T. C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat / Yeni Trk Edebiyat Doktora Tezi

1980 Sonras Trk Edebiyatnda Popler Roman

Hazrlayan: Veli Uur renci Numaras: 2502030188

Tez Danman: Prof. Dr. M. Fatih And

stanbul 2009

Z
Aratrmamzda 1980 sonras Trk edebiyatnda popler romann geliimi incelenmektedir. lk blmde popler kltr ve popler edebiyat terimlerinin kinci blmde, popler kavramsal erevesi izilerek, Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinde konuyla ilgili olarak gelitirilen kuramlar incelenmektedir. edebiyatn Batda ve Trkiyedeki geliimi zerinde durulmaktadr. Metin okumalarna ayrlan nc blmde ise 1980den sonra yazlan popler edebiyat rnleri aadaki balklar altnda snflandrlmakta ve incelenmektedir: Ak, bilim kurgu, fantastik, polisiye, hidayet, korku, casus, siyasal kurgu ve popler tarihi romanlar. Her balk altnda deinilen romanlarn ait olduklar alt tre yapm olduklar katk ayrntl olarak tartlmaktadr. Btn gzlemlerin nda, almamz 1980 sonrasnda popler Trk romannn her trnde nitelik ve nicelik asndan teki dnemlerle karlatrldnda belirgin bir gelime gsterdiini ortaya koymaktadr.

ABSTRACT
This study examines the development of popular novel in Turkish literature after 1980. The first part draws a conceptual framework for the terms popular culture and popular literature and reviews the relevant theories developed in Europe and the United States. The second part deals with the development of popular literature in the West and in Turkey. The third part, which is devoted to textual readings, classifies and examines the works of popular literature written after 1980 under the following titles: love, science fiction, fantastic, detective, revelation, (conversion to religion) horror, spy, political fiction and popular historical novels. Under each title is a detailed discussion of how the novels covered contribute to the development of the sub-genre they belong to. Under the light of all the observations, the study makes it clear that after 1980, all the subgenres of popular Turkish novel have made considerable progress both qualitatively and quantitatively, when compared to earlier periods.

iii

NSZ
Popler edebiyat dnyada olduu gibi lkemizde de uzun sre boyunca ihmal edilmi bir alandr. Batl lkelerde son krk ylda popler edebiyata bak deimeye balamtr. lkemizde ise bu konuda yaplan almalar henz ok yetersizdir. Trkiyede popler edebiyatn gemii, baz trlerde, 19. yzyla kadar gitmektedir. Ak, polisiye, tarihi roman gibi trlerdeki eserler halk tarafndan byk beeni ile okunmu ancak akademik camia bu konuya yeterli ilgiyi gstermemitir. 1980li yllardan itibaren popler edebiyata dhil edilebilecek olan eserlerin says giderek artm, kimi eserler ise sat rekorlar krmtr. Nicelikteki artn yannda nitelik olarak da bu dnemdeki eserlerin byk gelime kaydettikleri gzlenmektedir. Bu dnemde akademi iinde ve dnda popler edebiyat zerine yaplan almalar artmaya balamtr. 1980 Sonras Trk Edebiyatnda Popler Roman adl bu almada ncelikle popler kltr ve edebiyat kuramlar incelenmitir. Bylece popler edebiyata dair yaplacak aratrmalarn kuramsal alt yapsna katkda bulunulmutur. Tez almasnn ilerleyen ksmlarnda ise Trkiyede popler edebiyat trlerinin 1980li yllardan itibaren geliimi rnek metinler zerindeki incelemelerle ortaya konulmaya allmtr. Tez almasnn hem kuramsal hem de rnek metin ksm bir arada olduu iin incelenmesi gereken kaynak says byk lde artmtr. Bu byklkte bir almay yaparken zellikle eim Deniz Uurun byk desteini grdm. Ona byk minnet borluyum. almalarm srasnda srekli olarak bana moral ve umut veren air, Dr. Nazmi Aln szleri de bu tezin olumasna nemli katkda bulunmutur, kendisini tanmaktan byk mutluluk duydum. ok youn almasna ramen tez danmanm olarak bana yol gsteren Prof. Dr. M. Fatih Andya byk sabr ve destei iin teekkrlerimi sunarm.

iv

 NDEK LER
z (Abstract)..iii nsz..iv indekiler...v Ksaltmalar.ix Giri.1 1. Blm
A. Popler Kltr Kavram ...................................................................................................9 1. Popler Kltrn Kkeni ve Geliimi ............................................................12 2. Popler Kltrn Muhafazakar Eletirisi ........................................................15 3. Popler Kltr ve Marksist Eletiri..............................................................19 4. Popler Kltr, Yapsalclk ve Post-Yapsalclk...........................................38 5. Popler Kltr ve Postmodernizm.... ..44 6. Popler Kltr ve Kltrelci Yaklam .......................................................54 B. Popler Kltrn Oluumunda Belirleyici Bir ge Olarak Kanon Kavramnn Douu ve Edebiyat Kanonu .................................................................................................60 1. Modern Edebiyat Kanonunun Douu ve Geliimi..........................................63 2. Yerel Edebiyat Kanonlarnn Oluumu ve Ulus Devletler ............................. 76 3. Kanonun Eletirilmesi...................................................................................... 80 C. Yeni Trk Edebiyatnda Kanonun Douu ve Geliimi ...................................................87 2. Blm A..Popler Edebiyat Kavram......117 1.Bilim Kurgu Roman....125 2. Fantastik Roman......129 3. Gotik ve Korku Roman......134 4. Ak Roman (Romans)....141 5. Polisiye Roman...145 6. Casus Roman......150 7. Western...152 B Trk Edebiyatnda Popler Roman..157

3. Blm A. 1980 Sonrasnda Trk Edebiyatnn Genel Grnm ve Popler Romann Geliimi...................................................................................................................170 B. Ak Romanlar 178 1. Ak Romanlarnda Cinsellik.....178 2. Ak Romanlar ve Nostalji........191 3. Ak Romanlarnda Yeni Kadn Kimlii........196 4. Ak Romanlarnda Evlilik Kurumunun Eletirisi.....205 5. Ak Romanlarnda Kimliksiz Kiilikler........212 6. slami Ak Romanlar ........213 a. slami Ak Romanlarnda Muhafazakarlk Vurgusu.....214 b. slami Ak Romanlarnda Romantizm..........222 c. slami Ak Romanlarnda st Snflar...226 d. slami Ak Romanlarnn Tefrika Edilmesi ve Okuyucuyla Kurulan likiler zerine....228 C. Bilim Kurgu Romanlar...233 1. Byk Sava Sonrasn Anlatan Bilim Kurgu234 2. Saf Bilim Kurgu.239 3. Yabanc Yaratklarla lgili Bilim Kurgu253 4. Sosyal Bilim Kurgu261 D.. Fantastik Romanlar....273 1. Birincil Dnyay Merkeze Alan Fantastik Romanlar....276 a. Karanlk Fantezi276 b. ehir Fantezisi...282 2. kincil Dnyay Anlatan Fantastik Romanlar....297 a. Kl ve By297 b. Epik Fantezi..302 E. Polisiye Roman...313 1. Dedektif.....314 a. Dedektif Gazeteciler314 b. Tesadfi Dedektifler321 c. Amatr Dedektifler..328 d. Profesyonel Dedektifler337

vi

e. Polisler..350 2. Polisiye Romanlara Mekan Olan ehirler..355 a. stanbul.356 b. Dier ehirler...359 3. Polisiye Romanlarn Anlatclar361 4. Polisiye Romanlarda Konu Edilen Sular ve Sulular...365 a. deolojik Sular.366 b. Hrszlk ve Kalpazanlk...367 c. Seri Cinayetler..369 d. Dier Sular..371 5. Polisiye Edebiyatta Yeni Yaklamlar ve Konular.372 a. Postmodern Polisiye Romanlar.372 b. Para-Psikolojik Polisiye Romanlar...378 F. Hidayet Romanlar ..382 1. Hidayet Romanlarnda Aray indeki nsanlar...386 2. Hidayet Romanlarnda Zenginlik..388 3. Batl Yaam Tarznn Eletirisi390 4. Gerek, deal Mslmanlk...399 5.Mslmanlarn Ezilmesi.403 6. Hidayet Romanlarnda Gnlk Yaam..405 7. Hidayet Romanlar, Tarikatler ve Dini Eilimler..409 8. Hidayet Romanlarnda Sosyal Sorunlar412 9. Hidayet Romanlarnn Pazarlanmas.417 10. Ky Konu alan Hidayet Romanlar .......419 a.Muhafazakar Ky......420 b. Batllama ve Ky...423 c. Kydeki Gnlk Hayatn Dini Eletirisi...428 G. Korku Romanlar.435 1. Doastn Konu Alan Korku Romanlar.....436 a. Cinler...437 b. Al Kars...440 c. Hayaletler..442 d. Kayna Bilinmeyen Gler.444 2. Gerek Dnyay Konu Alan Korku Romanlar..453

vii

a. Psikolojik Korku Romanlar.453 b. Sahte Hayaletler460 c. Dehetin ne kt Korku Romanlar...464 d. eytani Gcn Savunucular472 e. Korku Romanlarnda Bilim Kurgu Unsurlar...475 H. Casus Romanlar.485 1. Trkiyeye Ynelik Tehditleri Konu Alan Casus Romanlar487 2. Yabanc lkelerdeki stihbarat Faaliyetlerini Anlatan Casus Romanlar..................................................................................... 494 3. Uluslar Aras Komplolar Anlatan Casusluk Romanlar496 I. Siyasal Kurgu Romanlar..507 1. D Dman Tehlikesini Konu Alan Siyasal Kurgular..510 2. lke i Tehditleri Konu Alan Siyasal Kurgular...524 3. Devletle Balantl Gizli Oluumlar Konu Alan Siyasal Kurgular...527 4. Dini Cemaatleri ve Dini Merkeze Alan Siyasal Kurgular..533 5. Kresel ve Blgesel Krizlerin Konu Edildii Siyasal Kurgular543 . Popler Tarihi Romanlar..549 1. Popler Tarihi Romanlarda Gemiin Yceltilmesi.551 2. Yceltilmi Tipler: Aknclar ve Leventler...555 3. Popler Tarihi Romanlarda Biz ve tekiler...562 4. Popler Tarihi Romanlarda Tarihe Dair Bilgilendirme566 5. Popler Tarihi Romanlarda Din Deitirmeler.571 6. Popler Tarihi Romanlarn Bir Ksmnda Grlen Biimsel zellikler..........574 Sonu ...579 Kaynaka..584 zgemi....613

viii

KISALTMALAR

A.g.e. Bknz. C. ev. Haz. Prg. S.

Ad Geen Eser Baknz Cilt eviren Hazrlayan Paragraf Sayfa

ix

GR
Popler edebiyat, modern sanayi retiminin geliimine paralel olarak son yz ylda byk gelime kaydetmitir. Her alandaki piyasa ilikileri gelitike kitabn mal olarak deeri de giderek artm ve sonunda kendi bana bir endstri alan haline gelmitir. Kitap sektrnn geliimine en byk katky salayan eserler ise phesiz milyonlar bulan sat rakamlar ile popler edebiyat rnleridir. Tm dnyada retilen ve tketilen kltrel rnlerin byk ksm popler edebiyat balna dhildir. Bu geni tketime, piyasadaki arlna ramen popler edebiyat akademik alanda, yakn dnemlere kadar gereken ilgiyi grememitir. Edebiyat eletirisi birka yzyl boyunca yanstmac anlayn nemini vurgulamtr. Yazlan eserlerin dnyay ne lde yansttklar bu bakn temel problematii olmutur. Yanstmac edebiyat savunan eletiriye gre edebiyat dnyay gzlemlemeli ve ona dair karmlar yapabilmelidir. Dolaysyla, dorudan olmasa bile okuyucuya yaama dair baz mesajlar verebilmelidir. Bu kategori dndaki edebiyat rnleri ise elencelik olarak grlm ve 1960l yllara kadar akademi dnda tutulmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda sosyal bilimlerin yeniden ekillenmesi ile birlikte kltrel alanlar nem kazanmaya balam, popler edebiyat da bu gelimeden payn almtr. Popler edebiyat artk edebiyatn ve dier sosyal bilimlerin faydaland, inceleme konusu yapt bir alan haline gelmitir. Batl lkelerde, popler edebiyatn, her geen gn gcn arttrmasna karlk, Trk edebiyatnda popler roman az saydaki trde temsil edilmitir. Bunlar ierisinde ak, polisiye ve popler tarihi romanlar uzun sre varlklarn korumu, dier popler roman trleri 1980li yllara kadar neredeyse hi yazlmamtr. Trk edebiyat Namk Kemalden beri yanstmac kuramn arln tamtr. Namk Kemalin roman hakkndaki dnceleri sonradan gelen nesilleri etkilemi, bu bak as niversitelere de hkim olmu, polisiye, ak gibi trlere giren romanlar bu okullarda okutulmamtr. niversite camiasnn temel amac rencinin yanstmac edebiyat rnleri ile tanmas ve her trl edebi incelemeyi bu trler zerinde yapmas olarak belirlenmitir. Yanstmac edebiyat anlay sadece niversitelerle snrl kalmam, sivil alanda edebi metinler yazan kiileri de etkilemitir. yle ki, popler edebiyat rnleri kaleme alan kimi yazarlar takma isimler kullanmladr. Peyami Safa ve Kemal Tahirin polisiye romanlarn takma isimlerle yazmalar yazarlk kariyerlerine leke srmeme isteinden kaynaklamtr. 1980 ncesi dnemde, 1

popler romanlar, ikincil, deersiz, geici grlm, ounlukla parasal nedenlerle bu trlere ynelen yazarlar da kendilerini gizlemilerdir. 1980 sonrasnda ise -tezin ikinci blmnde daha ayrntl aklanaca gibiedebi ortam tamamen deimi, yanstmac edebiyat anlay g kaybetmeye balamtr. Gerek toplumda popler edebiyat rnlerine ynelik ilginin artmas, gerekse niversite evrelerinde bu konuda daha esnek bir bakn ortaya kmas popler edebiyatn konumunun deitiini gstermektedir. 1980 sonrasnda yazarlar, deien toplumsal, kltrel ortama paralel olarak Batda ok yaygn olan ancak Trk edebiyatnda rneine az rastlanan trlerde eserler vermeye balamlardr. Bu tarihten nce fantastik, bilim kurgu, korku gibi trlerde eser says yok denecek kadar az iken, sonraki dnemde bu balklarda yazlan romanlarn artmasyla birlikte popler edebiyat trleri yerlemeye balamtr. Yazarlarn bu abalar toplumda da karlk bulmu, popler edebiyat trlerini daha iyi tanyan okuyucularn bu rnlere byk bir ilgi gsterdikleri grlmtr. Okuyucular, gerek yabanc dilden yaplan evirilerin, gerek sinema ve televizyon kltrnn etkisiyle bu yeni trleri okumaya yatkn hale gelmilerdir. 1980 sonrasnda edebiyat ortamn belirleyen en nemli etkenlerden biri de kitapln ciddi bir sektr haline gelmesidir. Bu dnemde yaynevlerinin says giderek artm, bu durum da baslacak kitap arayn hzlandrmtr. Piyasada kitaptan para kazanmak isteyenlerin saysnn oalmas rekabeti iddetlendirmi, yaynevleri yeni eserler basarak sat rakamlarn arttrmaya almlardr. Piyasadaki rekabet ortam yeni trler iin elverili bir ortam yaratmtr. Srekli, klasiklemi eserler basarak varln devam ettiremeyeceini fark eden yaynevleri popler edebiyatn tm dnyada elde ettii baarlar da gz nnde bulundurarak bu tre giren romanlara ynelmitir. Yaynevlerinin art ve rekabetin gelimesi artk bir mal olarak grlen kitabn, dier mallar gibi reklmnn yaplmasna yol amtr. Kitap, tm dier pazar rnleri gibi sergilenmeye balanmtr. Toplumsal ortamdaki bu deiim niversitelerdeki almalara clz biimde de olsa yansmtr. Halen ok az sayda olmakla beraber, popler edebiyat rnleri, yksek lisans ve doktora tezlerinin konusu olmaya balamtr. Ancak buradaki temel sorun bu almalarn kuramsal olarak yeterince desteklenmemi olmalardr.

Bunlar iinde aban Salkn1 yazd doktora tezi yabanc kaynaklardan yararlanamad iin byk eksikler tamaktadr. Popler roman trleri Batdan rnek alnarak yazlm edebi trlerdir. Bu trlerin ierikleri, formlleri, kategorileri de Batda belirlenmitir. Dolaysyla hem eserlerin kendilerinin incelenmesi hem de popler edebiyatn geneline dair yaplacak bir incelemede Batl kaynaklar byk nem tamaktadr. Batda yaplan kuramsal tartmalar bilinmeden, popler edebiyat metinlerinin nasl deerlendirildii anlalmadan yaplacak bir almann ok byk eksiklerinin olmas kanlmazdr. Szgelimi Batda kltrel almalar temelden etkileyen dnrlerden Adorno, Gramsci, Marcuse gibi isimlerin kendi eserlerine bavurulmadan doyurucu bir kuramsal ereve izmek imkanszdr. aban Salkn tezi byk emek harcanm bir alma olmasna ramen eksiklerle doludur. Bir baka doktora almas olan Sddka Dilek Yalnn2 yapt alma ise popler kltr hakknda ok genel dnceleri tekrarlar. Dilek Yaln, popler kltr ile sekin kltrn, popler kltr ile halk kltrn eit gren anlaylar eletirmeksizin yeniden aktarr. Benzer sorunlar zcan Aygnn3 doktora almas iin de geerlidir. Aygn de popler kltr ve popler edebiyata dair yeterli kuramsal bir ereve izememi, bu konular genel hatlar ile inceleyerek Aka Gndzn eserlerini deerlendirmeye almtr. Popler edebiyat kuramn Batl kaynaklar kullanarak ele alan tek alma Asl Yaknn yazd doktora tezidir4. Sosyolojik bir bakla popler edebiyat ele alan Asl Yakn, almasnda, kltrel almalar sahasndaki nemli isimleri deerlendirmi, buradan yola karak genel bir ereve izmitir. Asl Yaknn tez almas, bu ynyle, konuya giri bakmndan faydal olmakla beraber ierdii bilgilerin yzeysel olmas nedeniyle yeterli deildir.
1

aban Salk, Popler Roman ve Estetik Roman Kavramlar Asndan Esat Mahmut Karakurt ile Ahmet Hamdi Tanpnarn Romanlar zerine Mukayeseli Bir alma. Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Samsun 1998. 2 Sddka Dilek Yaln, XIX. Yzyl Trk Romannda Popler Roman. Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. ubat, 1998. 3 Aygn, zcan: Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz. Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Ocak, 2002. 4 Asl Yakn, Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar. Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal. Doktora Tezi. Ankara. Haziran, 1999.

Okunmakta olan 1980 sonras Trk Edebiyatnda Popler Roman balkl bu almada ncelikli olarak kuramsal eksiklikler kapatlmaya allmtr. Trk edebiyatnda henz gerek anlamda balamam olan popler kltr aratrmalar ve onunla dorudan balantl olan popler edebiyat tartmalar Batda ilgili evrelerce yz yldan fazla bir sredir yaplmaktadr. Popler edebiyatn gelimesi ile beraber yakn zamanda kanon ve popler edebiyat konularnn Trk edebiyat ierisinde de gndeme gelecei anlalmaktadr. Bu nedenlerle tezin ilk blmde, kuramsal kaynaklar geni biimde ele alnm, bu konuda Batda yaplan eletiriler aktarlmaya allmtr. Bu blmn yazm esnasnda Trkeye evirilen birok eserin yanllarla ve eksiklerle dolu olduu anlald iin mmkn olduunca ngilizce kaynaklardan yararlanlmaya allmtr. almann birinci blmnde ncelikle popler kltr konusuna deinilmitir. Popler edebiyat, popler kltrle dorudan balantl olduu iin ilk olarak bu konu ele alnmtr. Popler kltre dair Batl dnrlerin ileri srd, kimi zaman birbiriyle uyumlu kimi zaman da elikili olan tezler incelenerek, deerlendirilmitir. Ardndan edebiyat kanonu ele alnmtr. Popler edebiyat her zaman kanonun kart olarak konumlandrld iin kanonun nasl bir yap olduunun ortaya karlmas nem kazanmaktadr. Herhangi bir olgunun sadece kendisi ile deil, kart yardmyla da tanmlanabilecei gz nnde bulundurulduunda, kanon, popler edebiyatn anlalmas iin nemli bir basamaktr. Bu ksmda Bat edebiyatnda kanonun geliiminin yan sra Trk edebiyat ierisindeki yeri de tartlmtr. Trk edebiyatnda kanonun varl ve nasl ekillendii ok daha geni bir almayla ortaya kabilecektir. Kanon konusunda daha nce bir aratrma yaplmam olmas ve ok sayda ders kitabnn ve programnn incelenmesi gerekli olduu iin bu almada genel baz noktalar zerinde durulmutur. Tezin ikinci blmnde ise ncelikle popler edebiyatn alt trlerinin Batdaki douu ve geliimi hakknda bilgiler verilmitir. Popler edebiyatn gemite hangi aamalar kaydettii, trlerin kendi ilerindeki geliimleri bu ksmn temel konusudur. Ancak bununla kalnmam, metinlerin geliimlerine etki eden faktrler de incelenmitir. Szgelimi polisiye edebiyatn geliiminde karton kapakl ucuz basklarn rolne dair tarihsel bilgiler verilmitir. kinci blmde ele alnan bir dier konu Trk edebiyatnda popler romann geliimidir. Bu blmde anlatld gibi, 1980li yllara kadar Trk edebiyat,

popler roman kategorilerinden sadece bir ksmna giren rneklere sahiptir. Dier trlerde ise tekil rnekler verilmi, bu trler yeterince geliememitir. Trlerin gemilerinin bilinmesi yakn dnemde popler edebiyatn ne lde gelitiini gstermek bakmndan nemlidir. Bu nedenle gemite retilmi olan popler romanlar hakknda bilgiler verilmitir. nc blmde 1980 sonrasnda Trkiyede popler edebiyatn geliimi anlatlmtr. Bu blmdeki incelemeler ounlukla metin odakl yaplmtr. almann metinler zerine younlamasnn temel nedeni bahsedilen dnemde yazlm olan romanlar zerine daha nce geni bir alma yaplmam olmasdr. Aada anlatlaca gibi popler edebiyat metinleri ok farkl biimlerde ele alnabilirler ancak bunun iin ncelikle bir temelin olumas gerekmektedir. 1980 sonras popler edebiyatn genel grnmnn ne olduu, nasl bir gelimeye ahit olunduu, popler romanlarn yazlp okunmasndaki temel dinamiklerin nitelii ncelikli olarak ele alnmas gereken konulardr. Bu tr bir almadan sonra popler edebiyata dhil olan romanlarn yeniden deerlendirilmesi mmkn olacaktr. almann nc blmnde, her popler edebiyat tr kendi bal altnda deerlendirilmitir. Trlerin kendilerine has zellikleri anlatlrken tarihsel/dnsel arka planlar gz nnde bulundurulmutur. rnein bilim kurgu edebiyatnn ge ortaya k zerinde durulurken Trkiyede modernlemenin geliimine deinilmitir. Fantastik edebiyatn ge zamanda ortaya kmas da Trk insannn gnlk hayat yaama biimi, dolaysyla bu trden bir edebiyata imdiye kadar ihtiya duymamas ile ilikilendirilmitir. Bu blmn nemli bir zellii de popler eserlerin formllerinin, basmakalp kii ve olaylarn ortaya konmasdr. Popler romanlarn ounluunun en nemli zelliklerinden biri formllere dayanmasdr. zellikle ak, polisiye, hidayet romanlar ve popler tarihi romanlar srekli tekrarlanan formllere sahiptirler. Bu formllerin belirlenmesi, eserlerin yazl biimlerini ve okuyucularn beklentilerini ortaya koymada zorunlu bir almadr. Ancak popler romanlarn hepsi formllemi yaplar deildirler. Bilim kurgu, fantastik gibi trlere giren romanlar biimsel olarak formllerden uzaktrlar. Romann konusu formllemi biimde olmayabilir. Ancak bu tr eserlerde de belirli bir tarihsel arka plann izleri grlmektedir. rnein ikincil dnyay anlatan fantastik eserlerin modernizmle balantl tm imajlardan kurtularak byl ve tlsml bir dnya kurduklar

grlmektedir. Burada konuya ynelik bir forml yerine felsefi bir duru ne kmaktadr. Modernist dnce ve onunla balantl olan her ey yerini modernizm ncesindeki dnsel ve yaamsal biimlere brakmtr. Eserler incelenirken bu trden arka planlar da gndeme getirilmitir. 1980 sonrasndaki popler romanlar incelenirken kimi zaman gemie dnmek zorunlu olmutur. Bahsedilen dneme ait eserlerin nasl ekillendikleri, ortaya kan deiiklikler ancak gemie dnlerek aklanabilecei iin kimi trler incelenirken tarihsel geliimlerinin belirlenmesi gerekmitir. rnein hidayet ve ak romanlarnn gemiteki yaplar, ideolojik durular ile bugnk takipileri arasnda kimi zaman benzerlikler grlmekle birlikte, nemli deiiklikler olduu da anlalmaktadr. Bu deiikliklerin nedenleri genel hatlaryla ele alnm olmakla beraber, farkl siyasal, ekonomik ve toplumsal ortamlarla ilikileri yeni bir aratrmann konusudur. rnein sadece hidayet romanlarnn yazld ortam, gemiten bugne geliimleri Kenan ayrn almasnda5 ok daha geni biimde deerlendirilmitir. ayrn almasnda ekonomik, siyasal yapnn deiiminin hidayet romanlarna yansmas ele alnmtr. Benzer ekilde siyasal kurgular ile toplumsal deiim arasndaki balant ilgin kimi sonular ortaya koyabilecektir. 1980 sonrasnn siyasal kurgularndaki milliyeti ve dini bak alarnn beslendii siyasal atmosferin metinlerle ilikisinin ortaya karlmas yeni bir almay gerektirecektir. Yakn dnemdeki ak ve hidayet romanlar da feminist kuramla yeniden ele alnabilecek ok zengin kaynaklardr. Bu eserlerde kadnn toplumsal rolnn deiimi, ideolojik olarak kadna yklenen grevler, erkeklerle ilikilerin yeniden kurgulanmas ileride yaplacak almalarn odaklanmas gereken konular olacaktr. Popler edebiyat rnlerinin edebiyatn sosyolojisi asndan da deerli bilgiler verecei anlalmaktadr. 1980 sonrasnda kitap piyasas incelendiinde en ok satlan eserlerin pek ounun popler romanlar olduklar grlmektedir. Bu romanlarn sat rakamlar, popler eserler yaymlayan kitap evlerinin says, yaymclarn popler eserlere dair dnceleri, aratrmaclarn imdiye kadar zerine almadklar alanlarn aydnlanmas iin gereklidir. Bir baka nemli konu ise popler eserleri okuyanlarn toplumsal, ekonomik ve siyasal kimliklerinin belirlenmesidir. Hangi ekonomik snfn ve cinsiyetin ak
5

Kenan ayr, Trkiyede slamclk ve slami Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Mslmanlklara, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008.

romanlarna

daha

fazla

ilgi

gsterdiinin

bilinmesi

bu

metinlerin

deerlendirilmesine yardmc olacak nemli bulgular ortaya koyacaktr. rnein kadn okuyucularn ak romanlarna ynelik ilgilerinin nedenleri, bu eserlerde ne trden konular bekledikleri, romanlarnn sonuna dair istekleri hem sosyolojik hem edebi adan nemli verilerdir. Janice Radwayin6 bu konularda yapt anketler kadnlarn ak romanlarna bakn ayrntl biimde ortaya koymaktadr. Ayn almalarn Trkiyedeki okuyucular arasnda da yaplmas edebiyat bilimine yeni malzemeler kazandracaktr. Edebiyatn sosyolojisine dair yaplacak aratrmalar sadece edebiyat bilimi iin deil kitap piyasasnn ekillenmesi asndan da ok byk nem tamaktadr. Batl lkelerde srekli olarak gncellenen bu tr aratrmalar sayesinde okuyucu beklentileri ak biimde belirlenerek bu ynde eserler baslmaktadr. Yaynevlerinin, piyasa ilikilerine verdii nem sayesinde kitaplk bu lkelerde ok ciddi bir sektr haline gelmeyi baarmtr. Bu baarda yaynevlerinin olduu kadar akademinin de byk katks vardr. 1980 sonrasnda yazlan popler romanlar incelenirken edebi ortamn baz sorunlar almann ilerlemesini zorlatrmtr. Popler edebiyatla ilgili en nemli sorun romanlarn snflandrmasnn iyi yaplmamasdr. Trkiyede birok popler roman trnn gerek gelimesi yakn zamanlarda olduu iin bu eserlerin snflandrlmas ok genel isimlerle yaplmtr. rnein epik fantezi ismi ok yakn zamanlarda kullanlmaya balanmtr. simlerin yeterince net ve ayrntl olmamas aratrmaclarn kitaplara ulamasn zorlatrmaktadr. Bir eserin hangi tre girdii ounlukla okunarak anlalmaktadr. Bu ise byk bir zaman kaybna yol amaktadr. Aratrma zorluklarnda bir dieri ise ktphanelerin roman koleksiyonlarnn hala eksiklerle dolu olmasdr. Derleme ktphaneler ise kendilerine gelen kitaplarn fileme ilemlerini bir trl bitirememektedir. Ktphane kaynann olmamas nedeniyle popler edebiyat hakknda aratrma yapan kiiler, bu kitaplar mecburen piyasadan edinmek zorunda kalmaktadr. Kitap satclarnn katalog sistemlerinin zayfl, ounlukla yeni kitaplar satmalar gibi nedenlerle 1990larda yazlan eserlerin bulunmas dahi zor olmaktadr.

Janice A. Radway, Reading the Romance: Women, Patriarchy, and Popular Literature, Chapel Hill and London, The University of North Carolina Press, 1991.

Tm bu sorunlara ramen popler edebiyat, kitap piyasasnn retim, datm ve tketim zinciri ierisindeki yerini her geen gn glendirmektedir. Popler edebiyat rnlerinin giderek daha fazla sayda insan tarafndan okunmas tr rnlerin incelenmesinin niversiteler iin bir zorunluluk olmaya baladnn da iaretidir. Edebiyat aratrmalar retilmi rnler zerine bina edilmektedir. Toplumda geni biimde tketilen popler metinler zerine akademinin sz syleyememesi dnlemez. Trkiyede popler edebiyat gerek anlamda son dnemde gelime gstermitir. niversitelerin, bu srecin henz bandayken konuya ilgi duymas ve kesintisiz biimde popler edebiyat almalarnn srmesi ilerleyen dnemde edebiyat tarihinin eksiksiz olmasn salayacaktr.

1. BLM A. Popler Kltr Kavram

Popler kltr almalar zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda derinleip yaygnlaan bir alan oluturmaktadr. Toplumlarn farkl yaam biimlerini ve bunlar alglaylarn anlamlandrmaya alan popler kltr almalar bu ksa tarih ierisinde birok kamplamann da merkezi olmutur. Bu kamplamalar daha kavramn isminden balayarak kavram tanmlama ve farkl alanlara uygulanmasna her aamada kendini gstermitir. Popler kltr zerine almak bu nedenle daha batan birok sorun ortaya karr. Popler kltr nedir? Kim tarafndan ve nasl oluturulur? G ve kontrol ile ilgisi nedir? Alt snflarn direniini mi simgeler yoksa st snflarn iktidarnn aralarndan mdr? Tketim toplumu ile etkileimi karlkl m yoksa tek ynl mdr? Bunlar ve benzeri sorular nedeniyle popler kltr zerine almak daha batan birok sorun ortaya karr. Bu nedenle konuya popler kltrn tanmyla balamakta yarar vardr. Raymond Williams popler kelimesinin balangta bir hukuk ve politika terimi olduunu, halka ait olan anlamndaki Latince popularisten geldiini belirtir. Popular estate ve popular government, 16. yzyldan itibaren, btn halkn kurduu ya da ayakta tuttuu bir siyasal sistemi anlatrd, ama ayn zamanda aa ya da alt anlam da vard.1 Williamsa gre ok tutulan eklindeki anlam 18. yzyl sonlarnda belirginlemi, 19. yzyl sonlarnda ise ok beenilen anlam ne kmtr. Bu dnemde,
popler kltr kavram iki eski anlama sahipti: Deeri dk yaptlar (popler edebiyat) ve kaliteli basndan farkl olarak popler basn. ... Popler kltrn halkn kendisi iin rettii kltr anlam tm bunlardan farkldr. Aka Herderin Kultur des Volkes kavramyla, 18. yzyln sonlar, ilgilidir bu ve ngilizcede folk culture olarak ortaya kan ey gerek tarihsel gerekse gnmzdeki anlamyla popler kltrden farkldr.2
1

Raymond Williams, Anahtar Szckler, ev. Sava Kl, stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s. 285. 2 A. g. e., s. 286.

20. yzyln ortalarnda popular song (popler ark) ve popular art (popler sanat) belirleyici biimde pop eklinde ksaltld ve istenilir olanlardan istenilmeyenlere bilinen anlam yelpazesi bunu evresinde topland3. Siegelaub ise poplerin ge ortaalarda sahip olduu halka ait anlamndan, sivil toplumun gelimesiyle beraber insanlarn ou tarafndan sevilen ve tercih edilen anlamna doru bir evrildiini ifade eder4. Stuart Hall ise yukarda andmz karlklar iki kategoride yeniden snflandrr: Hakim olan birinci tanmnda popler yaygn olarak beenilen, tketilen anlamna geliyor. Bu tanma Stuart Hall, ticari tanm diyor. kinci tanm ise, kayna 18. yzylda Herdere gtrlen antropolojik tanma yakn ve halka ait anlamna geliyor. Stuart Hall halkn yapt ve yapm olduu hereyi kapsamaya alt iin bu tanma betimleyici tanm diyor.5 Bu anlatmlardan poplerin halkla yaam biimi ve retimiyle ilikilendirilerek tanmlandn, kitlesellii nedeniyle elit olandan ayrldn kimi durumlarda dorudan ikincil deerdeki kavramlar ifade etmekte kullanld grlmektedir. Popler kltr kavramn dier kelimesi olan kltr ise popler kelimesi gibi deiik anlamlarda kullanlmtr. R. Williams kelimenin ngiliz dilindeki en karmak birka szden biri olduunu belirttikten sonra kkeninin Latince cultura olduunu aktarr. Buna gre ilk kullanld dnemlerde bir sreci tanmlayan culture ekinlerin ve hayvanlarn bakmn anlatyordu. 16. yzyldan itibaren iftilikteki anlamna insan geliimi sreci de katlmt. 18. yzyl sonlar ve 19. yzyln balarna kadar temelde bu anlamda kullanlmt. Daha sonralar 18. yzyl ortalarnda ortaya kan civilization kelimesiyle eanlaml olarak uygarlk anlamnda kullanld6.

3 4

A. g. e., s. 287. S. Siegelaub, Working Notes on Social Relations in Communication and Culture, Mattelard, A. (ed.), Communication and Class Struggle. (Ny: nternational General, 1983), 11-17den aktaran Meral zbek Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski, stanbul, letiim Yaynlar, Aralk 1994, bs. 2. 5 Meral zbek, Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski, stanbul, letiim Yaynlar, Aralk 1994, bs. 2, s. 81. 6 R. Williams, a.g.e., s. 105-106.

10

Latince vatandalara ait civilis kelimesinden retilen civilization 18. yzyl sonlarnda Franszca ve ngilizcede ilerleyen insan geliimi sreci anlamnda kullanld. Bu barbarlk ve vahilikten uzaklap dzen ve kibarla giden bir yoldu. Bu dncenin ardnda da Avrupa aydnlanmas ve modern dnemin ilerlemeci karakterine olan inan vard.7

Almancada kelime 18. yzyl sonlarna kadar Cultur, 19. yzyldan itibaren Kultur diye yazlmtr. Anlam yine civilization ile ayn idi8. Almancada ilk defa 1782de Adelunun Cultur-Gesichte (kltrn tarihi)de grld9. J. G. von Herder ise 1784-1791 yllar arasnda yaynlanan Ideenzur Philosophie der Geschichte der Menschheit ( nsanlk Tarihinin Felsefesi zerine Dnceler) adl almasnda dnemindeki yaygn etnosentrik anlaya kar karak Avrupa merkezli kltr tanmlarnn dnda yeni bir anlay ortaya koymutur. Williamsn aktardna gre Herder burada yle demiti:
Bundan daha belirsiz bir szck, btn uluslar ve dnemlere uygulanmasndan daha aldatc birey yoktur. ... Dolaysyla kltrlerden sz etmek gerektiini; fakl uluslar ve dnemlerin zgl ve deiken kltrlerinden, ayn zamanda belli ulus iindeki toplumsal ve ekonomik gruplarn zgl ve deiken kltrlerinden de sz etmek gerektiini savunuyordu.10

1843-1852 yllar arasnda yauynlanan Cultur-Geschicte der Menscheit ( nsann Genel kltrel Tarihi)te Gustav F. Klemm dnyadaki kabile ve halklarn dini pratiklerini, silahlarn, aralarn, sanat ve geleneklerini inceleyerek insanln geliimine dair sistematik veriler ortaya koymaya alt. Oxford niversitesi Antropoloji Profesr E. B. Taylorda Primitive Culture (1870) adl eserinde culture ve civilization kelimelerini karlkl deitirilebilir olarak kulland11.

John B. Thompson, Ideology and Modern Culture: Critical Social Theory in the Era of Mass Communication. Cambridge, Polity Press, 1990, s. 124. 8 R. Williams, a. g. e., s. 107. 9 John B. Thompson, a. g. e., s. 125. 10 R. Williams, a. g. e., s. 108. 11 John B. Thompson, a. g. e., s. 127.

11

Sonu olarak R. Williamsn ortaya koyduu tanm ortaya kmtr: (i-) 18. yzyldan itibaren zihinsel manevi ve estetik geliime ilikin genel bir sreci anlatan bamsz ve soyut ad. (ii-) Herderden Klemme dek gerek bir halkn, dnemin, grubun gerekse genel olarak insanln belli bir yaama biimini anlatan bamsz ad. (iii-) Entellektel ve zellikle sanatsal etkinliin rnleri ve uygulamalarn anlatan bamsz ve soyut ad.12 Williamsn hakl olarak belirttii gibi gnmzde en yaygn kullanm da nc tanma yneliktir. Kltr denince aklmza mzik, edebiyat, resim, heykel, tiyatro ve film gelmektedir.

1. Popler Kltrn Kkeni ve Geliimi

Popler kltrn tanmlanmas onun olumlu ya da olumsuz eletirisiyle ezamanl gelimektedir. Halk kltrnn oluumu, yksek snflarn kltryle olan ilikisi, endstrilemenin ve kltr alann da kapsayan geni apl retimin kitleler zerindeki hegemonik etkileri kavram zerine gelitirilen teorik ve pratik almalar eitlendirmektedir. Bu blmde kltrn eitli tanmlamalar ve bunlara bal olarak gelien tartmalar incelenecektir. Popler ve kltr kelimelerinin incelenmesinde S. Hallun popler kltrn yaygn olarak beenilen, tketilen tanmlanmasn ticari tanm olarak adlandrdna deinilmiti. Popler kltrn bu ekilde tanmlanmas onun popler olmayanla ilikisinin nitelii ve kendi dndakine baklarak tanmlanmas sorunu ortaya kmaktadr. John Storeyin belirttii gibi13 popler kltrn tanmlanmas srasnda baz saysal bilgilerin edinilmesi gereklidir. Kitap ve mzik albmlerinin satlar, kitlelerin spor ve yemek aktivitelerine katlm gibi konularda birok saysal veri elde edilebilir. Ancak bu veriler gereinden fazla anlam ifade ederler ve tek balarna ilevsiz kalrlar. Sadece saysal verilere dayanarak yaplacak bir tanmlama teorik yapy kurmaya yetmez. Bu nedenden dolay bir baka adm atmak zorunlu hale gelir ve popler kltrn yksek kltrle ilikisi zerinde durmak gerekir. Hallun deindii ikinci tanmlamaya gre popler kltr, yksek/elit kltrn yksek standartlarn karlamaktan uzak kalan rnleri kapsar
12 13

R. Williams, a. g. e., s.109. John Storey, An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture. London New York..., Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, 1997, s. 7.

12

ve tanmlar14. Kltrel almalar bu ayrmn tarihin her dneminde olmadn modernleme ve endstrilemeyle beraber ortaya ktn gstermektedir. Peter Burke Yenia Banda Avrupa Halk Kltr adl kitabnda halk kltr (Kultur des Volkes) kavramnn ilk J. R. Herder tarafndan kullanldn ve renilmi kltr (Kultur des Gelehrten) terimine kart kullandn syler15. Herder ayrca 1774 ve 1778 yllarnda hazrlad ark sz kolleksiyonuna Volkslieder (Halk arklar) adn vermitir16. Herderin bu yaklamyla birlikte ilk defa kltrel alanda bir ayrma gidilmitir. Burke kitabnda 1500de halk kltrnn herkesin kltr olduunu, 1800de ise st snflarn zellikle Reform ve Rnesans sonrasnda bu alan alt snflara terkettiklerini ve bu ekiliin gstergesi olarak nceleri herkes veya saygdeer insanlar anlamnda kullanlan halk szcnn artk daha ok sradan insanlar anlamnda kullanlmaya balanmas olduunu syler17. 1500-1800 arasnda Reform ve Rnesansa ek olarak kar reform, bilimsel devrim ve Aydnlanma alar boyunca renilmi kltr ile halk kltr arasndaki uurum derinlemi18 daha sonra 18. yzyln sonu ve 19. yzyln balarnda st snflar eitli nedenlerle halk kltrn kefetmilerdir. Bu kefin estetik, entellektel ve politik nedenleri vard. Estetik nedenlerin temelinde klasisizme duyulan tepkinin egzotizmin doal ve vahiliine duyulan ilgiyle birlemesi vard. Burke ilkel olana ilginin en arpc biimde Ossian akmnda grldn syler. Ossian veya Ossian Mac Finn, eserleri sko air James Mac Pherson tarafndan 1760larda evirilen bir Kelt airidir. Macphersonun arkada Hugh Blair, Ossian Kelt Homerosu olarak tanmlayp Her ikisi de basitlikleriyle, yzelikleriyle ve ateleriyle ayrdedilmektedir ifadesini kullanmtr. Entellektel anlamda halk kltrne duyulan ilginin nedenleri ise Aydnlanma hareketine duyulan tepkiler oluturuyordu. Aydnlanmaclarn

14 15

A. g. e., s. 8. Peter Burke, Yenia Banda Avrupa Halk Kltr. Ankara, mge Yaynlar, 1996, s. 22. 16 A. g. e., s. 17. 17 A. g. e., s. 303-305. 18 A. g. e., s. 314.

13

sekincilii, gelenei reddi ve akla verdii merkezi rol bu dnemde eletirildi. Eletirenler gelenekleri, kendiliindenlii ve halkn igdlerini ycelttiler. Politik anlamda ise halk kltrne ynelme hareketi milliyetiliin etkisiyle geliti. Yunanllarn 1821de Osmanlya isyan sonucunda bundan esinlenen Yunan halk arklar derlenmiti. Srp Vuk Stefanovi Karadzi, 1813teki Srp ayaklanmas Tkler tarafndan bastrlnca Viyanaya giderek ncelikle hafzasndaki halk iirlerini birletirdii bir antropolojiyi 1814de yaynlad. nsznde Irknn ulusal ruhunu seven her Srp memnun edeceini umduunu aklamtr. Bu milliyeti yan nedeniyle Trklerin tepkisinden ekinildii iin geniletilmi basknn Viyanada yaplmasna izin verilmemitir. Milliyeti evrelerin halk kltryle ilgilenmesi Polonya, talya, Belika, Finlandiya ve dier lkelerde de benzer srelerle ve ayn tarihsel dnemlerde gereklemitir19. Geleneksel popler kltr ile modern popler kltr ayrmn katlmc snflarla tanmlayan Burken brakt yerden devam edildiinde Williamsn endstrileme ve ehirleme ile modern popler kltrn oluumu arasnda kurduu iliki kendini gsterir. 1800ler ngilteresi dnyadaki tketim toplumlarnn ilk ortaya kt yerdi20. Bu dnemde endstrileme ve ehirleme ii ve iverenler arasndaki ilikileri deitirmi, snflarn yerleim yerlerini birbirinden ayrm ve Fransz devriminin oluturduu panik ile yneticiler politik radikalizme ve sendikacla kar bask ortam oluturmulard. Bunun sonucunda hakim snflarn kontrolnden az veya ok darda kalan bir kltrel alan ortaya km ve bu alan popler kltrle doldurulmutu. Bylece tarihte modern anlamda ilk popler kltr ngilterede ortaya kmtr21. Sonu olarak popler kltr, halk kltrnden farkldr. Bu fark ncelikle popler kltrn retim srecinde ortaya kmaktadr. Yzyllar ierisinde
19 20

A. g. e., s. 23-28. N. Mckendrick, Commercialization and the Economy. N. McKendrick, J. Brewer and J. H. Plumb (eds.) The Birth of a Consumer Society. London: Europa Publications, 9-194ten aktaran John Storey. Cultural Consumption and Everyday Life. London, Sydney, Auckland, Arnold Publishers, 1999, s. 4. 21 R. Williams, Culture and Society. Harmondsworth: Penguin, 1963, s.11den aktaran John Storey. An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture. London, New York..., Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, 1997, s. 17-18.

14

kendiliinden gelien ve toplumun geneli tarafndan paylalan halk kltr, modern an, endstrilemenin ve kitlesel retimin ortaya kmas ile yerini yine kitlesel tketime ynelik olarak belirli merkezler tarafndan retilen popler kltre brakmtr. Popler kltrn nasl retildii, hangi biimlerde ve ne amala topluma sunulduu ise onu olumlu ya da olumsuz eletirenlerin grleri ile beraber ortaya konulabilecek bir konudur. Bu eletiriler popler kltrn toplum ve bireye sunduklarn ancak bu sreleri ortaya koyarak gsterebildikleri iin konunun aydnlanmas bu yaklamlarn incelenmesi ile mmkn olacaktr.

2. Popler Kltrn Muhafazakr Eletirisi

Popler kltr eitli dnce akmlarnca farkl biimlerde eletirilmitir. Bunlardan kimi popler kltre olumlu yaklarken kimi de karsnda yer almtr. Popler kltre ynelik eletiriler iki ana dnce okuluna ayrlr: Muhafazakr elitizm ve neo-Marksist eletirel teori22. Kltr ve medeniyet akm23 olarak da adlandrlan gruptan olan Matthew Arnold, T. S. Eliot ve F. R. Leavis muhafazakr elitizmin temsilcileri olarak ne karken, Adorno, Horkheimer gibi Frankfurt Okulu mensuplar ile Gramsci gibi zgn entellekteller neo-Marksist okulu olutururlar. Ancak bunlarn arasnda ve dnda kalan baka akm ve isimler de popler kltr ok farkl biimlerde ele almlardr. Popler kltr modern an kitleler nezdindeki en nemli olgularndan biridir. Bu nedenle kar kanlar olduu gibi savunanlarn da ok olduu bir alandr. Yukarda adlarn verdiimiz dnrlerin karsnda kltrelci, yapsalc ve post-yapsalc kimi isimler de popler kltrn olumland eserler ortaya koymulardr. almamzn bundan sonraki ksmlarnda her iki yndeki grler de ana hatlaryla ele alnarak, popler kltr ve genel olarak kltrel almalar alanndaki gelimeler aktarlmaya allacaktr. Endstri devrimini yapm olan ngilterede yeni snfsal ve kltrel yaplanmann yerlemeye balad bir dnemde doan Matthew Arnold (1822-

22

Peter Manuel, Popular Musics of the Non-Western World. Oxford, New York, Toronto..., Oxford University Press, 1988, s. 8. 23 John Storey, An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture. London New York..., Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, 1997, s. 22.

15

1888) okul mfettilii yapm, Oxford niversitesinde profesr olarak bulunmu, hem air hem de edebiyat eletirmeni kimliklerine sahip olmasna ramen kltr konusundaki dnceleriyle tannmtr. Matthew Arnold tarihsel olarak modern kltrel almalarn balatcs olarak kabul edilmektedir. Cornhill dergisinde 1867-1868 yllarnda yaynlanan alt makaleye24 dayanan kitabnda Arnold dneminin snfsal, kltrel yaam zerine dncelerini dile getirmitir. Arnold kltr mkemmellik almas25 olarak tanmlar. J. Swiftin Kitaplar Sava (Battle of Books) adl kitabndan ald holuk ve (sweetness and light) mkemmelliin temel karakteri olarak ortaya koyar. Holuk ve k Arnold tarafndan gzellik ve bilgi olarak aklanr26. Bu alma sonucunda Arnold kltrden Tanrnn iradesini ve akln hkimiyetini salamasn bekler27. Toplumu Barbarlar (aristokrasi), Filistinliler (orta snf) ve KalabalkAvam (ii snf) olarak e blen Arnold28 stteki iki snf ne karr. Kltrden bu iki snf ynlendirmesini ve ii snfnn anari eiliminin stesinden gelecek bir kar akm yaratmasn bekler. Aslna baklrsa anari tehlikesi her yerdedir. Britanyada otoritenin merkezi olan aristokrasinin d ve demokrasinin ykselii devleti ve dolaysyla otoriteyi zayflatmtr. Kltrden beklenen de devletin zorunluluunu ne srmektir. Devlet, orta snflar yeterince kltrleninceye ve kendiliinden bir ileyie sahip oluncaya kadar alan snflar kontrol altnda tutacak ve anariyi engelleyecektir. Arnoldn dncesinde eitim kltrn alt snflara iletilmesi iin merkezi bir rol oynar. Ancak eitim araclyla kltr edinecek ii snf politik ajitasyondan ve ucuz elenceden arnabilir. Yani ancak bu sayede (st) kltr popler kltr yenip egemen olabilir29. Popler kltrn ngiliz toplumu iin ok tehlikeli olduunu dnen Arnold kitab boyunca bu konuyu uzun uzadya tartr. Popler kltrn ve yannda gelen otoritesizliin ve anari ortamnn engellenmesinin yollarn aratrr.
24

Samuel Lipman, (haz.) Culture and Anarchy by Matthew Arnold. New Haven and London, Yale University Press, 1994. s. XV. 25 Matthew Arnold, Culture and Anarchy. Samuel Lipman. (ed.) Culture and Anarchy by Matthew Arnold New Haven and London, Yale University Press, 1994. s.48. 26 A. g. e., s. 49. 27 A. g. e., s. 47. 28 A. g. e. ,s. 66. 29 Storey, a.g.e. s. 24-25.

16

Arnold 1950lere kadar popler kltr hakkndaki tartmalarn belirleyici ismi olmutur30. Kltr anarinin karsnda konumlayan ve Arnold gibi eitime merkezi rol bien dier iki eletirmen ise kar-koca Leavislerdir. Queenie D. Leavis (19061981) kocas gibi kltrel sorunlarla ilgilenmi ve nerilerini Arnold gibi elitmuhafazakar izgide gelitirmitir. Matthew Arnold gibi geleneksel toplumsal yapnn zlmesinden ikyet eden Q. D. Leavis areyi otoritenin tekrar ina edilmesinde arar. Leavise gre otoritenin zl demokrasinin ykselii ile ezamanl geliir31. Bunu engellemek ve kltrel yapy tekrar ina etmek grevi ise enttellektel, elit bir aznla der. Bu bilinli topluluk ncelikle toplumun edebi standartlarn ve kapasitesini ortaya karacak sonra da elit avant-garde bir gelenek oluturarak kitle kltrnn bozucu etkilerine kar harekete geirecektir. Bylece toplumu uyararak ciddi kltrn dn tersine evirecek ve eitimdeki otoritenin tekrar kazanlmasn salayacaktr32. Frank Raymond Leavis (1895-1978) de Q. D. Leavisin grlerine benzer ekilde ayn konudaki eletirilerinde kitle kltrn standartlama ve dk seviyeli olmakla sular33. Dominic Strinatinin kitle kltrnn merkez olduunu syleyerek Amerika ile zleletirip Amerikanlama olarak tanmlad34 bu srece delil olmas iin F. R. Leavis, Edmond Gooseun 1889 yazd bir pasaj ileri srer. Goose burada demokratik hassasiyetin yaylmasyla edebi tat geleneinin ve edebi kanonlarn popler istekler tarafndan geriye dndrldn iddia etmektedir35. F. R. Leavise gre endstri devrimiyle birlikte ortak kltr, aznlk kltr ve kitle kltr olarak ikiye ayrlmtr. Aznlk kltr eitilmilerin kltr olarak dnlen ve sylenenlerin en iyisine sahipken kitle kltr eitimsiz ounluk tarafndan sahiplenilmitir. Mass Civilisation and Minority Culture ve Culture and Environment adl kitaplarnda grlerini aklayan Leavis
30 31

A. g. e., s. 28. A. g. e., s. 30. 32 Dominic Strinati, Introduction to Theories of Popular Culture, London and New York, Routledge, 1995, s. 20. 33 Storey, a. g. e. s. 28. 34 Strinati, a. g. e. s. 22. 35 Strinati, a. g. e. s. 22.

17

paylalan ortak kltrn ticari nedenlerle bozulmad dnemlere olan zlemini dile getirir. Ona gre 19 ve 20. yzyllar kltr paralam ve nceki durumda varolan btnlk ve uyumu ortadan kaldrmtr36. Bu nedenle Leavis 17. yzyl kltrn nsanlar gerek kltre sahiplerdi... zengin geleneksel bir kltre... sonradan yok olan olumlu bir kltre37 diyerek yceltir. Leavis bu zlmeye kar durabilmek iin eitim sistemine grevler ykler. Eitim araclyla edebi otoritenin yeniden kurulabileceini syleyen Leavis, bu yolla kitle kltrnn etkilerinin azaltlabileceini belirtir.
Bunu yapmak iin Leavis takipileri James Joyce ve Virginia Woolfun da iinde olduu modern deneysel almalar da darda brakan ok snrl bir kanon nerdiler. Jane Austin, Alexander Pope ve George Eliot gibi okuyucularn ahlaki duyarlln gelitirmeye ynelen almalar ne kardlar.38

Leavis grleriyle klasik elit-muhafazakr dncelerin temsilcilerinden biri olmakla beraber Tony Bennetin de belirttii gibi eitimde popler kltrn aratrlmasna dair bir alma alan yaratmtr39. Kltrel almalar ngilterede 1950lerden itibaren Leavis sayesinde gelimitir. kinci dnya savandan sonra 1950lerin sonlarna kadar A.B.D.de kltrel bir uzlama olduu grlmektedir. Zenci haklar, Vietnam sava gibi sosyal kriz yaratan sorunlarn toplumu sard 1960lara kadar hkim olan bu uzlama dneminde entellekteller iyice oturmaya balayan tketim toplumu ve kitle kltrne dair tartmalara girimilerdir40. ounlukla souk sava ideolojisinin de argmanlara dhil edildii bu dnemde Mass Culture: The Popular Arts in America antolojisinin editrleri Bernard Rosenberg David Manning White gibi isimler kitle kltrne dair grler ileri srmlerdir. Sz geen antolojiye

36 37

Storey, a. g. e., s. 30-32. F. R. Leavis, The Common Pursuit, London, Hogarth, 1984, pp.188-9, 208den alntlayan Storey. A.g.e. s. 33. 38 Simon During (haz.. The Cultural Studies Reader. London and New York, Routledge, 1993, s 2. 39 Tony Bennet, Popular Culture: Themes and Issues in Popular Culture U203, Milton Keynes: Open University Press, 1982, pp.5-6dan aktaran Storey, A.g.e. s. 34. 40 Storey, a. g. e. s. 35.

18

katk yapan nemli isimlerden biri de Dwight MacDonalddr. MacDonald A Theory of Mass Culture adl makalesinde yle der:
Halk kltr (folk art) aadan geliti. Halkn kendisi tarafndan, yksek kltrn faydas olmadan ve kendi ihtiyalarna dnk olarak yaratlan, kendiliinden ve zgn bir ifadeydi. Kitle kltr yukardan empoze edilir. adamlar tarafndan kiralanan teknikerlerce imal edilmitir, alclar pasif tketicilerdir ve katlmclar satn almak ve almamak arasnda snrlanmlardr.41

Kitle

insannn

atomlamasna

ve

dier

milyonlarca

atomdan

farkszlamasna vurgu yapan Macdonald bu insan saran kitle kltrnn standartlatrc, formllemi, tekrarlamal ve yzeysel olduunu anlatr. Ona gre kitle kltr eski snfsal engelleri, gelenekleri ve kltrel ayrmlar kaldrmaktadr. Hereyi kartrr ve homojen bir kltr yaratr. Bu anlamda kitle kltr ok demokratiktir, btn duvarlar ykar42. Kltrel anlamda gelecee dair umutsuz bir bak olan Macdonalda gre sadece modernist avant-garde gelecee dair bir umut verir43. Bu anlamda Macdonald daha nce deinildii zere Leavis ve aada incelenecei gibi Adorno ile benzer bir tavr alr. Btn bu yaklamlar kitle kltrnn yokediciliine kar avant-garden yaratc/retici kimliini ne karrlar. Avant-garden tarihsel geliimine, 1950ler sonrasnda yeniden ortaya kna ve bu konudaki dier yaklamlara daha sonra deinilecektir.

3. Popler Kltr ve Marksist Eletiri

Kltrn Marksist yntemle ele alnmas onun dier tarihi toplumsal koullarla ilikilendirilmesi ile mmkndr. Marksist teoriye gre bir sistemi alt yap ve st yap oluturur. retim ilikileri alt yapy, kltrel ve siyasal ilikiler styapy meydana getirir. Ekonomik determinist gr st yapnn alt yapy pasif bir biimde yansttn ngrr. Ancak bu ilikinin bu kadar basit bir formlasyona

41 42

During, a. g. e., s.10. A. g. e., s. 16. 43 A. g. e., s. 19.

19

indirgenemeyecei teorinin kurucular tarafndan da belirtilmitir. Alt yap ve st yap arasnda her zaman tek ynl olmayan diyalektik bir iliki sz konusudur.
Maddeci tarih anlayna gre, tarihte nihai belirleyici etken gerek yaamdaki retim ve yeniden retimdir. Ne Marks, ne de ben hibir zaman bundan fazlasn ne srdk. Bu nedenle biricik belirleyici etken ekonomik etkendir diyerek birisi onu arptrsa bu nermeyi anlamsz, soyut, sama bir sz dntrm olur. Temel olan ekonomik durumdur ama deiik st yap geleri ... tarihsel mcadelenin gidii stnde kendi etkilerini gsterirler. .... Siyasi, hukuki, felsefi, edebi, sanatsal vb. Gelime ekonomik gelimeye dayanr. Ama btn bunlar hem birbirleri zerinde, hem de ekonomik temel zerinde tepki gsterirler.44

Marksizme gre kltr sistem ierisinde bamsz bir varlk deildir. Bir grup tarafndan retilir. Snfl bir toplumda da kltr, yneten yani retim aralarn elinde bulunduran snf tarafndan retilir/ynetilir onun dncelerini yayar ve bu snfl yapy merulatrr. Dolaysyla st yapnn bir paras olan kltr snf savann bir parasdr. Kltr, snfl toplumda ynetenlerin isteklerine uygun olarak ekillendiine gre sistemin sorunsuz ilemesine yardmc olacaktr. Kitle kltr (modern popler kltr) de sistemi merulatrarak ideolojik bir ilevi yerine getirir. Marksizm iindeki dnsel akmlardan olmakla birlikte kimi noktalarda Marksizmi eletiren Frankfurt Okulu popler kltre kar en kapsaml saldrlardan birini yapmtr. Frankfurt Okulu, Frankfurt niversitesi bnyesinde 1923te kuruldu. lk yneticisi Carl Grnberg (1861-1940) idi. Daha sonra 1926da profesr olan Horkheimer (1895-1940) okulun yneticiliini stlendi. yeleri arasnda Theodor W. Adorno (1903-1970) Walter Benjamin (1892-1940), Erich Fromm (1900-1980), Herbert Marcuse (1898-1978), Leo Lwenthal (1900-1993) gibi ok nemli isimler vard. 1933te Hitlerin iktidara gelmesiyle birlikte okul ABDye tand. 1949da tekrar Almanyaya dnd.

44

F. Engels, Marx, Engels, Lenin-Sanat ve Edebiyat, ev: Aziz allar, Ankara, Ekim Yaynlar, 1990, s. 44-45.

20

Frankfurt Okulu eletirel toplum teorisi ksaca eletirel teori adn verdikleri yntemi kullanarak modern kapitalist toplumsal dzene ve ortodoks Marksizme eletiriler yneltmitir. Frankfurt Okulu toplumsal birok alanda incelemeler yaparken zellikle Adornonun almalarnn etkisiyle popler kltr konusunda da yeni fikirler ne srmtr. Almanyadan ayrldktan sonra Avrupadaki geleneksellemi dnsel ve maddi yapnn aksine yeni dnyann birok anlamda zgn ve modern yaam Franfurt Okulu mensuplarn derinden etkilemitir. Adorno kapitalizmin bu en gelimi biimini incelerken kltrel yap ile endstriyel ilikiler arasndaki ilikiye dikkati eker. Kltr aka ve cretle dier meta reticilerinin retim kurallarna uyan bir endstri haline geldi. Kltrel retim tm kapitalist ekonominin bir parasdr45. Dolaysyla kapitalist bir zihniyetle retilen kltrel rnler pazarn llerince deerlendirilmeyi daha batan kabul ederler. Yani bu rnler sonradan metaya dnmemi tersine meta olarak imal edilmilerdir. Sanatn mala dnmesiyle birlikte dnyaya dair ileri srd dnceler yerlerini piyasa deerlerine brakrlar. Huyssenin de belirttii gibi sanatn metalamas, metann estetiklemesiyle sonlanr46. Adorno ve Horkheimer beraber yazdklar Aydnlanmann Diyalektii adl kitaplarnda modern kapitalist toplumdaki kltrel alanla ilgili olarak yerleik kitle kltr yerine kltr endstrisi terimini kullanrlar. Kltr Endstrisi adl kitabnda Adorno bu tavrn nedenini aklarken kitle kltr teriminin yanl anlalmasna deinir. Ona gre kitle kltr kitlelerin iinden ve kendiliinden kan bir kltr artrmakta ve (geleneksel, otantik) popler sanatn modern biimi gibi alglanmaktadr. Oysa kltr endstrisi popler kltrden ayr dnlmelidir.

45

J. M. Bernstein, T. W. Adorno Culture Industry, Londra ve New York, Routledge 2001, iinde giri blm s. 9. 46 Andreas Huyssen, After the Great Divide: Modernism, Mass Culture and Postmodernism, London Macmillan Press, 1986, s. 21den aktaran J. M. Bernstein, T. W. Adorno Culture Industry, Londra ve New York, Routledge, iinde giri blm s. 24.

21

Kltr endstrisi tketicilerine yukardan dayatlan ve kitleler iin meta reten bir endstridir47. Frankfurt Okulunun kltr endstrisine kar klarnn temel nedeni de budur. Pazar iin retilen kltrel rnler nceden planlanm, seri retimle oaltlan nesnelerdir ve ideolojik olarak toplumsal istikrarn salanmasna yardm ederler. nceki blmlerde grdmz zere M. Arnold ve Leavis popler kltr anari retme potansiyelinden tr dlarlarken Adorno ve arkadalar tam tersini dnmektedir. Adornoya gre kitle kltr denen olgu toplumsal denetime, var olan otoritenin devamna yardmc olmaktadr.
Kitle kltrn .... insanlarn sadece ok az ve ok kt eyler edinebilmesine, her tarafta korkun bir yoksulluk iinde yaayan ynlar bulunmasna, insanlarn hakszla raz olarak yaamasna yardm ettii iin eletiriyoruz.48

stelik kitle kltr bunu bilinli olarak yapmaktadr. Aydnlanmann Diyalektiinde Adorno bu sreci uzun uzadya tarif etmektedir. Piyasa deerlendirmelerinde ska karlatmz tketicinin talebinin sanayinin arzn dourduunu anlatan denklem kltrel alanda tersine ilemektedir. Adorno gelimi toplumlarda kltr endstrisinin tketicilerin ihtiyalarn bizzat reten ve ynlendiren bir gce dntn dnmektedir49. Adorno kltr endstrisi konusundaki grlerini sinema ve mzik gibi alanlara ynelik eletirileriyle rneklendirir ve pekitirir. Popler Mzik zerine (On Popular Music)50 adl yazsnda Adorno popler mziin iki temel zellii olduunu syler. Standartlama ve szde bireycilik (pseudo-individualisation). Bunlar ayn zamanda gerek mzikle popler mziin ayrld noktalardr.
47

Theodor W. Adorno, : The Culture Industry-Selected Essays on Mass Culture, J. M. Bernstein (haz.) London-New York, Routledge, 2001. s. 98. 48 Theodor W. Adorno, Edebiyat Yazlar, ev: Sabir Ycesoy, Orhan Koak, stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s. 97. 49 Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Aydnlanmann Diyalektii, ev: Ouz zgl, stanbul, Kabalc Kitabevi, 1996, 2. Cilt, s. 35. 50 T. W. Adorno, (George Simpsonun ibirliiyle) On Popular Music (Popler Mzik zerine) Studies in Philosophy and Social Science, say 9 (1941)den aktaran Phil Slater, Frankfurt Okulu, stanbul, Kabalc Yaynevi, 1998, s. 234.

22

Standartlama orijinalliin ortadan kalkmas ve eskinin yeniden retiminde kendini gsterir. Kltr endstrisinin rettii arklar birbirine benzemektedir. Ge liberal dneme karlk kitle kltr dnemindeki yenilik yeninin dlanmasdr51. Szde bireycilikle kasedilen ise arklarn szde orijinal olarak dinleyiciye sunulmasdr. Bu yolla kltr endstrisi arky daha nce retilmemi, ncekilere benzemeyen, tek bir rn olarak gsterir. Benzer durum sinema iin de geerlidir. Bu sektrdeki efektlerin (Adorno 2000li yllarn Holywood filmlerini grmemiti) ve tekniin eserin kendisinden bile nemli hale geldiini dnmektedir52. Standartlama nedeniyle birbirine benzer filmler yaplmaktadr. Kltr endstrisi standartlama sayesinde belli admlarla, belirli yollarda ilerleyen binlerce filmi piyasaya srebilmektedir.
Sinemada da genellikle filmin nasl bitecei, kimin dllendirilip kimin cezalandrlaca ya da unutulaca hemen anlalmaktadr, hafif mzikte ise alk bir kulak melodinin ilk notalarn duyar duymaz devamn tahmin edebilmekte ve bu doru kt zaman kendini mutlu hissetmektedir.53

Eserin iindeki boluk teknik yardmyla doldurulmaktadr. Bu sayede her trden dinleyici/seyirciye hitap eden ve hepsine yetecek sayda eserler ortaya konur. Oysa;
Sanatta teknik eserin i organizasyonu ile ilgili bir kavramdr. Buna karlk kltr endstrisinin teknii daha batan datm ve mekanik reprodksiyonla ilgilidir ve nesnesine daima dsal kalr.54

Geleneksel ciddi sanatta teknik, eseri zenginletiren bir unsur olarak onun iinde yer alrken kltr endstrisi teknii metann pazarlanmasna yardm edecek bir ara olarak kullanr. Teknik sanata yabanclar.
51

Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Aydnlanmann Diyalektii, ev: Ouz zgl, stanbul, Kabalc Kitabevi, 1996, 2. Cilt, s. 23. 52 A. g. e., s. 13. 53 A. g. e., s. 13. 54 Theodor W. Adorno, Culture Industry, Londra ve New York, Routledge, 2001, s. 101.

23

Adornoya gre kltr endstrisi eskiden birbirinden ayr olan yksek ve alt sanat birletirerek ikisini de tahrip eder. Yksek kltrn etkilerini programlayarak onu ciddiyetinden uzaklatrr, alt kltr ise iindeki rsi dzen d direnii krarak zincire vurur.55 Adornonun kltr endstrisini eitli biimlerde eletirip kar kmasndan dolay otomatik olarak yksek kltr savunduu eklinde bir yanl anlama vardr. Ancak Adorno bu konuda elitist muhafazakr dnceye kar kar. Srf iyi olduu iin yksek kltrn savunulmasna itiraz eder.
Adornonun kltr endstrisine seenek olarak dnebildii kar- kavram yksek ya da ciddi kltr olmayp kitlelere ait, fakat yirminci yzyln avantgarde sanatna benzer bir varyant olmutur.56

Adorno kitlelere yukardan dayatlan kltrn yan sra kitlelerin yaamndan bamszlam kltrel almalar da reddetmektedir. Yaplmas gereken, kltr endstrisinin seri retim yoluyla demokratikletirdii kltr, bu endstriden bamsz bir demokrasiye kavuturmay savunmaktadr. 1960l yllarda ABD ve Avrupadaki birok muhalifin bavuru kaynaklarndan olan Tek Boyutlu Adam (One Dimensional Man) adl yaptnda Herbert Marcuse mevcut gelimi endstriyel toplumun dayatt teknolojik mantn ve tek boyutlu dncenin eletirisini yapar. Kitabnda ileri teknolojiye sahip toplumun mantk d olduunu57 ve yanl bilin rettiini58 syleyen Marcuse modern teknolojinin toplumu kontrol etmeyi amalayan ideolojik duruuna vurgu yapar. Marcusea gre modern endstriyel toplumlar totaliter bir yap sergilerler. Totaliterlik iin salt terrn gerekmediini ok partili ok gazeteli ksacas ok sesli toplumsal yaplarn da totaliter bir nitelik kazanabileceini ifade eder. Totaliterliin nemli ltlerinden biri olarak gerek ve yapay ihtiyalar ayrm yapan Marcuse
55 56

A.g.e., s. 98-99. Martin Jay, Adorno, ev: nsal Oskay, stanbul, Der Yaynlar, 2001, s. 177. 57 Herbert Marcuse, One-Dimensional Man, Studies in The Ideology of Advanced Industrial Society, Boston, Beacon Press, 1991, s. xli. 58 A. g. e., s. xlv.

24

yapay ihtiyalar belirli toplumsal karlarn bireye dayatt ihtiyalar olarak tanmlar. Yapay ihtiyalar reklmlarn nerdii gibi elenmek, davran gelitirmek ve tketmek, bakalarnn sevdiini sevip nefret ettiinden nefret etmektir59. Tabii ki bir ihtiyacn yapay veya gerek oluunun cevab birey tarafndan verilecektir. Ancak bireyin igdlerine kadar tm hayatnn ynlendirildii bir toplumda verilecek cevabn ne kadar salkl olaca phelidir. Bu trden bir toplumsal yaplanmada kitle iletiim aralar da haber verici, elendirici ilevlerinden syrlarak ynetici bir rol stlenirler60. Yanl bilinlenme ortamnn yaratt yanl ihtiyalar mlk ve eya ile zdeletii iin insanlar kendilerini ve evrelerindeki insanlar buna gre tanmlarlar. Sonuta yabanclama tamamen nesnel bir hal alr. Yabanclam zne kendi yabanclaan yaam tarafndan yutulur61. leri teknolojiye sahip Bat toplumlarnn rettii, bireyselliini ve zgrln kaybetmi, sradanlam, tek boyutlu insan reddeden Marcuse eletirisini bu toplumlarla snrlamaz. Dou Bloku lkelerinde de zgrlk alannn komnist rejim tarafndan belirlendiini ve bu alann dna kan, eletirel olan her tavrn tpk Batl lkeler gibi ak ya da kapal biimlerde sulandn belirtir. Dolaysyla aykr olan, sradanl reddedeni bastrma eiliminin modern endstriyel toplumlarn ortak bir tavr olduu ortaya kar. Marcusea gre endstriyel toplumlarn tek boyutlu insanlar yaratma abas ekonomi ve politikada olduu gibi kltrel alanda da kendini gsterir. Kltrn sosyal kontrol salamada kullanlacak bir ara haline gelmesiyle birlikte yksek kltr de maddesel kltrn bir paras haline gelmitir.. 62 Gnmzdeki kltrel yapy eletirirken Marcuse kltrel rnlerin kitlesel retimi ve ayrca yabanclama olgularndan hareket eder. Burada Marcusea aydnlanmac ve sonrasndaki modernist sanatlarn tavr ilham vermektedir. Bu sanatlarn rettii yksek kltre ait rnlerin topluma yabanc oluu ve yabanclatrc etkileri birok dnr gibi Marcuseun da zledii bir zelliktir.

59 60

A. g. e., s. 5. A. g. e., s. 6. 61 A. g. e., s. 11. 62 A. g. e., s. 58.

25

Mozart ya da Kafka sradan olan yeniden retmek yerine onun dnda, ona yabanc ve dinleyen/okuyan gnlk yaama yabanclatrc eserler verirler. Marcuse geleneksel yksek kltrdeki bu yabanc/yabanclatrc tavrn kltrn kitlesel retimiyle krldn belirtir. Hegel, Baudlaire ve Bach gibi klasiklerin kitlesel retim ve tketim ana sokularak metalamas onlarn yabanclatrc etkilerini yaymak anlamna gelmez. Tam tersine ayrksln ifadesi olan bu eserler eski glerini kaybederek var olan dzeni eletirmek yerine ona yapc katklarda bulunurlar. Dier btn metalar gibi sradanlaan kltrel rnler bu sayede baka boyutu dillendirme yeteneinden yoksun kalrlar ve tek boyutlu toplumun yap talarna dnrler. Frankfurt Okulu ierisinde modern kapitalizmin kltre etkileri konusunda olumlu tek gr Walter Benjamine aittir. Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt (The Work of Art in The Age of Mechanical Reproduction) adl ok bilinen makalesinde sanatn gemite ve bugn var olu koullarn inceleyerek bu konudaki dnm inceler. Benjamin fotoraftan yola karak kimi tespitlerde bulunur. Buna gre teknik yolla yeniden retim, yaptta insan duyularnn alglayamayaca baz zellikleri daha belirgin hale getirebilir ve bu sayede alglamay glendirir. kinci olarak yapt bulunduu zel ortamdan koparlp sanatseverin ayana gider. Bylece sanat yaptnn zel atmosferi (auras) kaybolur. Atmosferin kaybolmas nesnenin otoritesinin yitmesi ve gelenekten koparlmas anlamna gelir. Sanat tekil varlndan kurtulup kitlesel bir varlk edinir. Benjamine gre sanat yaptn en eski zamanlarda gelenek ierisine yerletiren ey evresindeki atmosferdir ve bu atmosfer eserin nceleri bysel ve sonralar da dinsel trenlerdeki kullanmndan kaynaklanr. Daha sonralar seklerleme ile birlikte dinden bamsz olsa da sanatn bu trensel havas devam eder. Rnesans dneminde, sanatn otonom yapsna ve hakikiliine vurgu yaplarak eski devirlerden kalma gzellik klt devam ettirilmitir. Sanatn retim koullar deimeye baladnda yani o trensel atmosfer yok olmaya baladnda sanat

26

buna tepki gsterir. ...sanata zg tanrbilim diye tanmlanabilecek sanat sanat iindir retisi63 bu tavrn davurumudur. Fotorafn ortaya k bu sreci ok net bir ekilde ifade eder.
Sanat yaptnn teknik yoldan yeniden retilebilirlii dnya tarihinde ilk kez olarak yapt kutsal trenlerin asala olmaktan zgr klmaktadr. Yenidenretilen sanat yapt gittike artan lde yeniden retilebilirlii hedefleyen bir sanat yaptnn yeniden-retimi olmaktadr. renin bir fotorafn negatifinden ok sayda bask yaplabilmektedir; hangisinin zgn bask olduu sorusu bir anlam tamamaktadr. Gelgelelim sanatsal retimde hakikilik ltnn iflasyla birlikte, sanatn toplumsal ilevi de bir btn olarak kkl bir deiim geirmitir.64

Benzer biimde yeni teknik imknlarn olanakl kld sinemay da inceleyen Benjamin izleyicinin evreyi betimleme biimindeki farklla deinir.
Sinema, daarcndan yakn ekimler yaparak, tan olduumuz nesnelerin gizli ayrntlarn vurgulayarak, kamerann dhice ynetimiyle sradan ortamlar irdeleyerek, yaammz yneten zorunluluklara ilikin bilgileri arttrd gibi, bize daha nce hi dnlmemi, dev bir devinim alan da salar... Yakn ekim mekan geniletirken, ar ekim devinimi geni zaman paralarna yayyor.... Kameraya seslenen doann gze seslenenden farkl olduu da bylece somutlamaktadr.65

Benjamin sinemada da tpk fotoraf ve resim sanatnda olduu gibi kitlelerin sanat eseriyle ilikisini, onu almlamasn ne karr. Adorno ve Marcuseun modern ada sanat ve kltrn otoriteyi ve toplumsal istikrar desteklediine vurgu yaptklarn grmtk. Benjamin ise bu yazarlarn ve dier eletiricilerin aksine modern ada kitlelerin sanata katlmn, onun anlamn oaltmalarn nemli bulur.

63 64

Walter Benjamin, Pasajlar, ev: Ahmet Cemal, stanbul, Yap Kredi Yay. 1995, s. 52. A. g. e., s. 61. 65 A. g. e., s. 64.

27

Sanatn mekanik yoldan oaltm kitlelerle sanat arasndaki ilikiyi deitirmitir. Tablolar ondokuzuncu yzyla kadar belirli bir grup tarafndan seyredilmek zere zel yerlere aslrken bu tarihten sonra sanatn belirli bir hiyerariye bamll krlm ve resim galerileri, mzeler v.b. gibi meknlarda kitle nne kmaya, kitlesellemeye balamlardr. Mekanik retim bu durumu glendirmitir. Sanat artk ilahi bir varlk olmaktan kp gnlk hayat ierisine dhil edilmitir. Bu sre sanat yapt ile onu alglayan kitle arasndaki ilikinin demokratiklemesi sonucunu dourmutur. Adorno kltrn daha retim aamasnda bir anlam edindiini ve kitleyi de bu anlamn ekillendirdiini sylerken Walter Benjamin tketim annda kitlelerin ortaya koyduu anlam vurgular. Mekanik retim sayesinde alglayc kitlesini genileten sanat yaptnn anlam retimin artmasyla orantl olarak genilemitir. Bu konudaki dier nemli bir dnr ise Antonio Gramscidir. Gramsci sadece kltrel almalar alannda deil felsefe, siyaset ve tarih konularnda da birok tartmaya yol aan nemli bir dnrdr. 1891 ylnda talyann Sardunya adasnda doan Gramsci politik bir kiilik olmu, Mussolini iktidara gelince 1926da tutuklanmtr. Gramscinin byk yanklar yaratan fikirleri hapishane yllarnda yazd notlarda ve mektuplarda dile getirilmitir. zgn bir dnr olan Gramsci Marksist dnce ile dnyaya bakmasna ramen bu dnce sisteminin kabaca anlalmasna kar kmtr. En nemli zelliklerinden biri ou kez u noktalara gtrlen ekonomik determinist anlaya kar kmasdr. Gramsci toplumdaki her eyin salt ekonomik nedenlerle aklanamayacan szgelimi kltr ve ideolojinin ekonomiden ayrt kimi ynleri olduunu belirtir. rnein Fransz Devrimi sadece snf savamlarn inceleyerek anlalmaz, O dnemde hkim yapya kar gelen aydnlar ve onlarn dnceleri de bu devrimi etkilemitir. Gramscinin dncesinde en nemli ke talarndan biri hegemonya kavramdr. Hegemonya ilk anlamda topluma egemen olan snf veya gruplarn dierleri zerindeki basksn dile getirir. Gramsci hegemonyann salt zora

28

bavurularak yerlemediini, kimi toplumsal faktrlerin de buna dhil edildiini syler.

Yapmamz gereken iki temel st yap katmann belirlemek: Genelde gayri-resmi olarak adlandrlan organizmalarn bir aradaln ifade eden sivil toplum ve politik toplum ya da devlet. Bu iki katman, bir yandan baskn grubun topluma uygulad hegemonyay ve dier taraftan dorudan basky veya devlet ve yasal hkmet araclyla emirlerin uygulanmasnda bir araya gelirler.66

Devlet g kullanma yetkisini elinde tutarken, sivil toplum hegemonyann oluturulmas ve yeniden retimini salar. Sivil toplum, ierisinde barndrd aile, din, sendika, partiler ve popler kltr gibi yaplardan meydana gelmektedir. ktidarn ele geirilmesi bir snfn ynetici olmas iin yeterli deildir. Snfn ynetme gc lkedeki sivil toplum zerinde hegemonya kurmasna baldr. Bu gerekletiinde, yani iktidar ele geiren baskn snf, entellektel ve ahlaki liderliini dier snflara kabul ettirdiinde konumunu salamlatrm olur. Bu srete salt zorlama deil, alt snflarn rzas vardr. Egemen snf veya gruplar kendi fikirlerini, aada bahsedeceimiz mekanizmalar yardmyla alt snflara kabul ettirir. Alt snflar, yneten snfn fikir ve arzularna kendi istekleriymiesine raz olur. Snflar arasnda szde bir uzla gerekleir. Hegemonya kavramyla beraber Gramsci nemli bir baka kavram gelitirir: Organik aydnlar. (Organic intellectuals) Trkeye aydn olarak evirilen intellectual kelimesini Grmasci daha geni ele alr. Onun yazdklarnda iki tr aydndan bahsedilir: Geleneksel aydnlar (Traditional intellectuals) bizim ilk aklmza geldii gibi byk dnr ve sanatlar anlatrken, organik aydnlar ise toplum ierisinde hegemonyay destekleyen fikirleri reten ve yayan kiilerdir. Gramsciye gre her snf kendi dnya grn destekleyen, kendisiyle bu konuda ibirlii ierisinde olan organik aydnlar retir. Hegemonya ekimesinde

66

Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, London, GBR: ElecBook, 2001, s. 145.

29

bu aydnlarn byk nemi vardr. Gramsci entellektel katlmn olmad bir insan etkinliinin olmadn67 syler.
Btn insanlar aydndr (intellectual) ancak herkes aydnn toplumdaki fonksiyonuna sahip deildir.68

Ynetici snfn organik aydnlar sivil toplum ierisindeki kurumlarda (Din, aile, sendika, siyasal partiler, v.b.) rettikleri fikir ve deerler araclyla hegemonyay glendirir ve yeniden retirler. Ancak hegemonya bir olgu deil devam eden bir sretir. Dolaysyla alt snflar st snfn liderliini kabul etseler de yerel ve evrensel elikiler devam eder. Snfsal ayrma bu durumun tipik rneidir. Sregiden elikiler hegemonik ortam ierisinde bile hegemonyaya kar direniin devam etmesine neden olur. Snflar arasndaki kltrel ve politik liderlik kavgas geri ekilmeler, geici uzlamalar ve kar saldrlarla srer. Hegemonyann oluturulduu sivil toplumun gc ile devletin gc arasnda ters bir orant sz konusudur. Devletin gl olduu lkelerde sivil toplumdaki hegemonya gszdr. Az gelimi lkelerde devletin ska iddete bavurmas bu durumu aklar. Sivil toplumun yani hegemonik alann gl olduu lkelerde ise iddet hem gereksiz, hem de hegemonyaya zarar verici bir unsurdur. Gelimi liberal-demokratik lkelerde, sivil toplumun sistemi reten asli g oluu ve devletin ayrca iddete gerek duymay hegemonyann gcn gsterir. Bu tip lkelerde devletin iddeti onu merulatran hegemonyann sivil toplum nezdinde zarar grmesine neden olacaktr. Popler kltr de devam eden hegemonya savann bir parasdr. Dolaysyla popler kltr alan yukardan dayatlanla aadan gelenin, ticari olanla otantik olann karmdr. Bu anlamda popler kltr birbiriyle elien ilgi ve deerlerin bir karmdr69. Gramscinin teorisinden yola klarak kurulan Yeni Gramscici Kltrel almalar (Neo-Gramscian Cultural Studies) ekol popler kltr hakknda iyi

67 68

A. g. e., s. 140. A. g. e., s. 140. 69 Storey, a. g. e., s. 127.

30

veya kt eklindeki genellemeci bir bak yerine kltrel rnlerin retim, datm ve tketim srecinin incelenmesini nerir. Yeni Gramscici kltrel almalar her tketimin zorunlu olarak pasif bir tketim olmadn ileri srer ve kullanmtketim aamasnda retilen anlamlar aratrr. nk nihai olarak ideolojinin kendini gsterdii ve anlam ekillendirdii yer burasdr. Adorno kltrel rnn daha batan belirlenmi bir anlam iinde barndrdn ve bunun tketiciyi belirlediini vurgulamtr. Yeni Gramscici kltrel almalar ise kltrel rnn tketildii balamn (context) anlam belirlediini ne srer. Stuart Hall buradan yola karak gelitirdii telaffuz (Articulation) kavramnda kltrel metin ve pratiklerin nceden garanti edilmi, her zaman geerli anlamlar olmadn, anlam belirleyenin, ifade edilen sylemle eitli tarihsel koullarn ilikisi olduunu ortaya koyar.70 Yani kltrel rnn retildii sistem, bireyin kltrel rnle ilikisi ve rnn tketildii balam karlacak anlam belirlemektedir. John Storeyin bu konuda verdii Bob Marley rnei yeterince aklaycdr. Bob Marley reggae mziinin kurucusu ve tm dnyadaki en nemli temsilcilerindendir. Marley arklar araclyla Rastafarianizm inancn dile getirmitir. Rastafarianizm dini bir inan olmakla birlikte anti-emperyalist dnceler de ihtiva etmektedir. Marleyin arklar, lmnn zerinden uzun bir sre gemesine ramen popler kltr iindeki gcnden birey kaybetmemitir. Ancak madalyonun teki yz evirildiinde Bob Marley kasetlerinin tm dnyada mzik irketlerine olaanst paralar kazandrd grlr. Yani muhalif dnceleri ve kendine has mziinin anlattklaryla, kltr endstrisinin glenmesine yardm edii birbiriyle eliki yaratmaktadr. Her ne kadar Bob Marleyin arklarnn almlanmas kltr endstrisinin istedii biimde olsa da bu, zellikle sivil toplumun kltrel kriz dnemlerinde sistem kart mesajlarnn ne kmayaca anlamna gelmemektedir.

70

S. Hall, On postmodernism and articulation: an interview with Stuart Hall, ed. L. Grossberg, Journal of Communication Inquiry 10 (2), 45-60tan aktaran Jennifer Daryl Slack, The theory and method of articulation in cultural studies, Morley, David / Chen, Kuan Hsing (eds): Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, London and New York, Routledge, 1996 iinde.

31

Gramscinin nemli lde etkiledii dnrlerden biri olan Louis Althusser (1918-1990) toplumsal yapy yle tarif eder:
Her toplumda, kimi zaman ok paradoksal biimler altnda, temelde bir ekonomik faaliyetin, politik bir rgtlenmenin ve ideolojik biimlerin (din, ahlak, felsefe, vs.) varl gzlemlenir. Dolaysyla ideoloji mevcut haliyle, her toplumsal tmln organik anlamda parasdr.71

Bu paralar arasndaki ilikiyi zmlerken Althusser de tpk Gramsci gibi ekonomik determinist anlaytan kanmaya alr. Ekonomizm marksist terminolojide toplumsal alandaki her tr olgunun nedenini alt yap yani ekonomik koullarla aklamaya alrken Althusser bu yaklam reddeder ve st yapnn alt yap karsndaki grece zerkliine vurgu yapar. Ekonomi son tahlilde belirleyicidir ancak bu, st yap kurumlarnn kendi aralarndaki ve alt yapya ynelik etkileimlerinin olmad anlamna gelmez. Dolaysyla st yapnn ileyi biiminin analizi, bir toplumsal yapy anlamada ok nemli bir yere sahiptir. Althusser st yapy incelerken ideolojiyi anahtar olarak kullanr ve dair tez ne srer. Bunlardan ilkine gre ideoloji bireylerin gerek var olu koullaryla kurduklar imgesel ilikinin imgesel bir tasarmlanmasdr.72 deoloji bireylerin dnyayla kurduklar ilikiyi arptr. Alt yap ile kurulan ilikide dorudan alt yapnn yansmasn grmek mmkn deildir. Bunun yerine arptlm imgesel iliki ne kar.
Demek ki ideolojide tasarmlanan, bireylerin var oluunu yneten gerek ilikiler sistemi deil, bu bireylerin boyun eerek yaadklar gerek ilikilerle kurduklar imgesel ilikidir.73

71 72

L. Althusser, Marx in. ev. Ik Ergden, stanbul, thaki Yaynlar, 2002, s. 282. L. Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki Yaynlar, 2003, s. 89. 73 A. g. e., s. 92.

