- AP METODU: Lif ap mikroskop kullanmak suretiyle iki yolla bulunabilir. i)Lif kesitini almak ii)Liflerden silindirik olarak kabul edilebilecek ok ksa bir numune almak Kesit alma teknii, kesitlerin hazrlanmas ve lmler konusunda byk bir dikkat gerektirdiinden genel olarak profil metodu denilen ikinci metot kullanlr. Lifler 1mm veya daha az uzunluklarda paralar halinde kesilir. Birbirine paralel hale getirilerek zel bir kska yardm ile sktrldktan sonra keskin bir bakla kesiti alnr. stne biraz gliserin damlatlarak slatlr, bir lamel kapatlr. Fotoraf tertibat bulunan bir mikroskobun obje tablasna yerletirilir. Objektif ve oklerin 250 defa bytecek ekilde ayarlanmas gerekir. Bu ekilde elde edilecek sonularla ortalama ap ve apn %CVsi hesaplanr. 2- GRAVMETRK METOD: Silindirik cisimlerde kesit alan cismin inceliini gsteren bir ldr. Dolays ile silindirik olan tekstil liflerinde, birim uzunluktaki liflerin ktlesi veya arl lif inceliinin en direkt bir lsn verir. Pamuun birim uzunluunun arl Amerikada in bana mikrogram(10-6g/in) olarak ifade edilir ve adna lineer younluk ad verilir. ngilterede ise lif arl denir ve 10-8g/cmlik birimlerle ifade edilir. Gravimetrik metotla incelik lmnde iki teknik kullanlmaktadr. a-) Numune olarak alnacak ince bir tutam lif belirli bir uzunlukta, rnein 1cm olarak kesilir, bir mikroskop altnda saylarak mikro terazide tartlr. b-) Btn liflerden alnacak ince bir tutam bir mikroskop altnda saylarak tartlr. Liflerin ortalama boylar bilindiine gre tek bir lifin birim uzunluktaki arl hesaplanr. Pamukta lif olgunluu birim uzunluktaki lif arln etkilediinden deiik evre veya aplardaki iki pamuktan kk apa sahip olan olgun, byk apl ise olgunlamam olabilir. Fakat bu iki lifin birim uzunluktaki arlklar eit olabilir. Bu yzden birim uzunluktaki ortalama lif arl gerek lif inceliini vermez. 2- HAVA AKIMI METODU: Ayn hacimdeki iki adet A ve B silindirinin iine kaba ve ince pamuklardan ayn arlkta ayr ayr iki numune alalm. inde daha geni apl kaba pamuk bulunan A silindirindeki lif says, iinde kk apl pamuk lifi bulunan B silindirindeki lif saysndan azdr. Olgun bir lifteki hcre zarnn kalnl, olgunlamam bir liftekinden daha byktr. Birim arlkta, ayn cinsten alnm olgun lif says, olgunlamamlardan daha azdr ve olgun lif numunesindeki hava akm oran daha byktr. 17

Microner deeri pamuk inceliinin hava akml olarak llmesinde birim olarak alnmtr. Microner aletinde pamuk lifinin inceliini tayin edebilmek iin 3.240 gramlk numuneler alnr, tutam haline getirildikten sonra kompresr silindirine doldurulur. Numune 1 in apnda, 1 in uzunluunda gzenekli bir lif kmesi haline gelinceye kadar bastrlp kilitlenir. Kompresrden hava geirilir ve bu hava numune kabndaki akm lme aletinden geer. Hava akmnn karlat tek diren lif numunesinden gelmektedir. Gsterge dengesini kazand zaman okuma yaplr. Bu esasa gre mic/Index: 3 ve daha az ise => ok ince 3-3.9 ise => nce 4-4.9 ise => Orta 5-5.9 ise => Kaba 6dan fazla ise => ok Kaba saylrlar.(12) 5.2.1) PAMUK LFLERNDE NCELK VE NEM Pamuklularda uzunluktan sonra en ok aranan zelliklerden biri inceliktir. Pamuk lifleri kendi doal kalnlklarn iit zerinde ilk olutuklar anda alrlar. Liflerde uzunluk ile inceliin belirlenmesi bu liflerden ka numara kalnlkta iplik yaplabileceini tahmin etmeye yarar. Uzunluklar ayn olduu halde incelikleri deien liflerden elde edilen iplik numaralar birbirinden farkl olup genellikle ince liflerden ince iplikler elde edilir.(12) (13) Lif incelii kendilerinden yaplan ipliin kalnlna etki eder. Bu bakmdan, iplik yapmnda kullanlacak her lifin inceliini nceden bilmek gerekir. Bylelikle en rantable ekilde bir lif partisinden yaplacak ipliin numarasn tayin etmek mmkn olur. Lif incelii bir varyete zellii olduundan ayr tre mensup soylar arasnda da incelik bakmndan byk farklar bulunduu grlr. Sea Island pamuklarnn dier varyetelere nazaran daha ince, buna karlk daha uzun liflere sahip olduu, bu sebeple bunlardan gayet ince ipliklerin yaplabildii grlr. Ayn ekilde yerli kozal pamuklarn liflerine nazaran Acala, Smoothleaf ve benzeri pamuk liflerinin daha ince ve daha uzun olmalar, bunlardan olduka ince ipliklerin yaplmasn mmkn klmaktadr. (14) Pamuk liflerinin uzunluk ve inceliklerinin belirlenmesi halinde bu liflerden hangi numaraya kadar iplik yaplabilecei de tahmin edilebilir. Uzunluklar ayn olduu halde incelikleri deiik olan liflerden ok daha ince iplikler yapmak mmkndr. Lif incelii yalnz iplik numarasn saptamaya deil, ayn zamanda o ipliklerden yaplacak kumalarn grnm ve tuesini de etkiler. Bugn gerek rotor sistemi ile iplik eirmede gerekse dier sistemler ile 18