32

Ksacas ideoloji bir temsiller (imgeler, mitler, idealar, kavramlar) sistemidir. Bu sistem yanl bir bilin sunarak maddi dnyadaki elikilerin grmezden gelinmesini salar. deoloji bilinli gibi grnr ama bilin d / bilinsizdir. deolojide, insanlar, gerekten de kendi varlk koullarn yaama tarzlarn ifade ederler: Bu, hem gerek ilikiyi, hem de yaanan hayali ilikiyi ierir.74 deolojinin bilinsizlii onun sessizlii anlamna gelir. Ancak bu sessizlik onun yanl anlalmasndan ileri gelir. deolojiyi anlamak iin ona dardan baklmal ve sylemedikleri aratrlmaldr. deoloji sylediklerinden ok sylemedikleriyle kurulu bir yapdr. Dolaysyla bir metinde anlam aratrmak, var olan kadar var olmayan, cevaplananlar kadar cevaplanmayanlar ortaya koymaktr. Bu yntem semptomatik okuma olarak adlandrlr. Bu konu Machereyin dnceleri incelenirken daha ayrntl ele alnacaktr. Althusserin ikinci tezine gre ise ideoloji maddi bir var olua sahiptir. Snfl bir toplumda retimin devam etmesi, retici glerin yeniden retilmesine baldr. Verili sistem iki aygtla devam ettirilir. Gramsciye benzer biimde Althusser ikili bir yap ngrr. ncelikle devlet aygt ak bask unsuru olarak ortaya kar. Bu aygt hkmet, idare, ordu, polis, mahkemeler ve hapishanelerden oluur. Ancak tek bana bask, sistemi yrtmek iin yeterli deildir. Ayrca retici glerin yeniden retimi de salt maddi olanaklarn salanmasyla gereklemez. Bu glerin nitelik olarak ekillendirilmeleri, verili otoriteyi benimsemeleri gerekir. Gramscinin sivil toplum ve aydnlar and bu noktaya Althusser D Alar (Devletin deolojik Aygtlar) koyar. Althusser D Alar yle sralar:
-Dinsel D A (Farkl kiliselerin oluturduu sistem) -renimsel D A (Farkl gerek zel gerekse devlet okullarnn oluturduu sistem) -Aile D As -Hukuki D A -Siyasal D A -Sendikal D A -Haberleme D As (Basn, radyo-televizyon vb.) -Kltrel D A (Edebiyat, gzel sanatlar, spor vb.)75
74

L. Althusser, Marx in. ev. Ik Ergden, stanbul, thaki Yaynlar, 2002, s. 284.

33

Ona gre rnein okul D As bireye grg terbiye ve ahlak kurallarn, yurtta olma bilincini, mevcut dili kullanmay reterek verili ideolojiye tabi olma srecine yardm eder. Sistem sadece bask aygtnn yok edilmesiyle sona ermez. Ayn zamanda sistemin D Alarnn da ortadan kaldrlmas ve yeni D Alarn oluturulmasyla bu sre tamamlanr. rnein Fransz Devriminde halk devletin bask aygtn ortadan kaldrm ancak bununla yetinmeyip kiliseye de saldrarak mallarn yamalamtr. Bylece sistemin dinsel D As yok edilmitir. Kilisenin yerini modern dnemde eitim D As almtr. Althusserin son tezi ise ideolojinin D Alar araclyla zneler (Subject) yarattna dairdir. Bylece birey yaamnn ilk anndan itibaren aile znesi, dinsel zne, hukuki zne, eitimsel zne vb. olarak ekillenir. D Alarn amac egemen ideolojiyi topluma benimsetmek olduuna gre bu alanda bir direni ve kar k vardr76. D Alarn grevi tamamlanm deildir. Verili yap iinde devam eden elikiler D Alarn da srekli ilevsel kalmasn zorunlu klar. Kltrel alanda da bu elikiler devam etmektedir. Bu anlamda kltrel dnyada verili ideolojinin sunduklaryla, ona kar kan, onunla atmalar yaayan alanlar bir aradadr. Sonu olarak Althusserin kltrel almalar sahasna iki nemli katks vardr. deoloji hakkndaki birinci teziyle grnenin ardndakini, sylenmeyeni aratrr ve ideolojinin gnlk yaam pratiinde nasl gerekletiini dardan bakarak incelemeyi nerir. Bylece kltrel olann sadece ifade ettikleri deil, sessiz kald yerler de anlam kazanr. kinci olarak gnlk yaamda bireyin ideoloji tarafndan zneletirilmesi zellikle siyaset, reklm, medya ve balantl olarak tketim alkanlklarnn aratrlmasna yardm eder. Reklmlarn bireye siz diye seslenmesi ve onlar tketime ynlendiren mesajlar vermesi bunun tipik rneidir. Althusserin tezleri zellikle Pierre Machereyin almalaryla edebiyata yanstlmtr. 1966da yaymlanan Edebi retim Teorisi (A Theory of Literary
75

L. Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki Yaynlar, 2003, s. 169. 76 A. g. e., s. 132.

34

Production) adl kitabnda Macherey ideolojinin metinde nasl grnr hale getirileceini aratrr. Bunu yaparken ncelikle Herey insan iin, herey insan tarafndan (everything by man, everything for man) slogann kullanan hmanist anlaya kar kar. Hmanizm yaratma yeteneini, Tanrnn yerine ikame ettii insana atfetmiken ve sanat eserinin de insani yaratma olduunu ne srerken Macherey sanatn yaratm deil bir retim olduunu savunur. Herhangi bir mal reten iinin rn baka paralardan meydana getirmesi gibi yazar da ideolojileri, dili, simgeleri kullanarak eserini meydana getirir. retici olarak yazar yaratmnn merkezindeki zne deil bir sistemin parasdr.77 Yazar kendi eserinin ilk okuyucusudur. Bu nedenle Macherey yaratma sznn yerine retimi koyar. Macherey ampirizmin ne srd metnin belirli snrlar iinde tek bir anlam olduu iddiasna kardr. Ona gre kurgusal metinlerin merkezi yoktur. Bu tr metinlerde eksik, sessiz, kapal olan kimi yanlar vardr. Eletirinin ii bunlar da kullanarak metnin yeni bilgisini retmektir. Bilme ii daha nce yaplanm bir sylemi dinlemeye benzemez... Yeni sylemin ayrntl incelenmesi ve sessizliin ifadesidir.78 Bilmek iin kitabn dna klmaldr. Machereyin metin incelemesinde Althusserin ideolojiyi merkezsizletiren anlay kadar Freudun psikanaliz ynteminin de katks vardr. Freud hastalarnn sorunlar ortaya karmak iin onlarn sylediklerinden ok sylemediklerini esas almt. Onun iin ncelikli olan yzeyde grnen deil, yzeyin, bilincin altnda sakl olan ve ifade edilmeyendi. fadedeki boluklar ve sesszilikler asl anlatlmak isteneni anlatyorlard. Macherey, Freudun bu yntemini metin analizinde kullanr ve metnin bilinaltna iner. Bu yntemle metin ideoloji ve tarihi artlar ierisinde deerlendirilir, sessiz kald, bize gsterdii ancak aka ifade etmedii noktalar ortaya konur. Rus yazar Mikhail Bakhtin (1895-1975) ise popler kltre dair almalarnda ortaadaki festivalleri inceler. Bu festivallerdeki otantik yapy aratrr. Baktine gre;
77

Pierre Macherey, A. Theory of Literary Production. Londra ve New York, Routledge Classics, 2006, s. 77. 78 A. g. e., s. 6.

35

Ortaa insanlar ikili bir yaam sryordu: Resmi yaam ve karnaval yaam. Dnyann bu iki boyutu, ciddi ve glen boyutlar insanlarn bilinlerinde bir arada bulunuyordu.79

Resmi yaam ideolojisinde ciddiyet, ilecilik, kadercilik, bask ve korku dolu bir anlay ve tevazu vard. Bu ask suratl, otoriter ideolojinin karsnda ise meydanlarda kalabalklarn kutlad karnavallar yer alyordu. Bu karnavallarda her trden hiyerari alt st ediliyor, alayc taklitler yaplyordu. rnein soytar, kral ilan edilip elenceye anti-otoriter bir hava katlyordu. Her tr lgnln yan sra resmi sylemin dlad svg ve kfrler rahatlkla dile getiriliyor, dogmatik yasaklarla alay ediliyordu. Karnavallarda bedensel e n plana kyor, yeme-ime kuralszca yaplan bir etkinlie dnyordu. Karnavallarn btn bunlara dhil olan en nemli yanlarndan biri de glmenin ba aktre dnmesiydi. Glme, sradan insann, sradan gnlerde boyun edii ve korktuu her eyi tahtndan indiren bir eylemdir.
... bu glme, ayn zamanda, gcn, dnyevi krallarn, dnyevi st snfn, ezen ve kstlayan herkesin, her eyin malubiyeti anlamna gelir....Glme dsal sansrden kurtarmakla kalmaz, her eyden nce, byk isel sansrden kurtarr; binlerce yldr insanda yer etmi olan korkudan kurtarr; kutsal olandan, yasaklamalardan, gemiten, iktidardan duyulan korkudan kurtarr. Gerek anlamyla maddi bedensel ilkenin peesini aralar.80

Rnesansa kadar devam eden karnavallar bu dnemde dorua ulap sonrasnda geri ekilmilerdir. Karnavallarda glmenin en nemli aralarndan biri de parodidir. Bakhtine gre Ortaa sonunda mizah ile yksek edebiyat ayrm ortadan kalktnda glme esi epik ve dini eserlere girmeye balamtr.

79

Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana. ev: Cem Soydemir. stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2001, s. 116 80 A. g. e., s. 112-114.

36

Bakhtini temel inceleme konusu olan Rabelaisin (1484-1553) Gargantua ve Pantagruel adl eserleri bunun en nemli rneidir. Kilise tarafndan yasaklanan eserler karnavallar iin sylenen her eyi ihtiva etmektedir. Ortaa karnavallarndaki bu karmak, gayri resmi yap Bakthtinde diyaloji kavramn beraberinde getirir. Diyalojizm farkl seslerin, dncelerin, sylemlerin bir aradaln ifade etmektedir. ok anlamlln kapsn aar. Bakhtin dilde ve edebiyatta da diyalojinin izlerini arar. Anlam, szcn yaamdaki balam tarafndan belirlenir.
Tm szckler bir meslein, bir trn, bir eilimin, bir grubun, belirli bir yaptn, belirli bir kiinin, bir kuan, bir ya grubunun, gnn ve saatin tadna sahiptir. Her szck, toplumsal olarak ykl hayatn srdrmekte olduu balamn ve balamlarn tadn alr; tm szckler ve biimler amalarla doludur.81

rettii

heteroglossia kavramna gre szck, tek bana, ntr biimde var olamaz.

Bu yanyla szck monolojik deil diyalojiktir. Bakas, dieri tarafndan yklenen anlamlarla doludur.
Dilde szck yar yarya bakasnn szcdr. Konuucu kendi amacyla, kendi vurgusuyla doldurduunda, szc kendi anlamsal ve anlatmsal niyetine uyarlayarak temmellk ettiinde szck kiinin kendisinin olur.82

Edebiyatta ise diyalojik yapya sahip tek tr romandr. Dier edebi trler tarih boyunca geliip sabitlenmilerken, roman Yeni ada ortaya kan bir tr olarak bu zamann zelliklerini yanstr. Henz tamamlanmamtr ve geliimini srdrr83. Bu anlamda gemiin zorlayclndan, etkilerinden bamszdr. Eskinin kurallarna uymak yerine eskiyi iine katarak kendi balamnda dntrr ve kullanr. Bylece edebi olan ve edebiyat d olan, romanda zgrce diyalojik bir ortamda beraber yaarlar.

81 82

A. g. e., s. 71. A. g. e., s. 71. 83 A. g. e., s. 164.

37

Bakhtinin almalar popler kltr almalarnda nemli bir alm salamtr. Karnavalesk, zellikle modern medya ve kltr endstrilerinin incelenmesinde yeni kaplar aar. Modernizmin kstlayc, tek anlamc, snflandrc yaklamna karlk kltrel eitlilik, kar k modelleri gndeme gelir. Modern popler kltrn iinde, otantik olann izleri aratrlr ve ayn erevedeki anti-otoriter bak, sisteme aykr anlaylar incelenir.

4. Popler Kltr, Yapsalclk ve Post-yapsalclk

Ferdinand de Saussure dili incelerken ncelikle iaretler zerinde durur. Saussuree gre dil temelde iki paraya ayrlr: aret eden ve iaret edilen. Her ikisinin birliktelii iareti oluturur. rnein masa kelimesini yazdmzda bu kelimenin yaz hali dnda bir de dncelerimizde ifade ettii anlam ortaya kar; genelde drt baca olan zerine eitli eylerin konulduu bir eya. Burada yaz olan masa iaret eden, zihnimizde oluan ise iaret edilendir. kisinin birliktelii masa iaretini oluturur. aret eden ile iaret edilen arasndaki iliki temelde rastlantsaldr. Yani Trkede masa adl eyann tasa kasa gibi baka bir kelime ile ifade edilmemesi kendiliinden gelien bir durumdur. Dolaysyla iaretlerin oluumu toplumsal uzlamlardan kaynaklanmaktadr. Yapsalc anlaya gre anlam, dildeki birtakm seme ve birletirme ilemleri sonucu oluur. Dil kendi dndaki bir gerein ifadesi deil bizim geree yaklammzn davurumudur. Kapal kapal, yamurlu bir havada baklan orman manzarasnn sknt dolu veya huzurlu olarak yorumlanmas bu duruma rnektir. Dil d gereklii aynen ifade edecek olsayd bu tanmlamalarn ayn olmas gerekirdi. Hlbuki ifadeler d gereklii yorumlamaya alan bilincin dilsel yorumuyla ortaya karlar. Bilincin dnyaya dair rettii anlamlar ise yine sahip olduu dile baldr. Bilin ancak dilde sahip olduu kelimeler lsnde gerei yorumlayabilir. Dolaysyla gerein anlamlandrlmas gerekten bamsz hale gelir. Yapsalcln bu iddialar kimi noktalarda zayf kalmaktadr. Toplumlarn yaama biimlerine, yaadklar corafyaya uygun kelimeler retmesi dil ve gereklik ilikisini ortaya koymaktadr. (Trkede inein ya ve cinsiyetine gre deiik isimlerle anlmas, Arapada devenin byklk, renk, ya v.s.ye gre

38

onlarca farkl isimler almas v.b.) Buradan yola karak gerekliin de dil zerinde birok etkiye sahip olduu grlr. Ayn durum kimi kelimelerin zamanla dilden yok olmas, yeni kltrel, tarihi, siyasi koullara uygun olarak yenilerin edinilmesi sreci iin de geerlidir. Saussuren dile dair yapt snflamalardan biri de langue / parole eklindedir. Langue dilin kurallarn, toplumca ortaya konan uzlamlar ifade ederken, parole dilin kiisel kullanmn anlatr. Kltrel almalara alannda Saussuren birka ynden etkisi olmutur. ncelikle iaretlerin kltrel pratiklerde nasl olutuunun aratrlmasna yardmc olan yntemidir. Kltrel rnlerin ortaya koyduklar iaretlerle, rettikleri anlam ve bunun alglayanlarca nasl yorumland en temel sorunlardan biridir. Ayrca yapsalc kltrel almalarn nemli amalarnda biri de langue/parole ayrmndaki gibi kltrel pratiklerin hangi kurallarla, nasl bir sistem ierisinde olutuunu ortaya koymaktr. Saussuren dncelerini ilkel mitlere ynelik aratrmalarnda kullanan Levi-Strauss dillerin ve mitlerin ileyii arasnda balantlar kurar. Straussa gre antropoloji mitlerin gramatik yapsn ortaya karmaldr. Bunun iin mitlerin retili kurallar aklanmaldr. Straussa gre mitler karlkl elikiler zerinden ekillenir. Anlam, gzel/irkin, iyi/kt, gibi elikiler sayesinde ortaya konur. Gzeli tanmlayabilmek iin irkinin ne olduuna dair bilgiye ihtiya vardr. Mitler insann var olduu evreye uyum salayabilmesi iin oluturulmutur. Bu sayede elikiler insan tarafndan kabul edilebilir hale gelmektedir84. Straussun yapsal ztlklara iaret eden dnceleri popler edebiyat rnlerinin incelenmesinde ok verimli olabilmektedir. Umberto Econun Bond romanlarn inceledii almas ve Will Wrightn Sixguns and Society adl kitab bu yntemin nemli rneklerindendir. Bunlar ve dier baz almalarda kahramanlarn snflandrlmas yoluyla romann genel ileyi biimine dair nemli karmlar yapmak mmkn olmutur.

84

Claude Levi-Strauss, Yaban Dnce, ev: Tahsin Ycel, stanbul, Yap Kredi Yay., bs. 2, 1996, ilk blm bu konudaki ayrntl bilgiler iermektedir.

39

Saussuren balatt yapsalc yaklamdan yola kan Roland Barthes (1915-1980) Fransz toplumunun popler kltrne dair eitli dergilerde yazd yazlarn ada Sylenler (Mythologies) adl kitabnda bir araya getirmitir. Barthes, kitabnda, iaretler bilimi olarak tanmlanan gsterge bilimini (semiology) kullanarak sabun ve deterjanlar, deniz gezileri, fal gibi farkl kltrel konular incelemitir. Kitabnn sonundaki Gnmzde Sylen adl blmde gsterge bilimi alglama ve kullanma yntemini ortaya koyar. Gnmzde her an gelien teknolojinin giderek zenginletirdii grsel malzemelerin ifade ettii anlamlara dair yaplan almalar arasnda en nemlilerinden biri Roland Barthesinkilerdir. Barthes metinlerin ve bunlara eitli biimlerde katkda bulunan grsel malzemelerin ideolojik anlamlar zerinde durmutur. Barthese gre popler kltrn biimsellemi hali olan mitler (sylenler) ierdikleri mesaj nedeniyle bir iletiim sistemi olutururlar. Barthes popler kltr iindeki mitleri ararken yaz alanyla snrl kalmaz. Her tr iaretin mit olabileceini belirtir.
Bu sz bir bildiridir. yleyse ille de szl olmas gerekmez; yazlardan ya da gsterimlerden oluabilir: Yazl bir sylem olabilir, ama fotoraf, sinema, rportaj, spor, gsteri, tantm da sylensel sze dayanak olabilir. ... yleyse, bundan byle, dil sylem, sz vb. Szcklerinden, ister szsel, ister grsel olsunlar, her trl birimi ya da anlaml bireimi anlayacaz; bizim iin bir fotoraf da bir gazete yazsyla ayn nitelikte sz olacaktr; bir eyler belirtecek olurlarsa, nesnelerin kendileri de sz olabilecektir. 85

Gerei eitli biimlerde arptan ve tarihsel olan doal ve kanlmaz olarak gsteren mitlerin ideolojik yaps gsterge bilim araclyla ortaya konabilir. Barthes Saussuren yapsalc yntemini mitlere uygularken iaretlerin birden fazla anlamlar olabilecei zerinde durur. Saussuren gsteren+gsterilen= gsterge eklindeki denklemine ekler yapar.

85

Roland Barthes, ada Sylenler, ev. Tahsin Ycel, stanbul, Metis Yay. 2003, s.180.

40

Asl Simgeleme 1-Simgeleyen = aret 3- Simge Etme

1- Simgelenen

II. S MGELENEN I. Simgeleyen III. S MGE

kincil Simgeleme = arm

Yukardaki ekilde grlen ikinci dzey Barthesin mit adn verdii ideolojik yapnn ortaya kt aamadr. Bylece ilk dzeydeki gsterge ikinci dzeyde gsterene dnmtr. Dolaysyla gstergelerin gsterdikleri, yani ortaya konulan ideoloji ve anlamlar tekil aamadan kurtularak oul ve sonsuz bir yapya kavumaktadr. Bu durumu rneklendirmek iin Barthes berberde karlat bir fotoraf kullanr:
Berberdeyim, Paris-Matchn bir saysn uzatyorlar. Kapakta Fransz niformas giymi gen bir zenci, gzleri yukarda, hi kukusuz renkli bayran bir kvrmna dikili, asker selam veriyor. Resmin anlam bu. Ama, bnce olsun, olmasn, bana neyi belirttiini gryorum: Fransa byk bir imparatorluktur, renkli renksiz tm oullar bayrann altnda ballkla hizmet eder, szde smrgecilik sulayclarna bu zencinin szde smrclerine hizmet etme abasndan daha iyi bir yant olamaz. Bylece, burada da, bytlm bir gstergesel dizge karsndaym; daha nce bir n dizgeden olumu bir gsteren var (bir zenci asker Fransz selam veriyor); Bir gsterilen var (bu da amalanm bir Franszsallk ve askersellik karm); son olarak da gsteren iinde gsterilenin varl var.86

Fotoraf tarihsel, sosyal koullara, ona bakan kiinin dnsel yapsna gre farkl anlamlar iinde barndrmaktadr. Zenci asker ve Fransz bayra tek bir gsterge iken ayn zamanda bir gsterene dnerek yeni bir gsterileni retirler.

86

A. g. e., s.185.

41

Bu resimde ilk dzeyde Fransz bayran selamlayan zenci var iken ikinci dzeyde (bu dergi asndan) Fransz emperyalizminin onaylanmas, olumlanmas sz konusudur. Barthes resmin drt farkl biimde anlalabileceini syler. ncelikle dergiyi yaynlayanlarn ortaya koyduu ekilde, selam veren zenciyi Fransz emperyalizminin temsili olarak grmek; ikinci olarak zellikle emperyalizme dair kart fikirleri olanlar iin Fransz emperyalizminin kendini savunma delili olarak grmek; nc olarak da bu trden yorumlar yerine daha sade bir bak ifade eden ve sadece Fransz emperyalizminin var olduunu dnmektir. Bir gstergebilimcinin bak da drdnc tr okumay temsil eder. Bunun amac tarihin nasl doallatrldn yani mitin nasl ideolojikletiini ortaya koymaktr. Bu yolla tarihsel olan (Fransz emperyalizmi) doal olana (zenci askerin Fransz bayran selamlamas) dnmtr. Burada yaratlan mit Fransz emperyalizmini inkr etmez, tersine bu gerei ortaya koyarak varln doal karlamay salamaktr. Mitler bu anlamda bir eyi gizlemez tam tersine ortaya koyarak merulatrr. Birok durumda ise imajlar tek bana anlam ifade etmekte zorlanrlar. Byle durumlarda dil yardma koarak imaja bakan kiinin onu nasl yorumlamas gerektiini anlatr. Mitin ne sylediinin anlalmas eitli koullara baldr. Ayn gstergeler ayn yerde ama farkl zamanlarda farkl anlamlar ortaya koyabilir. Ayrca tketicinin kltrel yaps, gstergenin sunulu biimi de amalanan ideolojik kazanmn lsn belirler. Dolaysyla mitin bir anlam ifade etmesi sadece onu yaratanlarn abasyla deil, kardaki insanlarn durumuna da sk bir ekilde baldr. Yirminci yzyln en nemli dnrlerinden olan olan Jacques Derrida 1967 ylnda Writing and Difference, Speech and Phonemena ve Of Grammatology adl ayr kitab yaymland. zellikle Of Grammatology adl kitabnda dile getirdii yap-zclk (deconstruction) dncesi btn kltrel alanlarda nemli etkilerde bulunmutur. Yapsalclarn temel tezinde anlam gsteren gsterilen ve gsterge zincirinde bilinli bir ekilde oluuyordu. Postyapsalc dn ise gsterenin anlam bu

42

zincirde bitmez, gsterilene urayarak bir anlam retir ancak ve yeni gsterilenler reterek yoluna devam eder. Jacques Derrida (1930-2004) ertelemek ve farkllamak anlamnda rettii diffrance szyle gsterenin bu seyahatini tarif eder.
Anlamn anlam sonsuz imadr, gsterenin gsterilene sonu nereye varaca belirsiz bir ekilde yapt gndermedir Anlamn anlamnn gc, gsterilen anlama hibir mhlet, hibir duraksama tanmayan belli bir ar ve sonsuz mphemliktir daima tekrar anlamlandrr ve farkllar.87

rnein bir szlkte herhangi bir kelimeye bakarsak gsteren olan szcn karsnda greceimiz gsterilen baka gstereni retecektir. Dolaysyla anlam baka bir metinde devam edecek ve srekli ertelenecektir. Bu sonsuz sre ancak belirli bir balam ierisinde duracaktr. Derridann metni analiz etmeyi, metni deiik anlamlara amay amalad yap-zcln temel hedefi aydnlanma felsefesi ve metafiziidir. Platondan Rousseau ve Husserle kadar birok dnr inceleyen Derrida Bat felsefesindeki bilgi merkezcilii (logocentrism) hedef alr. Bilgi merkezci sistem tm toplumsal yapy iki kutuplu kartlklarla tanmlamaktadr. Bu yaklam yapsalclar tarafndan da paylalmtr. Ancak Derridann post-yapsalc yaklam bu ikililerin tahakkm ve tabi olma ilikisini ortaya koyar. ki kutuplu kartlklarn analizi yap-zc okumann bir yntemi olarak gelitirilir. Derridann yaklamnda bu ikililerin yaps ve amalar aa karlr. Bu trden iki kutuplu kartlklar yle rneklendirilebilir. Konuma------Yazma Bulunma------Var olmama Anlam--------- Anlamszlk Yaam--------- lm

87

Jacques Derrida, Speech and Phonomena and Other Essays on Husserls Theory of Signs, Evanston: Nothwestern University Press, 1973, s. 58den aktaran Steven Best - Douglas Kellner Posmodern Teory: Eletirel Soruturmalar, ev. Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynevi, 1998, s. 37.)

43

Birinci ksmdaki terimler Bat felsefesinde merkezde, ayrcalkl, orijinal ve baskn grlrken ikinci ksmdaki terimler altta, ikinci snf, deersiz olarak tarif edilir. Derridann iddet ieren hiyerariler (violent hierarchy) olarak tanmlad ve zamanla doalm gibi alglanan bu ilikiler sistemi yap-zc yntem aracl ile sorgulanr. Ancak bu sorgulama sonucunda ilikilerin yer deitirmesi ngrlmez, sadece aralarndaki snrlar ortadan kaldrlmaya allr88. Derridann iki kutuplu kartlklarn mevcut yapsna ynelik ortaya koyduu zmlemeler daha sonralar post-feminizm, post-kolonyalizm ve eletirel rk teorisi gibi akmlara nemli katklarda bulunmu, erkek-kadn, medeni-vahi, beyaz-beyaz olmayan ayrmlarnn yeniden ele alnmasn salamtr89.

5. Popler Kltr ve Postmodernizm

Aydnlanma dncesi ve beraberinde gelen modernizm bilim ve teknoloji alanlarndaki gelimelerin rzgrn da arkalarna alarak yeni bir dnya kurmak iin ortaan Tanr ve dini yerine insan ve ilerlemeyi koymulard insan aklnn merkezde olduu, pozitivist, ilerlemeci ve sekler dnya gr tabiat kontrol altna alarak insann mutluluuna giden yolu amak istiyordu. Dnya kaynaklarnn hibir kayg gzetmeden bilim ve teknoloji kullanlarak insanln sonsuz ilerlemesi iin kullanlmas dncesi krn paylalmas konusunda sekteye uram ve smrge savalar kmt. Aydnlanma ilkeleri klecilik ve smrgecilikle snandktan sonra ise 20. yzyln ilk yarsnda iki byk dnya savayla karlamt. Her iki savata da nceki yzyllarda insanl kurtarmas beklenen bilim ve teknoloji yeni silahlar reterek milyonlarca insan yok etme becerisini gstermiti. Aydnlanmac ilkeleri kullanan eitli ideolojiler dnyann kendi tezleriyle kurtulacan savunurken zellikle 2. Dnya savanda tm dnyay yakp ykm, kltrel btn deerleri yok eden baskc ynetimler ina etmiti. Adorno ve Horkheimer Aydnlanmann Diyalektii adl kitaplarnda aydnlanma projesinin nasl kendi ideallerine ters bir dnya kurduunu, zgrlk

88

Jacques Derrida, Positions, translated and annoted by Alan Bass, Londra, The Athlone Press, 1981, s. 41. 89 Binary Opposition. (evrimii) http://en.wikipedia.org/wiki/Binary_opposition. prg. 4. 07 Mart 2007.

44

yerine basky getirdiini anlatr. Aydnlanma projesi verili durumda kurtuluu deil Auschwitz ve Hiroimay yaratmtr. Sz geen yazarlar modernizmin tm bu ykma ramen hala yaratc bir potansiyel tadn syleseler de zellikle 2. Dnya sava sonrasnda modernist dnceye kar klar younlamtr. Post-yapsalcln da iinde olduu postmodern dnce modernizmin evrenselci, kesin bilgiye dayanan, birleik znesini reddetmi, tarih ve toplumun paralara ayrlarak determinist bir ideoloji olmadan anlalabileceini ne srmtr. Postmodernizmin genel kar k (Jameson tarafndan) gelimi kapitalizmin kltrel mant olarak adlandrlsa da geleneksel modernist ilkelerden ayrld kimi noktalar olduu aktr. zellikle sosyal bilimler ve kltrel alanda bu farkllk kendini ok net biimde ortaya koyar. Terim olarak postmodernizm 19. yzyl sonlarna kadar uzansa da son elli ylda farkl anlamlarla tekrar gndeme gelmi 1960 ve 1970li yllarda modernizmden sonra gelen ve/ya modernizme kar kan90 anlamlarn kazanmtr. Modernizme kar, ondan kopmaya alan postmodern dnce sinema, televizyon, reklam, resim, edebiyat gibi alanlarda derin izler brakmtr. Sanat alannda modernizmin dnyay deitirmeyi hedefleyen ciddi ve evrensel ahlak yapsna kar kan postmodern sanatlar bunun yerine alaycl, hazcl ve oyunu koymulardr. Dnyaya dair kayglarn bilinli yitimi, gerein peinde olan, ciddi modernist sanat ile onun elencelik olduu gerekesiyle aalad popler sanat arasndaki ayrmn yok olmasna yol amtr.

Sanatta postmodernizle ilikilendirilen en nemli zellikler: Sanat ve gnlk hayat arasndaki snrlarn kalkmas; elit ve popler kltr arasndaki hiyerarik ayrmn yok olmas; sitilistik bir eklektizm ve kodlarn karm. Parody, taklit ve oyun vardr. Birok eletirmen postmodernistlerin derinlii deil yzeyi vurgulayan bir

90

Steven BestDouglas Kellner, Postmodern Teori: Eletirel Soruturmalar, ev. Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998, s.24.

45

modelleri olduuna vurgu yapar. .... Orijinalliin yok olur ve artistik retim dehas, sanatn sadece tekrarlamalardan olutuu fikri ile yer deitirir.91 Sonuta kltr konusundaki sekinci tavrlarn yerini Raymond Williamsn hayatn btn biimleri (whole way of life) tanm alr.

Bylece modernizmin kltrel elitizmi ortadan kaldrlarak hayatn iindeki her ey sanatsal rnler olarak grlmeye balanmtr. Andy Warhol popler kltrn bir yldzn (Marilyn Monroe) veya marketlerde satlan konserveleri resim sanatnn malzemesi olarak kullanmaktan ekinmemitir. Dolaysyla eski yksek sanatn trlerinden biri olan resim popler kltr ieren ve yeniden reten bir yapya dnmtr. Modernist sanatn piyasa ilikilerine kar ald mesafeli tavr pop sanat reticileri tarafndan reddedilmi, tam tersine, sanatn ticari meta olduu dncesi vurgulanmtr. Postmodernizm konusundaki tartmalarda en nemli tezleri ortaya koyan dnrlerden biri de Jean-Franois Lyotard (1924-1998)dr. Felsefe, estetik ve politika alannda birok eser vermesine ramen Lyotard zellikle Postmodern Durum (The Postmodern Condition) adl kitabyla tannmtr. 1979da Kanadann Quebec blgesi hkmeti tarafndan, endstrilemi toplumlarn geleceine dair bir rapor yazmas istenen Lyotard Postmodern Durum adl eserini yazmtr. Eserinde temel olarak geleneksel felsefeyi ve yntemlerini reddeden Lyotard aydnlanmac tezlerin bilgi toplumlarndaki geerliliini sorgulayarak sz konusu yeni toplumsal yapnn dinamiklerini ortaya koymaya alr. Lyotarda gre modernizm a st anlatlarn (meta-narratives) adr. Liberalizm, Marksizm gibi st anlatlar verensel tezler retirler ve hayattaki her trl farkll bu deerlere gre yarglarlar. Srecin dnda duran fikir, kii veya gruplar teki olarak adlandrlr ve dlanrlar. Aydnlanmac dnce insann kurtuluu ve refah iin bir zne tanmlayarak bunu merkeze alm ve onunla uyumsuz olan deersizletirir.

91

Madan Sarup, An Introductory Guide to Poststructuralism and Postmodernism, Athens, The University of Georgia Press, 1993, s.132.

46

kinci Dnya Sava sonrasnda ise toplumsal, ekonomik koullarn deiimi st anlatlarn toplumsal konumunu da deitirmitir. Post-endstriyel toplum kendine ait postmodern bir kltr retmitir. Postmodern kltrn en temel niteliklerinden biri st anlatlara bakdr. Hangi birletirme trn kullandna ve speklatif ya da zgrleim anlats olup olmadna baklmakszn, byk anlat gvenilirliini kaybetmitir.92 Bu durumun ortaya kndaki temel etken bilginin konumunun deimesidir93. 1950lerde bilgi ve enformasyon teknolojilerinin hzl geliimi dnyay tektipletirmeye alan st anlatlarn sylemlerine kar ok sesli bir dnya oluturulmasn salamtr. Aydnlanma dncesi bilimi bir st anlat olarak ne srmtr, postmodern a ise buna kar kar. Aydnlanma anda bilimsel bilgi kesin dorularn peindedir ve temelinde felsefe vardr. Bilginin kendisi bir hedef olarak alglanm, bilginin gndelik hayattaki konumlan ikincil kalmtr. ne kmtr.
Bilgi satlmak zere retiliyor ve satlmak zere tketilecek, yeni bir retimde kymetlendirilmek zere tketiliyor, tketilecek. Her iki durumda da ama mbadeledir. Bilgi kendinde bir ama olmaktan uzaklamakta, kullanm deerini kaybetmektedir.94

Postmodernzim anda ise bilginin

retimindeki felsefi arka plan yok olmu, pragmatizm, ilersellik (performativity)

Bilim adamlar, teknisyenler hakikati bulmaya deil, gc arttrmaya zorlanmaktadrlar.95 Lyotarda gre postmodern dnemde topluma ynelik yeni kuramlar tm bu gelimeleri gz nnde bulundurmal ve modernist st anlatlarn totaliter hatalarn tekrarlamamaldr. Dier anlatlarn zgrlk alanna sayg duyulmaldr. Modernizmin beyaz, Avrupa ve Amerika kkenli, erkek aydnlarna karlk
92 93

J. F. Lyotard, Postmodern Durum, ev. Ahmet idem, stanbul, Vadi Yay. 1994, 85. A. g. e., s.16. 94 A. g. e., s. 20. 95 A. g. e., s.101.

47

postmodern ada farkl cinsel, etnik ve snfsal entellekteller ortaya kmtr ve bu ok sesli ortam gelitirilmelidir. Lyotardn modernist st anlatlarn sonunun geldii yolundaki tezi geniletildiinde sanat alanndaki popler/yksek kltr ayrm da anlamn yitirmektedir. Aydnlanmac bak sanata da tpk bilim gibi kimi grecler atfetmi ve sanatn her anlamda nihai olana ulamas gerektiini ne srmtr. Gzellik, dnyaya dair eletirel derinlik gibi zelliklere sahip olmas beklenen ciddi sanat rnleri kanonik yaplar olutururken dnyay farkl alglayan, elenceyi ne karan eserler reddedilmitir. Postmodern dncenin geleneksel snrlar ortadan kaldrma eilimi sanatn retim ve alglan koullarn da deitirmitir. Postmodernizm dendiinde ilk akla gelen isim olan Jean Baudrillard (19292007) Krfez savandan Salman Rdi olayna, cinsler aras ilikilerden tketim toplumuna kadar birok farkl konuda dnceler retmitir. zellikle postmodern toplumun gstergeleri zerine yapt almalar onu son dnemin en nemli dnrlerinden biri yapmtr. Baudrillard modernizm ann burjuva odakl karakterine karlk postmodern toplumun kopyann hakim olduu bir bilgi ve gstergeler a olduuna vurgu yapar. Ona gre tketimle zdeleen postmodern toplumda tketim bireysel ihtiyalar karlamaktan ok bireyleri toplumsal dzene balamaya yarar. Bu nedenle maln kullanm deeri yerini kodlara brakmtr. Tketim geleneksel ilevini kaybedip iletiim ve dei toku sistemi olarak durmadan verilip alnan ve yeniden yaratlan gstergeler kodu olarak, dil olarak tanmlanmtr.96 Tanmlanan bu yeni dil postmodern toplumda zgl bir toplumsallama tarz97 yaratlmasna yardmc olur. Birey ihtiyalar zerinden ilikilenmeye ve kimlik kazanmaya balar. Bu aama tketimin eski alarda sahip olmad yeni bir ilev edinmesini salar: Toplumsal denetim. Tketim srecinin tamam zellikle de kendini ifade ettii imaj dili toplumsal ortamn ekillenmesine yardmc olmaktadr.

96 Jean Baudrillard, Tketim Toplumu, ev: Hazal Deliceayl-Ferda Keskin, stanbul, Ayrnt Yay., 1997, 105. 97 A. g. e., s. 90.

48

Simulations98 adl almasnda Baudrillard imaj konusunu daha da aar. Postmodern toplum imajlarn, seslerin ve inanlmaz ldeki bilgi ynn arasnda anlamn yitirildii bir toplumdur. Elence, haber, imaj ve politika arasndaki duvarlar ortadan kalkar, her ey i ie geer. Grsel olann anlam bastrarak ne kt bu dnyada imaj her eydir. Siyasal partiler, irketler ve bireyler imaj belirleyenler (image-maker) aracl ile toplumsal ortamda yer edinirler. Halkla ilikiler uzmanl ve medya danmanl en nemli meslekler arasnda girer. Baudrillard Simulationsda Borgesin bir hikyesini aktarr. Bu hikyeye gre bir imparatorlukta haritaclar tm imparatorluu en ince ayrntsna kadar gsteren, dolaysyla imparatorluu tamamen kaplayan bir harita izerler. Ancak imparatorluk bir savata yenilip, yok olur ve geriye harita kalr. Asl kaybolmu ancak kopyas var olmaya devam etmektedir. Baudrillard, Marshal Mcluhandan etkilenerek gelitirdii st gereklik (Hyperrealism) kavramn gelitirir. st gereklik seslerin, imajlarn her trden kopyann medyada ve gnlk hayatta oluturduklar dnyann addr. Postmodern kltr imajlarn hkim olduu bir kltrdr. Bu imajlar sayca o kadar oktur ki artk hangisinin gerek olduu bilinemez hale gelir. Benzetiler (simulakr) yani kopyalar her yeri igal etmitir. Elimizde orijinal diye adlandrlabilecek bir imaj kalmamtr. Kopyann nereden kaynakland, neyin kopyas olduu bilinemez hale gelir.
Simulasyon... gerei veya kayna olmayan modellerin neslidir.99 Burada gerein kopya ile yer deitirmesinden ok gereklik duygusunun tamamen kaybolmas ve elimizdeki imajn tek gerek oluu sz konusudur. ... imajlar gerekten daha gerek hale gelirler.100

98 Jean Baudrillard, Simulations, ngilizceye evirenler: Paul Foss, Paul Patton and Philip Beitchman, Semiotext(e), New York, Columbia University, 1983. (evrimii) http://www.ee.sun.ac.za/~hgibson/docs/html/Simulacra-and-Simulation.html 05 Nisan 2007. 99 A. g. e., prg. 2. 100 Jean Baudrillard, The Evil Demon of Images and The Precession of Simulacra. Thomas Docherty (haz.) Postmodernism A Reader, New York, Columbia University Press, 1993, iinde, s. 195.

49

Bylelikle modern dnyann kavramlarndan biri olan illzyon artk mmkn deildir nk artk gerek mmkn deildir.101 Baudrillarda kavumulardr: 1. 2. 3. maj temel bir gerekliin yansmasdr. maj temel bir gereklii maskeler ve saptrr. maj temel bir geekliin yokluunu simgeler. bir
102

gre

imajlar

drt

aama

geirerek

st

gereklie

4. Herhangi

geeklikle ilikisi

yoktur,

saf haliyle kendi

benzetisidir.

Tm bu sre st gerekliin olumasn salar. Moda, cinsellik, ev ile ilgili her ey, otomobiller v.b. gibi hayatmzda yer tutan her ey benzetilere uyum salamaya balar. Medyadaki imaj ile gerek hayatmz arasndaki snr ortadan kalkar. Baudrillard, Disneylandin st gerekilik iin mkemmel bir model olduunu dnmektedir. Disneyland, kalabal, otomobil park, elencesi ile gerek Amerikann minyatrdr. Bu dnyada ocuksuluk her yeri kaplarken yetikinler darda bir yerlerdedir. erideki yetikinler bu ocuksuluu tam anlamyla yaarlar. Dardaki dnya gerekliini yitirmitir. Tek gerek Dsneylandn kendisidir. Bu yeni toplumsal yap geleneksel felsefi dnceyi de ykmaktadr. zneyi nceleyen, nesneyi ikincil tutan hmanist dnce, nesnenin, gsterenin merkezde olduu dnyada iflas eder. Aydnlanma dncesinin kesinlik ifade eden snflandrma ve adlandrma ilemleri postmodernin mulklnda anlamszlar. Sz konusu mulklk her alanda srer. leri teknoloji rn aygtlardan yaylan mesajlar o kadar oktur ki ne ifade ettikleri artk anlalmaz hale gelir. Kitleler bu mesajlar adeta yutar ve gittike daha tepkisiz bir hale gelirler. Bylece modernist ayrmlar anlamn yitirir. Kltrel ayrmlar da bu ortamda anlamszlar. Mesajn popler veya yksek kltr kaynakl oluunun bir deeri yoktur. nemli olan artk

101

Jean Baudrillard, Simulations, ngilizceye evirenler: Paul Foss, Paul Patton and Philip Beitchman, Semiotext(e), New York, Columbia University, 1983. (evrimii) http://www.ee.sun.ac.za/~hgibson/docs/html/Simulacra-and-Simulation.html 05 Nisan 2007. 102 A. g. e.

50

onun mesajlar dnyasndaki yeridir. Her ey kitle kltrnn bir paras haline gelir. st gereklik kavram postmodern dnemin sanatn aklamak iin de ilevseldir. Postmodernlik iddiasn tayan yeni sanat akmlarnn modernizmin ideale erime kaygsn tamadklar ortadadr. Sanat yeninin peinde komaktan vazgemi ve kopya olduunu haykran eserler retmeye balamtr. Dolaysyla modernin derinlii yerini postmodern ortamda yzeysel olana ve gstergelere brakmtr. Artk eserin bir anlam gstermesi beklenmez, oluan imajn kendisi bir anlamdr. Baudrillardn dnceleri yer yer imaj fetiizmine kadar varsa da ileri teknoloji toplumlarnda imajlarn ilevi konusunda nemli veriler salamaktadr. Geri kalm toplumlarda bile giyim, yeme ime, elenme gibi ok sradan gndelik pratiklerin dahi imajlarla ekillenmesi, onlar tarafndan kontrol edilmesi Baudrillardn dikkat ektii konunun ne kadar nemli olduunu gsteren ip ulardr. Bahsettiimiz alandaki nemli isimlerden olan Amerikal dnr Fredric Jameson (1934-...) Marksizm ile postmodernizmin kimi unsurlarn birletirmeye almtr. Frankfurt Okulunun ve zellikle de Adorno ve Horkheimern kltr endstrisine ynelttikleri eletirileri takip eden Jameson postmodernizmin temelde kapitalizm ii bir sre olduunu iddia eder. 1984te New Left Reviewda yaymlanan ve daha sonra genileterek kitap haline getirdii Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant (Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism) adl yazsnda Ernest Mandelden esinlenerek kapitalizmi ana aamada tarif eder. Mandel Ge Kapitalizm (Late Capitalism) (1975) adl eserinde kapitalist sreci aamada incelemitir: Piyasa kapitalizmi, emperyalizm aamas ve ok uluslu sermaye aamas. Jameson alt yapdaki bu aamay st yapdaki aama ile eletirir: Realizm, modernizm ve postmodernizm.103 Bu tabloda da ortaya kt gibi postmodernizm ileri kapitalist aamann kltrel temsilcisi, onun kltrel mant olarak tanmlanr. Postmodernizm 1940larda balayp 1960larda keskinleen ve oturan bu yeni dnemin kltrel egemenidir. Temelde Amerikan
103

Fredric Jameson, Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism, Durham, Duke University Press, 1999, bs. 8, s. 35-36.

51

hkimiyetinin st yapsal ifadesi104 olan postmodernizm iki temel unsur ierir. Bunlar taklit (pastiche) ve izofrenidir. leri kapitalist dnemde devlet ve i hayatnn brokrasisi, nfus patlamas gibi nedenlerle modernizm dneminin burjuva bireysel znesinden bahsetmek artk imkansz hale gelmitir105. Bireysel znenin kaybolmas ve bunun sonucunda kiisel slubun yok olmas pasti denilen evrensel pratie yol amaktadr106. Bireysel slubun yok olmas sonucu orijinallik aray yerini gemii yamalamaya brakr. Tarih burada doru biimde resmedilmez, ii boaltlm bir taklite dnr. Tarihin yerini tarihsicilik alr. Tarihe dair klieler ve mitler retilerek var olmayan bir gereklik retilmi ve kopyalanm olur. Yeni dnemin sanatnda her ey i iedir. Eserlerin retim, datm ve tketim aamalarnn tamam daha geni anlatmla tm gnlk hayat estetize edilir. Bylece sanat ile darda kalan dnya arasnda ayrm kalmaz. Postmodern dnemin sanats her trden farkll bir araya getirir107. Artk elimizde anlam iyice mulklam bir heterojen yap kalr.
Postmodernizmler zevksizlik ve kitschten, TV dizileri ve Readers Digest kltrnden, reklamclk ve motellerden, gece yars ovlar ve B snf Hollywood filmlerinden, havaalanlarnn ucuz baskl gotik, ak, popler biyografi, cinayet srlar ve bilim kurgu veya fantastik roman kategorileriyle szde edebiyat olarak tanmlanan eylerden meydana gelen btn bu deersiz manzaradan bylenmekte, bu malzemeleri Joyce ve Mahlerin yapaca gibi sadece alntlamak yerine kendi ilerine dhil etmektedirler.108

104 105

A. g. e., s. 5. Fredric Jameson, Postmodernism and Consumer Society. evrimii: http://evans-experientialism.freewebspace.com/jameson_postmodernism _consumer.htm 106 Fredric Jameson, Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism, Durham, Duke University Press, 1999, bs. 8, s. 16. 107 Fredric Jameson, The Politics of Theory: Ideological Positions in the Postmodernism Debate, New German Critique, Sonbahar 1984, Say 33, s. 64. 108 Fredric Jameson, Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism, Durham, Duke University Press, 1999, bs. 8, s. 2-3.

52

Estetik retimin meta retimine kart eskiye ait olan her eyin sonsuz taklidi, yksek kltr ile alt kltr arasndaki ayrmn giderek belirsizlemesine neden olarak geleneksel sanat elitizmine darbe vurur. Postmodern dnemin belirleyici unsurlarndan biri de izofrenidir. Jameson, Lacann izofreni tanmlamasndan yola karak bu yeni kltrel yapy tanmlamaya alr. Lacan izofreniyi gsterge zincirinde yani bir anlam veya ifade oluturan gstergeler arasnda bir krlma109 olarak tanmlamtr. Klasik yapsalclktaki gsteren, gsterilen, gsterge zincirindeki kopula beraber sadece gsterenlerin yer bulduu, gsterilenin kaybolduu bir kltrel ortam oluur. Kltrel gstergelerin dnyasnda modernist bir anlam dnyas kurmak, neden ve sonu zincirini oluturmak imknszlar. znenin hkimiyet alannn dnda kalan yeni bir anlamszlklar dnyas oluur. Ayrca postmodernizmde zaten znenin yabanclamas yerine znenin paralanmas dncesi hkimdir. Kayg ve yabanclama modernizme zg kavramlardr ve postmodernizmin dnyasnda yeri yoktur.110 Jameson bu noktada uyarsn yapar. Taklit ve izofreni postmodernizmle icat edilmi kavramlar deildir. Bunlar modernist sanatta da vardlar, ancak merkezi deildiler, marjinaldiler. Postmodernizmde ise sanatn temel retim mant bu ikisi zerine kuruludur111. Modern ve postmodern sanat karlatran Jameson modern sanatn muhalif tavrna dikkat eker. Modernist sanat her zaman iinde bulunduu sistemi ykmaya ynelik bir tehdit unsuru olmutur. Postmodernizmde ise en rahatsz edici sanatsal akmlar bile sistemin bir paras olmaktadrlar. Bu sanatsal rnler tketim kltrn yeniden retmektedir112. Sonu olarak Jameson kapitalizm ii yeni bir sreci tanmlamaya alr. 1960larda hz kazanan bu yeni srele birlikte sanat gnlk hayatn her alanna yaylm, gnlk hayattaki gemiten bu gne her ey de sanatn malzemesi

109 110

Jameson, a.g. e., s. 26. A. g. e. s. 75. 111 Fredric Jameson, Postmodernism and Consumer Society. evrimii: http://evans-experientialism.freewebspace.com/jameson_postmodernism _consumer.htm 112 A. g. e.

53

olmutur. Sanatn nerede balayp bittii belirsizlemi, sanata dair eski ayrmlar anlamn yitirmeye balamtr. Buradan yola karsak popler kltr adnda ayr bir kategorinin imknszlamaya balad grlr. Artk Mona Lisann yerinin neresi olduunu tayin etmek gtr. nemli olan dier bir nokta da sanatn artk dnyay sorgulama ve deitirme hevesinin ortadan kalkmas ve ticari baarnn baat e olduudur.

6. Popler Kltr ve Kltrelci Yaklam

1800lerde endstrileme, kapitalistleme sreci iinde feodal dnemin kalntlarndan kurtulmaya balayan ngilterede snfsal yap deimeye balamtr. Giderek gelien orta ve alt snflarn genel toplumsal ortamda kaotik bir manzara izmeleriyle telaa kaplan Arnold gibi kimi entellekteller kltrel yapnn giderek slaacandan ve geleneksel kltrel deerlerin korunmas gerektiinden bahsetmeye balamlard. Bu kaotik grnmle tamamlanan 19. yzyl ardndan insanlk 20. yzyla da tarihteki en byk savalarla balad. 1. ve 2. dnya savalar srasnda teknolojinin ve ulam yollarnn her anlamda gelimesi retilen mallarn kendi kltrleriyle birlikte en cra yerlere kadar iletilmesine yardmc olmutu. Sradan rnlerde olduu gibi bir endstriye dnen kltr de benzer gelimelerden etkilenmitir. Frankfurt Okulu mensuplarn rahatsz eden radyo teknolojisi onu kullanan g tarafndan Alman toplumuna ynelik bir propaganda aracna dnmt. Ayrca kinci Dnya Sava sonrasnda sinema radyo ve TV souk sava dneminin ideolojik kamplamasnn arac olmutu. Kitap endstrisi de bu srece katlmt. Gelien endstri tarafndan seri retimle ortaya konulan kltrel rnlerin daha geni kitleler tarafndan tketilmesi mmkn olmutu. Eskiden alt kltr gruplarnn mal saylan popler kltr devasa endstri arklar tarafndan alnp abucak tketime sunuluyordu. Blues ve Jazzn pamuk toplayan zencilerin gnlk deneyimlerinden koparlp profesyonel bir faaliyet haline dnmesi ve seri retimle piyasaya sunulmas bu srecin tipik rneidir. Bu sayede alt kimlik gruplarn aan, kitleselleerek derinleen popler kltr artk tamamen reddetmek yerine, zerine dnlmeyi hak eden bir gce dnmtr.

54

Bu dnemde kimi aratrmaclar kitle kltrnn nne bariyerler koyarak ondan korunma, onun eytani gcn reddetme yerine bu kltr ierisindeki olumlanabilecek olaslklar aratrmaya balamlardr. Kltrelcilik adyla anlan anlayn ortaya k bu arayn bir rndr. 1963te Birmingham niversitesi bnyesinde kurulan ada Kltrel Aratrmalar Merkezi (Center for Contemporary Cultural Studies) kurucusu olan Richard Hoggarttan balayarak Raymond Williams, E. P. Thompson, Stuart Hall, Paddy Whannel, John Storey gibi bir dizi nemli aratrmacy ierinde barndrmtr. Hoggartn ngiliz Okullar ve ada Toplum (Schools of English and Comtemporary Society) balkl al konumasna tr aratrmaya yer verilecei bildirilmiti.
Bunlar tarihi ve felsefi, sosyolojik ve edebiyat eletirisi idi. Ama ise popler kltr biimlerini deerlendirmek, toplumdaki yerlerini belirlemek ve kltrel tartmalar karmaadan kurtarmakt.113

Merkez, kltr, sradan insanlarn yaad kltr olarak alglyordu. Metinsel rnleri ve belgelenmi pratikleri incelemeyi ama edinen aratrmaclarn vurguladklar nokta kltrn, pasif tketimden ayr olarak yapan insan (Human Agency) tarafndan aktif olarak retildiiydi. Kltrelcilik bu anlamda insan deerlerine ve gnlk yaam deneyimlerine vurgu yapyordu. Kltrelcilik (Culturalism) terimi CCCSnin yneticilerinden olan Richard Johnson tarafndan ortaya atlmt. Johnsonn amac aralarnda baz ayrmlar olsa da Thompson, Hoggart ve Williamsn nceki paragrafta belirtilen ortak zelliklerini ortaya koymakt114. Kltrelcilik terimi ile adlandrlan bu teorik yaklam Hoggartn The Uses of Literacy, R. Williamsn The Long Revolution ve Culture and Society, E. P.

CCCS olarak anlacaktr. Jim McGuigan, Cultural Populism, Londra ve New York, Routledge, 1992, s. 51. 114 Storey, a. g. e., 45-46,70.
113

55

Thompsonn The Making of the English Working Class adl kitaplarnn byk etkisiyle snrlar daha belirginleip oturan bir alan olmutur. CCCS balangta geleneksel ngiliz ii snf yaamnn yok oluu ve ada popler kltrn buna etkilerini incelemek amacyla yola kmt. 1920lerdeki youn isizlik 1950lerde tamamen yokolmu Fordist retim teknikleri retime hkim olmutur. Bu sre geleneksel yaam biimlerinin yok olmasna ve toplumdaki kltrel yapnn deimesine neden olmutur. Hzl gelien bu srecin doru anlamlandrlmas iin aba gsteren merkez yapsalclk gibi farkl dnsel akmlardan da yararlanmtr. R. Hoggartn 1957de yaymlanan The Uses of Literacy adl kitabnn ilk blmnde kklndeki ii snf kltrn anlatr. Hoggart kitabnn ilk blmnde 1930larn kltrel yaamn anlatr. Kuzey ngilterede domu olan Hoggart ocukluuna ait anlar eliinde o dnemin sosyal hayatn ev, anne, baba ve komuluk ilikileri gibi konulara deinerek anlatr. kinci blmde ise 1950lerin kltrel kne deinir. Seks ve iddet romanlarn, ticari popler mzii, haftalk aile dergilerini inceledii bu blmde kitle kltrnn ii snf kltrne etkilerini inceler. Kitle kltr rnlerinin ii snfnn geleneksel kltrn bozduunu belirtir. 1930larn ii snf kltrn zengin tam hayat (rich full life) olarak tanmlayan Hoggarta gre kitle kltr bu zellikten yoksundur. Gemie zlem duyan yazar 1950lerdeki durumu kitle kltrnn ldayan barbarl (shiny barbarism) diye tanmlar. Hoggart, kitabnda, ocukluunun kltrnn saf halk kltr ve imdikinin ise sadece kitle kltr olduu eklinde bir iddias olmadn zellikle belirtir. Ona gre halkn ehir kltr yok edilmektedir ve kitle kltr yok ettii bu kltrden daha az salkldr115. Bu eserin en nemli yan yaanm kltre olan vurgusudur. Yazar kiisel deneyimleri ile akademik dnce arasnda ba kurarak disiplinler aras bir yaklam sergiler. Btn aratrmaclarn deindii gibi The Uses of Literacy

115

Richard Hoggart, The Uses of Literacy, New Brunswick (U.S.A.) ve Londra, Transaction Publishers, 1998, s. 9.

56

ngilterede kltrel almalarn ekillenmesinde en byk rol stlenen eserlerden biridir. Ska akademik olmamakla, pesimizmle ve nostaljik olmakla sulanan eserinde kimi noktalarda Leavisi anlaya yaklaan Hoggart onlar gibi gemiin gzelliklerine ve yaanan zamann ktlne atfta bulunur. Onlar gibi kltrel kten bahseder. Her iki anlay da kitle kltrne direni konusunda eitimi nemser. Ancak elikili biimde Leavisler 1930larn kltrn sert biimde olumsuzlarken Hoggart ocukluunu yaad bu dnemin geri gelmeyecek gzelliklerine iin zlr. Hayata, Galler blgesinde bir demiryolu iisinin olu olarak balayan R. Williams da kltrel almalar alannda byk etkilerde bulunmutur. The Long Revolution adl kitabnda Williams kltrn tanmnda kategorinin altn izer. deal olan ve evrensellii ne karan kltr; ideal olan dikkate alarak yaplacak metinsel kaytlarn yorumlanmas ii; son olarak da kltrn sosyal tanm. Son kategori yani sosyal tanm, yaamsal pratikler ierisindeki anlam ve deerleri ierir ve karmak bir yap oluturur. Williams bu karmak yapya dikkati eker.
Kltr teorisini hayatn tm elementleri arasndaki ilikilerin aratrlmas olarak tanmlayabiliriz. Kltrn analizi bu ilikilerin karm olan yapnn tabiatn ortaya koyma abasdr.116

Williams buradan bir toplum veya snfta paylalan ortak deerlere varr ve hayatn kendisine bakmamz gerektiine deinir. Hayat deiik insan faaliyetlerinin btn olduuna gre bunlardan biri olan sanat ayrcalkl konumunu yitirir. nsan deneyimlerinden biri olur. Kltr sradan insann yaamsal deneyimi olarak gren Williams sradan olan kltr ne karr. Resources of Hope adl eserinin giriinde Williams kltrn insanlarn iinde doduklar anlamlar dnyas ile yeni anlam dnyalar olmak zere iki zelliinin olduu syler. Kltrn doasnda geleneksel ve yaratc olan iiedir ve bu tm toplumlar iin geerlidir. Kimi yazarlar bu zelliklerden birini ne
116

Raymond Williams, The Long Revolutiondan alntlayan Storey A.g.e., 55-56.

57

karrken Williams kendisinin ikisine de vurgu yaptn belirtir. Ona gre Kltr sradandr.117 Kltrel almalar alannda zellikle alt snflarn eitli biimlerde ekillendirilebilen yaplar olarak grldne nceki blmlerde deinilmiti. Arnold, Leavis gibi dnrler snflara yukardan bakarak onlarn kltrn bilinsiz ve kendiliindencilikle sularken Adorno gibi sol dnrler ise onlar tarihsel nesneler olarak ele almaktayd. Alt snflarn kitle kltrnce zehirlendiini ne sren dnrler bunu engellemeye ynelik kimi neriler ortay atmlardr. Bahsedilen bu yaklamlara karlk kltrelcilerden Hoggartn kendi ocukluundan yola karak kimi dnceler ne srmesi, Williamsn insann rettii deerleri ne srmesi yukardan baka bir itiraz olarak ortaya kmt. Bu itirazn en gl ve donanml sesi ise E. P. Thompsondr. Thompson ngiliz i Snfnn Oluumu (The Making of the English Working Class) adl kitabnda alt snflarn kltrn allann dnda ele alr. Kendisi kltrelcilik terimine kar ksa da118 kitabnda bu yaklamn temel zelliklerini yanstt aikrdr. Thompson kitabnda ncelikle snfn tarihsel bir nesne olmadn belirtir. Snf kendinin farkndadr.
Snftan, ilikisiz ve birbirine benzemez gibi grnen bir dizi olay, hem deneyimin hammaddesinde hem de bilinte birletiren tarihsel bir fenomeni anlyorum. Bunun tarihsel bir fenomen olduunun altn iziyorum. Snf bir yap ve hatta bir kategori olarak grmyorum. nsan ilikilerinde gerekten olan (ve oluumu da gsterilebilen) bir ey olarak gryorum.119

Snf deneyiminin insanlarn iinde doduklar koullarca belirlendiini syleyen Thompson snf bilincinin ise gelenekler, deer sistemleri, dnceler ve

117 118

Raymond Williams, Resources of Hope, London, Verso, 1989dan aktaran During a.g.e. 23. Storey, a. g. e., 62. 119 E. P. Thompson, ngiliz i snfnn Oluumu, ev: Uygur Kocabaolu, stanbul, Birikim Yaynlar, 2004.

58

kurumsal biimlerde somutlaan bu deneyimlerin kltrel terimlerle ele alnmas120 olduunu belirtir. Thompson kendinin bilincinde olan yani tarihin yaplmasna aktif olarak katlan bu snf resmedebilmek iin 1780-1832 yllar arasndaki sradan insanlarn arasnda dolar. oraplarn, kumalarn, zanaatkrlarn ve el tezgh dokumaclarnn yaamlarn inceler, sendikaclk ve radikalizm deneyimlerini ele alr. Bunlar yaparken srekli olarak bu tarihi yapan insanlarn metinlere dklm olan szlerine ve eylemlerine gvenir. Kltr yukardan bakarak deil aadan, alt snfn iinden bakarak tarif eder. alan snflar arasndaki popler kltr onlarn hissettikleri biimde ortaya koymaya alr. Bu nedenle bu snfa ait olan popler kltr de bu farkndaln en iyi temsilcisi olarak olumlar. Dwight MacDonald ve Leavislerin kitle kltrn yeren dncelerine bir itiraz da Stuart Hall ve Paddy Whanneldan gelir. 1965te yaymlanan Popler Sanatlar (Popular Arts) adl kitaplarnda Hall ve Whannel popler olann toptan reddine kar karlar ve onda yksek kltrde olduu gibi olumlu yanlar bulunabileceini ne srerler. Popler kltr tketicileri ierisinde daha sorgulayc olanlarn aratrlmas gerektiini syleyen yazarlar ktnn tm popler kltr rnlerini tanmlayacak bir sz olmadn ve bu tr rnler ierisinde de iyi ve kt kategorilerinin olduunu sylerler. Szgelimi Frank Sinatray Adam Faithe, Miles Davisi Liberacea, Polonya filmlerini Holywood filmlerine tercih edenlerin ve yksek kltr rnlerinin farknda olanlarn en iyi tketiciler olduunu belirtirler121. Bu trden bir popler ayrmcl ortaya koyarak yksek ve popler kltrler arasndaki anlamsz karlatrmann nne gemek isteyen yazarlar popler rnlerin de insanlara deiik hazlar verebileceklerini belirtir. Bu sayede yksek kltr rnlerine kar kendi deerini savunan poplerin oluturduu getto anlay yklacak ve belirtilen farkl tatlar ortaya kacaktr. Popler gettolamann
120 121

A. g. e., 40. Stuart Hall ve Paddy Whannel, The Popular Arts, London, Hutchinson, 1964, s.15ten aktaran Storey, a.g.e., 64.

59

nlenmesiyle beraber iyi popler sanat retici ve tketici arasnda kitle kltryle beraber rlm duvarlar ykabilecektir. Bylece modern kitle kltrnn seri retiminin tketiciler zerindeki edilgenletirici etkisini ne kararak buna kar olan dnrlerin aksine Hall ve Whannel retim ve tketim zinciri arasndaki ban popler rnlerle tekrar kurulabilecei noktasna gelirler. Kitle kltr ierisinde popler sanat adyla yeni bir kategori belirleyen Hall ve Whannel sradan rnlerin (film, mzik) kitle sanatna ait olduklarn belirtirken popler sanatn en iyi jaz, en iyi sinema122 gibi yeni kategoriler oluturduunu sylerler. Bu sayede yksek kltre dhil olmayan her rnn ktlenmesi de nlenecektir. Popler kltr rnleri arasnda yaptklar ayrmla Leavis dncesine benzer bir yerde dursalar da bu duruu hakl gstermeye alan yazarlar pop mzik ile jazz ayrmndan hareketle kendilerini savunurlar. Klasik mzikle jazz arasndaki ayrmn anlamszln vurgulayan yazarlar pop ile jazz arasndaki karlatrmada jazz tercih ederler. Bu tercihlerinin nedeni ise jazzn duygusal ve estetik olarak daha zengin olmasyla123 aklarlar. Bu sayede genlerin dikkatini kitle kltrndeki tatsz, aynlam formllere kar uyarlabileceini savunurlar.

B. Popler Kltrn Oluumunda Belirleyici Bir ge Olarak Kanon Kavramnn Douu ve Edebiyat Kanonu
Popler edebiyat zerine yaplan almalarda en byk sorun bu trdeki eserlerin gerek edebiyat olmad dncesidir. Bu yarg ile hareket eden birok dnr, akademisyen, popler edebiyat almalarn nemsiz bulduklarn ifade ederler. Bu anlay zaman iinde akademilerde yerlemi ve popler edebiyat rnlerinin bu kurumlardan ieri girmesini engellemitir. niversitelerdeki edebiyat

122 123

A.g.e. s. 78den aktaran Storey, a.g.e., 67. A.g.e. s. 311den aktaran Storey, a.g.e., 68.

60

blmleri kendilerince nemli olan eserleri incelemekle yetinmi, milyonlarca insann okuduu popler edebiyat rnlerini ise yok saymlardr. niversitelerde ve dier okullarda popler edebiyatn ilenmemesinin temel nedeni zaman ierisinde oluan kanon anlaydr. Kanon, edebiyat ierisindeki sekincilii ifade eden bir yaklamdr. Kanona giren eserler edebiyat almalarnn merkezine alnrken, kanon d olanlar ikincil edebiyat niteliinde grlerek deerlendirmeye tbi tutulmazlar. 1950li yllara kadar polisiye, bilim kurgu gibi popler edebiyat rnlerinin, tm dnyada byk sat rakamlar yakaladklar halde akademik alanda ihmal edilmelerinin nedeni, gemiten gelen bu kanon anlaydr. Bu tarihten itibaren ise edebi almalarn alan genilemeye ve popler edebiyat rnlerini de iermeye balamtr. Bahsedilen nedenlerden tr popler edebiyat alannda yaplacak bir almada kanon konusuna deinmek zorunludur. Kanonun nasl olutuu, tarihsel geliim seyri, popler edebiyatn bugn akademik evrelerde alglanna dair ipular verecektir. Kltrel almalar, kltrel alan belirli ekillerde tanmlamaya alrken toplumsal gelimeye paralel olarak ortaya kan kimi yeni kuramlar tartmay alt blgelere yaym ve zellikle modernizm eletirisi giderek derinlemitir. Bu kuramlar modernizmin dlayc bir karaktere sahip olduunu savunmular, modernist dncenin kurumsallamasn salayan dili ve o dilin anlamlandrp snflandrd dnyay farkl ekillerde isimlendirmenin zorunlu olduunu sylemilerdir. Onlara gre, farkllklar yarglamak ve dlamak yerine onlarn ifade ve yaam hakknn savunulmas ancak modernist dncenin eletirilmesiyle mmkndr. Yeni Tarihselilik akm, feminizmin yeni kuramlarla zenginlemi ve glenmi yeni biimleri ve etnik, dilsel, kltrel birok yeni kuram modernist dnya grn farkl alardan ele alarak onun tekletiren, tmletiren ideolojisini paralamaya balamtr. Modernizmin eletirisi genel kltrel alann ele alnmasnn yannda alt kollardaki eletiriyle ezamanl ilerlemitir. Cinsiyet politikalarnn, etnik ve yerel politikalarn geliimi edebiyat da etkilemi ve yeniden kurma ya da paralara ayrma dncesi edebiyat etkisi altna almtr. Edebiyatta modernizmin izlerini

61

sren birok eletirmen bahsettiimiz tek tip kimlik dayatmasn, izgisel ilerleme zorunluluunu iddetin mazereti olarak gren anlay eitli biimlerde tehir etmeye ve ykmaya almlardr. Edebiyatn kuatt ve etkiledii her ey yeniden tartmaya almtr. Bu tartlanlardan biri de kanondur. Kkeni modernizm ncesine dayansa da birok ey gibi modernizmin yeniden ekillendirdii kanonun edebiyat paralara ayrd ve bu paralar farkl ekillerde tanmlayarak yeni bir hiyerari oluturduu yolundaki grler kendilerini eskisinden daha gl bir ekilde ifade etmektedir. Popler edebiyat gibi alt bir edebi alanda yaplacak bir aratrma da kanonu aratrp sorgulamay zorunlu klmaktadr. eitli szlklerde benzer kelimelerle Hristiyan kilisesinin hakiki ve vahyedilmi olarak kabul ettii ncil kitaplar kolleksiyonu ya da listesi olarak tanmlanan kanonun etimolojik kkeni eski Yunan medeniyetine kadar gitmektedir. Kanon kelimesinin kkeni eski Yunanca bir kelime olan kannadr. Kanna sert gvdeli dzgn bataklk saplar anlamna gelmekteydi. Zaman ierisinde dz cetvel ve uzunluk ls anlamlarnda kullanlmt. Heykeltralkta, mimaride ve marangozlukta dz bir nesne ya da l anlamlarnda kullanlyordu. M.. 454te Argoslu heykeltra Polykleitos insan bedeninin ideal llerini yansttn syledii Doryphoros adl bir heykel yapm ve sonradan kaybolan Kanon adl eserinde de bu llerin nasl saptandn ve saysal oranlarn neler olduu yazmt. Helenistik dnemde skenderiye ktphanesinin grevlilerinin ve retorikilerin eski ada yaam olan hatip ve airlerin listelerini oluturduklar bilinmektedir. Mimari ve sanatta olduu gibi edebiyattaki ideal ly bulmaya alan bu kanon listeleri Yunan ve Romallara da gemiti Romallar eski alarn kanonik llerini hem heykelde hem edebiyatta takip etmilerdi124.

124

Kanonun eski alardaki yaps hakknda bilgi iin u eserlere baklabilir: E. Dean Kolbas, Critical Theory and The Literary Canon. Colorado, Westview Press, 2001, s. 11-17 Gregory Jusdanis, Gecikmi Modernlik ve Estetik Kltr: Milli Edebiyatn cat Edilii. ev. Tuncay Birkan, stanbul, Metis Yay. 1998, s. 83-88. Jan Gorak, The Making of the Modern Canon: Genesis and Crisis of a Literary Idea. London&Athlantic Highland, Nj, Athlone Press, s. 9-18.

62

Hristiyanln ortaya kmasndan sonra kanonun hem ilahi konularda bir standard yaratmak hem de pedagojik almalara temel oluturmak amacyla kullanld gze arpmaktadr. Dnyay ynetmeye aday her dnce gibi bir kurumsallama araynda olan Hristiyanlk ierisinde barndrd farkl dnceler nedeniyle ilk balarda ok daha renkli bir yapdayd. Bir yanda Ortodoks inanlar dier yanda Gnostik dnce kyasya bir rekabet iindelerdi. Hristiyan kilisesi Ortodokslarn hakimiyeti altna girdikten sonra Gnostik inanlarn bu dinden ayklanmas almalar hzland. Tek Tanr kavramn sorgulayarak, kadnlarn rahip olabileceini savunan125 Gnostik inanlarn yer ald metinler yok edilmeye baland ve sonuta gerek Hristiyan inann yanstt dnlen eserlerin isimlerinden oluan listeler oluturuldu. Bu listeler sadece vahye dayal ilahi metinleri kapsamyordu. Bu anlamda kanon sadece kodlanm metinler btn deil ayrca gnlk pratiklerin karmak bir bileimini, yazlar ve trenleri126 ifade etmekteydiler. Bylece kanon antik alardaki anlamnn dnda ahlaki bir anlama kavumutur. Eski Yunanda kanon belirli bir ly, bir kiiyi veya kiileri otorite olarak kabul ederken Hristiyanlkta otoritenin kayna ilahi dnce olmutur. Kilise dncesini ifade eden kanonun etkisi 16. yzyla kadar devam etmitir. Bu tarihlerde pedagojik amal oluturulan kanonda eski alarda yaam kimi yazarlar klasik olarak tanmlanarak listeye alnmt. Bu listedeki eserlerden oluan okuma metinleri rencilerin ahlaki geliimlerinin bir paras olarak grlyordu.

1. Modern Edebiyat Kanonunun Douu ve Geliimi

Terry Eagleton Edebiyat Kuram adl eserinde Belli bir ortak bnyevi zellikleri paylaan, kesin ve deimez deerlere sahip bir eserler kmesi anlamnda edebiyat diye birey yoktur.127 der. Okumaya konu olan eserlerden hangilerinin

125 126

Jusdanis, a.g.e. s. 91. Gorak, a.g.e. s. 28. 127 Terry Eagleton, Edebiyat Kuram: Giri, ev. Tuncay Birkan, stabul, Ayrnt Yay. 2004. b.s. 2, s.27.

63

edebiyat olduunu sorgular ve edebiyat eseri denen eyin kendi iinde deerli olmadn, bu deerin birileri tarafndan yaratldn ifade eder128. Edebi deer eitli biimlerde oluturulan bir kavramdr. Bir eserin edebiyatn bir paras olarak kabul edilmesi ve edebiyat iinde de buna popler veya kanonik eser adnn verilmesi sadece esere ikin koullarla balantl bir durum deildir, koullarn ve insani amalarn bir sonucudur. Kanon ise bu srecin en nemli ksmdr. Byledir nk modernist dnemde, hangi eserlerin yaayaca, hangilerinin ileride unutulaca kanon araclyla belirlenmitir. Modern kanonun oluumuna baktmzda da tek bir yarg ile olmasa da eitli faktrlerin bir araya gelerek kanonun oluumunu saladn grmek mmkndr. Kanonun sadece bir grup eletirmenin ortaya koyduu ya da aristokratlarn ve burjuvalarn beenileriyle oluturulan bir liste olmad, teknolojik ve siyasi nedenlerin de bu yapy ekillendirdii bugn daha iyi anlalmaktadr. Edebiyat 18. yzyla kadar sanat ve kltrel eserleri de iinde barndran bir alan iken bu tarihte artk kurmaca metinleri tarif edecek ekilde tanmlanmaya balanmtr. Ayn tarihlerde bilimsel dncenin geliimi edebi eserlerin de fen bilimlerindeki gibi incelenmesine ynelik istei arttrmtr. 18. yzylda profesyonel eletirmenlerin ortaya k dinden bamsz sekler kanonlarn olumasna yardmc olmutur. Dini kurumlarn ve dinsel inancn ykselen modernizm karsnda g kaybetmesi ise sekler edebiyat almalarnn yolunu amt129. alabilmekteydi. Hristiyan kilisesinin oluturduu kanon gcn yitirmekle beraber toplumdaki yerini glendirmeye alan modernizme iki nemli miras brakmt: Kermodea gre bunlar, bir metin ve yazarnn kutsanmas ile o eser hakknda bitmeyen yorumlar yaplmas130 idi.
128 129

Artk dinsel

kanonun belirledii eserlerin dndaki eserler de oluturulan yeni kanonlarda yer

lkinin rnei olarak James Joyce

Eagleton, a. g. e., 28. Eagleton, a.g.e. s. 41. 130 Frank Kermode, Institutional Control of Interpretation The Art of Telling: Essays in Fiction. Cambridge, MA: Harvard Up. 168-84ten aktaran Pierre A. Walker. Arnolds Legacy: Religious Rhetoric of Critics on the Literary Canon The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Virgil Nemoianu-Robert Royal (eds.) Philedelphia&Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991, s. 182-183 iinde.

64

gsterilebilir. Joyceun ilk okuyucular gayretli bir klt idi. Joyce ile ilgili dergiler, kitaplar, okurken yardmc olacak kitapklar karld. Sonuta Joyce almalar bir din grnm ald. kinci olarak da Joyceun eserlerinin kutsanmas ondan yaplan alntlarn, ona dair yorumlarn her geen gn artmasna yol amt. Joyce rneindeki gibi kanona dhil olan eserlerin tekrar tekrar okunup farkl zamanlarda bu zaman fark Homeros rneindeki gibi bin yllar olabilir- yeni yorumlar yaplmas eserin yeniden retilmesi anlamna gelmekte, onun gelecee tanmasn garantilemektedir. Ancak bir eserin kanona dhil olma sreci karmak bir durumdur. Dsal koullarn yannda eserin kendi i yaps da burada nemli rol oynamaktadr. Homerosun lyada ve Odyssea adl eserleri retildikleri ve tketildikleri toplumsal yap ortadan kalkm olmasna ramen gnmzde halen etkisini srdrmektedir. Tm bir orta a, modernizm ve ulus devletler dnemine ve bunlarn kendilerine zg kanonlar oluturmalarna ramen devam eden bu etkinin kayna aratrlrken eserin kendisinin de ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr. Eserlerin etkisinin devam etmesinin temel nedenlerinden biri onlarn insanlara sunduklarnn tarihle beraber ortadan yok olmamas, her dnemde insan etkileyen kimi sylemleri ilerinde barndrmalardr. Bu anlamda temann etkisi kendiliinden belirmektedir. Olsenin temalara dair ne srdkleri bu durumu aydnlatc niteliktedir. Stein Haugom Olsene gre temalar ikiye ayrlr: Birinci gruptakiler gncel tematik kavramlar (topical thematic concepts) adn tarlar, yerel ve geicidirler. Daimi tematik kavramlar (perennial thematic concepts) ise zamana bal deillerdir. Kltrn parmak izidirler ve onlar deitiinde btn bir kltr deiir131.
Zamansz temalar bize insan hayatnn temel koullarn, arzularn ve snrlarn hatrlatr. Bu koullar bir tarihsel veya kltrel dnemden daha derindir. ... Severiz, nefret ederiz, savarz, ac ekeriz.132
131

Stein Haugom Olsen, Thematic Concepts: Where Philosophy Meets Literature, A. Phillips Griffiths (ed.) Philosophy and Literature, Cambridge, Cambridge University Press, 1984 s. 87 ve 85ten aktaran Christopher Clausen Canon, Theme, and Code The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Virgil Nemoianu-Robert Royal (eds.) Philedelphia&Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991, s. 205 iinde. 132 Christopher Clausen, Canon, Theme, and Code The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, , Virgil Nemoianu-Robert Royal (eds.) Philedelphia & Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991s. 208-209 iinde.

65

nsani yaamn bin yllar iinde deimeyen kurallar kltrel rnlere temel eklini verdiinde yeniden tketilmeye yardmc olmaktadr. Yine de temann gcnn eserin kanoniklemesi iin yeterli olmad ortadadr. nk insann deimeyen yaam temalarn ileyen binlerce eser kanona dhil olamadan yok olmutur. Bu durumda kanon d srelerin etkisinin belki eserin edebiliinden bile fazla olduunu sylemek mmkndr. Pierre Bourdieu bu noktada kltrel tannmann nemine deinir. Bourdieu kanonik eserlerin yeniden retiminin sosyal onay ve kurumsallamaya bal olduunu belirtir. Bunlar iinde barndran yapya ise Kltrel retim Sahas adn verir. Bourdieuya gre mzeler, akademiler, okullar, galeriler, satclar, eletirmenler vb. bu alan oluturan farkl aktrlerdir. Resmi yap ise eitli bakanlklar, ulusal mze ynetimleri gzel sanatlar ynetimi vs. eklinde etkili olur133. Baz dnemlerde bu balklardan kimileri daha ok nem kazanrken kimi durumlarda da hepsi birden deiik oranlarda bir eserin kanona dahil edilmesi srecini belirlemilerdir. Tarihsel olarak bakldnda 17. ve 18. yzyllarn bu resmin oluumunda ok nemli zaman dilimleri olduu grlmektedir. 17. yzylda yazarlar Fransada devletten para almakta ve elence dnyasnda deerlendirilmektedirler134. 18. yzyl ngilteresinde ise edebiyat tamamen snfsal ideolojilerle deerlendiriliyor ve rnein burjuva beenilerini yanstmayan bir sokak balad veya popler bir ak roman edebiyattan saylmyordu.135 18. yzyl ncesinde resim soylularn salonlarnda ve kiliselerde sergilenirken, tiyatro yine st snflarn ilgisiyle ayakta kalabiliyordu. 18. yzyl sonlarndan itibaren sanat da btn her ey gibi kapitalizmin ilgi alanna girmeye balamt. Yzyl sonunda resimler halka ak meknlarda sergilenmeye balanm ve tiyatro salonlar halkn girebilecei byk meknlar olarak dzenlenmiti.

133

Pierre Bourdieu, Sanatn Kurallar, ev. Necmettin Kamil Sevil, stanbul, Yap Kredi Yay. 2006 bs.2, s. 352. 134 Bourdieu, a.g.e. s. 211. 135 Eagleton, a.g.e. s. 34.

66

19. yzylda ise Fransada imparatorluk ailesi sanat byk lde etkilemektedir. niversitenin bu dnemde bir etkisi yoktur.
Siyasal kurumlar ve imparatorluk ailesinin bireyleri de, yalnzca gazete ve teki yaynlar zerindeki uygulanan yaptrmlarla (davalar, sansr,vb.) deil ayn zamanda denekler, oyunlarnn tiyatrolarda oynanmas, yaptlarnn konser salonlarnda sunulmas, ya da gerekletirilen sergilerde yer alma olanana kavuulmas, yksek kazanl grev veya makamlar, onur nianlar...136

v.b. araclyla sanat zerinde dorudan sz sahibi idi. Yaznsal alanla siyasal alan iie gemiti.
Prenses Mathilde sanatlarn resmi himayecisi ve koruyucusu olmay

amalamaktadr.Dostlarna saygnlk ve koruma salamaka iin durmakszn giriimlerde bulunur, Sainte-Beuve senatoya sokar, George Sanda Fransz Akademisi dlnn, Flaubert ve Tainee Legion dhonneur niann verilmesini salar.137

Tm bu etkilere ramen 18. yzylda balayan srecin devamnda sanatn aristokrat hamilerden uzaklamaya balad grlmektedir. Her geen gn kapitalist sanat pazar gelimektedir. 19. yzylda Baudelaire, Flaubert, Banville gibi sanatlarn egemen evrelerden uzaklamaya balamas sanata dair zerk bir grnm oluturmakla birlikte Zola gibi yazarlarn gazete dnda da byk baarlar elde etmeye balamas sanatn metalamasn beraberinde getirmiti. Artk yeni eliki sanat ile bal olduu hamisi arasnda deil sanat ile meta dnyas arasndayd. Sanat kendi deerini lmek ve yeniden kurgulamak istiyordu. Jusdanisin belirttii gibi Kant estetii bu konuda sanatya byk katkda bulunmutu138. Kantn kurduu estetiin geliimiyle birlikte sanat kendine zerklik atfederek, yaptn deerinin toplumsal ortamda deil kendi iinde belirlendiini syleyerek meta olma konumunu gizlemiti.
136 137

Bourdieu, a.g.e. s. 96-97. A. g. e. s. 100. 138 Jusdanis, a g. e. s. 152.

67

Kuramsal alanda Kantn dnceleri sanat sanat iindir ilkesinin belirginlemesini ve sanatn toplumsal herhangi bir sorumluluktan bamsz davranmaya ynelik yollarnn almasn salamtr. Sanatn kendinden deeri onun fetilemesi olgusunu da beraberinde getirmitir. Sanatn deerini artk toplumsal ilikilerden kopmu olan sanat da tek bana belirleyemez. Onun baar kazanmasn isteyen, salayan karmak pazar ilikileri belirleyici olmaktadr. Bir sanatya yatrm yapan bir irket, yaynlar, sergiler, eletiriler vs. araclyla bu yatrmnn Bourdieunun deyimiyle sembolik sermayeye dnmesiyle ciddi kazanlar salayacaktr. Piyasa bu anlamda her geen gn etkisini arttrmaktadr. irketler sadece piyasay deil sponsorluk ve balar aracl ile niversiteleri ve devlet kurumlarn da etkilemektedir. Bu nedenle;
yetkeyi ellerinde bulunduranlarn srm ve benimsetme- aralar zerindeki etkisi, kukusuz hibir zaman bugnk denli geni ve kkl, ayrca aratrma yaptyla best-seller arasndaki snr da bu denli bulank olmamtr. Medyatik denilen reticilerin doal bir eilim gsterdii snrlar arasndaki bu bulanklk, kltrel retimin zerkliine ynelik en byk tehlikeyi oluturur.139

Sanatn modern toplumlarda fetiletirilmesinde ve kanonun oluumunda kimi toplumsal, siyasal ve teknolojik yaplar daha ok ne kmaktadr. Bunlardan bazlarnn ayrca ele alnmas gerekmektedir. Modernizm ncesi dnemde okullar ahlaki deerlerin genlere aktarlmas iin kanonik listeler oluturmulardr. ounlukla eski a yazarlarndan ok eskiden lm olmalar seilmeleri iin nemli bir kriterdir- seilen isimlerin eserleri, genelde dilbilgisi, hitabet, retorik gibi derslerde kullanlyordu. Ancak modernizm ncesinde sekler eitimin, toplumdaki genel okur-yazarlk oranlarnn dkl, donanml okul ve birikimli retmen saylarnn azl, ailelerin ocuklarn okutmadaki isteksizlii gibi sorunlar vard. Okul yeni nesillere pragmatik amalarla yaklamann, onlarn belirli ekilde dnmelerini salamann nemli yollarndandr. zellikle ulus-devletlerin ortaya kndan sonra milliyeti dncelerin en youn biimde topluma aktarlmas okul
139

Bourdieu, a. g. e. s. 514-515.

68

araclyla olmutur. Ulus-devlet ve kanon ilikisine aada deineceimiz iin imdilik okulun hedef kitleye ulamada getirdii saysal stnle deinmekle yetineceiz. Modern toplumlarda devletlerin bizzat mdahalesi ile bu sorunlar byk oranda almtr. Bu toplumlarda da farkl politik, pragmatik nedenlerle mfredatlar oluturulmutu. Lise ve niversite mfredatlarna alnan yazarlarn kanona dhil olmas daha kolay olmaktadr ve ayrca zaten kanona dhil yazarlar okutulmaktadr. Btn dnyada edebiyat tarihine girmi olsa da kanona dhil olmayan yazarlarn yakn zamanlara kadar akademilerde okutulmad bilinen bir gerektir. Bu nedenle Guillory gibi kimi yazarlar modern devlet okullarnn edebiyat kanonlarnn temel belirleyicisi olduunu dnmektedir140. Bourdieu ise eitimin 18. yzyla kadar bu gce sahip olduunu ancak bu tarihten sonra sanat ve edebiyat alanlarndaki zerkleme nedeniyle eitimin kanona etkisinin giderek azaldn kaydeder141. Fransz Akademisi ise kurum olarak gcn 19. yzyln ortalarna kadar korumutur. Gelien kapitalist pazar ise sanatla toplum arasnda yer alan okul gibi kurumlarn yanna, kendisine dorudan bal yeni sivil yaplar koymutur. Sivil toplum yapsnn ve yeni ekonomik ilikilerin gelimesiyle her alanda olduu gibi kltrel alanda da devletin zorlayc etkisi gerilemitir. Bylece toplum sanatla ilikilenecei yeni aralar edinmitir. Dergiler, mzeler, dller vb. kltrel etkinlikler kltrn eitim dndaki gcn arttrmtr. Kanon oluumunda eitimin etkisinin snrl oluunu deerlendiren Virgil Nemoianu da bilin d faktrlere vurgu yapar. Nemoianu, kanonizasyonun demokratik bir sre olduunu ve devletin eitli kurumlar araclyla yapt dayatmann ie yaramadn aktarr142. Nemoianunun da deindii gibi 1936da Stalinin liderlii srasnda Dostoyevski mfredattan karlarak unutulmaya terk edilmi ancak zaman

140

John Guillory, Cultural Capital: The Problem of Literary Canon Formation, Chicago, The University of Chicago Press, 1993 s. 355-356 not.67den aktaran E. Dean Kolbas, a. g. e. 75 141 Bourdieu, a. g. e., s. 111-114. 142 Virgil Namoianu, Literary Canons and Social Value Options The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Virgil Nemoianu-Robert Royal (eds.) Philedelphia & Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991, s.228, 231 iinde.

69

ierisinde sre tersine ilemitir. Romanyada ise devrim ncesi yazarlarn eserleri yasaklanmtr. 1958de ise Boris Pasternak, Nobel dln kazanm ancak Sovyet otoriteleri tarafndan dl reddetmeye zorlanmt. Benzer durum ABDde McCarty dneminde yaanm, devlet souk sava dnemi politikalarn kullanarak kltr alanna mdahale etmeye ve buray yeniden dzenlemeye almtr. Tm bu giriimlerde devletler kendi politikalarna uygun geici kanonlar retmiler, daha dorusu mfredat yenilemiler ama uzun dnemli kanonik yaplarn farkl biimlerde ekil almasn engelleyememilerdir. Yazarn kanona dhil olmasn gvence altna alan temel noktalardan biri toplumda benimsenmesidir. eitli biimlerde toplumun ihtiyalarna cevap veren yazarn bunu hangi yollarla yaptna ve eserlerinin doasna dair bilginin geni kesimlere aktarlmasnda edebiyat dergilerinin byk nemi vardr. Edebiyat ve sanatn 20. yzyl sonuna kadar giderek artan oranda toplumdan zerklemesi ve estetiklemesi eserin alglanmasnn nnde kimi sorunlar dourmutur. Toplumsal srecin bir paras olmayan eserin tantlmas ve nasl yorumlanacann topluma retilmesi ii gnmz toplumlarnda byk oranda sanat ve edebiyat dergilerinin eylem alanna girmektedir. Edebiyat dergilerinin, kimi yazarlar konu edindii zel saylar hangi yazarlarn kanona dhil edildiine dair fikir verirken ve bu konuda mdahalede bulunurken bu dergilerdeki eletirmenler edebiyat ile toplum arasnda nceki paragrafta andmz balanty kurarlar. Eletirmenler yazar evresindeki halenin her geen gn daha ok parlamasna yardm eden en nemli gruplardandr. Bourdieunun deindii anlamda sanatnn yaratc gcne duyulan inanc reterek, bir feti olarak sanat yaptnn deerini reten inan evreni niteliiyle retim alannn143 temel aktrlerindendirler. Sanat ve edebiyat dergilerinin bir baka nemli ilevleri de yeni dncelerin, alglama biimlerinin yerlemesine olan katklardr. Belirli bir yntemin takipisi olduu oranda dergiler bu yntemin toplumda duyulup, yaygnlamasna nemli katklarda bulunurlar. Kitaplarn aksine dergilerin
143

Bourdieu, a. g. e. s. 351.