almada bir ipliin kesitinde en az 100 lif bulunmas gerektii vurgulanarak bundan daha az lif miktar ile eirmenin daha zor olaca sylenmektedir. Genel olarak korelasyon vardr.(15) Pamuklarda incelik boyama karakteristiklerini ve neps teekkln etkiler. Microner, ksa pamuklar ve ince iplikler iin daha kritiktir. Ring eirmede ok dk ve ok yksek micronerli pamuklardan kanlmaldr. 3.5-4.0 microner deerli pamuklarn eirmede en iyi performans ve iplik kalitesini verdii gzlenmitir. Dk (<3.5) ve yksek (>4.9) micronerli pamuklar genellikle dk fiyatla satlmaktadr. Ring iplii retiminde dk microner ar lif krlmalarna, faza neps teekklne, kt iplik grnmne ve boyama zorluklarna yol aar. ok dk (3ten az) micronerli pamuklar ise iletme esnasnda yapmalara, dk retime ve ar telefe yol aar. Ancak ince iplik retiminde kesite giren lif says artt iin mukavemet art dolays ile koputa azalma grlr. Dk micronerli pamuk, rotor ipliklerinde kesite giren lif saysnn artmas nedeni ile olumlu sonu vermektedir. (17) (1) 5.2.2) LF NCELK DEER Microner elyaf inceliinin bir lm olup, elyaf incelii elyafn birim uzunluunun arldr. 1 in uzunluunda 1000 adet elyafn mikrogram olarak ifadesidir. Karm iplik retiminde pamukla harmanlanacak sentetik lif inceliini de tespit etmek mmkndr. rnein; 4.0 micronerlik pamuun harmanlanmasnda kullanlacak en uygun PES incelii; Mikrogram/in * 39.4= mtex 4 * 39.4= 157.6 mtex 157.6 * 0.009 = 1.41Denyedir. (19) Eer btn elyaf tam dairevi kesitli ise mikroskopla apn lmek mmkn olmaktadr. Eer elyafn uzunluu boyunca kesitin dzgn olduu biliniyorsa tarif vermek kolaydr. Bununla beraber elyaf eitli ve uzunluu boyunca deien kesitler arz etmektedir. Bu bakmdan bir incelik indeksinin tarifi gerekmektedir. Bir silindir veya prizmann ktlesi aadaki verilir. KTLE = HACM * YOUNLUK KTLE = KEST ALANI * UZUNLUK * YOUNLUK uzun lifli pamuklar, ksa lifli pamuklardan daha ince olurlar. Lif uzunluu ile lif incelii arasnda bu ekilde bir

19

Bilinen bir uzunluun ktlesi kesit alan ile dorudan doruya orantl olmaktadr. Elyafn bilinen bir uzunluunun arln lmek suretiyle lineer younluu tayin edilmi olur. Bu da bilinen uzunluun arldr. Tt=m/l Burada=> Tt: Elyaf incelii M: Arlk L: Uzunluk Eer bir tekstil elyafn homojen ve silindirik olarak dnrsek; Tt=m/l, V=m/P => m=V*P, Tt=(V*P)/l, Tt=A*P => Tt=(3.14*D2/4)*P => Tt=3.14*D2*P/4 olur. (12)

5.2.3) LF NCELNN PLK ZELLKLERNE ETKS Lif incelii aadaki faktrlere etki eder 1- plik numaras ve kesitteki lif says 2- plik mukavemeti 3- plik dzgnszl 4- plik bkm 5- plik kalitesi 6- plik hatalar 7- plik, kuma tutumu ve tuesi 8- Eirme limiti 9- plik parlakl ve tyll 10- pliin boya alma hz 11- retim Lif inceliinin bu faktrlere etkileme oran lif inceldike daha da artar. 5.2.4) LF NCELNN PLK NUMARASI VE KESTTEK LF

SAYISINA ETKS

20

Liflerin incelii kendinden yaplan ipliin kalnlklarna etki eder. Bu bakmdan iplik yapmnda kullanlan her lifin inceliinin nceden bilinmesi gerekir. rnein; ince liflerden daha ince numaralarda iplik yaplmas mmkndr ve bu iplikler salam ve dzgndr. (11) Pamuk iplikiliinde gerek kalite ve verim, gerekse ekonomiklik asndan hangi liften ka numara iplik erilebiceini saptamak ok byk nem tamaktadr. Pamuk lif parametrelerinin saptanmas ve bunlara ek olarak iplik erilme deerinin hesaplanmas ile yaplacak harman ve sonuta imal edilecek iplik iin en nemli kriterler ortaya kmaktadr.

Microner deeri kesitteki lif saysn ve belli bir numarada erilip erilemeyeceini gsterir. Microner deerlerinin dkl bazen olgunlamam elyafn da belirtisi olabilmektedir. Kesitteki Lif Says=15000/Tex Microner(Mikrogram/in) izelge 10) plik numaras ve lif inceliine gre kesitteki lif says limit deerleri (4) Ne Kesitteki lif says limiti Microner (mikrogram/in) 3 3.5 4 4.5 5 5.5 6

Limit Deer

Karde 16 20 24 30 312.5 268 235 208 187 170 156 156 250 208 167 214 188 167 150 137 125 125 179 156 139 125 114 -143 125 111 100 -119 104 93 107 94 86 71 75 62 83 ---------------114 100 88 80 71 60

36 139 Penye 40 50 60 125 100 88

Microner iin %CV deeri %6y gememelidir. Bunun zerinde deerler alnd zaman o pamuk kaba karde ipliklerinde kullanlmaldr. Yaplan aratrmalar sonucunda Trk pamuklarnn microner deerlerinin sabit bir konumda ilerledii saptanmtr. Sadece ince iplik imalinde pamua daha fazla dikkat ekmek 21

gerekir. Ne 40-50-60 numara iplikler iin uluslararas edilebilir asgari lif says ; plik Numaras (Ne) 40 50 60 Microner 4.2 4.2 4.2 Kesitteki Lif Says 80 71 60

standartlara gre iplik kesitinde kabul

Kaln ve orta numara karde ipliklerde microner varyasyonunun etkisi pek nemli deildir.(12)

izelge 11) eitli Trk pamuklarnn vasati microner ve %CV deerleri (12) Pamuk Tipi Vasati Microner %CV St1. Rollergin-Manisa (Penye iplik) 4.5 2.9 St2. Rollergin-Mara 4.5 6 St1. Rollergin-Antakya 4.5 2.2 St1. Rollergin-skenderun 4.5 2.9 St1. Rollergin-Nusaybin 4.64 2.4 Extra Sawgin-Antakya 4.7 3.4 St1. Sawgin-Antakya 4.82 4.2 rnein; erilecek bir karde ipliinde iplik kesitinde bulunmas istenen ortalama lif miktar 80 adet, kullanlacak lifin incelii 4.5 mikrogram/in ise iplik eirme snr; plik kesitinde ortalama lif says=Nm(lif)/Nm(iplik) Nm(lif)=25400/(mic.gram/in) hesaplanr. Nm(lif)=25400/4.5=5650 ve iplik numaras, Nm(iplik)=Nm(lif)/iplik kesitindeki lif numaras Ne cinsinden ; Ne=Nm*0.59 dnm formlnden yararlanarak Ne=71*0.59=42 olarak bulunur. zetle 4.5 mic.gram/in inceliinde Nm5650 lif numaras ile karde iplik kesitinde 80 lif bulunacak ekilde ancak bu liften Ne42 iplii snr deer olarak erilebilir Pratik eirme snr (letmelerin ellerindeki pamuklarla rettikleri iplik deeri orak altnda numaralarnn genel ortalama snr ), optimum eirme snrnn (iletmelerin kullanm olduu pamuk incelii ile eirebilecei en uygun iplik numaralar) iplik numara seyreder. rnein; Peru-Tanguis Nm5500-6000 pamuk lifi incelii ile genel pratik eirme says =5650/80=71 olarak bulunur. plik microner dnm formlnden yararlanarak