70

evrelerinde oluan okur ve yazar gruplar, ekirdekte yer alan dncelerin epere doru genilemesi srecini hzlandrr. Bu gruplar farkllklarn ortaya koymak iin aldklar topluluk isimleri ile tannma srelerini hzlandrrlar. 1932de kar-koca Leavislerin yaymlad Scrutiny dergisinin ngiliz edebiyatnn kurumsallamasna olan etkileri bu bakmdan nemli bir rnektir. Terry Eagleton, derginin ngiliz edebiyatnn haritasn izdiini ve bu tarihten sonra eletirinin ynn belirlediini vurgular144. Edebiyat antolojileri de seme metinler ve yazarlar bnyelerine alarak toplumsal benimsetme srecine katlrlar. Antolojilere hangi yazarlarn, ne gibi kriterlerle seilecei, dneme ve antoloji dzenleyenlerin edebiyat ele al biimlerine gre deiiklik gsterse de deimeyen nokta her zaman subjektif bir seimin olduudur. Gerek yerel eletirinin gelime artlar, gerek toplumsal politik kayglar antolojilerin ieriini belirlemektedir. Kanona daha nceden girmi eser ve yazarlarn antolojilerde byk oranda yer alaca tahmin edilebilmektedir. Ancak bu durum antolojilere giren her eserin kanona dhil olaca anlamna gelmez. Antolojiler bu ynleriyle dergiler gibi yeni veya daha nce pek nemsenmemi yazarlara da yer vererek onlarn tannma ansn arttrrlar. Biyografiler ise sanatnn ald dlleri, at sergileri yesi olduu yarma kurullarn vb. meslekteki eitli baarlarn sralayarak srece dhil olur. Bu haliyle biyografiler sanatnn sradan insanlardan ayrlan yanlarn ne karrlar. Sanat, sradan insann yapamayaca iler yapan, sanat adl ulalmas zor mevkinin yerleimcilerinden biri olarak tarif edilir. Kanonun olumasnda en etkili aygtlardan biri de edebiyat dlleridir. Yerel dllerin etkisi de yerel olmakla birlikte merdivenin basamaklarn trmanmak anlamnda bir ilev grebilmektedir. Ancak daha nemlisi edebiyat dnyasn derinden etkileyen ve aklandklarnda byk bir piyasay harekete geiren, sanat evrelerinde ve ardndan toplumda byk bir prestije sahip olan dllerdir. svete Nobel ve ngilterede Booker dlleri yarattklar etki nedeniyle rnek olarak ele alnabilecek dllerdendir. Bu dllerin sahiplerini bulma aamas ve dl

144

Eagleton, a. g. e. s. 53.

71

kriterlerinin belirlenmesi gibi konular ise rnein Avrupal eletirmenlerin edebiyata baklarn sorgulatacak dzeyde sorunlar oluturmaktadr. Nobel dl sahip olduu evrensel prestij nedeniyle bir yazarn kanona dahil olmasna en byk katky yapabilecek gtedir. Nobel dllerinin tarihine baktmzda ise ayrntlarna ilerleyen sayfalarda gireceimiz Avrupa merkezli edebiyat anlayn uzun bir dnem boyunca yansttn grmek mmkndr. dl komitesinin setii eserlerin byk ounluunun Avrupa dillerinde yazlm olmas veya yazarlarn Avrupa ile ilikileri dle dair soru iaretlerini oaltmtr. Nobel edebiyat dl ilk olarak 1901de Sully Prudhommea verilmitir. 1901den 1964e kadar geen srede dl alan eserlerin bir ka dnda hepsi Avrupa dillerinde yazlmtr. stisna olanlar iinde 1913te dl alan Hintli Yazar Rabindranath Tagore baz eserlerini ngilizceye evirmiti. 1945te ilili yazar Gabriela Mistralin Franszca eserleri vard, ABD ve Avrupa ile eitli ilikilere kurmutu. 1958de Sovyet yazar Boris Pasternak dle layk grlmt. 1963te dl alan Yunanl yazar Giorgos Seferis ise 1957-1961 arasnda Yunanistann ngiltere eliliinde diplomat olarak almt. 1964te ise Fransz filozof Jean Paul Sartre layk grld dl reddetmitir. Sartre dln kapitalist Bat bloku tarafndan ynlendirildiini ifade etmitir. Bu tavrdan sonra Nobel dl alanlarn kimliklerinin ciddi biimde deitii grlmektedir. 1965te Sovyet yazar olohov, 1966da srailli yazar Samuel Agnon, 1967de Guatemalal Asturias, 1968de ise Japon Kawabata dl almlardr145. Nobel dlnn bu tarihsel geliimi, dln bata Avrupal bir edebiyat kanonu oluturma abalarna hizmet ettiini gstermektedir. Sartren reddinden sonra dl komitesi bu konudaki eletirilere cevap olarak evrede yer alan lkelere de daha dikkatli biimde bakmaya balamtr. En son 2007 ylnda ilk defa bir Trk, Orhan Pamuk Nobel dln kazanm, ancak Trkiyede dl hakkndaki tartmalar devam etmitir. Edebiyat gibi her yl dnya apnda yzbinlerce eserin yaynland bir alanda bunlar arasndan bir seme yapmak ve seilen eseri byk
145

Suman Gupta, Samuel Beckett, Waiting for Godot The Popular & The Canonical: Debating Twentieth-Century Literature 1940-2000, Johnson, David (haz.): Londra ve Newyork, Routledge, 2005, s. 211-212

72

miktarda para ve prestijle dllendirmenin hayli zor olmas bir yana, politikann da ok tartmal biimde bu srece dhil olmas Nobel dllerinin zellikle edebiyat alanndakilerin inandrcln sarsmaya devam etmektedir. ngilteredeki Booker dlleri ise 1968den beri datlmaktadr. Balangta belirlenen ama ngiliz edebiyatnn en iyilerini semek idi. Bugn ise dl ngiliz edebiyatnn en nemli kurumlarndan biri olmutur146. Booker dl komitesi dller aklanncaya kadar kamuoyunun ilgisini younlatrmak amacyla 1980lerde ksa listeler aklamaya balad. Adaylarn isimlerinin olduu bu listeler sayesinde gazete, dergi, televizyon gibi basn yayn organlarnda bir tartma ortam yaratlarak ticari baary da garantilemek amalanyordu. Nitekim Penguen yaynevi de bu ksa listelerde yer alan yazarlarn kitaplarn yaymlama karar alnca dln piyasa ile olan ilikileri derinlemitir. Booker dl de Nobel gibi belirli bir izgideki eserleri dllendirerek Avrupa beenisinin edebiyata yanstlmasn salamaya almaktadr. dl alanlarn tamamnn ngiltere ile koloni ve koloni sonras dnemde ilikileri olan lkelerden seilmesi147 bu amacn en somut tezahrlerinden biri olmutur. Eserlerin ngiltereye duyulan tepkileri ortaya koymas seilmek iin en nemli kriterlerden idi. D. J. Taylorn ortaya koyduu gibi eserlerin ok belirgin ortak zellikleri vardr:
12345Romanlar ngiltere dndaki bir konuyu ilemeli. Egzotik veya yabans olmal. erik tarihsel ve revizyonist olmal, imparatorluk dneminin veya popler mparatorluk sular zerine kurulmal nk Booker kitaplar insanlarn Eserler ssl ve airane bir dille yazlmal.

klelik hikayelerinin yeni yazmlar olmal. kendilerini kt hissetmesini salamaya alr.

146

Susheila Nasta, Abdulrazak Gurnah, Paradise The Popular & The Canonical: Debating Twentieth-Century Literature 1940-2000, Johnson, David (ed.): Londra ve Newyork, Routledge, 2005, s. 211-212. 147 A.g.e., s. 302.

73

6-

Eer herhangi bir yerde kefedilmemi bir yazar tarafndan yazlmsa

eserin kazanma ans daha fazladr nk Booker dln kazananlar genellikle gsterisiz ve ayrksdr.148

nceden belirlenmi bu trden kriterlerle hareket eden Booker dlleri de piyasann ilgisini belirleyip ynlendirerek eserlerin kanon iindeki yerlerini belirlemeye alan Avrupa merkezli bir anlayla hareket etmektedir. Nobel ve Booker dllerinin anlatlan yaps, tek bana bir kaynaktan belirlenemeyen kanonun etkilere ak olduunu gstermektedir. Bu tip dller araclyla eser evresinde oluturulan piyasa kendi i ilikileri araclyla baz isimlerin kanona dhil olmasn salamaktadr. Bu trden nemli dlleri alan eserler yayn organlarnda daha fazla yer almakta, bu eserlerden yaplan alntlar ve uyarlamalar eser ve yazarn nn pekitirmektedir. Bylece tm bir toplumsal yap tarafndan takdis edilen eserler srekli yeniden okunarak her okumada yeniden retilerek zamana kar dayanklklarn arttrmaktadrlar. Orta alarda dinsel kanon tek bir merkezden, kiliseden belirlenirken modernizm anda sekler kanonlarn oluumunda kltrel yapnn dnda teknolojik gelimenin de etkilerinin olduu, belirtilmesi gereken nemli bir konudur. Ortaalarda yerel diller ounlukla yazya dklmemiti. Latince ise ncilden gelen otoritesi sayesinde btn Avrupada en gl dildi. Bu nedenle okuryazar olan insanlarn hepsi bu dilde yazlm olan ve ounlukla dini olan eserleri okuyorlard. Bask makinelerinin 1440lardaki geliiminin yannda okuryazarlk oranlar btn Avrupada gnmzle karlatrlamayacak ldeydi. Fransada okuryazarlk oran btn erkekler iin 1690da %29dan 1790da %47ye kmt. ngilterede ise 1642de %30 iken 18 yzyln ikinci yarsnda %60 olmutu.149

148

D. J. Taylor, And the Winner Will Be... Independent, 10 Ekim 1994, s. 23ten aktaran Susheila Nasta. Abdulrazak Gurnah, Paradise The Popular & The Canonical: Debating Twentieth-Century Literature 1940-2000, Johnson, David (ed.): Londra ve Newyork, Routledge, 2005, s. 303. 149 Peter Burke, Yenia Banda Avrupa Halk Kltr, ev: Gktu Aksan, Ankara, mge Yay. 1996 s. 283

74

17. yzylda az saydaki okura hitap eden Latince pazar doyunca kitap satclarnn yerel dillere ynelmesi kanlmaz olmutur150. Yerel dillerde baslm olan kitaplar halk arasnda yaygnlamaya balam, basn dnyasndan o zamana kadar uzak olan halk arklar ve iirleri kitaplara kaydedilmeye balanmtr. Kitabn yaygnlkla okunmaya balamas sadece halk diline bavurulmasndan kaynaklanmyordu. Burken belirttii gibi eserlerin yaps ayn olsa da eski temalar yenileri ile yer deitirerek ya da onlara katlarak dnemin mevcut ortam ile uyum gsteriyorlard.
Eski temalarn 1500 ve 1800 yllar arasnda modas gemedi ama yeni temalar ortaya kt. ... Geleneksel ermi, valye, hkmdar ve kanun kaa imgelerine yeni halk kahraman trleri katld. Svari yeni bir valye biimiydi, kaak yeni bir tr kanun kaayd....151

Matbaada baslan eserlerin saysnda da ciddi artlar kaydedilmitir. 16. yzylda Fransada ylda bin ayr kitap ve bir milyon civarnda nsha baslrken 18. yzylda drt bin ayr kitap baslmaya balanmtr152. 1695te ngilterede, 1777de Fransa ve Almanyada lisans yasalarnn kmas eserlerin artk kapitalist pazardaki mallar haline geldiini ve bu mallarn ilk sahiplerinin yazarlar olduunu kesinletirmiti. Matbaann geliimi yeni yazn trlerini de etkilemekteydi. Hzl basm imknlar sayesinde gnlk olarak baslp datlabilen gazeteler ortaya kmt. lk olarak Amsterdamda balayan gazetecilik faaliyetlerinin hzla dier devletlere srad bilinmektedir. Matbaa bir yandan kapitalist pazardaki mallarn saysn arttrrken ideolojik olarak da yeni imknlar ortaya koymutu. Ortaalarda kilise kanonunun dndaki kitaplarn nsha says fazla olmad iin kilise istedii zaman birok eser kolaylkla bulunup imha edilebiliyordu. Matbaann sonsuz basm yetenei kilise ve krallarn bu imknlarn ellerinden almt. Protestanlk ortaya ktnda kilise bu
150

Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ev. skender Savar, stanbul, Metis Yay. 2004, bs. 2, s. 53-54. 151 Burke, a. g. e. s. 289. 152 Burke, a. g. e. s. 281.

75

grleri yasaklamak istemiti ancak matbaann rettii binlerce kopya kitap Avrupann her yerine ulaarak Lutherin szlerini ulatrm ve kilisenin gcne hi olmad kadar byk bir darbe indirmiti. 1850li yllardan itibaren modern retim tekniklerinin geliimi ve i yaamndaki iyilemeler sayesinde sradan insanlarn hayatlarnda kendilerine ayracaklar zaman da artmaya balamt. Bylece daha nce kitap okumaya zaman ayramayan ya da resim galerilerine, mzelere gidemeyen insanlarn genel anlamda sanatla daha fazla megul olmalarnn n almt. Avrupada refah artyor, insanlar kazandklar paray harcamak veya yatrm yapmak iin yeni yerler aryorlard. Tm bu gelimelerin etkisiyle kitap endstrisinin giderek artan hzda gelimesi kanlmaz olmutur. Yaynclk sektrnn geliimi, kitap etrafnda oluan, onu estetikletirerek yeni retim zinciri ierisinde yer edinmesini salayan eletirmenlik, dergi yayncl, yazar ajanl gibi mesleklerin gelimesini salyordu. Bir yazarn ne kmas, mmknse kanona dhil olmas evresindeki tm bu ilikiler andaki insanlar da besleyen bir adm olmaktayd.

2. Yerel Edebiyat Kanonlarnn Oluumu ve Ulus Devletler

Yerel anlatlarn matbaa araclyla oaltlmas daha sonralar gelien milliyetiliin zerine basabilecei salam temeller olumasna yardmc olmutur. Benedict Anderson Hayali Cemaatler adl kitabnda millet ve milliyetiliin kltrel olarak retilmi olduklarn ve milletin nce hayal edildiini ve ilerleyen zamanla birlikte bu hayalin somutlatn anlatmaktadr. Birbirini hi tanmayan ve tanmayacak olan insanlarn zihinlerinde oluan toplam hayalin onlar belirlenmi corafi blgelerde egemenlik isteine gtrmtr. Andersona gre yzyze temasn geerli olduu ilkel kyler dndaki btn cemaatler hayal edilmitir.153 18. yzylda dinsel dnya grnn yenilmesi ile birlikte milliyetilik ortaya karak snrlar belirlenmi corafyalardaki insanlar bir araya getirmeye balamtr. Birbirinden habersiz insanlarn ayn milletten olduklar fikrinin gelimesinde en nemli etkenlerden biri dil almalar idi.

153

Benedict Anderson, a. g. e. s. 25.

76

19. ve 20. yzyllarda dilbilimin geliimi ve eitli diller zerinde yaplan almalar ulusal bilincin uyandrlmasna yardmc olmaktayd. Farkl lkelerdeki milliyetiler ulusal birlik fikrini yaratmak iin ncelikle halk dillerini incelemiler ve bu dillerin temel alnd milliyeti dnceler ortaya atmlard. Dil milletin birbiriyle anlamasn kolaylatracak ekilde yeniden dzenlenirken, edebiyat araclyla bu kitlelerin ortak hayaller edinmelerini salayacak kltrel atmosfer yaratlmaktayd. Halk dilini kullanan popler milliyetiliklerin zellikle smrge ve yar smrge lkelerdeki hzl geliimi bu almalarn farkl milletlerin bamszlk istekleriyle rttnn gstergesidir. Bu durumun en iyi rnekleri Kuzey ve Dou Avrupada grlmr. Kuzeyde Finliler, Rus kltrne direnmek iin kendi halk kltrlerini aratrarak Kalavela destann ortaya karmt. Srp halk arklarn yaynlayan Vuk Stefoni Karadzi bir Srp milliyetisi idi ve 1813te Osmanllarn bastrd ayaklanmaya katlmt. Flaman halk arklarn derleyen Belikal Jan-Frans Willems ise Flaman milliyeti hareketinin babas saylmaktayd154. Benzer ekilde Osmanl devletinde milliyeti hareketin ilk nderlerinden olan mer Seyfettin, Ziya Gkalp gibi isimlerin halk diline verdikleri nem ortadayd. Popler miliyetilikler hanedanlar sarsmaya baladnda devletlerin resmi milliyetiliinin gelitii grlmektedir. Avrupada yeni oluan devletler artk belirli ulusal kimliklere dayanrken edebiyatn ii bitmemi daha da oalmt. Ulus devletler her alanda gelitike milleti bir arada tutacak ulusal ideolojileri ekillendirip, bireyler arasnda balar oluturmak amacyla eitli teknolojik, kltrel imknlar kullanmaya balamlardr. Daha nce kltrel alanda hayali olarak var olan millet duygusunun imdi canl tutularak yeni nesillere aktarlmas gerekmektedir. Eitim ve kitle iletiim aralar devlet kurumlaryla beraber bu bilincin oluturulmasn salamaktayd. Edebiyat bu anlamda zel bir yere sahiptir. Milletin gemii ile bugn arasnda balar kuran, milli duygular estetik deerlerle renklendirerek vatandalara aktaran en nemli kurumlardan biridir edebiyat. Ulusal kanon ise bahsedilen milli

154

Burke, a. g. e. s. 26-28.

77

duygular ihtiva eden eserler ierisinde milletin karlar asndan en uygun eserlerin seilerek onurlandrld bir metinler listesidir. Ulusal kanon gemite retilenlerden hangilerinin nemli olduunu ve hangi deerlerin gelecee tanacan ifade ettikleri iin milletlerin hayatlarn ynlendirmede nemli yere sahiptirler. Ulusal kanon gemiin unutulmamasn, eskinin her ynyle yeni koullarda yaamasn ve yeninin zerinde bir otorite oluturmasn salamaktadr.
Edebiyat kanonlar baz metinlerin otoritesini pekitirir, kabul edilebilir olan kabul edilemez olandan, edebi olan edebi olmayandan ayrrlar; bir gelenei muhafaza edip bugn gemi baarlarla irtibatlandrrlar; btn bir milletin kimliinin oluturulup korunmasna yardm ederler.155

Bu haliyle ulusal kanonlar bir yandan ulusal tarihin ekillenmesine katkda bulunurken, te yandan edebiyat ierisinde yaptklar ayrm nedeniyle farkl kltrel, zamansal ortamlarda ok daha deerli olabilecek eserlerin yok olmasnn yolunu amaktadrlar. yle ki ulusal edebiyatn zenginlii olarak grlebilecek eserlerin kanon basksyla ortadan kalkmas, unutulmas kimi durumlarda yeri doldurulamayacak kayplar yaatabilmektedir. Edebiyat kanonu, Frank Kermode, Harold Bloom ve T. S. Eliot gibi muhafazakr hmanistlerce eitli nedenlerle savunulurken Terry Eagleton, Jane Tompkins ve Edward Said gibi dnrler tarafndan da eletirilmitir. Kanonun en nemli savunucularndan olan T. S. Eliot sanat eserinin deerini ancak bir gelenein ierisinde deerlendirebileceimizi belirtir.
Hibir ozann, hibir sanatnn tek bana tam bir anlam yoktur. Onun anlam, deerlendirilmesi, lm ozan ve sanatlarla olan bann deerlendrilmesidir. Ona tek bana deer biemezsiniz; karlk ve benzerliklerini belirtmek iin lmler arasna yerletirmeniz gerekir.156

155 156

Jusdanis, a. g. e. s. 94. T. S. Eliot.Denemeler, ev. Akit Gktrk, stanbul, Alfa yay. 1987den aktaran Kemal Atakay, Kanon Huzursuzluu, Kitaplk, stanbul, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say 68, s. 73-74.

78

Eliot bu dncesiyle edebiyatn byk geleneinin hem tketicilerin okuma srecinde hem de bizzat yazarlarn retimindeki nemini vurgular. Dile gelmeyen bir baka nokta ise Avrupa kltrnn temelleri ile balantsnn yitirilmesi korkusudur. Eliota benzer ekilde Harold Bloom da kanonun eitli kesimlerden gelen saldrlarla g kaybettiini dnmektedir. Gcenikler Ekol adn verdii Feministler, Afrikaclar(Afrocentrists), Marksistler, Foucault esinli Yeni Tarihselciler ve yapbozumcularn szgelimi Shakespearein edebiyattaki yerini sorgulamalarn kabul edemez. Az sayda insann sekinci bir yntemle eitilmesi gerektiini belirten Bloom estetik ltlerin deerinin korunmasn ister. nk kanonu eletiren kesimlerin edebi eseri tarihsel bir belge gibi alglayarak eserle estetik ban kopardklarn dnmektedir157. Bloom kanon savunmasnn pedagojik veya ideolojik fayday ne kararak yaplmasnn anlamsz olduunu dnmektedir. Bu ekilde bir yaklam kanonun gcn azaltacaktr. Ona gre kanon estetik ve pragmatik nedenlerle nemlidir. Kanona mdahalenin mmkn olmamas nedeniyle kanona ancak estetik gle girilebilir, bu da ncelikle bir karmla yaplabilir; betisel dile egemen olma, zgnlk, bilisel g, bilgi, syleyi cokusu.158 Kanonun savunulmasn gerektiren bir baka neden de insan hayatnn yazl btn edebiyat rnlerini okumaya yetmemesidir.
Bir kanonunumuz var nk bizler lmlyz ve de ge kalmzdr. Yalnzca belli bir zaman vardr, zaman bir yerde bitecektir, oysa ncekinden ok daha fazla okunacak ey vardr. Yehovaclardan ve Homerostan Freuda, Kafkaya ve Beckette kadar nerdeyse bin yllk bir yolculuk. Bu yolculuk hepsi de bir mr boyu yeniden okumay fazlasyla hak eden Dante, Chaucer, Montaigne, Shakespeare ve Tolstoy gibi sonsuz limanlarn tesine getii iin, okumaya kalktmz her defasnda ya bir eyleri darda brakmak ya da ok fazla yeniden okumak gibi pragmatik bir ikilem iindeyizdir. Kanonsal olan iin eskil bir deney

157
158

Harold Bloom, Kanona At, ev: Mehmet H. Doan, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004,

Say:68, s. 80.
A.g.e., s. 85.

79

hala geerliliini koruyor: Yapt yeniden okumay gerektirmiyorsa snav yitirmi demektir.159

Bloom insann zaten ksa olan mrn, estetik deeri kuaklar boyunca teslim edilmi eserleri okuyarak geirmesi gerektiini dnmektedir. Bu trden nemli eserler varken edebi deeri ok pheli olan metinlerle zaman harcamak anlamszdr. Kanon savunmasnn ounlukla insanlk deerlerinin anmas endiesiyle yapld ska grlen bir durumdur. zellikle modernizm sonras insanln daha nceki onbinlerce yldan daha fazla deimesinin entellekteller arasnda bir tedirginlik yaratmas gayet doaldr. nsanln daha nceki yzyllarda rettii ve byk glklerle bugne getirdii edebi deerlerin bir anda geleneksel deerlerini kaybetmesi doal olarak bir karlk bulacaktr. Bloomun burada iaret ettii en nemli nokta ise eserlerin kanonik deerlerinin ancak yeniden okumalarla kalc olabildiidir. Toplumun srekli olarak yeniden tketmedii eserlerin unutulmas kanlmaz olmaktadr.

3. Kanonun Eletirilmesi
Edebiyat kanonlar uzun yllar boyunca farkl birok ulus devlette etkilerini srdrmtr. Ulus devletlerin millet ina etme yolunda eitli metinleri ne kararak zellikle eitim yoluyla bu metinlerden yararlandklar 20. yzylda, edebiyat bu haliyle daha nce hi stlenmedii bir grevi yerine getirmitir. Yzyln son eyreinde ise yeni edebiyat teorileri kanonun bu grevini bir yana brakarak, varln sorgulamaya balamlardr. Yeni tarihselcilik, feminizm, etnik almalar ve arkiyatlk almalar kanonun salt edebi bir seki olmadn, snflandran, deer bien, istemediini tarih dna atan ve aalayan bir yap olduuna dair inanlar pekitirmitir. Kanonun eletirildii en belirgin nokta hem ortak kltr ierisinde hem de kltrler arasnda kesin ayrmlar yapmasdr. Kanon sk sk Avrupal, beyaz, erkek,

159

A.g.e., s. 86.

80

burjuvalarn edebi standartlarnn topluma dayatld bir yap olarak sulanmtr.160 Bu iddialara gre kanon yksek ve aa kltr ayrm yapmakta, kimi eserleri dlarken kimilerinin defalarca yeniden okunmasn garantileyen bir sre balatmaktadr. Kanona giren eser ortak kltrn bir parasna dnerek toplumun hafzasna yerleir. Kanon dndaki eserler ise unutulmaya terk edilir. Dolaysyla kanon kimi eserlerin stnln vurgulayan elitist bir grn temsilciliini yapmaktadr. Bu dlama etnik ve cinsel aalamay da iermektedir. 1980li yllara kadar Batl lkelerin edebiyat kanonlarna, bu kanonlarn en iyi ifadelerinden olan eitim mfredatlarna bakldnda kadnlarn ve dier kltrlere mensup yazarlarn darda brakld rahatlkla anlalmaktadr. Batl deerlerin ifadesi olarak kanon ayn zamanda kimi ortodoks deerlerin de taycsdr. Kat olan her eyin buharlat modernizm anda hzl deiimlere kar kimi deerlerin muhafaza edilmesinde kanon ayrcalkl grevler stlenir161. Bu deerlerin kime ait olduu sorulduunda ise kimi eletirmenler burjuvazi cevabn verir. Kanon bir yandan burjuva deerlerinin toplumda hkim olmasna yardm ederken, bir yandan da elitizmin dayana olur. Kanon kltrn edinen birey ve snflarn, bundan aldklar gle baka snf ve bireyler zerinde sembolik iddet uygulamalarna yardmc olur. Bir baka adan kanon Avrupann yzyllar iinde kurduu The West and the Rest (Bat ve dierleri) anlaynn bir rndr. eitli ideolojik kayglarla kanonlar oluturan Avrupann daha sonra bu kanonlar araclyla dier kltrlere dair yarglarda bulunmas ok eski tarihlerden beri grlen bir yaklamdr. Avrupal okuryazar evrelerin Yunanistan ve yakn Douya dair oluturduklar ve gnmzde de etkileri devam eden anlaylar bunun en iyi rnekleridir. Avrupada orta alar boyunca kanona dhil edilen eski Yunana ait edebiyat metinlerinden edinilen imgeler Avrupallar ok etkilemi, 18. ve 19. yzylda Yunanistana giden seyyahlar bu kitaplarda grdklerinden farkl bir Yunanistan bulmulard.

160

Christopher Clausen, Canon, Theme, and Code The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Virgil Nemoianu- Robert Royal (eds.) Philedelphia & Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991, s. 199 iinde. 161 Gorak, a. g. e. s. 2.

81

Avrupallar btnyle klasik Hellasa ilikin ideal bir imgeden ilham alyorlard; o yzden gnlller Yunan anakarasna ayak bastklar zaman Yunanllarn doulu alkanlklar olduunu ve antik gelenei neredeyse hi umursamadklarn grnce byk bir hayal krklna uradlar.162

Metinler dnyasnda ve/veya onun araclyla oluturulan imgelemin geree uymamas bile Avrupann Helenseverliini engelleyememitir. Avrupa, kendi kltrnn kkenlerinin uzandn varsayd Yunanistana, Osmanl Devletine kar verdii savata destek olmay srdrmtr. 1827de ngiltere, Fransa ve Rusya, Navarin saldrs ile Osmanlnn blgedeki gcn krarak Yunanistann bamszla kavumasn salamtr. Metinsel imgelerin yaratlmas Yunanistann iine yaram olsa da yakn Dou iin tersi bir durum sz konusudur. Metinsel dnya tasavvuru arkiyatln en nemli kayna olmu ve yzyllar sren bir dlamann temel dayana olarak varln srdrmtr. Edward Saidin Napolyonun Msr seferini balang olarak gsterdii modern arkiyatlk da zaman ierisinde Douyu anlamaya ynelik olarak hazrlanm bir kanon oluturmutu. arkiyat kanon arkn gerekte ne olduu sorusunu kendince cevaplarken aslnda Avrupal kimliinin dierlerinden stn olduu fikrini163 salamlatrmtr. arkiyat kanon araclyla ark tanyan orta snf Avrupalnn, kendisinde o corafyaya egemen olma hakkn bulmasn salamtr. arkiyat kanonun byk etkisinin kayna bilgiyi snflandrarak yeniden kurmasndan kaynaklanmaktadr. Modernizmin byk ideallerindeki saf bilgi artk yerini hegemonya istencine brakmtr. Bu nedenle biriktirilecek ve dnyay daha anlalr klacak bir bilgi trne deil hak sahiplerinin bu haklarn elde etmelerini salayacak ve onaylayacak bir araca ihtiya vardr. Avrupada arkiyatlk bu ihtiyac giderecek en temel bilgi tr haline gelmitir. 1798 Msr seferinden itibaren arka dair metinlerin nemli bir blmnn antolojilerden olumas, Silvestre De Sacy gibi Avrupal aydnlarn, rnein

162 163

Jusdanis, a. g. e., 39 Edward Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev. Berna lner, stanbul, Metis Yay. 2006, bs. 3, s 17

82

Fransadan hi ayrlmadan, ark hi grmeden kendi zihnindeki arkn izinden giderek bu sekileri yapmas daha balangta arkiyatln ilerleyecei yn gstermesi bakmndan anlamldr. Bizim olan Avrupa ile ondan uzakta bir yerde var olduu sylenen onlara ait arkn birbirine tamamen yabanc kimlikler olarak kurgulanmas tekine ait nyarglarn salam ekilde yerlemesinin nkoullarndan olmutur. Bu amala arkiyatlk, arkn kendisini deil, metinsellemi, kendine bile yabanc bir ark oluturma yolunu tutmutur. Metinlerde yeniden kurulan, arklatrlan ark artk gerek arklnn bile tanyamayaca egzotik, gizemli, ehvet uyandran bir yer olmutur. arkl mantkszdr, ahlakszdr (gnahkrdr), ocuksudur, farkldr; buna karlk Avrupal akl banda, erdemli, olgun, normaldir.164 ark suskun ve mahmurdur. Ayrca arkllar ticaretten anlamaz, zorba ve acmaszdrlar. arkiyat kanon, benzeri szler ve tavr allarla bir yandan arkn Avrupadan farkn belirlemeye alrken bir yandan da Avrupal hkim kimliin oluumuna katkda bulunmutur. Bu nedenlerle kanonun eletirilmesi, eitli kltrel, toplumsal, cinsel biimlerin tekiletirilmesine -arkiyat kanondakine benzer ekilde- kar kmakla e anlaml hale gelmitir. Edward Saidin arkiyatlk adl eseri yukarda bahsedilenler nedeniyle tarihsel srete adm adm yaplandrlm olan kanona kar gelitirilmi olan en gl itirazlardan biridir. Said, arkiyat kanonu eletirirken onun kurduuna benzer otoriteleri de eletirir. Yani tavr sadece kendisinin karsnda olana deil, tarihsel anlamda bu hakszl yapan herkese kardr. arkiyatln Avrupa merkezli, Avrupay dier corafya ve kltrlerden daha stn gren anlay daha sonralar karlatrmal edebiyatta da ortaya kar. William F. Buckleyin Homerostan 19.yy.a kadar Avrupa dnda hibir yerden byk bir yapt kmamtr165 sz bu anlayn en saf biimde ortaya konuluudur. Avrupa edebiyat kanon yoluyla kendi iindeki hiyerariyi kurarken darya bakmay da ihmal etmemi ve bir ey grememitir. Bu nedenle asl, rnek edebiyat
164 165

A. g. e., s. 49. G. Adhikari, Yes Mr. Buckley, Theres an Indian Lit., New York Times, 10 Haziran 1988den aktaran Jusdanis, a. g. e. s. 20.

83

olarak kabul ettii kendi rnlerinin, sosyo-ekonomik anlamda geri kalm lkelerinki ile karlatrlmasnda bir saknca grmemitir. Bat Avrupa dndaki lkelerin her eyleri gibi edebiyatlar da daha batan kaybetmilerdir. Dolaysyla burada sorun iki edebiyat geleneini karlatrmak deil, teki edebiyatlarda neyin eksik olduunu ortaya karma sorunudur. The West and the Rest anlay edebiyatta da tm arln korumaktadr. Karlatrmal edebiyat ve onu destekleyen edebiyat eletirisinin Avrupa doumlu olmalar dier edebiyatlarla kurduklar ilikinin en nemli belirleyenidir. Edebiyat eletirisi Batl olmayan edebiyatlarda da estetikletirilmi bir dnya arar. Dier lkelerin edebiyat nasl yaad, birey ve toplum ilikilerinin edebiyata etkilerinin bu lkelere zg biimi gz ard edilerek ayrks olan aratrlr. Avrupada bireyin toplumla olan sorunlu ilikisi, yabanclam znelerin kendi ilerinde kurduklar yeni dnyalar edebiyatn temelini oluturduu iin buna alkn olan eletiri de teki edebiyatlardan hangisini incelese ayn elikileri aramtr. Bat Avrupa dndaki edebiyatlarn toplumsal yaamdan kopmamalar, ayr bir estetik kategori olmak istememeleri eitli ekillerde eletiri konusu olmutur. Sonuta Batl eletiri dier edebiyatlarn ierisinde o lkenin tarihsel, toplumsal yapsna kafa tutan eserleri incelenmeye deer grmtr. Kanon yaplanmas 20. yzyln son eyreinde daha geni kesimlerce eletirilmitir. Yzyln birinci yarsnda hzlanmaya balayan, ikinci yarsnda ise sosyal bilimlerin vazgeilmez paras haline gelen kltrel almalar yksek kltr, popler kltr ayrmna bakmadan tm sanat rnlerini benzer yntemlerle eletirip aralarndaki duvarlar ykmaya balamtr. Eskiden stnln vurgulamak iin alntlar yaplan, kusurlar hep kanona mensubiyetleri sayesinde rtlen kanonik eserlerin de sorguland, eksiklerinin yksek sesle telaffuz edildii bir dneme girilmitir. 1970lerden itibaren ykselen Yeni Tarihselcilik trler arasndaki hiyerariler gibi metinsel hiyerarileri de yok ederek neden baz insanlarn ve kimi insani durumlarn o zamana kadar edebiyatn bir paras olamadn sorgulamaya balamtr. Yeni tarihselcilik tm tarihsel gerekler gibi metinselliin de iktidar odakl yapsna kar km, edebiyatn da g kavgasnn yaand bir alan

84

olduunu ne srerek kanonu sorgulamtr. Hiyerari kavgasnn en youn yaand kltrel alanlardan olan kanon bu yeni eletirel yaklamla birlikte kaplarn o zamana kadar duymak bile istemedii kavramlara amak zorunda kalmtr. Postmodern ve postyapsalc teorilerin modernizmin akl merkezci dnyasna saldrs akla dayal olarak kurulan kanonu sarsmtr. Muhafazakr aklcln yneldii iki kaynaktan, doa ve ilahi dzenden destek alarak hiyerarik yaplanmasn merulatrlan kanonun kat yaps bu tarihlerden sonra gevemeye balamtr. Son yirmi ylda ciddi gelime gsteren feminist edebiyat eletirisi daha nce aklc nedenlerle sorulmayan sorular daha ak biimde sormaya balamtr. Feminist eletiri kanonun sahip olduu beyaz, Avrupal, erkek egemenliinin temellerini sarsarken etnik almalar dier rklardan insanlarn sesi olmutur. Bunlara ek olarak farkl cinsel kimliklerin de bu srece katlmas, o zamana kadar marjinal olarak grlen yazar ve eserlerin edebiyat tarihlerine dahil edilmesini salamtr. Bu gelimelerin en tipik biimde yansd yer olan antolojilere baktmzda yazar kimliklerine dair deien rakamlarla karlamak gnmzde artk artc bir durum olarak grlmemektedir. The American Tradition in Literaturen 1974 basksnda 23 kadn ve 10 zenci yazar yer alrken, 1979 tarihli Norton Antology of American Literature 29 kadn ve 14 zenci yazara yer verir166. Ayrca bu yazarlara ayrlan toplam sayfa saysnn da giderek artmakta olduu gze arpmaktadr. Edebiyat kanonu tarih boyunca eitli dini, ideolojik vb. nedenlerle mdahalelerle karlasa da tarih ierisinde srekli yeniden ekillenmektedir. Sovyetler Birliinde Jdanovun emekilerin hayatn anlatacak eserleri ieren bir kanon oluturma abas, inde Maonun kltr devrimi, Almanyada Nazilerin edebiyat, ar rkn yceltilmesine ynelik bir propaganda arac grerek kanonu buna uygun biimde ekillendirme abalar sonu vermemitir. Bu ekilde dorudan olmasa da kanona girecek eserlerin belirlenmesi karar verme mercii kim olursa olsun sonusuz kalmakta ve kendiliinden bir sre
166

Glen M. Johnson, The Teaching Anthology and the Canon of American Literature: Some Notes on Theory in Practice The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Virgil Nemoianu-Robert Royal (haz.) Philedelphia & Amsterdam, John Benjamins Publ. Co. 1991, s. 123 iinde.

85

ilemektedir. Kimi eserler zaman ierisinde kanona dhil olurken kimileri de kanonun dna itilmektedir. Edebiyat tarihi her iki durum iin de birok rnekle doludur. Flaubertin Madam Bovary adl eseri gnmzde klasiklerden kabul edilirken basld yl olan 1857de Ernest Feydaunun Fanny adl romannn baarsnn glgesinde kalmt167. Benzer durum Machereyin Jules Verne zerine yapt almalarla ortaya kmtr. Macherey kimse onun hakknda konumazken Jules Verne zerine almalar yapm ve bunun sonucunda Jules Verne Fransz edebiyatna geri dnmtr.168
ngilterede onsekizinci yzyl edebiyat otoritelerine gre Tristram Shandy ksa zamanda unutulmaya mahkum bir romand. Ondokuzuncu yzylda Thackeray, Dickensa stn tutulurdu, nk daha akademik bir dille yazyordu; Amerikal eletirmenler dili zensiz diye Theodor Dreiseri kanon d brakmak istediler (asl neden Dreiserin komnist olmasyd) ama baaramadlar; Lukacs, Mann kanonlatrmak, ama Kafkay silmek istedi, yapamad.169

Macherey rneindeki gibi kimi bireysel almalarn baarl olmas da dier kltrel etkenlerle balantl dnldnde anlamldr. Yirminci yzyln ikinci yarsnda bilim-kurgu sinema ve edebiyat eserlerinin sayca art ve niteliksel geliiminin Jules Vernee olan ilgiye katkda bulunmad iddia edilemez. Ancak ideolojik bir paradigmann nclnde yaplan mdahalelerin Lukacs ve antikomnist Amerikan eletirmenleri rneinde olduu gibi baarszlkla sonuland da ortadadr. Tm bu deien koullarla birlikte kanon artk farkl kimlikleri de iine alacak ekilde genilemeye ya da daha dorusu snrlar her geen gn daha da mulklaan bir yapya dnmeye balamtr. Eski alardan gnmze kadar
167 168

Jusdanis, a.g.e. 80. James Kavanagh ve Thomas Lewis, (haz.), "Macherey ve Etienne Balibar'la Grme," Diacritics, 12 (1982), s. 50'den aktaran, Christopher Pawling, haz., Popular Fiction and Social Change (Londra, McMillan Press, 1985), s.8. 169 Jale Parla, Edebiyat Kanonlar Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 80.

86

gelen, kimi zaman pedagojik olarak ok ie yarasa da modernizmin toplumsal bir bask aygtna dntrd edebiyat kanonunun geleceinin ne olaca henz kesinlememitir. Buna ramen, yoluna devam etse bile eskisi kadar kat olmayan, ok seslilie daha ak bir yap olaca daha net biimde grlebilmektedir.

C. Yeni Trk Edebiyatnda Kanonun Douu ve Geliimi

Ulusal edebiyat kanonu denilince akla ilk olarak ulus devlet gelmektedir. mparatorluklar ann bitmesinin ardndan kurulan ulus devletlerin btn kltrel, teknolojik imknlar kullanarak yeni sisteme uygun vatandalar yetitirme arzusuna ulusal edebiyatlar da dhil edilmitir. Modern eitim sistemleri iinde sekler biimde var olan kanon, ulus devletlerin eitim alannda vatandalarn okumasn istedii metinleri ifade eder. Ulusun edebi miras ierisinde birtakm metinler politik dorulara uygun olarak seilir. Bu metinler okullarda, milyonlarca renciye okutulurak onlarn milli bilin kazanmas salanr. Ayrca bireyin okullarda rendii bu edebi metinler onun sonraki hayatnda da bavurduu, rnek ald ve yorumlad eserler haline gelirler. Kanon bal altnda daha ayrntl incelediimiz gibi ulus devletler, zerinde ykseldikleri ulusun edebi hazinesini daha nce hi grlmemi biimde deerlendirerek yeni kimlikler yaratmada kullanmlardr. Bu eylem birok lkede srecin ileyii anlamnda benzerlik gsterse de modernizmin toplumlarn hayatna girii ve onlar deitirme hz ile ulus devletlerin kurulmasn belirleyen etkenler, ulusal edebiyatn bu amala kullanlma srelerini de etkilemitir. Osmanl Devleti vatandalar dier uluslara gre daha ge bir zamanda modern ulus kavramyla tanmtr. Modern ulusal bilincin oluumundaki bu gecikme ulus devlete geildii dnemde dahi farkl sosyal, kltrel ve siyasal yaplar zerinde etkilerini hissettirmitir. Trk edebiyat da bu gecikmeden youn biimde etkilenmitir. yle ki Erol Krolunun belirttii gibi Birinci Dnya Savanda, savaa katlan Batl lkeler ulusal edebiyatlarn kullanarak youn bir propaganda yapm olmalarna ramen Osmanl Devleti yerleik bir ulusal edebiyata sahip olmad iin bu imknlardan ok czi oranda faydalanabilmitir.

87

Ulus kavramnn ge bir tarihte gndeme gelmesi edebiyatn da birok i problemini halletmesini geciktirmi ve bu sorunlar mparatorluun k sreci, stiklal Sava, yeni Cumhuriyetin kurulu tela ierisinde zlmeye allmtr. Trkiye Cumhuriyetinin bir ulus devlet olarak kurulmas ile birlikte edebiyatn daha sakin bir srete lkenin kuruluuna katldn grmek mmkndr. Ulusal edebiyat kanonu her ne kadar ulus devletlerle birlikte dnlse de Trkiye gibi modernizmin geciktii lkelerde srecin kimi farkllklar gsterdii aktr. Ulus kavramyla tanld dnemde ulus devletin tahayyl edil(e)memi olmas nedeniyle ulusal edebiyat kurma isteinin lkenin kurtarlmas gibi konjonktrel amalara tabi olmas doaldr. Bu nedenle ulus devlet hayali olmadan ulusal edebiyat kanonunun oluturulma almalar balamtr. Dolaysyla Trk edebiyat kanonundan bahsederken, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan nce balayan kanon oluturma abalarnn, edebiyat tarihine ynelik almalarda gz nnde bulundurmas bir zorunluluktur. Bahsettiimiz nedenlerle bu almada da ulusal edebiyat kanonunun oluturulma almalar Osmanl Devletinin son dnemlerinden balayarak incelenecektir. Burada nemli olan bu devrin edebiyatlarnn Cumhuriyet Dneminde nasl deerlendirildikleridir. nk ulusal edebiyat kanonunun oluumu Cumhuriyet ncesinden balasa da kanonun kendisinin bir yap olarak yerlemesi ve ulusal deerlerin bir simgesi haline gelmesi sreci ulus devlet sonrasnda sistemli hale ge(tiri)lmitir. alar ncesinden balayan edebiyat retiminin bir gelenein paras olarak yorumlanp bir ulusun kimlii ile zdeletirilmesi ancak ulus devlet gibi byk bir proje ile mmkndr. Dolaysyla Cumhuriyetin kurulmas tm bu edebi birikimin yeniden ve farkl bir amala deerlendirilmesini zorunlu klmtr. Ulusal kanonun kuruluu, Cumhuriyet sonrasnda, aada ayrntl olarak belirteceimiz bir ekilde ilerlemesine ramen Osmanlnn son devirlerinde de kimi teebbslerin ileride kurulacak edebiyat kanonunu derinden etkiledii grlmektedir. Bu giriimin en nemli ismi olan Namk Kemalin fikirleri, sonraki dnemin kanon dncesini temelden belirlemitir. Bu nedenle sadece Cumhuriyet

88

devri edebiyatlarnn ona bak deil Namk Kemalin kendi fikirleri de ok nem kazanmaktadr. Tanzimattan sonra devlet ve toplum hayatndaki deimelerle birlikte ulusal modern bir edebiyata duyulan ihtiya nedeniyle baz aydnlarn eitli giriimlerde bulunduu grlmektedir. inasi bu kiilerin ncs durumundadr. inasi kendinden nceki Trk iirinden ayr bir iir vcuda getirmitir. Yeni fikir temleri kullanmtriirleri slup bakmndan yenidir.170 Bu yeniliin sahibi inasinin edebiyat alannda ne srd kimi fikirlerin ve eserlerindeki slubunun kendisinden sonrakilere ilham olmas, onu, modern Trk edebiyatnn nemli isimlerinden biri yapmtr. inasinin kimi yenilikler getirmesi ve Namk Kemal gibi gelecein edebiyat otoritelerini etkilemesi, onun Cumhuriyet Dneminde de yeni edebiyatn ilk ismi olarak anlmasn salamtr. inasi, Mustafa Nihat zn gibi aratrmaclarca airlik ynnden kusurlu bulunsa da171 onun bu yeniliki tavr, isminin modern Trk edebiyatnn ilklerinden biri olarak anlmasn salar. Yeni Trk edebiyatnn kurucular arasnda Ziya Paa da, inasinin hemen ardndan anlmakla birlikte rettii eserlerin sayca az oluu ve yeni edebiyat etkileme gcnn derinlere inememesi nedeniyle zerinde fazla durulmayan bir isimdir. Ulusal edebiyat kanonunun kurucular arasnda en nemli isim olarak daima Namk Kemalin vurguland grlmektedir. Namk Kemal hem sonraki nesilleri ynlendirmesi hem de kendi yazlarndaki yeni fikirlerin daha sonra byk nem kazanmalar nedeniyle yeni edebiyatn gerek kurucusu olarak grlmtr. Namk Kemal eski edebiyat sistemli bir ekilde modern edebi kuramlarla eletirmi, yeni edebiyat programl bir hale getirmitir. Edebiyatn toplumsal sorumluluuna vurgu yapan ve bunu evresindeki genlere de kabul ettirmeye alan Namk Kemal eski edebiyatn bu yndeki eksikliini eletirir. Eski edebiyatn diline kar kan Namk Kemal, ayrca orada grd mbalaal anlatma kar kar172. Eski edebiyatn eksiklerini farkl yazlarnda dile getiren
170 171

Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, stanbul, Dergah Yay., 1995, s. 274. Mustafa Nihat zn, Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945, s. 21. 172 Namk Kemal, Mukaddime-i Celal, Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar, Haz. Kazm Yeti, stanbul, Alfa Yay., 1996, bs. 2, s. 344-369.

89

Namk Kemal, buna karlk Bat edebiyatn rnek gsterir; bizim de Batdakine benzer zellikleri olan bir edebiyat yaratmamz gerekmektedir, bunun iin ncelikle dilin slah edilmesi gerekmektedir. Ayrca tiyatro trnn o dnem iin milletlerin ekillenmesinde ne kadar nemli olduunu grerek bu yeni tr oluacak kanonun en nemli esi haline getirmeye alr. Edebiyatmzda daha nce olmayan roman trn de ok nemseyen Namk Kemal bu trn zelliklerini de yeni nesillere retmeye alr: romandan maksat gzeran etmemise bile gzeran imkan dahilinde olan bir vakay ahlak ve adad ve hissiyat ve ihtimalata mteallik bir trl tafsilatyla beraber tasvir etmektir.173 Namk Kemalin yeni edebiyatlar yetitirmek zere ok aba harcad, Recaizade Mahmut Ekrem ile Abdlhak Hamite byk nem verdii bilinmektedir. Bu iki ismin eserlerine eletiriler yazarak onlar ynlendirir. Bat edebiyatnda romantikleri rnek almalarn tavsiye eder. Bu tavryla, kendisinden ok uzun yllar sonrasndaki edebiyat bile etkilemitir. Kanonun oluumu esnasnda Namk Kemalin bu nc tavr hep gz nnde tutulmutur. Tanpnarn lk mnekkidimiz odur, zaten bugnk fikir ve sanat hayatmzn her ubesi biraz da onunla balar. Tenkidi memleketimize getiren, roman, tiyatroyu cemiyetimiz iinde yayan odur.174 szleri daha sonra baka isimler tarafndan da ska anlr. Ayrca Lisan- Osmaninin Edebiyat Hakknda Baz Mlahazat amildir balkl makalesi eski edebiyatn sonu, yeni edebiyatn balangc olarak grlr175. Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmet Kaplan ve Mustafa Nihat zn gibi kanonun oluumunda nemli etkileri olan yazarlar Namk Kemalin edebi yeteneinin az olduunu ama edebiyata dair sylediklerinin nemini belirtirler. Szgelimi Mehmet Kaplan, Namk Kemalin edebi yanyla ilgili unlar syler:

173 174

A.g. e., s. 349. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 2000, bs. 6, s. 245. 175 Kazm Yeti, Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat, stanbul, Kitabevi, 2007, s. 50.

90

Byk nesir ustasnn yeni tarzda yazd iirlerde yapt yenilik, inasininki gibi modern fikirleri daha heyecanl bir ekilde ifade etmekten ibarettir. Divan edebiyat hayallerini kendi zevkine gre bir tasfiyeye tabi tutmakla iktifa etmitir.176

Namk Kemalin ulusal edebiyat kanonuna alnmasnn bir nedeni yeni edebiyatn ncln yapmas iken dier nedeni de eserlerinde vatan ve millet sevgisini dile getirmesidir. Namk Kemalin vatan sevgisi daha nce edebiyatmzda grlmeyen bir ierie sahiptir. Mehmet Kaplan, Hrriyet Kasidesi dolaysyla unlar belirtir: bu iirin Trk edebiyatnda mstesna bir yeri vardr. Bu iir Trk edebiyatnda sosyal iirin, mistisizmin, vatan ve hrriyet aknn ilk ve en kuvvetli rneidir.177 Eserlerinde ifade ettii bu sevgi daha sonraki kuaklar zerinde byk etkide bulunur. Balkan Harbi, Birinci Dnya Sava ve stiklal Sava byk kayplara ramen Trk milletinin vatanseverlik duygularn pekitirirken Namk Kemalin bu konudaki szleri hep hatrlanmtr. Vatan airi nvanyla anlan Namk Kemal bu haliyle ulusal bir edebiyat kanonunun en ok ihtiyac olan simge isimlerden biri olmutur. Ayrca onun milliyet ve hrriyete dair fikirleri de daha sonraki edebiyatlar tarafndan srekli vurgulanmtr. Halide Edipin szleri bu durumu ok iyi zetler: lmlerden en nemlisi Namk Kemaldir Eserlerini sevdim diye deil, eserlerinin arkasndaki Namk Kemal beni alakadar ederdi. Merd, cesur, fedakr bir idealist, kahraman ruhlu bir millet adam!178 Yukarda belirttiklerimizden dolay Namk Kemal ncelikle modern ulusal edebiyat kanonunun kurucusudur. Modern Trk edebiyatnn ne durumda olduunun

176 177

Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret: Devir- ahsiyet-Eser, stanbul, Dergah Yay. 1993, bs. 3, s. 16 Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1: Tanzimattan Cumhuriyete Kadar, stanbul, Dergah Yay. 1994, bs. 12, s. 44. 178 Halide Edip Advar, Diyorlar ki, Ruen Eref naydn, Yay. Haz. emsettin Kutlu, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1972, s. 163

91

tespitini yapan ve yeni edebiyatn gidecei istikameti belirleyen yetenei sayesinde daha sonra hibir edebiyatnn eriemedii bir etki yaratmtr. Namk Kemalin ardndan gelenler iindeki Recaizade Mahmut Ekrem ise Talim-i Edebiyat adl eseriyle yeni edebiyat ekillendirecek olan Avrupai estetik usullerinin mebadisi ile kark bir kitap getiriyordu.179 Bu eser bizde bat retoriini kesin olarak yerletiren eserlerdendir.180 Gzel olan her eyi iirin konusu yapan Recaizadenin bu fikirleri kendisinden sonra gelen nesilleri derinden etkilemitir. Kenan Akyzn birinci snf bir kuramc181 olarak and Rezaizade Mahmut Ekremin kanonda yer almasnn temel nedeni de bu kuramc yandr. Abdlhak Hamitin kanona dhil edilmesinin nedeni ise dier iki yazarmzdan farkldr. Dili eitli yerlerde eletiri konusu olacak kadar ar grlmesine ramen Hamid yeni iir anlayn rnleriyle yerletiren kii olarak grlmtr. Mustafa Nihat zn, inasi, Ziya Paa ve Namk Kemal lsnn yaptklarnn tam bir yenilik olmadn, bir nevi slahat olduunu sylerken, Hamidle yeniliin ikinci aamasnn baladn syler182. lk nesil edebiyatlar eitli biimlerde tartma konusu olsalar da Hamidin edebiyatnn bykl birok kereler tekrarlanmtr. A. Hamitin iiri birinci nesil Tanzimat edebiyatlarndan farkldr. Onlarn sosyal faday ne karan edebiyat anlayna aykr olarak Hamid bireysel duygular ne karr. Ayrca Hamit, ilk defa tabiat felsefi dnce konusu yapar183, onun bu tabiat anlay Servet-i Fnun edebiyatn da etkiler184. Bu nesilden sonra gelen Servet-i Fnunla birlikte edebi gruplarn kanona etkisine tanklk ederiz. Tek bana hareket eden bir yazarn kanona girmesi iin rettii eserlerin gl oluu her zaman yetmemektedir. Tannma imknlar ve piyasa koullar da etkileyici olabilmektedir. Edebi gruplarn bir arada daha fazla ses getirmeleri de onlarn tannmasna ve toplumda kabul grmesine yardmc olan
179

Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 2000, bs. 6, s. 255. 180 Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret: Devir- ahsiyet-Eser, stanbul, Dergah Yay., 1993, bs. 3, s. 20. 181 Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri: 1860-1923, stanbul, nklap Yay., 1995, s. 51 182 zn, a.g.e., s. 45 183 Mehmet Kaplan. Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 1, stanbul, Dergah Yay., 1995, s. 314. 184 A.g.e., s. 351.

92

unsurlardandr. Modern Trk edebiyatnda bunun ilk rnei olan Servet-i Fnun grubu ayn zamanda en gl seslerden biri olmutur. Estetik ynden karlatrlsalar da Tevfik Fikret ve Cenap ehabettinin iiri, Halit Ziyann nesri bu grubun kanona dahil olmasnda byk etki yapmtr. Servet-i Fnun akmnn dier adnn Tevfik Fikret-Halit Ziya mektebi olmas da bu ikilinin etkisini ortaya koyan rneklerdendir. Servet-i Fnun mensuplarnn Bat edebiyatn ncekilerden daha iyi bilmeleri ve kendilerinden nceki edebiyatlardan aldklar destekle yeni biimleri denemeleri baarlarnn temelini oluturur.
Edebiyat Cedideciler, Hamidin ekilde yapt yenilii ilerlettiler ve nazmmzn bu bakmdan eskilikle olan alakasn tamamen kestiler.Tanzimattan evvelki edebiyatn esasl kayitlerinden biri de, manann bir beyitte tamamlanmas keyfiyetiydi. Edebiyat Cedide airlerinin kati olarak krdklar kayitlerden biri de bu beyit telakkisidir ki bu suretle nazmn edasnda esasl bir deiiklik hasl oldu.185

Servet-i Fnun edebiyatlar Recaizade Mahmut Ekremin gzel olan her eyi iirin konusu yapan anlayn daha da geniletirler ve her eyin iire konu olabileceini kabul ederler186. Tevfik Fikretin iir yetenei uzun zaman alamayacak bir dzeydedir. Cenap ehabettin de yine ayn edebi gcyle Fikretle boy lecek eserler vermitir. Hatta M. Kaplan Cenap ehabettinin kuramc yanyla Fikretten bile nemli olduunu belirtir. S. Fnun nazmnn birok hususiyetlerini ilk defa Cenab ortaya koymutur. S. Fnun iirine orijinal imaj, alegori ve sembol sokan Cenabtr.187 Grup yelerinin bu yeteneklerinden dolay uzun zaman dildeki ihmallerinin zerinde durulmam, ancak Cumhuriyet sonrasnda deien hayat koullaryla beraber dilleri eskimeye balaynca bu kusur vurgulanmaya balamtr. Halit Ziya ise Batl anlamda roman ve hikyenin babas olarak grlen bir yazardr. Kendisi Bat edebiyatn ok iyi bilmesi sayesinde Trkede bu yndeki
185 186

zn, a.g.e., s. 66. Akyz, a.g.e., s. 94. 187 Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret: Devir- ahsiyet-Eser, stanbul, Dergah Yay., 1993, bs. 3, s. 40.

93

kuramsal almalara nclk eden nemli isimlerden biridir. Servet-i Fnun nesrinin oluumunda en nemli roln Halit Ziyaya ait olduu belirtilir188. Halit Ziyann eskimemesinin, bugn dahi okunmasnn nedenlerinden biri de phesiz eserleri zerinde yapt sadeletirme almalardr. Deien zamanla birlikte, ifadenin de bundan etkilendiini gren Halit Ziya bu zamana ayak uydurmaya almtr. mparatorluun son dnemlerinde uzun yllar boyunca yaanan savalarn yol at ykm, halk ve aydnlar derinden etkilemitir. Dier lkelerdeki milliyeti hareketlerin verdii ilham bu ykmla birletiinde aydnlarn ulusal bir bilin kazanmaya balamalar doaldr. Ykmn nne gemek iin milli bir bilin yaratmak isteyen aydnlar tarafndan Trk Dernei, Trk Yurdu gibi gruplar kurulmu, bunlara daha sonra Trk Oca eklenmitir. 1912de kurulan Gen Kalemler dergisi mer Seyfettin ve Ali Canip nclnde halk, milliyeti bir anlayla yola karlar. Zamann dier edebi yaklamlarn eletiren Trkler, Batl iir anlay ile Trk halk iiri gelenei ile birletirmeye alrlar189. Milli bir dil kullanlmasn, stanbul Trkesinin rnek alnmasn istemektedirler. Edebiyatta da milli vasflar olmas gerektiini ifade ederler. Milli edebiyat deyimini kullanarak yaklamlarn zetlerler. Dilde sadeleme istekleriyle birlikte, milli vezin adn verdikleri hece vezninin iirde temel l olmas gerektiini sylerler. Daha sonra gruba katlan Ziya Gkalp ise kuramc yanyla bu milliyeti yaklamlar daha sistemli biimde ifade eder. Dil ve edebiyatta milliyeti bir ses peinde olanlar sadece bu isimler deildir. Mehmet Eminin Biz Nasl iir steriz balkl eseri bir manifesto niteliindedir. Mehmet Emin, ad anlan eserinde iirin halka faydal olmas, milli ve manevi deerleri aktarmas gerektiini ifade etmitir.
Bizim dilimizin de bu gayeye gre, halk tarafndan anlalacak bir surette, arnp temizlenmesi lazm geliyordu. u halde bu dilin iinde adeta hkmet srmekte bulunan yabanc kaideler yklmalyd. te biz, dilimizi Arap ve Acem terkiplerinin

188 189

A. g. e., s. 38. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1: Tanzimattan Cumhuriyete Kadar, stanbul, Dergah Yay. 1994, bs. 12, s. 194.

94

zincirinden kurtararak hr yapmak istedik. Bundan dolay da iirlerimizi bu milli ve hr dille yazdk. Vezin meselesine gelince: Bizde iki trl terennm vastas vard malum, deil mi efendim? Biri Arabnki, teki de bizimki. imdi bu arnm temizlenmi dille yazlacak iirlerin normal vezninin Arap vezni, yani aruz olmad ve olamayaca iin kendi veznimizi kullanmamz gerekiyordu. Kendi milli, yani hece veznimiz ise dervilerin ilahilerinde, nefeslerinde, klarn komalarnda, destanlarnda ve halkn trklerinde vard. Tabii biz bunu kabul ettik ve buna bir genilik, bir gelime ve ilerleme vermeye altk. Mevzularmz memleketimizin hayatnda bulduk. Hislerimizi halkmzn kalbinden aldk ve Trkn saz ile Trkn ruhunu terennme baladk.190

Mehmet Emin bu anlamda ok byk bir etki yaratr. Sonraki nesiller onun ifade ettii dnceleri gelitirerek yeni almalarn ilham yaparlar. Mehmet Eminin at rdan sonra, halk dili ve hece vezni, halklk ve Trklk fikirleri ile beslenerek, son a Trk edebiyatnn en byk hareketi olan Milli Edebiyat Cereyannn balca temellerinden biri haline geldi.191 Batl rneklerde olduu gibi, Trk milliyetileri de edebi eserleri halk dilinde yazarak milli bilinci yaymaya alrlar. Bu bilin edebiyat eserlerinde kaleme alndktan sonra halkn onayna sunulmutur. Milli edebiyat anlay, art arda gelen savalar nedeniyle giderek glenmi, sadece halk arasnda deil aydnlar arasnda da byk bir gce ulamtr. Hatta bir dnem Fecr-i Ati iinde yer alan Yakup Kadri de bu milliyeti akma dhil olur. Sonrasnda ise milliyeti dnce Trkiye Cumhuriyetinin temellerini meydana getirmitir. Ayn akm iinde halk dilinin yannda halk kltrne de vurgu yaplmtr. Halkn yaay, inan, duygular ve dnceleri folklorik zellikleriyle beraber edebiyat metinlerinde ifade edilmeye allmtr. Birinci Dnya Sava dneminde kanonun oturmam yaps bir daha gz nne kar. Daha nce belirttiimiz gibi Batl devletler edebiyat bir propaganda
190

Mehmet Emin Yurdakul, Diyorlar ki, Ruen Eref naydn, Yay. Haz. emsettin Kutlu, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1972, s. 146-147. 191 Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1: Tanzimattan Cumhuriyete Kadar, stanbul, Dergah Yay. 1994, bs. 12, s. 170.

95

arac olarak kullanrken Trk edebiyatlar milli edebiyat yanllarnn ileri srd tezleri tartmakla meguldr. Yine de Mehmed Emin ve Abdlhak Hamit gibi airlerin iirleri ve Harp Mecmuasnda yaymlanan eserler araclyla halkn ve ordunun maneviyat glendirilmeye allmtr. Dnemin en nemli vatanseverlerinden olan Mehmet Akif de Edebiyat balkl eserinde iirin milli hisleri yanstmas gerektiini belirterek, milli bilin ile edebiyat ban vurgulayan yazarlardan biri olur. Ayrca, Akif, iirleriyle bu bilincin halk tarafndan gl bir ekilde hissedilmesini salayan en nemli airlerden biridir. Ziya Gkalpin, Trklk dncesinin kuramlamasna dair almalarnn Atatrk inklaplarna byk etkisi olmutur. Yeni devletin bir ulus devlet olacann kanlmazl Gkalpin teorisini buna uygun ekillendirmesine; Turanc anlaytan Anadolu halklna ynelmesine neden olmutur192. simlerini andmz milli edebiyat yazarlarnn da etkisiyle ulusal edebiyat kanonunun ekillenmeye balad grlmektedir. lkenin iinde bulunduu durum da onlarn edebiyat ele al biimlerini hakl karm ve teorileri tarih tarafndan dorulanmtr. Edebi kanona dhil olacak eserlerin estetik yeterlilik yannda, milletin iinde bulunduu ortama duyarsz kalmamalar da beklenmektedir. Milliyetiliin temelden etkiledii kanon zellikle milli mcadele dneminde iyice netlik kazanmtr. Bu balamda millet olma srecinde, Anadoludaki halkn byk bir ksmnn millet Trklk gibi kavramlardan haberi yokken, dnemin romanclar eserlerinde Yaban, Ateten Gmlek- Trk milletini tahayyl ederler.193 Bu tahayyl Milli Mcadele sonrasnda en nemli kanon kriterlerinden biri haline gelmitir. Yahya Kemalin 1921 ylnda yazd Tepe makalesi edebiyatmzn gemiini anlatmak bir yana, edebiyat kanonunun ileride nasl ekilleneceini belirlemek asndan byk nem tamaktadr. Yazsna nn Meydan Muharebesinin son gn Metris Tepeden vaziyete bakan smet Paa, neler

192

Erol Krolu, Trk Edebiyat ve Birinci Dnya Sava (1914-1918): Propagandadan Milli Kimlik nasna, stanbul, letiim Yay., 2004, s. 29. 193 Zeynep Uysal, Modernleen Trk Edebiyatna Bir Bak, Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., Yaz 1999, say: 81, s. 135.

96

grdn milli timsal Mustafa Kemal Paaya haber veriyordu.194 diye balayan Yahya Kemal, Tanzimat edebiyatlarnn amlca tepesinden, Servet-i Fnun yazarlarnn ise Tepebandan bakarak dnyay yorumladklarn syler. Metris Tepe ise stiklal Savann getii yerlerden biridir ve Trk insannn geleceini temsil etmektedir. Yakup Kadri ve Halide Edip gibi yazarlar gelecein bu tepeden izlenen manzara tarafndan ekillendirileceini grmektedirler. Yahya Kemalin syledii biimde, gelecek, bu milli anlayn kanona yansd bir zaman olacaktr. Dnemin iki nemli yazar olan Yakup Kadri ve Halide Edipin sadece yazdklaryla deil, bizzat iinde bulunarak stiklal Savana destek olmalar Cumhuriyet Dneminde edebiyat kanonuna dhil olmalarn salayan en nemli nedenlerdendir. Halide edip ve Yakup Kadri Cumhuriyet dneminin en nemli iki yazardr. kisi de Kurtulu Sava ncesi ve sonrasnda toplumun sorunlarn inceler, eserlerinde bunlar yanstmaya alrlar. Her iki yazarn bireysel fayda yerine milletin kurtuluunu ne karan edebiyat anlaylar, eserlerinin dneme k tutan yapsyla birletiinde kanonun en nemli isimleri olmalarnn yolu alr. Tanpnar ise, Halide Edipin 1908-1920 arasnda Trk romann tek bana temsil ettiini dnmektedir195. Kanona hakkndaki bir aratrmann en nemli verilerinden birini de edebiyat sosyolojisi verecektir. Edebiyat sosyolojisi akademik evrelerin ilgi alanlarn da ortaya koymak bakmndan ilgi ekici sonular ortaya koymaktadr. Yakup Kadri ve Halide Edipin Trk edebiyat kanonundaki yerini anlamann yollarndan biri de akademisyenlerin onlar ne lde ele aldklarn belirlemekle olacaktr. rnein nci Enginnn Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar196 adl kitabn incelediimizde yazarlara ayrlan sayfa says ilgin sonular vermektedir. Bu sonular u ekilde sralanmaktadr; Yakup Kadri iin 43 sayfa, H. Edip iin 42 sayfa, M. Akif iin 36 sayfa,
194

Yahya Kemal Beyatl, Tepe, Eil Dalar, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 1999, bs. 4., s. 297. (Vurgular yazara ait.) 195 Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 2000, bs. 6, s. 123. 196 nci Enginn, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergah Yay., 1998, bs. 3.

97

A. Hamid iin 37 sayfa, . Seyfettin 34 sayfa, Yahya Kemal 23 sayfa, Namk Kemal 23 sayfa, Turan Oflazolu 22 sayfa. Bu rnekler son dnemdeki en nemli Trk edebiyat akademisyenlerinden birinin odakland yazarlar ortaya koymaktadr. Buradan Yakup Kadri ve Halide Edipe dair karlacak sonu, bu yazarlarn sadece Cumhuriyetin ilk yllarnda deil, imdi de kanonik nemlerini koruduklardr. Cumhuriyet kurulduunda ise yeni devletin kendini kabul ettirme isteinin tm kltrel, siyasal alana hkim olduunu grmekteyiz. Yeni devlet daha batan bir ulusun devleti olarak kurulduu iin devam eden srete geleneksel cemaat yapsnn krlmas ve millet bilincinin topluma retilmesi gerekmektedir. Aada ayrntlarn vereceimiz eitim alannn dnda, kltrel yaamda yaplan inklplar da bu meruiyeti kazanmak ve yeni vatandalar yetitirmeye ynelik olmutur. Yeni rejim, ulus devletin kendi deerleri olduunu, geriye dnmenin mmkn olmadn ispat etmek ister. Dolaysyla btn ulus devlet srelerinde olduu gibi eski ile ilikiler yeniden dzenlenir. zellikle smrge, yar-smrge ve eitli ekillerde bal uluslarn bamszlklarn kazanrken smrgeci glerin ktlklerine vurgu yaptklar, bamszlk sonrasnda ise o kt gnlerin bir daha geri gelmeyecei gvenini verdikleri tarihte ska grlm bir durumdur. Yirminci yzyl ortalarna kadar, eski dmann yapt ktlklerin anlatld kltrel rnler ierisinde edebiyat en etkili olandr. Edebiyatta retilen dman imgesi araclyla yeni milletin ortak duygular etrafnda toplanmas ve bunu salayan rejimi desteklemesi beklenir. Yunanllarn bamszlklarn kazanrken kltrel rnlerinde Trkleri korkulmas gerekli bir dman olarak gstermeleri bu srecin tipik rneklerindendir. Trkiye ise ksa bir igal dnemi saylmazsa emperyalizmin buyruu altna girmemi bir lkedir. Bu nedenle ulus devleti kurarken kendini ayrtraca bir millet yoktur. Dolaysyla Osmanl ile Cumhuriyet arasnda bir ayrm oluturulur.

98

Cumhuriyet devrinde birbirine bal inklplarla maziden kalma btn politik, sosyal ve kltrel messeseler tasfiye edilir ve onlarn yerine yeni messeseler kurulur. 1928de kabul edilen yeni harfler gen nesiller iin eski eserleri fiilen okunmaz hale getirir.197

mer Trke de bir yazsnda198 Cumhuriyetin ilk yllarnda Osmanlyla ilikinin sorgulandn, eskiyi deerlendirirken en ok ttihat ve Terakki zerinde durulduunu syler. Yakup Kadrinin Hkm Gecesi ttihat ve Terakki Eletirisi zerinedir. Fazl Necipin Klhani Ediplerinin, Burhan Cahit Morkayann Dnklerin Roman adl eseri, M. Cemal Kuntayn stanbulunun da ayn trden olduunu belirtir. Eksiklii hissedilen kart, eski rejim klna brnmtr. Bunun yannda Cumhuriyetin ne gibi tehlikelerle kar karya olduu da edebiyatta ska ilenir. Cumhuriyet yobazlardan tehdit almaktadr. Edebiyat, rejimin salamlamas iin bir kez daha devreye girer. Halide Edip Advarn Vurun Kahbeye adl eseri 1926, Reat Nuri Gntekinin Yeil Gecesi ise 1928 ylnda yaymlanr. Her ikisinde de yobazlar, toplumu eitmek, Cumhuriyete bal bireyler yetitirmek iin abalayan retmenlere saldrr. Cumhuriyet dneminin en nemli inklplarndan olan Harf inklb da yeni devletin modern yurtta yetitirme konusuna verdii nemi gsteren nemli bir admdr. Byk bir hzla alfabe deitirilir. Birka ay iinde gerekleen bu hareketle yeni nesillerin her anlamda birer Cumhuriyet vatanda olmas amalanmtr. Benzer ekilde yaplan bir baka eylem ise daha sonra zerinde pek durulmamakla birlikte Cumhuriyet rejimi dneminde retilen metinlerin diline dair bir inklbn gerekletirilmesidir. Orhan Tekeliolu Osmanldan uzaklamayla sonulanan bu hareketi yle deerlendirir:

197

Mehmet Kaplan. Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 2, stanbul, Dergah Yay., 1997, bs. 3, s. 314. 198 mer Trke, Gdk Bir Edebiyat Kanonu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, stanbul, letiim Yay., 2002, bs. 2, cilt 2, s. 429-429.

99

 nk Osmanl dneminin kltrel izleri Osmanlca szckler ve kalplarda sakldr. Bu szcklerden hemen kurtulmak, yerlerine konacak Trke szcklerle toplumsal bellekten temizlemek, acilen silmek gerekmektedir. Yeni szckler ya eski Trke kaynak-metinlerden bulunacak ya da halk tarafndan Anadoluda kullanlan szcklerden derlenecektir. dil inklab pedagojik bir seferberlik gibi kurgulanm ve uygulanmtr. Yeni szckler retmeleri konusunda dnemin aydnlarndan yardm istenmitir.199

Bylece yeni bir edebiyat dili oluturulmutur. Ulus devlet, kendine ait edebi kanonu bu yeni alfabe ve dil ile kurmu ve bu yolla sadece aydnlara deil toplumun tamamna seslenmeye almtr. Cumhuriyet Devrinde dier lkelerde olduu gibi devlete bal olan yazarlar desteklenmitir. Osmanl Devletinde de rneklerine rastladmz bu durum Cumhuriyet Dneminde kitlesellik kazanmtr. Abdlhak Hamit ve Samipaazade Sezai gibi isimlere Hidemat- Vataniyye" maa balanrken, Behet Kemal alar, Falih Rfk Atay gibi birok isim yaptklar hizmetler nedeniyle milletvekillii, diplomatlk veya yksek brokraside memurluk gibi grevler almlardr. Cumhuriyet Devri Trk edebiyatnn kanona dahil ettii dier yazarlar arasnda ise Faruk Nafiz, A. Nihat Asya, A. Muhip Dranas, Behet Kemal alar gibi dier isimler saylabilir. Bu isimlerin Cumhuriyet kadrolar ile herhangi bir ayrla dmemeleri, tam tersine onlara desteklerini ifade etmeleri temelde ideolojik bir yap olan ulusal edebiyat kanonuna dhil olmalarndaki temel etkendir. Refik Halit, Rza Tevfik gibi isimlerse ulus devlete kar tavrlar nedeniyle 150likler listesine girerek srgne gnderilirler. Refik Halit buna ramen kaleminin gc nedeniyle yurda dnyle birlikte kanon ierisinde anlmaya devam eder. Yahya Kemal Cumhuriyet Dneminin en nemli airlerinden biri olarak grlmtr. Tanpnar Trk lirizmini yeniden bulan adam olarak onu Trk iirinin klasii saymaktadr200. Yahya Kemal adl kitabnda ada olan dier edebiyatlar da inceleyerek Yahya Kemalin iir diline yapt bilinli katky ortaya koymaya

199

Orhan Tekeliolu, Edebiyatta Tekil Bir Ulusal Kanonun Olumasnn mkanszl zerine Notlar, Dou Bat, Ankara, 2003, Yl: 6, Say: 22, s. 70. 200 Ahmet Hamdi Tanpnar, YahyaKemal, stanbul, Dergah Yay., 2001, bs. 4, s. 120, 69.

100

alan Tanpnara gre o eski dili de ayklayarak dili yenilemitir201. Mehmet Kaplan ise onun Trk edebiyatnda iir sanat zerinde en ok dnen air olduunu dnmektedir202. Kaplan, Yahya Kemalin sadece iir konusundaki yeniliini deil, tarih bilincine katksn nemli saymaktadr. Yahya Kemal iirinde, gemi asrlarn gzelliklerini canlandrarak milli ruha byk bir katk yapmtr203. Mehmet Kaplan, Trk iirinde Yahya Kemal ve Ahmet Haimin ayrc yanlarna byk nem verir. Bu iki airin, iirlerinde ekil ve muhtevay birletirerek kendilerinden nceki Gkalp, Akif ve Mehmet Eminden ayrldklarn vurgular204. Mehmet Kaplan gibi nci Enginn de bu iki airin Cumhuriyet dnemini en ok etkileyen airler olduunu dnmektedir. O kadar ki, Enginn, dier airleri de bu iki isimle kyaslar205. Cumhuriyet dnemindeki en nemli iir akmlarndan biri olan Garip ise hem ynetici kadrolardan, hem de akademik evrelerden gerekli onay alamaz. 1946 ylnda yaplan CHP iir yarmasn kazanan ilk isim C. Stk, A. lhan, F. Hsn Dalarcadr. 1941de yaymladklar bildiriyle kendilerini duyuran Garip akmnn airleri bu dle layk grlmezler. Mehmet Kaplan nceleri Garipe kar karken sonradan fikrini deitirir. Cahit Stk ile Orhan Velinin airanelii tasfiye ettiklerini, sadelik ve geree bal kaldklarn sylese de mesafeli bir tavr almtr206. Enginn ise Garip akmn s bir iir anlay207 olarak tanmlar. kinci Yeni iiri ise aktan cephe alnan bir akmdr. Garip akm gibi kinci Yeninin de tarihsel, milli, manevi deerlerle ilgili kayglarnn olmamas onlara kar taknlan tavrn temel sebeplerindendir. Mehmet Kaplan, kinci Yeninin ncs olarak grd Attila lhann iirine dair ar romantizm ve modern sanata

201 202

A. g. e., s. 135. Mehmet Kaplan. Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 2, stanbul, Dergah Yay., 1997, bs. 3, s. 272. 203 Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1: Tanzimattan Cumhuriyete Kadar, stanbul, Dergah Yay. 1994, bs. 12, s. 227. 204 A.g.e., s. 233. 205 nci Enginn, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergah Yay., 2001, bs. 2.de sayfa 35te Faruk Nafiz, sayfa 57de N. Fazl, sayfa 73te C. Stk ve sayfa 112de Cemal Sreyann Ahmet. Haim ve Yahya Kemalin iir izgisine ne lde bal kaldklarn sorgular. 206 Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 2: Cumhuriyet Devri Trk iiri, stanbul, Dergah Yay. 1994, bs. 6, s. 132. 207 nci Enginn, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergah Yay., 2001, bs. 2.de s.82.

101

ait birok unsurlar ierir208 demekle beraber, yazarn ideolojik kiilii nedeniyle fazla nemsemez. Mehmet Kaplan kinci Yeni akmn Srrealizm ile Marksizmin bir karm olarak grmektedir209. Bu nedenle daha batan kinci Yeniye kar bir tavr alr. Cemal Sreyay kurulu nizama kar ve ekyann tarafn tutuyor diyerek, Edip Canseveri ise insanla hayat ilikisini farknda olmadan yakalamtr hep bakalarn izleyen daima yeni grnmeye alan bir air210 szleriyle eletirir. Turgut Uyar, Kaplan iin dier kinci Yeni airlerinden daha yetenekli olsa da onun iin en nemli isim Sezai Karakotur. Karakoun dindar millliyeti muhafazakr bir cephede211 olduunu syleyen Kaplan onun, propagandif birok airden daha deerli olduunu ortaya koymaya alr. Ulusal edebiyat kanonunun yeni nesillere en iyi aktarlaca yer tabii ki okullardr. Okullarda verilen eitim ile genlerin neleri okuyaca belirlenerek yeni devlete uyumlu bireyler olarak yetimeleri amalanmaktadr. Bu nedenle ders kitaplarnn ieriklerinin tarihsel deiimi edebiyat kanonunun deiimine de k tutacaktr. Tezimizin temel konusu olmad iin bu meseleye ok uzun yer ayrlamamaktadr. Ancak smail Habip Sevkn 1925te yaymlanan Trk Teceddt Edebiyat Tarihi adl eserinin incelenmesi, eitimin nasl ekillendiini gstermesi asndan nemlidir. smail Habipin yukarda andmz eseri 1930 ylnda Edebi Yeniliimiz212 adyla tekrar yaymlanr ve liselerin son snflarnda okutulmas kabul edilir. Kimi zaman sohbet havasnda olan eserinde smail Habip en ok Trklk vurgusu yapar. Kitabn tamamnda Cumhuriyet inklplarna balln estetikten nce geldii hemen fark edilmektedir. Yazar, Namk Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak Hamit gibi yazarlar asl olarak Trk, vatanperver olularyla deerlendirir. rnein Abdlhak Hamitin Trkl ayr bir balkta anlatlr. Tevfik Fikret iin de ayn durum geerlidir. Ayrca Fikret ve Servet-i Fnun yazarlarn deerlendirirken Cumhuriyet inklaplarn temel kriter olarak ald

208

Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 2: Cumhuriyet Devri Trk iiri, stanbul, Dergh Yay. 1994, bs. 6, s. 264. 209 A. g. e., s. 279, 592 210 A. g. e., s. 306-307. 211 A. g. e., s. 358. 212 smail Habip, Edebi Yeniliimiz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1935.

102

grlmektedir. smail Habip, Fikretin Tarih-i Kadim adl iirinin edebiyatmza laiklii getirdiini ve mmet zihniyetini yktn iddia eder. Servet-i Fnun akmnn laikliini, garpln ayr balklar altnda inceler. Burada ama Servet-i Fnunun ne kadar nemli bir iir akm olduunu belirtmekten ziyade, bu akm mensuplarnn gelecekte lkenin gidecei yola uygun hareket ettiklerinin vurgulanmasdr. Yani bugnden gemie bakarak, vurgulanm olur. smail Habip dier ulusal kanonlarda olduu gibi edebiyat bamsz bir alan olarak ele almak yerine, Cumhuriyet Dnemindeki gelimelerle balantlandrarak deerlendirir. Ama edebiyat sadece retmek deil, edebiyatn milli duygulara desteinin ortaya konmasdr. smail Habipinki gibi, modern Trkiye Cumhuriyetinin deerlerinin yansd ders kitaplar daha sonra da yazlmtr. Bunlarn bazlarnda vurgu farklar olsa da ama her zaman ulusal kanonun oluturulmasdr. Nitekim Mustafa Nihat znn 1930da Metinlerle Muasr Trk Edebiyat Tarihi adyla yaymlanan ve 1945te Son Asr Trk Edebiyat Tarihi adyla lise son kitab olarak baslan eseri de estetik deerlere daha fazla vurgu yaparak benzer bir ilevi yerine getirmitir. Ulusal edebiyat kanonunun bir baka zelliinin gemile kurulan balar yeniden dzenlenmesi olduu yukarda belirtilmiti. Gemi, her zaman iin heveslenilen bir zaman dilimi olmutur, ancak ulus devletin edebiyat kanonu, bu gemii bugnden dorulayarak, bugnn dnden kopmadn ispatlamak amacndadr. Bunu yaparken yeni yorum gemie hkim klnr. lk yaplmas gereken ise klasiklerin neler olduunun tespit edilmesidir. Bylece bugnn edebiyat ve dncesi, vnlecek bir gemiin zerine kurulabilecektir.
Sanat alannda lksel gemi kurgusu, yukarda da belirttiimiz gibi, klasiklik kavramnda kendini gsterir. Klasik olana yknme, klasik olan imdiye tayarak hem bir gemi-imdi zinciri kurar; hem de sanatn lksel gelecek tasarmna zemin hazrlar: lmszlk.213
213

bugnn dorularn o

zamanlarda nasl grdkleri vlr ve sonuta bugnn olumlu gelimeleri

Kemal Atakay, Kanon Huzursuzluu, Kitaplk, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004, say: 68, s. 77.

103

Bu noktadan baktmzda Namk Kemalin divan edebiyat ierisinden bir seme yaplmasn istemesinin gemiten kopma kaygsndan kaynakland grlmektedir. Yeninin kurulmas iin ayn zamanda gemie ihtiya vardr. Gemi eletirilir ancak tamamen reddedilmez. Gemile kurulan ban oluturduu gelenek ayn zamanda kkl bir edebiyatn da kantdr. Gelenek ulus devletin vatandalarnn vn duymasn salar. Bu nedenle ulusal edebiyat, bu vnlesi gemii ulusun bireylerine hatrlatarak onlarn aidiyet ve dayanma duygularn pekitirir. Gemiten alnan manevi destek, vatandalara gelecein kurulmasna ynelik g verir. Trk edebiyatlarnn da bu gelenek vurgusunu srekli yaptklar grlmektedir. Hem uzak gemie ynelik olarak hem de pepee gelen nesiller arasndaki sreklilik zellikle vurgulanr. Nihad Sami Banarlnn Resimli Trk Edebiyat Tarihi adl byk hacimli almas, gemile bugnn balanmasna ynelik kapsaml nekler ierir. Eser 1948 ylnda daha ksa olarak baslm ve Milli Eitim Bakanl tarafndan 1000 Temel Eser listesine alnmtr. Byle bir listenin hazrlanmas bile kimi eserlerin dierlerinden daha deerli grldn gstermektedir. Nihat Sami Banarl, eserin tamamnda, milli bir edebiyat olduunu ve bunun en eski alardan bugne kadar bir zincir oluturduunu ortaya koymaya alr. Yabanc ulusal kanonlarn bavurduu yntemle hareket eder ve en eski Trk destanlarna ve edebi kaynaklarna bavurarak btn bir tarihi kapsayan gelenein izlerini srer. Trklerin slam ncesi kltrleri ayrntl bir ekilde inceler ve daha sonra milli kimliin ayrlmaz bir paras olan slam dini ve kltrn de anlatr. Ayrca Balkanlar ve dier blgelerdeki Trklerin edebi retimlerine de deinir. Bu tavrn ise yle zetlemektedir: Resimli Trk Edebiyat Tarihi onlarn yaratld milli fazilet ve kahramanlk alarn, Trk edebiyatnn balangc saymakta tereddt gstermemitir.214

214

Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 2001, s. III.

104

Kanona girecek eserlerin sadece yakn zamana ait olmas gerekmez. Hatta ne kadar eskiye gidilirse o kadar baarl olunmu demektir. Ulusal miras olan eserlerin bugnk nesiller tarafndan sahiplenilmesine yardm eder.
Bu metinlerin muhakkak ulus-devletin kurulu dneminde yazlan metinler olmas gerekmez. rnein 1343-1400 yllar arasnda yaam bir yazar olan Geoffrey Chaucerin Canterbury Hikayeleri yapt ngiliz edebiyatnn kurucu metni olarak grr. Ya da Kalavela gibi ne zaman yazld tam olarak bilinmeyen bir antik dnem destan, modern Finlandiya ulus-devletinin kanonik metni olabilir.215

Banarl da eski alara kadar giderek bu gelenei ortaya karmaya alr. Eski Trk destanlarn ayrntl olarak inceler ve yeni neslin onlar nasl yorumlamas gerektiine dair bilgi verir. Tanpnar ise eski edebiyat rnlerinin gelenek oluturma ve kanonun ihtiyac olan klasikleri vermede ne kadar zengin bir kaynak olduuna dikkat eker;
(Halk edebiyatndaki destan ve hikyeler) bize iki ayr eyi birden verebilirler. Bir taraftan slami kltrn tesiri altnda olsa bile ta ilk anndan itibaren Trk tarihinin iinde zincirlenen sreklilii onlarda bulmak mmkndr. Bu itibarla rkmzn ve milletimizin macerasn bu tepelerden grmek bizim iin ok ehemmiyetlidir. Dier taraftan da 1071den sonra, yeni alan vatandaki inkaf, zihniyet ve hayat ayrlklaryla gsterirler.216

Tanpnar, gelenek oluturma konusunda Banarl kadar ciddi olan bir baka isimdir. Tanpnar yeni nesillerin eski ile temasnn az olmasndan ikyetidir. Ancak ikyeti sadece yeni yetien nesillerle snrl deildir; gnmz edebiyatlarnn milletin hayat ve mazisine217 dnmeleri gerektiini dnr. Tanpnar eski ve yeninin kopukluuna are olduunu dnd Yahya Kemalin nemine deinir. Onun iin yazd birok yazda ve kitabnda Yahya Kemalin yeni

215 216

Orhan Tekeliolu, a. g. e., s. 70-71. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 2000, bs. 6, s. 98. (Vurgular bana ait) 217 A. g. e., s. 93.

105

ve eskiyi buluturmada ne kadar baarl olduunu ve rnek alnmas gerektiini belirtir. Kanona girmeye layk ciddi edebi rnlerin her zaman ncekilerle ilikilendirildii gze arpan bir ayrntdr. Aada yer alan cmleler farkl kaynaklardan alnmalarna ramen ayn bak asn yanstrlar:
Nazm ekillerinde bir ihtilal yapan Hamidin bu hizmetini, bata Fikret olmak zere, Edebiyat Cedide airleri devam ettirip ilerlettiler.218 Fikret gzel, doru, ve selabetli syleyite daha ok Muallim Naci muakkibidir. Bilhassa aruz veznini bir Trk aruzu haline getirmek yolunda Muallim Nacinin att adm, Fikret tarafndan geni lde gelitirilmitir.219 (M. Naciden bahisle) Onun ehzadeba kahveleri iin yazd baz paralar edebiyatmzda ilk ehir kronikleridir ve denebilir ki bu kk denemelerle A. Rasimi hazrlar.220 Akif Paann Adem Kasidesi ile Ziya Paann Tercii Bendi Hamidin gelitirecei felsefi iiri hazrlayc mahiyette telakki olunabilir.221 Fecri Atiyi, temelde, Servet-i Fnun edebiyatn, baka bir isim altnda, 1908den sonra da devam ettirme abas olarak kabul etmek de mmkndr.222

Ulusal edebiyat kanonu dnden bugne baz eserleri ierisine alrken bazlarn da zenle darda tutar. Kimi zaman bu ayrtrma eserler ile snrl iken, baz durumlarda rettiklerine baklmakszn yazarlardan belirli isimlerin btn eserleri darda kalabilmektedir. Bu durum estetik gerekelerle adlandrlabildii gibi siyasi, sosyal kayglarn da etkili olduu grlmektedir.