22

snr Nm120 iken, ayn incelikteki pamukla optimum eirme blgesi Nm135-150 arasnda deimektedir. (12) 5.2.5) LF NCELNN PLK MUKAVEMETNE ETKS Lif incelik derecesi lif mukavemetine dolays ile iplik mukavemetine etki eder. Lif ne kadar ince ise ayn numaradaki iplik kesitindeki lif says o kadar fazla olacaktr. plik kesitinde lif yzeyleri birbirleri ile srtnme halindedir. O zaman lif incelii arttka srtnme yzeyi de o kadar artacaktr. pliin kopma mukavemeti srtnme kuvvetinden yararlanma ile doru orantl olduundan iplik mukavemeti de artacaktr. (18) ncelikten kaynaklanan bkmdeki varyasyon lifleri birbirine balayan kuvvetlerde varyasyona neden olur. Bu varyasyon ile enine kesitteki lif saysnn varyasyonu birleince mukavemet zelliklerinde deimeler ortaya kar. Kopma noktasnda ki lif aysnn yan sra o noktada ki lif skl ve liflerin dizili tarz da iplik mukavemetine etki eder. Eer ayn materyalden ayn numara ve bkmde iki iplik yaplrsa dorusal younlukta ki varyasyonu daha fazla olan ipliin mukavemeti de daha dzgn olur. Bu iplik daha az varyasyon gsteren ikinci iplie nazaran daha fazla sayda zayf ksm ierir. Byle bir iplik eirme, zg ekme, dokuma ve rme ilemlerinde daha fazla kopu gsterir. Bu da verimlilii drr, maliyeti arttrr.(12) 5.2.6) LF NCELNN PLK DZGNSZLNE ETKS Elyaf, erit ierisinde geliigzel dalm haldedir. Dzgnszlk kesitteki lif saysna baldr. Eer kesitteki lif says artar ise dzgnszlk der ve erit dzgnleir. Verilen bir bant numarasnda kesitte bulunan lif says elyafn inceliine baldr. Lif ince ise kesitteki lif says fazla olacak, aksi halde az olacaktr. Probleme bir baka bak da verilen bir malzemeden ince iplik yapmak istersek, iplik inceldike kesitteki lif says da gittike azalacaktr, dolays ile dzgnszlk artacaktr. Bir nokta da iplik ekmek imkansz hale gelecektir. Eer kaln bir lif kullanlyorsa limit iplik numarasna ok abuk ulalm olur. Verilen bir numarada ki iplik, kaln ve ince liften yapldna gre, ince liften imal edilen ipliin daha dzgn ve daha mukavim olduu grlr. 5.2.7) LF NCELNN PLK BKMNE ETKS Bir iplikte bkm uygulanrsa iplii oluturan liflerin temas yzeyleri fazla ise daha az bkmle uygun mukavemet salanr. Bkmdeki burulma hareketine kar lifin bir direnci 23

vardr. Lif kalnlatka bkme kar direnci artar. Ayrca younluk, burulma direnci, kesme modlne gre de bkm deiir. Bkm sonucu kaln ve ksa lifler ipliin d ksmnda, ince ve uzun lifler i ksmnda younlar. (10) Bir iplik bklrken bkm, bkm as daima sabit kalacak ekilde dalr. nce ksmlarda birim uzunluktaki bkm says kaln ksmlara nazaran daha fazladr. Bu nedenle ince ksmlar daha serttir. Bu zellik dzgnszlkleri daha da belirgin hale getirir. (12) plikilik bakmndan nemli olan karakteristikleri elyafn bkm rijitlii (bkm direnci) ile elyafn eilmeye ka mukavemetidir. Bklmeyen elyaftan iplik yapmak mmkn deildir. Sert elyaftan yaplan kuman da sert olmas gerekir. Elyafn incelii, elyafn bu karakteristiklerine byk lde tesir eder. Mesela; lif ap 2 kere bytlrse bkm rijitlii 4 kere bym olur. ap 10 defa byrse rijitlik 100 defa byr. (17)

5.2.8) LF NCELNN PLK KALTESNE ETKS Lif incelii iplik kalitesini karde iplikiliinde %20 orannda etkilerken, penye iplikiliinde %35 orannda etkiler. ncelik hem rotor hem de penye iplikiliinde ok nemlidir. nk lifler ne kadar ince olursa o kadar rahat ilem yaplabilmektedir. Lif kalnl arttka her eyden nce iplik incelik snr dmektedir. Karde iplikiliinde ise genelde daha kaba iplik elde edildii iin incelik daha az nem tamaktadr.(12) 5.2.9) LF NCELNN PLK HATALARINA ETKS nce ve kaln yer hatalarnn boylar genellikle stapel uzunluunun 1.5 kat kadardr. nce yerlerde iplik kesit alan, ortalama iplik kesitine gre %30 ile %70 orannda azalr. Kaln yerlerde ise ortalama iplik kesitine gre %40dan %100e varan artlar gzlenir. Nopeler ise yaklak olarak 4mm uzunluundadr. Bu hatalarn bulunduu noktalarda iplik kesit alan %140 ve daha fazla artar. 5.2.10) LF NCELNN PLK-KUMA TUTUMU VE TUESNE ETKS Bir kuman veya ipliin sertlii, tutumu, dkm byk lde lif zellikleri ile belirlenir. Burada en nemli zellik lifin eilme davranlardr. Bir lifin eilmeden sonra geri gelme zellii (yaylanmas) ok iyiyse buruma azalr. Lifin eilmeye kar direncine etki eden faktrler; Lifin incelii 24

Lifin younluu Gerilme modl Elastikiyet

nce liflerden oluan ipliin eilmeye kar olan direnci ok daha azdr. nce liflerden oluan kuma ok daha dkmldr. (12)

5.2.11) LF NCELNN PLK PARLAKLII VE TYLLNE ETKS Bir kumata veya iplikte yansma yzeyi fazla ise ipliin parlakl da artacaktr. nce liflerden olumu bir ipliin yanstacak yzeyi artaca iin iplik veya kuma daha parlak grnr. (12) Lif incelii, tyll farkl ekillerde etkiler. Bir ok olayda lif incelii ve tyllk ayn ynde deiir. Lif kesiti veya birim uzunluktaki arlk genel olarak tyllkle ayn ynde deiim gsterir, fakat sadece yzeyden taan lifler incelenecek olursa korelasyon iareti deiir.(12) 5.2.12) LF NCELNN PLN BOYA ALMA HIZINA ETKS Bir ipliin boya alma hz belirli hacimdeki bir malzemenin boya alabilecek toplam yzey miktarna baldr. plik ne kadar fazla ince liflerden meydana gelmi ise boya alma hz da o oranda artacaktr. (12) 5.2.13) LF NCELNN PLKLK SSTEMLERNDEK YER Lif zelliklerinin erilebilirlikteki paylar ve deiik iplik yapm teknolojilerindeki nem sras farkldr. OE eirme sistemi rotor. Hava jet ve friksiyon eirme sistemleri ile retilen ve ring sisteminden tamamen ipliklerde lifler deiik biimlerde bir araya gelip bklrler daha ktdr. Lif uzunluu btn yeni eirme sistemlerinde alt sralarda yer alrken buna karlk lif mukavemeti ve lif incelii istenen iplik ve mamul kalitesine gre birinci srada yer almaktadr.

deiik yapda bir iplik ortaya kar. Bu zelliklerin bazlar iyi. Bazlar ring iplikiliine gre

25

Lif incelii rotor iplikhanesinde haval jet ve srtnme prensibi ile alan iplikhanelerde, iplik yaplabilirliinin teknik snrlarn (yaplabilen en ince numune), mamul tuesi ve eirme verimi zerinde rol olan pratik bkm miktarn belirlemektedir. Lif incelii herhangi bir ipliin kesitindeki lif saysn belirler. Ring iplii retiminde dk microner ar lif krlmalarna, fazla neps olumasna, kt iplik grnmne ve boyama zorluklarna yol aar. nce iplik retiminde kesite giren lif says artt iin mukavemet art dolays ile koputa azalmalar grlr. (12)

5.2.13.1) OE ROTOR PLKLNDE LF NCELNN NEM Pamukta lif incelii, OE makinelerinde arzu edilen ince ipliklerin kalite standartlarnda imal edilebilmesi iin gereklidir. ncelikle bu ipliin Nm 40-50-60-70 ve 80 numaralarndaki ipliklerin imalinde rol oynad tespit edilmitir. Rotor iplikiliinde genellikle 4-4.5 microner lif inceliindeki pamuklar ile alma yaplmaktadr. Rotor, hava jetli ve friksiyon iplikiliinde lif incelii hem eirme snrn (erilebilecek en ince iplik ) hem de prodktive (eirme verimi) ve kuma tutumuna etki eden bkm seviyesini belirlemektedir. Ring iplik eirmede, iplie bkm belli bir gerginlik altnda verilmektedir. Buna karlk rotor iplik eirme tekniinde iplie bkmn verildii noktada gerginlik ok dk bir dzeydedir. Bu nedenle rotor iplikiliinde iplik kesitine giren lif says,iplik ekim kuvvetine bkm artrma noktasnda hibir mdahale yaplmamas asndan ok nemlidir. Kesitte ne kadar ok lif olursa bkm o kadar iyi bir ek,lde aktarlabilir. Bu yzden rotor iplikiliinde lif inceliinin nemi daha arpcdr. zellikle daha ince ipliklerin retimi sz konusu olduunda ince liflerin kullanmnn nemi daha da artar. ekil 2) Microner deerinin iplik bkmne ve prodksiyona etkisi (12) Min. 5 Dk 4Bkm katsays(e) 32Yksek 26 Dk Yksek Rotor saatteki retimi

Pamuun microner deeri dtke, baka bir deyile lif inceldike iplik kesitinde yer alabilecek liflerin says artmaktadr. Bu arta bal olarak iplik mukavemetinde herhangi bir azalma olmakszn iplik bkm azaltlabilmektedir. Bkmn azaltlabilmesi de prodktivenin artrlmas anlamna gelmektedir. Dk bkm miktar prodktiveyi artrmakla kalmayp ipliin daha yumuak olmasna da yardmc olmaktadr. pliin yumuak olmas da bir ok dokuma kuma trnde ve hemen hemen btn rme kumalarda aranlan bir zelliktir. (12) OE Rotor plikiliinde Lif nceliinin plik Numarasna ve Kesitteki Lif Saysna Etkisi Dk microner deerine sahip pamuk trlerinin yetitirilmesi iplik incelik limitlerinin geniletilmesi asndan nem tamaktadr. ekil 4te rotor iplikleri iin lifin microner inceliine bal olarak erilebilirlik snrlar grlmektedir. ekil 3) plik kesitinde lif says ve %100 pamuklu rotor ipliklerinde microner deerine bal eirme limitleri. (12) Microner 5 4 3100 lif/iplik kesiti Tehlikeli blge

10

20

30

40

50 Ne says.

ekil 4) Microner deerinin bir fonksiyonu olarak ipliin enine kesitindeki yaklak lif (12) ((1=Ne30,, 2=Ne35,, 3=Ne40)) plik enine kesitindeki lif says 130 120 110 100 1 90 2 80 3 70 3.7 3.8 3.9 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Microner

27

Ancak

dk

micronerli

pamuklarn

yksek

oranda

olgunlamam

lif

ierebilecekleri gz nne alnarak seimin dikkatli yaplmas gerekmektedir. nk olgun olmayan liflerin de eitli sorunlara yol aabilecei bilinen bir olaydr. 100 lif snr kabul edilmi olup bunun altnda iplik eirmek zorlamaktadr.(12)

5.3) LF MUKAVEMET ETKS VE NEM Pamuk liflerinde uzunluk ve incelikle birlikte aranan zelliklerden biride mukavemettir. Salam iplik pamuk liflerinden yaplaca iin mukavemet dokumaclkta aranan bir zelliktir. Mukavim olan maddeler endstri tarafndan daima tercih edilir. Pamuk liflerinin mukavemeti, olgunlama dereceleri, dier bir deyile sellozik tabakann kalnl ve ayn zamanda liflerin incelii ile ilgilidir. Sellozik eperi kaln, tamam ile olgunlamam liflerin mukavemeti dierlerinden stndr. Pamuk liflerinin teekkl srasnda d evre artlarnn uygun olmas veya olmamas liflerde sekonder eperin iyi meydana gelip gelmemesine etki eder. Bunlar lif mukavemetine ve dolays ile iplik mukavemetine tesir eden birer faktrdr. Mukavemet ortalamalar yksek olan pamuk liflerinden imal edilen iplikler salam ve mukavim olurlar. Bir ipliin mukavemeti hibir zaman kendini oluturan tek liflerin mukavemet toplamna eit deildir. Liflerin birbiri zerinden kaymas ve syrlmas iplik mukavemetinin dmesine neden olur. Bundan dolay bir ipliin mukavemeti kendini meydana getiren tek liflerin mukavemet toplamnn kadardr. Tek liflerde mukavemet tayini u ekilde yaplr; Tek liflerin mukavemeti dinamometre denilen aletlerin yardm ile tayin edilir. Tek lifler aletin iki enesi arasna taklr. 10mm olarak tanzim edilir. Liflerin enelere kolay taklmas ve iyi tutunmas iin daha nce hazrlanm olan 10mm apnda delikleri bulunan katlara yaptrlr. Lifler kat zerine yapk vaziyette aletin eneleri arasna sktrlr. Alet altrlmadan nce delikli kat bir makas yardm ile yanlardan kesilerek liflerin eneleri arasnda serbest kalmas salanr. Daha sonra alet altrlr ve enenin birbirine gittike artan arlk ykseltilmesi temin edilir. Lif nihayet bir noktada kopar. Kopma annda aletin hareketi durur ve skala zerinde ibrenin gsterdii deer okunur. Lifin mukavemeti u formle gre hesaplanr;
MUKAVEMET= Skalada okunan rakam*Konan arlk/ene arl