218 219

zn, a. g. e., s. 47. Banarl, a.g.e. s. (Vurgular bana ait) 220 Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, alayan Kitabevi, 1997, bs. 8, s. 610. 221 Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret: Devir- ahsiyet-Eser, stanbul, Dergah Yay., 1993, bs. 3, s. 17. 222 Kenan Akyz, a. g. e., 156.

106

Ulusal edebiyat kanonu oluturulurken baz estetik kriterler belirlenir. Bu kriterler edebiyatn ciddi meseleleri ciddi yntemlerle anlatmas zerine kuruludur. Szgelimi mizahn kendisi bir ama olduunda deersiz grlr. Ancak dnyaya dair temel sorunlarn anlatlmasnda mizah yardmc g olarak kullanlr. Benzer ekilde hikye anlatma ve okuma zevkinin kendisi de nemsizdir. Bu uralar, edebiyat, yapmas gereken byk ilerinden alkoymaktadr. Mizah ve okuma zevkinin temel olduu eserlerin yazarlar her anldklarnda edebi deerlerinin eksikliine dair okurlar uyarlr. Sonuta okurlar bu trden deersiz eserlerle vakit geirmek yerine, edebi deeri onaylanm eserlere ynlendirilir. Ahmet Mithat Efendi, Hseyin Rahmi Grpnar, Ahmet Rasim gibi yazarlarn edebiyatmzda deerlendirilii genellikle bu yndedir.
Ahmet Mithat Efendinin eseri 1870 senelerinin okuyucu kitlesinin seviyesinden balar. Bu biraz da kendi seviyesi, yani aa yukar deniz sathnn seviyesidir. Onun sanat yoktur, daima halka ynelen iyi niyetleri vardr.223

Tanpnarn bu szleri birok edebiyat tarihisi tarafndan paylalr. A. Mithat Efendinin iyi olan yan ise halka okumay sevdirmesi, eitli bilimlere ait bilgileri halka aktararak onlar bilgilendirmesidir. Edebi adan deersiz olan yazarn pedagojik amalara uygun olan eserleri zamann doldurmutur. smail Habipin, Ahmet Mithat Efendi ile Hseyin Rahmi Grpnar arasnda kurduu iliki224 gnmze kadar kabul edilegelmitir225. Hseyin Rahmi, eserlerinde, kimi zaman memleketin nemli sorunlarndan bahsetse de slubu ve ahs seimi nedeniyle eletirilmitir. Romanlarndaki kiilerin yzeysellii vurgulanr ve ahs kadrosunun kalabalk oluuna kar klr. Elencenin btn kltrel alana szd bugnden gemie bakldnda bu yazarlarn eserlerinin ok daha farkl deerlendirilebilecei ortadadr. Nitekim Jale Parlann belirttii gibi, gnmzde Ahmet Mithat Efendiye dair akademik almalar hzlanm ve kanonik bir yazar olarak deerlendirilmesi gndeme
223

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, alayan Kitabevi, 1997, bs. 8, s. 455-456. 224 smail Habip, a. g. e., s. 316. 225 Bk: Robert P. Finn, Trk Roman: lk Dnem, 1872-1900, stanbul, 2003, bs. 2.

107

gelmitir. Hseyin Rahmi Grpnarn eserleri ise Bakhtinin ok sesli yapsndan dolay vd ortaa karnavallarna benzeyen atmosferi ile gnmzde yeniden deerlendirilmeyi beklemektedir. Kanona dhil edilen yazarlarn yeni nesillere rnek olmas gerekmektedir. Yaamlar ve fikirleriyle genleri olumsuz ynde etkileyebilecek yazarlarn kanon listelerinde yer almasnn nne geilmeye allr. Yazarn ismini anmann kanlmaz olduu durumlarda ise bu listeleri hazrlayan kiilerin baz uyarlar yapmas kanlmaz olmaktadr. Bylece kanonun mantna uymayan fikirler etkisizletirilir. Tevfik Fikretin edebiyat tarihlerinde yer al biimi bahsettiimiz trden ekincelerin en ak ifadesidir. Tevfik Fikretin ahlaki dzeyi ve eserlerinin estetik deeri genellikle tartlmakszn kabul edilmitir. Ancak, rnek vatandalar yetitirmek isteyen edebiyat kanonu, Fikretin zellikle son dnemlerinde din ve millete dair fikirleri hakknda okuyuculara aklamalarda bulunur. Bu nedenle Fikretten bahsedilirken genlere uyarlar yaplmas zorunluluk olur:
Hemen yar yana kadar dindar hatta sofu olan Fikret, yine bu yllarda Tarih-i Kadim manzumesini yazacak kadar dinin aleyhine dnd, Kurana hcum etti. (1905) Hatta kahramanlk vasfnn, tarih boyunca en ok Trk milletinin fazileti olduunu hie sayarak kahramanla lanet yadrd, bayra kana bulad. Btn bunlar bir fazilet ak olan Fikretin ruhunda ancak hakszlk ve hrriyetsizlik karsnda isyan eden buhran anlarnn eseri olarak karlamak gerekiyordu. Bunun iindir ki Fikretin iirlerindeki fikri cephe zerinde bir tartma beyhudedir. Edebiyat tarihi, byk airin bu hareketlerini, onun i aleminde dalgalanan bir buhran; kayna tamamiyle mizaci ve ahsi bir infial eseri ve bir air kaprisi olarak karlamak zorundadr. Fakat zaman Fikreti yalnz air olarak deil, bir ruh hastas olarak da kemale erdirmitir.226

Banarl, yorumlar.
226

Fikretin

dncelerinin

ne kadar

sakncal

olabileceinin

farkndadr. Bu nedenle onun ifade ettii dnceleri sayklamalar olarak

Banarl, a. g. e., s. 1027.

108

Trkiye uzun zaman ge modernlemenin ve geliememenin sanclarn ekmi ve hala ekmeye devam eden bir lke olarak aralksz siyasi gerilimlere sahne olmaktadr. Siyasi tartmalarn Batl lkelerdeki gibi durgun sularda gereklememesi, gerilimin hayatn her alanna yansmasyla sonulanmaktadr. Ekonomik, sosyal alanlarn yannda, kltrel yaam da -edebiyat da iine alacak ekilde- bu sarsntlar uzun sre hissetmitir. Bu nedenle Trkiyede ulusal edebiyat kanonu da salt cumhuriyetin ihtiyalaryla ekillenmemi, siyasi ortamn gelgitlerinden derin biimde etkilenmitir. Nazm Hikmetin iiri bu durumun tipik rneklerindendir. Resimli Ay dergisinde Nazm Hikmet ve arkadalar Putlar Ykyoruz kampanyas ile Abdlhak Hamit, Mehmet Emin gibi dnemin edebiyat kanonunun nemli edebiyatlarn eletirirler. Byk tartmalar yaratan kampanya ile Nazm Hikmetin siyasi grleri birleince karlalan tepki de byk olur. Nazm Hikmetin siyasi kimlii, onun, ulus devletin siyasi izgisinin dnda durmasna neden olmutur. Dolaysyla 1920lerden gnmze kadar en tartmal kiiliklerden biri haline gelmitir. Nazm Hikmetin edebi deeri kendisine tamamen zt siyasi dncedeki kiiler tarafndan dahi teslim edilmitir. Banarl Nazm Hikmet Trk iir lisannda derhal yepyeni bir eni, canl ve grbz bir syleyi yaratt. iirlerde vezinsiz, ekilsiz, hatta msrasz syleyilerde de bir terennm lisan kurabileceini gsterdi.227 Tanpnar teslim etmemiz gereken tek gerek, iir dilini geniletmi olmas ve btn bir concret aleme amasdr. O, iyi ve salam bir dil makinesi kuranlardandr.228 diyerek estetik ynden yeterliliini teslim ederler. Peyami Safa Dokuzuncu Hariciye Kouunu Nazm Hikmete ithaf eder. Estetik deer anlamnda ondan daha dk seviyelerdeki kiilerin kanon listelerine alnmasna ramen Nazm Hikmetin kanona dhil edilmeyiinin nedeni edebi deildir. Siyasi fikirleri nedeniyle ok sayda dman edinmitir. Hapisten ktktan sonra Sovyetler Birliine kamas, hakkndaki olumsuz dncelerin daha da younlamasna neden olmutur. Fikirlerini ifade ettii ilk yllardan itibaren

227 228

Banarl, a. g. e., s. 1252. Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 2000, bs. 6, s. 116.

109

Nazm Hikmete kar eletirel yaklamlar ortaya kmtr. smail Habip daha 1930 ylnda ekincelerini yle ifade eder:
Yetmi milyon Alman her trl rejime brnebilir; fakat rejim ne olursa olsun o yetmi milyon yine Almandr; hlbuki on yedi milyon Trk milliyet camiasndan ksn; ister sa, ister sol, biri bataklktr, dieri uurumdur, mahveder. Genlie samimiyetle unu syleyeceiz: airi been, fakat aldanma.229

Orhan Koaka gre Trkiyede bir edebi kanon, ideolojik rengi ne olursa olsun ulusal kltrn ayrlmaz paras saylan bir yaptlar listesi bugn dahi oluturulabilmi deildir. Bundan sonra karlatrma iin Almanya ve Fransaya bakar ve bu lkelerde devletin lise kitaplarna hem Celinei hem de Aragonu, hem Gottfried Benni hem de Brechti koymasn rnek gstererek bizde edebi kanonun olmadn syler.230 Nazm Hikmet rnei ulusal edebiyat kanonunun geliimini gstermek asndan nemli derslerle doludur. Koakn belirttii gibi toplumsal, kltrel anlamda yerleik sistemlere sahip lkelerde ulusal kanona girmenin temel kriteri estetik deerdir. Eski veya yeni, farkl siyasi grlerdeki yazarlar ulusun ortak kltrel hazinesinin bir paras olarak grlmektedir. Trkiyede ise sa veya sol dnceye sahip insanlarn uzun sre kart dncedeki edebiyatlarn eserlerini grmezden gelmeleri kltrel yaam olumsuz etkilemitir. 1980lere kadar devam eden bu durumun deimeye balad grlmektedir. deolojik kavgalarn iddetini yitirmesiyle beraber kltrel alan iindeki ayrmlar da yok olmaya balamtr. Bu srele birlikte gnmzde okullarda okutulan edebi kanon listeleri yeniden ekillenmitir. 2004 ylnda Milli Eitim Bakanlnn hazrlad 100 Temel Eser231 listesinde Nazm Hikmetle mer Seyfettin, Sabahattin Ali ile Necip Fazln isimleri beraber yer almaktadr.
229 230

A. g. e., s. 464. Orhan Koak, Trkede Eletiri, Defter, s. 31, 88-108den kendi szleriyle aktaranlar: Kaya Akyldz-Bar Karacasu, Mavi Anadolu: Edebi Kanon ve Milli Kltrn Yaplandrlmasnda Kemalizm ile Bir Ortaklk Denemesi Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., 1999, say: 81, s. 39-40. 231 100 Temel Eser, Haz. Milli Eitim Bakanl Aratrma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl. evrim ii. <http://www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular/100TemelEser/100TemelEser.htm > 08.2004 Eriim Tarihi, 31.05.2007.

110

Trk ulusal edebiyat kanonunun varl ya da yokluu eitli zamanlarda tartma konusu olmutur. Orhan Koak;
Bir kanon sorunu vardr, ama ABD akademiyasndaki grnmyle buradaki birbirine benzemiyor. Orada, Harold Bloom gibi muhafazakar hmanistler yerleik bir kanonun kemirilip anmasna hznleniyorlar, buradaysa bir kanonun hibir zaman tam ekillenmemi olmasnn huzursuzluklarn yaar gibiyiz biz.232

derken devletin orta retim ve niversitelerde vatandaa aktarmaya alt edebi bilginin ilevsiz kalmasna iaret etmektedir. Eer bu ilev yerine getirilebilseydi btn vatandalarn ortaklaa sahip ktklar bir edebi birikimin toplumun gnlk hayatna yansmas gerekmekteydi. Oysa toplumumuzda bunun tersi olduu grlmektedir. Burada sorun kanona giren eserlerin gnlk pratik ierisinde deerlendirilmesiyle ilgilidir. Batl lkelerde edebi kanona girmi olan eserlerin ska karmza kmas zerinde durulmas gereken bir noktadr. Shakespeare sadece yzyllar nce eserler vermi bir yazar deil, gnmzde btn kltrel sahada karmza kan bir figrdr. Okur ve yazarlar ondan alntlar yapar, eserlerini tekrar tekrar yorumlayarak srekli gndemde tutarlar. Trk ulusal edebiyat kanonunun en nemli sorusu burada sorulmaldr: Kanona dhil olduu farz edilen yazarlardan ka bu ekilde deerlendirilmektedir? rnein Abdlhak Hamit akademi evreleri dnda toplumun hayatnda nereye denk dmektedir? Abdlhak Hamit, toplumda geni kesimler tarafndan okunan, yorumlanan, alntlar yaplan biri midir yoksa edebiyat tarihlerinin zerinde durmak zorunda kaldklar, ancak akademi dnda hibir yanks olmayan bir yazar mdr? Bu trden sorulara verilecek en uygun cevap kanonun kesin bir yap olmaddr. Btn ulusal edebiyatlarda olduu gibi Trk ulusal kanonu da zaman iinde deiim gstermektedir. Bu deiim srasnda kimi yazarlar gndemden derken kanona yenileri girmektedir. Trk edebiyat kanonunu sadece resmi mfredattan ibaret saymak hatal bir dncedir. Devletin okullarnda okutulan yazarlarn yannda sivil alanda da baka
232

Orhan Koak, Kanon mu Siz nanyor musunuz? Kitaplk, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004, say: 68, s. 61.

111

bir kanonun gelitii gzlemlenmektedir. Nazm Hikmet isminin resmi kitaplarda yer almamasna ramen toplumda okunmaya devam etmesi bunun rneklerindendir. Dolaysyla Trkiyede edebiyat birikiminin sadece resmi edebi kanon tarafndan deil, bundan bamsz, sivil, alternatif bir kanonla da ekillendirildiini sylemek abartl olmayacaktr. Ulusal edebiyat kanonuna dhil edilmeyen yazarlarn siyasi grlerine gre ayrlarak oluturduklar sivil alternatif kanon temelde Marksist ve slami dnceler etrafnda, iki ana izgide belirginlemitir. Her iki akm da resmi kanona muhalif bir duru sergilemekle beraber, birbirlerine kar da umursamaz bir tavr aldklar grlmektedir. Bu kesimlerin edebiyat dergileri, edebiyat antolojileri gibi eserlerine bakldnda tekinin yok sayld, ya da fazla nemsenmedii gze arpmaktadr. Marksist akma dhil olan Ataol Behramolunun Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisini233 incelediimizde belirgin bir duru ortaya kmaktadr. Behramolu almasna Nazm Hikmettin 52, Orhan Velinin ise 63 iirini almtr. Ayn eserde Necip Fazln 9, Mehmet Akifin ise 8 adet iiri mevcuttur. Mehmet Fuatn ada Trk iiri Antolojisine234 ise Mehmet Akiften hi iir alnmazken Necip Fazldan 16 iir alnmtr. Bu almada Nazm Hikmetten 30, Orhan Veliden 38 iir alnmtr. iirlerinden 52 tanesi alnan Oktay Rfat ise rekoru elinde tutar. Nesin Vakfnn hazrlatt edebiyat yllklarnda ise benzer bir durum sz konusudur. Vakfn 1976 tarihli yllnda235 Mehmet Kaplanla yaplan bir sylei, Fevziye Abdullah Tanselin A. Nihad Asya zerine yazd bir yaz, Nihal Atszn lmne dair haberler, 50. sanat yln kutlayan Necip Fazla dair haber ve yazlara yerilmitir. 1977 saysnda236 ise Ahmet Kabaklnn Arif Nihat An adl yazs, Tanpnar, Gkalp ve Orhan Seyfi Orhon zerine yazlara yer verilir. Burada dikkat ekici olan, kart dncedeki yazarlara yer verilmekle birlikte bunun sayca azl ve genel olarak bu yllklarn solcu yazarlara daha fazla yer vermesidir.
233

Ataol Behramolu, Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisi: Modern iirimizin ki Yzyl, stanbul, Sosyal Yaynlar, 2001, bs. 6., 2 cilt. 234 Mehmet Fuat, ada Trk iiri Antolojisi, stanbul, Adam Yay., 1993, bs. 7. 235 Nesin Vakf Edebiyat Yll 1976, stanbul, Tekin Yaynevi, 1976. 236 Nesin Vakf Edebiyat Yll 1977, stanbul, Tekin Yaynevi, 1977.

112

Yap Kredi Yaynlarnn hazrlad Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisinde237 de daha dengeli bir manzara ile karlalmaktadr. Eserde Nazm Hikmet toplam 6 sayfada, Melih Cevdet Anday 5, Orhan Veli 3 sayfada anlatlr. Ayn almada Arif Nihat Asyaya yarm sayfa, Necip Fazl Ksakreke 4 sayfa, Mehmet Akif Ersoya 3 sayfa, Peyami Safaya 5 sayfa, mer Seyfettine 5 sayfa ve Ziya Gkalpe 3 sayfa yer ayrlmtr. Dier taraftan, slami eilimlerin ne kt edebiyat evrelerinin de yaymlarnda kendi ilgi alanlarna arlk verdikleri grlmektedir. Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan hazrlanan Trkiye Kltr ve Sanat Yll238nn1994 yl saysnn bandaki Sunu Yerine adl yazda;
Resmi ideolojinin kapsamszlnn anlalmas/baz eski ballarnca da itiraf edilmesi ve bu ideolojiye ballk asabiyetinin soumas bir taraftan yeni ufuklar aarken, bu ideolojiye snarak her trl antidemokrat, estetiksiz, slupsuz fikir, davran ve oluumun savunulur hale gelmesi kltrel bir yozlamaya da yol ayor.239

denilerek resmi ideoloji ile eseri hazrlayanlar arasndaki farklla vurgu yaplmaktadr. almann ilerleyen sayfalarnda slam dnyasndan haberler verilir ve dini hayata dair bilgiler aktarlr. Ylln Deneme, Tenkit, nceleme240 bal altnda incelenen yazarlarn, siyasal anlamda, genel olarak dengeli bir dalmla anldklar sylenebilir. Ali Fuat Bilkann hazrlad bu blmde Ahmet Oktay, Ataol Behramolu, Mehmet H. Doan, Selahattin Hilav gibi yazarlarn eserleri tantlmaktadr. Caner Arc tarafndan kaleme alnan roman balnda241 ise Adalet Aaolu, Erhan Bener, Buket Uzuner gibi yazarlarn o yl yaymlanan eserleri hakknda kimi yorumlar yaplmaktadr. Bu balklarla beraber iir blmn
237

Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, ki Cilt, 2003, bs.2. 238 Trkiye Kltr ve Sanat Yll 1994, hz. D. Mehmet Doan, Ankara, Trkiye Yazarlar Birlii Vakf. 239 A. g. e., nsz Yerine. 240 A. g. e., s. 175. 241 A. g. e., s. 255.

113

de iine alacak ekilde baktmzda, genel anlamda olduka yzeysel yazldklar gze arpan bu yorumlarn edebi deer tamad hemen fark edilebilmektedir. Eserler hakknda yazlan birka satrlk yazlarn eserlere dair hibir ciddi bilgi ve yorum iermemesi ylln en nemli sorunu olarak grnmektedir. Buna ramen, ylln, ksaca da olsa baka evreleri inceledii, kendi ideolojik bakn ksmen yumuatt sylenebilir. slami dnceyi savunan bir baka rnek ise Suffe Kltr Sanat Yll242. 1983 yl saysnn n sznde slami edebiyat ve sanat faaliyetlerini yanstmay hedef edindii belirtilen almann, mslmanlarn kltrel alanda derlenip toparlanmasna vesile243 olaca umulmaktadr. iir blmnde slamc-milliyeti iirde byk bir gelimenin olduu muhakkaktr244 denildikten sonra bu ideoloji penceresinden incelemeler yaplr. slamc iirin mektebi olarak grlen Edebiyat dergisinin yansra, Mavera, Tre, Yneliler gibi benzer eilime sahip dergilerdeki iirlere deinilir. Necmettin Turinayn yazd 1982de Roman ve 1982nin Romanlarna Bak baln tayan blmde o senenin eserleri incelenir. Bu erevede Mustafa Miyasolu, Mustafa Necati Sepetiolu, Emine Insu, A. Gnbay Yldz, Yavuz Bahadrolu, Tark Bura gibi yazarlarn eserlerine deinilir. Farkl grten sadece Yaar Kemalin ismi Fransada ald dl dolaysyla anlr ama hemen ardndan Kemalin romanclna dair sorunlar dile getirilir. Suffe yllnn ilerleyen sayfalarnda Afganistann edebiyatmza yansmas konu edilir. Burada amacn, edebiyattan ok, slami hareket asndan nemli grlen Afganistan olaylarnn tekrar hatrlatlmas olduu aktr. Ayrca, Suffe yll ok geni bir blmde slami yaynevlerinin faaliyetlerini de aktarr. Suffe yllnn Yazarlar Birlii yllna gre, edebiyatta ok daha kesin izgiler izdii ve kendi grlerine uzak olan edebi retimleri tamamen gz ard ettii grlmektedir. rneklerden de anlalaca gibi Trkiyede her siyasi anlay kendi kanonunu oluturma abasna girimitir. Bu aba esnasnda devlet tarafndan
242 243

Suffe Kltr Sanat Yll 1983, stanbul, Suffe Yaynlar, 1983. A. g. e., s. 5-6. 244 A. g. e., s. 41.

114

oluturulan kanona ve bu kanonun ifade ettii dnceye alternatifler ortaya konulmaya allmtr. Temelde slami ve Marksist dnceye sahip edebiyat evreleri kendilerini devletten tamamen ayr grm, devletin kanonuna karlk kendi dncelerini hkim klan, sivil, alternatif bir kanon oluturmaya almlardr. Kimi ana eilimleri belirleme amal bu almann ortaya koyduu veriler, Trk edebiyatnda kanon konusunun ok daha ayrntl incelenmesi gereken bir alan olduu gereini deitirmemektedir. Trkiyede vatandalar arasnda kabul gren isimlerin belirlenmesi iin sivil alandaki edebi retim daha derinden incelenmelidir. Baslan kitap saylarnn ve ok satlan yazarlarn belirlenmesi bu trden bir alma iin vazgeilmezdir. Trk ulusal kanonu, ulus devletin yerleme aamasnda eitli biimlerde siyasetin etkisinde kalmtr. Edebiyatn zerk bir yap haline gelmesiyle birlikte siyaset dndaki faktrler de kanonun ekillenmesine katkda bulunmaya balamtr. 1980 sonrasnda ve zellikle 1990larda ideolojik kamplamalarn Trkiye ve dnyada azalmasyla birlikte elencenin edebiyat ve dier sanatlar zerindeki etkisinin giderek artt gzlenmektedir. Popler eserlerin her geen gn sayca artmas ve daha nce rnei ok az olan trlerde eserlerin Trk edebiyatnda grlmeye balanmas kanonu da etkilemektedir. Batda kanonun sorgulanarak popler edebiyat eserlerinin de bu ereveye dhil edilmesi ya da her trden sekin listenin kaldrlmasna ynelik tartmalar Trk edebiyatnn da nne gelmitir. Bir baka deyile popler edebiyatn tpk Batda olduu gibi kanon kaplarn zorlad bir aamaya geilmitir. Kanonun Trk edebiyatndaki varlna dair tartmalar srmektedir. Konuyla ilgili olarak yazlan ok az saydaki yazda kimi yazarlar kanonun olmadn savunurken kimileri de bu konuda sonuca varmak iin henz erken olduu belirtmektedirler245. Ancak popler edebiyat cephesinden bakldnda daha net bir durum vardr. Cumhuriyet sonrasnda gelime gsteren akademik alanda
245

Sha Ouzertem, bir yazsnda kanon zerine yeterince aratrma yaplmadn, bu aamada sylenecek szlerin havanda kanon dvmek olduunu belirtir. Sha Ouzertem, , Sentetik Bir Salata ya da Fil Hayaleti Olarak Kanon, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 68.

115

bugne kadar popler edebiyat rnleri ihmal edilmitir. kincil edebiyat olarak grlen bu trdeki eserlerin ok az bir ksm niversitelerde ve liselerde okutulmutur. Dolaysyla popler edebiyat sz konusu olduunda kanonik bir semenin varl net biimde grlmektedir. Bu blmde ad anlan yazarlarn kanonla ilikileri zerine birok tartma yaplabilir. Ancak popler edebiyatn eitim kurumlarnda yeterince ilgi grmedii aktr. Dolaysyla popler edebiyat rnlerinin dhil edilmedii bir kanondan sz etmek mmkndr. Trk edebiyatnda kanonun var olup olmadnn daha somut biimde tartlabilmesi iin bu alandaki aratrmalarn derinletirilmesi gerekmektedir. Burada yaplan alma bu konuya giri nitelii tamaktadr. Kanon, kendi bana, ayr bir almann konusu yaplarak daha detayl biimde aratrlmaldr.

116

2. BLM A. Popler Edebiyat Kavram

Gnmz dnyasnn vazgeilmez yanlarndan biri de elence endstrisidir. Gelimilik farklar olsa da btn toplumlarn, kitlesel retilmi elence biimlerini tkettii bu dnyada popler edebiyat her geen gn maddi gcn arttrmaktadr. Bu gcn yannda sanatsal retimde popler edebiyatn etkisinin artt, sanatsal olana dair geleneksel tartmalarn bir yana brakl yeni bir dneme ahit olunmaktadr. Bu dnemde Stephen Kingin ilk e-kitab olan ve 1999da yaymlad The Plant adl eseri ilk hafta 152.000 kii tarafndan internetten indirilmi, Riding The Bullet adl e-kitabndan ise ilk be gnde yaklak 500.000 dolar kazanmtr1. En byk temsilcisi King olan korku edebiyatnn ok farkl trlerdeki eserlere nfuz etmi, gizemin zlmesine dayanan ve geleneksel dedektif yks plan, Umberto Econun Gln Ad adl romannda karmza kmtr. Sinema gibi bir endstriyi de arkasna alarak gcn arttrmas nedeniyle popler edebiyatn ne olduuna ynelik akademik merakn da artt gzlemlenmektedir. zellikle 60l yllardan sonra kltrel almalar, yeni tarihselcilik, iletiim gibi disiplinler aras (interdisipliner) alanlarn gelimesi popler edebiyat aratrmalarna da hz vermitir. Popler edebiyatn ne olduu, kart olduu sylenen edebiyatla birlikte ele alndnda daha net ortaya kmaktadr. Geleneksel, elit edebi yaklamn temelinde yer alan yanstmac (mimetik) kuram popler edebiyatn kimliini gzler nne serecek bir baka sahiptir. Umberto Eco bu iki anlay karlatrd Kara Korsann Gzyalar adl yazsnda Aristotelesten yola karak iki izgi ortaya koyar. lk modelde yknn sona ermesi seyirci iin yeni bir sorunun balangcn oluturur. Gerek olay rgs gerek kahraman sorunsaldr: kitap sona erdiinde okur yant olmayan bir dizi sorunla kar karya kalr.2 Bu, Econun sorunsal roman adn verdii yanstmac anlaytr. kinci izgi ise;
Tom Jonestan silahrlere oradan da tefrika romann gnmzdeki rneklerine dek uzanmaktadr. Burada olay rgs btn dmleri zerek, gerek
1 2

Clive Bloom, Bestsellers: Popular Fiction Since 1900, New York,Palgrave Macmillan, 2002,s.3. Umberto Eco, Kara Korsann Gzyalar, Adam Sanat: Aylk Sanat Dergisi, say 111, ubat 1995, s. 49.

117

kendini gerekse okuru rahatlatr. Her ey tpk bitmesini arzu ettiimiz gibi biter. bu ikili seenek, roman ile popler olarak adlandrdmz roman arasndaki ayrm belirler beklentiler bilindikten sonra yazar ya bu beklentilerin karsnda ya da beklentiler dorultusunda yapt retecektir. Popler roman (tefrika roman, seri roman) belirleyen nitelik ikinci seenei benimsemesidir. 3 Ksacas popler roman bara eilimlidir, sorunsal roman ise okuru kendi kendisiyle savam iine sokar.4

Eco, aradaki fark yanstmac eserlerin sorgulaycl, popler eserlerin ise uzlamac yan ile aklamaya almaktadr. Kimi edebiyatlarca popler romann gszl olarak tanmlanan bu durum ayn zamanda sz konusu edebi anlayn en gl olduu yandr. Bahsedilen bu uzlamlar popler eserlerin, birbirinden her anlamda farkl milyonlarca insan tarafndan tketilmesini ve bir rahatlama kayna olarak grlmesini salamaktadr. Eco yukarda deinilen yazsnda seri retime dikkat ekerek, bu edebiyatn, derinlii olmayan karakterler yarattn belirtir. Eco gibi, birok kltr eletirmeni de, birbirine benzeyen, ok sayda eserin seri imalatla retilmesini sanatsal yaratcla aykr olarak grmekte, elit sanat yaptlarnn modernist anlamdaki tekilliini ise sanatsalln n koulu olarak kabul etmektedir. Popler eserler seri retim koullar nedeniyle, yaama dair, birbirinden farkl birok sorunu benzer ekillerde ele aldklar iin ayr bir eletiriyle karlarlar. Popler eserlerin dnyevi problemleri basitletirdii, dnyay iyi ve kt, siyah ve beyaz arasnda blnm basit bir yapya indirgedii ileri srlmektedir. Bu indirgeyici anlayn sonucunda ise verili ideolojinin yeniden retildii, dolaysyla edebiyatn, sorgulama ve deitirme ilevlerinden yoksun brakld sylenmektedir. almamzn ilk blmde de ifade edildii gibi ideoloji gibi karmak bir yapnn nerede, hangi koullarla retildii ve kime hizmet ettii her zaman tartmal olmu bir konudur. Burada sylenmesi gereken, popler edebiyat reten kitlelerin her zaman ve her durumda edilgen olmadklar, yaamlarndaki kltrel biimlerin de sadece yanstmakla, yeniden retmekle kalmayp dntrc etkilerinin de grlebileceine dair bir sorgulamann gerekli olduudur. Martin Jordin, Wolfbane
3 4

A. g. e., s. 49. A. g. e., s. 51. (Vurgular bana aittir.

118

adl roman hakkndaki yazsnda, eserin, geerli ideolojik dnceleri yanstmaktan ok, bir ideolojik pozisyon kurduunu belirtir5. Bu szler popler edebiyat iin de geerlidir. Dolaysyla popler edebiyat salt edilgin bir rn deil, kendi bana ileme olanaklarna sahip, birok noktada verili ideolojiden bamszlaabilen bir yapdr. Popler edebiyatn eletirileri zerine eken bir baka yan ise ka ve rahatlamaya ynelik etkileridir. Formllemi edebiyat ka ve rahatlama iin en nemli aralardan biri6 olarak grlmektedir. Bireyin dnyay anlamak yerine onun sorunlarndan kamak ve rahatlamak iin popler edebiyat rnlerini okumas bu tr eserlerin alt/deersiz edebiyat olarak grlmesine neden olmutur. Ancak insann genel yaam dnldnde ka isteinin en temel drtlerden biri olduu, tarih ve corafyalar deise bile bu istencin ayn kald grlmektedir. Harry Berger bu duruma ynelik unlar syler:
nsann iki temel ihtiyac vardr. lki hayatn karmaasna ve terrne kar korunmak iin dzen, bar ve gvenlik ihtiyacdr. Ancak ikincisi ise birinci ile elikili bir ihtiyatr: nsan pozitif anlamda kayg ve belirsizlie, risk ve elikiye ihtiya duyar.7

Modernizmin son yz yllk geliim izgisine baklarak, insan hayatnn her ann programlayp belirli mantk snrlar iine hapsettii gz nne alndnda, zellikle Batl lkelerde yaayan bireylerin, yani popler edebiyatn en byk tketici kitlesinin, kama istei daha anlalr olmaktadr. Formle bir eseri okuma sreci okuyucuya ncelikle gerilimin zevkini verir. Ayrca eserin kurmaca bir dnyada getiini bildiinden, okuyucunun kendi hayatna ynelik gvenlik duygusu pekiir. Bylece popler eser okuyucunun gndelik hayatn sorunlarndan kamasnn en kolay yollarndan biri haline gelir. Popler edebiyat rnlerini tketmek okuyucuya baz hazlar verdii gibi, bu eserleri inceleme nesnesi yapanlara da toplumsal yap hakknda nemli bilgiler
5

Martin Jordin, Contemporary Futures: The Analysis of Science Fiction, Christopher Pawling (ed.) Popular Fiction and Social Change, London, Macmillan Publishers, bs. 2, 1985 iinde, s. 70. 6 John G. Cawelti, Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1976, s. 10. 7 Harry Berger, Jr., Nave Conciousness and Culture Change: An Essay in Historical Structuralism, Bulletin of the Midwest Modern Language Association, 6, no.1 (Spring, 1973) s. 35'ten aktaran Cawelti, a.g.e. , s. 16.

119

verebilmektedir. Her kltrel rn gibi popler edebiyat eserleri de iinde yaplandklar toplumsal ortam ve bu ortamn deiimine dair nemli bilgiler edinilmesine yardmc olabilir. Gnmzde tarihe ve topluma ynelik almalarn disiplinler aras yapld, yaamn her parasnn dierleri ile ilikileri erevesinde incelendii gz nne alndnda, milyonlarca insann ilikilendii ve byk bir endstri hali gelmi olan popler edebiyatn deeri daha iyi ortaya kmaktadr. Popler edebiyatn tarihsel geliimi incelendiinde sosyal, kltrel ve ekonomik alanlardaki her deiimi yanstt grlmektedir. Bu deiimle beraber popler edebiyat da kendi iinde gelimi ve evrimlemitir. Popler edebiyat trlerinin ortaya k, kendi aralarndaki etkileimleri dnyadaki birok deiiklikle paralel olmutur. 18. yzylda ngilterede endstri devriminin balamas yaamn her alann olduu gibi edebiyat da etkilemiti. Dier mallar gibi kdn da ucuza imal edilmesi kitabn ucuz bir mal olarak piyasada daha fazla tketilmesinin nn amt. Kitabn ok fazla tketilen bir mal haline gelmesi, reten kiilerin bu sektrden ciddi paralar kazanmasn salamt. 18. yy. bir yazarn yazdklaryla geinebildii bir dnem olmas anlamnda moderndi8. Sektrdeki krllk, her geen gn daha fazla insann bu evrelerde i aramasn kolaylatrmt. Bu yzylda ve devamnda yazar gerek bir yatrmc kimlii kazanmaya balamt9. Bu gelimelere paralel olarak, baslan kitap says her geen gn artmaktayd. Ayn dnemde yani 19. yzylda Bat Avrupada okuma yazma oranlarnn da hzla ykseldii grlmekteydi. ngilterede 1896 ila 1900 arasnda erkeklerin %3 ve kadnlarn da %4 okuma yazma bilmiyordu. 1907de ise bu rakamlar her iki cins iin de % 2 ye,1914te ise %1 e dmt.10 Okuryazar olan bireyler okuyacak materyaller aradklar iin bu durum dorudan kitap piyasasna yansmt. Kitap fiyatlarnn dmesi ve okuryazarlktaki artla birlikte saylar artan okuyucu kitlesinin beenilerine hitap edecek mallarn-eserlerin retilmesi sorunu ortaya kmt. Daha nceki yzyllarda ncil ve dier dini eserler yaynclk piyasasnn temel rnleri iken, artk dinin gerilemeye balamas nedeniyle bireylerin dnyevi zevkleri daha fazla nem kazanmaya balamt. Her birey ayn

Leo Lwenthal, Literature, Popular Culture, and Society, Englewood Cliffs, N. J., Prentice-Hall Inc., 1961, s. 55. 9 Clive Bloom, Bestsellers: Popular Fiction Since 1900, New York, Palgrave Macmillan, 2002, s. 10. 10 A. g. e., s. 29.

120

metinleri okumak istemiyordu. Kitap tccarlar da gelien, farkllaan bu yeni piyasa koullarna uyum salamak iin her trde edebiyat eserini piyasaya sryor, bunlarn toplum tarafndan ne lde tketildiine bal olarak retimi ynlendiriyorlard. zellikle kt kapakl ucuz kitaplarn baslmaya balanmas kitap endstrisinde bir devrim yaratmt. Bu sayede kitap fiyatlar daha da dm, on cent gibi dk bir fiyattaki bu eserler tm Avrupa ve ABDde yaygn bir tketici kitlesi bulmutu. ABDde Dime Novel, Avrupada ise Paperback adyla anlan bu ucuz eserler popler edebiyatn geliip kitleler tarafndan sevilmesinde ba rol oynamlard. Ucuz roman (Dime novel) terimi ilk olarak ABDde Irwin P. Beadle adl bir yaynevi sahibi tarafndan kullanlmt. Beadle 1860 ylnda bast kat kapakl ucuz kitap serisine Beadles Dime Novels adn vermiti. Ann Stephens tarafndan yazlan Malaeska, the Indian Wife of the White Hunter isimli eser ilk ucuz romand11. Beadlen ticari baarsn gren baka yaynevleri de ayn eserlerden basmaya balaynca bu metinlerden onbinlerce retilmeye balanmt. Bu alanda eser veren Edward S. Ellis, Harrie Irving Hancock, W. Bert Foster, William G. Patten, Edward Stratemeyer gibi yazarlar ciddi baarlar elde etmilerdi12. Konu olarak ucuz romanlar, haydutlar, dedektifleri, ak gen kzlar, westernleri, her trden kt adamlar, madencilerin hikayelerini ve 19. yzyl Amerikasnda akla gelebilecek hemen her konuyu ele alan eserlerdi. Ucuz romann en nemli etkisi yeni ortaya kan kimi edebi trlere yaama ans vermesiydi. Geleneksel edebi trlerin yannda western ve dedektiflik hikyeleri gibi yeni trler bu sayede toplum tarafndan benimsenmi, edebiyat dnyas iindeki yerlerini giderek salamlatrmlard. Genel olarak bakldnda yeni trlerin de eski trlerden dn alnan bir takm elerle kurulduu gze arpar. Trlerin geliimine dair yaplacak bir inceleme eski ile yeni arasndaki ban ne kadar kuvvetli olduunu gstermektedir.

11

Edward T. LeBlanc, A. Brief History of Dime Novels: Formats and Contents, 1860-1933, Larry E. Sullivan Lydia Cushman Schurman (eds.), Pioneers, Passionate Ladies, and Private Eyes: Dime Novels, Series Books, and Paperbacks, New York-London, The Haworth Press Inc., 1996, s. 13. 12 John T. Dizer, Authors Who Wrote Dime Novels and Series Books, Larry E. Sullivan Lydia Cushman Schurman (eds.), Pioneers, Passionate Ladies, and Private Eyes: Dime Novels, Series Books, and Paperbacks, New York-London, The Haworth Press Inc., 1996, s. 73.

121

Rus biimci Viladimir Proppun halk masallar zerine yapt aratrmalar geleneksel trlerin modern trlere etkilerini ak biimde ortaya koymutur. Propp 1928 ylnda yapt aratrmada masallarn hangi aamalardan getiini ve karakterlerin temel fonksiyonlarnn neler olduunu aklar. Propp, aratrmasnda masal karakterlerinin eylemlerini 31 fonksiyonla tarif eder13. Eserlerde kahramanlarn ve ktlerin yaptklar eylemler bu fonksiyonlarn srasna gre ekillenir. rnein kahramann temel grevlerinden biri ba belada olan kadn kahramana yardm etmektir. Erkek kahraman harekete geiren temel gler ailesinin intikam, bir kadna duyulan ak gibi duygulardr. Modern popler eserler bu unsurlar dikkate alnarak incelendiinde eski mitlerle balantlar daha iyi ortaya kmaktadr. Eski mitlerdeki kahramanlar modern kahramanlarn oluturulmasna nclk etmilerdir. Masallardan alnan elementlerin nitelii bu geliimin doasn ortaya koyar14. yi ve kt kartl geleneksel hikyelerdeki en temel ayrmlardandr. Bu ayrm yzyllardan beri deimeden edebi rnleri ekillendirir. Biz, geleneksel masal dinleyicileri veya modern, popler edebiyat okurlar, iyilerin her zaman kazanacan biliriz ancak bizim iin merak unsuru olan nokta bunun nasl gerekleeceidir.
Bu eserlerde temel ahlaki fantezi lme kar zaferdir. Westernde kanunsuzlua ve adaletsizlie kar zafer, casus yklerinde ulusun korunmas, sava hikayesinde korkunun alt edilerek dmann yenilmesi. Kahramanlarn kiiletirilmesi farkl kltrel motiflere ve temalara bal olmakla birlikte temelde kahramann iki ekilde izildii grlr. Sper kahraman ve iimizden biri.15

Eski mitler, modern popler rnlerde belirli formllerle ekillenmitir. Forml genel bir yapy ifade etmektedir. Zaman iinde belirli bir standarta sahip olan bu formller, evrensel olan mitlere gre daha snrl bir yap olduklar iin ayn zamanda belirli kltrel gelenekleri ortaya koyarlar. Dolaysyla westernler belirli kurguya, karakterlere, ve snrl hareket trlerine sahiptir. rnein Batnn snrlarnda, sosyal dzenin bozuk olduu bir tarihte gemeyen ve belirli biimlerde ilerlemeyen bir eser western olamaz. Gizemli bir suun zmne dayanmayan bir
13

Bu fonksiyonlar iin bkz.: Arthur Asa Berger, Popular Culture Genres: Theories and Texts, Newbury Park, California, Sage Publications, 1992, s. 16. 14 Bu bilgi iin bkz. A. g. e., s. 37. 15 John G. Cawelti, a. g. e., s. 40.

122

metin dedektif hikyesi olamaz.16 Bu noktada ktlerle savaan kovboy ile ortaa hikyelerinin vazgeilmezlerinden olan valye arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Kltrel biimler dnda formln en nemli unsurlarndan biri de basmakalp tiplerin oluturulmasdr. Klasik dedektif yklerinde dedektifin mantkl, dier karakterlerden daha ince bir zekya sahip olmas gerekir. Zeki dedektif gnlk hayatnda ise kendine has (eccentric) zelliklere sahiptir. Sherlock Holmesin sra d alkanlklar gibi. Buradaki nemli nokta, formllemi karakterin ok karmak bir yapda izilmemesi gerektiidir. Formller kltrlere gre kimi deiiklikler gsterebilmektedir. Hitap edilen toplumun geleneksel yaam biimleri ve eserden beklentileri forml bu anlamda ekillendirir. Amerikan ve ngiliz casus hikyelerinin farkl oluunun nedeni iinden ktklar kltrel yaplardr. Formle edebiyat trlerinin 1920lerden itibaren iyice netletii grlmektedir. Trlerin belirlenmesinde okuyucu ilgileri belirleyici olmutur. Edebiyatn kategorik olarak isimlendirilmesi okuyucularn bunlara daha kolay ulamasn salyordu. Yaynevleri ise mterilerin belirli konulardaki beklentilerini hesaba katarak retim yapyor, bu sayede riski azaltyorlard. Kategorilemi edebiyat, mteriye aradklarn bulma garantisi vermekteydi. Belirli bir alana ilgi duyan btn okurlar o alann yeni eserlerini takip ettikleri iin ayr bir reklma gerek kalmyordu. Okur kitap evine gidip polisiye romanlar sorduunda hemen bu balktaki eserlerin yeri rahatlkla gsteriliyor, mteri de bunlardan birini seebiliyordu. Kategorik edebiyat, yazarlar iin de birok kolaylk salamaktadr. Her formln nceden belirlenmi olan yapsna uyarak ok sayda eseri retmeleri mmkn olabilmektedir. Bu yntem zellikle romans trnde Barbara Cartland gibi kadn yazarlarn onlarca roman birka ayda retebilmesini salayabilmektedir. Trlerin geliimine bakldnda zamana yaylan ve ok sayda deiikliklere neden olan bir yap karmza kmaktadr. Gnmzde popler edebiyat trlerinin genel balklarnn yannda ok sayda alt trlere sahip olduklar grlmektedir. Geleneksel edebi trlerden olan epik, pastoral, trajedi ve komedi, zaman ierisinde yerlerini yeni trlere brakmtr17. Modern popler rnlerden olan
16

John G. Cawelty, Mystery, Violence, and Popular Culture, Madison, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 2004, s. 9-10.

123

romans, gotik, dedektif gibi trler ise 18. yzyldan itibaren ekillenmeye balamtr. Romans ve dedektif ykleri birbirine ok benzeyen formllerle retilirken, bilim kurgu ve gotik edebiyat formllere daha az sadk kalmtr. 17 ve 18. yzyllar boyunca romanslar ve gotik edebiyat tr edebiyata hkimken, 19. yzyl sonunda ortaya kan ve giderek daha ok sevilen dedektif ykleri ve bilim kurgu bu trlere rakip olmulardr. Ayn dnemde westernler byk ilgi grmtr. 19. ve 20. yzyllar gotik trnn kendi adyla ortadan kalkt ve dier trler iinde yer ald bir dnem olmutur. Ayrca bu tarihten itibaren gotik edebiyat, modern korku-gerilim trne evrilmitir. Westernler ise zellikle sinema endstrisinde etkilerini uzun yllar devam ettirmi ancak romanda eski arlklarn yitirmilerdir. Birinci Dnya Sava ile birlikte devletlerin birbirleri hakknda bilgi toplamak amacyla modern casusluk ebekeleri kurmalar popler edebiyata da yansm casus ykleri giderek daha fazla yazlmaya balamtr. kinci Dnya Sava yllarnda havacln hem askeri hem de sivil alandaki geliimi bu yne olan toplum ilgisini arttrm, havaclk yklerinin ok miktarda yazlmasna neden olmutur. 1960 ve 70li yllarda kadn romanslar byk bir k yapm ve su ykleri ile beraber en ok tketilen eserler haline gelmilerdir. Grld gibi zaman ierisinde kimi trler yeni trlerin iinde erirken kimi yeni trler de etkilerini giderek arttrmtr. amzda her geen gn trlerin daha fazla melezletikleri gzden kamamaktadr. Trlerin okur evreleri imdiye kadar birbirinden farkllaabilirken, son dnemdeki bu melez eserler okuyucu kitlelerinin de deimesine veya yeniden ekillenmesine yardmc olmutur. ocuklara hitap eden Harry Potter, macera, gizem ve elence unsurlar nedeniyle byklerin de merakla okuduu bir eser haline gelmitir. Benzer ekilde, Kuzularn Sesssizlii adl eser hem polis prosedrlerini hem de gotik deheti iinde barndran melez bir eserdir18. Popler edebiyat zerine yaplan bir aratrmann en nemli sorunlarndan biri tr isimlerinin belirlenmesidir. Bu isim belirleme ilemi trn zelliklerini ayrntl biimde ortaya koyabilmek asnda nemlidir. Ancak tr isimlerinin
17

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 12. 18 Clive Bloom, Bestsellers: Popular Fiction Since 1900, New York, Palgrave Macmillan, 2002, s. 101-106.

124

lkelere, yaynevlerine ve hatta ktphanelere gre deiiklik gstermesi ve kimi zaman bir trn iinde farkl trlerin zelliklerinin bulunmas nedeniyle bylesi bir almada, popler edebiyat alanna mmkn olduunca genel bakmak gerekmektedir. Bu amala bizim aratrmamzda popler edebiyat trlerinden gotik, romans, western, su ve dedektif, bilim kurgu ve fantastik balklar incelenecektir. Kimi durumlarda, arln hissettiren baz alt trler hakknda bilgiler verilecektir. Dnya edebiyatndaki bu trlerin anlatmndan sonra Trk edebiyatna getiimizde ise lkemizde yazlmam olan western bal darda braklacaktr. Ayrca Trk edebiyatnda belirgin olan tarihsel macera romanlar ayr bir balk altnda incelenecektir. Edebiyat rnleri ierisinde popler edebiyat kapsamna girebilecek ok sayda rnek vardr. Herhangi bir tre girmeyen ancak konu ve ileyi biiminden yola klarak popler edebiyat olarak adlandrlan eserlerin tamamnn incelenmesi neredeyse imknszdr. Say fazlal yannda, bu tr eserlerin belirli bir tre girememesi, onlara ynelik edebiyat incelemesinin teknik meselelerin tesine geemeyecei ortadadr. Bu nedenle almamzda Batda olduu gibi popler edebiyat trleri ierisindeki en nemli trler inceleme konusu yaplacaktr. Bir trn belirgin zelliklerini gstermeyen romanlar ise bu almann dnda tutulacaktr.

1. Bilim Kurgu Roman

Bilimsel gereklere aykr olmadan gelecee dair olaylarn edebi bir dille anlatld eserlere bilim kurgu ad verilmektedir. Bilim kurgu, kimi yazarlarca hayalet hikyelerinden uzay yolculuuna kadar geni bir alan ierecek ekilde tanmlansa da tr giderek belirsizletirmesi nedeniyle bu genilikteki bir tanmlama doru deildir. zellikle klasik dnem bilim kurgu eserleri gelecee dair bilimsel, teknolojik gelimeleri ne karrken gnmzdeki bilim kurgu edebiyat gelecekteki yaam biimleri ile insan ilikileri zerinde younlamaya balamtr. Dier trler gibi bilim kurgu da kendisi dndaki trlerden alntlar yapp zenginleerek ve teknolojinin yannda, insani bilimleri de yakndan takip ederek yoluna devam etmektedir. Scott McCrackene gre bilim kurgu drt dnemde incelenebilir. lk dnem 19. yzyl ve ncesindeki yolculuk ve fantezi tarzlarn ierir. kinci dnem 19. yzyldaki endstri devrimiyle birlikte gelien reaksiyonlar iler. nc olarak 19. yzyldan 20. yzyla kadar aydnlanmac anlayn tm toplumu sard dnemin 125

bilim kurgu edebiyat gelir. Drdnc ve son dnem ise 20. yzyl ve sonrasndaki postmodern dnn etkiledii bilimsel anlayn edebiyata yansmasdr19. Bilim kurgunun ilk dnemi incelendiinde kendi bana bir tr olmadan nce yolculuk edebiyatndan youn biimde etkilendii grlr. 16. yzylda corafi keiflerin yaplmas ve ardndan bilimsel-teknolojik gelimelerin artmas insanlarn yeni topraklardaki yaamn ekillenmesine ynelik hayallerini sslemeye balamt. Thomes Moore, topya adl eserini Amerikaya yaplan yolculuklardan esinlenerek yazmtr. Yeni topraklara ynelik kurulan topyalar yeni toplumsal yaplar dlerken bilim kurgu edebiyat da yeni hayat ekillendirecek olan fikirlerini dile getirmeye balamt. Bishop Godwinin Man in the Moon (1656), Cyrano De Bergeracn Voyages to the Moon and Sun (1656) adl eserleri, dnya ile yetinmeyip dnya dna yaplan seyahatleri dile getirmekteydiler. Gotik edebiyat blmnde anlatld gibi Mary Shelleyin Frankenstein adl eseri, ierisindeki korku unsurlar ile birlikte bilimsel ngrleri de ierdii iin kimi aratrmaclarca bilim kurgunun gerek ncs olarak grlmtr. Bilim kurgu trn gerek anlamda baarya kavuturan yazar ise Jules Vernedir. lk roman 1863te yaymlanan Five Weeks in a Baloon adl eseridir. Bunun baarsndan sonra Journey to the Centre of the Earth (1864) ve From the Earth to the Moon (1865) adl eserleri piyasaya srlmtr. 20000 Leagues Under the Sea (1869), Around the World in Eighty Days (1873) adl eserleri neredeyse tm dillere evirilen Jules Verne seksenden fazla roman yazmtr. Byk bir hayran kitlesi kazanan Jules Vernein eserleri Tanzimat sonras dnemden Cumhuriyete kadar Trkeye en ok evirilen eserlerden olmutur. Amerikada Edward Bellamynin Looking Backward, 2000-1887 adl eseri byk bir sat rakam ile karlanca bilim kurgu tr de yerini salamlatrmtr. ngilterede ise H. G. Wells Time Machine (1895), The Island of Dr. Moreau (1896) The Invisible Man (1897) ve War of the Worlds (1898) gibi daha sonra izgi roman ve sinemaya da uyarlanan eserleri ile bilim kurgu alannda ok nemli eserler vermitir. 1920 ve 1940 yllar bilim kurgu trnn tm dnyada ok popler olduu yllar olmutur. Bu dnemde the big tree olarak adlandrlan Robert A. Heinlein, Isaac Asimov ve A. E. Von Vogt bilim kurgunun gerek baarsn salamlardr.
19

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 103.

126

Isaac Asimovun kendisine byk hayran kitlesi kazandran Vakf dizisi 1951den itibaren yaymlanmaya balanmtr. Yedi cilt olan Vakf dizisi ile birlikte 1951 tarihli The Stars Like Dust, 1957deki Earth is Room Enough, 1976 ylnda I Robot, 1990da Nemesis adl eserleriyle bilim kurgunun en nemli isimlerinden biri haline gelmitir. Asimov, zellikle robotlar hakkndaki yazdklar ile bu trden insans makinalar bilim kurgunun en nemli aksesuarlarndan biri yapmtr. Robotlar hakknda koyduu kurallar bilim kurgu eserlerinin sonraki dnemlerde de ska kulland yasalar haline dnmtr. Bu kurallar unlardr:
1- Bir robot, insan yaantsna asla kast edemeyecei gibi, etkisiz kalmak yoluyla bile olsa, bir insan, kar karya kald tehlikeyle yapayalnz brakmaz. 2- Birinci kuralla elikili olmamak kouluyla, verilen btn emirleri yerine getirmekle ykmldr. 3- Bir robot, kendi z varln korumak iin, birinci ve ikinci kuralla elikili olmayan her trl yola bavurabilir.20

Bir baka nemli isim olan Robert A. Heinlein Puppet Masters (1951), Lost Legacy (1941), Red Planet (1949) adl eserleriyle tannmtr. Red Planette Mars gezegenine yerleen insanlarn dnyadaki yneticiler tarafndan kendi karlar iin kullanlmasn anlatan Heinlein, romanna Marsllar da ekler. nsanlar ve Marsllar birbirlerinin yaamlarna karmadan yaamay renmilerdir. Do Androits Dream of Electric Sheep (1968) adl eserinin sinema versiyonu, gelmi gemi en iyi bilim kurgu filmi seilen Philip K. Dick, bu eserinde insani zellikler kazanan robotlarn maceralarn anlatmaktadr. Nkleer sava sonrasnda hayvanlarn hemen hemen tamam lnce insanlar robot hayvanlar beslemeye balarlar. Ancak bu robotlardan bazlar insanlara zarar vermeye balaynca yok edilmeleri iin polisler devreye girer ve robotlarla insanlar arasnda kovalamaca balar21. Bilim kurgu trnn nemli yazarlarndan olan Arthur C. Clarke A Space Odyssey (1951), 2010 Odyssey Two, 2061 Odyssey Three ve Rama serisi ile tannmtr.

20

Mustafa Yelkenli, teki Dnyal: Bilimkurgu Dnyasna Gizemli Bir Yolculuk, stanbul, iviyazlar Yay., 2000, s. 79-80. 21 A. g. e., s. 155-156.

127

1948 ylnda BBCnin hazrlad bir yarma iin yazd yks reddedilen Clarke, bu eserini 1951 ylnda Story Fantasy adl dergide yaymlam ve film daha sonra Stanley Kubrick tarafndan sinemaya aktarlnca byk n kazanmtr. 1972 ylnda yaymlanan Rendez-Vous With Rama adl roman ile bilim kurgu alanndaki btn dlleri alan Clarke bu eserinde uzayda kendi halinde dolaan ve biyolojik robotlarn ynettii Rama gezegenini ve onu inceleyen insanlar anlatr. 1950lerden balayarak bilim kurgu trnn nemli yazarlar arasna giren dier isimler ve eserleri ise unlardr: Ray Bradbury, Fahrenheit 451 (1953), The Illustrated Man (1953); Stanislaw Lem, Solaris (1961), Eden (1989), Sledztwo (1964); Alfred Bester, Demolished Man (1953), The Stars My Destination (1956). 1950lerdeki bilim kurgunun bir baka dikkat ekici yn ise souk savan bu eserlerde kendisini gstermesi idi. Baka dnyalardan gelen canllarn dnyay, tabii zellikle de ABDyi igal etmesini anlatan bilim kurgu eserleri, isim vermeden Sovyet tehlikesini anlatyorlard. Yabanc yaratklar (Alien) tehlikesi, souk sava sonrasnda da ska ilenerek bilim kurgunun alt trlerinden birini oluturmutur. Souk Savan yaratt nkleer sava korkusu ise bilimsel gelimelere ynelik pheci yaklamlar younlatrmtr. 1960l yllarla birlikte bilime duyulan phe Yeni Dalga (New Wave) adl bilim kurgu akmnn domasna neden olmutu. ngilterede yaymlanan New Worlds adl dergi araclyla geni kitlelere sesini duyuran bu akm, saf teknolojik gelimeler yerine sosyoloji ve psikoloji gibi dier bilimleri ele alan bir tarz yaratmt. Bu trn nemli yazarlar arasnda J. G. Ballard, Brian Aldiss ve Michael Moorcock ve Amerikadan da John Sladek, Thomas Disch, Samuel Delaney ve Harlan Ellison gibi isimler vard22. Bilim kurgunun zellikle 1930larda ok popler olan ve sonra da rnler verilen bir alt tr de Uzay Servenleri(Space Opera)dir. Uzay gemilerinde, uzayda deiik yerlerde geen ve kimi zaman yabanc canllar da ieren bu tr zellikle sinema sayesinde byk bir baar yakalamtr. 1970lerde ekilen Star Wars adl seri sinema filmleri edebiyatn yaratclnn dier sanatlara yansmasnn en iyi rneklerinden olmutur. 1980li yllarda bilgisayarlarn geliimi, bilim kurgunun alt tr olan Siberpunk(Cyberpunk)un ortaya kmasna neden olmutu. Bu trdeki eserlerde bilgisayarlarn, internetin ve dier teknolojik aygtlarn neden olabilecei felaketler
22

Adrian Mellor, Science Fiction and the Crisis of the Educated Middle Class, Christopher Pawling (ed.) Popular Fiction and Social Change, London, Macmillan Publishers, bs. 2, 1985 iinde, s. 28.

128

anlatlmaktayd. rnein Dean Koontzun Dark Rivers of the Heart (1994) adl eserinde lazer silahlara sahip uydularn yaratt dehet anlatlrken, Clive Barkern Evervilleinde (1994) eytani gler, her yerden bilgi toplayan bir bilgisayar a ile takip edilmekteydi23. William Gibsonn ok dll roman Neuromancer (1984) bu trn nemli rneklerindendir. Yazarn dier romanlar Count Zero (1986) Mona Lisa Overdrive (1988) ile cyberpunk lemesi oluturmaktadr24. Trn dier nemli yazarlar John Shirley, Lewis Shiner, Rudy Rucker, Pat Cadigandr. Bilim kurgunun modern alt trlerinden biri de insans robot (Cyborg) romanlar idi. Bu eserlerde insanslarn, insans zellikleri ile evrende kendilerine ait bir dnya kurmak isterlerken insanlarla atmalar konu edilmektedir. Sz konusu atma ortam, insanslarn ve dolaysyla benzeri olduklar insanlarn kimlik sorunlarnn da ilenmesine vesile olmutur.

2. Fantastik Roman
Fantastik snrlar uzun zaman belirsiz kalm bir trdr. Metnin gereklikle ilikisinin nerede balayp nerede bittii her zaman tartmal olduu iin fantastiin hangi metinleri iine ald da uzun zaman sorgulanmtr. rnein Erik Rabkine gre fantastik, halk masallarndan dedektif hikyelerine kadar ok geni bir alandan olumaktadr. Bu yzden de tek bana bir tr olarak adlandrlmas zordur.25 Fantastik trn bu kadar geni dndmzde Rabkin hakl grnmektedir. Bylesi bir bak, tre, gotik edebiyat rnlerini, Kafkann Metamorfozunu ya da Shelleyin Frankensteinn da dhil etmektedir. Dolaysyla snrlar iyice belirsizlemektedir. Bu durumu ortadan kaldrabilmek iin belirli kriterler oluturulmal ve fantastik tekrar deerlendirilmelidir. Fantastik edebiyata dhil edilen trlerin banda gotik gelir. Gotik edebiyat ilk oluumundan itibaren arzu ve dehetin birlikteliine dayanmaktadr. Sapkn ehvet ve iddetin yol at ykm ile ardndan kurulan dzen gotik edebiyatn
23

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 124. 24 Claire Sponsler, William Gibson and the Death of Cyberpunk, Robert A. Latham- Robert A. Collins (eds.) Modes Of Fantastic, Selected Essays from the Twelfth International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport, Connecticut-London, Greenwood Press, 1995, s. 47. 25 Eric S. Rabkin, The Fantastic in Literature (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1976), 117-118den aktaran Jacqueline Howard, Reading Gothic Fiction: A Bakhtinian Approach, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 37.

129

temelidir. Oysa fantastik edebiyat gelecee dair umudu iermektedir. Gotik edebiyatta korku en temel duygulardan biri olarak srekli tekrarlanrken, fantezi tr, olumlu bir arzunun yaamn imdi ve geleceine hkimiyetini iler. Dolaysyla gotik ve fantezi trleri temelde ayr ynlerde ilerlemektedirler. Fantastiin tanm zaman ierisinde deimitir. Kimi yazarlar olaanstye dair eserlerin tamamn fantastik olarak adlandrrken trn alann yukarda belirtildii ekilde geniletirler. Buna kar kan ve olaanstnn yerine belirsizlii, karaszl getiren Todorov farkl bir yaklam ortaya koyar. Todorova gre bir esere fantastik diyebilmemiz iin onun gerekliinden phe etmemiz gerekir. Gerek mi, yanlsama m eklindeki ikilem fantastii oluturan temeldir.
Fantastik bu kararszlk sresinde yer alr: Yantlardan herhangi birisini setiimiz anda fantastikten uzaklaarak komu bir alana, ya tekinsiz ya da olaanst trlerin alanna girmi oluruz. Fantastik, kendi doal yasalarndan baka yasa tanmayan bir znenin grnte doast bir olay karsnda yaad kararszlktr.26

Todorov sanat ve edebiyattaki fantastiin yerini daha iyi belirleyebilmek iin aadaki emay nerir ve sonrasnda onu yorumlar:
Saf Tekinsiz S Tekinsiz Fantastik Olaanst Fantastik Saf Olaanst

Saf fantastik bu emada tekinsiz-fantastik ile olaanst fantastii birbirinden ayran orta izgide gsterilebilirdi: bu izgi, iki komu alan arasnda snr olan fantastiin doasna uymaktadr.27

Vijay Mishrann belirttii gibi Todorovun tanmlamasndaki sorun ideal bir okuyucuya gre kurulmu olmasdr28. Todorov, fantastik metinlerin okuyucuda uyandraca etkinin ne olacan tahmin etmeye alr. Burada sorun bir metnin her okuyucuda ayn etkiyi brakmamasdr. Bir okuyucunun kararszlk iinde kalmas dier okuyucu iin geerli olmayabilir. Dolaysyla bir okur iin fantastik diye tanmlanabilecek bir eser dieri iin ayn anlama gelmeyebilir. Sonuta metinle
26 27

Tzvetan Todorov, Fantastik: Edebi Tre Yapsal Bir Yaklam, stanbul, Metis Yay. 2004, s. 31 A. g. e., s. 50. 28 Vijay Mishra, The Gothic Sublime, Albany, State University of New York Press, 1994, s. 12.

130

yzleme sreci Todorovun beklentilerine uymayan sonular ortaya koyabilir. Bu gibi nedenlerle Todorovun fantastik tanmlamas sorunlar yaratmaktadr. Todorovun fantastik tanmlamas birok yazar etkilemitir. Ancak gnmzde Todorovun kararszlk zerine kurulu tanmlamas etkisini yitirmitir. Hkim olan yeni anlaya gre fantastik, ona bal kalarak ya da tamamen farkl dnyalar kurarak gerek dnyaya alternatif oluturmakla mmkndr. Bu anlayta en byk pay Tolkienindir. Yazarn Yzklerin Efendisi adl seri roman 1954-1955 yllarnda yaymlandktan sonra tm dnyada byk ilgi uyandrm, bilgisayar oyunlarndan sinemaya kadar kltrel hayatn birok alann etkilemitir. Bugn fantastik roman dendiinde akla ilk gelen eser Yzklerin Efendisidir. Tolkien bir baka eserinde de fantastie dair grlerini aklar. 1964 ylnda yaymlanan Tree and Leaf adl uzun makalesi daha sonra Peri Masallar zerine adyla kitap olarak piyasaya kmtr. Bu eserinde Tolkien, asl dnya (primary world) ve ikincil dnya (secondary world) ayrm yapar. Fantastii, ikincil dnyaya ncelik vererek aklar.
Fantezi kelimesini bu ama iin kullanmay neriyorum: yani, bir anlamda hayal gcnn dengi olarak daha eski ve daha asil kullanmyla gerek olmayann (yani Birincil Dnyaya benzemezlik) ve gzlenmi gerein baatlndan bamszln, yani ksaca fantastik olann tretilmi kavramlarn birletiren.29

kincil dnyann gerek olanla balants phelidir. kincil dnya halk masallarndan edinilen olaanst olaylarla doludur. Peri masallar, cadlar, ejderhalar, hayal gc, periler, sihir, elfler, by bunlardan bazlardr. kincil dnyada da halk masallarndaki gibi savalar, kahramanlk ykleri, arkadalk deerleri vb. konular anlatlr. Tolkiene gre fantastik kurgular insann en doal etkinliklerinden biridir. Fantastik edebiyat kmseyen, gerek dlkla sulayanlara kar kar. Fantastik, akln ve bilimin reddedilmesine yol amaz, tam tersi bir sonu dourur.
Fantezi doal bir insan etkinliidir. Akl kesinlikle yok etmez hatta ona hakaret bile etmez ve bilimsel gereklie olan al krletirmez ya da bilimsel gerekliin alglann arptmaz.. nk yaratc Fantezi, dnyadaki olaylarn gnein

29

J. R. R. Tolkien, Peri Masallar zerine, stanbul, Altkrkbe Yayn, 1999, bs.2, s

131

altnda grndkleri gibi olduklarnn g bir biimde tannmasna dayanr; gerein tannmasna dayanr, gerein esiri olmaya deil. Eer insanlar, gerekten kurbaalarla insanlar ayrt edemeyecek olsalard, kurbaa krallar hakkndaki masallar ortaya kmazd.30

Gereklii bilmeden fantastik bir rn yaratlamayacana gre, gerei aratrmay ve bilmeyi zorunlu klan bu trdeki eserler sanatn en saf biimi olutururlar31. Gnmzde fantastik, Tolkien tarafndan iaret edilen ikincil dnyay, masallardan alnan motiflerle anlatan eserleri tanmlamakta kullanlmaktadr. Sre iinde fantastiin de alt trleri olumutur. Bunlardan bazlar, komik fantezi, karanlk fantezi, yksek epik fantezi, tarihsel fantezi, ehir fantezisi, kl ve by fantezileridir. Fantastik edebiyatn tarihi incelendiinde destan ve romanslarla yakn ilikisi gze arpar. Eski alarn epik eserlerindeki olaylar ortaalarn romanslaryla birleerek ikincil dnyalar oluturmulardr. Hemen her ulus iinde yzyllar boyu anlatlagelen bu yklerde byk kahramanlarn olaanst maceralar resmedilmitir. Dolaysyla folklor, valye romanslar, Douda geen hikyeler, Yunan ve Roma mitolojileri32 modern fantastiin temelini olutururlar. Homerosun Odyssey adl eseri ilk rneklerden biri olarak grlmektedir. zellikle fantastik eserlerin vazgeilmez unsurlarndan olan uzaklara seyahat bu eserde youn biimde ilenmitir. Btn dnya edebiyatlarnda grlen hayvanlarn konumalarna dayanan ykler fantastiin dier rnekleridir. Hint edebiyatndaki Panchatantra ile Arap edebiyatndan Trkeye de geen Kelile ve Dimne bunlar ierisinde en nl olanlardr. Dantenin lahi Komedya adl cennet ve cehenneme yaplan fantastik yolculuun yksn anlatan eseri ise fantastik edebiyat da dhil tm Bat edebiyatn derinden etkilemitir.

30 31

A. g. e., s. 77. A. g. e., s. 68. 32 Brian Stableford, Fantasy in the Nineteenth Century, 1812-1899, Neil Barron (ed.) Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Lanham, Maryland, and London, The Scarecrow Press, 2000, s. 74.

132

Byk skenderin bandan geenlerin anlatld ykler ile Kral Arthur hikyelerini de macera ynlerinin ne kmasyla fantastiin gemiteki atalar olarak grmek mmkndr. Modern alara kadar binlerce rnei grlen fantastik edebiyat 19. yzyldan itibaren ehir kltrnn etkisine girmitir. nceki dnemde ders verme, topluma rnek olma zellikleri olduka baskn olan fantezi edebiyat bu tarihten itibaren gncel hayatla olan balarn koparmaya balamtr. Bu dnemin yazarlarnn temel amac gittike daha ok brokratikleen ve gelien devlet aygt ile toplumsal yaamn oluturduu hapishaneden okuyucularn kurtarmakt. 19. yzylda balca u yazarlar nemli eserler vermilerdi: Lewis Carroll, Alis Harikalar Diyarnda (1865), James Dalton, Invisible Gentleman (1833) 3 cilt, Charles Dickens, A Christmas Carol (1843), George Eliot, Lifted Veil (1859), Henry Rider Haggart, Kral Sleymann Hazineleri (1885), Rudyard Kipling, Jungle Book (1894). Bu eserlerin hemen hepsi uzak ve/veya egzotik diyarlara ka ykleri zerine kuruludur. 20. yzyln ilk yarsnda ise nemli yazar gze arpar. Kl ve By (Sword and Sorcery) trnn en nemli isimlerinden olan Robert Ervin Howard, yaratt Conan adl karakterle byk bir ne kavumutur. Tarih ncesinde yaayan gl sava Conann maceralarn onlarca hikyede anlatmtr. Dnemindeki poplerlii bir yana Conan hikyeleri gnmzde de farkl yazarlar tarafndan retilmektedir. Fantastii tm dnyann en ok sevdii edebiyat rn haline getiren J. R. R. Tolkien ise daha nce yaymlanan Hobit (The Hobbit)in (1937) devam niteliindeki Yzklerin Efendisi (The Lord of the Rings) (1954-1955) adl eseriyle ikincil dnya kavramnn en nemli rneini vermitir. 20. yzyln ikinci yarsndan sonra da fantezi tr etkinliini yitirmemitir. Anthony Piers, Hasan (1977), Split Infinity (1980), Marion Zimmer Bradley, The Sword of Aldones (1962), Samuel Delany, The Jewels of Aptor (1962), John Fowles, The Magus (1977) gibi eserleriyle ne kmlardr. Bu dnemin en nemli fantastik edebiyat yazar ise kukusuz Ursula K. Le Guindir. A Wisard of Earthsea (1968), The Winds Twelve Quarters, (1975) gibi nemli eserlerinin yannda 1974 ylnda yaymlanan The Dispossessed, An Ambiguous Utopia (Mlkszler) ve Earthsea (Yerdeniz) adl 1968den 2001 ylna kadar be cilt olarak yaymlanan eserleri fantezi trnn en son doruklarndan biri olarak kabul edilmektedir.

133

Fantezi tr ok geni olan hayal dnyasna dayand iin bu trdeki edebi retimlerin snr yoktur. Bu nedenle insann hayallerinden treyen fantastik rnler, trn iine dhil olan yeni bulularla tm dnyada gelimeye devam etmektedir.

3. Gotik ve Korku Roman

Gotik kelimesinin kkeni Roma mparatorluunu yok eden ve daha sonra Got ad verilen kabilelere dayanmaktadr. MS. 410 ylnda bu kabilelerden Vizigotlar Romaya girmiler ve daha sonra da Hristiyan olarak Fransa ve spanyaya dalmlard33. Barbarca eylemlerin, zalimliin ve ykmn temsilcisi olan Gotlarn yaratt korku Avrupada uzun yllar yaam ve mimariden, edebiyata, resimden peyzaja kadar birok alanda kendini gstermitir. Ancak bu korkunun uzun yllar sonra ortaya kmasnn temel nedeni aydnlanma dneminin yaratt tedirginlikti. 17. yzyldan itibaren Hristiyanln dnyevi etkisi krlmaya balam ve modernizm onun yerine oturmutu. Yeni bir sistem tm Avrupay etkisine alarak yzlerce yldr hkimiyetini srdren her trl dnceyi sarsmaya balamt. Bilgiye ulamay temel alan, bu amala akl ve bilimi n plana karan aydnlanmac anlayn geleneksel dnce biimlerini hie saymas bu dnem Avrupasnda tepkilere de neden olmutur. Modernist anlay geleneksel toplumsal yaam biimini reddederek bireyin doa ile olan ilikilerine mekanik-bilimsel bir anlay getirmiti. Modern kimlikte birey, toplumun bir paras olmaktan karlarak kendi haklar, dnce biimi, bireysel inanlar olan tekil bir yapya brnmt. Geleneksel yaam ise bunlarn tersini yzyllar boyunca srdrm, bireyi ancak toplumla ilikileri dzleminde anlamlandrmt. Aydnlanmac dn dini dnceye, hayal dnyasna, toplumlarn yzyllarca inandklar birok batl inana kar karak onlarn yok edilmesi iin elinden geleni yapmtr. Toplumu akln kurallarna gre ekillendirmek iin birok yerde iddete bavurulmu, Fransz Devrimi ise bu iddetin en u biimlerini uygulayarak aydnlanmac dnceye duyulan tepkiyi arttrmt. Gotik yaznn nemli isimlerinden olan Marquis de Sade (1740-1814) da ounlukla hapishanede olduu yllarda, Fransz devriminden sonra ortaya kan ve kimi yerlerde insanlk
33

Walter Kendrick, The Thrill of the Fear,: 250 Years of Scary Entertainment, New York, Grove Weidenfeld, 1991, s. 42.

134

d manzaralara dnen kitlesel iddeti gzlemlemiti. Toplumun canice ilenen cinayetleri byk bir hevesle izlediini gren Sade ahit olduklarn eserlerine yanstmt. Sadedan nce ortaya kan bu yaklam, zamanla bir akm haline gelerek estetik bir biim oluturmutu.
18. yy. da gotiin ortaya k doast glerin varln reddeden modern aydnlanm sekler dnyada dinsellie ve aknla duyulan ilginin yeniden dirilii olarak ya da hayal dnyasnn akln tiranlna isyan olarak okunabilir. genel olarak gotik, ilkel ve barbar yaratc zgrl yeniden diriltmek iin neoklasik birlik ve ideal dzen ve birlik estetiine isyan ile ilikilendirilir.34

Bu isyan ele alan yazarlar, mekn korku malzemesi olarak kullanm, gotik edebiyatn vazgeilmezi olan psikolojik ve fiziksel iddeti de buna ekleyerek eski alarn dehet ortamn yaratmay amalamlard. Bunu yaparken her bilin dzeyindeki insann kolayca etkisine girebilecei, bilinmezlie dair merak unsurunu n plana karmlard. Bu nedenle gotik, sradan olmayan, doal olmayan ve tabu olann gerei istilas35 olarak grlmektedir. Gotik anlatlardaki iddet unsuru modernizmin toplumlara basksnn bir ifadesi olarak tanmlanabilir. Modernizmin getirdii yeni dzenin yaratt endieyi gidermek isteyen yazarlar, bu amala eserlerinde modernizmi temsil eden canavarms bir dnya kurmulardr. iddet toplumsal dzenin kurallarna aykrl yanstmaktadr. Geleneksel toplumsal dzen, insanlarn mutluluu, modernizmin iddeti aracyla yok edilmitir. Bu tr eserlerde sonuta geleneksel dzene aykr olanlar yok olur, iddetin ve korkunun simgesi olan atolar yklr, toplumsal dzen yeniden ina edilir. Modernizmin ykcl eserde etkisizletirilmi olur. Gotik korku sadece edebiyatta kalmam, resim, sahne tasarm ve mimari gibi alanlara da yaylmt. Gotiin resimdeki ilk ncs olan ve 1615 ylnda Napolide doan Salvator Rosann Scene of Witchcraft adl resmi bu anlamda byk nem tamaktadr. spanyol ressam Goya da Los Caprichos, Los Chinchillas, Desastres de la Guera gibi eserlerinde spanyol i sava srasnda snflarn

34 35

Maggie Kilgour, The Rise of the Gothic Novel, London and New York, Routledge, 1995, s. 3. Jacquline Howard, Reading Gothic Fiction: A Bakhtinian Approach, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 43.

135

durumunu gotik malzeme kullanarak resmetmiti. Henry Fuselinin The Nightmare adl tablosu gotik resmin en iyi rneklerinden biri olarak anlmaktadr. Gotik estetik sadece sanatsal bir akm olarak kalmam zellikle mimarideki rnekleriyle insanlara korku vermek amacyla kullanlmtr. Feodal dnemin hametini ve aristokrasinin gcn ifade etmek amacyla Avrupann birok yerinde atolar ina edilmiti. atolar, dik duvarlar, kuleleri, mahzenleri, karanlk gleri hatra getiren grnleriyle insanlar rperten yaplard. Bu atolar araclyla, var olan hiyerarinin vazgeilmezlii, kar gelinemez gc ifade edilmek isteniyor, kyl snflarn korkutulmas amalanyordu. Gotik edebiyat, atolarn yannda birok korku esini bir araya getiriyordu. dehlizler, iskeletler, zincirler, ikence odalar, hayaletler, batl inanlar, lanetler, kanl cinayetler, kapkara ruhlar, intikamlar ve rza gemeler36 gotik edebiyatn temellerini oluturuyordu. Frtnal, karanlk atmosfer, diri diri mezara koymalar da bu yapy tamamlyordu. Gotik edebiyat bir tr olarak nce ngilterede ortaya kmt. 1788-1807 yllar arasnda baslan romanlarn yzde otuzu gotikti.37 Bu eserlerin byk blm ise Dime Noveln ngiliz versiyonu olan Shiling Shockers ad verilen ucuz kitaplard. 1747 ylnda Horace Walpole adl ngiliz, Strawberry Hilldeki gotik mimari ile bezenmi maliknesini yaptrmt. Bu mimari slup daha sonralar iyice stilize olarak Avrupadaki birok yapya rnek olmutu. Horace Walpole ayn zamanda ilk gotik romann da yazaryd. 1764 ylnda yaymlanan The Castle of Otranto adl eseri sonradan yazlan ok sayda esere rnek olmutur. Eserde yine bir gotik ressam olan Piranesinin gravrleri, zellikle de hapishaneler dizisi kullanlmt. Aile ii sapk ilikileri anlatan romanda, kalenin sahibi olan Manfred ve onun babas araclyla gcn hrs iin kullanm anlatlmaktadr. doast olaylar, dev hayaletler, kt kehanetler, hak gasp, hanedanlk gururu, kutsal kiilere ynelik cinayetler, ehvet, ortaya kveren ruhlar, vs. ile ilerleyen romann sonunda kale dev bir hayalet tarafndan yok edilir38. Gcn, yeni sistemin ve sapkln kayna olan kalenin yklmas ile ok eskilerde kalan mutlu gnlerin geri geldii hesap edilir.
36 37

Giovanni Scognamillo, Dehetin Kaplar, stanbul, Kamer Yay., bs. 2, s. 27. Kaya zkaracalar, Gotik, stanbul, L&M Yay, 2005, s. 17. 38 Daha geni bir zet iin: Richard Davenport-Hines, Gotik: Arlk, Dehet ve ykmn Drt Yz Yl, Ankara, Dost Yay., 2005, s. 169-171.

136

Walpoleun eseri gemie duyulan zlemin en etkili rneklerinden biri olarak grlmtr. Bilinen gemiin verdii gven ile hzl deiimi ifade eden imdinin arasnda kalan bireyin, tercih hakk doduunda eskiyi seeceinin ak rneiydi. Walpoledan sonra birok gotik roman yazlm olsa da Matthew Lewisin 1796 ylnda yaymlanan The Monk adl eseri bu trn en yksek seviyelerinden biriydi. Mitlerden, efsanelerden, folklordan gelen korku unsurlarn kullanan Lewis39 bu eseriyle trn bir baka nemli rnei olan Charles Maturinin Melmoth the Wonderer (1826) adl romanna rnek olmutu. Lewis, eserinde, Ambrosio adl keiin ehvet ve mal hrsyla dolu olan oyunlarn anlatmaktadr. Eserde, Agnes adl kzn karlarak yer altnda cesetlerin yanna hapsedilmesi, keiin rmekte olan cesetler arasnda kza tecavz, ba rahibenin kalabalk bir grup tarafndan paralanarak ldrlmesi gibi rneklerden de anlalaca gibi gotiin temel aralar kullanlmt40. Walpoleun izinden giden bir baka nemli yazar ise Ann Radcliffeti. Doast olaylara yer verse de eserlerinde romantik duyarlln youn etkisi vard41. Ann Radcliffein (1764-1823) balca eserleri A Sicilian Romance (1790), The Romance of the Forest (1791), The Mysteries of Udolpho (1794), The Italian (1797) idi. Radcliffein eserlerinde doast unsurlar daha sonra aklc bir ekilde aklanyor ve bu sayede sosyal dzenin, ahlaki deerlerin glendirilmesi amalanyordu. Lewis ve Radcliffe ile birlikte gotik edebiyatn iki alt tr ekillenmiti. Gotik dehet (gothic horror) ad verilen Lewis izgisi romanda doastne geni yer verip bunlara dair herhangi bir aklama yapmazken, Gotik terr adyla anlan Radcliffe bak bu unsurlar her zaman aklcl gz nnde bulundurarak iliyordu. Dier gotik nc olan Mary Shelley 1816da Lord Byron ve dier arkadalaryla gittikleri Cenovada Frankenstein yazmt. Henz 19 yanda iken kaleme ald eseri daha sonralar gotik-bilimkurgu olarak da tanmlanmt. Romannda Shelley, Victor Frankenstein adl bir kimya rencisinin yaratt canavar anlatmaktadr. Canavar bir sre sonra yaratcsndan kendisi iin bir dii isteyince Frankenstein ikinci bir canavar yaratr ancak sonularndan korktuu iin
39

Jacquline Howard, Reading Gothic Fiction: A Bakhtinian Approach, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 238. 40 Daha geni bir zet iin: Richard Davenport-Hines, a. g. e., s. 224-225. 41 Glen Cavaliero, The Supernatural and English Fiction, Oxford- New York, Oxford University Press, 1995, s. 26.

137

bu dii canavar ldrr. lk canavar ise bu durum zerine byk bir fkeye kaplarak her yeri yakp ykar ve birok insann lmne neden olur. Frankenstein, kontrolden kan insan d varlklarn yaratabilecei deheti ileyen nemli rneklerdendir. Daha sonralar korku endstrisi tarafndan ska kullanlan yabanc varlklarn nclerindendir. Mary Shelleyle beraber Cenova gl kysnda tatil yapanlardan biri olan John William Polidori (1795-1821) de gotik edebiyata en byk katky yapan yazarlardan biridir. Daha nceleri de halk hikyelerinde ad ok geen vampirler, Polidorinin yazd The Vampire (1891) adl eserle gotik edebiyatn bir paras olmulard. Polidorinin hikayesi ile birlikte vampirler asalet kazanmlar, sradanlktan kurtulmulard. Polidorinin vampiri edebiyat iin nemli olmakla birlikte daha ok ilk olmasyla anlmaktadr. Vampirleri sadece edebiyatn deil, btn modern elence biimlerinin bir paras yapan kii ise Bram Stoker adl bir ngilizdi. Stoker tarih merak nedeniyle aratrmalar yaparken Romanyada Trklerle savaan ve bu eylemi olduka kanl biimlerde yapan Vlad Drakul adl bir prensin ismiyle karlamt. Kan dkmeye ynelik ar merak nedeniyle Drakul, Stokern ilgisini ekmi ve kendi yazaca Drakula adl eserinin temel kiilii olmutu. 1897de yaymlanan romandaki haliyle Drakula iin kan emmek yaamsal bir ihtiyatr. Kendisi aristokrat bir kiiliktir ancak onun aristokratl geleneksel olandan farkldr. Yalnz yaamay sever, etrafnda hizmetileri, yardmclar yoktur. Stokern romannn baars nedeniyle bu tarihten sonra vampir kelimesi Drakula ile zdelemitir. Ayn dnemde gotik terr hikayeleri yazan rlandal romanc Joseph Sheridan Le Fanu (1814-1873) nemli isimlerdendir. 1872de baslan Carmilla ve ayn yl baslan Green Tea adl eserleriyle byk n kazanmtr. Yine rlandal olan ve din adam kimliiyle dikkat eken Charles Robert Maturin (1780-1824) Melmoth the Wonderer (1820) ve ardndan George Eliot, The Lifted Veil (1859) adl romanlaryla gotik edebiyatn en iyi rnekleri arasna girmilerdir. Robert Louis Stevensonn (1850-1894) Dr. Jekyll ve Mr. Hyde (1886) adl eseri ise dneminde sat rekorlar krmtr42. Romann ba karakteri olan Henry Jekyll bastrlm olan kiiliini deitirmek iin kimyasal bir madde retir. Bu

42

Richard Davenport-Hines, a. g. e., s. 362.

138

madde, kural tanmaz, u bir kiilik yaratr. Her iki kiilik arasndaki gerilim romann temasn oluturur. Avrupada yazlan gotik eserlerin etkisi okyanusu aarak Amerika ktasna da ulam ancak burada baz deiikliklere uramtr. Avrupada atolarn mahzenlerinin oluturduu kapal meknlar korku unsuru olarak kullanlrken Amerikada bu malzemelerin kullanlmad gze arpmaktadr. Amerikann corafi bykl ve el dememilii Gotik eserleri de etkilemi usuz bucaksz topraklar korkunun k noktas olmutur. Avrupa gotii eski sylenceleri, batl inanlar, dini basklar merkeze alrken Amerikan gotii vahi doay, Kzlderilileri ele almtr. Bu yanyla Avrupa gotik eserleri eskiye dnk bir yap sergilerler. Amerikan gotik edebiyat ise imdiye baldr. Amerikan gotik eserlerinin bir baka nemli yan ise aile balarnn ykc etkisine iaret etmeleridir. Amerikan gotik edebiyat Charles Brockden Brown (1771-1810) tarafndan balatlmtr. Wieland, or the Transformation (1798) adl eserinde aile ilikilerinden kaynaklanan deheti anlatrken Edgar Huntly or Memoirs of a Sleepwalkerda (1799) arkadann lmnden sonra ldran Huntlynin yks dile getirilir.
Dengesizlii, ilkin, uyurgezerlik olarak belirir, fakat bir gece kendini bir panterin ini olan bir maarada bulur. Gerisi uzun uzun anlatlan, ayrntl bir kabustur. Huntly ormanda kaybolur, vahi hayvanlarn saldrsna urar, Kzlderililerle savar, kaar, kovalanr. Sonunda Huntly iyileir, fakat uyurgezer olan ve yardm etmeye alt bir baka arkada ldrp intihar eder.43

Amerikan gotik edebiyatnn bir baka nemli ismi de Edgar Allan Poedur. Metzengerstein, The Fall of the House of Usher, The Pit and the Pendelum adl eserlerinde Poe romantik eilimleri, lanetli sanat damgas ile Eski ve Yeni Dnyay, Amerikann edebiyata yansyan nc (Pioneer) ruhu ve heyecan ile Avrupann dnsel, estetik ve metafizik kaynaklarn bir araya getiren bir doruk44 olarak grlmtr. Gotik edebiyatta oka ilenen bir baka konu ise kurt adamlardr. zellikle 1847-1949 yllar arasndaki yz yllk srete ok sayda kurt adam yks kaleme

43 44

Giovanni Scognamillo, a. g. e., s. 44-45. Giovanni Scognamillo, a.g.e., s. 69.

139

alnmtr. H. Warner Munnun Warewolf of Ponkert (1958), Franklin Gregorynin White Wolf(1941), Aino Kallasn The Wolfs Bride bu trden eserlerdir45. Gotik edebiyat kendi bana bir tr olarak 19. yzylda sona ermekle beraber ortaya koyduu korku unsurlar farkl trler iinde varln srdrmtr. Gotik unsurlar zaman ierisinde evrimleerek gnmz sinema ve edebiyatnn vazgeilmezlerinden olan korku trne nclk etmi, ayrca polisiye, macera ve bilim kurgu gibi trlerin iinde varlklarn srmlerdir. Gotik korku edebiyat kendi ierisinde kimi alt trlere de ayrlmtr. Karanlk fantezi, kk kasaba deheti, ehir deheti, psikopatlar ve seri katiller bu alt trlerden bazlardr. 1920li yllarda ABDde gotik hikyelerin yaymland dergiler byk ilgi grmtr. Amazing Stories, Strange Tales, Horror Stories gibi dergiler arasnda en nemlisi olan Weird Tales 1923ten 1954 ylna kadar devam etmiti. Modern gotik edebiyatnn nemli isimlerinden olan Howard Phillips Lovecraftn eserleri ilk bu dergide tannm, Conann yaratcs olan Robert E. Howard da ayn yerde eserlerini yaymlamtr. 1950lerde Stephen Kingin Rosemarys Baby, The Exorcist, The Other, Pet Semetary gibi eserleri byk bir sat baars yakalamtr. King bu eserleriyle gotik edebiyat yeni bir tarihsel ortamda tekrar dirilten enmli isimlerden biridir. Bu dnemden balayarak Robert Bloch, Psycho (1959); William Peter Blatty, The Exorcist (1971); Les Daniels, The Black Castle (1978); Ramsey Campbell, The Influence (1988); Nancy Collins, Sunglasses after Dark, (1989); Brett Easton Ellis, American Psycho (1991) gibi yazarlar ve eserleri trn geliimine nemli katklarda bulunmulardr. Gnmzde deiime urayan gotik edebiyat, korku trne geerken mitoloji, batl inanlar vb. unsurlarn yannda psikoloji bilimini ya da teknolojik gelimeleri de kullanarak baarsn srdrmektedir. Bilim kurgu edebiyatndaki karamsar gelecek dncesi ve eytani, yabanc yaratklarla insann maceralar, gotik edebiyatn dier trler iinde baaryla yer edindiinin en iyi rnekleri olmulardr.