+ Gergi arl

Demet halindeki liflerde mukavemet tayini u ekilde yaplr: 28

Pressley alet ile pamuk liflerinin mukavemetini tayin etmek iin pamuk partisini temsil eden bir tutam rrlanm pamuk lifi alnr. Bunlar fitil haline getirilir. Sonra aletin eneleri arasna taklabilecek ekilde kk demetler yaplr. Aletin birbirinden ayrlan zel eneleri yan yana getirildikten sonra ene arasna, hazrlanan lif demetleri yerletirilir. eneler iyice sktrlr ve da taan lif ular zel bir bakla kesilerek bu eneler aletteki yerlerine yerletirilir. Alet hareket ettirilerek lif demetine gittike artan bir arlk ykletilir. Lif demetinin bir yerde kopmas temin edilir. Elde edilen deerler er er kaydedilir. Her mukavemet denemesinden sonra eneler arasndaki pamuk numuneleri toplanarak ok hassas torsiyon terazilerinde tartlr ve kopma deerinin karsna miligram olarak kaydedilir. Kopma deerleri er er toplanr. Bu suretle denemenin mukavemet toplam bulunur. Bu toplam ayn liflerin arlk toplamna blnr. Bu suretle Pressley Index deeri hesaplanm olur. Kopma mukavemetini hesaplamak iin u forml uygulanr; Pressley Kopma Mukavemeti= (10.8116*Pressley Index ) 0.1200 Bununla, 1in2 tekil edecek miktarda lif hzmesinin kopmasnda uygulanan arlk libre olarak ifade edilmi olur. Pressley aleti yardm ile tespit edilen mukavemet deerleri, 93 ve daha yukars => ok iyi 87-92 arasnda ise => ok salam 81-86 arasnda ise => salam 75-80 arasnda ise => orta derecede salam 70-74 arasnda ise => olduka salam 70 ve aas => zayf olarak deerlendirilir. (13) 5.3.1 ) PAMUK LFLERNDE MUKAVEMETN NEM Liflerde bu zellik herhangi bir basnca maruz kalan lifin, ipliin veya mamuln kopuncaya kadar kar koyduu dayanma gcn gsterir. Bu hal deiik maddelerde muhtelif ekilde ifade edilmekle beraber salam bir ipliin ve dolays ile salam bir mamuln elde edilmesi iin salam ve mukavemeti yksek lif kullanlmas gerektiini ortaya koyar. eitli tr ve soylara mensup lifler arasnda olduka byk farklar vardr. Bunun yannda ayn tre ait lifler arasnda bile farkl mukavemetin bulunduu grlr. Liflerde mukavemet kaltsal bir zelliktir. eitli liflerin bir ksm yeterli bir mukavemete sahip olmadklar iin dokuma endstrisinde hammadde olarak kullanlmazlar. Bu nedenle hammaddeyi dorudan doruya imalata almadan nce veya elde edilen mamul kullanmadan nce mukavemet denemelerine tabi tutmak gerekmektedir. 29

Her tekstil lifinin belirli bir minimum mukavemeti bulunmaktadr. Lifler, deiik proses safhalarnda mamul maln tm yaam boyunca eitli zorlamalarla karlarlar. Proses srasnda zayf lifler krlr ve dolays ile ilem zayiat artar. Bunlardan yaplan iplikler zayf olurlar. Dokumaclkta salam bir ipliin, dolays ile salam bir mamuln elde edilmesi iin salam ve mukavemeti yksek liflerin kullanlmas gerekir. (12) Genellikle mukavemet ortalamalar yksek olan pamuk liflerinden imal edilen iplikler salam olurlar. Fakat hemen belirtmek gerekir ki bir ipliin mukavemeti hibir zaman kendisini oluturan tek liflerin mukavemet toplamna eit deildir. plik mukavemeti liflerin birbiri zerinden kaymasndan ve kolaylkla syrlmasndan ileri gelen azalmadan dolay bu, toplam mukavemetin ancak veya 1/5i kadardr. Ayn zamanda ortam artlar da mukavemete etki etmektedir. Nem miktar ve ortamn scakl da gz nnde bulundurulmaldr. Pamuk liflerinde rutubet art dolays ile mukavemet ve uzama % deerleri artmaktadr. Deiken bir lifte ok zayf noktann bulunma ans uzunlua bal olarak artmaktadr. Dolays ile uzun lifin ortalama kopma mukavemeti, ksa liflerden daha dk olacaktr. (17) Pamuk lifinin mukavemeti, lifin olgunlama derecesi yani sellozik tabakann kalnl ve ayn zamanda lifin incelii ile orantldr. Sellozik eperi kaln, tamam ile olgunlamam liflerin mukavemeti yksek olur. Lif mukavemetinin azalmas aada sralanan problemlerin ortaya kmasna sebep olur. Lif krlmalar Toz olumas plik kopularnn artmas Lif zayiatnn fazlalamas Erilebilme snrnn dk olmas plik mukavemetinin yetersiz kalmas nedeni ile ileri kademelerde zorluklarn oalmas. (12) Mukavemet ile direkt ilikisi gz nnde bulundurularak iplik yapma snrndan sz edilebilir. plik yapma snr (Sz)=(Efektif mukavemet / Teorik mukavemet)*100 Bu snr %60dan kk ise iplik yapmak sakncaldr. Teorik mukavemet iplik kesitindeki lif says ile ortalama lif mukavemetinin arpmdr. 30

M: Teorik mukavemet D: plikteki lif says P: Ortalama lif mukavemeti M = D*P D= Nmlif / Nmiplik veya D= Texiplik / Texlif dir. (14)

Lif kopma mukavemeti ve kopma uzamas farkl metodlar iin tyllkle ters ynde deiim gsterirler. (12) Rotor iplikiliinde lif mukavemeti, rotor devir says arttka daha fazla nem kazanr. nk yksek devirle alan rotorlarda iplik gerilimi daha fazla olur. (12) ekil 5) Pamuk elyaf mukavemeti ile iplik mukavemeti arasndaki iliki.(20) 1.3 1.2 1.1 1.0 0.9 80 90 100 110 120 Elyaf mukavemeti ekildeki grafik bize pamuk lif mukavemeti ile iplik mukavemeti arasndaki ilikiyi izah etmektedir. nce ipliklerde en az 95 Pressley mukavemet deerindeki veya 30 CN/tex mukavemet deerindeki liflerin kullanlmas gerekli olduu anlalmaktadr. (19) Lif mukavemeti iplik mukavemetini dorudan etkileyen bir faktrdr. Lif mukavemeti, iplik ve kuman kopma ve ekme mukavemetinde kendini aynen gsterecektir. Salam pamuk lifleri (stelometer ile llm 25 g/tex ve daha yksek) salam mamul retimini salamasnn yan sra dk kopma oranlarnda daha yksek devirlerde ince iplik retiminin bata gelen koulu olmaktadr. Lif mukavemeti, erit, fitil ve iplik dzgnszln etkilememektedir. Lif mukavemeti ring ve rotor iplikiliinde dier zelliklerin yannda nem derecesine gre n sralarda yer almaktadr. zellikle rotor iplikiliinde iplik mukavemeti tamamen life baldr. (8) 31 plik mukavemeti (Rkm/Rkm 85)

5.4 ) PAMUK LFNDE YABANCI MADDE ETKS VE NEM Pamukta bulunan yabanc madde miktar pamuun cinsine, yetime artlarna, toplama ekline, rr makinesinin tip ve randmanna baldr. Yabanc madde olarak, ekirdek, ekirdek krntlar, rrlanmam pamuklar, saman ve sap paralar, koza kabuklar, kum, toz, toprak, bitki ve iit paralardr. Balyalanm pamukta %1-15 arasnda deiebilen yabanc maddeler bulunmaktadr. Yabanc madde miktar pamuun ticari deerine byk lde etki eden bir faktrdr. Alc, pamuklarn mmkn olduu kadar az yabanc madde iermesini arzu eder. Pamuklarda bulunan yabanc maddelerin tespit edilmesi ve oranlarnn hesaplanmas gerekir. Bunun iin 5gr.kadar pamuk numunesi alnr, silkinir ve pler bir pensle tek tek ayklanarak bir petri kutusu iinde toplanr. Numune tamamen yabanc maddelerden arndktan sonra tartlarak %si hesaplanr. Bugn yabanc madde yzdesi Shirley analizi ile tayin edilmektedir. Bu analizde 100gr. pamuk numunesi alnr. Tartnn yapld terazi 1/10gr.a kadar duyarl olmaldr. Numunenin tartlmas, kondsyonlanmas ve denemenin yaplmas ayn oda iinde yaplmaldr. Aletin yabanc madde ve temiz pamuk toplanan gzleri iyice temizlenir. Numune besleme masas zerine niform bir ekilde yaylr ve pamuk verilmeye balanr. Numunenin tamam besleme silindirinden getikten sonra valf seri bir hareketle kapatlarak temiz pamuun bir araya toplanmas salanr. Btn yabanc maddeler toplanr, besleme tablasna konur ve aletten geirilir, temiz lif blmesinden alnr. Yabanc madde, lif ve grnmez kayp miktarlar hesaplanr. (12) Doal dokuma maddelerinden birou liflerden baka birok yabanc maddeleri de ihtiva ederler. Bunlar lifler arasnda dardan karm veya bulatrlm olarak yer alrlar. Bu yabanc maddeler bilhassa iplik yapm srasnda birok zorluklarn kmasna neden olur ve iplik yapmn imkansz klar. Bunlarn mevcut oluu liflerin hazrlanmasna ve ilenmesine etki eder. Bu nedenle yabanc maddelerin nce veya sonradan temizlenmeleri gerekir. Liflerin ihtiva ettii bu yabanc maddelerin miktar ve karakterleri hammaddelerin fiyat ve deerleri zerine derecelendirilmesine, ileme ekillerine ve hatta kullanlma hallerine etki eder. (14) Pamukta yabanc madde miktarnn fazla olmas, pamuk ticaretinde byk nemi olan standart derecesinin dmesine neden olur. Zira pamuun standart derecesini belirleyen, rengi, yabanc madde miktar ve hazrlama eklidir. Yeni iplik eirme sistemlerinde de yabanc madde miktarnn fazla olmas halinde makinelerin bozulmasna kadar varan aksaklklar meydana getirmektedir. Bunlarn lifler iinden ayklanp temizlenmesi de ok zahmetli ve pahal olduundan sanayide mmkn olduu kadar 32

az yabanc madde ieren pamuklar tercih edilir. Bu bakmdan pamuklarn ierisinde bulunan yabanc madde miktarnn saptanmas ve oranlarnn hesaplanmas gerekir. RIETER normlarna gre; %1.2 yabanc madde ieriyorsa => ok temiz %1.21-2.0 yabanc madde ieriyorsa => temiz %2.1-4.0 yabanc madde ieriyorsa => orta temiz %4.01-7 yabanc madde ieriyorsa => kirli, pis %7.1 ve daha fazla yabanc madde ieriyorsa => ok kirli, ok pis olarak deerlendirilir. (4) Pamuk ierisinde er-p, epel ve yabanc maddelerin fazla olmas; Telef miktarnn artmasna plik kopmalarnn artmasna Eirme ilemlerinin zorlamasna plik temizleme masraflarnn artmasna Dokuma ve rme kumalarda hatalarn olumasna ve dolays ikayetlerin artmasna neden olur. Pamuun ierisindeki tozlarn kum, toprak gibi daha ziyade yere dklen pamuklarn toplanmas srasnda pamuun kendisinden veya ierisindeki yabanc maddelerden oluan tozlardr. Pamuktaki tozlar iplik retiminde btn iplik deerlerini olumsuz ynde etkiledii gibi byk lde randman dmesine de sebep olurlar. nsan sal bakmndan zararlarnn yan sra, iletmenin klima tesisini de etkiler. Tozlu iplikler trikotajda ine krlmalarna,makine durularna ve kumalarn hatal kmasna sebep olurlar. Ayn zararlar dokuma ilemi iinde geerlidir. (15) Pamuktaki temiz lif nispeti ile iplik mukavemeti arasnda sk bir balant vardr. plik mukavemeti ile pamuktaki temiz lif arasnda korelasyon analizi yapldnda bu iliki aka grlr. (6) ile

ekil 6) Temiz lif nispeti ile iplik mukavemeti arasndaki iliki (7) 33

TEMZ ELYAF % 97.5_ 97 _ 96 _ 95_ 11 11.5 12 13 RKM

Rotor iplikiliinde pamuun snf uzunluuna gre daha nemlidir. nk pamuk snf her eyden nce temizlik derecesi gz nnde tutularak saptanr. Pamuun temizlik derecesi ise OE iplikiliinde byk rol oynar. Pamuk ierisindeki yabanc maddelerin fazla olmas halinde, pamuun ilenmesinde de rotorlarn ar derecede kirlenmesinden dolay eitli problemler domaktadr. Materyal ne kadar temiz olursa o derece rahat allr. Bantta kalm olan yabanc maddeler ve toz, rotor iinde birikerek nce iplik oluumunu ve dzgnszln arttrr. Dolays ile makinenin randman der. Rotor iplik makinelerine beslenecek cer bantlarnn ierisindeki yabanc madde oran %0.3 gememelidir. Ayrca bu yabanc maddelerden kat olanlarnn oran da %0.12ye indirilmelidir. Bu orandaki yabanc maddelerin zerre arl ortalama 0.1mg. gememelidir. Ksaca yabanc maddeler az ve kk olmaldr. (18) plik kopularna, hammadde iinde bulunan yabanc liflerin sebep olduu ve bu orann genelde %30 ve baz hallerde %80e kadar ulat tespit edilmitir. Bu yabanc lif olarak adlandrlan liflerin banda balyalardaki ba iplikleri gelmektedir. Bunlar balya ama makinelerinde balya iine kararak normal hammadde gibi beslenmektedir. Bunlarn bir ksm haran-halla ve tarak makinelerindeki ileme srasnda telef ile birlikte ayrlmalarna ramen telef geri kazanma tesislerinde ilenerek ve daha da ufalanarak tekrar imalat hattna beslendiklerinden tekrar ileme srasnda artk ayrlmamakta ve OE makinelerinde fazla oranda iplik kopularna neden olmaktadr. Yabanc lifler normal olarak hammaddenin iinde mevcuttur. Fakat byk bir oran ise telef geri kazandrma tesisinden kaynaklanmaktadr. nce OE iplii imalatnda kesinlikle