4. Ak Roman (Romans)
45

Gotik edebiyatn eitli dnemleri ve yazlan eserlere dair ciddi bir kaynak olarak bkz.: Neil Barron (ed.) Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, Illustration, Film, Tv, Radio, and the Internet, Lanham, Maryland, and London, The Scarecrow Press, 2000.

140

Popler edebiyat trleri iinde en ok eletirilen tr romanstr. Kimi zaman ak gereklerden bamsz ele ald ve kadnlar hayal dnyasnda yaamaya sevk ettii gerekeleriyle ideolojik ynden oka eletirilen bir trdr romans. Dnsel olarak birbirinden farkl kiilerden eletiriler alsa da romans tr dnyada en ok okunan trlerden biridir. Gone with the Wind (Rzgar Gibi Geti) adl roman 1936 ylnda ilk ktnda sadece karton kapakl basks 16 milyon adet satmtr. Bugn ylda 100.000 kopya satlmakta olan kitap 27 farkl dile evirilmitir46. Kitabn yazar Margaret Mitchell (1900-1949) kendi hayatn anlatt kitab sayesinde dnyann en tannan yazarlarndan biri olmutur. Romans trnn gemiinin eski Yunana kadar dayand sanlsa da aslnda bu durum isim benzerliinden te gitmemektedir. Gnmzde zerine konuulan ve retilen romanslar 19. yzylda yazlmaya balanmtr. Trn ilk gze arpan yazar olan Laura Jean Libbey 1880ler boyunca kimi zaman haftada bir roman reterek 80den fazla eser vermitir. Libbeyin romanlarnn ok satmasnn temel nedeni ann deien kadn erkek ilikilerini, alma koullarn dikkate alarak yazmasyd. Endstri devriminden sonra, i hayatnda her geen gn saylar artan kadnlarn, edebiyatta en iyi yansmalarndan biri Libbeyin eserleriydi. Yazarn ilk almalarndan birinin adnn Leonie Locke; or, The Romance of a Beautiful New York Working Girl olmas tesadften te, yazarn dnyaya ynelik dikkatinden kaynaklanmaktayd. Onun eserlerinde romans tr ehir hayatn arka plana almt. Libbeyi takip ederek birok yazar romans trnde eserler vermeye balamlard. Deien zamann da yansd bu eserlerin kadn kahramanlar 1920 ve 1930larda daha gen yalarda izilmeye ve gece hayatna katlmaya balamlard. Berta Ruck, Ruby M. Ayres, Netta Muskett ve Denise Robbins47 gibi yazarlar yeni dnemin giderek daha zgrleen bu kadn tipinin nemli yazarlarndand. Buna ramen 1960l yllara kadar bakire gen kzlarn romans trndeki arlklar devam etmekteydi. Eski romanslarda erkein aristokrat snfa mensubiyeti nemli iken, deien yaam koullar nedeniyle bu tr soyluluun yerini gnlk hayatn karmak sreleri almtr.

46

Helen Taylor, Gone With the Wind: the mammy of them all, Jean Radford (ed.) The Progress of Romance: The politics of Popular Fiction, London and New York, Routledge & Kegan Paul, 1986, s. 111. 47 Merja Makinen, Feminist Popular Fiction, New York, Palgrave Pub., 2001, s. 26.

141

20. yzyl sonlarnda farkl okuyucular iin farkl romans trleri retilmeye balanmt. kadnlar, yal kadnlar, gen kzlar gibi farkl kategorilere hitap eden bu eserler romans trnn giderek daha ok okura kavumasna yardmc olmulard. 1980de Simon Schuster yaynevi Harlequin-Mills and Boonun rettii dizilere karlk Silhouette, Candlelight Ecstasy gibi serileri piyasaya srmt. Bu eserlerde erkek kahramanlar daha seksi biimde anlatlmaktayd. 1980 ve 1990 yllarnn romanslarnda en gze arpan zellik kadn kahramanlarn cinsellikte daha aktif biimde izilmi olmalaryd. Romans trnn en ok eletirilen yanlarndan biri seri biimde retilmesidir. Seri retimi en youn biimde hayata geiren yazarlardan biri ise Barbara Cartland idi. Cartland her leden sonra alt, yedi bin civarnda kelimeyi sekreterine yazdrarak byk bir hzla roman retiyordu. Yazd lde de ok okunuyordu. 1980 rakamlarna gre kitaplar toplam 100 milyon adet satmt48. Cartland ve onun gibi yazarlarn, seri retim yapan fabrikalar gibi piyasaya roman srmesi, romans trnn eletirilmesinin en nemli nedenlerindendir. Romans trnn edebi formlnde ak her zaman iin merkezi bir unsurdur. Merkezde kadn ve erkein ak vardr. Kadn ve erkek birbirlerinin dikkatini ekerler. Genelde kadnn herhangi bir yakn yoktur ya da uzaktadr. Erkek ise genelde kadndan daha zengin ve yaa daha byktr. inde baarldr ama baz srlar olduu izlenimi verir. Birbirlerine ilgi duyan iki kiinin arasna corafi, snfsal vb. engeller girer. Bu trden engeller yoksa birbirlerine olan aklarn sylemeleri zaman alr. Ayrlk sona erdiinde ise nce erkek sonra da kadn aklarn itiraf ederler. Dier blmlerden daha ksa olan bu blmle roman sona erer. Duygusal olan bu trn dnda kalan trajik romansta ise kadnn iffetli olmas en temel kurallardandr. Erkek kahraman kadndan cinsel isteklerde bulunabilir ama kadn kahraman asla kabul etmemelidir. Bu direni, erkee, onun iyi bir e olacan anlatr. Ahlaki safln koruyan kadn erkei etkiler ve sonuta dl olarak evlilik ban kazanr. Kadn, ahlaksz erkein isteklerine boyun emise byk pimanlklar yaar ve trajik biimde lr.

48

Rosalind Brunt, A Career in Love: The Romantic World of Barbara Cartland, Christopher Pawling (haz.) Popular Fiction and Social Change, London, Macmillan Publishers, bs. 2, 1985 iinde, s. 138.

142

Romans formlnn tm dnyada tannmasnda en nemli etkiyi Harlequin romanslar yapmtr. 1958de ilk romans yaymlayan Halequin irketi 2300 farkl kitap basm ve bu sayede Kuzey Amerikadaki kitap piyasasnn %10una sahip olmutur49. 1970lerde en byk rakibi olan Mills and Boonu satn alan irket 168 milyondan fazla kitap satm ve dnyann en ok okunan kitap serilerini oluturmutur. Btn Harequin romanslar aa yukar ayn yani 178 sayfa civarndadr. Kadn kahramanlar asla servet avcs olmaz. Varsa eer, rakip kadn genellikle, asl kadnn aksine, cinsel anlamda tecrbelidir. Romanlar kadnn bak asndan yazlr ve her zaman mutlu sonla biter. Harlequin romanslar bu kadar kesin biimlerde ekillenmiken Gotik kadn romanslar birok yaynevi tarafndan baslan, birbirinden farkllaan konulara sahiptirler.
Gotikler kapak resimleriyle tannabilirler. Bu resimlerde uzun, kabark bir elbise giymi bir gen kz, kasvetli grnl byk bir ato ya da maliknenin nnde durur. Atmosfer karanlk ve frtnaldr ve bir hayal gibi grnen gen kz korkmu gibidir. Tipik gotik kurguda kadn kahraman belki bir gelin olarak, belki de baka bir nedenle gizemli bir eve gelir, kocasna gvensizlik duymaya balar ve kendisini, bir tr cani gibi grnen gizemli bir adama k olmu halde bulur. Onun ilk karsn ldrm olduundan veya birini, muhtemelen kendisini ldreceinden kukulanabilir. Romann sonunda, genellikle ama her zaman deil, erkek kahramann masum olduu anlalr, gerek sulu kefedilir ve cezalandrlr.50

Romanslarn en ok eletirildikleri nokta muhafazakr grnmleridir. Yukarda belirtildii gibi romanslar gnlk hayatn deiimine bal olarak gelimilerse de bu deiim srasnda baz vurgularn hala tekrarlanyor oluu onlar bu anlamda duyarl klmaktadr. rnein, romanslarn, erkein basknln vurgulayarak ataerkil deerlere ballklarn gstermeleri temel sorunlarndan biri olarak grlmtr. Kadnlarn romanslara yansyan sorunlarnn, yine sorunu yaratan sistem ierisinde halledilmeye allmas, ataerkil sisteme balln gstergesi olarak

49

Tania Modleski, Hnla Sevmek: Kadnlar in Kitlesel Fantezi retimi, ev: Yavuz Alogan, stanbul, Pencere Yay., Tarih ?, s. 33. 50 A. g. e., s. 57.

143

grlr. Romanslar kadn okuyucularn ataerkil yapy onaylamasn salarlar. Kadnn tek bana veya kitle halinde bu yapy deitiremeyecei mesaj aktarlr. Benzer trden eletiriler oaltlabilir. Buna karlk romans trnn olumlu yanlar da farkl aratrmaclar tarafndan vurgulanmtr. 1970li yllarda feminist hareketin glenmeye balamas ile birlikte feministler, kadnlarn byk ounluunun okuduu romanslar reddetmek yerine anlamaya almlardr. zellikle Janice Radwayin 1984 ylnda yaymlanan Reading the Romance adl eseri bu almalar nemli biimde etkilemitir. Ampirik aratrmalara dayanan kitabnda Radway romans okuyucusu olan kadnlarn pasif deil aktif tketiciler olduklarn, eserleri sadece okumakla kalmayp eitli deerlendirmeler yaptklarn gstermitir. Radwaye gre romans okumak kadnlarn geici de olsa sosyal rollerini reddetmeleri imknn vermektedir51. Romans okuyan kadnlar kendilerine zaman ayrmann mutluluunu yaarken ayn zamanda eserlerdeki kadnlarn mutlu sonla biten ykleri araclyla da gnlk sorunlardan kama imkn bulmaktadrlar. Radway, aratrmasnda, kadnlara eserlerde ne grmek istediklerini sorduunda en byk kitleyi oluturan % 32lik ksm mutlu son cevabn vermitir52. Gnlk hayatnda az bulduu mutlulukla romanda karlaan kadn, kendi dnyasnn da eserdeki gibi ekillenmesini ister ve sonuta kart deerler sistemi yaratlm olur. Kadn aratrmalarnn en nemli isimlerinden olan Tania Modleski de kitle sanatyla ilgili olarak syledii: bu tr sanat grnte sadece bir ka salamakla birlikte, geleneksel deerlere, davran ve tutumlara e zamanl olarak meydan okur ve bunlar tekrar dorular.53 Szleri ile kadn romanslarnn ifte ilevine vurgu yapar.

5. Polisiye Roman
Su, cinayet, katil gibi kelimeleri duyduumuzda ilk olarak akla dedektifler gelmektedir. 150 yldan daha uzun bir sre boyunca edebiyatta sularn aydnlatlmas iini dedektifler yapt iin bu kan ok yaygndr. Ancak genel olarak dnldnde, bu edebiyatta, sadece dedektiflerin yer almad, polis ve/veya mafya unsurlarnn da youn olduu bir su dnyas karmza kar. Bu
51

Janice A. Radway, Reading the Romance: Women, Patriarchy, and Popular Literature, Chapel Hill and London, The University of Carolina Press, 1991, s. 210. 52 A. g. e., s. 67. 53 Tania Modleski, a.g.e., s. 108.

144

nedenle polisiyenin balangcndan itibaren uzunca bir dnem dedektif edebiyat adyla anlrken yakn gemite bu isim deimitir. haline gelmitir. Su insanlk tarihi kadar eski olduu iin su yklerinin izi de en eski metinlere kadar takip edilebilmektedir. Su yklerinin gemii eski olsa da kendilerine has zellikleri dikkate alndnda modern su ykleri daha yakn bir zamanda ortaya kmtr. Endstri devriminden sonra Avrupa toplumlarnn, nc olarak da ngilterenin giderek zenginlemesi suun da yaygnlamas anlamna gelmekteydi. Bu nedenle ngiliz dedektif romanlarnn balca konusu hrszlk idi54. Modern dnemlerde suun giderek yaygnlamas ve zellikle kent yaamnn bir paras haline gelmesi edebiyatn da dikkatini ekmitir. Kt kapakl romanlarn kitap endstrisini canlandrmasyla birlikte kitleler merak uyandran bu tr ykleri daha ok takip etmeye balamlardr. Sadece 1945 ylndan itibaren polisiye romanlar tm dnyada 10 milyardan fazla satm, su hikyelerinin en nemli isimlerinden olan Agatha Christie 500 milyonluk sat rakamyla55 trn ve genel edebiyat dnyasnn en nemli isimlerinden olmutur. Popler romann en byk izleyici kitlesini sahip olma rekorunu romanslarla birlikte koruyan su edebiyat Edgar Allan Poe, Maurice Leblanc, Emile Gobariau, William Wilkie Collins, Arthur Conan Doyle, Gaston Leroux gibi nemli isimlerle balad yoluna her geen gn yeni yazarlar katarak devam etmektedir. nceleri klasik dedektif hikyeleri ile balayan su edebiyat daha sonra polisiyenin altn andaki deiikliklerle ekillenmi, sert dedektif hikyeleri, casus hikyeleri, polis prosedrleri gibi alt trlerle genilemitir. Edgar Allan Poe (1809-1849) 1841de yaymlanan Morgue Soka Cinayeti adl eseriyle modern dedektif hikayelerini ilk balatan kii olarak bilinmektedir. ykde C. August Dupin adl dedektif sular aydnlatmaya alr. Dedektif Dupin srad ilgileri olan bir karakterdir. pularn kullanarak ve aklc ilkelerle hareket ederek zme ular. lerleyen sayfalarda aklanaca gibi casus ve polis ykleri de su edebiyatnn nemli bir paras

54

Zeynep Ergun, Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Dedektif Yazn, stanbul, Everest Yay., 2003, s. 4. 55 Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, stanbul, Yaz Yay., 1996, bs. 2, s. 89.

145

Poe, Morgue Soka Cinayet ve The Purloined Letter adl eserlerinde klasik dedektif yksnn temel kurallarn belirlemitir. Bu anlamda klasik bir dedektif yksnde drt temel blm vardr:
1- Durum: Klasik dedektif yks zlmemi bir su ile balar ve gizemin zlmesine doru hareket eder. 2- Hareket biimi: Dedektif yks dedektifin aratrmasn ve suu aydnlatmasn merkeze alr. Alt aamas vardr: a-dedektifin tantlmas b- su ve ipular caratrma d-zmn duyurulmas e-zm yolunun aklanmas f- sonu. 3- Karakterler ve ilikiler: Poenun tanmlad gibi klasik dedektif hikayesi drt temel role gereksinim duyar: a-kurban, b-sulu, c-dedektif, d-sutan etkilenen ancak suu aydnlatamayan kiiler. 4-Sahne (setting): Poenun yklerinde sahne d dnyadan izole edilmitir. zole ortamlar yky sosyal dnyann karmaasndan koruyarak mantkl zmlerin ortaya konmasna yardmc olur. ehrin ortalarndaki kilitli bir oda, korkutucu bir bataklk ortasndaki izole olmu bir ev, ehrin kenarndaki yalnz bir villa gibi.56

Bu tabloya gre nce bir su ilenir. Birok zanl vardr. Dedektif ipularn deerlendirir. Bunu yaparken her zaman analitik zeky kullanr. Bilimsel olmayan hibir aklamay kabul etmez. Katil kendini gizlemek iin dedektifi yanltmaya alr. Dedektif ise son sahnede herkesin olduu bir ortamda suun kim tarafndan ve nasl gerekletirildiini tm delilleriyle ortaya koyar. Klasik dedektif brokrat deildir. Kendi bana alr. Polisin zemedii olaylarda devreye girer. Bilimsel dnmesinden dolay dneminin modernist akmnn bir parasdr. ehirde yaar ve buradaki sular zmeye alr. Tara onun uramad bir yerdir. Ayrca klasik dedektif srad ilgileriyle dikkat eker. Poedan sonra klasik dedektif yksn glendiren kurucu isimlerden biri Emile Gobariau (1832-1873) idi. 1865 ve 1866da dizi halinde baslan LAffaire Lerouge adl seride Pere Tabaret adl amatr bir dedektif yaratmt. Monsieur Lecoq adl ok nl dedektifi ise Le Crime dOrcival (1866-1867) ve Le Dossier no. 113 (1867) adl eserlerinde sahneye kmt57. Wilkie Collins ise The Moonstone (1868) adl eserinde Sergeant Cuff adl dedektifi yaratmt. Romanda cinayet deil, bir Hindu elmasnn alnmas yks
56

John G. Cawelti, Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1976, s. 80-97. 57 Merja Makinen, Feminist Popular Fiction, New York, Palgrave Pub., 2001, s. 95.

146

anlatlyordu. Ayn dnemlerde eser vermeye balayan Anna Katherine Green ise The Leavenworth Case (1878) adl eseriyle geni kitlelerce tannan ilk dedektif roman yazaryd.. Ad geen bu isimlerin baarlarna ramen polisiye edebiyata en byk g veren gelime Conan Doyleun 1887de yaymlanmaya balayan Sherlock Holmes maceralar idi. Bu tarihte, Beetons Christmas Annual Bookta kan A. Study in Scarlet adl eser ilk Sherlock Holmes yksyd. The Sign of the Four adl ikinci ykden sonra seri halinde yaymlanmaya baland. 1892de The Adventures of Sherlock Holmes adyla baslan ilk seriden sonra 1894te The Memoirs of Sherlock Holmes piyasaya kt58. Sherlock Holmesn n, zamanla, yazar Conan Doyleu rahatsz etmeye balamtr. Bu nedenle The Final Problem adl macerada Doyle, Holmesn bir elaleden yuvarlanarak kaybolmas sahnesini kurgular. Doyle bu sayede Holmestan kurtulmak istemektedir. Ancak tm dnyadan byk bir tepki yaar. Holmes hayranlar yklerin devam etmesini ister. Doyle, hem bu hayran kitlesinin istei hem de ok iyi para kazand iin 1903te tekrar yazmaya balar. Holmes dizileri 4 roman ve 56 ykden oluur. Sherlock Holmes keskin zeks ile tm dedektifler iinde en ok tannandr. Onun da dier geleneksel dedektifler gibi srad alkanlklar vardr. Keman alar, kokain eker, ttn zerine almalar yapar. Ak hayat yoktur. Akln ve bilimin su dnyasna tatbik edilerek zm elde edilmesine dayanan Holmes ykleri 19. yzyl modernizminin en tipik yansmalardr. Sadece keskin bir zeknn stesinden gelebilecei kadar ustaca ilenen sularn bilimsel yntemlerle aratrlmas, bu yzyln bilime atfettii deerin edebiyattaki yansmasyd. lenen bir suun salonlarda toplanan insanlarn nnde aklc delilerle aydnlatlmas Sherlock Holmes yklerinin tekrarlanan eylemleriydi. Holmesten sonra en nl dedektif roman kahraman Maurice Leblancn (1864-1941) yaratt Arsen Lupin tiplemesiydi. lk Arsen Lupin kitab 1905te yaymlanr. Bir hrsz olan Arsen Lupin eski soylu haydutlarn modern versiyonudur. Toplumu smren bankalardan, sigorta irketlerinden, tefecilerden alarak yoksullara datmaktadr. Marcel Allain ve Pierre Souvestrenin 1909da yaymlanmaya balayan Fantomas dizisi bir organize su rgtn anlatr. Fantomas toplumda korku salan cinayetleri ve ele gemezlii ile tipik bir anti-kahramandr.
58

A. g. e., s. 96.

147

Dedektif romanlarnn tannmasnda en nemli katklardan biri de ucuz romanlar(Dime Novel)dr. Polisiyenin ucuz kitap versiyonlarnn en nemli kahramanlarndan biri Nick Carterdr. 1886da New York Weekly dergisinde yaymna balanan Nick Cartern ilk macerasnn ad The Old Detectives Pupil idi59 lk yaymlanndan sonra kazand baar nedeniyle uzun yllar birok yazar tarafndan korsan olarak retilen Nick Carter yklerinin toplam says 1000den fazladr. Bir baka ucuz roman kahraman ise Nat Pinkertondur. Trkeye en ok evirilen eserlerden olan Nat Pinkerton serileri ABDdeki Pinkerton Dedektiflik Ajansnn ilgilendii su yklerini anlatmaktadr. Birinci ve kinci Dnya Savalar arasndaki dnem dedektif romanlarnn altn a olarak anlmaktadr. Agatha Christie, Ngaio Marsh, J. Dickson Carr, Nicholas Blake, Dorothy Sayers gibi yazarlarndand. Agatha Christie ve Dorothy Sayers ngiliz Kim Yapt?(Whodunit) trnn kurucular idiler. Agatha Christie 1926 ylnda yaymlanan The Murder of Roger Ackroyd adl eserinde Hercule Poirot adl dedektifi yaratmt. 1930da yazd The Murder at the Vicarage adl romannda ise Miss Jane Marple adl kadn dedektifi ii bana getirmiti. Altn an kadn dedektiflerinin en nllerinden biri de Gladys Mitchellin Mrc Bradley adl karakteridir. Bu dnemin dedektif romanlarnn geleneksel olanlardan temel fark olay mahallinin ehirden taraya kaymasyd. ngilterede Altn a romanlar yazlrken ABDde sert (hard-boiled) dedektif hikyeleri popler olmutu. Dashiell Hammett ve Raymond Chandlern ncln yapt sert polisiye akm klasik dedektif romanndan gerek bir sapmay temsil ediyordu. ABDde iki yasann yrrle girdii yllarda ekonomik kaosun da etkisiyle su giderek yaygnlamaya ve bireysel olmaktan kp ete ii haline gelmeye balamt. Mafya rgtlenmelerinin ekonomik yapda byk bir gce
59

yazarlar bu dnemin en nemli

J. Randolph Cox, Paperback Detective: The Evolution of the Nick Carter Series from Dime Novel to Paperback 1886-1990, Larry E. Sullivan Lydia Cushman Schurman (haz.), Pioneers, Passionate Ladies, and Private Eyes: Dime Novels, Series Books, and Paperbacks, New York-London, The Haworth Press Inc., 1996, s. 121.

148

ulamas sonucunda su, toplumsal yaamn bir paras haline gelmiti. Bu nedenle klasik dedektif hikyesindeki bireysel sua dayanan dnya artk ortadan kalkm ve okuyucunun ilgisini yitirmiti. Sradan okuyucu artk sokaklarda yzyze kald sula ilgileniyordu. ABDnin iinde bulunduu bu ortamda Dashiell Hammett, Raymond Chandler, James M. Cain gibi yazarlar yeni bir su edebiyat yaratarak geleneksel dedektiflik hikyesi geleneini yktlar. ngiliz dedektiflik hikyelerindeki bireysel sulunun yerine, Amerikan yaamnn realist yansmalarn ortaya koydular. Dashiell Hammett, genlik yllarnda Pinkerton Dedektiflik Brosunda alm, su dnyasn yakndan tanyan biri olarak suun bireysellikten kp rgtl hale geiinin birincil tanklarndand. iddet, artk evlerden, salonlardan kp sokan bir paras haline gelmeye balamt. Hammettn Maltese Falcon (Malta ahini) (1930) adl eseri byle bir ortamda domu ve hard-boiled dedektif hikayelerinin ilk rnei ve en baarllarndan biri olmutur. Hammett 1923 ile 1930 yllar arasnda Black Mask adl dergide Continental Op. adl bir dedektifin maceralarn anlatan 36 adet hikaye yaymlamt. Bu dedektifi daha sonrlar Red Harvest (1929) isimli romannn da kahraman olmutu. Daha sonra Malta ahininde ise Sam Spade adl iddete meyyal dedektifi byk n kazanmtr. The Glass Key (1931), The Thin Man (1934) dier nemli eserleriydi. Sert dedektif romanlarnn dier kurucularndan olan Raymond Chandler ise 1939da The Big Sleep adl eseriyle bu dnyaya adm atmtr. Chandler, Philip Marlowe adl nl dedektifini ilk bu romanda canlandrmt. Philip Marlowe tipi ok baarl olunca Farewell, My Lovely (1940), The High Window (1942), The Lady in the Lake (1943) ve daha sonraki dier eserlerde de maceralarna devam etmiti. Hammett ve Chandler yannda James M. Cain The Postman Always Rings Twice (1934) ve Double Indemnity (1936) adl eserleriyle akmn nemli yazarlarndan biriydi. Mickey Spillanein Mike Hammer adl dedektifi ise 1940 ve 1950ler boyunca en ok satan dedektif hikyelerinden biri olmutur60. Sert dedektiflik yks de klasik olan gibi, dedektifin tantlmasyla balar. Ancak klasik dedektif, dzgn, kendine has konforu bile olan bir hayata sahipken,
60

John G. Cawelty, Mystery, Violence, and Popular Culture, Madison, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 2004, s. 313.

149

sert dedektifin mekn ehrin kenarndaki tozlu, pis bir ofistir. Maddi anlamda srekli sorunlar yaar ama daha fazlasn hibir zaman istemez. Dardan baarsz grnr ama o aslnda suun baaryla el ele dolat bir toplumda ayrks olmay sever. Klasik yklerde dedektif bir centilmen iken sert dedektifler sert, mao bir karaktere sahiptir. Klasik dedektifin kendine has zevkleri varken yeni dedektifin bu trden alkanlklar yoktur. Ayrca klasik dedektifler gibi suu akl yrtmeyle deil, kimi zaman iddete bavurmaktan ekinmeyen, azimli takip ve sorgulama yntemleri ile zer. Klasik yklerde merkezde dedektif vardr ve sulu son sahnede ortaya kar. Sert polisiye ykde ise sulu da dedektif kadar nemli bir yere sahiptir. Suun planlanmas ve uygulamas yknn merkezindeki olaylardandr. Sert dedektif yklerinin baar kazanmasyla birlikte kadn yazarlarn da bu trden rnekler verdii grlmtr. Ancak bu yazarlar sert dedektifin mao, kadnlar nemsemeyen kiiliinin yerine feminist karakterler yaratmlardr. Sue Grafton, Marcia Muller, Sarah Paretsky gibi kadn yazarlar bu trn en nemli isimlerindendir61.

6. Casus Roman
Birinci Dnya Sava ile birlikte canlanan casusluk faaliyetleri kinci Dnya Sava ile birlikte iyice hzlanm ve souk sava dneminde dorua kmtr. Casusluk, devletlere kar ilenen bir su tr olarak yaygnlanca bu durumun edebiyatta da yansmalar olmutur. Aslnda casusluk romanlar James Fenimore Coopern Casus (1821) adl ilk romanndan beri, sk olmamakla birlikte, yazlmaktayd. William Le Queuxun Englands Peril (1899) The Invation of 1910 (1910), Joseph Conradn The Secret Agent (1907) adl eserleri de trn dier rnekleriydi. Ancak casusluk ykleri kinci Dnya Savandan sonra byk bir ivme kazanarak tm dnya tarafndan tannan bir tre dnmtr. Fransz Jean Bruceun 1940tan itibaren yazmaya balad OSS 117 adl roman serisi bu dnemin nemli casusluk romanlarndand. Daha sonrasnda John le Carren The Spy Who Came in from the Cold (1962) adl eseri byk baar kazanmt. Ancak casusluk romanlarnn en nls ve bu tr elence dnyasnn vazgeilmezi yapan
61

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 53.

150

eser Ian Flemingin James Bond serisi idi. 1953 ylnda Casino Royale ile balayan Live and Let Die (1954) devam eden seride Fleming toplam 14 roman yazm ve zellikle film versiyonundan sonra eserleri dnya apnda nlenmiti. Casus romanlar genelde benzer formllerle ilemektedir.
Casus romannn kurgusu genel olarak Dmann gizli plannn, Dmann kendi kampnda Bizim Tarafn baarl bir harekat sonucu Dmana kar dntrlmesine genellikle en son anda- dayanr. Geri durum fazlasyla aleyhinedir ama Usta Casus, daha yksek bir form, stn bir teknoloji, daha iyi rgtlenme ve keskin zeks sayesinde sonunda kazanr.62

James Bond hikyeleri eylem zerine kuruludur. Bond srekli olarak dnyann farkl yerlerine gider. Son teknoloji rn aygtlar kullanr. Sert dedektif trnde olduu gibi casus romanlarnda da kt karakterler birok ayrntyla grnrler. Kiilikleri, yaptklar planlarn ayrntlar okuyucuya Bondun zellikleri ile e zamanl olarak verilir. Bondun kiilik zelliklerinden bazlar Sherlock Holmese benzer. Tpk Holmes gibi Bondun da kendine has zevkleri vardr. kisini alkalanm ama kartrlmam ier, ttn rnlerini seerek kullanr. Umberto Eco, Dr. No adl maceradan yola karak Bond hikyelerinde ayn srada olmamakla beraber dokuz hareket olduunu belirtir. Bond hikyelerinin plan ayndr ve bunlar geleneksel masallarn varyasyonlardr. Ayrca Eco tipik bir Bond hikyesindeki kartlklar da yle belirler63:

Bond

Dman

62

Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, stanbul, Yaz Yay., 1996, bs. 2, s. 82 63 Arthur Asa Berger, Popular Culture Genres: Theories and Texts, Newbury Park, California, Sage Publications, 1992, s. 121.

151

zgr dnya Byk Britanya dealler Grev ans Lks tidal Masumiyet Sadakat

Sovyetler Birlii Anglo-Sakson olmayan lkeler G deoloji Planlama Dzensizlik Arlk Sapknlk Sadakatsizlik

Yirminci yzyln ilk yarsnn sonlarna doru su dnyasnn her geen gn genilemesi ve eitlenmesi, bireysel alan dedektiflerin zemeyecei kadar zor problemler ortaya karmt. Dedektifin bireysel olarak, onlarca kiiden oluan su rgtlerini kertmesi, sulular yakalamas inandrc olmaktan kmt. 1940l yllarndan itibaren, polis tekilatlarnn kendilerini yenileyerek, teknolojinin de yardmyla sula mcadele etmeye balamalar zerine, polis ilemlerini konu alan polis prosedrleri adl yeni bir polisiye edebiyat tr dodu. Adl tp tekniklerini kullanan, sulu profilini ne karan, detayl laboratuar incelemeleriyle iini yapan polis tekilatnn edebiyata yansmas dedektif romanlarnn verdii hazz azaltmaya balamt. Polis prosedrleri trnde ilk rnei veren Freeman Wils Croftsun ardndan John Dickson Carr, Ngaio Mars, nemli ve baarl eserler ortaya koymulardr. talyan Carlo Fruttero ve Franco Lucentininin La donna della domenica (1973) A che punto la nottei (1979) adl eserleri ise bayapt olmutur. Ayrca 1950lerden itibaren Fransada ortaya kan serie noire ad verilen kara roman tr de saf iddeti ne karan ve zellikle Mickey Spillanenin eserleri araclyla okuyucu kitlesini genileten bir tr olumutur.

7. Western
Trk edebiyatnda western trnde eserler retilmedii iin bu ksmda verilecek olan bilgiler tezimizin konusundan bamszdr. Burada western bahsinin almasnn nedeni ise popler edebiyat ierisinde kendine has zellikleri olan bir tr olmasndandr. Western tr ilk retildii zamandan beri geen iki yzyl iinde ok az deimi ve hala ilk formllerin baarl olabildii tek trdr. Popler edebiyatn en baarl ve uzun mrl trlerinden biri olan western sadece 152

yaratld lkede deil bu yaam tarzna ok yabanc olan dnyann geri kalan lkelerinde de zellikle sinema araclyla byk baar kazanmtr. Popler edebiyat trleri ierisinde en Amerikan olan westernlerdir. Sonraki dnemlerde baka lkelerde yknme ile yazlm rneklerinde Amerikann Bats bu trn deimeyen sahnesidir. Ayrca Amerikann kuruluunun temel felsefesi olan bireyci dncenin en net biimde yansd tr de yine westernlerdir. Western trnn meknnn her zaman Amerikann Bats olmas trn Douda yaratlmasnn temel nedenlerindendir. Amerikann Dousu ilk kefedildii gnden itibaren endstriyel adan gelimi ve ehir hayatnn salam temellere oturtulduu bir blge olmutur. Bireyin zgrl zerine kurulan bireyci dnce iin bu yaam her zaman dar ufuklara sahipti. Amerikann Bats ise sonsuz topraklar ve hi rastlanmam vahilii ile Douda yaayan insanlarn bireysel dnyalarnn zgrlk miti olmutu. Bu nedenle Amerikann Batsn anlatan western romanlar ilk retildii gnden itibaren en byk tketici kitlesini Douda bulmutur. Westernlerin temel tiplerinden olan Kzlderililerle birlikte, Billy the Kid, Jesse James, Dalton Kardeler, ve Sam Bass64 gibi haydutlarn western kahramanlarnn en nlleri olmasnn nedeni bu zgr Bat ddr. Western kahramanlar, vahi Batnn kural tanmayan, iddeti yaamnn temel arac yaparak kendi zgr dnyasnda yaayan insanlardr. Bat Amerikann gerek tarihinde kovboylar sr obanlyla geinen iddetle ilgileri olmayan insanlardr. Western yklerindeki mit haline gelen kovboylar ise hayvanclktan ok baka ilerle urarlar. Bu ykler nedeniyle okurlarn kafasndaki kovboy imgesi her zaman silahl, iddete hi ekinmeden bavurabilen insanlar olarak yerlemitir. Romanlardaki kovboylar genelde silahrdrler. Bazen erif ya da kumarbaz gibi roller de alrlar.
Kovboy mitinde birok tandk imajlar vardr: yalnz yabanc(kovboy, silahr, kumarbaz); huduttaki toplum (iftiler, obanlar, madenciler); vahi doa (dalar, ller, ovalar); vahi tehlikeler (yerliler, nehirler, frtnalar, susuzluk); agzl kt adamlar (bankaclar, arazi speklatrleri, demiryollar, byk iftlikler, sigortaclar, kiralk silahrler); ekici kadnlar (retmenler, gen kzlar, elencelik kadnlar, fahieler); mphem kanunlar (kanun koruyucularn olmay, gsz kanun
64

John G. Cawelty, Mystery, Violence, and Popular Culture, Madison, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 2004, s. 145.

153

koruyucular, rveti kanun adamlar); yeni balayan iddet (her yerde silahlar, sosyal ortamlarda kavga dv); nazik batllar (gl, akll, kibar); ehirli doulular (zayf, kibirli, ahlaksz).65

Hudutlarda dolaan yalnz bir kahraman olan kovboylarn ilk ykleri 18. yzylda Daniel Boon tarafndan yazlmtr. lk kovboy ykleri vahi Batda izcilik yapan erkeklerin bandan geen maceralar anlatmaktayd. 19. yzyldan itibaren ucuz roman (dime novel) biimde yazlan kovboy hikyeleri trn yaygnlamasn salamt. nl western yazarlarndan olan James Fenimore Coopern yazd ve Leatherctocking Serileri olarak bilinen romanlar araclyla nce Amerikada ve sonra tm dnyada nl bir tr haline gelmiti. Coopern bugn de okunan eserlerinden bazlar The Pioneers (1823), The Last of the Mohicans (1826), The Prairie (1827), The Pathfinder (1840) ve Deerslayer (1841)66 idi. Fenimore eserlerinde Batda yeni yerlemeye balayan topluluklarn sorunlarn dile getiriyordu. Vahi hayat ierisinde yeni bir toplum yaratmaya alan insanlarn hem kendi ilerindeki sorunlar, hem de vahi doa ve Kzlderililer ile olan gerilimleri ska ilenen konulard. 1880lerde ilk defa Street and Smith yaynevi tarafndan yaymlanan Buffalo Bill metinleri ok tutunca baka yaynevleri onlar takip etmiti. Bu sayede birok yaynevinin ayn anda piyasaya srd ve ok sayda yazar olan Buffalo Bill roman tremiti. Bu hikyeler toplumda tre olan ilgiyi gsterirken bir yandan da trn giderek kitlesel bir tketim rn olmasna yardm etmiti. 20. yzyln banda Owen Wister western trnn en nemli yazar olmutu. 1902 ylnda yazd The Virginian adl eseri, takip eden yl iki milyondan fazla kopya satarak tre nemli bir katkda bulunmutu67. Standart western hikyelerinde yeni bir hudutta yaayan toplum ktler tarafndan tehdit edilir ve vahi doadan gelen bir yabanc bu iyi insanlara yardm eder68 Erkek kahraman balangta toplumun sorunlaryla ilgilenmezken ak, arkadalk gibi nedenlerle bu durumun bir paras olur. Toplum ise nceleri kahramana gvenmezken sonralar onun tek kurtarclar olduu anlar, nk
65

Will Wright, The Wild West: The Mythical Cowboy & Social Theory, London, Thousand Oaks, New Delhi, Sage Pub., 2001, s. 15. 66 John G. Cawelti, Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1976, s. 195. 67 A. g. e., s. 215. 68 Will Wright, a.g.e., s. 7.

154

kendileri onun kadar yetenekli deildirler. Ayrca kahramann cesareti onlarda yoktur. Sonuta kahraman, ktlere kar onlarn yannda yer alarak sorunu zer. Ktleri yener ve daha sonra ait olduu yere, gizemli bozkra doru gzden kaybolur. Kahraman yapt iten bir kiisel kar beklememitir, her eyi bulduu gibi brakr. Western hikyelerindeki ktler ise genelde demiryolu yneticileri, iftlik sahipleri ya da bankaclardr. Genelde Doudan gelen bu kiiler agzl davranarak, Batda yaayan sradan insanlarn mallarna el koymak isterler. Bu anlamda western hikyelerinin temel konusu zel mlkiyet ve sermaye istei ile toplum arasndaki gerilimdir. Sixguns&Society isimli kitabnda Will Wright western filmlerinin formllerini ortaya koyar. Asl kaynak filmler olmakla birlikte kk farkllklarla kitaplardaki ykler benzer biimde gelitii iin Wrightn eseri tr hakknda aydnlatc bilgiler iermektedir. Will Wrighta gre klasik western plotu u aamalar ierir:
1- Kahraman bir sosyal gruba girer. 2- Kahraman toplum iin gizemlidir. 3- Kahramann zel bir yetenei olduu anlalr. 4- Toplum kendi ve kahraman arasnda bir farkllk olduunu anlar. Kahramana zel bir stat verilir. 5- Toplum kahraman tam olarak kabullenmez. 6- Toplumla kt adamn ilgileri arasnda bir eliki vardr. 7- Ktler toplumdan daha gldr. Toplum zayftr. 8- Kahraman ve ktler arasnda gl bir dostluk veya sayg vardr. 9- Ktler toplumu tehdit eder. 10- Kahraman bu elikide yer almaktan kanr. 11- Kt adam kahramann bir arkadan tehlikeye atar. 12- Kahraman kt adamla savar. 13- Kahraman kty yener. 14- Toplum gvendedir. 15- Toplum kahraman kabul eder. 16- Kahraman zel statsn yitirir veya vazgeer.69

69

Will Wright, Sixguns&Society: A Structural Study of the Western, Berkeley-Los AngelesLondon, University of California Press, 1977, s. 48-49.

155

Will Wright klasik yklerin yannda baka plotlar olduunu da belirterek bunlara dair bilgiler verir. Westernin, intikam eidi, gei temas ve profesyonel plot adn verdii trleri olduunu belirtir. Bunlardan yine ok tandk olan profesyonel plotun yaps ise aadaki biimdedir.
1- Kahramanlar profesyoneldir. 2- Kahramanlar bir i alrlar. 3- Dmanlar ok gldr. 4- Toplum kendini korumakta yetersizdir. 5- , kahramanlarn savamasn ierir. 6- Kahramanlarn hepsi zel yeteneklere sahiptirler ve zel bir statleri vardr. 7- Kahramanlar i iin bir grup olutururlar. 8- Kahramanlar grup olarak saygy, sevgiyi ve sadakati paylarlar. 9- Kahramanlar grup olarak toplumdan bamszdrlar. 10- Kahramanlar ktlerle savarlar. 11- Kahramanlar ktleri yenerler. 12- Kahramanlar yaar veya birlikte lrler.70

Western tr bugn hala edebiyatta ve dier elence biimlerinde dnyada en ok tannan imgeleri yaratmaya devam etmektedir. Tre dair ilgin bir konu ise anlatt yaam biiminin ortadan kalkmasna ramen trn tm canll ile yaamaya devam etmesidir.

B. Trk Edebiyatnda Popler Roman

Tanzimat sonrasnda Batl edebiyatn, Trk okur ve yazarlarnca takip edilmeye balanmas orada retilen eserlerin yerli karlklarn retme ve okuma hevesi uyandrmtr. Bu amala popler edebiyata dhil edilebilecek ok sayda
70

A. g. e., s. 113.

156

eser yazlmtr. Ancak Batl edebiyattaki kategoriler gz nne alndnda bizim edebiyatmzda, baz trlerin ne kt, baz trlerle de neredeyse hi ilgilenilmedii grlmektedir. Dolaysyla Trk edebiyatnda popler romanlar incelendii zaman ounluu, ak, su edebiyat ve bizim edebiyatmza zg olan popler tarihi maceralar balklar altnda toplanabilmektedir. Trk edebiyatnda popler romanlarn yazlmaya balanmasnda Batl dillerden yaplan evirilerin byk nemi vardr.
Tanzimat sonras devrede gazete ve dergilerde tefrika edilen veya kitap eklinde okuyucu karsna kan tercme romanlarn byk ounluu, dnemin adlandrmasyla hissi veya cinai romanlardr.71

Bu eviri ve tefrika faaliyetine dnemin neredeyse btn yazarlarnn dahil olduu ve gazetelerin tirajlarnn artmasnda yaymladklar bu tr romanlarn byk etkisi olduu bilinmektedir. Yaplan evirilerin zellikle baz yazarlarda younlamas da devrin okuyucularnn bu yndeki taleplerinin etkili olduunu gstermektedir. George Ohnet, Octave Feuillet, Michel Zevaco, Aleksandre Dumas, E. Sue, Xavier Montepin gibi yazarlar ok satmaktadr. Ahmet hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm adl kitabnda, bir baka nemli yazarn, Jules Vernein de ok popler olduu syler. Kendisinin ilk tercmesi de Jules Vernein Seksen Gnde Devr-i Alem adl romandr. Daha sonralar bu evirilere Gizli Ada ve Kaptan Grandn ocuklarn da eklemitir72. Tefrika romanlarn gazete ve dergilerin tirajlarn arttrmasnn yannda bir baka nemli katklar da halkn bu eserler sayesinde okuma yazma yeteneini gelitirmesidir. Ayrca bu eserleri okuyabilmek iin okuma yazma renmeye heveslenenlerin de var olduunu tahmin etmek g deildir. Trkiyede popler edebiyatn babas da Ahmet Mithat Efendidir. Ahmet Mithat verimli kalemi sayesinde birok trde eser vermitir. Dili, slubu birok defa eletirilen yazarn, halkn roman trn sevmesindeki katklar ise reddedilemezdir. Edebiyatlarmzn Ahmet Mithat Efendiye ynelik sulamalar her devirde var olagelmitir. Tanpnar;

71 72

Fatih And, Roman ve Hayat, stanbul, Kitabevi Yay., 1999, s. 23. Ahmet hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, Yay. Haz. Alpay Kabacal, stanbul, letiim Yay., 1993, s.46

157

Onun sanat yoktur, daima halka ynelen iyi niyetleri vardr. Vazifeden, byk ihtiraslardan deil orta insandaki o ok tabii ka hissinden ie balad. Birdenbire onun kitaplariyle, alan insan hayatna dinlenme saati girdi. Okumaya ayrlan saat. te cemiyetimize getirdii ey. ne yeninin, ne realizmin, ne romann peindedir. O sadece okuyacak ey hazrlayan adamdr.73

diyerek yazarmzn sanatsal adan eksik olsa da, okuyuculara edebiyat sevdirmek ynnden faydal iler yaptn belirtir. Ayrca A. Mithatn eserlerinde, popler edebiyatn gndelik hayattan ka isteinin yer aldn belirtir. Banarl da benzer ekilde sanatsal anlamda A. Mithatn sorunlu bir yazar olduunda srar eder:
A. Mithat tam anlamyla popler ve ansiklopedist bir muharrirdir. Onun eserlerinde derin bir bilgi veya sanat stnl aramak beyhudedir. Okuyucularna hikaye ve roman dnda fizik ve matematik okutmutur.74

Ahmet Mithatn birok edebiyat tarafndan eletirilmesi onun sonraki nesillere olan derin etkisini silememitir. smail Habip, Edebi Yeniliimiz adl kitabnda onunla Hseyin Rahmi Grpnar arasndaki baa dikkat eker. Hseyin Rahminin de okur kitlesini gz nnde bulundurarak ok klfetli olmayan eserler yazdn syler75. Bu balant daha sonra Robert P. Fin tarafndan da dile getirilmitir76. nci Enginn de Ahmet Mithat Efendiyi, Hseyin Rahmi Grpnar ve Ahmet Rasimin takip ettiini77 ne srer. Grld gibi popler edebiyat yazarlar kendi dnemlerinde ok okunmakla beraber Trk edebiyat aratrmaclar tarafndan ounlukla ciddiye alnmamtr. Bu durumun en nemli sonucu birok yazarn unutulmaya terk edilmesidir. Bugne kadar ad gelen baz yazarlarn ise ancak dnemlerinde byk hrete sahip kimseler olmas artc deildir. Trk edebiyatnda popler trler ierisinde belki de en ok rn verileni ak roman, dier adyla romanstr. Romans tr edebiyatmzda, sadece masum aklar
73

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, alayan Kitabevi, 1997, bs. 8, s. 455-460. 74 Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 2001, s.965. 75 smail Habip, Edebi Yeniliimiz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1935, s. 316. 76 Robert P. Finn, Trk Roman: lk Dnem, 1872-1900, stanbul, 2003, bs. 2, s. 49. 77 nci Enginn, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergah Yay., 2001, bs.2, s. 238.

158

deil erotizmin birok biimini de ieren bir tr olarak geni biimde deerlendirilmitir. Bu tre giren ilk eserlere bakldnda imparatorluun k yllarna denk gelen bu yaymlarda erotizmin hkim olduunu grlr. 1890l yllarda eserler veren Mehmet Celalin romanlarnda kadnlar aras ilikiler de dahil olmak zere cinsellik ilenmitir. Yazarn Leman, Damen Alude, Vens, Bir Sefil Kadnn Hayat gibi eserleri daha sonra yazlacak erotik romanslarn nclerindendir. Saffet Nezihinin 1902 ylndan yaymlanan roman Zavall Necdet roman yazarn tannmasn salam ve kitap dneminde sat rekorlar krmtr. Necdetin komu kz Melihaya olan akn ili bir dille anlatan roman 1961 ylnda filme de ekilmitir. Merutiyet dneminde yaanan grece zgrlk ortamnda erotik eserlerin saysnda bir art grlmtr. Bu dnemin erotik romanslar arasnda Mehmet Raufun Bir Zanban Hikayesi (1910) ve Kaymak Taba, Ebl Burhann Bir apknn Hikayesi (1910), T.P.Z.nin Muhabbet Odas (1912), M.S.nin Zifaf Gecesi Harem Aasnn Muaakas (1913), A.Hasann Bir Bakirenin Gebelii (1914), Ahmet Nacinin Bir Aftenin Jurnali (1914), G.R.nin Beyolu Alemi (1914), Adil Naminin Balodan Sonra (1914), M. Aliann Kadnlarn Arad (1914)78 adl romanlar saylabilir. Burada dikkat edilecek nokta erotizm younluklu bu eserlerin yazarlarn tamamnn erkek olmalar ve eserlerin hitap ettii kitlenin de yine erkeklerden olumasdr. Ayn dnemlerde yazarla balayan Gzide Sabri ise youn duygusallk tayan eserleri ile sonraki dnemde yazlacak kadn romanslarnn nclerindendir. Mnevver (1901), lm Bir Kzn Evrak- Metrukesi (1905), Yaban Gl (1920), Nedret (1922), Hicran Gecesi (1930) gibi eserleri Trk kadn okuyucular tarafndan ok beenilmitir. Gzide Sabri ile ayn dnemlerde yaayan ancak yazmaya daha sonra balayan isim ise edebiyatmzn romans yazarlar iinde en ok tannanlar olmutur. Bu yazarlar, Muazzez Tahsin Berkand, Esat Mahmut Karakurt ve Kerime Nadirdir. Muazzez Tahsin Berkand 1933 ylndan itibaren 50den fazla roman yazm bir yazar olarak retim anlamnda Batl yazarlarla boy lecek bir
78

mer Trke, Cinsel zgrlk Neden Masum Deildir? evrimii: http://www.milliyet.com.tr/ozel/kitap/040402/02.html 15 Nisan 2008.

159

edebiyatmzdr. Romanlarnda Cumhuriyet ideallerini yaatmaya alan Berkand bu amala kahramanlarn, zgr, modern bir hayat yaayan ama sevgilisine veya kocasna sadk kadnlar olarak canlandrmtr. Berkandda ne kan modern kadn imaj dier romans yazarlar tarafndan da paylalmtr. Bahar iei (1935), Kezban (1942), Lale (1945), Byk Yalan (1948), Sarmak Glleri (1950), Uzayan Yollar (1967), Uur Bcei (1974) eserlerinden sadece birkadr. Bir erkek yazar olarak Esat Mahmut Karakurt da romans trnn nemli isimlerinden olmutur. Siyaset yapan bir erkek olarak ili ak romanlar yazmada kadn yazarlardan geri kalmayan Karakurt bu nedenle eserlerinin uzun yllar boyunca okunmasn salamtr. Vahi Bir Kz Sevdim (1926), Son Gece (1938), Kadn Severse (1939), Bir Kadn Kayboldu (1948), mrmn Tek Gecesi (1949), Erikler iek At (1952), Kadn sterse (1960), gibi ak romanlarnn yazar olan Karakurt ilerleyen sayfalarda deinilecei gibi polisiye eserler de yazmtr79. Ak romanlarnn bir baka nemli yazar da Kerime Nadirdir. yi bir eitim alan Kerime Nadir 1937den itibaren roman yazmaya balamtr. 37 roman olan yazar zellikle 1950-1960 dnemlerinde roman okuyan kiilerin en ok beendii yazarlardan olmu, kitaplar defalarca baslmtr. Yeil Iklar (1937), Gnah Bende mi? (1939), Seven Ne Yapmaz (1940), Aka Tvbe (1945), Uykusuz Geceler (1945), Balay (1946), Ak Ryas (1949), Son Hkrk (1956), Krk Hayat (1957), Bir Akn Roman (1962), Saadet Tac (1966), Sisli Hatralar (1967), Dert Bende (1973) gibi eserlerinde gen kz duyarlln anlatmaya alr. Tpk dier romans yazarlar gibi Kerime Nadirin kahraman olan kzlar da aka dair hlyalar kuran, modern ve eitimli kiilerdir80. Erkek romans yazarlarndan bir dier isim de Aka Gndzdr. Esat Mahmut Karakurt gibi siyaseti olan yazar 1911de yaymlanan Trk Kalbi adl hikye kitabyla yazarla balam 1958deki vefatna kadar da yazdan

79

Esat Mahmut Karakurtun hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz: Salk, aban, Popler Roman ve Estetik Roman Kavramlar Asndan Esat Mahmut Karakurt ile Ahmet Hamdi Tanpnarn Romanlar zerine Mukayeseli Bir alma. Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Samsun 1998. 80 Kerime Nadirin hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz: Yakn, Asl, Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar. Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal. Doktora Tezi. Ankara. Haziran, 1999.

160

kopmamtr. Eserlerinden bazlar; ki Sng Arasnda (1929), apkn Kz (1930), Aysel (1933), Akn Temizi (1937), Yayla Kz (1940), Eer Ak (1946)tr81. Romans tr yazarlarna ok sayda baka isim de eklemek mmkndr: Peride Celal ilk dnemlerde yazd romanslardan Yaz Yamuru (1940), Akn Douu (1944), Ethem zzet Benice, Ak Gnei (1930), Sen de Seveceksin (1942), Ben Hi Sevmedim (1947), gibi eserleriyle bu listeye dhil edilebilir. Ayrca Ouz zde, Selami zzet Edes, Mahmut Yesari, Burhan Cahit Morkaya, Mkerrem Kamil Sunun da adlar anlmaldr. Trk popler edebiyatnda en az eser verilmi trlerden biri gotik-korku edebiyatdr. Trk kltrnde cin, peri, by, muska, ejderha, sihir, her trden batl inanlar gibi korku unsurlar masallarda ve gnlk hayatn her evresinde grlmtr. Yzyllar ncesinden kalan inanlar kimi yerlerde toplumsal hayat ekillendirecek kadar gldr. Bu duruma ramen Trk edebiyatnda korku ieren eserlere rastlamak neredeyse imknszdr. Edebiyatmzn bu tre ilgi gstermemesinin belki de en nemli nedenlerinden biri balangcndan itibaren yeni edebiyatn gereklik kaygsdr. Yeni edebiyatn kurucularndan ve en gl isimlerinden olan Namk Kemalin Celal Mukaddimesinde, cin, peri masallarn aalamas kendi dnemini ve sonra gelen nesilleri ok etkilemitir. Bu tre yeterli ilgi gstermemesinin bir baka nedeni de lkenin ge modernlemesidir. Son iki yzyldr lkemiz aydnlarnn temel kaygs bir an nce Batya yetimektir. Bunu salamak iin en ksa yolun Batl bilim ve teknii bir an nce hayata geirmek olduunu iddia etmilerdir. Yeni nesilleri de bu amaca uygun yetitirmek iin elencelik eserler yerine, retici eserleri ne karmlar, toplumu deitirme amacn her zaman nde tutmulardr. Bu kayg nedeniyle elenceye, kaa ynelik eserler hakknda her zaman olumsuz yorumlar yaplmtr. Romans, su ykleri gibi trler gereklik balar olsa bile bunlarn da ikincil edebiyat olarak grlmesi retim srecini de etkilemitir. Edebiyatmzdaki gotik-korku tr eserler ierisinde ilk rneklerden biri olarak Sami Azizin 1928 ylnda Resimli Ay Mecmuasnn Merakl Romanlar Serisi ierisinde kan Hortlayan Cellat adl eserini grmekteyiz. Byk ihtimalle yabanc romanlardan esinlenerek yazlan eserde Kuyucu Mehmet Paann celld
81

Aka Gndzn hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz: Aygn, zcan, Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz. Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Ocak, 2002.

161

Kara Musann hortlayarak stanbulda cinayetler ilemesi konu edilir. Gazeteci zzet Blent Bey de konuyu aratrmaya balar. Roman zzet Blent Beyin dilinden anlatlr. Eser ilerledike anlatc, yenierinin ruhunun kendisini de etkisine aldn fark eder. Kendisinin cinayetlerle bir ilgisi olup olmadn bulmaya alan gazetecinin bandan gerilim dolu bir macera geer. Gotik korku trnde eser verenler ierisinde en tannm olan yazarmz Hseyin Rahmi Grpnardr. Mezarndan Kalkan ehit (1928) adl romannda yazar, Kartalda bir arkadann evine giden evki Beyin mahalledeki bir evden garip sesler duymas zerine konuyu aratrmasn anlatr. evreden edindii bilgilerden anlald kadaryla ev cinlidir. evki Bey buna inanmaz ve bir gece eve gizlice girerken tant ahika ile evlenerek onlarn yanna tanr. Daha sonra ahikann kardeinin Sarkamta ehit olduunu ve ruhunun eve geldiini renir. Olaylar evki Beyin aratrmalaryla devam eder ve sonunda mantkl aklamalar yaplr. Hseyin Rahmi eserinde doast varlklar kullanarak korku dolu bir atmosfer yaratm ve sonunda da srlarn aklc biimde aydnlanmasn salamtr. Hseyin Rahmi Grpnarn dier bir korku roman da halk arasndaki batl inanlar kulland Gulyabani (1913)dir. Eser evinden kaan Munisenin Aye Hanm adndaki bir kadn tarafndan himaye altna alnmasyla balar. Aye Hanmn evine her gece cinlerin, perilerin geldii sylenmektedir. Munise geceleri duyduu seslerden ok korkar. Daha sonra Hasan adndaki ehirden gelen bir gen, tm bunlarn kylleri korkutmak isteyen kiilerce dzenlenmi bir oyun olduunu ortaya karr ve Munise ile evlenirler. Bu romanda da H. Rahmi doast gibi grnen olaylardan yola karak tpk Ann Radcliffenin yapt gibi mantkl bir sona ular. Vedat rfi Bengnn 1944-45 yllarnda yaymlanan Lord Lister Serisi drt ciltten olumaktadr. Cani bir ruha ve doast yeteneklere sahip olan Lord Listerin polis mfettii Ceymis Peenle olan mcadelesinin konu edildii eserler Batl korku romanlarna gndermeler yapmaktadr. Ali Rza Seyfinin 1928 ylnda yaymlanan Kazkl Voyvoda isimli roman daha sonra sinemaya aktarlmtr. Peyami Safann kardei olan Behet Safann 1940l yllarda yazd eytan ve eytann Pii adl eserler Suzan ve Mahir adl kar-kocann Yezidilerle mcadelesini anlatmaktadr.

162

Vala Nureddinin polis hafiyesi Ylmaz Alinin maceralarn anlatt, tefrika edilmi olan Karacaahmedin Esrar adl roman ise korku edebiyatmzda yamyamlk konusunu ilk kez ileyen eserlerdendir. Ayn konuyu ileyen Dani Remzi Korokun l Cieri Yiyen Adam adl eseri de 1944 ylnda baslmtr82. Ak romanlar ile tannan Kerime Nadir de az saydaki korku romanlarna katkda bulunmutur. 1958 ylnda yaymlanan Dehet Gecesi adl eser Kerime Nadirin tek korku romandr. Eserin, Bram Stokern Draculasnn bir uyarlamas olduu hemen gz arpmaktadr. Bir petrol eyhinin otelinin al iin Hakkarinin Cilo dalarna giden Mmtaz trende bir roman okumaya balar. Romanda ayn yere giden Cengizin Prenses Ruzihayal isimli vampirin evine gitmesi ve ardndan onunla mcadelesi anlatlmaktadr. Daha sonrasnda Mmtaz da okuduu romanda geen maceralar yaar. Bir baka korku roman yazarmz olan Kenan Hulusi Korayn (1906-1943) Bahar Hikayeleri (1939) adl eseri hikaye kitabdr. Buradaki sekiz hikyeden korku trndedir. Tuhaf Bir lm, Gece Kuu ve Kavaklkoz Hannda Bir Vaka adl hikyelerinde vampir hikyelerine ve doast olaylara gndermeler vardr. Kenan Hulusi Korayn hikyelerinde, Amerikan gotiklerinin tavrn bulmak mmkndr. Amerikal gotik yazarlar Avrupadan farkl olarak kendi lkelerinin doasn ve imdiye ait bilinmezlikleri ele alrken Kenan Hulusi Koray da zellikle Kavaklkoz Hannda Bir Vaka adl hikyesinde Anadoluda korku veren bir atmosfer kurmaya almtr. Edebiyatmzda 1980 yllara kadar yazlm olan korku hikyeleri yukarda belirtildii gibi birka hikye ve romandan ibarettir. Gotik-korku hikyelerine olan ilginin 1980li yllardan sonra deitii ve saynn giderek artt grlmektedir. Popler edebiyatn en ok sevilen trlerinden olan su-dedektif yklerinin Trk edebiyatnda ok sayda rnei vardr. Tpk romans gibi su hikyeleri de yeni edebiyatmzn ilk dnemlerinden itibaren hayli ilgi ekmitir. lkemizde su edebiyatnn ilk rnekleri tercme almalaryla verilmitir. 1880li yllardan itibaren dnemin aydnlarnn en iyi bildii dilden, yani Franszcadan yaplan dedektif roman tercmeleri gazetelerde tefrika olunduka okuyucunun ilgisi grlm ve daha sonra telif eserler verilmeye balanmtr. Dnemin padiah Abdlhamitin de polisiye edebiyat merakls olduu ve her gece uyumadan nce
82

Trkiyede korku edebiyat hakknda daha geni bilgi iin bknz: Ouz Eren, Romanzda korku (1912-74), Virgl Dergisi, Ocak-ubat 2009, Say: 126, s. 35-39.

163

yardmclarna bu tr romanlar okuttuu bilinmektedir. Bu dnem su edebiyatndan eviri yapanlar arasnda S. Nazif, A. Mithat, A. Rasim, A. hsan gibi isimler de vardr83. Su ykleri trnde ilk telif eser ise Ahmet Mithat Efendinin 1884 ylnda yazd Esrar- Cinayattr. Eserin kahraman Osman Sabri adl polis mfettiidir. Boaz giriindeki reke Tanda meydana gelen cinayetleri aratran Osman Sabri, daha sonra Beyolunda ilenen bir cinayetin de bu olayla ilgisi olduunu fark eder. Osman Sabri bir yandan mantn kullanarak cinayetleri aydnlatmaya alrken, bir yandan da sulularla ibirlii yapan Beyolu mutasarrfnn basklarna kar koymaya alr. Bu srada Kalpazan Mustafa adl cinayet zanls bir gazeteye mektuplar gndererek cinayetleri nasl ve neden ilediini ayrntlaryla aklar. Kalpazan Mustafa daha sonra yurtdnda firardayken bir kaza sonucu lr, Beyolu Mutasarrf Avrupaya kaar, Osman Sabri de baarlar nedeniyle byk n kazanr. Ahmet Mithat Efendi, eseriyle Batl tarzda bir su yks ortaya koymaya almtr. Ksmi olarak bunda baarl olmu ancak tipik dedektif yksnn baz aamalarn ihmal etmitir. Esrar- Cinayatta Osman Sabri srekli olarak zeks nedeniyle vlmekteyken aslnda ok nemli keifler yapamaz. Klasik dedektif romanlarnda tm srlar dedektifin kendisinin aydnlatmas gerekirken bu romanda, katilin kendiliinden yapt itiraflar ile dm zlr. Ahmet Mithat Efendinin polisiye trndeki dier eserleri ise Hayret (1885) ve Haydut Montaridir (1887). Daha sonraki dnemlerde Fazl Necipin Cani mi Masum mu? (1901), Yervant Odyan adl bir Ermeni yazarn Abdlhamit ve Sherlock Holmes (1912) adl eserleri gze arpar. Erol yepazarcnn verdii bilgiye gre Trkedeki ilk polisiye roman dizisi Ebulbehzat tarafndan 1912de Beyolu Cinayat Serisi adyla balar ancak ilk saydan sonra yaym durur84. 1914 ve 1915 yllarnda Ebussreyya Sami tarafnda yazlan Trklerin Sherlock Holmes Amanvermez Avni adl polisiye seri 10 kitaptan olumaktadr. E. Sami, her biri 60-70 sayfalk yklerinde Amanvermez Avninin, stanbulun en cani ve sahtekar sulular ile yapt mcadeleleri anlatr. Avni de tipik bir polisiye
83

lkemizde polisiye edebiyatn 1923e kadar olan tarihi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Erol yepazarc, Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes: Trkiyede Yaynlanm eviri ve Telif Polisiye Romanlar zerine Bir nceleme 1881-1928, stanbul, Gebe Yay., 1997. A. g. e, s. 177.

84

164

kahraman gibi zekidir, klk deitirmekte ustadr. Avninin hikyelerinin en dikkat eken yan klasik dedektif hikyelerindeki salon havasnn olmaydr. Her macerada Avni birok tehlikeyle karlar, kimilerinde sulularla kanl mcadelelere girer. Ayrca klasik dedektifler gibi, onun da Anderya adl gen bir ra vardr. 1914de Moralzade Vassaf Kadri ve Krml Sleyman Sudinin birlikte yazdklar Milli Cinayat Koleksiyonu ise 20 cilt olarak planland halde 10. ciltte sona ermitir. 1922de Hseyin Nadirin Fransz polisiyesi olan Fantomadan esinlenerek yaratt Fakabasmaz Zihni isimli kahramann maceralar yaymlanmaya balanmtr. Ortalama 24 sayfa olarak baslan Fakabasmaz Zihni serileri alt yl boyunca yaynlanmtr85. Peyami Safann Server Bedi takma adyla yazd Cingz Recai isimli kahramann maceralarn anlatan polisiye dizisi ise trn en popler eserlerindendir. 1924 ylndan balayarak eitli dnemlerde ayr dizi halinde yaymlanan Cingz Recai serileri Cingz Recainin Harikulade Sergzetleri Serisi, Cingz Recai Kibar Serseri ve Sherlock Holmese Kar Cingz Recai isimlerini tar. Eserin kahraman Cingz Recai, cinayet ilemek istemeyen, zevk iin hrszlk yapan kiilii ile Arsen Lupenin uyarlamas olarak yaratlmtr. Peyami Safa, yine ayn takma adla, kadn karakterlerin barolde olduu polisiyeler de yazmtr. Tilki Leman, Tilki Lemann Harikulade Maceralar, ekirge Zehra, ekirge Zehrann Harikalar adl eserlerde hrszlk yapan kadn kahramanlarn ykleri anlatlmtr. Server Bedi ayrca Civa Necati adl Cingz Recaiye benzeyen bir karakterin ykleri ile Polis Hafiyesi hsan Kartaln Maceralar adl polisiye serileri de kaleme almtr. Su-dedektif yklerinin edebiyatmzdaki ilenii genellikle seriler halinde olmutur. skender Fahrettin Sertellinin Behll Dana takma adyla yazd stanbulun Arsen Lupini Elegemez Kadrinin Servenleri ile eytan Hadiyenin ngiltere Sergzetleri, Vedat rfi Bengnn Lord Lister serileri de dnemlerinde mehur olmu eserlerdi. Cevat Fehmi Bakurtun Valde Sultann Gerdanl, Hseyin Rahmi Grpnarn Kesik Ba, Dirilen skelet, Katil Buse, mit Denizin Murat Davran
85

A. g. e., s. 190-197.

165

adl karakterinin maceralar, Vala Nurettinin Tuzaktaki Kaplan adl eserleri trn gerek anlamdaki roman rneklerindendir. Polisiye eserlerin ok sevilmesi nedeniyle bu trdeki evirilerin her dnemde devam ettii grlmektedir. eviri faaliyetinin en nemli isimlerinden biri de Kemal Tahirdir. Yazar ilk olarak Mickey Spillanein I, the Jury adl Mike Hammer romann F. M. kinci takma adyla evirmitir. Kitap 100 binden fazla satlnca yenileri de evirilir. Ancak Spillane toplam alt kitap yazd iin, Kemal Tahir piyasann ilgisine karlk vermek amacyla telif Mike Hammer maceralar yazmaya balar. Yine takma adla drt adet kitap yazar. Derini Yzeceim (1954), Kara Nara (1955), Kran Krana, Ecel Saati adl bu romanlarda Mike Hammer kimi zaman yerli bir kabaday azyla konuturmutur. Trkiyede Mike Hammer maceralar daha sonra da yazlmaya devam etmitir. Afif Yesarinin 200 kadar Mike Hammer maceras yazd sanlmaktadr. Romans trnn nemli yazarlarndan olan Esat Mahmut Karakurtun yazd Ankara Ekspresi (1946) adl eser Trkede 1980li yllardan nce grlen ender casus romanlarndan biridir. Eserin kahraman Binba Seyfidir. 2. Dnya Sava srasnda tarafsz kalan Trkiyeyi ele geirerek buradan Sovyetler Birliine saldrmak isteyen Almanlar, ak sava yerine ieride yapacaklar ani bir basknla Trk yneticileri ele geirip Trkiyeyi kendi saflarna katmak isterler. Binba Seyfi tm bu planlar bozarak lkeyi felaketten kurtarr. Bilim kurgu da edebiyatmzda rneine az rastlanan trlerdendir. Dr. V. Bilginin Rya m Hakikat mi (1943) adl eseri politik bilimkurgu olarak tanmlanmaktadr. Bilgin kitapta hayali olarak Mars gezegenine yapt yolculuu anlatmaktadr86. 1971de yaymlanan Metin Atakn Gezegenler Savayor adl eseri uzay operas trndeki ilk bilim kurgu eserimiz olarak grlebilir. Fantastik edebiyat trnn lkemizdeki ilk temsilcisi olarak Giritli Aziz Efendi grlmektedir. Muhayyelat- Lednn-i lahi adl eserinde Aziz Efendi, gerekst varlklar ve dnyay kullanmtr. Eserin birinci blm olan Hayal fantastik grntlerle ilenmitir.
cinlerin, perilerin olaanst varlklarn olduu bu dnya, gerek dnyaya alternatif bir baka dnya sunar ve bu dnyada yaanan olaanstlkler okuyucuyu ve karakterleri artmaz.

86

Zht Bayar, Bilim Kurgu ve Gereklik, stanbul, Broy Yay. s. 156.

166

 kahramanlar, gerek dnyadan karak bir erevenin iine, baka bir dnyaya girerler. Bu dnyay yaarlar ama gerek mi, yoksa hayal mi olduu tam anlalamaz. Bylece bir gereklik yanlsamas yaanr. Yaananlar hem gerektir, hem de hayal.87

Edebiyatmzda birok kitapta fantastik unsurlara rastlansa da Aziz Efendiden sonra bu trle dorudan balantl eserler verilmemitir. 1980 sonrasnda ise tr kendi bana gelime gstermeye balamtr. Edebiyatmzda hidayet romanlar 1968 ylnda Hekimolu smailin yazd Minyeli Abdullah roman ile balar. Hidayet romanlaryla ilgili blmde daha geni biimde anlatlaca gibi Hekimolu smail, Maznun (1974) adl kitabyla birlikte hidayet romanlarnn temel klielerini ortaya koymutur. Sonradan gelen birok yazar da bu klieleri tekrar tekrar kullanarak bu trn yaygn biimde tketilmesini salamlardr. Daha sonraki yllarda ule Yksel enlerin yazd Huzur Soka adl roman genler zerinde byk etkilerde bulunmu ve sinemaya da uyarlanmtr. Hidayet romanlar, slami siyasetin geliimine paralel olarak gn getike daha ok kii tarafndan okunmutur. 1970li yllardan balayarak birok yazar slami dnya grn hidayet roman kalplar ierisinde dile getirmilerdir. Hseyin Karatay, 1970 ylnda yazd Kbrsl romannda Kbrsta Rumlara kar verilen sava slami pencereden yorumlamtr. Yazar, ayrca Srgn retmen (1974, syan Eii (1976) gibi eserlerinde de ayn bak ortaya koymutur. Hidayet romanlar her geen gn yeni yazarlarn katlm ile 1980li yllara kadar geliimini srdrmtr. Bu yazarlardan olan Mustafa Miyasolunun Kaybolmu Gnler (1975) adl romannn ardndan, brahim Ulvi Yavuzun Dikenli Yollar (1976) yaymlanmtr. Hidayet romanlarna bugnk gcn kazandran en nemli yazar ise Ahmet Gnbay Yldzdr. A. Gnbay Yldz hem hidayet romanlar hem de slami ak romanlar ile son iki neslin en ok tand yazarlardan biri olmutur. Yazarn 1975 ylnda yazd ve ok beenilen Yank Budaylar adl romanndan sonra iekler

87

Nket Esen, Fantastik Bir Osmanl Metni: Aziz Efendinin Muhayyelat, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006, s. 6-7.

167

Susaynca (1975), Boluk (1976), Sitem (1978), Figan (1978) adl eserleri de ok satan kitaplar arasna girmitir. Trk edebiyatnda en fazla rn verilen trlerden biri tarihi popler romanlardr. Tarihi romanlar genel anlamda iki ksma ayrmak mmkndr. lk olarak, tarihi, bir tarihi gibi ele alarak onun gerekliine bal kalmaya alan romanlardr. Ciddi edebiyata dhil edilen bu eserler araclyla yazarlar, tarihe, topluma ve siyasete dair grlerini aktarrlar. Tarih ounlukla lkenin sorunlarn zmenin arac olarak ele alnr. kinci tr ise popler roman kapsamna giren eserlerden olumaktadr. Genellikle macera arlkl popler eserlerde ama tarihin kendisi deildir; tarih sadece fon olarak kullanlr. Tarihi macera romanlarn bir tr haline getiren ise kullandklar basmakalp tipler ve formllerdir. Bu tr romanlarda, asil, tok gzl, lkesi ve milleti iin her an kendini fedaya hazr Trk kahramanlar basmakalp tiplerdir. Ayrca sradan karakterler arasnda da benzer durum vardr. Trk kiiliklerin hepsi drst, lkesine bal ve fedakr iken yabanc olanlar zalim, agzl, hilekrdrlar. Trk olmayan kadnlarn hemen hepsi cinsellik konusunda ok rahattrlar. ounlukla Trk kahraman arzularlar. Trk kadnlar ise asla cinsel eylemlerle anlmaz. Romanlarn formlleri de birbirine benzerdir. Genellikle dardan gelen tehlikeye kar, kahraman Trk genci (Kara Murat, Battal Gazi, bunlarn izgi roman muadili Tarkan) mcadeleye balar. Bandan ok zorlu maceralar geer, kimi zaman binlerce kii ile atmak zorunda kalsa da sonunda baarl olarak tehlikeyi bertaraf eder. Tarihi popler romanlarn en byk ismi phesiz Abdullah Ziya Kozanoludur (1906-1966). 1923 ylnda yaymlanan Kzl Tu adl ilk eserinden sonra ok sayda tarihsel macera kaleme almtr. Dier tarihi roman yazarlar gibi o da sk sk slamiyet ncesi dnemde yaayan Trklerin maceralarn yukarda anlatlan formle uygun olarak anlatmtr. Trk Korsanlar (1926), Boa Han (1929), Kolsuz Kahraman (1930), Battal Gazi Destan (1937), Atl Han (1942), Hilal ve Salip (daha sonra Hilal Ve Ha adyla) (1958), Kubilay Hann Gelini (1966), Cengiz Hann Hazineleri (1962), Altn Haner (1963) eserlerinden bazlardr. Kozanolundan sonra trn en ok tannan yazarlar Feridun Fazl Tlbenti, Ouz zde ve Read Ekrem Koudur.

168

Feridun Fazl Tlbeni, Serhadlerin ocuu Sultan Yldrm Bayezd (1947), Barboros Hayreddin Geliyor (1949), Osmanoullar (1950), ah smail (1956), Turgut Reis (1958), anl Kadrgalar (1964) gibi eserleri ok okunmutur. Ouz zde, Ouz Han (1964), Karapene Estergonda (1966), Ouz Han, Kartal Bal Kadrga, Karapenenin ntikam, Karapenenin Olu, Da Ban duman Alm, Ouz Han, Vatan Borcu gibi ok sayda tarihi macera yazmtr. Read Ekrem Kou da eserleri bugn hala okunan kendine has slubu olan bir yazar olarak tannmtr. Haydut Aklar (1961), Forsa Halil (1962), Da Padiahlar (1962), Patrona Halil: Devlet Gcn Zedelemi Bir Serserinin Romanlatrlm Hayat (1967), balca eserlerindendir. Bu yazarlar dnda Nizamettin Tepedelenliolu, Ragp evki Yeim, Murat Sertolu, Refi Cevad Ulunay gibi yazarlar popler tarihi macera romanlarn Trk okuyucusuna sevdiren isimlerdir.

169

3. BLM A. 1980 Sonrasnda Trk Edebiyatnn Genel Grnm ve Popler Romann Geliimi
1980 ylnda yaplan askeri mdahale sonrasnda Trkiyedeki tm toplumsal, siyasal ve ekonomik ortam deimitir. Bu tarihten itibaren Trk toplumundaki deiim eskiye oranla daha hzl biimde gereklemeye balamtr. Gndelik yaam deneyimlerinden politik tercihlere kadar birok alanda yaanan bu deiim, edebiyat da etkilemitir. 1980li yllardan itibaren, edebiyatn retici yan gerilemeye balam ve edebiyat gndelik elence endstrisinin bir paras olmaya balamtr. Bu gelimeyle birlikte, edebi eserlerde, toplumu deitirme amac bir yana braklm, piyasa ilikilerinin belirleyici etkisi artmtr. 1970li yllarda tm lkeyi sarsan atmac ortam 1980li yllarda yok olmutur. Askeri mdahale sonrasnda tm ideolojik atma gruplarnn faaliyetleri engellenmi, lke genel bir bar ortamna kavumutur. Bu tarihten itibaren politika yeniden ekillenmeye balam, u siyasal dnceler yerlerini daha merkezi akmlara brakmtr. Bahsedilen srete yaanan olaylar nedeniyle toplumun siyasetle arasnn ald, insanlarn siyaset yapmaktan ekindii bir dnem balamtr. Drt yl kadar sren mdahale ortamnda siyasetle dorudan ya da dolayl ilgisi olan birok insan tutuklanmtr. Gnlk demokratik ihtiyalarn askya alnmas nedeniyle bireyler, politik faaliyetlere pheyle bakmlardr. Ancak her gn yaanan iddet ortamnn sona ermesi de toplumun rahat nefes almasn salamtr. iddetin gnlk hayattan kmas, lkedeki gnlk yaamn srdrlmesi bakmndan salkl olmakla beraber genlerin politikadan uzaklamasna neden olduu da bir gerektir. Yeni nesil, eski politik deneyimlerin acl sonularn grerek ve duyarak yetitii iin kendini ifade etmek zere yeni elence biimlerine ynelmitir. 1980 sonras genliin deien yaam biimi onlarn edebiyat alglamasn etkilemi, edebi eserleri, hayatn deitirilmesi iin birer ara olarak grmekten ok elencelik rnler olarak deerlendirmelerini salamtr. 1980 sonrasnda, genliin iine doduu ortam eskisi gibi iddetin hkimiyetinde deildir. Genler bu srete kendilerini ifade etmek zere yeni yollar aramaya balamtr. Bu arayn bir sonucu olarak arabesk mziin gelitii grlmektedir. 80li yllarda tam bir patlama yapan arabesk mzik ve beraberinde 170

tad kltr, siyaset ayrm gzetmeden tm toplumsal kesimlerde etkisini gstermitir. Arabeskin bu geliimi sinemaya da konu olmu, ayrca zerine akademik almalar yaplmtr. Genliin, ilk dnemdeki arabeske olan ball zamanla azalm bunun yerini pop mzik almtr. Arabeskin aclarla dolu olarak resmettii bu dnya, yerini, ekonomik refahn artmasnn da etkisiyle, pop kltrnn yaamdan zevk almaya dayal anlayna brakmtr. Bu anlay daha sonra kltrel rnlerin retilmesi srecine katlacak olan genlerin dnya grleri zerinde nemli etkilerde bulunmutur. 1980 sonrasnda siyasal alanda oluan boluk uzun sre doldurulamamtr. Bu dnemde, eskiden de var olan slamc hareket giderek g kazanmaya balamtr. Dini eitim kurumlarnn, toplumda yaplan youn propaganda faaliyetlerinin bir sonucu olarak gelien slamclk, birok genci bu siyasi eilime dhil etmi, pop kltrnden eitli nedenlerle uzak duran genlerin kendilerini ifade edecekleri bir alan olmutur. slamc hareket iktidara doru yrrken ona paralel olarak slamc kltr de gelimeye balamtr. Klk kyafetten, gnlk yaam ritmine, konumadan beslenmeye kadar bireylerin tm hayatlarn etkileyen slamc kltr, slami edebiyatn geni kitlelerce tketilmesinin yolunu amtr. Bu durum daha sonra hidayet romanlarnn sat rekorlar krmasn salamtr. Bu dnemde serbest piyasa ekonomisine geile birlikte halkn gnlk yaamnda byk deiiklikler gereklemitir. Ekonomi eskiye oranla daha hzl bir gelime gstermi, toplumun refah artmaya balamtr. Tarm Bakanlnn D E ve DPTden alarak duyurduu verilere gre 1980 ylnda 1570 dolar olan kii bana milli gelir, 2000 ylnda 2986 dolara, 2005 ylnda ise 4768 dolara kmtr1. Gelir seviyesindeki bu art halkn yaam tarznda temel deiimleri de beraberinde getirmitir. Gnlk hayatta, otomobil almndan kltrle ilikilenmeye kadar her alanda, eski dnemle mukayese edilemeyecek gelimeler salanmtr. Bir toplumda ekonomik refahn artmas toplumsal yaamn tamamen deimesi anlamna gelmektedir. Bat Avrupa lkeleri, 1500l yllardan itibaren smrgelerden elde ettikleri kazanla, kendi lkelerindeki tm yaam yeniden kurmular, bu birikim sayesinde aydnlanma dnemini balatmlardr. Trkiyede ekonominin 1980 sonrasnda byk bir hzla gelimesi de Trk insannn bireysel ve
1

GSMH ve Kii Bana Den Milli Gelir, (?) evrimii<http://sgb.tarim.gov.tr/Tarim_Politikalari/tarimsal_veri_kitabi/gsmh.htm>, 13 Haziran 2009.

171

toplumsal tm ilikilerini deitirmitir. Piyasada her trl maln bulunmas ve vatandalarn bunlara eriiminin kolaylamas gnlk hayatta birok sorunun halledilmesi anlamna gelmektedir. Temel yaamsal ihtiyalarn giderilmesi ile beraber kltrel ihtiyalar gndeme gelmitir. Trkiyede tm kltrel alanlarda 1980 sonrasnda byk gelimeler yaanmtr. Resimden, kitaba, mzikten sinemaya kadar her alanda eskiye oranla daha fazla para harcanmaya balamtr. Sonuta ekonomik gelime, genel olarak elence kltrne, zelde ise edebiyata harcanan parann artmasna yol amtr. Ekonomik gelimelere bal olarak toplumsal yaam deiime uram, geleneksel deerler anmaya balamtr. zellikle byk ehirlere gn hzlanmasyla birlikte eskiden sk olan aile ilikileri yerini bireysel yaamn greceli zgrlk ortamna brakmtr. Yeni nesiller kendi zamanlarnn deerlerini yaamaya, yaamlarndaki kurallar kendileri belirlemeye balamtr. 1980 ylndan sonraki toplumu etkileyen gelimeler ierisinde en nemlilerden biri eitimin gelimesidir. Bu dnemde, ilk ve orta retim kurumlarnn sayca artmas, bu kurumlarda okuma yazma bilmeyenlere ynelik kurslarn almas gibi etkenlerle toplumda okuryazarlk oran giderek artmtr. Devlet statistik Enstitsnn verilerine gre 1980 ile 2000 yllar arasnda erkek nfusun okuryazarlk oran yzde 80den yzde 93e, kadn nfusunun okuryazarlk oran ise yzde 54ten yzde 80e kmtr2. zellikle kadnlar arasnda okuryazarln artmas daha sonra toplumsal deiime nemli katklar salamtr. Son dnemde ise eitim sektr zel kurulularn giriimleri ile daha da genilemitir. Kamunun yan sra, vakflara ait olan lise ve niversitelerinin srekli olarak artmas bilginin topluma yaylmasna nemli katklarda bulunmutur. Eitim sistemindeki gelime, yakn dnemde, edebiyat ve dili derinden etkileyen yabanc dilde eitim konusunu gndeme getirmitir. Tm lkede zellikle ngilizcenin hkim olduu yabanc dil eitimi byk aama kaydetmitir. ngilizce eitimi bireylerin dnya ile iletiim kurmas asndan byk kazanmlar salamtr. niversitelerde verilen eitimin yannda zel dil okullarnn da almas, sradan vatandan kiisel geliimini olumlu ynde etkilemitir. Ayrca yabanc dilde yaplan yaynlarn, edebi eserlerin, dinlenme ve okunma oranlar
2

Okur-yazar olmayan ve okur-yazar oran (?). evrimii <http://www.die.gov.tr/tkba/English_TKBA/istatistikler3.htm> 13 Haziran 2009.

172

artmtr. Bylece Batl lkelerin edebiyatlarnn daha iyi tannmas mmkn olmutur. Okuma yazma oranlarnn art kadnlarn igc piyasasna katlmn etkilemitir. Ekonomik gce sahip olan kadnlarn artmasyla birlikte aile iindeki roller deiime uramaya balam, bu durum, zellikle byk kentlerde kadnn aile iinde daha eitliki bir konuma ykselmesini salamtr. Kadnlar, bu kazanmlar sayesinde, srekli olarak evde alan bireyler olmaktan km, ev dndaki tm alanlarla olan ilikileri yeniden ekillenmitir. Kadnlarn toplumsal yaam evreleri geniledike kltrel faaliyetlere katlmlar da younlamtr. Bugn, tm kltrel alanlarda kadnlarn says eskiye oranla ok artm durumdadr. Kadnn sosyal statsnn deiimi ile beraber kltrel yap yeni bir tketici kitlesi kazanmtr. 1980li yllardan nce kltrel retim ve tketim genellikle erkeklerin hkimiyetindeki alanlardr. Cumhuriyet rejimi ideolojik olarak kadnn toplumsal geliimini desteklemi olmakla beraber gndelik yaamdaki deiim hibir zaman istenen hza ulaamamtr. Deiimin gereklemesi iin gerekli olan maddi koullarn, yakn zamanlarda, daha ok kadna ulat grlmektedir. Kadnlarn toplumsal koullarnn farkllamas edebiyata da yansmtr. Eski dnemin ak romanlar kadnlar ikincil planda, edilgen biimde ele alrken bu dnemde ak romanlarnda kadnlar i hayat ierisinde edindikleri rolleriyle anlatlmlardr. Ayrca kadn ve erkein karlkl ilikilerinde sahip olduklar roller de deimi, kadnn etkin biimde tarif edildii yeni iliki biimleri ne kmtr. 1980li yllarda yaayan insanlarn zihinsel birikimleri zellikle teknolojinin geliimiyle birlikte ok zenginlemitir. Bu dnemde Trkiyede yaygn biimde kullanlmaya balayan renkli televizyon ve video, kltrel yapy nemli lde deitirmitir. nceki dnemde insanlar tek kanall televizyon ve radyo ile dnyay tanrken, zaman iinde zel televizyon kanallarnn almas ile birlikte Trk toplumu her tr elence ve bilgi ortamnn evine geldiine ahit olmutur. Bylece kendi evrelerinin tesindeki dnya hakknda geni bilgi sahibi olmulardr. Bu durum teknolojinin hkim olduu elence anlayn gelimitir. Artk komuluk, arkadalk ilikilerinden kopuk biimde, evde oturarak elenceli zaman geirmek mmkn hale gelmitir. Videolar bu tr bir elence anlaynn derinlemesini salamtr. Video araclyla artk bireyler tercih ettikleri filmleri seyretmeye, elence zamanlarn TV kanallarndan bamsz olarak belirlemeye balamtr.