34

telef geri kazanma tesisinde elde edilen hammaddenin normal beslenen hammaddenin iine kartrlmamas gerekmektedir. Pamuun tamam ile dknt ve tozdan arnm olarak eline gemesini ipliki sadece hayal edebilir. zellikle yksek verimli yeni iplik eirme teknolojileri pamuktaki deiik trdeki dknt ve kirlenmelerin yol at iplik kopmalarna ve kalite bozulmalarna kar ok hassastrlar. Mikro tozlarn iplik makinelerinin iplik ile metal yzeyi arasna girerek basnla alan ve yksek devirle dnen aksamn zerinde anma etkisi yapmas bu paralarn mrn azaltmaktadr. Bu anmalar dzenli bir ekilde kontrol edilmiyorsa kalitede d meydana gelmektedir. (9)

35

5.5) PAMUK LFNDE OLGUNLUK ETKS VE NEM Olgunluk tekstil lifleri iinde sadece pamua has olan bir zelliktir. Bilindii gibi olgunluk pamuk lifinin sekonder eperinin kalnl ile ilgilidir. Bu tabaka ne kadar kaln olursa lif o kadar olgun, ne kadar ince olursa lif o kadar az olgun veya ldr. Pamuk liflerinde olgunlama, liflerde belirli bir gnden sonra primer eperin i ksmnda her gn depo edilen selloz tabakalar ile olmaktadr. Bu tabaka ne kadar kaln olursa lmen o kadar daralacak ve lif o kadar olgun olacaktr. Olgun olan lifler daha mukavim olduklarndan endstride tercih edilmektedir. Olgun pamuk lifleri gayet salam olup mekanik proses srasndaki gerilim ve muamelelere dayanabilir. Buna karlk olgunlamam lifler zayf, yumuak olur. Bunlar eirme prosesleri srasnda krlabildikleri gibi, retilen iplikte nepsler meydana getirip olgun liflerden daha az boya emdikleri iin dzgn olmayan boyamaya sebep olurlar. Bunlardan baka olgunluk lif inceliini de etkilemektedir. Pamuk lifinin arln, mukavemetini ve dier zelliklerini meydana getiren selloz salamaktadr. Baz olgunlamam liflerde selloz veya ikinci eper hi olmayabilir. Herhangi bir pamuk numunesi iindeki her bir lifin olgunluk derecelerinde de fark grlmektedir. kinci eperi kaln olan ok olgun liflerin kesitleri hemen hemen dairesel olduundan birok liften oluan olgun bir pamuk parlak bir grnme sahiptir. Olgunlamam liflerin ekilleri dzgn deildir, kesitleri de uzam elips veya at nal eklinde olduundan bunlarn oluturduu olgunlamam pamuklar parlak olmayp dz, l grnmleri vardr. Olgunlamam liflerde kvrmlarn az olmas nedeni ile grnm olgun bir pamua nazaran az kabarktr. Olgunlamam lifler kme halinde iken birbirine paralel olarak durmakta, rrlama srasnda krlmakta, dolaarak nopeler meydana getirmektedir. Bu nedenle herhangi bir pamuk numunesinde nopelerin ok olmas pamuun olgunlamam olduunu gsterir. Pamuk liflerinde olgunluk derecesini tespit etmek amac ile eitli metotlar kullanlmaktadr. _ Boyama Metodu= Test iin kullanlan boya Diphenly Fast Red ve Chlorantine Fast Green karmdr.

36

Metodun esas, iki boyann diferansiyel boyama hzna ve deiik eper kalnlndaki, spesifik alandaki diferansiyel optik grnmne dayanr. Pamuk numunesi ufak bir szgeli hazneye dzgn olarak yerletirilir. 120 gr. su, 0.036 gr. Diphenly Fast Red ve 0.085 gr. Chlorantine Fast Green boyas ieren boya banyosuna (kaynayan) konur. Boyama iki kademede tamamlanr ve sonra ykanr ve kurutulur. Olgun lifler yeil rengi ihtiva eder. Boyanm numunenin tonu tamamen lif olgunluuna bal deildir. Kaba liflerin rengi incelere nazaran daha krmz olur. Deney sonucuna incelik ve olgunluk birlikte etki eder. _ Polarize Ik Metodu= Pamuk lifinin duvar fibrilleri anizotropik olup ift krc zellie sahiptir. Lif uzunluklar boyunca geirilen n krlma indisi ayn n lif uzunluk eksenine dik olarak geirilmesi ile bulunan deerden farkldr. Yzeyi polarize edilmi k bu liflerden geirildiinde eitli kark renkler verir. Bunlar lif kalnlna ve fibrillerin lif eksenine gre dnlerine bal olarak deiir. Deney srasnda younluu ve rengi sabit olan bir k kaynann kullanlmas istenir. Bytmeyi 100 defa yapacak mikroskoplar kullanlr. ok ince bir lif demeti hazrlanr ve birbirine paralel olacak ekilde lama konur. zerine cam kapatlr. Lifler gr alan iine geldiinde renkli grlr. Az olgunlam lifler meneke veya indigo renginde, olgunlamam lifler mavi, olgun lifler yeil, ok olgun lifler sar renkte olurlar. _ Direkt lme Metodu= Lif enine kesitinin mikrofotoraf zerinde ortalama lif ap, kesit alan, lif evre uzunluu, duvar kalnl ve dier byklkler llr. Buna gre geometrik olgunluk derecesi ifade edilir.
GEOMETRK OLGUNLUK DERECES= EPER KEST ALANI EPERLE AYNI EVRE UZUNLUUNDA OLAN DARE ALANI

Geometrik olgunluk derecesi 0 ile 1 arasnda deien deerdedir. _ Sodyum Hidroksit le lme Metodu= Pamuk lifleri kuvvetli alkali eriyiinde ier ve liflerin duvar kalnl artar. Lifin kesit alannn ekli deiir. Bu metotta %18lik NaOH hazrlanr. Kk paralar halinde kesilmi olan lifler bu eriyik iinde bir mddet braklarak mikroskopta incelenir. Her lifin tek tek lif ve eper kalnlklar llr. eper ngiliz standartlarnda lifler eper kalnlklarna gre 3 grupta toplanr: 1-) Normal lifler (Olgun lifler): Lifler NaOH eriyiinde tamamen imitir. Boumlar kaybolmu ve ubuk grnmn almtr. Lmen devaml deildir. kalnl/Lif kalnl oran heaplanr.(13)

37

2-) l lifler: iirilmeden sonra lif eper kalnl maksimum erit kalnlnn 1/5i veya daha azdr. Maksimum erit kalnl, mikroskobun gr alan iinde iki boum arasndaki en geni yerdir. 3-) nce duvarl lifler= Her iki gruba dahil olmayan liflerdir. eper kalnlklar maksimum lif kalnlnn 1/5inden byktr. Amerikan standartlarna gre eper kalnlklarna gre lifler ikiye ayrlr. a-) Olgun lifler b-) Olgunlamam lifler Olgun liflerde eper kalnl lmen geniliinin yarsndan daha byktr. Olgunluk derecesini belirtmek iin o numuneden en az 300 lifin lm yaplmaldr. Olgun liflerin yzdesi: %84ten fazla ise numune => ok olgun %77-84 arasnda ise => olgun %68-76 arasnda ise => orta derecede olgun %66-67 arasnda ise => az olgun %60tan az oranda ise => olgunlama dk demektir. (12) 5.5.1) PAMUK LFLERNDE OLGUNLUUN PLE ETKS Pamuk liflerinde olgunluk derecesi pamuk lif zelliklerinden en nemlileri arasndadr. Bunun incelik ve mukavemet ile de yakndan ilgisi vardr. Olgunluk pamuk lifinin sekonder eperinin kalnl, dier bir deyimle sellozun fazla olup olmamas ile ilgilidir. (15) Olgun lif eperleri kaln olduundan serttirler. Bundan dolay olgun bir pamuk elle tutulduu zaman sert, gergin, olgunlamam liflerin ise yumuak ve l durduu grlr. Olgunlamam lifler kme halinde iken birbirine paralel olarak durmakta, rrlama srasnda krlmakta, dolaarak nopeler oluturmaktadr. Bu nedenle herhangi bir pamuk numunesinde nopelerin ok olmas pamuun olgunlamam olduunu gsterir.(12) erisinde olgunlamam lif oran yksek olan bir pamuk partisinden iplik yaplrken kopmalar artar, neps oluur, grnm olumsuz ynde etkilenip dzgnszlk fazlalar. Boyama srasnda dzgn olmayan boyamalara sebebiyet verdiklerinden boyamada abraj oluur. Olgunlamam lif ipliin verim ve kalitesini drr. Yeterli derecede olgunlamam pamuk, iplik retiminde aadaki hatalar meydana getirir; Lif krlmas 38

Ksa lif orannn ykseklii Tarama esnasnda neps olumas Bask silindirine sarlmalar Kt alma Kopuk saylarnn artmas Kt uster CV deeri Dk iplik mukavemeti Kt iplik grnm Aktarma, dokuma, rme esnasnda anormal kopmalar Kt kuma grnm Farkl boya alma zellii dolays ile boyamada problemler. (15)

5.6) ESNEKLK Lifler tabii halde iken herhangi bir kuvvet ekimine maruz kalrlarsa kopmadan nce az veya ok uzamak sureti ile bu kuvvete kar koymaya alrlar. Bu kuvvet kopma olmadan nce kalkacak olursa lifler tekrar eski hallerini almaya alacaktr. Bu zellie elastikiyet veya esneklik denir. Giyim eyalarnn imalinde kullanlacak liflerin elastikiyet derecesi bakmndan iyi bir zellik arz etmesi istenir. Elastikiyeti az olan hammaddeden yaplan kumalar vcudun diz ve dirsek ksmlarnda kabarklk, potluk meydana getirir. Pamuk lifinin elastikiyet katsays 0.5 gram/denyedir. Lif boyunca %1 orannda uzamay salayan kuvvete elastikiyet katsays denir ve gram/denye olarak ifade edilir. (14) 5.7) UZAMA Herhangi bir kuvvet altnda kalan lifler nce bir uzama gsterir ve sonra kopar. Kopma annda llen maksimum uzunlua lifin uzama yetenei denir. Pamuk lifinde uzama oran %7-15 arasnda deiir. nce liflerin uzama yetenei daha stndr. (12) 5.8) BKM Pamuk liflerinde grlen bkmler liflerin iplik olma kabiliyeti zerine etki eder. Liflerdeki bu bkmler olgunlamas tamamlanan kozalarn allar srasnda meydana gelir. Bir lifin belli uzunluunda bulunan bkm says o lifin bal bulunduu kaltsal zelliklere baldr. Bkm says, lif uzunluu, incelii ve olgunluk derecesine baldr.

39

Bkmlerin meydana gelmesinde lifin sekonder tabakasn oluturan sellozik kitlenin, lif eperinin her yerinde ayn miktarda ve ayn ynde birikmemi olmasnn da byk etkisi vardr. Kozalar alrken bnyesinde bulunan suyun byk bir ksmn kaybeden lifler bir taraftan yasslarken dier taraftan da bzlme ve ksalmaya maruz kalrlar. Bu esnada liflerde kvrmlarn meydana geldii grlr. Lif olgunluu tamamlanmadan kesilmi olan liflerde bkmlerin says ya hi yoktur veya ok azdr. Pamuk lifleri bkm saysna gre deerlendirilirken 1mm.de bulunan bkm saylar incelenir. Buna gre; 1mmde 1-2 bkm olanlar => Az bkml 1mmde 3-4 bkm olanlar => Orta bkml 1mmde 5-7 bkm olanlar => ok bkml 1mmde 8 ve daha fazla bkm olanlar => Fazla bkml olarak deerlendirilir. Pamuk liflerinin bkmleri mikroskop yardm ile saylabilir. Lifler gliserinle slatlm lam zerine paralel ekilde dizildikten sonra bir lamel kapatlr ve liflerin kvrmlar lamelin bir kenarndan dier kenarna kadar saylr. Bu kvrmlar 1mmde ki saysna gre hesap edilir.(13) 6) PAMUK LFNN SUBJEKTF ZELLKLER 6.1) RENK Pamuklarn rengi kaltsal bir zelliktir. Pamuklarda en ok beyaz, ok beyaz, krem, koyu krem, esmer ve hafif yeilimtrak renkler grlr. Beyaz renkli pamuk lifleri zerine baz faktrler etki ederek bunlarda renk ve ton deiiklii meydana gelebilir. Ktller bitki zerine gereinden fazla kalrsa ve iddetli gne na maruz kalrsa bunlarn parlaklklar kaybolur ve solgun bir renk alrlar. Ya ve rutubetli olarak toplanan pamuklar nemleri giderilmeden depolara konacak olursa kzma belirtisi gsterebilecekleri gibi renkleri de kurunimtrak ve mavimtrak bir hal alr. Baz hastalk ve zararllar pamuklarda sarmtrak lekeleri, rrlama srasnda iitlerin ezilmesi de buna benzer renk deiikliini meydana getirir. (14) 6.2) PARLAKLIK Pamuklarda parlaklk renk gibi kaltsal bir zelliktir. Parlak pamuklar ipek grnm verirler ve iplikiler tarafndan tercih edilir. Bir pamukta parlaklk, lif yzeyi zerine den n muhtelif ekilde yansmas ile meydana gelir. Yamura veya uzun mddet gne 40

na maruz kalan pamuklarn parlak renkleri kaybolur. Pamuklar mat ve donuk bir hal alr. (13)

6.3) YUMUAKLIK Liflerin sertlik, yumuaklk derecelerinin nceden bilinmesi o lifin nerelerde kullanlabilecei hakknda bir fikir verebilir. Yumuak olan pamuklarn iplik olma kabiliyeti yksek olur. Pamuklarn ince ve uzun telli, fazla bkml olanlarn yumuaklk dereceleri yksektir. Pamuk lifinin boylar ksaldka, aplar geniledike, bkm saylar azaldka sertlik dereceleri artar. (12)

41