173

Teknolojinin katklaryla ve lkedeki genel demokratik ortamn geliimiyle birlikte ok sesli bir toplumsal model canlanmaya balamtr. ok seslilik, toplumda var olan sorunlarn ak biimde tartlmasnn n almtr. 1980den nce toplumsal sorunlarn ounluu iddet yoluyla zlmeye allrken, sonraki srete toplumdaki bireyler, birbirlerini daha ok anlamaya balamlardr. Toplumsal yaam, iddetin glgesinden kurtulmu, liberal demokrasi gelimeye balamtr. TV ve video, yabanc sinema filmlerinin yaygn olarak seyredilmesini salamtr. Kltrel alanlarn birbirleri ile yakn ilikisi gz nnde tutulduunda bu durumun edebiyata etkisinin kanlmaz olduu bir gerektir. Sinema filmlerinin yaygn olarak tketilmesiyle birlikte bu eserlerin edebiyattaki karlklar yani roman olarak yazlm ilk halleri de ilgi ekmeye balam, yaynevleri bu trdeki eserleri basmak iin daha hzl hareket etmeye balamtr. Sinema filmlerinin bir baka etkisi de romanlar iin konu arayan yeni dnem yazarlarna ilham vermeleridir. Her trdeki sinema filmi, yazarn ve okurun Bizde neden bu tr eserler yok? sorusunu sormalarna yol amtr. Yazarlar bu ihtiyac gz nne alarak edebiyatmzda hi ilenmemi konulara deinmeye balamlardr. Bu dnemde byyen zlem Alpin Kurdolunun, Alien filmlerinden etkilenerek Son Cephede afak ve Yrein Zafere ars adl romanlar yazmas, Dou Ycelin, ierisinde uan dairelerin olduu Kasabann Alt Gn adl bir korku roman kaleme almas tesadf deildir. Tam tersine tarihsel, kltrel ortamn bir sonucudur. Televizyon ve video, 1980li yllara damgasn vuran teknolojik aygtlar iken, 1990larda her ikisinin gcn aan bilgisayarlar devreye girmitir. Bireysel bilgisayarlarn retiminin artmas ve ucuzlamas tm dnyada olduu gibi Trkiyede de kltrel tm alanlar derinden etkilemitir. Dnyada bilgisayarn yaygnlamas ile birlikte bireylerin ve toplumlarn birbiriyle daha yakn ilikiler kurabildikleri, birbirlerini daha iyi tanyabildikleri bir dnem balamtr. Bu gelimeye internetin de dhil olmas kltrel zenginlii gelitirmitir. eitli toplumlarn kltrlerinin dnyaya sunumunun kolaylamas, kresel bir kltrel dalgann olumasna yardm etmitir. Farkl yaam biimlerine sahip insanlar, internet sayesinde seslerini duyurabilecekleri bir ortama kavumutur. Ancak kltrlerin bu kadar i ie gemesinin bir kargaaya yol at da grlmektedir. Artk bir kltre ait olan kodlarn, baka kltrlere yerletiine ahit olunmaktadr. 174

Yeme ime kltrnden, vcut diline kadar birok yabanc unsurlar yerel kltrleri igal etmektedir. Trkiyede de bilgisayar ve internet, gnlk yaamla birlikte kltr de etkilemitir. Bugn internette alan sayfalar sayesinde birok amatr yazar edebi yazlarn yaymlama imkn bulabilmektedir. Bylece edebi faaliyetlere katlm byk oranda artmtr. Katlmn art, beraberinde eitlilii, farkll getirmitir. Farkl deerlere ve yaam biimlerine sahip birok insan, kendi dnyasn anlatt edebi eserleri, internet aracl ile Trkeyi bilen herkese amaktadr. Dardan byk bir karmaa gibi grnse de internetteki bu dnya sayesinde bireylerin edebiyatla ilikisi derinlemitir. nternetin edebiyata en nemli katklarndan biri kitaba ulamay kolaylatrmasdr. Bu sayede okuyucular eski ya da yeni birok kitab, dolamak zorunda kalmadan edinebilmektedir. nternet satlar sayesinde kitap piyasas daha nce olmad kadar genilemitir. Son dnemde kitap yaym ciddi bir sektr haline gelmeye balamtr. Kltr ve Turizm Bakanl verilerine gre 1987-2006 arasnda 12 bin 704 yaymc faaliyet gstermektedir3. Bu yaymclar ierisinde niversite, vakf gibi kurum ve kurulularn da olduu dnlrse zel sektrde saynn 12 bin civarnda olduu anlalmaktadr. Yaymc saysna bal olarak kitap sat rakamlar da her geen gn artmaktadr. Sadece bir yaynevi, Doan Kitap, 2002 ylnda 39 bin 500 kitap satmtr. 2003 ylnda ise bu rakam ayn yaynevi iin 76 bin 200e kmtr4. Kitap yaym ve satlar Trkiyede okuyucu saysnn arttn gstermektedir. Trk okuyucular artk hemen her alanda yazlm kitaplara ulaabildikleri gibi, her trden kitap da kendine okuyucu bulabilmektedir. Dolaysyla Trkiyede kitap piyasas her geen gn gelimektedir. Romandaki deiikliklere neden olan baka etkenler de vardr. Bunlarn en nemlilerinden biri medyann edebiyata olan ilgisinin artmasdr. Bu dnemde gazete ve dergilerde edebiyata dair eletiri ve haberlerin artt, hatta birok gazetenin edebiyat ekleri verdii aka grlebilmektedir. Bu gelime, romann reklmnn yaplmasna yardmc olmutur. Romanlar, edebiyat dergilerinin sayfalarndan tap gnlk olarak yz binlerce okura ulaan gazetelerde konu
3

Filiz Aygndz, Sema Aslan Yayn Sektrnn Muamma Dolu Profili, 27 Nisan 2006 evrimii < http://www.milliyet.com.tr/2006/04/27/kitap/akit.html> 15 Mays 2009. 4 Mehmet Yan, Holdingler sayesinde kitap sektr olutu, 13 Mays 2003. evrimii < http://www.tempodergisi.com.tr/eglence/kitap/01991/> 15 Mays 2009.

175

edilmeye balanmtr. Bu durum kitap piyasasndaki gelimelerin annda okuyucuya ulamas anlamna gelmektedir. Kitabn reklm, bu dnemde, gazete ile de snrl kalmamtr. Kitap piyasas gelitike bir mal olan kitabn da tpk dier mallar gibi reklmnn yaplmasna balanmtr. zellikle byk ehirlerdeki reklm panolar aracl ile yeni kan kitaplar topluma duyurulmutur. Bylece gazete almayan okuyucular da kitap reklmnn hedefi haline gelmitir. Kitap reklmlarnn artmasnda holdinglerin byk pay vardr. 1980 sonras dnemde holdingler, kr ve prestij getiren bir sektr olarak kitapla ilgilenmeye balam, birok irket yaynevi kurmutur. Kitaba aktarlan para artnca, bir mal olarak kitabn pazarlanmas iin ayrlan para da artmtr. Kitap satlarnn artyla birlikte harcanan bu para irketlere ciddi krlar olarak geri dnmtr. Kitap sektrnn gelimesi tketicinin her trl isteine cevap vermekle mmkndr. Bu nedenle kitaplarn konularnn srekli olarak eitlendii, kiisel geliimden edebiyata, bilgisayardan tarihe kadar her alanda kitabn baslmaya baland grlmektedir. Son dnem kitap piyasas, hemen her konuda eserlerin bulunabildii zengin bir pazara dnmtr. 2000li yllarda kitap satlarnn arttrlmas iin yeni yntemler denenmeye balanmtr. Marketlerde kitap satlarnn balamas bu dnemin en nemli gelimelerinden biridir. Sradan, alveri yapmak iin markete giren mterilerin istemeden de olsa kitapla ilikilenmesi, kitap reyonunu grmesi kitabn toplumla ilikisini arttran bir etki yaratmaktadr. Gelimi lkelerde uzun zaman nce balam olan bu yntemin Trkiyede de uygulanmaya balamas kitap satlarnn arttnn gstergelerindendir. Binlerce okuyucunun artan ve eitlenen talepleri ile birlikte yazarlar da buna cevap vermeye almaktadr. 1980 sonras dnemde, daha az politik olan yeni nesillerin elencelik eserler okumak istemesi ve kitap piyasasnn eskiye oranla ok daha iyi para kazandrmas nedeniyle, yeni yazlan eserlerin ieriklerinin de deitii grlmektedir. Okur kitlesinin, dnya edebiyatndan etkilenmesi, TV kltrnn toplumsal zihniyeti etkilemesi gibi nedenlerle bu dnemde popler edebiyat trleri gelimeye balamtr. Okurlarn bu beklentilerini gz nnde bulunduran yazarlar, korku, fantastik, bilim kurgu gibi yeni trlerde eserler kaleme almtr.

176

Son dnem yazarlarnn retimlerini ekillendiren bir baka konu ise ideolojik artlanmalardr. Burada kastedilen, eski trdeki ideolojiler deil, posmodernizmdir. Postmodernizm, Dominic Strinatinin belirttii gibi her eyin bir aka, bir oyun olarak alglanabileceini ileri srer5. 1980li yllarla birlikte dnyada deien siyasal ortam Trkiyedeki atmosferi de etkilemitir. 1970li yllarda tm dnyada sren ideolojik kamplamalarn 1980li yllarda sona ermesiyle birlikte edebi retimleri etkileyen kayglar ortadan kalkmtr. Artk yazarlarn, lkeyi, kendi istedikleri biimde deitirmek amacyla bir krs gibi kullandklar edebiyat siyasal baskdan kurtulmu, elence sektrnn bir paras haline gelerek ve piyasann beklentilerine gre hareket etmeye balamtr. Bahsedilen deiimde postmodernizmin nemli katks vardr. Postmodern kltr Batl lkelerde retildikten otuz yl kadar sonra Trkiyedeki akademiyi ve sanat evrelerini etkilemitir. Postmodernizmin her trl eski ideolojiye kar k, sa ve soldaki toplumsal kurtulu reetelerini eletirmesi, dnyada olduu gibi Trkiyede de karlk bulmutur. Yeni dnemde Trkiyede siyasal dengelerin eskisinden farkl olarak ekillenmesi sreci, postmodernizmin etkilerinin lkeye ulat tarihle kesimitir. Eski trdeki ideolojik kalplarn geerliliini yitirmesi ile birlikte yazarlar eserlerinde anlatacak baka konular aramaya balamlardr. zellikle yeni nesil yazarlar hem ierisinde bydkleri bu yeni apolitik ortamn hem de kendi zevklerinin etkisiyle romanda anlatacak yeni konular aramlardr. Popler edebiyat yazarlarn arayna verilebilecek en iyi cevaptr. Popler roman iindeki alt trlere bakld zaman konu saysnn neredeyse snrsz olduu grlr. rnein korku edebiyat sz konusu olduunda doann ve insann birok srr konu edilebilmektedir. nsann karanlk ynleri, ehirlerin modern vahi ormanlar olarak grnts ya da krsal kesimin yabanc doas korku edebiyat iin sonsuz denebilecek bir alan oluturmaktadr. Ayn ey bilim kurgu, ak, fantezi gibi trler iin de geerlidir. Dolaysyla gncel hayattan her anlamda kopabilmeye, farkl duygusal, mantksal ihtiyalar karlamaya yetkin olan popler edebiyat, kitap sektrnn geliimi iin en nemli kaynaklardan biridir. Son dnemde ok

Dominic Strinati, Introduction to Theories of Popular Culture, London, Routledge, 2nd. ed. 1996.

177

satan kitaplarn byk ksmnn bu tr rnlerden olumas, pazarn popler edebiyata olan bamlln gstermektedir. 1980 sonrasnda Trk toplumu tarihinin en byk deiimlerinden birini yaamtr. Bu sre kendi ierisinde birbiriyle elien unsurlar barndrmaktadr. Bir yandan Batl yaam tarz yaygnlarken bir yandan dini eilimler glenmektedir. Ancak bu trden ayrmlar giderek yumuamaya, toplum ierisindeki yeni ideolojik kamplama yerini normallemeye brakmaktadr. Ekonomik ve kltrel alanlarda da ciddi deiimler olmutur. Bahsedilen tm gelimeler, yeni dnemin edebiyatnn eskisinden ok farkl bir ortamda ve farkl amalarla retilmesine neden olmutur. Genel olarak kitap ve zelde de popler edebiyat bireylerin hayatnda eskisinden daha gl bir yer edinmitir.

B. Ak Romanlar
1980 sonras deien toplumsal, kltrel yaamla birlikte bireylerin, hayat ve kiisel ilikileri alglama biimleri de deimitir. Bireylerin byk ehirlerde tutunma abalarnn ve byk bir hzla gelien serbest piyasa ilikilerinin bir sonucu olarak maddi deerlerin giderek daha ok nem kazanmas insanlarn aka olan yaklamn da yeniden ekillendirmitir. Maddi kayglara dayanan ilikilerin gittike oalmas boanma oranlarnn da hzla artmas sonucunu dourmutur. Kadn ve erkek ilikisi bu dnemde daha maddiyat bir muhtevaya brnmtr. 1980 sonras dnemde kadn istihdamnn art da edebiyatn ilgisini ekmitir. Ekonomik alanda arln her geen gn arttran kadnlar romanlarda bu yeni yaay biimiyle ele alnmaya balanm, kadnn bamszlaan kimlii ortaya konulmutur. Ayn dnemde erkeklerin de kadnlara baknda deiiklikler olmu, kadnlarn haklarna daha duyarl bir anlay belirmitir. Bu anlay, kadnn ou zaman edilgen olarak grld geleneksel baktan farkldr. Erkeklerin kar cinsle ilikilerinde baskn ve ou kez ynlendirici olduu dncesinin zlmeye balamas romanlardaki grnmlerini de deitirmi, kadnlarla daha eit bir dzlemde ele alnmalarna neden olmutur.

1. Ak Romanlarnda Cinsellik
Toplumsal alandaki bu gelimeler edebiyat da etkilemitir. Bu dnemde yazlan ak romanlarnda ilikiler, geleneksel ak anlayndan mahrum, cinselliin

178

ne kt duygusal boyutun geriledii bir manzara eliinde anlatlmaya balanmtr. Cinsel haz, geleneksel deerlerden kopmaya balayan kadn ve erkek tketicilerin ilgisine paralel olarak romanlarda eskiye oranla daha youn ve ok daha ak biimde ele alnmtr. 1980lerden itibaren yerli ak romanlarndaki bu deiimin Batl eserlerde de kendini gsterdii anlalmaktadr. Merja Makinen, popler edebiyat feminist bir gzle ele ald almasnda bu durumu yle anlatmaktadr:
Romanslar monogami ve evlilii normal idealler olarak sunmaya devam etmekle birlikte sosyal deiikliklere de uyum salamaya alyorlard. 1980 ve 1990larda kadn kahramanlar yine ekonomik olarak zgr ve evlilikten sonra almaya devam ediyorlard. Kadnlara arzularn seslendiriyor ve sekse katlyor ayrca seks onlar iin daha zevkli ve daha az iddet dolu olarak sunuluyordu.6

Batda kadnlarn gndelik yaamdaki rollerinin ve cinsellikle ilikilerinin deiimi ak romanlarnda kendini gstermi, ayn durum 1980 sonrasnda deien Trkiye koullar iin de geerli hale gelmitir. Kadnlarn toplumsal ilikilerinin yeniden ekillenmesi ile birlikte saf ak ifade eden eserler yerine, kadnlarn da etkin olarak cinsellie katld romanlar kaleme alnmaya balanmtr. Yakn dnem yazarlarnn en ok tannanlarndan olan Ahmet Altann romanclk anlay, deien kadn-erkek ilikilerini, yeni dnemin ak anlayn ak biimde ortaya koymaktadr. Ahmet Altan, zerinde ok sz sylenmemi konulara deinen romanlaryla farkl bir ak romancl ortaya koymaktadr. Ahmet Altan, Tehlikeli Masallar7 adl romannda cinselliin n planda olduu bir hayat anlatr. Anlatc-yazarn srekli farkl kadnlarla ilikiye girmesini psikolojik gndermelerle ileyen Altan, deien, serbestleen kadn erkek ilikilerini merkeze almaktadr. Tehlikeli Masallarda anlatc-yazar, yazd eserlere hayran olan Berrin adl gen bir kzla buluur. Sonraki bulumalarnda anlatcnn evine gider ve seviirler. Daha sonralar ilikileri gelimeye balar. Anlatc, evresindeki birok kadnla iliki yaamaktadr. Birok randevu evine gitmitir. Evli veya bekr birok kadnla ayn anda ilikilerini srdrmektedir.
6

Merja Makinen, Feminist Popular Fiction, Hampshire and New York, Palgrave Pub., 2001, s. 30. 7 Ahmet Altan, Tehlikeli Masallar, stanbul, Can Yaynlar, 1997, bs. 34.

179

Anlatcnn ayrca daha ciddi bir iliki yaad Sevda adl bir sevgilisi vardr. Ancak ondan ayrlmak zeredir. Sevda onu baka kadnlarla ilikilerinden dolay sular. Sevda, anlatcya baka biri ile ilikisi olduunu syler. Anlatc bunu nemsemez grnse de Sevdaya olan tutkusu nedeniyle zlr. Anlatcnn anne ve babas o kkken trafik kazasnda lmtr. Srekli farkl evlerde byd iin sevilme ihtiyac duymaktadr. Bu nedenle Sevdann onu brakmasndan ac duymaktadr. Berrinle ilikisi gelitike Sevday unutmaya baladn dnr. Ancak ne kadar inkr etse de duygular Sevda ve Berrin arasnda gidip gelmektedir. Anlatc kendi yazd roman okumaya balar. Orada Berrinin kendine anlatt hikyeleri grr. Berrinin kendi kafasnda yaratt bir kiilik olduunu anlar. Roman boyunca anlatc-yazarn farkl kadnlarla ilikileri aktarlmtr. Anlatc bir yandan Berrin ve Sevda ile farkl trde ilikiler yaarken bir yandan da karsna kan kadnlarla gnlk ilikilere girmektedir. Roman bir bakma kadnlar anlatmaktadr. Konu edilen kadnlar farkl zellikleri ile dikkati ekerler. Berrin, anlatcdan olduka kk bir kzdr. Anlatcnn onunla beraberliinin nedeni dier kadnlara gre nispeten daha az deneyimli olmasdr. Berrinin anlatcya kk oyunlar oynamas, anlatcnn houna gider. likilerinde cinsellik geni yer tutar. Anlatcnn dier sevgilisi Sevdadr. Berrinin yannda byk olduunu fark eden anlatc, Sevdann yannda farkl bir role brnr ve ondan efkat bekleyen yaral, sevgiye muhta bir yetikin olur. ki iliki de anlatcnn farkl ynlerini ortaya koymasn salamaktadr. Gnlk ilikiler ise anlatcnn vazgeemedii arzularn tatmine yneliktir. Tunuslu bir paazadenin torunu olan kadnla yaad sra d iliki dierlerinden farkl biimde iddet de ierir. Anlatcnn Berrinle ilikisi onun gen bir sevgiliye olan ihtiyacn tatmine yneliktir. Berrine baktnda on be-on alt yalarnda bir kz ocuunun yzn8 gren anlatc onunla sevimelerinin farkl olduunu, Berrinin gen vcudunun kendisini ektii srekli vurgular. Berrinle yaadklar cinsel ilikiyi ise ayrntlar ile anlatr.
Yava yava aaya doru kaydm, her yeni kadnla sevitiim zaman olduu gibi kendimi yabanc bir ormana girmi gibi hissediyor nce evremi tanmaya
8

A. g. e., s. 65.

180

alyordum. Kalalar dar, baldrlar glyd, bacaklar dzgnd, ama benim sevdiimden biraz daha inceydi. Ayaklarn pmeye baladm, dilimi parmaklarnn arasna soktuka inliyordu, sonra topuklarn hafife dileyerek dizkapaklarnn arasna doru geldim, bir bacan yavaa kaldrp baldrlarnn arasna kaydm, oradan kasklarna ktm.9

Yazar giderek daha ak biimde cinsel ilikiyi anlatr. Bu satrlarn okuyucusu ise pornografi izleyicisine dnmektedir. Okuyucu iin satrlarn edebi deerinden ok, bir zevk ifade etmek zere yazlm olmalar nem kazanr. Yazar, okuyucunun cinsellik dolu bir sahneyi okumasn deil seyretmesini ister. Bu sayede romandaki heyecan unsuru artacak, okuyucunun romanda ald zevk daha fazla olacaktr. Cinsel iliki sonrasnda Berrinin ok iyiydi Ben aslnda bundan pek holanmazdm, ama seninle ok iyi oldu. Bundan bu kadar holanacam bilmiyordum10 szleri okuyucuya yneliktir. ok gen bir kz olan Berrinin cinsel zevkleri okuyucunun ilgisini uyandracak ve dikkatini romana vermesini salayacaktr. Anlatcnn Berrinle olan cinsel ilikisinden hemen sonra bulutuu kadn ise bir irketin mdrdr ve evlidir. Onun arbal hali anlatc tarafndan azgnlnn belirtisi olarak tanmlanr. Anlatcnn Tunuslu bir prensesle yaad iliki ise ok daha sra ddr. Beraber kayak kapmaya giderken yolda kadnn srekli emirler verdii gren anlatc ona para karl iliki teklif eder. Kadnn konumasndan cinsellik srasnda iddetten holandn anlar. Devam eden gnlerde gerek anlamda sevime olmadan oyunlar oynarlar. Prensesin u szleri onun cinsel ilgilerini ortaya koyar: Hem beni dveceksin, hem de bunun iin para alacam, ah tanrm buna baylyorum Dvecek misin beni, o kadar paran var deil mi? Bana ok para vereceksin deil mi?11 Anlatcnn en ciddi ilikisi ise Sevda iledir. Kk yalardan itibaren hasret olduu sevgiyi Sevdada bulmaktadr. Onunla ilikisi dierlerinden farkl olarak anneye duyulan sevgiye benzemektedir. Sevdaya kar ballk duymakta ancak dier kadnlardan da vazgeememektedir. Bu durum anlatcnn srekli elikiler yaamasna neden olmaktadr. Sevda ile dier kadnlar aslnda birbirlerini
9

A. g. e., s. 66. A. g. e., s. 67. 11 A. g. e., s. 142-143.

10

181

tamamlamaktadr. Sevda, bir ilikinin duygusal yann temsil ederken dier kadnlar fiziksel yannn ifadesidir. Altann bu kadar farkl ilikileri ayn romanda almas farkl beklentilerde olan okuyucularn hepsine birden seslenme ihtiyacnn karldr. Okuyucu, nne sunulan ilikiler arasnda seme yapmak durumundadr. sterse Berrin, isterse Tunuslu Prenses ya da Sevda ile olan ilikiyi kendine odak olarak alabilecektir. Okuyucunun bir ak romanndan kendine gre beklentileri vardr. Bunlar bulduunda, o eserin, bekledii trden olduuna karar verir. Ahmet Altan, romannda cinselliin farkl biimlerine olduu gibi duygusalla da yer vererek bu ihtiyalarn hepsini birden karlamaya alr. Popler edebiyat rnlerinde okuyucu ihtiyalarnn gzetilmesinin en iyi rneklerinden biri olan Tehlikeli Masallar, piyasadaki mteri beklentilerinin eserin retiminde ne kadar nemli olduunu da gstermektedir. Ahmet Altann Kl Yaras Gibi12 adl romannda ise cinsellik tarihsel bir kurgu ierisinde sunulmaktadr. Bu sefer romanda bireysel ilikilerin yannda l ak da konu edilmektedir. Romann banda, eyh Yusuf Efendi, Mehpare Hanmla evlenir. Evlilikleri boyunca hi konumazlar. Bir buuk yl sonra boanrlar. Mehpare daha sonra Hseyin Hikmet Beyle evlenir. Bir sre sonra Mehpare hamile kalr. Yusuf Efendiden olma kz Rukiye ve yeni doacak ocuk iin Fransadan Matmazel Helen adl gzel bir mrebbiye getirtilir. Mehpare, kocas ve Helen l ak yaamaya balarlar. Matmazel Helen, Fransaya dner yerine Matmazel Chantal gelir ve l ak ilikisi onunla devam eder. Hikmet Bey muhalif szlerinden tr Selanike srlr. Mehpare Hanm ise kocasndan uzaklamaya balar. Artk onunla yaad ak heyecan vermemektedir. Konstantin adl bir adamdan holanr. Hikmet Bey ise tam tersine karsna delicesine ktr. Romann sonunda Mehpare Hanm, Konstantinin arabasna binip onun evine gider ve seviirler. Hikmet Bey, kars eve dndnde her eyi anlar ve intihar eder. Kl Yaras Gibi adl eserinde Ahmet Altan, cinsellii gnmz dnyasndan uzaklatrarak tarihsel bir doku iinde canlandrr. Bu tarihsel doku,

12

Ahmet Altan, Kl Yaras Gibi, stanbul, Can Yaynlar, 1999, bs. 44.

182

yklmak zere olan Osmanl Devletinin yaad sorunlarla, isyanlarla, ihtilalcilerle, stanbul iindeki karklklarla renklendirilmitir. Yazar, okuyucunun ilgisini ekebilmek iin tarihsel egzotizmi kullanmtr. Bu sayede roman, dnyadan kopuk, sadece cinselliin anlatld bir eser olmaktan uzaklamtr. Tarihi egzotizm ortalama okuyucunun her zaman ilgisini ekecektir; nk tarihle balants genellikle popler bir anlaytan ibarettir. Kl Yaras Gibide hibir tarihi olay derinlemesine incelenmez. rnein ttihat ve Terakkinin Balkanlardaki rgtlenmesine deinilir, H. Hikmet Beyin rgte ye olduundan bahsedilir ancak daha ileri gidilmez. Bunun yerine stanbulda paalarn birbirleriyle ekimeleri, sokak kavgalar daha ayrntl olarak anlatlr. Yazarn amac cinselliin youn olduu tarihsel atmosferi derinletirmek deil, sadece yzeysel biimde renklendirmektir. Eser, ak roman kategorisine girmektedir, ancak klasik anlamdaki akn nasl yaand mehuldr. Ak romanlarnda kahramanlarn birbirlerine dair hisleri yine onlarn szleri ve tavrlar ile anlatlr. Kl Yaras Gibide ise eyh Yusuf Efendinin ve Hikmet Beyin Mehpare Hanma duyduklar ak olaylar araclyla gsterilmek yerine, yazar tarafndan anlatlr. Bahsi geen kiilerin aklarnn bykln gsteren herhangi bir tavr sergiledikleri grlmez. Geleneksel ak romanlarnda diyaloglar akn anlatlmasnda en nemli grevleri stlenirken, Ahmet Altan bunu roman kiisine brakmaz kendisi yerine getirir. Romanda cinsellik merkezi bir rol oynar. Balangtan itibaren cinselliin ynlendirdii hayatlarn hikyesi anlatlr. H. Hikmet ve Mehparenin gerdek gecesi ayrntl olarak anlatlr. Yazarn buradaki anlatm dier romanlarndaki gibi seyirlik bir manzara sunmaya yneliktir. Kl Yaras Gibide Mehpare Hanmn cinsellii yaay biimi dier kadnlardan farkldr. Mehpare, kocasnn ona yaatt cinsel deneyimlerden sonra srekli yeni cinsel deneyimler aramaya balar.
Btn sevime tutkunlar gibi o da hep denenmemii, yeniyi aryordu; her bulduu yenilikle bir zaman oyalanyor, sonra gene yeni heyecanlar iin yeni kaplar amaya alyordu. Bu yeni bir heyecan bulma istei yle youn ve esir ediciydi ki bu istein nnde btn duygular, dnceler, alkanlklar, inanlar eriyip yok

183

oluyordu; ne kskanlk, ne ahlak kurallar, ne dedikodu ihtimali, ne gnah korkusu bu istei gemleyemiyordu.13

Bu duygular iindeki Mehpare Hanm yer sofrasnda yemek yerlerken Matmazel Helenle kocasnn sevimesini arzular. Daha sonrasnda ise onlarn sevimeleri ynlendirir. Bu l iliki Matmazel Helenden sonra gelen mrebbiye ile devam edecektir. Romanda tarihsel ortam ve cinsellik birleerek Dounun egzotik, ehvetli ortamn meydana getirirler. Dolaysyla Kl Yaras Gibi oryantalist bir metin olarak okuyucunun karsna kar. Katherine Bullocka gre Oryantalizm kendi dili, kurallar, metaforlar ve imajlar olan, ancak sadece Batllar tarafndan deil Doulular tarafndan da belirlenen bir btnlktr. Ayrca 19. ve 20. yzyllarda Mslman lkeleri ynetenler kendilerini Batnn gzlkleriyle grmler ve sorunlarn zm iin de Batl tehisleri kabul etmilerdir14. Batdaki Dou imajn kabul edenler sadece yneticiler deildir. Tm dnyay saran kltrel etkileim nedeniyle entelektel evreler de ayn dnceleri edinmi, kendi lkelerini bir Batl gibi izlemilerdir. Ahmet Altann romannda, cinselliin ifade edildii sahneler bir Batl seyyahn haremi anlatmasna benzemektedir. Oryantalizm iin harem, insanlarn yaamlarn srdrdkleri bir mekn olmaktan te anlamlar tamaktadr. Harem, bu dnceye gre, erotizmin kaynadr ve tm Doulu kadnlar haremin, dolaysyla erkein maldr. Harem, oryantalist dncede o kadar etkili bir imaja sahiptir ki Batdan sadece erkekler deil kadnlar da gelerek haremi yerinde, yani o dnemin Osmanl topraklarnda, grmek istemilerdir. Batl kadn seyyahlar da erkekler gibi haremdeki cahil, tembel, ezilmi ve susturulmu kadn tasvir etmeye almlardr15. Ahmet Altann eserinde harem hep cinsellikle birlikte anlmakta, bunun dndaki hibir ilevi dile getirilmemektedir. Dounun en nemli ehirlerinden birinde, stanbulda, tarihin puslu ortamnda canlandrlan bu harem grnts yazarn kendi tarihine baknn Batl kltr tarafndan nasl etkilendiinin bir gstergesidir. Matmazel Helen, H. Hikmet ve Mehpare Hanmn birliktelii,
13 14

A. g. e., s. 67. Katherine Bullock, Rethinking Muslim Women and The Veil: Challenging Historical&Modern Stereotypes, Herndon, The International Institute of Islamic Thought, 2003, s. 26. 15 Reina Lewis, Rethinking Orientalism: Women, Travel and The Otoman Harem,Londra, I. B. Tauris Pub., 2004, s. 7.

184

Batllarn zihnindeki gizemli, cinsel zevklerin arlkta olduu Dou imgesine gnderme yapar. Yazar romann baars iin sadece gnmzdeki zevkleri deil, gemiten bugne gelen oryantalizm dncesini sk biimde ilemitir. Ahmet Altann oryantalist yaklam kitabn Batl lkelerde de baslm olmasyla daha anlalr olmaktadr. lk kitaplarndan sonra Batl okuyuculara da seslenme ihtiyac duyan yazarn okuyucu kitlesinin gemiten getirdii dnsel birikime seslenmesi doaldr. Popler romann, modernist romandan farkl olarak okuyucu ilgisine muhta olmas, eserin, yazardan ok piyasa kurallarna gre retilmesine neden olmaktadr. Yerli okuyucunun da tarihi ounlukla yabanc kaynaklardan ve kltrel rnlerden rendii gnmz toplumunda oryantalist bak evrensel bir geerlilik kazanmtr. Dolaysyla yazarn bu tavr sadece yabanc okuyucu iin deil, yerli okuyucu iin de romana sempati oluturan bir yaklamdr. Ahmet Altan, Aldatmak16 adl romann da cinsellik zerine kurar. Evli bir kadnn bekr bir erkekle ilikisinin anlatld romanda sk sk cinsellik ieren sahneler kullanlmtr. Aydann gznden anlatlan bu sahnelerin de yukarda anlatlan romanlardaki gibi seyirlik olmas arzulanmtr. Romann balarnda Aydan, sitenin baz ileri iin Cemin kapsn alar.
Ne yapacana karar veremeden dururken kap birden alverdi, alan kapda beline bir havlu balam, slak salarn elindeki havluyla kurulayan, yar plak bir adam duruyordu. bulanklaan grntnn arasndan onun ince beli ve geni omuzlaryla bir yzcnn vcuduna sahip olduunu hayal meyal fark ediyor, bir baka sevimeye hazrlanan bedeninin elinde olmadan bu plaklkla ilgilenmesine sinirleniyordu.17

Yazarn burada tasvir ettii sahne okuyucunun gnlk hayatnda geni yere sahip olan reklmlarda grnen manzara ile ayndr. Geni omuzlu, yapl bir erkek belinde havlu ile sahneye kmtr. Yazar, okuyucunun grsel hafzasn harekete geirmeye almaktadr. Okuyucu bu sayede kendi yaam ile roman arasnda, ounlukla farknda olmadan, kimi benzerlikler bulur. Bylece romann okuyucu nezdinde gvenilirlii artar.

16 17

Ahmet Altan, Aldatmak, stanbul, Can Yaynlar, 2002, bs. 3. A. g. e., s. 10-11.

185

lerleyen ksmlarda Aydann Cemle birlikteyken hissettii tutku roman aracl ile edinilen heyecan arttracak surettedir. Cemin Aydanla birlikteyken sergiledii tavr bir tapnma olarak tanmlanr.
Cem tapnr gibi seviiyor, seviirken sevitii kadnn btn bedenine, her parasna, ayr ayr ve uzun uzun tapndn hissettiriyordu. Cem, Aydann bedenine ylesine bir istekle dokunmu, her yerine ylesine bir hayranlkla dudaklarn dedirmiti ki, aydan belki de hayatnda ilk kez kendisini bylesine gzel bulmu, Cem sayesinden kendi bedenini sevmi, kadnlarn gizli gizli beenmeyip en mahrem anlarda bile ezberlenmi hareketlerle saklamaya altklar kendilerince irkin yanlarn, hi saknmadan, saklamadan Ceme sunmu, onun yanndayken irkin bulduu hibir yan olmamt.18

Cemin tapnr gibi sevitiinin belirtilmesi okuyucunun cinsel olarak ynlendirilmesini amalamaktadr. zellikle kadn okuyucularn cinsellik konusunda kimi beklentileri olduu, bunlarn ancak Cem gibi sevien biri tarafndan tatmin edilebilecei dncesi bu tr sahneler araclyla ortaya konmaktadr. Okurun kendi hayatnda cinsellii nasl yaad deil, yazarn ona neyin doru olduunu anlatmas nem kazanr. Kadn ve erkek okuyucular, gerek bir tatmini yaayan Aydan ve Cemle kendilerini zdeletirirler. Bylece kendi zevklerinden ok romanda anlatlan sahnenin verdii zevk onlar iin ulalmak istenen bir arzu nesnesine dnr. Ksacas okuyucu kendi hayatnda yaayamadklarn romanda grmekten mutlu olur. Daha sonraki bir sahnede ise Aydan, kocas evde iken Cemi eve alarak t odasnda onunla seviir. Okuyucu bir yandan Aydann yakalanma korkusuna, te yandan cinsel birlikteliin verdii hazza tank olur. Aldatmann verdii gerilim, cinsel birlikteliin evli olunan ele ayn at altnda gereklemesinden kaynaklanan heyecanla birletirilir. Bylece aldatmann, suun verdii zevk, cinselliin ak biimde anlatlyla tamamlanr. Okuyucu, okuduklarnn kendi hayatndan meru olmadn bilse de roman okumaktan zevk alr. Ahmet Altan, toplumsal deerlerin farknda olan bir yazar olarak, su ve gnah kavramlarn romanlarnda ska kullanr. Her iki romanda da yazar
18

A. g. e., s. 94.

186

cinselliin yer ald ya da cinselliin bahis konusu olduu birok sahnede gnah kelimesini anar:
Gnah, kendi n yaratmt odada19 Mehpare Hanmn teninde azgnla ve gnaha dokunmutu; gnaha bu kadar yaklap da gnah ileyememi, o gnahkr kadnn teninden gnahn lezzetini tadamam olmak, eyhi gnaha deil nedense sevaba ve masum kadn tenine yabanclatrmt.20 Benimle seviiyorsun, benimle her trl gnah iliyorsun, her suun ortakln yapyorsun21 O odada sevitikleri sre ierisinde Cemi kendi kocalna alm, onunla evlenmi, onunla btn gnahlar balatan kutsal bir iliki kurmu, btn bir hayat, ksack bir zaman iin de olsa, yeniden dzenlemi, kendi hayatnn ve hayatndaki erkeklerin tanras olmutu.22

Yazar, cinsellii, okurun yaamak isteyecei, yknecei bir ekilde anlatrken bir yandan da bu eylemlerin olumsuzluklarn hatrlatrcasna gnah olduklarn ifade eder. Yazarn cinsellikle gnah yan yana ve birbirlerine aykr biimlerde ifade etmesi ilk bakta elikili gibi grnmektedir. Ancak popler roman yazar her halkarda okuyucunun takdirini kazanmak istemektedir. Bu nedenle nce okuyucuyu heyecanlandracak ekilde cinsellik ieren sahneler ayrntl biimde tasvir edilir. Sonrasnda ise okuyucunun kendi deerleri de olduu gz nnde bulundurularak cinsel eylemler gnah olarak tanmlanr. Bylece okuyucu hangi ynde tavr alrsa alsn yazar onaylayacaktr. Okuyucu, bir yandan toplumsal ortamda mahrem grlen duygular roman okuma esnasna yaarken, dier taraftan gnlk hayatnn deerlerine dnerek olumsuzlama yoluyla kendisini arndrr. Arndrma ilemi srasnda ona yardmc olan kii ise yazardr. Sonuta bakalar tarafndan bilinmemesi gereken, ancak heyecan veren bir sr yazarla okur

19 20

Ahmet Altan, Kl Yaras Gibi, stanbul, Can Yaynlar, 1999, bs. 44, s. 65. A. g. e., s. 99. 21 Ahmet Altan, Aldatmak, stanbul, Can Yaynlar, 2002, bs. 3, s. 178. 22 A. g. e., s. 189.

187

arasnda paylalr ve sonra da beraberce lanetlenir. Yazar her trl eletiriyi bylece etkisiz hale getirir. Cinselliin geni biimde ilendii bir baka eser Halim Bahadrn Yal Adam Gen Kadn23 adl eseridir. Genlik As m, Pis Bir htiyar m? alt baln tayan eser, aralarndaki ya fark fazla olan iki kiinin bir gnlk ilikisini anlatmaktadr. Romanda iki kiilik vardr; bunlar, anlatc olan Ezgi ve ad bilinmeyen bir yazardr. Ezgi 23 yandadr. yl boyunca evli bir adamla iliki yaam, adam karsndan boanmaynca ondan ayrlmtr. Romandaki dier kiilik olan yazarn yklerini okur. Yazarn kadnlara deer vermesi houna gider ve birka ay boyunca ona ulamaya alr. Sonunda yazarla telefonda konumaya balarlar. Ezgi onunla sevimek ister ve stanbula gelir. Beraberce yazarn evine giderler. Elli yana yaklam olan yazar ona eski karsn anlatr. Kendisinden gen olan kars srekli sevimek istedii iin kavga etmi ve ayrlmlardr. Yazarn yaral hali Ezgiyi etkiler ve seviirler. Ezgi yazara k olur. Gece boyunca ak, kadnlar ve erkekler zerine konuurlar. Yazar yal bir erkekle gen bir kzn ilikisinin imknsz olduunu syler. Bu nedenle yalnz yaayan gl bir erkek olmay semitir. Ertesi gn Ezgi geldii ehre dner. Yazar gibi duygulu, iten bir erkek bulana kadar evlenmemeye karar verir. Romann banda Ezgi, yazarla bulumaya gitmeden nce ayna karsnda kendi vcudunu izler ve eitli yorumlar yapar. Burada kullanlan dil yazarn seslendii kitlenin erkekler olduunu gstermektedir.
Kk azma baktm bir ara. Dudaklarm etli gstermek istiyordum. iirdim onlar biraz. Gzeldi dudaklarm. Beendim. Umarm o da beenirdi. Belim inceydi. Cildim przszd. Kadife gibi yumuakt tenim. Parmaklarm ince uzun, ayaklarm gzeldi. Bacaklarmda ya yoktu. Azck kaslydm galiba. Spor yaptm iindi bu. Gslerime ise diyecek laf bulamyordum. Daha nce biriyle birlikteliim oldu geri. Ama gslerimi hrpalamasna asla izin vermedim. Zaten kadn gsnden anlayacak kadar incelikli biri deildi herif. Styensiz bile dimdikti

23

Halim Bahadr, Yal Adam Gen Kadn: Genlik As m, Pis Bir htiyar m?, stanbul, Neden Kitap, 2006.

188

gslerim. Seksen be numara skyordu. Doksan ise birazck fazla geliyordu. Harika ta gibi gsler. 23 yanda taptaze bir kadndm.24

Romann anlatcs Ezgi olmakla birlikte kulland dil erkeklere ait olan ve erkeklere hitap eden bir dildir. Ezginin vcudunun tanmlan bir erkek bak ile yaplmtr. Bacaklarnn yasz oluu, gslerinin ta gibi oluu erkek sylemini aa vuran szlerdir. Anlatc, Ezgi kimliinin arkasna snm olan erkektir. Erkek anlatcnn erkek okurlara hitabnn sz konusu olduu romanda mesajlarn cinsellik iermesi doal bir sre olarak ortaya kmaktadr. Erkek sylemi cinsellii daha ok kullanan ve tketen bir anlay ihtiva etmektedir. Bu nedenle romann dier blmlerinde de cinsellik en ok konuulan konudur. Ak romanlarnn gemii incelendiinde byk ounluunun kadnlara hitap ettii, hatta bu trn kadn roman olarak tanmland grlr. Janice Radwayin ak roman okuyucusu kadnlar arasnda yapt aratrmalar kadnlarn bu eserlerden beklentilerine dair nemli ipular vermitir. Aratrmaya gre kadnlarn ounluu ak romanlarnda cinselliin olduu sahneleri kendilerinin hayal etmek istediklerini25 belirtmilerdir. Ayn okuyucular, ncelikle yatak anlatmlar, sonra da srayla hznl son, tecavz ve fiziksel ikence26 grmek istememektedirler. Cinselliin ak anlatmna kar olan kadnlar mutlu sonla biten ak hikyelerini tercih ettikleri bilgisini vermilerdir. Erkek syleminden uzaklamaya alan, saf ak yaamak isteyen kadnn, cinselliin aka ve uzun uzun anlatld eserlerden holanmayaca aktr. Halim Bahadrn eserinde cinsellik anlatlmaya balanmadan nce Ezginin vcudu araclyla erkek syleminin ortaya konmas hedef kitlenin de erkekler olduunu gstermektedir. 1980 sonras ak romanlarna bakldnda erkeklere hitap eden ak romanlarnn saysnn artt grlmektedir. Saf ak ifade eden romanlardan uzaklaan ve cinsellie geni biimde yer veren bu romanlar araclyla erkeklerin kadnlarla ilikilere bak ortaya konmaktadr. Uzun yllar ak romanlarnn dnda tutulan, bu tr eserlerde genellikle zengin kiilikleri ile bir figran halinde bulunan

24 25

A. g. e., s. 16. Radway, Janice A.: Reading the Romance: Women, Patriarchy, and Popular Literature, Chapel Hill and London, The University of North Carolina Press, 1991, s. 66. 26 A. g. e., s. 74.

189

erkekler bylece etkin bir rol kazanm, kendilerine ait olan yeni bir tr ak roman anlay ortaya koymulardr. Yal Adam Gen Kadnda ortaya konan bir baka farkl unsur ise kadnn cinsellie dknldr. Ak romanlarnda genellikle cinsellikte aktif olan taraf erkektir. Cinselliin dourduu her trl olumsuz durumun kayna erkein bitmek bilmeyen istekleri ve hrsdr. Bu romanda ise yazar kendisinden gen olan karsyla boanmadan nce yaadklarn Ezgiye anlatrken karsnn cinsellie dknln anlatr. Kars her gn defalarca onunla birlikte olmak istemi, ondan daha yal olan yazar ise bir sre sonra kendinden phelenmeye kadar varan psikolojik kntye uramtr.
Bu arada cinsellii ok istiyor diye, yeri geliyor haftada en az on kez birlikte oluyorduk. Ve bu birlikteliklerde ok ar boalyordu. Zaten daha nce hayatnda baz erkekler olmusa da bu deneyimi ilk kez benimle yaamt. nan yarm saat sonra kalkp gelebiliyordu yataktan salona. Ancak benim halime hi aldrmadan o saatte yeniden istiyordu. Kendi bile hazr deildi, ama istiyordu ite.27

Erkek cinsellikte aktif taraf olmaktan ktnda ve kendisinden daha fazla istekli bir kadnla karlatnda cinsel kimliine dair sorunlar yaamaya balamtr. Kendisini artk yetersiz hissederek vitamin haplar imeye, spor yapmaya balar. Ancak tm bu gayretler cinsel eksiklik duygusunu gideremez. Daha sonrasnda ise byk kavgalar ettii einden ayrlacaktr. Geleneksel ak romanlar kadnlar erkeklerle ilikilerinde pasif olarak canlandrmtr. Etken taraf olan erkekler ise cinsel isteklerle birlikte anlmtr. 1960larda tevazu ve namusluluk romansn ideolojik formu olarak devam etti. Barbara Cartlandn kadn kahramanlar bunun rneiydiler. Erkek kahraman kadndan yal, deneyimli ve zengindi. Bakire, gen bayan ikna etmeye alyordu.28 Kadn kahramanlar bu eserlerde kesinlikle cinsellikten uzak duran, masumiyetini kocas iin saklayan kiilikler olarak izilmitir29. Batl ak

27

Halim Bahadr, Yal Adam Gen Kadn: Genlik As m, Pis Bir htiyar m?, stanbul, Neden Kitap, 2006, s. 31. 28 Merja Makinen, Feminist Popular Fiction, Hampshire and New York, Palgrave Pub., 2001, s. 28. 29 Bu yaklam nedeniyle ak romanlar kimi kesimler tarafndan, kadnlar, ataerkil sistemle uzlatrmaya almakla sulanmtr. Bu tartmalar iin bknz. Radway, Janice A.: Reading the Romance: Women, Patriarchy, and Popular Literature, Chapel Hill and London, The University of North Carolina Press, 1991, s. 210-220.

190

romanlarndaki bu yaklam yerli eserlere de yansm, Kerime Nadirin nclk ettii ak romanclar bakire gen kzlarn yklerini anlatmtr. 1980 sonrasnda ise ak romanlarndaki geleneksel yaklam deimi, cinsellik, kadnn da aktif biimde katld bir eylem olarak tasvir edilmeye balanmtr. Bu yaklam yine erkeklerin hayallerine seslenen bir tavr altr. Erkek cinsellii pornografiye yatkn bir kimlie sahip olduu iin karsnda da bu trden kadnlar grmek istemektedir. Yazarn einin cinsellikte doymak bilmeyen arzulara sahip olmas erkein bu konuda bitmek bilmeyen fantezilerini uyarmaktadr. Srekli olarak cinsel itahn tatmine alan erkein en byk hayali bunlara cevap verebilecek bir kadndr. Dolaysyla roman, erkek fantezilerinin dile getirilmesi zerine ina edilmitir. Eserde erkein pasif halde oluunun erkek okuyucularca alglan ise ilk bakta olumsuzdur. Ancak bu olumsuzluu gidermek iin yazar srekli olarak kitaptaki erkein yal oluundan bahseder. Ya faktr erkein cinsel arzularnn azalmasna dair geerli bir nedendir. Bylece erkek okuyucunun, yazarn yaadklarndan dolay hissettii eksiklik konusundaki olumsuz eletirisinin nne geilecektir.

2. Ak Romanlar ve Nostalji
1980 sonras ak romanlarnn bir baka klielemi zellii bu eserlerde nostaljinin geni biimde yer almasdr. Ak yaayan kiiliklerin sk sk geriye, genellikle ocukluklarna dn, yaanan hayatn olumsuzluklar ve gemie kama istei bu eserlerde ska dile getirilen unsurlardr. Arnma ihtiyacnn tezahr eklinde ortaya kan nostalji, ak kirletilmemi bir ada yaamak isteyen roman kiilerinin vazgeemedii duygulardandr. Nostalji duygusunun en youn biimde yaand eserleri kaleme alan Krat Baar son dnemin en ok okunan yazarlarndan biridir. Krat Baar Sen Olsaydn Yapmazdn Biliyorum30 ve bu eserin devam niteliinde olan Ak Bulmann ve Korumann Yollar31 adl romannda kahramanlarnn gemie kama isteini sk sk dile getirir. Serinin ilk roman olan Sen Olsaydn Yapmazdn Biliyorum, Nevit adl piyanist bir gencin aklarn anlatmaktadr. Selin, arkada Elfenin adadaki evine gider, burada Nevitle tanr. Nevit ok iyi piyano almaktadr. Annesiyle birlikte adada yaamaktadr.
30 31

Krat Baar, Sen Olsaydn Yapmazdn, Biliyorum, stanbul, Everest Yay., 2007, bs. 14. Krat Baar, Ak Bulmann ve Korumann Yollar, stanbul, Can Yaynlar, 2000, bs. 16.

191

Elfe, Nevitten holanmaktadr. Nevit ise ondan gizli olarak Selinle buluur ve sevgili olurlar. likileri gelitike Selin, Elfeye kar sululuk duymaya balar. Elfe ise Nevitin kendinden uzaklatn fark eder ancak bir ey yapamaz. Nevit iki kz da sevmektedir. Selin hamile kalr. Nevit sorumluluu almak istemez. Bir yaz sonunda Nevit ve Elfe ani biimde evlenirler. Selin dne gitmez, bunun yerine Elfeye mektup yazp Neviti sevdiini bu nedenle arkada kalamayacaklarn anlatr. Selinin krtaja karar vermesi ile roman sona erer. kinci kitap olan Ak bulmann ve Korumann Yollarnda Nevit artk yeni aklar yaamaya balamtr. Nevit tatildeyken fotomodel bir kzla ak yaamaya balar. Bu srada hala ayrlamad Asl adl bir sevgilisi vardr. Asl, Nevitin kendinden ayrlmak istediini anlam ve kapy ekip gitmitir, ama bir trl Nevitten ayrlamaz. Her gidiinde geri dner. Nevitin bir kadnla yetinemeyeceini anlamtr. Bu nedenle, en sonunda bir mektup yazp Neviti terk eder. Nevitin arkada Cemin mektuplarnda anlatt kadaryla Nevit sradan bir apkn deildir. Her ayrlkta bir parasn brakmaktadr. Daha nceki sevgilileri olan Merve ve Selinle de ayn ey yaanmtr. Nevitin yeni sevgilisi olan manken tatilden dner. Ondan sonra ehre gelen Nevit gnlerce ona ulamaya alr. Sonunda buluurlar. Manken kz tesadfi aklara inand ve programl ilikiler istemedii iin Neviti bir daha aramaz. Sen Olsaydn Yapmazdn Biliyorumda Selin srekli olarak ocukluunda yaadklarn hatrlar. Nevitle olan aknn srekli Elfenin glgesinde olmas onu mutsuz etmektedir. Nevite tutku ile bal olmasna ramen srekli olarak Elfeyi krmaktan korkar. Ayn ekilde Nevit de Elfeden gizli olarak Selinle grmektedir. Bu nedenle ikisi de birbirlerine kar srekli hasret ekmektedir. Bu psikolojik basky yaayan Selin srekli olarak gemie snr. Annesinin, onu nasl prensese benzetmeye altn, Pazar gnleri babasnn srekli gazete okuyuunu, sonralar Cici dedii vey annesini srekli olarak yeniden hatrlar32. Gemi onun iin en gvenilir zamandr. nk yaam, tank olmutur; bildii bir zaman andr. imdiki karmaa ve belirsizlik Selini rahatsz etmektedir. Selinle ayn duygular hisseden Nevit de gemii zlemektedir. Youn bir ak, srekli tedirgin biimde geirdii k mevsimi beenmeyen Nevit, renkli

32

Krat Baar, Sen Olsaydn Yapmazdn, Biliyorum, stanbul, Everest Yay., 2007, bs. 14, s. 25.

192

kazaklar giyerek kartopu oynad eski klar zlemektedir33. Selin ve Nevit yaayamadklar dnmektedirler. Var olan dnyadan kama istei sadece gemie ynelik deildir. Selin uzak lkelere gitmek ister. Gidecei bu yeni lkede Nevitle beraber hayatn batan kurmak isteyen Selin iin bu yolculuk ocuksu safla34 ulamann yoludur. Yazar romantizmin asli unsurlarn, doaya ve tarihe ka, bir arada ileyerek gnmz insannn hayallerine seslenmektedir. Okuyucu, yaad hayatn sorunlarndan uzaklamak istemektedir. Bunun yollarndan biri de kamak, baka diyarlara ya da eski gzel gnlere gitmektir. Romanda nemli olan klarn maceras deildir. nemli olan, ak yaayan insanlarn hissettii ve okuyucunun da paylat duygularn sunumudur. Okuyucu bir trl kaamad kendi hayatndan romandaki gereklik araclyla kaacaktr. Nostalji duygusu Ak Bulmann ve Korumann Yollarnda da okuyucunun nne kar. Nevit eski aklarn ne kadar gzel yaandn annesinden dinlemi ve kendi hayatnda hep onlara zenmitir. Yaadmz a soytarlar a olarak tanmlayan Nevit, soytarlk yapanlarn ok para kazandklarn ve popler olduklarn dnmektedir. Oysa eski gzel gnlerde yaanan aklar bu tr bir kirlenmeye maruz kalmamtr.
iirler unutulmaz arklar zaman zaman onlar umutsuzlua srklemi, baz mektuplarda bitmek bilmez bir ayrln acsndan szetmilerdi. Ama bitmiti ve onlar birbirlerine sz verdikleri gibi evlenmiler, ocuklar olmu, bir hayat kurmu ve bekledikleri mutluluu bulmulard. Hayatlarna asla kukular, baka insanlar, kavgalar, ktlkler girmemiti. Oysa imdi en byk sevgiler bile nasl da krlyor, beklenmedik sradan darbelerle nasl da paralanyor.35

aklarnn,

gemiin

mutlu

gnlerine

layk

olduunu

Gemile imdi arasnda yaplan karlatrma ak romanlarnda her zaman gemiin lehine sonular vermektedir. Tamara Wagner, Dickens hakknda dnce gelitirirken, nostaljik hayallerin, yaanmam olsa bile huzur ve gzellii anlattn belirtir. Ona gre, nostaljik hayaller, kimi zaman, yaamsal bir strateji olarak ortaya
33 34

A. g. e., s. 88. A. g. e., s. 108. 35 Krat Baar, Ak Bulmann ve Korumann Yollar, stanbul, Can Yaynlar, 2000, bs. 16, s. 28.

193

kmaktadr36. Nevit de kendi hayatna dhil olmayan zaman dilimini sanki yaam gibi zlemle anar. Onun iin soytarlar anda yaamann yolu eskiyi zlemle anmakla mmkndr. Nevit iin bugn mutlu olunabilecek bir zaman deildir. Srekli olarak gemii hayal etmek ise onun nefes almasn salamaktadr. Ancak bakalarnn yaad bu hayatlar hatrlamak ayn zamanda onu hznlendirmektedir. Bu yzden iine dt karamsarlk onun psikolojisinin temelini oluturmaktadr. Srekli ocukluunda grd ryalar hatrlayan Nevit37 iin imdi bir anlam ifade etmemektedir. imdiki zaman o ve onun gibiler iin mutsuzluk kaynadr. Tatilde tant manken de bu nedenle srekli babaannesi ile yaad zamanlar hatrlamaktadr. Romann en son iki cmlesi de eskiye olan zlemi yanstmaktadr: Hep eski arklar alyor. ocukluk kadar eski.38 imdiki zamann mutsuzluuna tutulan roman kahramanlar, duyarl, melankolik kiiliklere brnrler. Srekli olarak kaybettiklerini, yenildiklerini, hayatn onlar ezdiini tekrarlarlar. Nevitin, her eyi brakp yabanc bir lkeye tanm olan ocukluk arkada Cemin ona yazd mektupta syledikleri bu kiilikleri tanmlamaya yardmc olacak cmleler iermektedir.
Kimsin sen? Hep kaybeden biri mi? Yaamn kuramayan, yalnzca tam kurmak zereyken bozup yeniden oluturmaya kalkan ve bunu beceremeyen biri mi? Hep yle gerekten. Kumdan bir ato ya da iskambillerden bir ev yapmaya alp srekli kumlarn, ktlarn yklp darmadan olduunu grmekle geen bir hayat. Hep iskambillerden yaplacak en byk evin, kumdan yaplan en grkemli atonun peinde olup sradan bir yapya bile ulaamamak ne ackl deil mi?39

Okuyucu bu satrlarda kendi hayatn bulmaktadr. Ortalama bir okuyucu hayatnda birok isteine kavuamam, defalarca yenilmilik duygusunu tatmtr. Romanda kendisi gibi yenilgiye urayan insanlarla okuyucu arasnda dorudan bir ba oluur. Okuyucu kendi hayatnn canlandrld eseri daha dikkatli okumaya balar. En nemli aama burada gerekleir; okuyucu kendini romanda ezilmi, yenik karakterlerle zdeletirir.
36

Tamara S. Wagner, Longing: Narrative of Nostalgia in The British Novel , 1740-1890, Rosemunt Pub., 2004, s. 126, 138. 37 Krat Baar, Ak Bulmann ve Korumann Yollar, stanbul, Can Yaynlar, 2000, bs. 16, s. 228. 38 A. g. e., s. 250. 39 A. g. e., s. 134.

194

zdeletirme, popler romann en ok bavurduu yntemdir. Douglas Kellner konuyla ilgili olarak unlar belirtir:
Her eyden nce, popler kltr izleyicilerine onlarla zdeleebilecekleri ve taklit ederek daha da iyisini yapmaya alabilecekleri imajlar ve kiilik modelleri sunar. Bu nedenle, dier baz tavr ve davran tiplerini ktler ve yerin dibine batrrken, belirli tavr ve davran biimlerini yreklendiren rol modelleri, toplumsal cinsiyet modelleri ve eitli zne konumlar araclyla nemli sosyalletirici ve kltrlendirici etkilerde bulunmaktadr.40

zdeleme sayesinde okuyucu, romanda kendi hayatndan izler grp eserin baars konusunda olumlu bir tavr taknacaktr. Eserin baars yazarn dier romanlarnn da baars anlamna gelmektedir. Nitekim Ak Bulmann ve Korumann Yollar adl eser 2007 tarihi itibariyle 22. basm saysna ulamtr. Son dnemin ok okunan yazarlarndan olan Tuna Kiremiti de Git Kendini ok Sevdirmeden41 adl eserinde ak nostaljik duygularla ele almtr. Arda adl kadnn gemie dnerek yaad aka dair anlarn tazelemesine dayanan roman, imdiki zamann da paralel biimde ilenii ile devam eder. Romann banda Arda 17 yanda bir kzdr. Aabeyi Frat bir gn ona sevgilisinin hamile olduunu syler. Ailelerine tatile gittiklerini syleyerek stanbula gelirler. Fratn arkada Erturulun evine yerleirler. Fratn sevgilisi Esra krtaj olur ve Frattan ayrlr. Arda ise Erturuldan holanr ve sevgili olurlar. Ancak bir sre sonra Arda ilikilerinde ve kendisinde eksikler hissedip Erturuldan ayrlr. Aradan yllar geer. Arda 40 yana gelmitir ve evliliinden bir ocuu vardr. Kocasyla ayrlm ve olunu bir sre iin onun yanna gndermitir. Erturul ona telefon eder ve Eskiehire geleceini syler. Arda ve Erturul karlatklarnda zlemle sarlrlar. Erturul, ona Dnya adl kzn gsterir. Erturulun kars lmtr ve kzna yllarca kendi bakmtr. Ancak bir antiyede alan Erturul iin kzna bakmak giderek zorlamtr. Bu nedenle Ardaya kzn alp anneannesinin yanna, stanbula gtrmesini syler. Arda kabul eder. Dnyay alp trenle stanbula hareket eder.
40

Douglas Kellner, Popler Kltr ve Postmodern Kimliklerin nas, ev. Glcan Sekin, Dou Bat, Yl:4, Say:15, Mays, Haziran, Temmuz 2001, s. 196. 41 Tuna Kiremiti, Git Kendini ok Sevdirmeden, stanbul, Doan Kitap, 2002, bs.3.

195

Arka kapakta nostalji, ak krklklar, evlilik, birbirini sonradan anlamann hzn ve aclara ramen hayata tutunma abalar42ndan bahsettii belirtilen roman bu szlerle okuyucuya bir mesaj verir. Gnlk hayatn skclndan bunalan okuyucunun bu eseri okuyarak o ok zledii eski, gzel gnleri yaayabilecei ne srlr. Nostaljiye her zaman yatkn olan okuyucu bu szlerle eseri almaya ynlendirilmi olur. Roman, Krat Baarn da uygulad bir yntemle, gemi ve bugnn paralel anlatm ile okuyucuya sunulmaktadr. Bu yntemle yazar, okuyucunun gemi ve bugn arasndaki balar roman ilerledike kurmasn salamaya alr. Okuyucu balangta mulk olan kiilikleri ve onlarla ilgili olaylar, bir karmaann, i ieliin karanlndan karr ve zihninde kronolojik biimde yeniden dizerek anlamaya alr. Bir edebi yntem olarak sk kullanlan bu teknik popler romanlarda, zellikle yukarda anlatlan iki yazarn eserlerinde, edebi amalarn dnda kullanlr. Ak romanlarnda akn ilenii en nemli noktadr. Kadn ve erkein ilikilerinin geliimi, bu srada birbirlerine kar hislerinin deiimi hassas biimde ilenmek zorundadr. Ancak yazarn aka dair ok derinlikli fikirleri olmamas, konuyu geniletmede sknt yaamas durumunda, bu eksiklik edebi tekniklerle giderilmeye allr. Okuyucuya deerlendirecei malzeme verilemeyince, onun, gemi ve imdi arasndaki balantlar kurmakla megul olmas salanr. Tuna Kiremitinin eserinde akn bireyler zerindeki etkisi, yllar sonraki etkisinin neler olduu hibir ipucu verilmeden tamamen yzeysel biimde aktarlr. Arda ve Erturulun ilikilerinin genliklerinde nasl devam ettii, ayrlk srecinin ayrntlar okuyucuya bildirilmez. Roman bir aka deinmekte ancak onu anlatmamaktadr. Okuyucu sadece iki insan arasnda zel bir iliki olduunu sezer. Bunun tesinde bir bilgiye sahip deildir. Geri kalan ksm okuyucu tarafndan tamamen znel biimde doldurulur. Bylece yine okuyucunun aktif olarak roman okuduu, roman yazarla birlikte yazd bir sre oluur. Yazar belli ipularn vermi, gerisini okuyucuya brakmtr. Popler romancnn okuyucuyu romana balama, roman gnlk hayatn bir paras yapma sorunu bu yolla zlmtr.

42

A. g. e., arka kapak yazs.

196

3. Ak Romanlarnda Yeni Kadn Kimlii

1980 sonras ak romanlarnda hzla deien toplumsal yapnn izlerini grmek mmkndr. hayatndaki kadnlarn saysnn artmas, eitim seviyesinin eskiye oranla daha da ykselmesi gibi nedenlerle kadnlar toplumsal hayatta daha aktif roller almlardr. Kadnlarn deien rolleri zellikle ak romanlarna dorudan yansmtr. Yeni dnemin ak romanlarnda kadnlar i hayatnda, erkeklerle eit seviyelerde, kendine gvenen insanlar olarak tanmlanmaya balamtr. Modern kadn en ok anlatan yazarlarn banda Duygu Asena gelmektedir. Asena kadn haklarn savunan almalarn roman araclyla da srdrm, eserlerinde kadn, erkek yazarlarn aksine, erkeklerle eit biimde yanstmaya almtr. Geleneksel kadn kimliine kar kan, yeni bir kadn roln savunan Asena, bu tavr nedeniyle 80lerde ve 90l yllarda en ok okunan yazarlardan biri olmutur. Duygu Asenann Aslnda Ak da Yok43 adl eseri bu abann rnlerinden biridir. Dier ak romanlarna benzer ekilde bu eserde de ad olmayan bir anlatc kadn vardr. Kadnn sevgilisi Aydn, Amerikadadr. Kadn onun zlemiyle srekli alar. Bir gn Amerikaya gider. Aydn ona kalmasn ve evlenmelerini teklif eder, ancak kadn kabul etmeyerek geri dner. Kadn, Aydn olmadan yaayamayacan dnr ve ondan lkeye geri dnmesini ister. Aydn dndkten sonra ayn evi paylarlar. Daha sonra Aydnn teklifi zerine evlenirler. Zamanla baz sorunlar yaamaya balarlar. Kadn dzenli yemek yapmaz, Aydn danktr. Anlatc kadn hamile kalr. Kavga etmeye balarlar. Kadn Parise gider ve ocuunu orada dourur. Daha sonra Aydnda oraya gider ve yurda beraber dnerler. Aydn karsna kar iyi davranmamaktadr. Kars ise srekli sevgi bekler. Bir gn Aydn eyalarn alp evi terk eder. Romann sonunda anlatc, kadn haklarn savunan gazeteci bir adamla grmeye balar. Ancak adam ondan kendi kadn olmasn isteyince hayal krklna urar ve ayrlr. Romandaki anlatc kadn, okumu, i yaamnda baarl olmu, orta snfa mensup biridir. Basn hayatndaki baarlar nedeniyle srekli ilgi odadr. evresindeki erkekler onu baarlarndan tr tebrik ederler, ancak kadnlar bundan honut deildir. Baarl kadn dier kadnlar tarafndan sevilmemektedir.
43

Duygu Asena, Aslnda Ak da Yok, stanbul, Afa Yay., 1989.

197

hayatndaki kadnlarn birbirlerine destek olmak yerine tam tersi bir tavr sergilemeleri yazarn zerinde durduu bir konudur. zellikle i hayatnda srekli olarak ikinci snf insan olarak grlen kadnlarn kendi hemcinslerine kar izledikleri bu tutum nedeniyle kadnlar aras dayanma azalmaktadr. Anlatc kadnn Aydnla kurduu iliki biimi de bu yeni kadna dair nemli ipular barndrmaktadr. Kadn ve Aydn beraber yaamaya baladktan sonra evin masraflarn da ortak olarak karlamaya balarlar. Kadn, kazand paray getirip erkee teslim etmez, kendine dair harcamalarna erkei kartrmaz. Ortak masraflar iin ortak bir hesap oluturur ve eit biimde bu hesaba katkda bulunurlar. Ayrca birbirlerinin ne kadar para kazand bilmezler. Evlilie formalite olarak bakarlar. Evlendiklerinde de ilikilerinin ayn biimde sreceini dnerek nikh masasna otururlar. Ancak durum bekledikleri gibi olmaz. Kadnn evde dzenli olarak yemek yapmamas, Aydnn sk sk annesinin evine giderek orada ev yemei yemesine neden olur. Ayrca evdeki yaam tarzlarnn farkll da aralarnda gerilime neden olmaktadr. zgr kadn, erkekle beraber yaamann zorluklarn anlamaya balamtr. Yazar, yeni kadnn nasl olmas gerektiini romandaki kahraman araclyla kurgular. Anlatc kadn, geleneksel deerlerden holanmamaktadr. Bu tr yaam sren kadnlara kar fkelidir. Aydnn annesinden bahsederken Annesinin o ocuklar dnda rettii ve yaratt hibir ey olmam yaam boyunca44 diyerek geleneksel kadn kimliini kmser. Kadnn evde oturup ocuk dourmas, ev ileriyle megul olmas anlatcnn houna gitmez. Duygu Asena, entelektel bir kadn yazar olarak deien zamann farkndadr ve kendisi de deiimi istemektedir. Bu nedenle klasik ak romanlarndaki kadn kimliini reddeder. Bu eserlerdeki kadnlar, en byk amac kendisini seven bir erkekle mutlu bir evlilik yapmak isteyen kiilikler olarak izilmitir. Ak roman, erkek ve kadn kahramann evlilii aracl ile gelenee ve ayn zamanda var olan sosyal konumlar itibariyle gereklie balln teyit eder.45 Dolaysyla ak roman muhafazakr bir tavr taknarak okuyucusu olan kadnlara da bunu tler. Ancak Duygu Asena bu anlayn farkndadr ve deimesi gerektiini ok ak mesajlarla anlatr.
44 45

A. g. e., s. 62. Jan Cohn, Romance and The Erotics of Poetry: Mass-Market Fiction for Women, Durham ve Londra, Duke University Pres, 1988, s. 9.

198

Anlatcnn geleneksel kadn kimliini eletirisi kitapta anlatlan bir yaam hikyesi ile desteklenir. Anlatc, Amerikadan dndnde sekreteri Zelihann iten ayrldn renir. Zelihann hayatn anlatarak kadnlarn yazgsn ortaya koymaya alr. Zeliha kklkten itibaren evlenmeye programlanr46. eyiz dizer. Biraz byynce sevmedii, cce bir adamla evlendirilir. Adam, Zeliha ile zorla cinsel iliki kurmaktadr. Para sknts ektiklerinde Zeliha almaya balar. yerindeki bir adamla tanp onunla kaar. ki ocuunu da geride brakmtr. Zelihann hikyesi kendi kaderine kar kamayan, kklkten itibaren verili kadn kimliini kabul eden tm kadnlarn hikyesidir. Yazar kadnlarn yeni toplumsal yap ierisinde yer almak iin ellerinden gelen her eyi yapmalarn ister. Duygu Asenann izdii baarl kadn profili pek ok kadn iin ulalmak istenen seviyeyi belirtir. Bu anlamda toplumsal deerlerin basks altnda yaayan kadnlar iin bir rnek tekil etmekte, birok kadnn sorunlarn dile getirmektedir. Dolaysyla eser kadnlara hitap eden, yaamda aktan baka nemli konularn da olduunu syleyen bir yapya sahiptir. Ancak yazar bu ar srasnda her kadnn ayn imknlara sahip olamayaca gereini gz ard eder. Birok kadnn hayatta aresiz kalmas, kimilerinin de istedii iin geleneksel yaama dhil olmas onun iin sadece bir ayrntdr. Romanda anlatlan kadnla ayn ansa sahip kadnlarn hepsinin kendisi gibi baarya ulaamayacaklar da unutulmutur. Kendini almaya ve baarya adayan anlatc unlar ifade eder: Yaamm aslnda ok gzel sryor. im tm dnyam kaplad. almaktan ve alp baarya ulamaktan baka bir ey yok sanki yeryznde. allmayan ve baarnn bulunmad bir yaam dnemiyorum.47 Onun iin baar, bir kadn iin hayatta tek k yoludur. inde ykselip iyi para kazanarak tek bana yaamay semeyen kadn teslim olmutur. Duygu Asena, eserde, olmasn istedii kadn kimliinin dnda ak da ilemitir. Romann banda Aydnn Trkiyeye gelmesini isteyen anlatc, evlilik sonrasnda yava yava akn bitiine ahit olur. Srekli olarak baarya odaklanan, iinden baka bir ey dnmeyen anlatc, Aydnla ilikisinin birden bitmesini anlayamaz. Onun iin evlilik, ilikinin bu hale gelmesinin ba sorumlularndandr. Ancak zerinde durulmas gereken nokta akn erkeklerin beklentileri zerine kurulmu olmasdr. Roman, erkeklerle kadnlarn rol dalm yaptklar bir toplumda akn kendi doasna uygun olarak geliemeyeceini, erkek ve kadnn
46 47

Duygu Asena, Aslnda Ak da Yok, stanbul, Afa Yay., 1989, s. 27. A. g. e., s. 38-39.

199

ilikilerinde deien dengelerin ak duygusunu tahrip ettiini ortaya koyar. Btn olarak ak bu geleneksel yapnn bir sonucudur. Kadnlarn ne kmas bu yapy yeniden ekillendirmekte ve bu yapya ait olan ak da yok etmektedir. Duygu Asena eseri popler klabilmek iin kadnlara hitap etmeyi ve onlarn yaadklar sorunlar dile getirmeyi semitir. Eserde kadnlara ak mesajlar verilerek hedefteki okuyucu kitlesinin onay beklenmitir. hayatnda ykselmeye alrken erkeklerle ilikilerini buna gre ayarlamaya alan pek ok kadnn ortak sorunlarnn dile getirilmesi eserin baars iin nemli bir katk salamtr. Duygu Asenann Ak Gidiyorum Demez48 adl eseri ise erkek ve kadnlar daha dengeli olarak ileyen, iki cins arasndaki ilikileri ileyen bir romandr. Yine toplumsal deiim srecinde kendine yeni yerler edinmi kadnlarn ve onlarla ilikide olan erkeklerin anlatld roman, kadnlarn cinsellie bakn da ortaya koymaya almaktadr. Romanda birden fazla kadnn yaad ilikiler konu edilmektedir. Romann kahramanlar olan Demet ve Selin, kadnlarn modern i evrelerindeki baarlarn temsil etmektedir. Demet bir televizyon kanalnda spikerdir, nianls Sinan bilgisayar uzmandr. Selin ise bankacdr ve kocas Bora bir gazetede spor servisi mdrdr, bir oullar vardr. Selinin kocas Bora, ounlukla yurt dnda, ksa sreli ilikiler kurmaktadr. Bir gn Bora, spor programna katlmak iin gittii televizyon binasnda Demetle tanr ve ondan holanr. Sonraki gnlerde Bora onu arar. Yemek iin buluurlar, sonra Demet, Boray evine arr ve seviirler. Bora ve Demet ilikisi gelitike, Demetin, nianls Sinanla ilikisi bozulmaya balar. lerleyen dnemde Demet, Boraya nianl olduunu syler. Bora da evli olduunu itiraf edince Demet evli bir adamla birlikte olamayacan syleyerek ondan ayrlma karar alr. Ancak bunu baaramaz ve barrlar. Bora ise her iki kadna kar da sululuk duymaktadr. Ayrca Demetin evlenme isteine evliliin ak bitirdii gerekesi ile kar kar. Bora evinden ayrlr ve Demetle bir ev tutarlar. Selin bu srada hamile kalr. nceleri evliliklerinin bu zor dneminde ocuk dourmak istemez. Demet de hamile kalr. Demet, Borann mutlu olmadn grnce krtaj olur. Bora, olunun yaamn etkileyemeyeceini syleyerek

48

Duygu Asena, Ak Gidiyorum Demez, stanbul, Doan Kitap, 2003.

200

Demetten ayrlr. Ancak birka gn sonra tekrar Demeti arayp onu zlediini syleyince Demet grmeyi kabul etmez. Romann sonunda yazar bu drt kii iin farkl senaryolar yazar ve roman biter. Roman youn bir ak yks yerine gnlk hayatta ve ounlukla orta snf evrelerde gelien ilikileri konu almaktadr. Bu evrede yaayan kadnlarn, yaama ve erkeklerle ilikilere baklar ayrntl rneklerle ortaya konmaya allr. 1980 sonras ak romanlarnda Batl rneklerine uygun biimde kadnlar i yaam ierisinde anlatlmaktadr. Carol Thurston, Batda 1980li yllarda yazlm olan ak romanlarn incelerken kadnn deien rolne dikkat ekmektedir. Bu eserlerde kadn, ev ilerinin yannda bireysel giriime aktr ve ekonomik olarak kendine yetebilmektedir. Erkek kahraman ise kadnn bu giriimlerini destekleyen ve yreklendiren bir kiiliktir.49 Ak Gidiyorum Demezde ekonomik gc olan ehirli kadnlarn, ilikileri, geleneksel kadn rolnden farkl gzlerle deerlendirdii ortaya konulmaktadr. Bir TV kanalnda spiker olan, yani i hayatnda baary yakalam olan Demet bu yeni tavrn temsilcilerindendir. Demet, ablasnn, kocasyla ilikisini sorgularken kadnn da erkek kadar cinsel zevklere sahip olmas gerektiini syler. Ablas, evli olduu on be yl boyunca hi cinsel doyuma ulamamtr. Demet bu gibi sorunlarn ancak kadnlarn evlilik ncesinde erkeklerle cinsel iliki kurmalaryla dzelebileceini savunur. Bu adan Demet yeni bir tr kadnlk anlayn sergilemektedir. Geleneksel deerlere kar kar, kadn ve erkein evlilik bandan nce ilikilenmeleri gerektiini savunur. Evlilik ncesi ilikinin yeniden deerlendirilmesinin yannda evliliin kendisi de sorunlu bir alan olarak grlr. Selin ve Borann evlilii zamanla tekdze bir hal alm, her ikisi de bundan sklmaya balamtr. Cinsel hayatlar da ayn skc tempoda srmektedir. Selin bu durumu yle tasvir eder:
Bora can sevimek istedii an beni okamaya balar, ne yapmas gerektiini bilir, hemen onlar yapar, beni istekli hale getirir hemen Ben de hi uzatmadan hazr olurum sevimeye hemen nk istediklerimi ve istemediklerimi bilir ve sadece holandm eyleri yapar, bencil deildir yani, ben de hemen doyuma

49

Carol Thurston, The Romance Revolution Erotic Novels for Women an Quest for a New Sexual Identity, Urbana, University of Illinoi Press, 1987, s. 8.

201

ularm, ardndan o. Sonra ya konuuruz ya uyuruz O uyur. Ben dnp dururum sama sapan eyleri.50

Evliliin skc hale gelmesi ile birlikte bireyler farkl k yollar bulmaya alrlar. Selin iine daha sk sarlrken Bora zellikle yurtdna gittiinde baka kadnlarla birlikte olur. Benzer durum Demet ve Sinan ilikisinde de vardr. Sinan srekli olarak Demetin gururunu okar, onun dier kadnlardan daha gzel olduunu syler. Bu szler Demeti houna gider ama hayatndaki eksiklii gideremez. Demet, nianls ile ilikisinde hi zlmedii gibi hi sevinmemitir de51. Dolaysyla o da aray iindedir. Bu srada karsna Bora kar ve her ikisi de aradklarn bulduklarn dnrler. Ancak Demet ve Bora ilikisi, zamanla, ilk dnemlerdeki heyecan kaybetmeye balar. Demetin hamile kalmas ise Bora iin macerann sonu anlamna gelmektedir. Yeni bir ocuk istemeyen Bora Seline geri dner. Evlilik hayatnn monotonluu ksa bir sre iin giderildikten sonra ayn hayata geri dnlr. Yazar, sradan bir evlilii srdren bireylerin zaman iinde yeni araylara girmelerinin kanlmaz olduunu ortaya koymaktadr. Son dnem ak romanclar ierisinde en popler isimlerden biri de Canan Tandr. Tan da yazd eserlerinde kadn ve erkein gnmz koullarnda yaad ak anlatmaya alr. Canan Tan, Yreim Seni ok Sevdi52 adl eserinde dnya ile giderek daha sk ilikiler kuran Trk kadnnn yaad deiimi konu edinmektedir. Duygu Asenann eserlerinde olduu gibi Canan Tan da modern i ve eitim hayatna giren kadnn servenini anlatmaktadr. Yreim Seni ok Sevdinin kahraman olan Asl niversiteyi kazandktan sonra Muratla tanr. Bir sre sonra birbirlerini sevdiklerini itiraf ederler. Murat, Asl ile evlenmek ister ancak Asl, onun memleketi olan Bursaya gitmek istemez. Murat ise irketleri Bursada olduu iin oradan ayrlamaz. Ayrca Muratn ailesi de evlilik konusunda bir oldubittiye kardr. Asl yksek lisans iin ABDye gider. Trkiyeye dndnde Murata uzun sre gelemeyeceini, Muratn zgr olduunu syler. Murat, onu beklemek istediini syleyince Asl, hayatn kat gereklerinden bahsederek buna kar kar.
50 51

Duygu Asena, Ak Gidiyorum Demez, stanbul, Doan Kitap, 2003, s. 24-25. A. g. e., s. 31. 52 Canan Tan, Yreim Seni ok Sevdi, stanbul, Altn Kitaplar, 2007, bs. 11.

202

ABDye dnen Asl, Robin adl bir profesrle evlenir. Bu arada Murat da baka biriyle evlenmitir. lerleyen srete Asl, Robinin duyarszln sklr ve boanrlar. Asl, Trkiyeye gelip bir niversitede almaya balar. Aradan birka yl geer. Asl, Bursaya bir konferansa gittiinde Muratla karlar. Murat, onu hi unutmadn syler. Asl ise birok ey iin ge olduunu dnr. Romandaki temel kiilik olan Asl, Murata k olduktan sonra ilikileri giderek geliir. Bu akn doal sonucu gibi grnen evlilik ise Aslnn zgr, kendi hayatn ekillendirebilmi bir kadn olma hayali nedeniyle gereklemez. Romanda, Asl ve Murat aknn karlat en byk problem Aslnn bu tavrdr. Asl, ailesi zengin olmasna ramen babasnn parasyla okumay ya da hayatn kurmay dnmez. Tam tersine ailesinin maddi destek vermek istemesine srekli olarak kar kar. Bu gereke onun, Muratn evlilik talebine ret cevab vermesine neden olur. Murat ok zengindir ve onunla evlenmesi halinde Asl ok rahat bir hayat srebilecektir. Buna ramen Asl, Bursaya gitmek istemez. Gidecek olsa, bakasnn boyunduruu altna gireceini, srekli olarak kocasnn parasna muhta olacan dnmektedir. Aslnn yeni bir kadn kimliini savunduu ortadadr. Asl, okumu, yabanc dil bilen orta snf bir aileye mensup bir gen kz olarak zengin koca bulma hayallerine kardr. Ak romanlarnda yakn dnemde ska ilenen zgr, kendi kendine yetebilen kadn hayalinin bir yansmas olarak Aslnn dnceleri okuyucu iin yabanc deildir. Modern yaamn bir paras olarak kadnlarn gittike daha ok bamszlat ve kendine ait bir hayat kurmak, seimlerini kendi isteiyle yapmak istedii bilinmektedir. Asl bu yeni kadnn temsilcilerinden biridir. Okuyup kendi mesleini edinmek iin aka hayr demek de dhil her trl fedakrla hazrdr. Aslnn yurtdnda eitimini devam ettirme istei de onun temel amacyla uyumlu biimde geliir. Asl, Muratla ilikisinin geleceini dnmeden yurtdndaki okullara bavurular yapar. Bu srada Muratn ondan beklentileri Asl iin nemli deildir. Roman bir ak ilikisini anlatma amacnda olmakla beraber bu amaca ynelik duygu birikimini bir trl aktaramamaktadr. Asl srekli olarak kendi hayatn kurma peinde koar ve bu srada k olduu Muratla arasndaki ilikinin nasl dzenleneceini dnmez.

203

Asl, yurtdna gittiinde Jay adl Amerikalnn kendisine yaknlama abalarn anladnda Muratn fotorafn gstererek ona k olduunu syler. Ancak Muratn ailesinin onu baka bir kzla evlendirmek istediini rendiinde byk bir tepki vermez. Tatil iin Trkiyeye geldiinde ise Murata, isterse ailesinin setii kzla evlenebileceini syler. Buna kar kan Murata herkesin kendi hayatn belirlemesi gerektiini, hayatn zor olduunu, kendisi dhil kimseye balanmamasn syler. Aslnn tm bu tavrlar klasik bir ak roman kahramanndan olduka farkldr. Aslnn Murata baka biriyle evlenebileceini sylemesi ilk bakta bir fedakrlk gibi grnmektedir. Okuyucu, bir an iin Aslnn, Muratn mutluluu iin kendi akn feda ettiini dnr. Ancak Aslnn hayata dair temel amalarna bakldnda bu tavrla asl kendisini zgrletirmitir. Dolaysyla Asl bir ak roman kahramanndan bekleneni yapmaz; romantik bir tavr taknmaz. Muratn Beyza ile evlenme ihtimali olduunda Asl, kskanmaz, sinirlenmez, zlmez; hibir eyi aksatmadan kendi hayatn srdrmeye devam eder. Bu ilikide ac eken srekli olarak Murattr. Roman, Asl ve Murat arasndaki ilikinin derinliinin ortaya konulmad, baka konularn srekli olarak devreye girdii bir yapda devam eder. Yreim Seni ok Sevdide romantik olan, ak anlatan tek unsur, alntlanan iirlerdir. Murat ve Aslnn birbirlerine verdikleri iirler hep ak zerinedir. Akn en romantik biimlerde tasvir edildii bu iirler dnda romantizmin yaanmad eserde bu eksiklik kimi somut dnya ile giderilmeye allr. Sonradan Aslnn kocas olan Robinin onun iin yapt hazrlklar maddi llerde bir romantizm sahnesini ortaya koyar.
Oturacamz masann zeri gllerle bezenmi. Anlald bu gecenin mkemmel olmas iin, tm becerisini ortaya dkm Robin. Mum , arap, nefis yemekler ve mzik Robin, geceye son noktay kare eklinde bycek bir kadife kutuyla koyuyor. nce bir iilikle ilenmi prlanta tal kolye, kpe, bilezik takm.53

Aslnn tm bu manzara karsnda bann dnmesi, heyecanlanmas onun lkse olan hayranlnn da bir ifadesidir. Roman boyunca aile parasn harcamaya
53

A. g. e., s. 416.

204

kar ksa da Asl hibir zaman maddi problemler yaamaz. ABDde ve Trkiyede yaam kalitesi dmez. Canan Tan, eserinde, dier ak romanlarnda grlmeyen bir yntem kullanmaktadr. Asl srekli olarak gezdii yerleri okuyucuya anlatr. Romann banda T binasnn tarihi ile balayan bu anlatm Trkiye ve ABDdeki pek ok ehir, bina, lokanta gibi meknn tantlmasyla devam eder. Asl, roman boyunca bir turist rehberi edasyla tarihsel bilgiler verir. Bursaya arkadalar ile birlikte yaptklar gezi esnasnda Mihali Peynirini, Bursann tarihini, ehrin semtlerini ve dnerken de Trilye antik kentini anlatr. Yeil Trbenin tantm dierleri gibi turistik bir geziyi andrmaktadr:
elebi Mehmetin 1414-1421 yllar arasnda, devrin nl mimar Hac vaz Paaya yaptrd trbede, kendi sandukasnn yan sra oullarnn, kzlarnn ve daysnn sandukalar da belli bir dzene gre sralanm. Trbenin drt bir yanndaki yeil renkli ini sslemeleri ve gene iniyle kapl mihrap, gerek bir sanat aheseri. Ancak 1855 byk depreminde, trbenin ve yzeydeki inilerin hasar grdn, u anda grdklerimizin, orijinalinin Ktahya inileri ile onarlm hali olduunu renmek, kk apta hayal krkl yaratyor. Trbenin hemen karsnda Yeil Cami var. 54

Aslnn Bursa gezisi elli drt sayfa boyunca anlatlmaktadr. Yazarn, okuyucunun dikkatini ekmek zere bu tr bilgileri kulland anlalmaktadr. Bundan daha nemlisi ise popler roman yazarnn eserin hacmini arttrma abasdr. Eserlerin hacmi ile yazarn kazand para arasndaki paralellik, Canan Tann, eseri, akla ilgisi olmayan birok bilgiyi kullanarak iirmesine neden olmutur. 474 sayfalk romann byk bir ksmnn bu ekilde doldurulmas ve aka dair ok az ey sylenmesi maddi karn n planda olduunun kantlarndandr.

4. Ak Romanlarnda Evlilik Kurumunun Eletirisi

1980 sonrasnda yazlan ak romanlarnda evliliin tekdzelii ve ak bitirdii sk kullanlan bir kliedir. Evlilik kurumunun geleneksel deerler iindeki nemli yeri, deien toplumsal yap ile birlikte eletirilmeye balanmtr. Tm toplumlarda hzl deiim srelerinin yaand dnemlerde toplumsal deerlerdeki anma Trkiyede de etkisini gstermitir. 1980li yllarda ekonominin giderek
54

A. g. e., s. 98-99.

205

gelimesi, siyasal ortamn yeniden ekillendirilmesi ve teknolojinin bireylerin hayatn ynlendirmeye balamas geleneksel yapnn bozulmaya balamasna neden olmutur. Bu sre aile kurumunun da ypranmasn beraberinde getirmi, bireylerin, evlilie dair tercihlerini yaparken eskisinden farkl ltlerle hareket etmelerine neden olmutur. Yukarda da belirtildii gibi boanma oranlarnn her geen gn artmas kadn erkek ilikilerinin yeniden ekillendiinin gstergelerindendir. Yerli ak romanlar bu deiimi yanstan konular kullanmaya balamtr. Eski ak romanlarnda birbirlerine tutku ile bal iftlerin maceralar anlatlrken 1980 sonras ak romanlarndaki ilikilerde maddi deerlerin, pop kltrnn daha nem kazanmaya balad grlmektedir. Ak Gidiyorum Demezde, Demetin ideal erkein nasl olmas gerektiine dair yazd liste bu durumun yansmasdr. Demet, listesine ideal erkein spor ve k giyinen, ok iyi dans eden, iyi bir ii olup ok para kazanan, baarl ve zengin olduu halde bununla kaslp iinmeyen, ok iyi sevien vb.55 zelliklere sahip olmas gerektiini yazar. Bu beklentiler sadece bir roman kahraman olan Demetin deil yeni nesil kadnlarn da istekleri olarak grnmektedir. Romanda anlatlan yeni nesil kadn ve erkeklerin kar cinste bekledikleri en nemli zelliklerden biri cinsel cazibedir. Cinsellik bir ilikinin en nemli unsurlarndan biri olarak sunulur. Hayatn ak ierisinde cinsel yaam srekli olarak nemini korumaktadr. Selinin, Borann ve Demetin yaamlarn ynlendiren temel unsurlardan biri cinselliktir. Onlarn dnda Sinan da Demetle ayr kald srete barda tant bir kzla cinsel iliki yaar. Romann genelinde cinsellikten bu kadar uzun bahsedilmesi yazarn tabular krma abalarndan biri olarak grnmektedir. Ak, ulvi, fedakrlk gerektiren bir duygu olmaktan kararak gnlk hayatn sradan ilikileri iinde yeniden deerlendirme abas, deien kadn erkek ilikilerinin niteliini aklamaktadr. Duygu Asenann yukarda bahsedilen kitab, Aslnda Ak da Yok, bal ile bu mesaj veren bir eserdir. Modern yaam ierisinde deien kadnn anlatld bir baka eser Ahmet Altann Aldatmak56 adl romandr. Skc evlilik konusu bu eserde de kendini gstermektedir. Evli bir kadnn tekdze hayatndan uzaklamak iin baka bir
55 56

Duygu Asena, Ak Gidiyorum Demez, stanbul, Doan Kitap, 2003, s. 33. Ahmet Altan, Aldatmak, stanbul, Can Yaynlar, 2002, bs. 3.

206

erkekle ilikiye girmesini ve bu srada yaad zevk ve vicdan azabnn yks olan Aldatmak yaymland dnemde geni tartmalara neden olmutur. Aldatmak romannn kahraman Aydan adl baarl bir st dzey yneticisi olan kadndr. Aydan, Haluk adl bir doktorla evlidir. Bir kzlar vardr. Aydan oturduklar siteye bir ocuk park yaplmas iin yine sitede oturan Cemle grr. Cem ok zengin bir mimardr. Aydan, sonraki grmelerinde ondan holanmaya balar. Kocasna kar vicdan azab duyar, ancak monoton hayatndan bkmtr ve heyecan aramaktadr. Bu nedenle Cemle bir iliki yaamaya balar. likileri ilerledike Cemin kendisine ilgisiz davrandn fark eden Aydan bu durumdan holanmaz. Bir sre sonra ayrlrlar. Aydan kendisine heyecan verecek yeni bir eyler arar. Neticede komularna oturmaya gittiinde kk eyalar almaya balar. Bir gn evlerinden czdan ald bir ift, onu polise ikyet eder. Ancak suu kesinlemeyen Aydan karakolda serbest kalr. Aydan, kocas Haluka her eyi anlatr. Haluk ok ac eker ama yine de siteden ayrlp hayatlarn yeniden dzene koymaya karar verirler. Aldatmakta cinsellik evlilik d ilikiye dayanmaktadr. Kl Yaras Gibi romannda da evlilik d ilikiler yaanmakla beraber, Hikmet Beyin deneyimleri karsnn isteiyle olmu, Mehpare Hanmn evlilik d ilikisi ise ayrntl olarak anlatlmadan Hikmet Beyin intiharna sebep olarak bitmitir. Aldatmakta ise romann tamam Aydann kocasn aldatmasn anlatmaktadr. Aydan da tpk Ak Gidiyorum Demezde olduu gibi yllar sren bir evlilikten sklmtr. Aydan da sosyal olarak iyi bir seviyededir. Bir bankada st dzeyde almaktadr. Kocasnn da doktor olmas ile beraber ailece ekonomik olarak herhangi bir sknt ekmemektedirler. Ancak maddi bakmdan iyi durumda olmak iin harcanan aba, evlilik hayatnn srekli ayn biimde srmesi Aydan bunaltmtr. Bu nedenle balarda kendisinin de farknda olmad bir aray ierisindedir. Sonunda Cemle tanmasyla birlikte kendi araynn farkna varan Aydan yaad ilikide hissettii heyecan uzun sredir tatmadn fark eder.
Yaadklar, duygularnn her birini, yllardan beri kvrlp yattklar sessiz kelerden neredeyse iini paralayarak kopartm, birou oktandr uyumu o duygularn hepsine bir hayatiyet vermi, ruhunun dokunulmam hibir yerini

207

brakmam, ne varsa, ocukluundan bu yana iinde ne biriktiyse hepsini unutulmuluklarndan kartmt.57

Evlilik kurumunun ruhunu ezdii Aydan yeni bir iliki araclyla unuttuu duygular yeniden hissetmeye balamtr. Bu aamadan itibaren onun iin nemli olan tek ey bu heyecan srdrme arzusudur. Cemle ilikileri ilerledike ona daha ok balanmasnn nedeni de giderek artan oranda ayn heyecana balanmasdr. Bu gl hislerine ramen Aydan evliliin verdii sorumluluklardan kurtulamaz. Kocas ve ocuuna kar srekli olarak sululuk hisseder. Ancak Aydan baka biriyle sevimekten ok hayatna heyecan katma amacndadr. Bu nedenle Cem onun iin daha ok bir aratr. Onunla ilikisi bittikten sonra da heyecan aray devam eder. Bu sefer tandklarnn evlerinden kk eyalar almaya balar ve ayn heyecan yakaladn fark ederek almaya devam eder. Yakalanncaya kadar almay srdren Aydan sonunda byk bir utanla kendisine gelir ve baka bir yere tanmaya mecbur kalrlar. Evlilik kurumunun mutluluu engelledii dncesi Halim Bahadrn Yal Adam Gen Kadn romannda da geni yer tutar. Ezgi ile gece boyunca konuan yazar onun evlilie dair hayallerinin tersi dnceleri savunur.
Ve her kadn gibi dedi, sen de mutlu bir evlilik yaamak isteyeceksin. Ama bu da yetmeyecek. likinde bir kez ak tattktan sonra, evliliinde de ak isteyeceksin. Ve bu olmayacak. Ksa bir sre olabilir. Ama sonra bitecek. nk evlilik bir kurumdur, Ezgi. Yasalar var, yasaklar var, sorumluluklar var. Akta yasa, snr, sorumluluk yok. Evlilik ad verilen irkette ak olamaz. irket kurallar izin vermez aka.58

Evliliin bir irkete benzetilmesi geleneksel ak romanlarndan kopu anlamna gelmektedir. Dier konularda olduu evlilikte de deien deerler sistemi yakn dnem popler romann derinden etkilemi, akn ifade ettii anlam deimeye balamtr. Geleneksel ak romanlarn evlilik mutlu olmann en nemli aamas olarak gsterilmitir. ki an evlenmeleri onlarn mutluluklarnn doruudur. Kendi dneminin okuyucusuna hitaben muhafazakr deerleri ne
57 58

A. g. e., s. 92. Halim Bahadr, Yal Adam Gen Kadn: Genlik As m, Pis Bir htiyar m?, stanbul, Neden Kitap, 2006, s. 107.

208

karan bu ak anlay yakn dnem ak romanlarnda farkllamtr. Aada bahsedilecei gibi slami ak romanlar muhafazakr deerlere sahip kan bir anlayla yazlmaktadr. Ancak bu kategorinin dndaki ak romanlarnda ise youn biimde evliliin olumsuz yanlar vurgulanmaktadr. Son dnem ak romanlarnda evlilik d ilikiler ve evli iftlerin birbirini anlatmas sklkla ilenmitir. Yukarda verilen rneklerde grld gibi aldatma son dnemde evlilik balarnn gevemesinin bir sonucu olarak romanlara yansmtr. Genellikle kadnn gznden anlatlan aldatma ve aldatlma olay ender olarak erkein psikolojisi gz nne alnarak anlatlr. Halim Bahadrn Tutunu: Aldatlan Erkein Dnyasna Soluksuz Bir Yolculuk59 adl eseri de erkei merkeze alarak aldatlma konusunu ilemektedir. Tutunu hi beklemedii bir srada aldatldn renen bir erkein ruhundaki krlmalar, gelgitleri konu almaktadr. Anlatc erkek ve ei drt yldr evlidir. Son iki yldr srekli kavga etmektedirler. Karsnn, iyerinden bir erkekle ilikisi olduundan phelenir ancak buna inanmak istemez. Bir gece yatarlarken kars o adamla ilikisi olduunu itiraf eder. Adam karsnn bana silah dayar, ldrmekle tehdit eder, sonra vazgeer. Ne yapacan bilemez. Karsyla seviir sonra onu ve sevgilisini ldrmeyi planlar. Ertesi gn karsna o adamla bir daha grmemesini syler. e giden karsn takip eder. Sonraki gnlerde de iki adamn bu ile grevlendirir. Aradan bir ay geer. Adam hala karsna fkelidir ancak artk kavga etmezler. Karsnn boanma isteini kabul eder ve birka ay sonra boanrlar. Aradan be yl geer. Erkek 36 yana gelmitir ve hala kadnlara k olmaktan korkmaktadr. Bu srada alt gazetede ke yazarlna balar. Birok erkek aldatldn syleyerek ondan yol gstermesini ister. Romann sonunda anlatc bir kadna k olur. Ak romanlarnda aldatma konusunun sklkla ilenmeye balamas da yukarda anlatlan toplumsal srelerle balantldr. Ancak aldatma konusunun srekli olarak kadnlarn gznden dile getirilmesi dikkat ekicidir. ncelikle, deien tm koullara ramen toplumda erkek egemen bir sistemin hkim olmas kadnn aldatlmaya maruz braklmasn merulatrmaktadr. Erkein, kadn
59

Halim Bahadr, Tutunu: Aldatlan Erkein Dnyasna Bir Yolculuk, stanbul, Neden Kitap, 2004.

209

aldatmas yaralayc bir durum olmakla birlikte daha kolay normalletirilmektedir. Geleneksel ak romanlarnda kadnn aldatmas ar biimde cezalandrlmay hak eden bir davrantr. Okuyucunun bu tr trajik sonlar olumlu karlamad bilindii iin bir aldatma yks anlatlacaksa bu erkein kadn aldatmas eklinde kurgulanmtr. Kadnn, ak hikyelerindeki deneyimsiz, ounlukla bakire kadnn, aldatmas beraberinde ahlaki kirlenmilii de getirdii iin bu tr romanlarn byk ksmnda yer almaz. Yakn dnem ak romanlarnda kadnn aldatmas ve toplumsal konumu arasndaki ilikiye yukarda deinilmitir. Ancak bu romanlarda erkein psikolojisi genellikle ok geri planda anlatlmakta ya da hi zerinde durulmayarak geitirilmektedir. Halim Bahadrn Tutunu roman, aldatlan erkein brnd psikolojiyi anlatan az saydaki romandan biridir. Karsnn, onu aldattna ynelik itirafndan sonra ok farkl ruh hallerine giren, srekli elikili hareketler sergileyen erkek bir trl ne yapacana karar veremez. nce karsn ldrmeye karar verir ancak sonra bunu yapamaz. Karsn dver bu sefer de hrsn alamaz. Bu karmak ruh halini kendisi yle ifade eder:
Dnyam bama yklmt zaten. Ve bunu yapan da ierde yataktayd. Elimdeydi. Ona istediimi yapabilirdim. Cezaevi filan umurumda deildi. Hapsi dnecek halde deildim. ki dakika sonra ise hapis yatacak biri olmadma karar veriyordum. Medeni davranmak ise en son dneceim bir eydi. Aklma ne gelirse gelsin hemen ardndan yok oluyor, yerini baka bir projeye brakyor, bir karncay incitemeyecek, sevecen bir adamken, iki dakika sonra vahi bir katil adayna dnyordum.60

Kendisine hakaret edildiini, aalandn dnen erkein eitim seviyesi ve toplumsal stats de onun hareketlerini ynlendirmektedir. Bir yandan toplumun byk ounluu tarafndan kabul gren geleneksel deerler sistemi vardr ve bu sistem ondan kanl bir karlk vermesini beklemektedir. Ancak te tarafta okumu, orta snfa mensup olan erkein namus iin hapiste yatmay gze almasn engelleyen mant vardr. Bunlar arasndaki erkein durumu okuyucunun da kendisine sorular sormasn salar. Benzer kltrel, snfsal seviyedeki okuyucular iinde zellikle erkeklerin Ben olsaydm ne yapardm? sorusunu sormasn
60

A. g. e., s. 57.

210

salayacak bir ortam yaratlmtr. Kitaptaki aldatlan erkein elikili tavrlar okuru da romana dhil ederek, kimi hareketleri onaylayp kimilerine kar kmas sonucunu dourur. Bylece okuyucu romana dhil edilmitir. Okuyucunun kendi hayatn da gz nne alarak yapaca yorumlar eserle arasndaki mesafeyi srekli olarak daraltp bir sre sonra kendini kahramann yerine koymasna neden olur. Bylece daha nce de bahsedilmi olan zdeleme sreci balar. Romanda, erkeklerin evlilik srasnda yklendikleri grevlere de deinilmektedir. Erkek bu sorumluluklar nedeniyle srekli olarak evlilik kurumunun basksn zerinde hissetmektedir.
Erkekten koruma beklerdi kalenin iindeki kadn, dardakilerin ieriye girmesini engellemek erkein greviydi. Erkek gvenlik grevlisiydi. Kadnn banda bekleyecekti. Saldrlar savuturacakt. Yuvay koruyacakt. Bunu yaparken tam anlamyla gerek bir erkek gibi davranmas gerekiyordu. Erkek ne kadar gvenilir biri olursa olsun, her zaman kadnn kukulu baklarn zerinde hissedecekti. Ona tam olarak gvenmeyecekti kadn, hibir zaman olmayacakt bu. Her zaman becerikli olmak zorundasn. Aksi durumda kalenin dndaki erkeklerle karlatrr seni karn. Geri baarl olsan da yapar bunu mutlaka.61

Evliliin basksn sadece kadnlar deil erkekler de hissetmektedir. Erkein sorumluluk sahibi olmas, onun hayatnda da kadnlarnkine benzer sorunlara yol amaktadr. Erkekten beklenen roln iyi yaplmamas durumunda toplumsal ortamda ve eiyle yaayaca problemler her an kapdadr. Halim Bahadr bunlara dikkat ekerek erkeklerin de evlilik araclyla yprandklarn, sosyal hayatlarnn bu kurum nedeniyle giderek kldn ifade eder. Evlilik kurumunun ak romanlarndaki eletirisi bylece erkek gzyle de yaplm olur. Yazarn bu tavr, ak romanlarnn kadn merkezli geleneksel izgisine aykrdr. Geleneksel ak romanlarnda kadnn duygular birincil yere sahipken, yakn dnemde yazlan eserlerde erkein psikolojisi de ne kmaya balamtr. Yukarda belirtildii gibi

61

A. g. e., s. 187-188.

211

bu dnemin eserlerinde kadn ve erkein rolleri giderek daha eit bir dalma kavumaya balamtr.

5. Ak Romanlarnda Kimliksiz Kiilikler

1980 sonras ak romanlarnda kiiliklerin ounluunun kimliksiz olmas dikkat ekicidir. Ahmet Altann Tehlikeli Masallarnda, Duygu Asenann Aslnda Ak da Yokunda, Halim Bahadrn Yal Adam Gen Kadn ve Tutunu romanlarnda ve birok eserde romann merkezinde olan kiilerin kim olduklar, ne i yaptklar, toplumsal hayattaki rolleri belli deildir. Roman kahramanlar bir sis bulutunun arkasnda resmedilir. Tehlikeli Masallarda anlatcnn bir kamuoyu aratrma irketinde alt bilinir ama kadnlarla ilikileri dnda her ey gizemlidir. Aslnda Ak da Yokda anlatc kadnn ad bilinmez, ne ile megul olduu roman ilerledike yzeysel biimde renilir. Halim Bahadrn romanlarnda erkek kiilikler yine isimsiz olarak anlatlr. Ak romanlarnn gemiine bakldnda, k olan erkek ve kadnn toplumdan koparlmadan, evreleri ile ilikilerinden bahsedilerek, gerek varlklar olarak izildii grlmektedir. Sevgililer toplumsal yaamn ve deerlerin etkisindedirler. Kimi zaman toplum onlarn ayrlmasna ya da birlemesine neden olur. 1980 sonras ak romanlarndaysa toplumsal ba yok edilmitir. Ak yaayan kiilikler tamamen bireysel bir yaam tarz sergilemektedirler. k olan erkek ve kadn d dnyayla, toplumla herhangi bir balant kurmadan yaarlar. Kimlie ihtiyalar olmad iin herhangi bir isim belirtilmez, toplumsal statleri de belirsiz kalr. Bu deiimde 1980 sonrasnda zlen deerlerin byk etkisi olduu grlmektedir. Toplumsal deerlerin zlmesi, bireysel, topluma yabanclam hayat seen kadn ve erkeklerin saysnn her geen gn artmas edebiyata da yansmtr. Bireysel yaam, bireysel deerlerin ve yaam biimlerinin gnlk hayat etkilemesi anlamna gelmektedir. Bu tr yaamn hkim olduu yeni bir okuyucu tipi olumaya balamtr. Yakn dnem ak romanlar bu yeni okuyucunun hayatn temel almaktadr. Ak roman tketicilerinin hepsi bireysel deerleri savunmasa da bu tr anlaya eskiye oranla daha msamahal hale gelmilerdir. Sonuta ak romanlarnda ortaya konan toplumdan kopuk ak hikyeleri, yaam biimleri birbirinden farkl olan okuyucu kitlesinin tamam tarafndan anlalr ve eser tketilmeye hazr hale gelir.

212

Ak romanlarndaki deiimler bu trn slami ak romanlarnn bazlar dnda- gelenekten koptuunu gstermektedir. 1980 sonras dnemin yukarda farkl yerlerde bahsedilmi olan zellikleri nedeniyle, ak ve kar cinsle iliki kavramlarnn deimeye balamas, ak romanclarnn geleneksel izginin dnda rnler vermesine neden olmutur. Bylece deien okur kitlesine hitap etmek istemilerdir. 1980li yllarn deerleri ile yetien yeni neslin bir ksm geleneksel deerlerden uzaklaarak kresel kltr sanayisinin etkisine girmitir. ounlukla ABD kaynakl olan TV, sinema ve mzik rnleri beraberinde kltr de tam, gnlk yaam tarzna byk etkide bulunmutur. Ak roman yazarlar ise evrelerindeki bu yeni okura hitap edebilmek, eserlerin piyasa tutunmasn salamak iin onlarn yaamlarndan kesitleri genellikle eletirel bir bak olmadan ya da ok yzeysel, okuyucuyu skmayacak biimde romanlarna almlardr.

6. slami Ak Romanlar
1980 sonras ak edebiyat iersinde nemli bir ayrm yaanmtr. slamc ideolojinin geliimi ile birlikte, hemen her kltrel rnn, bu ideolojik gre paralel biimde retilen rnekleri piyasada ska grlmeye balanmtr. Ak romanlar eskiden, dine uzak, Bat tarznda yaayan erkek ve kadnlarn yaamlarn anlatmken, 1980 sonras gelimelerle birlikte slami ak romanlar olarak adlandrlan yeni bir tr ortaya kmtr. slami ak romanlar, adndan da anlalaca gibi modern hayat ierisinde yaanan kadn erkek ilikilerini dini de gz nnde bulundurarak anlatmaya alan eserlerdir. Dinin belirleyici biimde yer almasyla birlikte eserlerin ierii de yukarda anlatlanlara gre daha farkl biimde ekillenmitir. Kadn ve erkein yine modern hayat ierisinde kurguland, ancak muhafazakr deerlerin bu ilikilerde belirleyici rol oynad slami ak romanlar, kadnlarn giyiminden, erkeklerin onlarla ilikilenme biimlerine ve okuyucuya verilen mesajlara kadar pek ok alanda yeni bir model olutururlar. Bu yeni model, yakn dnemde gelien, slami dnceyi savunan kitlelerin yaama baklarn, duyarllklarn gz nnde tutarak ekillendirilmitir. slami ak romanlarnn asl hedef kitlesi, slamc ideolojiyi savunan insanlardr. Ancak, bu romanlar, ieriklerindeki ideolojik mesajlarn hidayet romanlarna gre ok daha dk younluklu olmas hasebiyle, slamc olmayan bireylere de hitap etmektedir.

213

slami ak romanlar kendilerine has formller ve klieler kullanrlar. Bu tr eserlerde cinsellie kesinlikle yer verilmez. Kadn ve erkek arasnda aka dair konumalar olur ancak evlilik ncesi veya evlilik d ilikilerden kanlr. Romanlarn kahramanlar muhafazakr, dindar genlerdir. Erkekler dini vecibelere ve geleneklere baldr. Hidayet romanlarndaki gelenek dmanl slami ak romanlarnda grlmez. Kzlar ise ounlukla bartl olarak tasvir edilirler. Batl biimde yaayan kzlardan farkl olarak, dindar olanlar disko, bar gibi elence yerlerine gitmezler. slami ak romanlarnda ailelerin rol byktr. Aileler genlerin nasl davranacan belirler, onlara yol gsterir. Genler kendi balarna, bireysel hevesleriyle hareket etmezler. Hidayet romanlarnn ounluunda olduu gibi bu eserlerde de ailelerin ounluu zengindir. Yine hidayet romanlarnda olduu gibi adalk meselesi bu eserlerde de gndeme gelir.

a. slami Ak Romanlarnda Muhafazakrlk Vurgusu

slami ak romanlarnn en bilinen isimlerinden olan smail Fatih Ceylan yukarda bahsedilen bu klieleri en ok kullanan yazarlardandr. Onun Unutulmu Gnler62 adl roman kz ve erkeklerin flrtne yer vermekle birlikte cinsellikle ilgili herhangi bir imada bulunmaz. Roman iinde roman olarak yazlan eser, gazeteci olan Sinemle balar. Sinem, Tmay Tren adl yazarn Unutulmu Gnler adl romann okur. Bu aamada Cihatn anlatld roman balar. Cihat, Tavanl ilesinde yaamaktadr. Lise yllarnda Cihat, Hlya ile sevgilidir. kisi arasnda haber tayan Fatma da Cihata k olur. Sonradan Cihat da Fatmaya k olmutur. Ancak dedikodu olunca ayrlrlar ve Cihat Berrinle sevgili olur. Ancak Berrin bakasyla nianlannca, Cihat, Begmle ilgilenmeye balar. Begmn ailesi onu bakasyla evlendirmek istemektedir. Begm, Cihattan yardm ister. Cihat ise Begmn baka erkeklerle de mektuplatn renmi ve bu nedenle onun bu talebine cevap vermemitir. Begm evlenir. Cihat, onu kocasnn kolunda mutlu biimde grnce kendisini abuk unuttuunu dnp zlr. Cihat her eyden uzaklamak iin stanbula gider. Aradan drt sene geer. Cihat, adaya, bir tandnn yanna gider. Orada daha nceden tant Cananla karlar. Canan ok zengin bir ailenin kzdr. Cihat ve Canan evlenirler.
62

smail Fatih Ceylan, Unutulmu Gnler, stanbul, Nesil Yay., 2005.

214

Gazeteci Sinem romandan ok etkilenir. Yazarla rportaj yapmak iin Tavanlya gider. Sonunda Sinem ve Tmay da evlenirler. Romann kahraman olan Cihat namaz klan, muhafazakr bir gentir. Ancak onun muhafazakrl kzlarla sevgili olmasna engel deildir. Cihatn arkada evresi de kendisi gibi genlerden olumaktadr. Cihat lise yllarndan itibaren birok kz arkada edinmitir. Ancak bunlarn hibirinde tam olarak mutluluu yakalayamaz. Yine de arayna devam eder. Yazar, Cihat, srekli farkl kzlarla anlatmasna ramen cinsellikten bahsetmez. Romann genelinden, Cihatn araynn cinsellikle ilgili olmad, gerek anlamda mutlu olabilecei bir kz dledii anlalr. Ancak bu d bir trl gerek olmaz. Bu sorunlar yaayan Cihat ve ona benzeyen arkadalar melankolik tiplerdir. slami ak romanlarnda sklkla rastlanan melankolik tipler, modern yaamda mutluluu bulmaya alan muhafazakr gencin dnyasn yanstmaktadr. Kitabn kapanda grlen ark szleri daha en batan, eserin ieriine dair ipular vermektedir: Ben imknsz aklar iin yaratlmm, ne kavumay bilirim, ne unutmay.. Cihat ok sayda kz arkada olmasna ramen eitli nedenlerle hepsinden ayrlmtr. Srekli olarak yeni aklara ynelmi ancak bunlar ona hep ac vermitir. Bu nedenle ok sevdii Tavanldan ayrlr. Tavanlda yaarken srekli olarak eski kz arkadalaryla ilgili haberler almas, evresindekilerin ona eski aklarn hatrlatmas Cihatn ayrlk kararnn temel nedenidir. Cihat, Tavanldan ayrlrken onun aclarn hisseden arkadalar da benzer sebeplerden tr alarlar63. Cihat ve arkadalar muhafazakr olmakla birlikte eskiye zlem duymazlar. Onlar iinde yaadklar zamann birer parasdrlar. Bu bakmdan hidayet romanlarnn aksine slami ak romanlar bugnn dnyasna daha olumlu bakmaktadr. Bu tr eserlerde dini motifler grlse de kahramanlar bugnn dnyasnda, daha muhafazakr biimde yaamay tercih eden tiplerdir. lgin biimde dier ak romanlarnda da karlalan nostalji, slami ak romanlarnda ok az rastlanan bir unsurdur. Cihat da eskiye zlem duymadan yeni aklarn peinde komaya devam eder. Ahmet Gnbay Yldz da yazd ak romanlar ile slami kesimin en ok okunan yazarlarndan biri olmutur. Gnbay Yldz yazd ak romanlarnda .

63

A. g. e., s. 181.

215

Fatih Ceylan gibi dini bir duyarllk sergilemektedir. Bu bak asyla eserlerini kaleme alan yazar zellikle genlere rnek olmaya alan bir tavr sergiler. Ahmet Gnbay Yldzn Seni Unutmaya Gcm Yetmedi64 adl roman onun bu tavrnn en iyi yansmalarndan biridir. Romann kahraman olan Ercan, 18 yanda bir gentir. Annesinin kuzeni olan Fuata gidip akn ne olduunu sorar. Fuat, Ercana gnln verir. Ercann okumasyla birlikte Fuatn hikyesi balar. Yllar nce Fuat okuldan mezun olur ve doktor olarak Stl beldesine tayin edilir. Fuat burada Haim Aann kz Sultana ak olur. Sultan da ondan holanr ama babas kz vermez. Sultan baka biriyle evlendirilir ancak gerdek gecesi evine geri dner. Aile Fuattan phelenir ve onu ldrmeye karar verirler. Aslnda Sultan, evlendii adama, baka birine k olduunu sylemi ve onun rzasyla evine dnmtr. Fuat stanbula gider. Be yl kadar sonra Fuat, alt hastaneye gelen Sultann dayolunu ameliyat eder. Bu olayla birlikte akrabalar da devreye girer ancak Haim Aa kzn vermez. Bugne gelinir. Ercan gnl okuduktan sonra Stl Beldesine gider. Haim Aa ile tanp ona kendini sevdirir. Onun istei ile Haim Aa ve Sultan Ankaraya gelir. Sultan ve Fuat birbirlerine kavuur. Ahmet Gnbay Yldz, Fuatn akn gnlk hayattaki karmaas ile resmeder. Fuat tayin edildii kasabaya gittiinde Sultana k olur ancak bu sralarda Bahar adl ebenin de kendisinden holandn fark eder. Ahlakl bir gen olarak Fuat, Baharn akndan yararlanmaya kalkmaz. Bahar ise ona akn itiraf etmez, sadece belli olmasn salar. Baharn ona olan aknn bykl yllar sonra doan oluna Fuat adn vermesiyle daha iyi anlalr. Ayn ekilde Fuat, Sultanla da grr, birbirlerine aklarn itiraf ederler ancak aralarnda cinsellik sz konusu olmaz. Fuatn muhafazakr kimlii onun genlik yllarnda yaad bir ilikide de kendini gstermitir. O yllarda Fuat, layda isimli bir kza k olmutur. layda ile evlenme planlar yaparlar ancak bir gn onu baka bir genle sarma dola gren Fuat, layday terk eder. Sevdii kzn bakalaryla dans etmesi onun ahlaki deerlerine aykrdr.

64

Ahmet Gnbay Yldz Seni Unutmaya Gcm Yetmedi, stanbul, Tima Yay., 2007.

216

Romanda ikincil planda olan Ercan da Fuat gibi ahlaki deerleri olan biridir. Ercan snavlar iin komuda ders almaktadr. Bu sralarda komunun kars onunla iliki kurmak isteyince Ercan buna yanamaz. Kadnn kendisini pme isteini geri evirir. Ancak karmak duygular ierisine giren Ercan bandan geenleri Fuata anlatr. Fuat bu tr bir ilikiyi sahipsiz tarlaya girmek olarak tanmlayp unlar syler:
Bak ocuk unu hi unutmamalsn. Bakasnn mlknde olan bir tarlaya kaamak ekin ekilse bile, mahsuln sahibi toplar. Verimli olsa bile iyi bir mahsul deildir o. Hani, nesli muhafazas farzdr demitik ya?.. Kaak ekilen ekinlerin mahsulleri, azap tohumlar olarak biilirler. O ocuk kime baba diyecek sonuta hi dndn m? Senin dediin olsa olsa Gazap ak olarak seslendirilir. u an senin beynini zonklatan ey Ak deil ocuk. O, sadece iblisin vesvesesi ve arzularnn l65

Fuat, bu szlerle, sadece Ercana deil okuyucuya da seslenir. Okuyucularn ahlaki olarak nerede bulunmalar gerektii bildirilir ve ehevi duygularn peinden gidilmesinin yol aabilecei zararlar dile getirilir. slami ak romanlarnn hedef kitlesi genellikle gen okuyuculardr. Yazarlar gen insanlarn hayat tanmalar, yaamlar srasnda hata yapmamalar iin onlara dersler, tler vermeye alrlar. slami edebiyat anlatlar hayatta ne yaplmal? Ne yaplmamal? sorusuna cevaplar ierecek bir retiler manzumesi ierir.66 Ama okuyucuyu doru yola sevketmek olduu iin rnek olaylar sk sk gndeme getirilerek okuyucu uyarlr. Ahmet Gnay Yldzn Aka Uyanmak67 adl eseri dini motiflerin romandaki yaamlara eklemlenerek sunulmas bakmndan nemli bir rnektir. Romann kahraman olan Faruk, fabrikatr bir babann oludur. ok zengin olmasna ramen kendini bolukta hissetmektedir. Srekli olarak komu kz Hilalle dolamaktadr. Hilal ateist bir kzdr. Faruk ise tesettrl olan bir baka komu kzna, Leylaya ktr.
65 66

A. g. e., s. 43. Kenan ayr, slamclk ve slami Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Mslmanlklara, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 56. 67 Ahmet Gnbay Yldz, Aka Uyanmak, stanbul, Tima Yay., 2009, bs. 17.

217

Bir gn Faruk, Leylaya akn itiraf eder. Leyla okul bitene kadar beklemeleri gerektiini syler. Farukun yazd Leyla isimli roman gazetede baslr. Farukun arkada Efruz, Leylaya giderek romann kendine ait olduunu syler. Leyla ok zlp Amerikaya gider. Bu sralarda Farukun amcaolu, aile iindeki para kavgas nedeniyle Faruku vurur. Bu olay sayesinde Faruk Ankarada oturan dedesi ve dier akrabalarn bulur. vey ablas olan Dileki evlerine getirir. Ancak evdekiler Dileke tesettrl oluu nedeniyle yobaz, gerici gibi szler syleyince Dilek geri dner. Faruk daha sonra, gayrimeru bir iliki sonucu hamile kalan kardei Srma ve sevgilisi Suat evlendirir. lerleyen sayfalarda Faruk, iindeki boluu ancak dinin dolduracan kefeder. Romann sonunda, nceleri ateist olan Hilal tesettre girer ve Farukla evlenir. Romanda ak olarak ateist-dindar ayrm grlmektedir. ncelikli olarak, Farukun Hilalle yaad ilikide srekli olarak dini meseleler, modern yaamdaki sorunlar gndeme gelir. Hilal ateist bir kz olarak elenme, gn iyi geirme derdindedir. Faruk ise sosyetik hayattan bkm, hayatn anlamlandracak bir eyler aramaktadr. Bu aray srasnda Leylann babas Kurt lyasla tanr. Faruk hayatna anlam kazandrmak iin mafya babas olan Kurt lyasa zenmitir. Kurt lyas, ona, eskiden kabaday olduunu, artk bu ileri braktn syler ve Faruku Hoca Efendiye gtrr. Faruk, Hoca Efendinin zamanmzn ktln anlatan szlerinden ok etkilenir. Faruk, yazar tarafndan, aray iindeki, iyi niyetli bir gen olarak izilmitir. Bu nedenle doal olarak dine yatkn bir kiilii vardr. Hoca Efendinin szlerinin Faruku etkilemesi aslnda okuyucuya gnderilmi bir mesajdr. ada yaam tarznn rettii sorunlara kar en iyi cevabn Hoca Efendi gibi kiilerce verilebilecei ortaya konmaya allmaktadr. Farukla benzer sorunlar yaayan okuyucu da kendisini ynlendirebilecek, dini konularda yetkin birini bulmaldr. Farukun Dilek adndaki ablasn evine getirmesi sonrasnda yaananlar ada insanlarn karikatrize biimde ortaya konmasna neden olur. Farukun babas Hemen karmalsn evimden o ad kz.68 diyerek kendi kzn evden kovar.

68

A. g. e., 141.

218

Farukun iine kapal hali devam edince psikiyatri profesrne gtrlr. Profesrn Faruka syledii szler yine ayn karikatrletirmenin rndr:
- Anlamyorum dorusu. Elinde bu kadar imkan varken!.. Kz, kadn, para, iki, kumar ve elence. Neden byle yersiz bir duyguya kaplp hayatn cezalandrmak istiyorsun? te bunu hala zebilmi deilim. ada bir zihniyetin rnsn sen. Aydn bir ailen var, ada bir zihniyeti, gerici akmlarn emrine vermek anlalr gibi deil.69

Bu szlere karlk Faruk romann nceki ksmlarnda grlmeyen bir derinlikle ona kinatn srlarndan bahseder ve sorar:
Bunlarn sahibini, O, Ezeli Sanatkr hi dnme frsatn oldu mu doktor? Bu akllara durgunluk veren etkinliklerin, Yaratcsn tesadflerin eline brakamayacamz bu grlmezleri ve onlarn bedenimizi, epeevre kuatn dndn m hi?.. te ben o Esiz Kuvvetin sahibine am ve akm beni Ona itaate zorluyor.70

Farukun muayeneye gitmesi, profesre syledii szler romann geneliyle ilgisizdir. Romanda Farukun Leyla ve Hilal arasnda gidip gelen duygular esastr. Ancak yazarn amac bu srada okuyucuya dini konularda mesajlar vermek olduu iin bu sahnenin romanla uyumu nemli deildir. Yazar, bir ekilde, kendi kafasndaki adalk anlayn yermek ve dinin kurtarc roln vurgulamak istemektedir. lerleyen sahnelerde Faruk, Hilale iindeki boluu ancak dinin doldurabildiini syleyerek bu mesaj daha da netletirir. Romandaki ak yks temelde Farukun Hilal ve Leyla arasnda elikiye dmesi zerine kuruludur. Faruk, Hilali sevmektedir ancak onunla yaknl daha ok arkadalk ilikisine benzemektedir. k olduunu dnd kii ise Kurt lyasn bartl kz Leyladr. Faruk yazd romana onun adn vererek hislerini daha ak biimde ortaya koyar ve sonunda ona aknn itiraf eder. Ancak dindar bir gen kz olan Leyla, sorumluluklarnn bilincindedir ve okul bitene kadar bu trden bir ilikiye giremeyeceini anlatr. Leyla, okuyucuya ideal bir kz olarak sunulmaktadr.
69 70

A. g. e., s. 173. A. g. e., s. 175.

219

Leylann Faruka krlarak ABDye gitmesi ile birlikte Farukun yalnz ve skntl gnleri balar. Bir sre sonra Faruk da ABDye onun yanna gider. Faruk ay kadar orada kalr ve dner. Romann en nemli kiisinden ikisinin ABDde neler konutuklar, ak ilikilerinin nasl ekillendii ise bilinmez. Yazar, en nemli blmlerden biri olan bu ksmda tam bir sessizlie brnr. Faruk, ABDden geldikten sonra gnlk yaamna devam eder. Leyla ile yaadklarn kesinlikle anlatmaz. Romanda Farukun Hilalle evlenmesinin, muhafazakr deerler anlamnda bir mesaj verdii de aktr. Hilal, ateist bir kz iken Farukla ilikisi sonucu dindar yaama ynelmitir. Bu nedenle Hilal, muhafazakr camia iin kazanlm bir tiptir. Leyla ise zaten dindar bir kzdr. Yazar, kar kamptan birinin kazanlmas ile roman bitirerek dindar okuyucunun bu yndeki beklentilerine cevap vermitir. Hilal, tpk hidayet romanlarnda olduu gibi sosyetik bir yaam srerken tesettre girerek doru yolu bulmutur. smail Fatih Ceylann Kapanmayan Yara71 ve onun devam olan Beyaz Zambak72 adl eserlerinde de benzer ekilde muhafazakr deerler gndeme getirilmitir. Her iki romann da kahraman olan Mete zengin bir ailenin ocuudur ve srekli olarak yalnzdr. Bir gn, nl bir ak roman yazar olan teyzesi Emel ve onun kz Burin oturmaya gelirler. Burin ve Mete birbirlerinden ok holanrlar ve sonraki bulumalarnda birbirlerini sevdiklerini sylerler. Mete, Burinle evlenmek ister. Bu konuyu konumak iin Mete ve ailesi oraya gittiklerinde Burin, Metenin irkin, maymun suratl olduunu syleyerek onlara ret cevab verir. Mete yklr. Mete daha sonra svireye gidip estetik ameliyat olur. Yz ok deiir. Roman devam olan Beyaz Zambakta ise Mete Eskiehire gider. Daha nce tant Nilferle gezerler. Nilfere evlenme teklif edecekken onun nianlanacan renir, ama buna zlmez. stanbula dnnde srekli olarak Burini dnr. Seha isimli bir gen Burine talip olur. Burin bir sre Seha ile gezer ancak onunla evlenmek istemez. Bunun nedeni Meteye olan ilgisinin yeniden canlanmasdr. Metenin ablas Banu ile konuup Meteye k olduunu syler. Bunlar renen Mete, Burine yeniden evlenme teklif eder. Burin kabul eder.
71 72

smail Fatih Ceylan, Kapanmayan Yara, stanbul, Ak Yay., 2007. smail Fatih Ceylan, Beyaz Zambak, stanbul, Nesil Yay., 2006.

220

Kapanmayan Yarada aileler muhafazakrdrlar. Bu deerler hayattan manzaralar eliinde sunulur. Mete, dedesini, ninesini ve dier akrabalarn da toplayarak onlar stanbuldaki camileri gezdirir. Sultanahmet Camiine gittiklerinde yabanc kadnlarn, satclardan rt alarak vcutlarn rttklerini grrler. Ancak Trk kadnlar buna kar kmaktadr.
Fazlasyla ak giyimli iki kz, cami grevlisiyle tartyordu. Bu memlekette zgrlk var, diyordu kzlardan biri. Bize zorla bacaklarmz rttrmeye hakknz yok. Satc ok eneli bir adamd, hi altta kalacak tipe benzemiyordu. Elin gavur karlar bile rtyorlar, dinimize sayg gsteriyorlar. Sizin bu gavurlar kadar hayrnz yok mu?.. Biz gerici deiliz tamam m? Ama girmek istediiniz yer, gerici dediiniz insanlarn ibadethanesi. Ne iiniz var o zaman? Biz namaz klmayacaz ieride!..73

Yazar ak hikyesi ierisine yerletirdii gezi sahnesi araclyla, yabanclarn slama gsterdikleri sayg ile Trk kadnlarnn saygszln karlatrmtr. Burada yazarn Trkiyedeki tartmalara gnderme yapt anlalmaktadr. Ba ak olan Trk kadnlarnn, lkedeki laik-antilaik kavgasnda dine kart bir yerde konumlandklar, dindarlarn deerlerini gericilik olarak tanmladklar anlatlmaktadr. Beyaz Zambak romannda ise Mete fabrikaya gittii bir gn iilerin sohbetine ahit olur. erafettin adl ii mola esnasnda dier iilere dini konularda bilgiler vermektedir. Metenin byk bir hayranlkla izledii bu sahne aracl ile okuyucuya dini konularda bilgiler aktarlr74. . Fatih Ceylan her iki romannda da benzeri sahneler aracl ile kendisinin savunduu grleri ortaya koyar. Bu sahnelerde anlatlanlar dini/siyasal bakmlardan okuyucu iin yeni bilgiler deildir. Ancak yazarn amac da okuyucuyu aydnlatmak deildir. nemli olan bu sahnelerin, eseri, hedef kitleye yaklatrmasdr. Dindar bir yazar olarak . Fatih Ceylan dinden hi bahsedilmeyen
73 74

smail Fatih Ceylan, Kapanmayan Yara, stanbul, Ak Yay., 2007, s. 152. smail Fatih Ceylan, Beyaz Zambak, stanbul, Nesil Yay., 2006, s. 144-148.

221

bir ak roman aracl ile okuyucu bulma riskini azaltmak iin kendi dncelerinin ipularn verir. Bylece zellikle slami kesimlerde ok okunmay garantilemeye alr. Popler bir romanc iin en byk risk srekli okuyucu bulmaktr. . Fatih Ceylan, dini mesajlar vererek, bu konuda ksa sahneler yazarak okuyucu kitlesine kendi eserlerini gnl rahatl ile tketebilecekleri mesajn verir ve bylece okuyucu sorununu zer.

b. slami Ak Romanlarnda Romantizm

slami ak roman yazarlar ak reddetmez. Hidayet romanlarnn tersine, ak, gnlk hayatn, kadn-erkek ilikilerinin bir paras olarak gsteren slami ak romanlar, okuyucularnn bu duyguyu ideal ller ierisinde yaamasnn daha mutluluk verici olduunu anlatmaya alrlar. Bu tr romanlar, akn sadece cinsel isteklerden ibaret olmadn, cinselliin aslnda geri planda kalmas gerektiini anlatrlar. Ahmet Gnbay Yldz bu anlay yle dile getirir:
Ben ak roman yazmadm. Kitaplarmda snr nereye kadardr onu anlatmaya altm. Herkeste bir gnl vardr. Gnle kilit vurabilir misiniz? Sevecek ve k olacak tabii. Ama snrn bilmeli. Bunlar anlatmaya alyorum. Temiz yuva iin iki taraf da ayn temizlikte olmal. Ben Trk erkeini eitmek maksatl yazyorum. slam'a gnl vermi olanlar nefsini eitmeli. Bizde nedense hep kz ocuklarn iffeti korunur gya. Erkein de iffeti vardr, bunu unuttuk biz! Ben kitaplarmda iffetli erkekleri anlatyorum.75

Yazarn Seni Unutmaya Gcm Yetmedideki Ercan ve Fuat ahlakl genler olarak izmesinin nedeni de bu dncedir. Yazar, kadnlar zerinden gelitirilen ahlak anlayn erkekler zerinden kurgulayarak geleneksel bak tersyz etmeye almtr. Bylece ideal bir toplumun tm bireylerinin ahlaki deerler konusunda duyarl olmas gerektii inanc okuyucuya aktarlm olmaktadr. slami ak romanlar, dier ak romanlarndan farkl olarak, cinsellii geri plana iterek romantizmi ne karrlar. Bu eserlerde, kahramanlarn hayat karsndaki krlganl, ilikilerindeki ballk, sevgililerin birbirlerine kar duyarll byk yer tutar. Hayatn sorunlarna kar iine kapanan, ak ve hzn
75

A. Gnbay Yldz, Romanla Hidayete Erilmez, Glizar Baki ile Rportaj, Zaman Gazetesi, 03 Mays 2008 Cumartesi, (evrimii): http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=777476&keyfield=61686D65742067C3BC6E62617 92079C4B16C64C4B17A Eriim Tarihi: 18 Aralk 2008.

222

bir arada yaayan bu kiilikler yakn dnem ak edebiyatnn en romantik bireyleridirler. slami ak romanlar bu bakmdan romantizmin hala gl olarak yaad bir trdr. Seni Unutmaya Gcm Yetmedi adl eserde Fuatn Sultana yazd mektup son dnem ak romanlar ierisindeki en romantik pasajlardan biridir:
ncitmeyen, birbirlerini anlayan yreklerin hassasiyetiyle tkenir mrler. te ben yle sevdim. u an dnyadaki btn gzellikleri toplasalar, ilerinden istediini se deseler, yemin ediyorum ki seni seerdim. te seni yle sevdim. Seven gnl baka gzel tanmaz, ben senin o istisna gzellik tayan esrarl baklarnn sihrinde eridim. Sana dnr gndermeye karar verdim, hazr msnz?76

slami ak romanlar, romantizm araclyla, var olan dnyadaki kirlenmi ilikilerden kaan, bunlar yerine gerek ak arayan okuyucuya seslenerek bu gl duygunun evrensel niteliinden faydalanrlar. Her dnemde insanlar kendi alarndaki kirlenmeden ikyet etmi, saf ak, temiz birliktelii aramtr. Gnmzdeki slami ak romanlar muhafazakr yaplarnn da etkisi ile bu saflk araynn bir sonucu olarak byk baar kazanmlardr. slami ak roman yazarlarnda aka younlaamamak sklkla karlalan bir sorundur. Yazarlar baka mesajlar da vermek istedikleri iin romann temeli olan ak kimi yerlerde unuturlar. Bu romanlarn bir ksmnn slami gazetelerde tefrika edilmesinin de bu unutkanlkta nemli etkisi vardr. smail Fatih Ceylann Aka Uyanmak adl eserinde Leyla ve Faruk ilikisinin geliimine dair en nemli blm yazlmam, Farukun, dndkten sonra onunla ilgili dnceleri de ihmal edilmitir. Romann sonundaki sahne ise yine slami ak romanlarnda sklkla karlalan bir sorunu ortaya koyar. Faruk, Leylay aklndan karamamtr. Bu srada Hilalle ilikisi de devam etmektedir. Ancak romann son sayfasnda, Hilal birdenbire tesettrl biimde okuyucunun karsna kar. Evleri, Faruklarn evinin karsnda olduu iin tesettrl biimde dar kp onlarn evine gider. Peinden ona seslenen annesi kyafetinin kendilerine uygun olmadn syler, ancak, Hilal, sevdii insann istedii ekilde giyineceini bildirir. Sonraki gnlerde ise sosyeteye
76

Ahmet Gnbay Yldz Seni Unutmaya Gcm Yetmedi, stanbul, Tima Yay., 2007, s. 104.

223

aykr biimde ok sade bir trenle evlenirler. slami ak romanlarnn bir zellii de muhafazakr deerlerin bir ekilde eserde ifade edilmesidir. Roman kahramanlarnn yaad ak ilikisinin anlatm srasnda romanclar eitli bahanelerle, kimi zaman romann gidiiyle ilgisiz olarak dini konular, yaam biimleri gndeme getirirler. Hilalin ateist bir kzken hangi aamalardan geerek barts takt, Farukun Leyladan nasl koptuu ve evlilik fikrinin nasl olutuuna dair hibir bilgi yoktur. slami ak romanclar olaylar arasndaki neden-sonu ilikisine aldrmadan, kahramanlar ani deiikliklerle okuyucunun karsna karrlar. A. Gnbay Yldzn eserlerindeki bu sorun, . Fatih Ceylan ve Sevim Asmgilin romanlarnda da grlmektedir. Yazarlar, okuyucunun olaylar arasndaki balantlar nasl kuracana aldrmadan, kendi istedikleri biimde roman ekillendirmektedirler. Aka Uyanmak romannn son sayfada hzl biimde bitmesinin nedenleri arasnda tefrika geleneinin olduu gibi yazarlarn kendi romanclk anlaylarnn da etkisi vardr. smail Fatih Ceylann Kapanmayan Yara ve Beyaz Zambak adl eserlerinde Mete adndaki romantik ama yalnz gencin yaadklar kaleme alnmtr. Mete de Aka Uyanmak romanndaki Faruk gibi zenginliin dnda bir aray olan, onun gibi yalnzlk eken bir gentir. Mete kendine gveni olmayan, kzlarla konuamayan bir gentir. Bu kiilik yaps nedeniyle en yaknndaki kuzeniyle birbirlerine aklarn itiraf ettikten sonra ona byk bir ballk duyar. Ball o kadar gldr ki Burin gibi bir gzeli daha nce hi grmediini dnr. Ancak onunla evlenmek istedii srada ald cevapla yklr. Metenin bu srada hissettikleri, romantik d krklnn, ak romanlarndaki en iyi rneklerindendir:
Btn gzellikler, btn gzel duygular sona ermiti bugn. Mutluluk defteri korkun sonla kapanmt. yi duygulara yer yoktu yeryznde. Gzel gnler frtnaya tutulmutu. Sevgi yapraklar, korkun rzgarlar karsnda tutunamam, birer birer uup gitmiti mehul istikametlere!.. Ktlk, irkinlik, gzellikleri yenmiti. Belki hep ayn son yaanyordu insanlarn hayatlarnda. Belki bu yzden insanlarn ou mutsuzdu.77

77

smail Fatih Ceylan, Kapanmayan Yara, stanbul, Ak Yay., 2007, s. 79.

224

Bylesine youn duygular yaayan Metenin daha sonra neler hissettii yazarn ihmal ettii bir konudur. Eserin, 2002 ylnda Trkiye Gazetesinde tefrika edilmesi yukarda anlatlan sorunlarn burada da yaanmasna neden olmutur. Romann temeli Burin ve Mete akdr. Ancak Burinden ald olumsuz cevaptan sonra bu iliki unutulur. Romanda, 90. sayfadan 218. sayfaya kadar aka dair hibir olay gereklemez. Mete, Eskiehire gider, orada gezer, stanbulda akrabalarn gezdirir ancak iindeki hislerde ne gibi deiimler olduu bir trl anlatlmaz. Yazar ak ilikisini bir yana brakp Metenin yaad dier olaylar ne karr. Metenin estetik ameliyat olmas ise zerinde hi durulmayan bir noktadr. Mete, Burin tarafndan irkin olduu iin reddedildikten sonra bunun basksn yaar. Ancak ne zaman estetik ameliyat olmaya karar verdii, ne zaman svireye gittii bilinmez. Bir anda Mete, svireden estetik ameliyat olmu halde dner. Metenin fiziksel deiimine dair romanda ok az ey anlatlr. Olaylar Beyaz Zambakta devam etmektedir. Ancak bu romanda da uzun mddet Burin ve Mete ilikisinden bahsedilmez. lk romann sonunda Metenin hayatna giren Zelihann onu Burinden kskanmas, lm tehditleri yadrmas, sonra da ani bir ekilde trafik kazasnda lerek romandan ayrlmas edebi gerekelere dayanmayan eklentilerdir. Romana hibir ey katmayan bu blmlerin yazlma nedeni de yine eserin tefrika edilmesi olarak grnmektedir. Romann sonunda Burin, kendisini isteyen aileye ret cevab verdikten sonra, nedeni bilinmeyen bir ekilde, Meteye k olduunu ilan eder. kisi arasnda, Burinin herkesin iinde onu aalamasyla oluan kopukluk bir anda giderilir. Metenin Burine olan ak hi bitmemitir. Burinin onu ne zaman yeniden sevmeye balad ise bilinmemektedir. Mete, birbirlerine ak ilan ederlerken, yine romantik bir psikoloji ierisine girer.
Kzn yznden bir ak buusu ykseliyor, varl prl prl yanyordu. Mete, o ilk duygularn yine hissetmeye balamt. Mavi gzlere daha cesaretle bakyordu, ekinmiyordu artk kzdan. O gzlerde sabahn aydnlklarndan, gnein harikuladeliinden bir eyler vard. O gzler zmrtten firuzeye, akikten zeberceye, sedeften gkyatkuta, velhasl gnete ldayan gizli mcevher potasnn btn manzumelerine sahipti.78

78

smail Fatih Ceylan, Beyaz Zambak, stanbul, Nesil Yay., 2006, s. 215.

225

Yazar, romantik szcklerle tasvir ettii bu gibi sahnelerle bir yandan Metenin hislerine tercman olmaya alrken bir yandan da okuyucunun arad o duyarl insan ortaya koymutur. Mete, Burinin, herkesin iinde kendisini azarlamasn unutmutur nk ktr. Ancak ak gibi gl bir duygu, onun tm hayal krklklarn, kederini unutturabilmitir. Dolaysyla Metenin eskiyi bir kenara brakp Burine evet demesi onu geleneksel ak romanlarndaki kiiliklerle benzetirmektedir. Yukarda, ak romanlar bahsinin ilk ksmnda, sz konusu eserlerin gelenekle balarnn koptuu belirtilmiti. Bu durum slami ak romanlar bahis konusu olduunda deimektedir. Bu romanlar ierdikleri youn romantizm nedeniyle geleneksel ak romanlarnn muhafazakr takipisi durumundadrlar. Kerime Nadir, Ouz zde, Muazzez Tahsin gibi yazarlarn modernist bir bakla yazdklar ak romanlar gnmzde daha muhafazakr bir izgide olan slami ak romanlar ile devam etmektedir.

c. slami Ak Romanlarnda st Snflar

slami ak romanlarnn nemli bir ksmnda ailelerin zengin olduu grlmektedir. Yukarda zerinde durulmu olan Aka Uyanmak, Unutulmu Gnler gibi romanlarda olduu gibi Kapanmayan Yara ve Beyaz Zambakta da zengin ailelerin ocuklarnn akla imtihan anlatlmaktadr. Son iki romann kahraman olan Mete ok zengin bir ailenin ocuudur. O da tpk Aka Uyanmak romanndaki Faruk gibi maddi herhangi bir sknt yaamaz. Her iki romanda da olaylar Bebek, Nianta gibi yerlerde gemektedir. Yazarlarn srekli olarak bu trden meknlar semeleri okuyucu zerinde braklmak istenen dizi film etkisinden kaynaklanmaktadr. TVlerde gsterilen dizi filmlerde seyircinin ilgisini ekebilmek iin yksek sosyal snflara mensup olan insanlarn hayatlar anlatlmaktadr. Popler eserlerde de yazarlar okuyucuyu kendi hayatndan uzaklatrp baka hayatlarn tan yapabilmek iin zenginlerin yaad semtleri romanlarna mekn olarak almaktadrlar. Bu yolla okuyucu, tank olduu yaam tarzndan farkl bir ortama girmenin heyecann yaayacak ve bu yaam tarzna dair merakn tatmin edecektir. smail Fatih Ceylann Bir Buket Gl79 adl roman da yine Bebek semtinde geen, muhafazakr deerleri ne karan eserlerden biridir. Romann kahraman olan Fikret, ustas Mahiri ikna eder ve Bebekte elektrikli eya tamircisi aarlar.
79

smail Fatih Ceylan, Bir Buket Gl, stanbul, Nesil Yay., 2004.

226

Fikret ok yakkl olduu iin sosyete kadnlar srekli dkkna gelip onunla iliki kurmaya alr. Fikret onlara yz vermez. Bir gn Kadri Beyin yalsna tamire gittiinde ailenin kz Gamzeyi grr. Gamze, bale almas yarm kald iin ona kzar, kavga ederler. Daha sonra ise Gamzenin babas Kadri Beyin itirazlarna ramen evlenirler. Bu sralarda Fikret, asker arkada olan Alperin dindarlndan etkilenir, ondan dini bilgiler alr. Fikretin dindarlamas srecinde Gamze ile aralar almaya balar. Fikret, yeni doan ocuklarnn adn da Mcahit koyar. Bir gn Gamze, babasnn evinden ge saatte ve ikili olarak gelince Fikret ona tokat atar. Bu nedenle boanrlar. Mcahiti babas bytr. Aradan on iki yl geer. Gamze ok zengin biri olan Vahdetle evlenmitir. Ancak ocuklar olmad iin Mcahiti almak isterler. Mahkeme ocuun annesine verilmesi onaylar. Mcahit bir gn yolda baylr. Beyninde ur olduu anlalr. ok az mr kalmtr. Daha sonraki gnlerden birinde babasyla parkta oynarken dp lr. Gamze ve Fikret, Mcahitin mezar banda barr ve evlenmeye karar verirler. Fikretin tamirci dkkn amak iin Bebeki semesi bu romanlara aina olan okuyucular iin yadrgatc olmayacaktr. Fikret, birok gencin hayalini kuraca bir ortama der ve sosyete kadnlarnn ilgi oda olur. Ancak ideal bir gen olarak Fikret, dine ynelmeden nce de deerleri olan, ahlakl biridir. Bu nedenle kadnlarn bu ilgisini umursamaz. Daha sonra Fikretin yine zengin bir ailenin kz olan Gamze ile evlenmesi okuyucularn hayallerindeki bir ilikinin canlandr. Okuyucu, yukarda belirtildii gibi, dizi filmlerdekine benzer ekilde kendisininkinden farkl olan, hayallerini kurduu bir dnyada ilikilerin nasl yaandnn merakyla roman okumaktadr. Fikretin Alper adl arkadandan etkilenmesi ve bir anda dindar birine dnmesi ise ak romannn slami yann oluturmaktadr. Fikret, Alperin ailesini tandka onlara daha byk bir yaknlk duymaya balar; nk onun ailesindeki kadnlar da Alperinkiler gibi hep kapaldr. Yazar, dier slamc yazarlar gibi dinin sembol olarak yine bartsn kullanmak yoluyla okuyucuya mesajlar verir. Bu eserde de en nemli dini sembol, erkeklerin yapt eylemler deil, kadnlarn rtndkleri giysiler ve zelde de bartsdr. Fikret, bu aileye sadece yaknlk duymaz, Alperin kardei ideme de hayrandr. idem okul yneticilerinin sylediklerinin aksini yapm ve bartsn karmamtr.

227

idem, ona byk bir kahraman gibi grnyordu. nk kz okula kar direniyordu. Bartm karmam diyordu. Meseleyi Gamze ile konuurken: Ne muazzam kz u idem, dedi. Gamze: Neresi muazzam?.. diye sordu. Dindar bir kz, bartsn karmyor. Okul idaresine kar geliyor. Gamze glmsedi. Aman geri kafal kz ite. Bu zamanda olur mu yani kapanmak filan. Banda earp, stnde yerlere kadar uzun manto. Onun iinde nasl durulur?.. Hele araf giyenlere ayorum, b toplumun insan deil onlar. Doru dedi Fikret, onlar kendilerine gre bir toplumun ferdi. Onlar grnce bize benzemedikleri iin yadrgyoruz. Onlar da bizi yadrgadlar hep. Biz yeyip imekten, gezip, elenmekten baka bir ey dnmezken onlar Allahn emirlerini yerine getirmeye alyorlar. Takdir etmemek elde deil.80

Fikretin bu hayranl Gamze ile olan gerilimlerinin de balangcdr. Din burada birletirici deil, ayrc bir etki yapar ve ailenin dalma sreci balar. kisinin arasndaki ak, Fikretin dini beklentileri nedeniyle her geen gn zayflamaya balar. Gamze de onun tam tersine hareketler yapnca ayrlklar kanlmaz olur.

d. slami Ak Romanlarnn Tefrika Edilmesi ve Okuyucuyla Kurulan likiler zerine

Bir Buket Gln yazl ve yaymlanma sreleri de popler bir romann retimine dair eitli bilgiler vermektedir. Yazar, kitabn sonundaki Romann Hikyesi adl blmde kitab nasl yazdn anlatr:
Bir Buket Gl, asker ocanda yazdm romanlarmdan biridir. Can skntsn gidermek iin, bir filmden de sanrm etkilenerek balam olduum bir almayd. Asker ocanda yazdm Zirvedeki Yalnzlk, simsiz Duygular gibi romanlarn yannda Bir Buket Gl hem ksa ve hem de abuk okunabilir hafiflikte bir almayd.
80

A. g. e., s. 53-54.

228

Milli Gazetede alrken hazrlamaya baladm Bizim Aile sayfasnda bir roman tefrika etmem gerekiyordu. Tefrika edeceim roman fazla uzun olmamalyd. Elimizde hi roman yoktu, benim romanlarmsa genelde uzundu. Sonra Bir Buket Gl aklma geldi. Tefrikaya en msait romanm oydu.81

Popler romann birok trnde eserin ksa ve kolay okunabilir olmas zellikle tercih edilmektedir. smail Fatih Ceylan da almasnn bu zelliklerini aka belirterek edebi nitelie dair bilgi vermektedir. Bir Buket Gln ksa ve hafif oluu zellikle ak roman yazarlarnn okuyucuyu skmama isteinin bir yansmasdr. Yazar bu yolla okurun iyi vakit geirmesini ve roman kolayca tketerek baka eserlere balamasn salamaya almaktadr. Romann ksa oluunun gazetede ie yaramas bir yana, gazetenin romann uzunluu belirlemesi dikkat ekicidir. Gazete gnlk tketilen bir trdr. Bu nedenle tefrika edilen eserlerin de gnlk tketime uygun olarak hazrlanmas gerekmektedir. Gazetede yaymlanacak eserin okuyucunun hafzasnda kalabilmesi ertesi gn devamn okumas asndan nemlidir. Bu nedenle gazeteler iin yazlan romanlarn popler trde olmas gerekmektedir. Tefrika edilen romanlar zellikle harekete dayanmakta, roman kahramanlarnn psikolojik, felsefi yanlar aklanmamaktadr. ounlukla k olan tiplerin anlatld bu eserlerde en nemli unsur aktr. k olan kiilerin yaamlarndaki deiimlerin vurgulanmas okuyucunun en nemli beklentisidir. Ancak slami ak romanlarnda, dini unsur da nem kazanmaktadr. rnein Milli Gazetede yaymlanacak olan bir romann, okuyucularn ideolojik yapsn da gz nne almas gerekmektedir. Grld gibi tefrika edilen eserler, uzunluk olarak belirli boyutlara sktrld gibi okuyucunun dnyasna seslenmeleri de zorunludur. Ak romanlar birok popler trden ok daha fazla olarak okuyucuya bamldr. Szgelimi bilim kurgu tr daha ok yazarn yaratcln ne karrken, ak romanlar okuyucunun tercihlerine gre hareket etmektedir. Bu nedenle ak romanlarnn formlleri, kullandklar klieler dier trlere gre daha tandktr. smail Fatih Ceylan, eserlerindeki kopukluklara, teknik sorunlara ramen zellikle romantizmi youn ilemesi, hayat karsnda fazlasyla duyarl tipleri sklkla ele almas nedeniyle geni kitlelerin zlemlerini dile getirmitir. Bu nedenlerle slami ak romanlar denilince akla ilke gelen isimlerden biri olmutur.
81

A. g. e., s. 169. (Vurgular bana aittir.)

229

Onun bu baarsnda yazd romanlarn okuyucunun beklentilerine hitap etmesinin de byk yeri vardr. smail Fatih Ceylan, romanlarnn sonunda okuyucu mektuplarna yer vererek onlarla olan ilikisini derinletirmeye alr. Bu yolla roman satn alan kiilere dier okuyucularn eseri beendii ve eserin ok satld dncesi uyandrlmaya allr. Okuyucu ok beenilmi ve ok satlm olan bu eseri okumann kendisi iin bir ayrcalk olduunu dnecektir. Tm toplumlarda grld gibi Trkiyede de her trl kltrel rnn ok satlyor olmas dier potansiyel alclar da harekete geirmektedir. Kimi popler romanlarn kapaklarnda grlen Best Seller ibaresi de ayn amaca ynelik olarak yazlmaktadr. Okuyucularn mektuplar ierisinde romanda anlatlan olaylar yaadn ifade edenlere de rastlanmaktadr. ule Y. isimli bir okurun yazd satrlar eser ve okur ilikisine dair fikir vericidir:
Fatih Bey, inanr msnz Alama Kzmdaki Sevda olaynda sanki beni yazmsnz. Sevda gibi ben de maddi deerlendirmelerle bir erkee gnl verip evlendim ve yine onun gibi iddete maruz kaldm. ki yavrum var, onlarn hatrna ayrlamyorum, zaten ailem de kader diye ayrlmam istemiyor. Bizde sadece iddet olay yok, iki olay da var. Kitabnzdaki Sevda sonunda huzuru buluyor ama ben ile ekmeye devam ediyorum. Keke o iyi insanlar gerek hayatta da olsa ve benim eimle tanp onu iyi insan yapsa. Ne olur, bana dua edin.82

Yazar, okuyucu mektuplar araclyla gerek hayat ne kadar iyi tasvir ettiini, okuyucunun dnyasn ve hislerini ne kadar iyi anlattn ispatlamaya almaktadr. Okuyuculardan bazlarnn kendileri ile roman kahramanlar arasnda kurduu bu zdelik dier okuyucularn iin de etkileyicidir. Okuyucular, zdeleme sayesinde, kendi hayatlarnn geree uygun biimde anlatldn grerek yazara minnettar olacak ve onun eserlerinin reklmn yapacaktr. Popler romanclar zellikle okuyucularn bu destei sayesinde reklm panolarna ihtiya duymadan satlarn arttrmaktadrlar. Okuyucu ve yazar, mektupla araclyla gnl ba kurarlar. Bu gnl ba, iki taraf, alc ve satc konumundan daha teye tar ve bir eit cemaat olumasna
82

smail Fatih Ceylan, Kapanmayan Yara, stanbul, Ak Yay., 2007, s. 234-235.

230

yol aar. Dnya apnda Sherlock Holmes kulplerinin, aratrma ve okuma gruplarnn olumasna benzer ekilde, ayn yazar seven kiilerin bir araya gelmesi, en azndan duygu ba oluturmas salanr. smail Fatih Ceylan, okuyucularla daha kolay ilikilenebilmek iin dier popler roman yazarlarnn yapmad bir uygulamay da balatmtr. Yazar, Bir Buket Gl adl romannn sonuna, okuyucularn kendisine ulaabilmesi iin e-posta ve cep telefonu numaralarn eklemitir. Teknolojik imknlar da kullanarak okuyucu evresiyle ilikilenen yazar sonraki eserlerinin satnn garantisi olacak balar kurmaktadr. slami ak romanlar, son dnemde toplumda yaygnlam olan slami duyarll bireylerin gnlk hayatta yaadklar ak ile birletirerek yeni bir ak roman tr oluturmulardr. 1980li yllardan itibaren giderek glenen hidayet romanlarnn ideolojik etkisi ve roman trnn slamc kesimlerde daha ok benimsenmesi ile birlikte yazarlar, toplumun gnlk ihtiyalarna seslenen eserler verme gerei duymulardr. deolojik olarak yazar nerede olursa olsun gnlk hayatn kendine has kurallar edebiyat da etkilemektedir. Hidayet romanlarnda flrtn slama aykrl srekli olarak vurgulansa da slamc genlerin de k olduu, flrt yaad gerei kimi yazarlarn dikkatini ekmitir. Bu yazarlar slami ak romanlarnda flrtn de iinde bulunduu ilikilere yer vermitir. Bylece slamc ideolojik bak, en azndan bu eserlerde, keskinliini yitirmi, daha esnek biimde ele alnmaya ve kitlelere sunulmaya balamtr. *** 1980 sonrasnda yazlan ak romanlarnn eski dnemdekilerden farkl birok yan olduu grlmektedir. 1980 sonrasnda yazlan ak romanlarnn byk ksm geleneksel romantik izgiden saparak gnlk hayatn hzl temposuna uygun biimde gelien gnlk ilikilere younlamtr. Bu ilikilerin en nemli belirleyeni ise cinselliktir. Yazarlar, farkl younluklarda olsa da, eserlerinde cinsellii kullanmlardr. zellikle Ahmet Altan ve Halim Bahadrn romanlarnda cinselliin ak anlatmna ska rastlanmaktadr. Toplumda cinsellie ynelik bilgilenmenin artmasna paralel biimde romanlarda cinselliin anlatm eskiye oranla daha rahat bir dille yaplmaktadr. Ahmet Altann Kl Yaras Gibi romannda oryantalist bir tavr sergilemesi dier yazarlarda ender grlen bir durumdur. Ayn dnemin ak romanlarnda nostalji de ska kullanlmtr. Yazarlar, okuyucularn eskiye her zaman hasret duyduunu gz nnde bulundurarak 231

eserlerini buna gre ekillendirmilerdir. Tuna Kiremiti ve Krat Baar, nostalji duygusunu en youn ileyen yazarlardr. Genellikle ocukluk yllarna dnme hevesi eklinde ilenen nostalji kimi zaman eski tarihlere ynelik olarak da ilenmitir. 1980li yllarda kadnlarn toplumsal hayattaki rollerinin genilemesi ak romanlarnda ele alnlarn da etkilemitir. Kadnlar artk ekonomik olarak kendine yeten ya da bu ynde ura veren, dnyay daha iyi bilen ve erkeklerle ilikilerinde daha aktif kiilikler olarak izilmeye balanmtr. zellikle Duygu Asena ve Canan Tan, kadnlar merkeze alan eserlerinde bu deiimi ince izgilerle anlatmaya almlardr. Her iki yazar da birer kadn olarak dier kadnlar geleneksel ilikilerden kopmalar iin uyarmaya almtr. Ayrca akn tek tarafl olmad, kadnn da akta zne olabileceini gstermilerdir. Ak romanlarnn bir baka nemli yan evlilii, zgrl ve bireysel istekleri kstlayan bir kurum olarak ele almalardr. Bu konuda Duygu Asena, Halim Bahadr, Ahmet Altan gibi yazarlar ak mesajlar verirlerken, dier yazarlar evlilikten saknan bireyleri ne kararak dolayl biimde ayn taraf tutmulardr. Geleneksel ak romanlarndaki evlilikle biten mutlu sonlar yeni dnemdeki eserlerde grlmemektedir. Ak romanlarnda, merkezdeki kiilikler, toplumun aktif birer yesi olmak yerine ounlukla toplumdan kopuk, bireysel sorunlaryla mcadele eden kimliklere brnmtr. Bireyi tanmlayan en temel elerden olan isimler bile ou eserde gizemli tutulmu ya da Elfe, Nevit gibi sk rastlanmayan isimler kullanlmtr. Bu yaklam, yazarlarn, hayal ettikleri kiileri toplumdan uzak tutma abalarnn bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. almamzda slami ak romanlar, dini ynlerinden dolay ayr bir balk altnda incelenmitir. slami ak romanlarnn en belirleyici yan muhafazakr deerleri roman kiilikleri araclyla okuyucuya aktarmaktr. Ancak bu eserler tek bana ideolojik metinler deildir. Ak, bu eserlerde dierlerine gre daha yce bir duygu olarak ele alnmtr. Dolaysyla romantizmin youn olduu grlmektedir. Roman kiilerinin giyim kuamlar, gezdikleri yerler, dier insanlarla ilikilenme biimleri onlarn muhafazakr kimliine uygun olarak seilmitir. smail Fatih Ceylan ve Ahmet Gnbay Yldz bu trn en ok okunan yazarlardr. slami ak romanlarnda merkezdeki kiilikler cinsellikten bamsz biimde resmedilirler. Romanlardaki kiilikler kar cinsle ilikilerinde cinsel isteklere asla ynelmezler. Dier ak romanlarnda erkekler cinsellik ynnden aktif olarak 232

izilmi olmakla beraber slami ak romanlarnda erkekler de pasifletirilir. Kadnlar gibi erkekler de iffetli insanlar olarak anlatlr. slami ak romanlarnda gze arpan bir baka nokta, hidayet romanlarnda olduu gibi, bu eserlerde de zengin ailelerin anlatlmasdr. zellikle smail Fatih Ceylan sradan insanlar yerine st snflara mensup aileleri ve zenginlerin oturduu semtleri anlatmay tercih etmektedir. slami ak romanlarnda aile deerleri, aile birliktelii nemli yer tutar. Kadn veya erkek kiilikler ailelerinden bamsz hareket etmezler. Onlarn koyduu kurallara gnll olarak uyarlar. Genel olarak ak romanlar yakn dnemde nemli deiim geirmi, gemite olduu gibi bugn de toplumsal yaantnn birok ynnn yanstan eserler olmulardr.

C. Bilim Kurgu Romanlar

Bilim kurgu trnn 1980 ncesi edebiyatmzda neredeyse hi ilgi grmediine, daha nce, konuyla ilgili blmde deinilmiti. 1980 sonrasnda ise dnya edebiyatnn daha iyi takip edilmesi, televizyon kltrnn yaygnlamas gibi nedenlerle bilim kurgu edebiyatnn emekleyerek bilim kurgunun alt trlerinde de eserler verilmeye balamtr. Dnyada bilim kurgunun nemli eserleri incelendiinde bilimselteknolojik verilerin sadece sralanmakla yetinilmedii, bunlarn bir amaca uygun deerlendirildii grlmektedir. Kimi zaman, bilimsel teknolojik gelimeler, bilim kurgu yazarlarnn hayal ettikleri bir dnyann arka plann doldurmaya yardmc olmaktadr. Bu anlamda bilim kurgu eserleri ideolojik gndermeleri de olan bir yap grnmndedirler. Ar teknolojik bir yaamn toplumlar zerinde yaratt ykc etkiler, bilimin totaliter rejimler iin bir silaha dnmesi, bireysel ve toplumsal geliimin yine bilim tarafndan sonlandrlmas gibi tehlikeler bilim kurgu eserlerde ska anlatlan konulardandr. Bu ynden bakldnda bilim kurgu sadece uzay savalarnn anlatld, lazer silahlarnn atelendii, zamanda yolculuun gerekletirildii elencelik bir tr deildir. Arka plannda dnya yaamna dair ngrler vardr. de olsa gelitii gzlenmektedir. zellikle 1990l yllarda bu trdeki eserlerin says artm, ayrca

233

1. Byk Sava Sonrasn Anlatan Bilim Kurgu

Bilim kurgu tr edebiyatmzda ge bir tarihte balasa da yukarda bahsedilen duyarlla sahip eserler verilmitir. Bu nedenle yerli bilim kurgu eserleri sadece bilimin grnen yzyle deil toplumlar zerindeki etkileriyle de ilgilenmitir. Byk sava sonras bilim kurgular (Post-apocalyptic war science fiction) bilim kurgu sinemasnda ve edebiyatnda en ok kullanlan alt trlerden biridir. Bu alt tre ait bilim kurgu eserlerde, nkleer veya daha etkili silahlarn kullanld bir sava sonrasnda dnyada yaamn nasl ekillendii anlatlmaktadr. 1945 ylnda Hiroimaya atlan nkleer bomba sonrasnda tm dnyada nkleer sava korkusu ba gstermi, sonraki dnemde, iki nkleer g arasndaki Souk Sava bu korkunun beslenmesini salamtr. 1950li yllarda yazlan bilim kurgu eserlerinin ounda da nkleer sava korkusunun hkim olduu grlmektedir83. Sonraki dnemde de Batl bilim kurgu edebiyat bu konuyu ska ilemitir. yaslanmadan baar ile ortaya konmu bir romandr. Akn Gngrn yazd Gohor: Kyametten Sonra84 adl bilim kurgu roman, bilim ve toplum ilikisine deinen rneklerden biridir. Teknolojik gelimelerin yaam neredeyse sonlandrd, insanln son teknoloji rn bombalarla yok edildii bir dnyay anlatan roman, sava sonras dnyada yaanan gerilimleri ortaya koymay amalamtr. Akn Gngrn eserinde olaylar byk sava sonrasnda 2436 ylnda geer. O tarihten 300 yl kadar nce Dnya evresine gktalarna kar kullanlmak zere ilerinde nkleer bombalar olan iki uydu yerletirilmitir. Atmosferin yaknnda patlamalar olunca dnyada depremler ve frtnalar balar. Yz binlerce insan lr. Krk sekiz lke birbiriyle savaa girer. Sava 23 yl srer. Bu dneme Karanlk 23 denmektedir. Dokuz ay sren bir bar ortamndan sonra sava yeniden balar ve kinci Byk Karanlk Dnem oluur. 6 yl sren bu savata atom bombasndan 50 kat daha gl olan Revus Bombalar kullanlr. Milyarlarca insan lr. Daha sonra sa kalanlar zehirli gazlardan korunmak iin Cam Kentler Trk edebiyatnda bu alandaki tek eser olan Gohor: Kyametten Sonra bir gelenee

83

M. Keith Booker, Anne-Marie Thomas, The Science Fiction Handbook, Chichester, UK ; Malden, MA, Wiley-Blackwell, 2009, s. 53-54. 84 Akn Gngr: Gohor: Kyametten Sonra, stanbul, Crea Yaynclk, 2008.

234

ina ederler. Toplam be tane Cam Kent vardr. Tarih sfrlanr. Eskinin izlerini yok etmek iin isimler bile deitirilir. Her anlamda byk bir ykmn olduu bu dnyada, Gohor adl 16-17 yalarndaki gencin bandan geenler romann temel yapsn oluturur. Gohor ve ailesi Cam Kentin dnda byk bir yokluk iinde yaayan insanlardandr. Bu ortamda tek kiilik cihazlarla uabilen Mavi Ankalar Cam Kent konseyinin ald kararlar bildirmek zere Gohorun yaad ky olan Gnnglne gelir. Baz ocuklarn Cam Kentte yaamasna izin verildiini aktarrlar. Gohor da baz arkadalaryla birlikte Cam Kentte yaamaya gtrlr. Burada ona bakacak olan ailesi ile tanr. Ailenin kz Maline ile yakn arkada olurlar. Romann bu aamasnda Cam Kente dair teknolojik ayrntlar gze arpar. Kent byk bir bilgisayar tarafndan ynetilmektedir. Hayatn her aamas bilgisayar tarafndan kontrol edilmektedir. Kt bir eylem yapan olursa bilgisayar tarafndan oluturulan melek eklindeki hologramlar bu kiileri uyarr. Maline gibi genleri Robdad ad verilen robot dadlar yetitirmektedir. Romann asl konusu da burada balar. Malinenin robdad Deyda, insan gibi duygular olan bir cihazdr. Onlar gibi zlr, sevinir. Deyda eski model olduu iin evden uzaklatrlr. Maline ise onu bulmak iin yola kar, Gohor da onunla gider. Ayrca Roven, Lgya adl yasak blge sakinleri ile Tarer adl arkadalar da onlarla gelir. Yanlarnda ilkel bir teknoloji ile yaplm olan Minik Ron adndaki robot da vardr. Minik Ron incecik insans bedeni ve minik kanatlar olan bir robottur, hafzasnda d dnyay anlatan bir kitabn bilgileri yer almaktadr. Kurtlar Yolu denen bir geide girerler. Bedeninin yars mekanik olan Horon adl kurdun nderlik ettii bir kurt srsnn saldrsna urarlar. Onlar Gaskinin Atllar denen bir grup insan kurtarr ve sonra da rehin alrlar. Bu srada onlarn elinde rehin olan Za adl bir kzla tanrlar. Za, ZEG adl yeraltnda yaayan bir gruba mensuptur ve ktle arl olmad iin minik kanatlaryla yere yakn bir mesafede uabilmektedir. Kurtlarn yeni saldrsnda kap Kara ocuk Dalara giderler. Burada ocuklarn yaad, yetikinlerin ise hapsedildii bir toplulukla karlarlar. Bir robot makine onlara srekli uan boynuzlu atlar retmektedir. ocuklar tm felaketlerin yetikinlerden geldiini dndkleri iin ilerinde ya ilerleyenleri yeraltndaki hcrelere hapsetmektedirler. Karanlk ocuklar uan mekanik atlaryla onlara saldrr. Tarer bir at ellerinden alr ve dierlerini kavgada yenerler. 235

Yeni edindikleri mekanik atla Delirenler Kentine gelirler. ehrin asl ad Edilnerreldir. Burann halk eski tarihi sistemi kullanmaktadr ve o anda 2436 yl yaanmaktadr. Deydann paralar sklrken modl tamamen bozulmutur. Deyday alamadan dnmek zorunda kalrlar. Sonuta Gohor Cam Kente dnmek istemez. Maline ile birlikte kyne gider ve orada yaamaya balarlar. Fantastik romanlarda en ok karlalan unsurlardan biri yolculuk esidir. Bir grup gen arkada eitli nedenlerle yola kar ve bu srada hayata, dostlua, insani deerlere ynelik birok ey renirler. Bilim kurgu bir eser olan Gohor: Kyametten Sonrada da fantastik romann yolculuk esi kullanlmtr. Maline, Gohor, Roven, Lgya ve Tarer bu yolculuk srasnda birbirlerine destek olur. Yolculuk srasnda balarndan ok tehlikeli olaylar geer ancak bu srete birbirlerine destek olmaktan vazgemezler. Tehlikeli durumlarda nce arkadalarn dnrler. rnein Horon adl mekanik kurt saldrdnda ya da Gaskinin Atllar onlar rehin aldnda hayatlarn tehlikeye atarak birbirlerini korumaya alrlar. Romanda, fantastik dnyadan alntlar bununla da bitmez. Mitolojik kaynaklardaki tek boynuzlu, Pegasus adl atn yerini Gohorda robot atlar almtr. stelik bunlar da Pegasus gibi uabilmektedir. Fantastik bir masal ehri olarak anlatlagelen Atlantis ise Cam Kentlerle sembolize edilmitir. Bu kentler de tpk Atlantis gibi kimsenin eriemeyecei bir teknoloji harikasdr. Cam Kentlerin resmedilmesi esere siberpunk adl bilim kurgu alt trnn zelliklerini katmaktadr. 1980li yllarda gelien siber teknoloji ve siber kltr ile birlikte ortaya kan siberpunk bilim kurgular teknoloji ve insan ilikisi zerine younlamaktadr. Siberpunk ge kapitalizmin ve teknolojik gelimelerin insan ve makine arasndaki snrlar kaldrmasn gstermeye odaklanr.85 Siberpunk tr eserler bu ilikide insani olann ypratlmas, insanlarn makinelemesine ayrca vurgu yapar. Hayatn ve bireyin mekanik kontrol, Kartezyen dncenin kristalleerek her nesneyi sarmas86 bu trn sklkla kulland temalardr. Gohordaki Cam Kentler de tm teknolojik alt yaplarna ramen insani duygularn yok olduu yerlerdir. Bu kentler yaplrken ok sayda insan alm ancak kentler bittiinde bu insanlarn ok az oraya alnmtr. 25. yzylda dnya, bir yanda ok gelimi kentler ve orann teknolojiyle i ie yaayan sakinleri, dier yanda kentlerin
85

Laura Chernaik, Social and Virtual Space: Science Fiction, Transnationalism, an The American New Right, Madison [N.J.], Fairleigh Dickinson Univ. Press 2005 s. 65. 86 Mark Bould, Cyberpunk, David Seed, (ed.) A Companion to Science Fiction, Oxford, Blackwell Pub, 2005 iinde, s. 218.

236

dnda yaayan ve byk savan devam eden etkilerine maruz kalan insanlar arasnda blnmtr. Cam Kentler temiz ve bakml olmakla beraber mekanik bir yaama ev sahiplii yapmaktadr. Bunlar, her hareketin kontrol edildii, her eyin gereinden fazla dzenli olduu yaamlardr. Akn Gngr, Cam Kentler ile ultra teknolojik bir brokrasi resmi izmitir. Bu brokrasi o kadar acmaszdr ki kentlerde kimin yaayacana karar verebilmekte ve dier insanlar lmn kucana atmaktadr. Kimi deneylerde insanlar kullanmakta sonra ileri bittiinde onlar yasak blgeye terk etmektedirler. Gohorun ky olan Gnnglndeki ihtiyar Bay hh tepkilerini Cam Kentten gelenlere yle ifade eder:
nsanlar zek derecelerine, maddi varlklarna, salk durumlarna ve hatta derilerinin rengine gre snflandrdnz. Sizce stn olanlar, yaamaya deer grdklerinizi alkoyup, kalanlar dar attnz. leceklerini umuyordunuz. nk darda deiime uramlardan bulac hastalk tayanlara, zehirli gazlardan vahi hayvanlara dek her ey vard. Her tr ktlk Evet yanlmadnz da. lenler ok oldu. Ama unu da siz biliyorsunuz ki insanolu her trl art altnda yaayabilme direncine sahip. Yaam canllara verilmi yle bir kutsallk ki onu yitirmemek iin dnyann kendisine bile kar koyabiliyor insan. Ve siz, evet siz, kendini hazmedemeyerek yok olmaya yz tutmu bir medeniyeti kald yerden, teknolojinin insan hayatna sunduu kolaylklarla yaayadururken, darda braktklarnz, yani biz, topra trnaklarmzla skerek yaamaya altk.87

Bu nedenlerle yazar, Cam Kentlerin dnda yaayanlarn fkesini insani bir tepki olarak anlatmtr. Dardaki insanlar daha sevgi dolu, bar ve paylamcdr. Cam Kentten gelenler onlardan bir ksmn gtrmek istediinde buna kar karlar. Bu kentlerin mekanik-brokratik yaamna dhil olmak istemezler. Kylerde yaayanlarn yannda yasak blgede yaayanlar da Cam Kenttekilere kardr. Zaten birou eitli sular icat edilerek buraya atlmtr. Ayrca sava bittii srada ortadan kaybolan ve Zeminin ocuklar diye adlandrlan ZEGler de Cam Kentlerden uzak durmaktadr. Cam Kentlere girmeyi reddeden son

87

Akn Gngr: Gohor: Kyametten Sonra, stanbul, Crea Yaynclk, 2008, s. 65.

237

grup ise Delirenler Kenti sakinleridir. Cam Kentlerin sakinleri tarihi sfrlayp yeni bir yaam kurarken Delirenler Kentindekiler sava ncesindeki yaamlarn srdrrler. Zehirli gazlardan dolay hareketlerinde baz gariplikler olmasna ramen gelecein dnyasnda belki de en normal insanlar Delirenler Kentinde yaayanlardr. Teknolojiden ok az yararlanan bu insanlar doa ile bark olmay tercih etmilerdir. Teknolojik-mekanik yaam gelecee mahvolmu bir dnya brakt gibi o yllardaki yaam daha da zorlatrmakta hatta vahete dntrmektedir. Horon adl mekanik kurt bu vahetin somutlam halidir. ngilizcedeki horror (dehet) kelimesine gnderme yapan ismiyle Horon, normal kurtlarla beraber insanlara saldrmaktadr. Horonun nasl ortaya kt kesin olarak bilinmemekle beraber yine Cam Kentteki deneylerden birinin sonucu olduu sanlmaktadr. Dolaysyla Horon, insanlarn Cam Kentten nefret etmelerinin bir baka gerekesi olmutur. Gohor ve arkadalar Delirenler Kentine vardklarnda Malinenin robdadn bulurlar ancak tamir edilemeyecek ekilde hasar grmtr. Onu satn alm olan adam, Deydann insani yann garipsemi ve bu nedenle sktnde iindeki devrelerin bozuk olduunu grmtr. Deyda teknolojik bir arza nedeniyle insani zellikler kazanmtr. Yazar burada teknolojinin kendi haliyle mutluluk vermediini, ancak bir arza durumunda yani teknolojik grevin gerekleememesi halinde mutluluun baladn gsterir. Romann sonunda Gohor, Cam Kente gitmek yerine doduu ky olan Gnnglde yaamay seer. Maline de onunla birlikte kalr. Bylece roman, yine fantastik eserlerde olduu gibi mutlu yuvada son bulur. Doduu ky, Gohora mutluluk vermektedir. Bunun nedeni sadece ailesinin ve arkadalarnn burada olmas deil, teknolojiden de uzak olmasdr. Teknolojik anlamda mahrumiyetlerle ekillenmi bir yaam olsa da, ky, onun yaamnn vazgeilmez parasdr. Cam Kentin gelimi bilgisayarlar ve ultra-modern yaam bu mutluluu ona veremeyecektir. Romann sonunda Gohor baygnken Zaman Baba ile bu yolculuun kazandrdklarna dair konuur. Zaman Baba yle der:
Gemiinizde paylatklar bir ey olmamasna ramen iki gen insann, Rovenle Lgyann ve hatta bir Zeg kz olan Zann sizi korumak iin yaamn tehlikeye att bir yolculuktu da ayn zamanda. Demek ki karlk beklenmeyen kutsal

238

dostluun snand ve kazand bir yolculuk oldu bu. Yani ne kadar yadsmaya alsan da dost kazandnz Zorluklar karsnda ylmayarak hedefinize yrdnz hep. Yaama ait glklere kar direnli olmay, engelleri el ele vererek amay rendiniz Yani oulcuum, bu yolculukta kiiliini kazandn, inancn kazandn, sevginin saf zn kazandn.88

Fantastik romanda olduu gibi hibir zorluk bouna ekilmemitir. Kahramanlar balarna gelenlerden sonra eskisinden daha donanml, insani deerleri daha gelimi olarak yaamaya devam ederler. Akn Gngr bilim kurgu bir romanda fantastik edebiyat unsurlarn kullanarak bir yenilie imza atmtr. Bunu yaparken bilim kurgu eserlerde ska karlalan iddeti kullanmam, gelecein dnyasnda, temel insani duygular ne karmtr. Gohor ve arkadalarnn kiiliklerinde hrs, yok etme arzusu, kskanlk gibi duygular yerlerini dostlua ve zveriye brakmtr.

2. Saf Bilim Kurgu

Bilim kurgu edebiyatnn Saf Bilim Kurgu (hard-core science fiction) olarak adlandrlan alt trnn ideolojik gndermelere, topik sylemlere ak olduu bilinmektedir. Saf bilim kurgu trnde hem gncel yaamn eletirisi yaplabilmekte hem de gelecee dair arzu edilen yaam biimi ortaya konulabilmektedir. Bu nedenle saf bilim kurgu eserleri, bilim kurgu ierisinde entelektel dnceye en yakn grup olarak tanmlanmaktadr. Saf bilim kurgu eserleri sradan dnyann eletirisini ilerinde barndrabilmekte, romann konusunu felsefi bir temele oturtabilmektedirler89. Bu yaklam popler romanlarn sadece elencelik olduu iddiasnn da geersizliini ortaya koymaktadr. Popler eserler her ne kadar n planda bir takm olaylar ve bunlarn rahatlatc etkisini kullansalar da satr aralarnda topluma, ekonomik ve siyasal sitemlere ynelen derin eletiriler ortaya koymaktadrlar. Yakn dnem bilim kurgu edebiyatmzda bu trden rneklere de rastlanmaktadr. Bunlardan zellikle farkl ideolojik gndermeleriyle incelenmeye deer grnmektedir. Ali Narn yazd Uzay iftileri, M. Semih Arcnn yazd Ulu Bey: Ganimid Savalar ve Zht Bayarn kaleme ald

88 89

A, g. e. s. 359-360. Gary Westfahl, Hard Science Fiction, David Seed, (ed.) A Companion to Science Fiction, Oxford, Blackwell Pub, 2005 iinde, s. 189.

239

Sahte Uygarlk romanlar bilim kurgu ierisinde ideolojik alt yaplar ile dikkati ekmektedir. Ali Nar, Uzay iftileri90 adl romannda eitli bitkilerin yetitirilmesi amacyla uzaya gnderilen astronotlarn, kitaptaki adyla Uzay iftilerinin, yksn anlatr. Btn uzay iftileri farkl gezegenlerde farkl bitkileri yetitirirler. Hasan II byk uzay gemisi Refref IIden miracesiyle ayrlarak krkbininci Gne sitemine gider ve burada dev papatyalar domates ve ilek yetitirir ancak hayvanlar gezegene uyum salayamayp lrler. Hasan II sonunda bir spa retmeyi baarr. Bu spaya binip gezegende dolarken Dursun adl bir Karadenizli ile karlar. Dursun Macaristan seferine giden bir Osmanl askeridir. Piri Reis ile beraber Galata Kulesinden bir balonla umu arkadalar lnce yalnz kalmtr. Balon onu bu gezegene kadar getirmitir. Dursun oray Kaf Da sanmaktadr. Ayn srada ahveled ve Ebu ibl Samanyolunu ap Hasan IInin olduu gezegene varr ve birbirlerini bulurlar. Bu arada Dnyada Hasan IInin uzay eitimi almad ve yanllkla uzaya gnderildii anlalmtr. Refref IIden ayrlan Siracddin II, Plton yaknlarnda miracesiyle dolarken Kuranda Yusuf suresinde belirtilen on birinci gezegeni kefeder ve buraya Yusuf adn verir. Dier miraceler Satrnn uydusu Titan, Jpiterin uydusu Ganymeyi dolar ve Refref IIye dnerler. Refref daha sonra Hasan II ve dier arkadalarn da alarak dnyaya dner. Grev baarya ulamtr. Dndklerinde Dnya zamanyla 12 yl gemitir. Arka kapanda Trkiyenin ilk bilim kurgu roman diye sunulan, yazarn kendisinin de topik-Uzay roman91 olarak tanmlad eser aslnda her iki tanmlamadan da uzaktr. Uzaya giden Hasan II adl gencin hayat merkez alnarak ilerleyen roman Hasan IIden birka nesil ncesinden balar. Anadoluda bir kyde balayan roman Hasan Iin yaamndan kesitler sunar. Yazar, romanda Hasan I, Mehmet, Hasan II silsilesinin ilk iki ferdini otuz sayfa boyunca anlatr. Bunu yaparken yazar ky ivesini aynen kullanr.
-Lo Hasso bala, yldzlarda kim var? - Vale emo dede, hepileri var. Hepsi de pivaz yer, stne de ayran ierler - Ole Hasso iki gzim, benim olum Tozoyu grmisen?
90 91

Ali Nar, Uzay iftileri, stanbul, Elif Yaynlar, 2002. A. g. e., s. 7.

240

-He vallah grmiem. - emo dede, ne yalan diyem, sene, onun ii ok ktdr. - Lo ne etmi, benim olim? - Dedesi ben sormiem, demiler ki; Tozo emi dnyada bir koyun alm, bir de Rza aann deirmeninden un alm Onun iin de gkte bulutlara ters bindirmiler ba dnirmi.92

Ky ivesinin aynen aktarlmas romanmzda 50 ve 60l yllarda byk rabet gren ky romanlarndan sonra ok az bavurulmu bir yntemdir. Bu yntem bilim kurgu gibi gelecei ve genellikle de uzay anlatmay hedefleyen bir romanda allmadk bir uygulama olarak karmza kmaktadr. Bahsedilen tercihin romana ne katt ise sorgulamaya ak bir durumdur. Adlarn andmz kiilerin ve ky yaantsnn bu ekilde aktarlm olmas bilim kurgu bir eser iin hibir kazanm getirmemektedir. Bilim kurgu eserler, zellikle uzay anlatanlar, genellikle teknolojinin ve hzn youn olduu eserlerdir. Dolaysyla bilim kurgu yazarnn odaklanmas gereken byk bir gelecek vardr. Yazarn, eskiye ait olan, bilim kurgu ile balantsz olaylar romana katmas bu nedenle tre bir yenilik getirmemektedir. Romann bilim kurgu eserlerde hemen hi grlmeyen yanlarndan biri ise tabiat tasviri ile balamasdr:
Ilk, prl prl bir ilkbahar gn. Souklar gemi, scaklar da fazla bastrmam. Yamurlar seyreklemi, otlar kabarm. Aalar yemyeil yapraklarla bembeyaz ieklerle donanm binlerce taze gelin gibi ayrln papatyal yeil hals zerine edal iveli salnmakta. Hafif meltem yamalar okamakta, yapraklar oynatmakta. Sanki tabiatn nefeslenmesidir. Sevgilinin yzne yaklaan dudaklarn lkldr. Akn derinlerinden gelen ahdr. Akn vuslat neesinin Ooohudur93

lk satrda balayan bu tasvir ve devam, okuyucuya gereki bir roman okuduu izlenimi verir. Tabiat tasviri ile balayan roman bireylerin dnyadaki elikilerini toplumla atmalarn anlatacaktr. Gereki bir romanda dnyann kendisi baroldedir. Dolaysyla sadece tasvir edilecek bir mekn deil, bireylerin tm varlklar ile paras olduklar btnsel bir yapdr. Bilim kurgu romanlarda ise dnya ya da uzay geici meknlardr, romann znesi deildirler. Dnya ve uzay
92 93

A. g. e., s. 17. A.g.e., s. 11.

241

bilim kurgu kahramanlarnn hayatlarn belirleyen varolusal meknlar olmaktan kmtr. Bilim kurgu iin nemli olan bilimsel dncenin hkimiyeti ve romanda seslendirilmesidir. Mekn ikincil plandadr. Bu nedenle Uzay iftilerinde grlen tabiata ballk bilim kurgusal bir unsur deildir. Uzay iftilerinin en nemli yan ise slami dnya zlemi ile yazlm olmasdr. Yazar bilim kurgu trn slami bir dnya gr ile renklendirerek gelecee dair bir topya kurmaya alr. Romann her blmnn bana Kurandan ayetler alnm olmas ilk bakta bu fikrin edinilmesine yardmc olmaktadr. lerleyen sayfalarda slami topya ak biimde ortaya konur. Uzay iftilerinde uzay aratrmalar Kurana dayandrlarak yaplr.
Bu karar, 21. asr din ulemasnn bir ayetten kard iaret zerine toplanan uzmanlarca verilmiti: Ey insanlar, biz yerdeki ve gklerdekileri sizin emrinize uyacak ekilde oluturduk!..94

Romandaki

kiiliklerin

gndelik

hayatlar

slami

bir

sylemle

ekillenmektedir. Hasan I genliinde srekli olarak Kuran kurslarna gitmekte, sevdii kz olan Hatice namazn asla aksatmamaktadr. Hasan II, uzaya gitmeden nce kylerindeki Hamit Molla ile eriatn temel ilkeleri zerine konuur, ondan kimi bilgiler alr. Uzay iftilerine, uzaya gitmeden nceki eitimlerinde, uzayda namazlarn seferi esasa gre ve teyemmmle klacaklar anlatlr. Yazarn kurgusuna gre uzaya gidilecek yl olan 2015 ylnda Dnya slam Birlii kurulmutur. Bu kurum yazarn, slami birlik isteinin somutlam halidir. Uzay iftileri eitli milletlerden seilir. Soboto II, Gney Afrikadan; Sracddin II, skenderiyeden; Kadiri II, Afganistandan; Ahrarto II, Cakarta; Ebu Said II, Medineden v.s. gelip slam iin bir arada almaya balamlardr. Bu slami topyada Yahudiler de unutulmam, o yllarda Orta Doudaki saylarnn ok azald kaydedilmitir. Yazar ayrca slami bir terminoloji de kurmutur. Bilim kurgu eserlerindeki yeni tanmlamalara slami karlklar bulmutur. Ana uzay gemisine Refref II ad verilir. Bu gemiden gezegenlere inmek zere ayrlan modllere de Mirace denir. Uzay iftilerinin maceralar srasnda ahveled ve Ebu ibl k hznn on be kat
94

A.g.e., s. 42.

242

stne karlar. Bu hz, Hz. Muhammedin miraca karken bindii Burak adl binekten esinlenerek Burak hz diye tanmlanr. Bu iki uzay iftisi Burak hzn gemilerdir. Romanda ak slami sylemin yannda zerinde durulmayan ancak romann genelinde ortaya kan bir baka konu ise kadnlarn bu gelimelerin hibir yerinde olmamasdr. Yazar, kadnlar sadece bugnk toplumsal yaam eletirirken anar. Bu da ilgin biimde gelien bir sretir. Refref II adl gemi Ay yzeyini tararken uzay iftilerinin yapt eylem u ekilde tanmlanr: Hasl Ay, bir zamanlarn Bat taklitisi szde Trklerin, gzellik msabakas diye gen kzlarn her yerini gzleyip, llerini not ettii gibi not edilmiti.95 Ali Nar, bilim kurgu trne, rnei lkemizde olmayan bir eser kazandrm, bu tr kendi ideolojik bak olan slami dnya gryle renklendirmitir. Romann bilim kurgu tr asndan en nemli sorunu ideolojinin bilimin nne gemesidir. Bilim kurgu eserlerde hangi ideoloji dile getirilirse getirilsin asl olan her zaman trn kendi zellikleridir. Dolaysyla bilimsel teknolojik aygtlar, almalar bu trn vazgeilmezidir. Bilimsel olann geri plana ekilmesi ve ideolojinin ne kmas bilim kurgu trndeki bir eserin en nemli zaafdr. Bilim kurgunun tr zelliklerinin Trk yazarlar tarafndan daha ok sindirilmesi bu durumu ortadan kaldracaktr. Uzay iftilerinin slam ne karan ideolojik yapsna karlk M. Semih Arcnn yazd Ulu Bey: Ganimid Savalar96 adl romanda milliyeti dnce arlk kazanr. Ulu Beyin yzyllar nce yldzlara duyduu tutkulu ilgi ile balayan roman, Trklerin uzay maceralar ile devam eder. Uzay iftilerindeki slam Birliine karlk burada Trk Dnyas adl birlik kurulmutur. Trk Dnyas, Batl lkelerin ve Doudaki Japonya nclndeki Pasifik Birliinin uzay almalarna karlk vermek amacyla almalara balar ve Jupiterin uydusu olan Ganimid gezegeninde bir uzay ss kurulur. s, tm Trkler arasnda Ergenekon olarak anlmaktadr. Gne Sisteminin byk ksmn smrge haline getirmi olan Bat, eskiden olduu gibi yine Trklere dmandr; sk sk Trklerin uzay almalarn engellemeye alr. Bu abalardan sonu alamaynca da dorudan saldrya

95 96

A. g. e., s. 119-120. Semih Arc: Ulu Bey: Ganimid Savalar, stanbul, Babali Kltr Yayncl, 2002.

243

geerler. Amiral Krogen nclndeki uzay filosu Ergenekon ssne saldrr ancak baarl olamazlar. Galaksi Birlii yeni planlar hazrlar. Doktor Markus adndaki bir Galaksi Konseyi yesinin teklifi ile Ganimide gidecek olan bir Trk yolcu gemisi karlr. Trkler Ay yzeyini aratrr ancak gemi bulunamaz. Daha sonra Galaksi Birlii gemiyi kaza yapm halde bulduunu aklayp yolcular Trklere teslim eder. Ancak kazazedeler androit gibi davranmaktadr. Bu yolcular Ganimidde almaya baladktan bir sre sonra gezegende patlamalar olur. Aratrmalar sonucunda yeni gelen kiilerin Trklere benzetilerek retilen androitler olduu anlalr. Androitlerin tamam yok edilir. Bu olaydan sonra Galaksi Birliinin destekledii terristler devreye sokulur. Ganimidde terr saldrlar balar. Formen adl terristin ynettii rgt uzun uralar sonunda yok edilir ve gezegende bar salanr. Romanda Amiral Krogenin saldrs srasnda gerekleen ilgin bir olay aktarlr. Krogenin askerleri ellerindeki yeni cihaz sayesinde Ergenekondaki tm silahlar almaz hale getirir. Ancak bir sre sonra silahlar devreye girer ve saldrganlar ar bir yenilgiyle geri ekilirler. Silahlarn sonradan almasnn nedenini General Gkeli adamlarna yle izah eder:
Sizi buraya armamn sebebi, zaferimizdeki srr aklamaktr. Evet arkadalar: Albay Ersoy gayet iyi hatrlayacaktr. Savan en netameli annda, her eyin tkenip mahvolduunun sanld bir srada beni yannda bulamamt. nk o esnada bo bir kabine girmi, ellerimi semaya kaldrmtm. Dua ediyordum. Koca kainatta yalnz kalm gibiydim. Btn varlmla Yaradana snm, kendimi Ona vermitim. Neden sonra ayaa kalp kapya doru yrdmde birdenbire iime dodu: Dmann btn tuzaklar bozulmu, oyunlar boa gitmiti. Silahlarmz istediimiz gibi kullanabilirdik artk. . unu biliniz ki dua ordusu olmadan silahl ordu hibir ey yapamaz. Zira, o kabinde ben ellerimi semaya atmda silahl ordunun komutan deil, dua ordusunun alelade bir neferiydim.97

97

A. g. e., s. 32.

244

Bilim kurgu edebiyatnda, adndan da belli olduu gibi, temel bak bilimselliktir. General Gkelinin, savan en youn anlarndan birinde gerekletirdii bu hareketi, gnmz slam lkelerinin sava kanunlarna gre bile ar bir ekilde cezalandrlacak bir hareketken bilim kurgu romannda okura sunulmasnn nedeni yazarn vermek istedii baz mesajlardr. Yazar bu yolla sadece Trk milliyetiliini deil Trklerin manevi g ald dini de devreye sokar. Bylece uzayda da olsa Trklerin milli ve manevi deerlerinden vazgemeyecekleri mesaj verilmi olur. lerleyen sayfalarda Batl gler dorudan saldr ile sonu alamaynca terr kullanmaya balar. Formenin nclndeki terristler Ganimidde saldrlar dzenleyerek ok sayda insann lmne neden olur. Bu saldrlarda Batnn silah desteini alrlar. Ganimid gleri Formeni yakalar. Burada yazarn izdii Formen tasviri ok tandktr. Holovizyoncu (televizyonun uzaydaki karl) hsan ncel, Formeni yle tantr; siyah gr bir sa, kaln kara kalar ve fra gibi bir byn ssledii esmer yz ifadesizdi.98 Formen, Abdullah calana benzerlii ile dikkat ekmektedir. Ayrca Formen ecinseldir. Korumalarn yakkl erkeklerden semitir. Yazar bir terrist yaratrken Trk okuyucusunun kafasnda yllar boyu yerlemi olan grnm kullanr, Trklere kar terrist eylemler yapanlarn ierisinde en tandk simay rnek alr. Bylece okur dnyas ile roman kesiir. Okur, romanda kendi dnyasndaki tandk tipleri grerek romann gerekliini sorgulamaya gerek duymaz. Roman onun hayatndan bir kesiti resmetmekte yani gerek dnyay anlatt izlenimi vermektedir. Fiziksel olarak kurduu terrist imajn cinsel tercihle de pekitirmekte, onun normal insanlardan farklln vurgulamaktadr. Formen hapse atlr fakat ona bal terristler tarafndan hapishaneye saldr dzenlenir. Byk patlamalar arasnda Formenin tm vcudu hasar grr. Ancak adamlar ondan geriye kalanlar kurtarr. Bedeninin byk blm ilevsiz kalan Formenin vcudunun byk ksm atlr ve yar biyonik bir insan olarak yeniden ortaya kar. Beyni dnda her yeri metalden yaplmtr. Ganimide dnerek terrist eylemlere devam eder. Holovizyoncu hsan nceli kartp onunla rportaj yapar. hsann sse dnmesinden sonra beyni taranarak grd ayrntlardan Formen ve

98

A. g. e., s. 94-95.

245

adamlarnn yeri tespit edilir. Ganimid askerleri nkleer saldr yaparak Formenin ssn tm adamlaryla birlikte yok eder. Ulu Bey: Ganimid Savalar kimi yerlerde holovizyoncu hsan ncelin anlattklaryla kesilir. ncel, Ganimide giderken ve orada olduu sralarda bandan geenleri anlatr. Ganimid gezegeninde yaananlar romann ortalarndan itibaren nemsizleir. Romann sonunda tekrar n plana kar. Romandaki yk btnlnn bozulmasyla uzay maceras aksamaya balar. Bu yntem romana farkl bir boyut kazandrmakla birlikte Ganimid savalarnn maceralarndaki heyecan dozunu drmekten te bir ie yaramamaktadr. deolojik bakn dile getirildii dier bir roman olan Sahte Uygarlkta99 ise bilimin n planda olduu grlmektedir. Zht Bayar, romannda Birleik Mars Cumhuriyeti (BMC) adl sac yapnn yanna, Sol Galaksi mparatorluu (SG ) ve Sosyalist Dnyalar Birlii (SDB) adl devletleri konumlandrr. Her devletin de baskc, karc yapsnn karsna Orion Nebulasndaki anarist bir yaplanma olan Galaksi Kurtulu Ordusunu (GKO) koyar. 2371 yln anlatan romanda, uzak bir galaksiden gelmi olan Plerlerin Gne Sistemine egemen oluu ve bunlara kar direnen insanlarn sava anlatlmaktadr. Plerler dnya medeniyetine ait olan her eye sahip kp kendilerinmi gibi gsterirler. Bunun iin 200 yl boyunca dnya medeniyet tarihini anlatan tm kitaplar yok ederler. Bylece Dnyadan Marsa tadklar tm antlar heykeller ve sanat eserlerinin kendilerine ait olduunu gsteren sahte bir uygarlk olutururlar. Plerlerin kurduu diktatrln bask aygt olan Kzl Peneler adl istihbarat rgt ise zamanla bamsz bir yap kazanr ve kendi devletine bile kafa tutacak bir gce eriir. Nazi grnml olan Kzl Penelerin hepsi ldrmekten zevk almaktadr. BMCye kar savaan tek g ise GKOdur. Plerlerin sahte uygarlnn farknda olan ve tm gne sisteminden insanlkla ilgili bilgileri toplayan brahim Mendra adl biri Kzl Peneler tarafndan tutuklanr. Mendra gemi medeniyetlere dair bilgisi olan nadir insanlardandr. Bu nedenle GKO onun kurtarlmasn ister. GKOnun lideri olan Vendra bu grevi kaptan Ben Renwell ve ekibine verir. Kzl Peneler Saykoprob adl bir cihazla ele geirilen isyanclarn beynini okuyabilmektedir. Mendra da, Marstaki Zaarga ehrinde saykoprob sorgusuna

99

Zht Bayar, Sahte Uygarlk, stanbul, nklp Kitabevi, 1999.

246

alnr. kenceciler bu sorgudan nce tornavida ile onun yzn paralarlar. Ancak bu olay beyin sorgusunu olumsuz etkileyecei iin n tedavisi ile yzndeki yara birka dakikada tedavi edilir. Mendrann beynindeki bilgiler aa kar. Plerlerin komutan Zavot, Orion Nebulasndaki GKO ssn renir. GKO birlikleri Kzl Penelerin karagahna baskn dzenleyerek yeni gelitirilen psikotronik adl beyin aranjrn altrrlar. Bu cihaz sayesinde Kzl Peneler personelinin bir ksm baylr bazlar da yar uykuda bir halde gezerler. Uyumayanlar ise zel sinyaller gnderilerek dier askerlere saldrmalar salanr. brahim Mendra kurtarlr. Bu arada Kaptan Renwellin rencisi Kaptan Boran pelerine den Kzl Pene gemilerini yok eder. GKO, 2473 ylnda, boyutlu dalgalar reterek tm evrende izlenecek TV yaynna balar. Yaynda BMC ncesindeki tarihte insanln kltrel birikimi anlatlr. BMC ve Sol Galaksi mparatorluundaki sanatlar ve dnrler bu yaynlardan ok etkilenir. Birou tutuklansa da, BMC deiimin balamasn engelleyemez. Galaksideki tm devletlerde i karklklar balar. Zht Bayar romannda ak bir ikili yap kurar. BMC baskc bir diktatrlk olarak insann gemiini silip tamamen kle olan yeni bir insan modeli yaratmaya almaktadr. Romannn arka kapanda da 12 Mart koullarna gnderme yapld aka ifade edilmektedir. Bu dnemdeki bask ortam ile BMCnin yaptklar eletirilir. 12 Mart dneminden farkl olarak yazar sosyalist bir gr benimsemez. yi olan taraftaki Orion Nebulas ynetiminin haklln vurgulayarak anarist bir bakn yannda olduunu ortaya koyar. Romann sonucunda ise GKO mensuplar BMCnin sahte uygarln deifre eden yaynlara balarlar. Bylece deiim kimsenin engel olamayaca bir gle balam olur. Romann bu ekilde sonlanmas yazarn gelecee ynelik beklentilerinin ifadesidir. Baskc ortamn bir gn biteceini ummakta ve savunmaktadr. Romanda plastik maddesi ne karlarak bugnn hayatna gndermeler yaplmaktadr. Plastik, Pler uygarlnn temelini oluturmaktadr. 24. yzylda Plerlerin klesi olan insanlarn tamamna yakn plastik fabrikalarnda almaktadr. Burada retilen plastikle ehirler kurulmu, hatta Marstaki Pler ehirlerinin st plastik fanuslarla kaplanmtr. Yazar kahramanlar araclyla plastik uygarln eletirir. Arkeoloji rencisi olan Dnyal Vera gizli bilgileri teslim edecei kiiyi beklerken unlar anlatlr:

247

Vera havuza bakan banklardan birine oturdu. Bu bank da brleri gibi tahta taklidi, sertletirilmi plastikten yaplmt. Elini tiksintiyle bankn arkal stnde gezdirdi. Bu sahteliklerle dolu sentetik dnyada nasl olup da yaayabildiine, ayordu. Vera plastikten arnm bir dnya dlyordu. Marsllarn byk ve zengin villalarnda da plastik kullanlmyordu. Bu yaplar ve i demeleri, tahta mobilya, alminyum konstrksiyon ve elik-beton kullanlarak yaplmt.100

Bu yaklamla gnmz dnyasnn gittike vahim bir hal alan yaam tarzna eletiriler getirir ve tketim kltrnn her geen gn yeni bir alan plastik hkimiyetine sokmasna kar kar. Sahte Uygarlk ideolojik bir yapya sahip olmasna ramen bunu ustaca gizleyebilen bir eserdir. Bilim kurgu romanlarnn vazgeilmezi olan uzay a aygtlar romanda her zaman n plandadr. Kaptan Ben Renwellin gemisinin Kzl Penelerinkilerle karlama annda yazar uzay savan ayrntl biimde tarif eder. Bu yolla romanda iyi ile kt arasndaki savan sonucuna dair bir gerilim yaratr, okuyucunun merakn ayakta tutar. Uzay gemileri, romandaki teknolojik yaamn en belirgin unsuru olarak ortaya kar. Uzay gemileri ve uzay savalar ilk olarak 1930lu yllarda ABDde yazlmaya balanm ve byk beeni kazanmtr. Uzay Operas (Space Opera) ad verilen bu trdeki eserler uzay savalarn konu almaktadr. Daha sonralar kendi alt trlerini de yaratan uzay operas saac Asimov ve Robert A. Heinlein gibi isimlerin nemli eserleri sayesinde gnmze kadar baarl bir tr olarak gelmitir101. Trkiyede yazlan bilim kurgu eserleri ierisinde ise Zht Bayarn eseri bu trdeki ok az sayda rnekten biridir. Bilim kurgu eserlerinin giderek daha fazla yazlmasna ramen uzay maceralarnn hala az sayda oluu, Batl rnekleriyle karlatrldnda, nemli bir boluk olduunu gstermektedir. Uzay gemilerinin dnda dman hipnotize ederek saf d brakan hipnoz kollektr ve beyindeki bilgileri okumaya yarayan saykoprob adl cihazlar da yazarn bilim kurguya dnk hayal gcnn romana katksdr. Saf bilim kurgu romanlarnda grlen tezler Haldun Aydngnn Toso: Dan tesi102 adl romannda da ortaya kar. Aydngn, gelecekteki dnyada,
100 101

A. g. e., s. 94. M. Keith Booker, Anne-Marie Thomas, The Science Fiction Handbook, Oxford, John Wiley and Sons Publishing, 2009, s. 40-50 102 Haldun Aydngn, Toso: Dan tesi, stanbul, Uanbalk Yaynlar, 2006, bs. 2.

248

uzayllarn gerekletirdii bir felaket sonrasndaki yaam kurgulad eserinde bilimsel dncenin toplum tarafndan alglann ele almtr. Byk sava sonras dnyay anlatan bilim kurgu eserlerinde her olayn sorumlusu insandr. nsanlarn kendi aralarndaki savalar tm dnyann yok olmasna neden olmutur. Toso: Dan tesinde ise felaket uzaydan gelmitir. Romann sonunda ortaya kt gibi uzayllar dnyada baz deneyler yapm ve insan rknn neredeyse tamamnn yok olmasna neden olmulardr. Roman bu byk felaket sonrasnda hayatta kalmay baarabilen ok az saydaki insann yksn anlatmaktadr. Toso adl kahramann yaad toplam 15.000 kiiden oluan ehrin yaltlm dnyasnda balayan olaylar d evrenin kefi ile devam eder. nsanlarn aaca byk nem verdii bu ehirde hi kimse d dnyaya kmamtr. Bu trden abalar yasak olduu gibi kimse de bunu istememektedir. nsanlarn d dnyaya dair hibir merak duymad bir ortamda Toso, macerac kiilii ile ortaya kar ve ehrin dna geziler dzenlemeye balar. lk gezilerinde lm I ya da Sar Ate Topu denen ve ehri aydnlatmaya yarayan aynalar nedeniyle vcudunun birok yeri yansa da vazgemez. Btn ehir halk onunla alay ederken, bu maceradan haberdar olan saray grevlileri de yasaklarla karsna karlar. Saray desteini de alan Toso d dnyada l ehirler ve insan iskeletleri bulur. Medeniyet bir ekilde bitmitir. Grdklerinin resimlerini yapar. Dnte evredeki yazlardan adnn Krosla olduunu rendii ehre girer. Bir binada Uygarlk Makinesi olduunu syleyen bir cihazla onunla konuur. Makine ona gn ve yllardan bahsedince hibir ey anlamaz. 2387 yln anlatan sesli kaytlarda dnyadaki felakete neden olan deiiklikler anlatlmaktadr. Saraydan bir kadnla evlenen Toso macerac ruhunu kendi ocuklarna da alar, yalandnda onlarla gezilere devam eder ve birok yeni, l ehir bulurlar. Roman Tosonun ilk gezisinden 3072 yl sonra devam eder. eyla adl bir kz Sarno adl sevgilisine Aziz Tosodan bahsetmektedir. Tosonun ilk gezisini yapt yl sfr olarak alnm ve yeni bir takvim yaplmtr. stn teknolojinin hkim olduu bir devirde yaanmaktadr. eylann sevgilisi Sarno Leviatron denen ve yerden otuz metre yksekte uan bir arabayla yolculuk etmektedir. eyla binlerce yl nce Tarionlularn yapt alma ile insandaki aratrma ve merak hislerinin kaybolduunu anlatr. nsanlar iklimler deitii halde yerlerinden kprdamayp alktan lmlerdir. Dnya hem kendi hem de gnein etrafnda bir ylda dnmeye balaynca gne hep ayn yerde grnm. Tosonun 249

ky ise dan glgesinde kald iin dier insanlarn akbetine uramaktan kurtulmutur. Dnyada sadece ince bir hat zerinde milyon insan yaamaktadr. Tosonun genetik yapsnda mutasyon olduu iin uzayllarn istediinden farkl ekillenmitir. Bu nedenle kentlerinde sadece o keiflere kmtr. Eski insanlar tm medeniyet bilgilerini dayankl bilgisayarlara saklam ve sonraki nesiller de bunlar kullanmtr. Romann ilk ksmnda bilimsel keif hevesi yer almaktadr. Roman bilim kurgu eseri yapan temel unsur bilimsel cihazlarn kullanmndan ok bilimin yol gstericiliine olan inantr. Tosonun gezileri srasnda tuttuu kaytlardan yola klarak sarayda yaplan hesaplamalar insann dnyay kefetme aamalarn yanstmaktadr. Bu kaytlarla ehre k veren ve Sar Ate Topu denilen aynalarn ykseklii hesaplanr, evredeki ehirlerin uzaklklar bulunur. Toso kefetme heyecanyla tutuurken Megaron adl saray grevlileri ise asrlar nce neden koyulduu bilinmeyen bir yasa savunmakta ve onun gezilerine kar kmaktadr. Yasa neden devam ettirdiklerini kendileri de bilmemektedir. Onlarn, Tosonun gezilerine kar kmas brokratik zihniyetin romandaki yansmasdr. Gelimeyi, ilerlemeyi istemeyen eski tabularn devamndan yana olan brokrat yap bugn olduu gibi gelecein dnyasnda da yerini korumaktadr. Onlarn karsnda ise macerac insanlar yer almaktadr. Tosonun gezilerine bata kar kan Prens gizli bir merak ierisindedir. Dan tesinde neler olduunu renmek iin ilk balarda el altndan sonra da aka Tosonun gezilerini destekler. Romann son ksmnda eyla, Sarno ile konuurken Tosodan bahseder, onun insala katklarn anlatr; Aziz Toso tarihimizdeki en byk insan. Hatta
tarihimizi balatan insan. O olmasayd, imdiye kadar oktan yok olup gitmitik.103 der.

Tosodan Aziz diye sz etmektedir. Burada ilgin bir eliki ortaya kar. Toso gezilerine baladnda dogmatik inanlarn duvaryla karlam ve bu engeli prensin desteiyle amtr. Tosonun kefetme merak ve bilimsel abalar sayesinde insanlk kapal kald yerden kurtulmutur. Ancak aradan binyllar getikten sonra Tosonun kendisi Aziz diye anlmaya balanmtr. Bilimsel bir dnya grne ve Tosonun brakt mirasa ramen insann dogmatik inanlar yeniden ortaya kmtr.

103

A. g. e., s. 153.

250

Tosonun, gezileri srasnda vcudunun yanmas, a ve susuz kalmas gibi byk sorunlara aldrmadan keiflerine devam etmesi, medeniyetin gelimesinin nn am, insanlk kk bir alanda yaarken d dnyaya yaylmtr. Toso, her trl tehlikeye ramen kendi dnyasndaki tabular ykm ve insanln nn amtr. Roman, Toso araclyla insandaki bilimsel hevesin hayat nasl deitirebileceini anlatmaktadr. Tek bir kii ile balayan aratrma istei dnyadaki tm yaam etkilemitir. Haldun Aydngn romannda gnmz medeniyetinin yok olmas halinde bile insann i dnyasndan gelen kimi drtlerin hayat deitirmeye devam edeceini anlatmaya alr. Burada romann tersten deerlendirilmesi durumunda, insani gdlerin yine insann en byk dmanlar olabilecei anlalmaktadr. Bireylerin ve toplumlarn kefetme duygusu onlar barl bir dnyaya gtrebilecekken tam tersine dmanlklara da sebep olabilecektir. Haldun Aydngnn dier roman olan Boazii ve tesi104 de yine saf bilim kurgu romanlarnn dnyaya dair duyarllklarna rnek olmaktadr. Boazii niversitesinde renci olan Caner adl gencin garip hayaller grmesi, gemi ve gelecek arasnda gidip gelmesiyle balayan olaylar Canerin bir maarada uyanmas ile devam eder. Caner elektronik bir kozada kendine gelmitir. evresinde de baz arkadalarnn uyku kozalarnda uyuduunu fark eder. Tekrar uyuduunda gnmz dnyasnda uyanr ve bu dnyadaki Nurten adl psikolojik danmandan gerei renir. Nurten ona unlar syler:
Yirmi nc yzyln ortalarnda insanlar kitleler halinde lmeye balamlar. Tarihte benzeri grlmemi bir krm yaanm. Dnemin varlkl kiileri bir takm vakflar oluturmular. Amalar, insanlkla ilgili her eyi kurtarabilmekmi. Daha dorusu, kendilerini bu felaketten koruyabilmekmi. Bu insanlar yer altnda dev maaralar oluturmular. Bioteknoloji yardmyla bir dizi tek hcreli canllar yaratmlar. Bunlar yeryzndeki tm kirlenmeyi temizleyecek nitelikteymi. - Ka yl gerekiyormu? - Caner, gereken sre tam yz krk bin ylm.105
104 105

Haldun Aydngn, Boazii ve tesi, stanbul, Ve Yaynlar, 1999. A. g. e., s. 68-69.

251

Gnmz dnyas aslnda bir makine tarafndan ekillendirilmi bir hayal lemidir. Yaanan evre felaketinden sonra hayatta kalan 15.000 kii bir maaraya snmtr. Maaradaki uyku kozalarnda uyurken yaptklar makine onlara yaadklar hissini vermekte, insanlar ryalarda doup lmektedir. Maaradaki tm ilemler robotlar tarafndan yaplmaktadr. Ancak robotlar koordine eden makinede baz arzalar balamtr. Bu nedenle Caner uyanmtr. D dnyada ise insanlarn evreyi temizlemek iin rettikleri bakteri, faaliyetine devam etmektedir. Maarada mikrobiyolojik kirlenme hzla artar, 15 bin insandan 4340 kii kalr. Nurten de aslnda uyuyanlardan biridir ancak yzyllar nce maaraya giren bir virs nedeniyle ar bir hastala yakalanm ve lmek zereyken makinenin kurucusu olan kii kendi ekillenmi bilinci yerine onu geirmitir. Bu sayede uyku kozasnda lm olan Nurten hayal dnyasnda yaamaya devam etmitir. Canerin arkadalarndan olan Hlya yaam destek nitesini aar ve nlerine 23. yzyln ehri kar. Ancak kapdan geememektedirler. erif kapya ynelince elektrik patlamasyla yaralanr. Robotlar da bozulmaya balad iin mdahale edilmez. Nurten rya leminden onlara seslenerek yardm eder ve erif tedaviye alnr. Bu ileri devlet byklerine havale etmek isterler. Ancak babakan, vekiller ve dier politikaclarn hayal olduunu anlarlar. Makinenin kurucusunun ekillenmi bilinci gelir ve onlara yiyecek verir. Maaradan darya ancak bir yl sonra kabileceklerini syler. nk geen yz binlerce ylda darda ldrc mikroplarn remi olma ihtimali vardr. Makinenin kurucusunun ortaya kmas ancak Nurtenin lmne bal olduunu iin Nurten hayal dnyasnda intihar ederek, k olduu Caner ve dierlerinin kurtulmasn salamtr. Haldun Aydngnn roman 1999 ylnda yaymlanmtr. Yaadmz dnyann hayal olduu fikrine dayanan roman ayn konuyu ileyen ve tm dnyada heyecanla karlanan Matrix filmini andrmaktadr. Matrix de 1999 ylnda gsterime girmitir. Yazarn filmden etkilenip etkilenmedii belli olmamakla beraber ayn trden bir konuyu baar ile anlatt grlmektedir. Burada ne kan nokta inandrcln salanmas meselesidir. Yazar bugnn dnyas ile gelecek arasnda gidip gelen yky balarken okuyucunun inanmas ve gerekli aklamalarn yaplmas iin Nurten adl karakteri kullanmtr. Nurten aslnda gerek dnyada yaayan ancak hayal lemini tercih eden bir kiilik olarak her iki 252

taraf hakknda da bilgiye sahiptir. Canerin bilmek istediklerini o anlatr. Bylece yazar iki dnya arasndaki ilikinin zmn okuyucuya brakmak yerine Nurten araclyla aklam olur. Matrix filminde insanlar, makineler tarafndan enerji kayna olarak kullanlrken Boazii ve tesi romannda her eyin kayna insandr. evreyi kirleterek dnyay yaanmaz hale getiren de, bu ortamdan kamak iin dev bir makine ina edenler de yine insanlardr. Temel eliki, Matrixte makinelerle insanlar arasnda iken, Boazii ve tesinde insann kendisiyledir. Teknolojik imknlar kullanarak tketimi arttran ve dnyay yaanmaz hale getiren insan yine teknolojiye snm ve teknolojinin rettii hayallerle yaamay semitir. Hayal dnyas o kadar gereki ve gzeldir ki maarada uyanan insanlar gerekliin gri dnyasndan kamak isterler. Makinenin almasndan bir sre sonra insanlar uyanm ancak gerek dnyay beenmedikleri iin makineyi kendilerini bir daha uyandrmayacak ekilde programlam ve tekrar uyumulardr. Bu durum makinede arzalar balayncaya kadar devam etmitir. Haldun Aydngn bu roman araclyla gnmz insannn dnyaya bakn da eletirmitir. Yazar, insanlarn gerek sorunlar yerine hayali olanlarla urat dnyaya kar kmaktadr. Makineye benzeyen bir sistem tarafndan retilen ve gnlk hayatta bir sorun olarak toplumun nne konulan sorunlar aslnda gereklikle uyumamaktadr. Baudrillardn, nceki blmlerde bahsettiimiz, stgereklik dncesi tam da byle bir toplumsal yaama denk dmektedir. Baudrillard, bireylerin yeni teknolojik dnyada yaarken st gereklik duygusuna kapldklarn ve asl gerein snrlarnn, onlar iin belirsizletiini ifade etmitir. Boazii ve tesinde de bireyler, makinenin rettii gereklii asl olarak kabul etmi, yanlsamann farkna vardklarnda da sonradan retilmi olan bu hayali dnyay gereine tercih etmilerdir. Haldun Aydngnn roman toplumsal yaama dair karmlarla ykl bir eser olarak bilim kurgu edebiyatnn nemli rneklerinden biridir. Bu nedenle, eser, bilim kurgunun dnsel zenginliinin ve derinliinin nemli rneklerinden biri olarak anlmay hak etmektedir.

3. Yabanc Yaratklarla lgili Bilim Kurgu

Batl bilim kurgu edebiyatnda en ok retim yaplan alt gruplardan biri de Yabanc Yaratklar (Aliens) trdr. Trk bilim kurgu romannda bu trn

253

imdiye kadarki tek temsilcisi zlem Alpin Kurdoludur. Son Cephede afak ve Yrein Zafere ars adl eserleri ile bu trn ilk rneklerini veren Kurdolu ayrca yabanc bilim kurgu edebiyat ile de yarmtr. 1992 ylnda sinemada gsterime giren Alien 3 adl filmin sonunda filmin barolndeki Temen Ripley adl kadn karakter lmtr. Film serisinin tm dnyadaki hayranlar bu sonu beenmeyerek Ripleyin yaama dnd alternatif senaryolar retmilerdir. Bu kiilerden biri olan zlem Alpin de Temen Ripleyin gelecekte yaad yeni bir macera yazmtr. Son Cephede afak106 adn verdii bu macerada Dawne gezegeni sakinleri bcek istilasyla karlam, bununla ilgili aratrma yaparken gemite bu mcadeleyi en iyi yapan kii olan Temen Ripleyden haberdar olmulardr. Gemie yolculuk yapan Dawnianlar Temen Ripleyi son macerada bceklerin saldrsna urad srada nlayarak 280 yl ileriye ekmilerdir. 1997 ylnda sinemada gsterime giren Alien Resurrection adl filmde ise Temen Ripley, l vcudundaki DNAlarn klonlanmas yoluyla yaama devam eder. Temen Ripleyin bu filmde yaad tarih ise nceki maceradan 200 yl sonrasdr. Yazar tm dnyada ortaya kan bilim kurgu yarna kendi orijinal grleri ile katlmtr. Bilim kurgu edebiyatnn ge bir tarihte yazlmaya balanmasna ramen bu trden bir adm, genel anlamda Trk popler edebiyat asndan nemlidir. Temen Ripleyin nland Dawne gezegenindeki yaama her anlamda bilimin hkim olduu, uyumlu bir toplum yapsnn kurulduu grlmektedir. evresindeki birok gezegen de ayn biimde uzay teknolojisi ile donatlmtr. Dawneda tm iler robotlar tarafndan yaplmakta, ayrca insanlar, hcrelerin laboratuvar ortamnda dllenmesi yoluyla remektedir. Dawnenin bulunduu uzay ksmnda 425 bin gezegenden oluan mparatorluk ile Dawnenin de iinde olduu 8 milyon gezegenden oluan Bulut Takm adl iki devlet vardr. Ripleyle birlikte Hicks, Newt ve Bishop adl insans robot da kurtarlmtr. Hicks ve Ripleyin hcreleri yapay dllenme yntemi ile birletirilir ve dokuz ay

106

zlem Alpin Kurdolu, Son Cephede afak, stanbul, Us Kitaplar, 2000.

254

sonra bebek olur. ocua kz olmasna ramen Jake Logan ad verilir. Dawne gezegeninde isimlerde kz erkek ayrm yoktur. Aradan yedi yl geer. Dawne gezegeni yaknndaki Nercenis gezegeninde bceklere rastlanmas zerine Ripley ve dierleri oraya giderek bcekleri durdurur ve hayatta kalan insanlar kurtarrlar. Bceklerle mcadele Dawne gezegeninde devam eder. Nouran adl gezegenden imdat ars alnr. Bu gezegenin kendi gnei olmad iin uzaydaki bir galaktik lensle aydnlanmaktadr. Ripley ve ekibi gezegende bcekleri ararken bir anda kendilerini kaybederler. Nouranda yaayan ve kendilerine Adiann ocuklar diyen canllar insanlara gvenmemektedirler. Bu nedenle onlarn gzlerine bakp tm sinir sistemini sarsan dalgalar gndererek bayltmlardr. Bu dalgalara weihano ad verilmektedir. Ancak bu gleri bceklere kar ie yaramaynca insanlardan yardm istemilerdir. Adiann ocuklar insanlarn iyi niyetli olduunu anlar. Onlarla ibirlii yaparak bcekleri ldrrler. Roman srekli olarak yllarca sonrasna yaplan atlamalarla ilerler. Uzun yllar sonra Jake Logan bym ve curie ad verilen askerlere katlmtr. Jake Logan, Raini Trevon adl romancya Dawne ve Zaccum gezegenleri arasndaki savan nedenlerini anlatr. Equidnus sistemindeki sermaye sahipleri Equidnus 36 gezegeninde yaptklar genetik almalar Zaccum gezegeninde hayata geirirler. Ayrca Equidnus 27 adl gezegenin psikolojik koullandrma yeteneklerinden faydalanarak Zaccum gezegenini Dawneye dman ederler. Tarm toplumu olan Zaccum silahlanp Dawne ile savaa girer. Dawnianlar Zaccuma giderek onlar etkileyen virs yok edecek bir ila kullanrlar. Bylece Zaccum eski haline dner. Ama bu sefer de bceklerin istilasna urar. Gezegeni giderek bcekleri ararlar. Dedektr robotlarn rehberlii ile ounluu yok edilmi olan bir kasabadan 17 kiiyi kurtarr ve Kralie bcei ldrrler. Yabanc yaratklarla mcadelenin anlatld bilim kurgu trnde, insanlarn daha nce tank olmad ve zellikle de insana dman yaratklar konu edilmektedir. Son Cephede afak romannda da bcek diye tarif edilen dev yaratklarn saldrs temel alnmtr. Azlarndan asit salglayan, damarlarnda kan yerine asit dolaan bu canavarlar insan uygarln kendi remeleri iin kullanmak istemektedirler.

255

Yabanc yaratklarla sava anlatan romanlarda temel eliki, insanlarla dier canllarn var olma istekleri arasndadr. Bu atma ortam hem bir iktidar hem de hayatta kalma mcadelesinin bir rndr. Bir iktidar mcadelesidir nk insan binyllar boyunca yaad dnyada karlat her gl yenmi ve hemen her canly dize getirmitir. Gzle grlmeyen canllarla mcadelesi ise devam etmektedir. Modernizm dncesinde insan, evrenin merkezi olarak kabul edilmi ve insann tm doaya hkim olmas byk bir ideal olarak sunulmutur. Doann efendisi olmak isteyen insan, bilim ve teknoloji yoluyla bu amacna her geen gn daha ok yaklamtr. Bu dnceye gre insann nndeki her engel yok edilmek zorundadr. Modernizm kat gerekilii, insann bu mcadelede her trl silah kullanmasn onaylamaktadr. Dnya dndan gelen, insana yabanc olan canavarlar ise bu iktidar hedefinin nndeki engellerdir. Bu canavarlar kendi yaam alanlarn geniletmek, soyunu devam ettirmek isterken insanla g atmasna girmitir. Yzyllardr modernizmin hedefledii iktidara ortak olmak istemektedirler bu nedenle yok edilmelidirler. Bu yanyla canavarlarla mcadele insann doaya hkimiyet mcadelesidir ve modernist bir yaklamdr. Bilim kurgu trnn bilimsel olan bu kadar ne karmasnn arkasnda da bu modernist anlay vardr. Bilim kurgu eserlerinin byk ksm bu anlamda ideolojik metinlerdir. Bilim kurgunun modernist ideolojisinde tanrsal kavramlar, tabiat st varlklar yer almaz. Bilim kurgu romanlarnda temel ama, bilimin gerekliinin, meruluunun ve geerliliinin ispatlanmas ve bilim d olanlarn rtlmesidir. Bilim kurgu eserler araclyla bilimin her eye stn olduu ortaya konmaya allr. Modernist baka gre gnmzde aklanamayan birok tabiat st durum vardr ancak gelecekte, bilim, tm bu sorularn cevabn verebilecek bir gce eriecektir. Bilimin bugn kimi konularda gsz olmas gelecekte bu sorunlar aamayaca anlamna gelmez. Bu nedenle bilim kurgu romanlarn byk ounluu bugnden sonraki bir tarihi, genellikle de birka yzyl sonray anlatmaya alr. Gelecee dair yaplan speklasyonlar bilim kurgu iin vazgeilmezdir. Bugn birok konuda yetersiz kalan bilimin gelecekte her sorunun stesinden gelecei iddias ispata gerek duymadan dncelerin ortaya konmasn salamaktadr. Bilim kurgunun ideolojik iktidar mcadelesine ayrca gnlk siyasetin etkileri de eklenmelidir. Devrin siyasi anlaylarnn ve yazarn ideolojik tercihlerinin de bilim kurgunun ideolojik arka plannn oluumuna katk saladna 256

yukarda deinilmiti. Yabanc yaratklarla savan anlatld bilim kurgu eserlerinin pek bilinmeyen yn souk sava etkilerini tamasdr. kinci Dnya Sava bittikten sonra balayan Souk Sava devrinde ABD ve Sovyetler Birliinin oluturduu ikili dnya dzeni bilim kurgu eserlerde de kendini gstermitir. ABDde Senatr Joseph McCarthy tarafndan balatlan ve 1940larn sonundan 1950lerin sonuna kadar hakim olan ideolojik ortam, Souk Savan en tartmal dnemlerinden biridir. Sonradan "McCarthyism" denilen ideolojik yaklam nedeniyle birok ABD vatanda komnist olmakla sulanm ve hapse atlmtr. Bu dnemde McCarthy dncesine destek salamak amacyla devlet brolarna komnistleri temsilen irkin canavar resimleri aslmtr. Sovyet yanls olanlarn ABDlileri yok etmek isteyen canavarlar olarak resmedilmesi, toplumda komnistler hakknda belirli bir imaj oluturmutur. Kan dkc, insanln, daha ak deyimle ABDnin dman olan bu canavar imaj daha sonra kltrel rnlerde de kendisini gstermitir. zellikle sinema ve edebiyatta bu trden ok sayda eser ortaya konmutur. Bilim kurgu romanlar da yabanc yaratk imajnn bu gl etkisinden yararlanm, tehdit altndaki insanln kurtulu mcadelesini anlatmtr. Bu yntem tarih boyunca birok devirde temel insani psikolojinin bir yansmas olarak ok baarl olmutur. Bizden olanlar ile bizden olmayan, dmanlar ayrm politik alanda olduu gibi bilim kurgu edebiyatnda da kendine geni yer bulmutur.107* nsanlarla dier canllar arasndaki mcadele bir yandan da tm canllarda temel bir gd olan hayatta kalma isteine dayanmaktadr. nsan yaamn srdrebilmek iin kendine ait olan alan srekli olarak geniletmek peindedir. Fakat asl sorun farkl canllarda da ayn gdnn varldr. Romandaki bcekler varlklarn srdrebilmek iin her yolu denerler. Bir uzay gemisi ile bir gezegene giderler ancak oras kendi trleri iin yaanmaz hale gelince yine insanlar
M. Keith Booker aada knyesi verilen kitabnda Souk Savan hz kazand 1950li yllarda retilen bilim kurgu film ve kitaplarnda ele alnan yabanc yaratklarn nc dnyadan gelen kt adamlarla eletirildiini belirtir. Bookera gre yabanc yaratklar, Sovyet yaylmaclndan korkan siyasal glerin histerisini ve tedirginliini ifade etmektedir. M. Keith Booker, Monsters, Mushroom Clouds, and the Cold War: American Science Fiction and the Roots of Postmodernism, 1946-1964, Westport, Connecticut- London, Greenwood Pres, 2001, s. 6-10. Souk Sava ve bilim kurgu ilikisine dair ayrca bknz.:Mark Jancovich, Rational Fears: American Horror in the 1950s, Manchester, Manchester University Press, 1996, s. 14-18. * Ayn dnemde, dorudan politik amalar olmasa da, birok yazar, Amerikan tketim kltrn ve genel olarak yaam tarzna ynelik eletirilerini bilim kurgu trndeki eserlerle ifade ederek McCarthyismin hmndan kurtulmaya almtr. Mustafa Yelkenli, teki Dnyal: Bilimkurgu Dnyasna Gizemli Bir Yolculuk, stanbul, iviyazlar Yay., 2000, s. 30.
107

257

kullanarak baka yerlere ulamaya alrlar. Bcekler veya dier yabanc canllar hep saldrgan taraf olarak gsterilirler. Onlar dardan gelmi ve insan yok etmeye almlardr. Masum olan insan ise kendini savunmak, hayatta kalabilmek iin bcekleri yok etmek zorundadr. Yazar romannda birok bilimsel teknolojik malzeme kullanr. Inlanma eyleminin kendisi zaten tek bana stn bir teknolojinin rndr. evredeki hibir gezegende olmayan bu teknolojiden sadece Dawnianlarn haberi vardr. Ayrca bceklere kar kullanlan ift fazl silahlar, uzay gemileri, lazer aklar, azot bombalar bu bilim kurgu atmosferini beslemektedir. Zaccum gezegeninde yaayan ve suyu iyonize ederek elektrik retimi yapan balklar da romanda benzer bir etki yaratrlar. Romann bilim kurgu yn ok gl olmakla birlikte bir romandan beklenen btnlk konusunda zaaflar olduu grlmektedir. Romann banda Dawnea gelen Temen Ripley bir sre farkl gezegenlerde bceklerle mcadele eder. Ancak romann ortalarndan itibaren temel kiilik olan Ripleyin yerini kz Jake Logan alr. Logan romana girdiinde baka olaylar da beraberinde tar. Logan ncelikle Dawne gezegeninde uyuturucu satanlarla kavga eder. Ardndan uyuturucu ile mcadele ederken bindii bir gemideki kadn hkimiyetiyle karlar. Kadnlarn ynetimindeki bu filoda erkekler kullanldktan sonra ldrlmektedir. Onlarla mcadele eden ve bir gemi dolusu yolcuyu ellerinden kurtaran Logan, daha sonra bir roman yazar olan Trevona gemite yaanan Zaccum gezegeni ile Dawne arasndaki sava ayrntlaryla anlatr. Romann ilk ve ikinci blmlerinin farkl karakterlerin arl altnda olmas kahraman yaratma ve bunu okuyucuya kabul ettirme konularnda yazarn gsterdii kararszln rneidir. Ayrca romana ilhamn veren bceklerin sahneden ekilerek baka konularn ne kmas romann paral bir yapya kavumasna neden olmutur. Tm romanlarda olduu gibi popler eserlerde de konu btnl okuyucu iin en nemli unsurlardandr. Srekli olarak farkl konularn romana yansmas eserdeki gerilimin yeterince kullanlamadan kaybedilmesi anlamna gelmektedir. zlem Alpinin ortaya koyduu paral yap ve konular arasndaki geilerin hzl olmas, bilim kurgu trndeki bir eserin izmeye alt ileriye dnk yaam manzarasnn da paral olmasna yol amaktadr. Bu nedenle romandaki gelecein dnyas yeterince somutlaamamaktadr.

258

Romann devam niteliinde olan Yrein Zafere ars108 ise okuyucunun nne ok daha btnlkl bir gelecek resmi izer. Bu macerann tamamnda Dawne sakinleri, General Vebbat Sinnonun hrslaryla mcadele etmekte ve sonunda onu yenerek gezegenlerini kurtarmaktadr. General Vebbat Sinnon, Equidnus 12 adl gezegenin yneticisidir. Kendisine zel bir ordu kurmak iin almaktadr. Bu amala galaksinin her yanna ajanlar gnderir ve 8 milyon gezegenden iine yarayacak insanlar tespit ettirerek bunlarn klonlarn retir. Dawnea bal olan Frontier adl gemi peindeki Arha bulutlarndan kaarken hiper uzaya kar. Bu ka srasnda Sinnonun gemileri Frontieri ablukaya alr. Daha sonra da tm subaylar tutuklayp gemiye el koyarlar. Dawnian gemileri Frontieri kurtarmak iin yola kar. Shile gezegeni yaknlarnda Sinnonun gemileri ile kar karya gelirler. Sinnonun askerlerinden olan General Mersinus Dawnianlar durdurmak iin Adiann ocuklarn kullanmay teklif eder. Mersinus, esir ettikleri bir Dawnian onlarla tantrp gvenlerini kazanmay planlar. Bu aamadan zorlarlar. Logan ve klonu olan Karalee Adiallarn gezegeni olan Nourana giderler. Bu srada Frontierin kaptan Lajoy ise esir tutulduu gemiden kaar ve Frontieri kurtarr. Jake, Adiann ocuklar ile anlar ve onlarn beyin glerinin yardmyla Sinnonun gemi ve personelini ele geirerek Gezegenler Birliine teslim ederler. Ancak Sinnon vazgemez ve Odiar gezegeninde onlara bir tuzak kurar. Frontier ekibi gezegene vardnda sadece harabelerle karlar. Sinnonun askerler onlar gazla bayltarak ele geirir. Daha sonra beyin sinyallerini grntye evirirler. Sinnon, Dawnianlarn zamanda yolculuk yaptn renir. Bu bilgileri kendi gezegenine aktarmak ister. Ancak Dawnedaki zaman ssnn bilgisayar LANCET Sinnonun uydusunu yok eder. Daha sonra Kaptan Ripin gemisinin yardmyla Sinnon ve adamlar yakalanr. General Sinnonun kefettii, zamanda yolculuk teknolojisinin de gizli kalmasn salarlar. sonra Adiann ocuklarnn gcn yine Dawnianlara kar kullanacaklardr. Frontier askerlerine ikence ederek Binba Logan bu ii kabule

108

zlem Alpin Kurdolu, Yrein Zafere ars, stanbul, m Yaynlar, 2003.

259

Yrein Zafere ars romannn felsefi alt yapsnda ise teknoloji ve barcl yaamn birliktelii vardr. Dawnianlar kendilerine zarar verilmedike silah kullanmayan bir topluluktur. Ellerindeki en byk silah olan ve kimsenin elde edemedii zaman makinesini asla kendi karlar iin kullanmazlar. Sadece bugn halledilemeyen bir sorun olduunda gemie dner ve sorunlarn kaynan aratrrlar. Dawne gezegeni sakinleri, barl durularyla evrelerindeki gezegenlerden ayrlr. Eserin kendisi de bu ynyle bilim kurgu trnn uzayda geen rnekleri iinde kullanlan baz formlleri hayata geirir. Uzay maceralarnn byk ksmnda kt insanlar, teknolojiyi daha fazla g ve uzayda yaylmak iin kullanrlar. Uzay gibi byk bir yer bile ktlerin agzlln doyuramaz. Onlar, mutlak, tanrsal g peindedirler. Karlarnda insan veya baka bir canlnn g sahibi olmasna katlanamazlar. Bu nedenle karlarna kan her eyi yok etmek isterler. Onlarn karsnda yer alan ve gvenlik iinde, barl bir yaamdan daha fazlasn istemeyen insanlar ise istemeden kendilerini bir savan iinde bulurlar. Sonuta kahramanca ve fedakrane bir savatan baka seenekleri kalmaz. Dawnianlar da tm gezegenlerle barl bir iliki yrtmek isterlerken General Sinnonun hrs nedeniyle savamak zorunda kalrlar. Kendi gezegenlerinde birbirlerine zarar vermeden yaayan Dawnianlar ayrca dier gezegenlerdeki evre sorunlarna ve sosyal problemlere mdahale etmekte, bu sorunlar da yine barl yollardan zmeye almaktadrlar. Bu srada Dawnen da iinde olduu krk bir yeli Gezegenler Birliini yneten a gzl sermayedarlarla ve daha fazla g peindeki politikaclarla mcadele ederler. Dawne, insani bir uzay yaam peinde koan insanlarn gezegenidir. Roman bu yanyla gnmz dnyasna da gndermeler yapmaktadr. Gnmz dnyasnn da temel sorunlar Gezegenler Birliinde yaananlarla ayndr. Hrsl politikaclar ve daha fazla kazan iin evreye zarar vermekten ekinmeyen sermayedarlar, karlarnda barl ve evreci insanlar bulmaktadr. Jake Logann kendi klonu olan ve General Sinnon tarafndan ynlendirilen Karalee adl askere yaklam Dawnianlarn barl stratejisinin bireysel ilikilere yansmasdr. Karalee ok sert, her an ldrmeye hazr bir asker olarak Jake Logan tutsak alr ve Nouran gezegenine gider. Burada Jake sadece konuarak Karaleenin iindeki insani yan ortaya karmaya alr. Karalee kendini Jaketen stn grmektedir. Jake abalar sonucu baarl olur ancak bunun karlnda Karalee 260

ktcl glerin temsilcisi olan Sinnon tarafndan ldrlr. Karalee gemiteki yaptklarnn cezasn hayatn kaybederek demitir. Yrein Zafere arsnn bir baka yn ise Trke ve Trkeye benzer kelimelerin sklkla kullanlmasdr. Bu tavrn rastlant olmad, yazarn n sznden anlalmaktadr. Nouran, Sinnon, Harun, Mersinus gibi kelimelerin kullanlmas bilim kurgu trnn yerliletirilmesine katkda bulunmaktadr. Tamamen Batl kelimelerin kullanlmasyla ortaya kabilecek yknmeci yaklam bu ekilde bertaraf edilmitir.

4. Sosyal Bilim Kurgu

1960l yllarda sosyal bilimlerin nem kazanmasyla birlikte dnya bilim kurgu edebiyatnda yeni konular ilenmeye balamtr. Daha nceki dnemde fen bilimlerinin nclndeki teknolojik gelimeler bilim kurgu edebiyatn ekillendirirken, bu tarihlerde postmodernizmin de etkisiyle sosyal bilimler her alanda nem kazanm ve bu durum bilim kurguya da yansmtr. Bilim kurgunun bu tavr ayn yllarda ortaya kan Yeni Dalga akm ile glenmitir. Bu akm, daha edebi olma iddiasndadr ve sosyoloji ya da psikoloji gibi daha yumuak veya insan bilimlerine ynelmitir. 1964 1970 arasnda ngiliz New Worlds adl dergi araclyla kurumlamtr.109 Bilim kurgu tr Trk edebiyatnda yeni olmasna ramen dnyadaki bu gelimelere cevap verebilecek rnekler ortaya koymaya balamtr. Bilim kurgunun alt trlerine ait rneklerin yazlmas da bu hzl geliimi ortaya koymaktadr. Gndz tn afa Getirenler110 adl roman Sosyal Bilim Kurgu akm iinde yer alan psikolojik bilim kurgu trndeki bir eser olarak bu gelimenin nemli rneklerindendir. afa Getirenler psikoloji bilimi iindeki ekimelerden yola karak yerleik bilimsel kavrayn tartld bir romandr. Romanda hastalarn tedavi etmek iin geleneksel yntemlerden farkl teknikleri deneyen psikolog Jim Freedmann bandan geenler anlatlmaktadr. Jim, hastalarnn, var olan yntemlerle iyilemediini hatta hastalklarn yeniden ortaya ktn fark ettiinde yeni bir yol dener ve onlarn gemi yaamlarna ulamaya alr. Bir tr
109

Christopher Pawling, (ed.): Popular Fiction and Social Change, Hong Kong, Macmillan Pub. Ltd. 1985, s. 28. 110 Gndz t, afa Getirenler, zmir, Ege Meta Yaynlar, 2000

261

reenkarnasyon fikrine dayanan bu yntemde hastalar hipnoz seanslarnda eski yaamlarna dndrlr. Lorna adl hastas zerinde bu yntemi deneyerek beklenmedik sonulara ulaan Jim psikoloji evrelerinin tepkisini eker. Jim ayrca ktphanede iki yldr aratrma yapmakta hipnozla ilgili belgeleri incelemektedir. Bir gn yine tarama yaparken elindeki liste zerindeki bir satrda kolu kaslr hareket edemez. Elindeki kalem Doktor Lee Fishern Raporu adl bir belge zerinde kalmtr. Ertesi gn bu belgeyi ister, arivden karlmas gerektii ve sonra alabilecei bildirilir. Daha sonra edindii belgede Dr. Leenin Gemi Yaam Terapileri uygulad belirtilmekte ve aratrma sonular verilmektedir. Ancak belgenin sonunda Ulusal Gvenlik Bakanlnn bir yazs vardr. Bakanlk gemi yaamlarla ilgili almalarn var olan tm kamusal ve dinsel dzenleri yok edeceini ileri srerek belgenin yasaklanmasna karar vermitir. Daha sonra bu belge ve kendisine yardmc olan memur ortadan kaybolur. Jimin Trk dili uzman olan yakn arkada Yasemin bir gn bir sempozyum iin baka ehre gider. Tesadfen Dr. Lee ile karlar. Dr. Lee, Jimin almalarn renince ona doru yolda olduunu ve kendisiyle grmek istediini belirten bir mektup gndermitir. Jim ve Yasemin, Dr. Leenin yaad ehre giderler. Dr. Lee, Jime dnyann byk bir deiim geirmek zere olduunu syler. Dnyann farkl yerlerinde insanlar gemi yaam deneyleri yapmaktayken hkmetler bu kiilerin almalarn engellemilerdir. Bu basklara kar bilim adamlar rgtlenerek kendileri gibi dnenlerin daha rahat alabilecekleri ortamlar yaratmaya balamlardr. Dnya zerinde yzden fazla merkez kurulmutur. Sevgi bar ve kardelik iinde yaanacak bir dnya iin hazrlklar yaplmaktadr. Ayrca Lorna sayesinde kozmik Yce Bilginin Trkiyede olduunu da renmilerdir. Dr. Lee herkesin afa getirenlere yardmc olmas gerektiine ynelik ars ile roman biter. Jimin unlar syler:
Bu bir meslek Jim, bu bir i. Sen elinden geleni yap yeter. Hastalarnla konu, onlara gerekli terapileri uygula, baktn ki baa kamyorsun, al reete kadn eline

yapt

almalarn

karsndaki

en

byk

engel

kendi

meslektalarnn tepkileridir. Meslek odasnn son toplantsnda bir tand ona

262

ve gerekli ilalar yaz. Ve saatine bak, muayene sresinin sonlarna geldiini grdn anda bir vesileyle bir dahaki seansa gelmesini telkin edip sradaki hastan ieri al. Bu iin dzeni byle kurulmu, byle gidiyor. Hastalarnla gereinden fazla ilgilenme. Yarm saat yeterli. Sen saatlerce urayorsun, bu doru deil. Bunu ne sen ne de bir bakas deitiremez. Bu arada, yeri gelmiken u ipnozla da fazla uramasan iyi edersin. Bu ilerle fazla urarsan zamanla tedavi edecek insan bulmakta glk ekebilirsin111

Jimin

karlat

durum

post

modern

dnrlerden

Foucaultun

modernizme dair sulamalaryla rtmektedir. Foucault, modernizmin beraberinde getirdii bilimsel anlayn snrlayc, kesin kategorilere dayanan ynne vurgu yapmtr. Deliliin, cinselliin ve hapishanenin tarihlerini anlatt eserlerinde modernist bilimin doal olan snflandrarak yeni dogmalar yarattn ne srmtr. Modernist bilim kendi nerdiklerinin dnda olan her kii ve dnceyi deli, anormal, sapkn olarak nitelendirerek kendinden nceki dinsel dnya grnn hatalarn tekrarlamtr. Jim Freedman da benzer bir durumla yzleir. Geleneksel yntemleri savunan evreler, Jimden sadece hastalara nceden belirlenmi reeteleri yazp gerisine karmamasn, bu yolla para kazanmaya devam etmesini isterler. Bylece hastalklar iyiletirilmeden devam edecek ve bu ile uraan herkes para kazanmay srdrecektir. Burada nemli olan hastaln tedavisi deil mevcut hasta halinin devam etmesidir. Buna ynelik olarak kurulmu olan pazar, yeni bilimsel grlerin ykclndan kendini korumaktadr. Jim arkadalarnn szn dinlemediinde meslek odasndan uyar alr ve sonra da doktorluk sertifikas iptal edilir. almalarna devam eden Jim sonunda verili sisteme kar kan insanlarla grme imkn kazanr. Dr. Lee Fisher onunla temasa geerek dnya zerinde var olan bilimsel sisteme kar kan pek ok bilim adam olduunu syler. Bu kiiler bilimsel bilginin para karl satlmasna itiraz etmektedirler. Bu itirazlar nceleri hkmetler ve bilim evrelerince bastrlm olsa da artk zihinsel bir deiimin eiine gelinmitir. Dr. Lee kendi bakn Jime yle anlatr:

111

A. g. e., s. 11.

263

 Ama milyonlarca insan, baklarnn merkezine kendi derinindeki isel istekleri koymak yerine toplumun empoze ettii eyleri koymay ve bunlarla yaamlarn srdrmeyi tercih ediyorlar. Bu yzden her alanda byk bir tkanklk yaanyor. Elimizdeki bilgiler belki teknolojik anlamda bizleri bir noktaya gtryor, ama ya isel geliimimiz Ya yaamn bizler tarafndan grlmeyi, anlalmay bekleyen gereklikleri? Eer geleneksel yollarla yetinemiyorsanz, karnza bir yn engeller kyor. nsanlar adeta byk bir konsenssn etrafndan anlamaya varm gibiler. Kimse bu snrlarn dna kmamal. kanlar, kestirmeden yola getirilmeli. Gelmeyenler ise pasifize edilmeli. Ama bu bana pek uzun mrl grnmyor. 112

Dr. Leenin anlattklar modern kapitalist sistemde bilimin sadece para eden bir ara olarak grlmesine kar gelien grlerin bir ifadesidir. Bilim, modern ada ancak para ettii lde deerlidir. Son iki yzylda fen bilimlerindeki hzl geliim bu alanlar nemli hale getirmiken, 20. yzyln ortalarnda sosyal bilimlerdeki gelimeler kapitalist dikkatleri zerine ekmi ve yeni sektrler olumutur. Dr. Lee ve arkadalarnn eitli hkmetlerden bask grmelerinin nedeni de bu sektre darbe vuracak almalardr. Bilginin satlmamas talebi de sistemi derinden sarsacak bir dncedir ve bu nedenle baskya maruz kalmaktadr. Postmodernizme gre bilgi, modernizmle birlikte zerk bir alanda retilmeye balanm ve belirli evrelere fayda salama amacn edinmitir. Dolaysyla Dr. Lee ve arkadalar tm insanln faydalanabilecei bir bilgi sistemini savunarak sadece sermaye sahiplerine deil, bilgiyi retenlerin karlarna da aykr davranmaktadrlar. Gndz tn roman kendi trnde az rastlanan bir rnek olarak hem psikoloji bilimi iindeki tartmalar hem de genel bilimsel retimi sorgulayan bir yaklam ortaya koymutur. Bilim kurgu romanlarnn byk ounluu yazld tarihten ileriki bir zaman anlatmaktadr. Bu yntem sayesinde roman araclyla bir gelecek kurgusu yaratlr ve felsefi dnce bu gelecein zerine kurulur. imdiden gelecee uzanan bilim kurgu eserlerinin dnda gemiten bugne ynelen bilim kurgu eserleri de sayca az deildir. Bu yntemde ise gemite balayan olaylarn bugn nasl ekillendirdii bilim kurgu teknikleriyle dile getirilir. Yaanlan dnyann bilimsel
112

A.g.e., s. 149-150.

264

temellerinin asl kaynaklar ortaya konarak var olan paradigmalar sorgulanr. imdiki dnyaya hkim olan felsefi dnce sistemlerinin doruluu aratrlr veya temel kaynaklar alternatif biimlerde anlatlr. Trkiyede bilim kurgu trnn gelimesi iin en ok emek verenlerden biri olan Selma Mine de yazd romanlarla gemiten gelecee uzanan bir bilim kurgu anlay ortaya koyar. 1970li yllardan itibaren X-Bilinmeyen dergisi araclyla bilim kurgu edebiyatnn gelimesi iin alan Selma Mine yazd Unutulan Gezegen Dunia ve Tanrlarn Kenti Ababilu adl romanlarnda dnyada insanln balad yllara dner. Selma Minenin Unutulan Gezegen Dunia113 adl roman yazarn sorduu bir sorunun cevabn aratrmaktadr. Sunu blmnde yazar insan rknn stnln sorgular, uzayda baka canllar da olabileceine dikkat eker. Ardndan unlar syler:
O halde u nl Kyamet Gn (Domes-day)nn anlam nedir? Neden yaratlanlar bir araya toplanacak ve Yce Mahkeme kurulacaktr? Bunun sonucunda herkes iyiler ve ktler olarak iki ayr mekana dalacak ve gezegen boaltlacak mdr? Neden? Eer bir dnya, onun zerinde Yaayanlarn Evi ise, ev neden boaltlr? Ya da ev sakinleri, neden evlerini brakr da baka yerlerde, baka evler edinirler? Bir tr evrimsel snf atlama olabilir mi? O zaman bu, baka gezegenlere yerleim, kolonileme ve oralarda yeni hayatlar kurma eklinde dnlemez mi?114

Yazar bu sorularn cevabn bilim kurgu trnde yazd bir romanla vermeye alr. Dnyadaki medeniyetin balangcnn uzayllara dayandrld, ayrca insann dini anlaylarnn da uzayllar tarafndan ekillendirildii dncesi bu romann temelini oluturur. Unutulan Gezegen Duniada Kovaya gezegeninden gelen canllarn uzayda yaptklar bir aratrma konu edilir. Kovaya-I adl gezegende saflatrlm savalar yetitirilmitir. Bilimsel aratrmalar iin sava olmayan canllar da retilir ve bunlar daha sonra Kovaya-II adl gezegeni kurarlar. Kovaya Ililer nlanma yoluyla seyahat etmektedir. Kovaya IIliler ise vcutlar saflatrlm olduu iin
113 114

Selma Mine, Unutulan Gezegen: Dni, stanbul, Oses Yaynlar, 2002. A. g. e., s.iii-iv. (Vurgular yazara aittir.)

265

gezegenler aras yolculuklar nlanma ile yapamamaktadrlar. Ksa mesafeleri havada uan aralarla katetmektedirler. Bir grup Kovayal bilim adam Uzaya Zeki Canl Tohumu Yayma Projesi iin uzaya almtr. Onlar uyku kapsllerinde uyurken Nanina adl Klaturyal, geminin kaptanln yapmaktadr. Nanina hem eril hem de diil yanlar olan bir varlktr. Nan onun erkek yandr. Karsndaki kiiye gre eril ya da diil davranabilmektedir. Naninann hcre yaps ve i organlar farkldr. Uzun sre nefes almadan yaayabilmektedir. Bitki dokularna sahip olduu iin Gne nlarndan beslenebilmektedir. Uyku kapsllerinde uyuyan bilginlerle dnce bantlar ile iletiim kurabilmektedir. Bu sayede bilginler uyanmadan birok i grebilmektedir. Yolculuk srasnda Nan kendi dilinde unutulan gezegen anlamna gelen Dunia adn verdii gezegeni bulur. Gezegende tepeden trnaa simsiyah ve tyl yaratklar vardr. Bunlara ilkeller derler. Bilginlerden Yoyu ve Kapra darya karak dev bir uucu ile bir ilkeli yakalayp arlk yok edici cihazlarn yardm ile gemiye alr ve incelemeye balarlar. Aradan 5 Kovaya yl yani 4716 Dunia yl gemitir. Nan bellek kaytlarn kullanarak uyumakta olan Boyo ve Zoraninin sanal kopyalarn yaratr. Bu kopyalar onlarla oturup konumakta ve gezmektedir. Genetik oynamalarla drt farkl canl retilir. Ayrca bitkileri de inceleyip melez tohumlar meydan getirirler. Kovaya genleri ile binlerce yl nce ele geirdikleri ilkelin hcrelerini birletirerek bir bebek retirler. Yeni retilen bebein ad Ano koyulur. Yllar geer ve Anonun vcudu Kovayallara benzer. Ano uucu bir yaratn elinden kurtardklar bir yaratkla dostluk kurar. Ona tohum ekmeyi retir. Onun aracl ile tarm dier yaratklara retmeyi amalamaktadrlar. Bu yarata da iyu ad verilir. Laboratuarda retilen yeni cenin ve bitki hayvan aras canllar mutasyona urarlar. Ortaya kan karklk sonras bilginlerden Boyo ve Haoriu lr. Ano ve Nan dar ktktan bir sre sonra gemi nkleer bir patlama ile kendini yok eder. Patlamann ortaya kard ma nedeniyle bilgin Kaprann her taraf yanar ve bir sre sonra lr. Dier Kovayallar gibi lnce toza dnr. Nan onun salarn saklar. 20.000 yl sonra Birlik gemisi geldiinde salarn kullanarak onu tekrar yaama dndrmeyi planlamaktadr.

266

Roman, insanln en merak ettii sorulardan birini sorar: Gemite yaam nasld?. Bilim kurgunun ounlukla gelecee dnk olduu yukarda belirtilmitir. Kimi bilim kurgular ise gemie dnerek o dnemin yaam hakknda bilimsel tezler ortaya atar115. Analojik bilim kurgu da denilen bu tr sosyal bilim kurgunun bir paras olarak kabul etmek gerekmektedir. Bu tre giren eserlerin pek ounda insanln ilk alar anlatlmasna ramen, detaylar araclyla, bu dnemde yaayanlarn halen ulalamayan bilimsel birikime sahip olduklar tezi ilenir. Selma Mine de, gemii, yine gemiteki ara gere ile deil, bugnden sonraki teknoloji ile ele alr. Bylece okuyucu gemii anlatan bir roman okumak yerine gelecek dncesine sahip bir bilim kurgu eseri okumu olur. Selma Mine, bilimi en eski tarihlere uygulayarak bir yabanclk etkisi yaratr. Bugnn insan hemen her trden bilimsel gelimeye yabanclk ekmeden alabilmektedir. Bunda gnlk hayattaki deiimler kadar kltrel rnlerin de etkisi vardr. Bilim kurgu romanlar ve filmleri araclyla bugnn insan daha icat edilmemi birok cihaza aina hale gelmitir. Dolaysyla bugnden gemie bakan insanda bugnk bilgi seviyesinin kibrini grmek mmkndr. Selma Minenin eserinde gemiteki ilkel insanlara bakan okuyucu, onlar insan gzyle deil, kendini zdeletirdii uzayllarn gzyle grr. Dolaysyla romanda dolayl bir yabanclama efekti devreye girer. Dnyallara yabanclaan okur, her trl cihazna aina olduu uzayllarn yannda durarak, birok durumda onunla zdeleerek dnyal yaratklara bakar. zdeleme yoluyla popler romanlarda okuyucunun romanla ba kurmasnn yolu alr. zdeleme genel olarak bir popler edebiyat trnn okunmasn garantilemeye ve piyasada tutunmasna yardmc olur. zdeleme yoluyla ald hazz ayn trn ve yazarn dier eserlerinde de bulabilecek okurlar bir izleyici kitlesi oluturarak devam niteliindeki eserlerin yazlmasna dair bir garanti olutururlar. Romanda insann inan deiimi de gndeme gelir. Dnyaya uzayllar tarafndan getirilen insann atalar inanlarn da uzayllardan almtr. lkel yaratklar her hangi bir st varla inanmazken Nanina ve ekibi Mutlak Yce
115

Gemite var olduuna inanlan ve hala gizemi zlemeyen Atlantis, Mu gibi yerlerdeki ileri teknolojik yaam zerine yazlan ok sayda bilim kurgu eseri vardr. Stanislaw Lemin Kvette Bulunan Gnce ve Doris Lessingin Argostaki Kanopus Arivleri adl eserleri bu trn rneklerindendir. Mustafa Yelkenli, teki Dnyal: Bilimkurgu Dnyasna Gizemli Bir Yolculuk, stanbul, iviyazlar Yay., 2000, s. 128-129.

267

Varlk inancn onlara aktarr. Okuyucunun bildii hatta yzyllar ierisinde gelitirilerek daha rafine bir hal alm olan inancn ilk hali eserde bu ekilde yer alr. Yazar Unutulan Gezegen Duniada tek tanr inancn ayrntlaryla ele almak yerine en basit biimde ortaya koymakla yetinmitir. Devam niteliinde olan ikinci romanda ise bu boluun Duniada yaayan rklar tarafndan doldurulduu grlr. Tanrlarn Kenti:ababilu116 adl ikinci romanda farkl rklardan canllarn Duniada hkimiyet kurduu gzlenir. Ababilu adl kente Kovayagiller, Anogiller Yabanslar ve Ezegiller hkim olmutur. Ezegiller, Nandan etkilenerek telepatik gler kazanmlardr. Ayrca kentin dnda yaayan Yabangiller vardr. lk maceradan sonra 25.000 yl gemitir. Nanina tapnakta yaamaktadr ama kimseyle grmemektedir. Nanina, binlerce yl sonra Dunia yaknlarndan geen Birlik gemisi ile balant kurar. Birlik Gemisindekiler gezegen evresindeki mann mutasyona neden olduunu renince gezegene uydu ve robot gndermeye karar verirler. Ano ve ei Mukann cesetleri mumyalanarak piramit eklindeki bir anta konmutur. ehirde sakat doan ocuklar, soyun bozulmamas iin Kutsal Ate denen ve scakl belirli dnemlerde yakc hale gelen kuyuda ldrlmektedir. Nanina uzayda bekleyen bilginlerden Oli ile balant kurarak baz glerin Kovaya-I genlerini kullanarak melez rk yarattn syler. Bu kiilerin Amiral Belva komutasndaki kle tccarlar olduunu aktarr. Bilginlerin gemisindeki bilgisayarlar perdelenerek Belvay grmeleri engellenmitir. Bu srada da komutan Belva ve yetkin-gler adl askerleri uzay gemileri ile Duniaya gelir. Nan tapnaktaki yazl metinleri gizli bir yere gtrr. Ayrca ilk yabanslarn Duniaya Kovaya-IIliler tarafndan getirildii ve bir sre sonra kle yaplmak istendikleri ortaya kar. Komutan Belva da Kovaya-I ordusundan ayrlp canl ve teknoloji korsanl yapan biridir. Belva, Naninann diil yanna ak olur. Onu kendisine ekebilmek iin Ano ve Mukann mumyalarnn gemiye getirilmesini ister. Nan ise bu plan hisseder Ano ve Mukann mumyalar Birlik gemisine gnderilir. Birlik gemisindekiler baka gezegenlere doru yola karken Nana bir uzay gemisi brakrlar. Nan belgelerle birlikte Belvann bulamayaca bir yerde inzivaya ekilerek 642 yl sonra gelecek olan Birlik Devriye Gemisini beklemeye balar.

116

Selma Mine, Tanrlarn Kenti: abbilu, stanbul, Oses Yaynlar, 2002.

268

Bilginler Kapra, Ano ve Mukay yeniden retmi ve Duniaya gndermilerdir. Roman henz baslmam olan nc ciltte devam etmek zere sona erer. Nanina, Duniada yeni bir dzen kurmak istemi ancak rettikleri canllar her eyi kendi istedikleri ynde ekillendirmitir. Anogiller, Yabanslar ve Ezegiller, Nanina ile ilk retilen bebek olan Anonun 25.000 yl nce yaptklarn tapnma malzemesi haline getirmitir. Nanina bu konudaki deerlendirmelerini Ozana yle aktarr:
Ama sonra Anogillerde hkmran olma hrs belirdi ve kendilerine hedef olarak sapknlar setiler. nce onlarla elendiler; sonra da zevk iin ldrmeye baladlar. te demin szn ettiim ortaya kan baskn vahet budur! Her ey arptld, hrsl yneticilerin hkmranlk ve efendilik ihtiraslarna kurban edildi, aslnda. Gerek sapknlk, hatta sapklk sizin iinizde balad. Doal bilgileri bile kutsamaya baladnz. Gzlem Odasn ve Ynetim Merkezini Kutsal Tapnak ilan ettiniz. Duniay kefe gelen bilginleri tanrlatrdnz. Onlarn adlarna, ilerine, almalarna, bilgi metinlerine taptnz! Oysa bunlar bilinmesi gereken bilgilerdir, tapnlmas gereken deil! Gezegene hayat veren gnei tanrlatrdnz Ve en kts de, laboratuarn patlamas sonucu oluan ukuru kutsadnz Felaket sonucu len yabanslarn, hastalk ve koku yaymalarn engellemek iin yaptm almay, adak trenine evirdiniz! Sapknlardan kurtulmak iin onlar canl veya l, oraya atmaya baladnz. Bunu da Ulu Ik adna yaptnz savundunuz!117 (Vurgular yazara ait)

Dunia halklar, farkl amalarla balam eylemleri inanlar iin k noktas yapmtr. Binlerce yl yaayabilen Nanina hala hayattadr ve Ezegillerden saray grevlisi Kila ile grerek bunlara son verilmesini ister. Eser, inan konular araclyla insani geliim srecini irdelemeye alr. Sosyal bilim kurgunun en nemli yanlarndan biri de budur. Yeni Dalga akmndan sonra bilim kurgu, icatlar tasarlayp insanlarn beenisine sunan bir tr olmaktan karak insann i dnyasna ynelmitir.
Bilimkurgu yazarlar artk bilim ve teknolojinin geliimini birer mhendis edasyla yeni bulularn alma sistemlerinin bilimsel aklann ve olaanst makinelerin edebiyat iinde bir metafor olarak kullanmn deil, bu tr unsurlarn
117

A. g. e., s. 122-124.

269

kii zerinde yarattklar etkilerini, toplumsal deiim ve dnmlerde oynadklar rol iliyorlar. Bir bakma nesnel olann kendisiyle ilgilenmekten te bunlarn yarattklar etki ve etkileimleri yanstyorlar yaptlarnda.118

Bilimsel yntemlerle retilmi olan Dunia halklarnn inanlarndaki bu deiim onlarn ayn zamanda zaaflar olmu, bilimden uzaklaarak tabulara snmlardr. Sonuta Kovaya Iden gelen kle tccarlar saldrdnda savunmasz kalmlardr. Onlar sadece Naninann yetenekli ynetimi kurtaracaktr. Bilimsel bilgiden uzaklatklar iin kendi aralarnda ekimeler yaayan, kat inanlarn boyunduruuna giren Duniallar Komutan Belvann hazrlad tuzaklara kendi ayaklaryla giderler. Her iki roman birlikte deerlendirildiinde Kovayallar arasnda da bugnk dnyada grlen trden bir ekimenin olduu gze arpar. Kovaya IIden gelen ilk proje ekibi bilimin evrene yaylmas iin birok fedakrl gze almtr. Uzun sre boyunca uzayda dolaarak uygun gezegenler arayan ekipten Yer Bilim uzman Boyo dnyadaki madan etkilenerek binlerce yl uyku kapslnde yatar ve sonunda lr. Uzay mekiinin infilak neticesinde Nanina en sevdii kiilerden olan Kaprann lmne ahit olur. Tm bunlara ramen projeyi devam ettirir. Kovaya IIliler genetik deiimle retilmi canllar olduklar iin saflatrlm bir bedene ve barl duygulara sahiptir. Bu nedenle tek amalar bilimsel almalar yapmaktr. Kovaya Ide yaayan canllar ise sava bir rktr. Kendi aralarnda ve dier gezegenlerle savamay severler. Ayrca ticari faaliyetler iin her trl kirli ilikilere girebilecek kiiliktedirler. Dunia gezegenindeki ilkel yaratklar da onlarn kle retmek iin rettikleri canllardr. ki gezegenin bilimi alglay burada ok daha net biimde ayrlmaktadr. Kovaya IIliler bilimi uzayda kurulacak barn bir arac olarak grmekteyken, Kovaya Ililer bilimi sadece kendi karlarna alet ederler. Kovaya IInin gelitirdii projeyi baz casuslar araclyla alp kle ticareti iin kullanmlardr. Tanrlarn Kenti:ababiluda varlklar aras tekil ilikiler daha geni biimde ele alnmtr. Duniada yaayanlarn Yabanslar ve dierleri olarak blnmesi sonucu herkes iin tehlikeli bir ortam olumutur. Ababiludaki

118

Mustafa Yelkenli, teki Dnyal: Bilimkurgu Dnyasna Gizemli Bir Yolculuk, stanbul, iviyazlar Yay., 2000, s. 122.

270

tapnakta yaayan gruplar dini bir tren amacyla yabanslar kurban ederken, Yabanslar ise ehirde yaama hakk kazanmak iin srekli saldrlar dzenlemektedir. Roman boyunca, gerilim ve atma ortamnda devam eden bu eliki, roman hareketli hale getiren temel noktalardan biridir. Bireysel ilikilerde ortaya kan elikiler en saf haliyle Komutan Belva ile Nanina arasnda yaanr. Nanina aslnda iki cinsellie sahip bir canldr. Karsndaki kiiye gre farkl cinsel kimlikleri ne kmaktadr. lk macerada Nanina, bir dii olan Kaprann karsnda eril kimlikle bulunurken ikinci macerada Komutan Belva onun diil yanna k olur. Komutan Belva, Nanina ile evlenmek ister ancak Nanina komutann ktcl karakteri nedeniyle sadece kabul etmi grnr. Komutan Belva evlilik hazrlndayken Nanina gezegendekileri kurtarmak iin eyleme gemitir. Naninann komutan Belvay kendine k edii de bilim kurgusal biimde olur. Onu szleriyle, davranlaryla kendine balamak yerine baka bir yntem uygular. Komutan Belva onun avucunu ptnde Nanina kozmik glerini kullanr: Ve o anda imdiye dek sanal grntsnden yan enerjinin misli ile gelen bir
titreim; nann z varlndan avucuna, Belvann dudaklarna, oradan da bedenindeki tm hcrelere kayarak; z varlna ulat; adeta onu iten patlatt. Amiral, sevginin iddetinden tututuunu, kl olup saldn sand. nann sakinletiren dnceleri, bu klleri okarcasna toplad: Mutlak yce Varlk beni balasn! Onun her boyutu zerine ant olsun ki, bu gezegende yaratlanlar adna, seni ezelden ebede, kendime sevda tutsa ediyorum bana yaptklarndan piman olup, nmde secde ederek, benden af dileyene kadar!.119

Romann ilerleyen ksmlarnda Belvann Naninaya olan ak ile tapnak grevlisi Kilann Belvaya olan ilgisi i ie geer. Ayrca Belvann yardmcs Kumrann da Naninaya ynelik kskanl ak ilikilerini karmaklatrr. Kurma, sonunda kskanl nedeniyle Belvann aleyhinde davranacak kadar ileri gider ve bunu hayatyla der.

119

Selma Mine, Tanrlarn Kenti: abbilu, Oses Yaynlar, 2002, s. 277. (Vurgular yazara ait.)

271

Romann ikinci yarsn kaplayan ak ilikileri a, bilim kurgu trnden uzaklaan bir atmosfer yaratr. Bireysel ilikiler arasndaki karmaaya toplumlar aras ekimeler ve Belvann askerlerinin hileleri de katlnca romanda kaotik bir yap oluur. Okurdaki btnlk duygusu kaybolur ve bilim kurgunun dz bir izgi halinde ilerleyen pozitivist yaps krlmaya balar. Tek bir olayn fen veya sosyal bilimler eliinde ilenmesini amalayan bilim kurgu tr, bu trden ilikilerin karmaasn tayabilecek dzlemden uzaktr. Selma Minenin romanlarnda srarla ele almak istedii insani ilikiler, bu haliyle, tr gelitirmek yerine roman trden uzaklatrmaya hizmet etmektedir. *** 1980 sonrasnda yazlan bilim kurgu eserlerin Batl trdelerini rnek aldklar ve benzer konular ilemeye baladklar grlmektedir. Buna ramen daha gelikin bir bilim kurgu edebiyat iin zamana ihtiya olduu anlalmaktadr. Batl bilim kurgu romanlarnn geirdii uzun evrim dnemi gz nnde bulundurulduunda bu durum yadrgatc grnmemektedir. Yakn dnemde yazlan bilim kurgu eserlerde ilenen konulardan biri byk sava sonras yaanacak olaylardr. Dnyada gereklemesi muhtemel nkleer ve benzeri silahlarla yaplacak sava sonrasnda insanln nasl bir grnm alacan tahmine dayanan bu tre dair tek eser Akn Gngrn yukarda bahsedilen romandr. Yazar, eserini kaleme alrken kendini bilim kurgu tr ile snrlamam, Batda da rnekleri grld gibi fantastik edebiyattan da faydalanmtr. Batl bilim kurgu edebiyatnda en geni yerlerden birini igal eden yabanc yaratklar konusu yerli eserlerde de okuyucunun karsna kmaya balamtr. zlem Alpin Kurdolunun eserleri insanln, kendini tehdit eden yabanc varlklarla mcadelesini anlatmaktadr. Eser, ayn zamanda insann rekabet tanmayan var olma isteinin de ak davurumudur. 1960larda Batda g kazanan sosyal bilimlerin bilim kurgu edebiyatn da etkiledii bilinmektedir. lkemizde yazlan kimi bilim kurgu eserlerde de sosyal bilimlerden faydalanld anlalmtr. Gndz tn ve Selma Minenin eserleri insann kendi iine ve dier insanlarla olan ilikilerine younlaan bilim kurgu metinleridir. Gndz t, romannda psikoloji bilimi iindeki tabular sorgularken, Selma Mine, insan rknn dnya d bir medeniyet tarafndan yaratldna dair speklasyon yapar. 272

Bilim kurgu edebiyatmzda en geni yeri saf bilim kurgu trne giren eserler kaplamaktadr. Bu trde eser veren yazarlar genellikle gnmzn ideolojik dncelerini bilim kurgu tr araclyla dile getirmilerdir. Ali Nar, eserinde slamc bir dnya grn aktarrken, Zht Bayar romann Anarist bir bakla ekillendirmitir. Semih Arc ise dnya dnda kurulan kolonileri anlatt romannda milliyetilii ne karmtr. Haldun Aydngn da ayn tre giren ancak farkl konular ileyen eserlerinde dogmalar ve tketim toplumunun sonularn gndeme getirmitir.

D. Fantastik Romanlar
Fantastik unsurlar edebiyatmzda ok eski zamanlardan beri var olagelmitir. Ouz Dzgnn belirttii gibi120 edebiyatmzn temel kaynaklar olan kimi eserlerde, rnein evliya menkbelerinde birok fantastik unsur bulunmaktadr. Evliyalarn farkl meknlarda ayn anda bulunmalar (Tayy-i Mekan), hayvanlarla konumalar, cinlerle iletiime gemeleri gibi birok unsur bu menkbelerin vazgeilemeyen unsurlardr. Trk edebiyatnn esin kaynaklarndan olan Dede Korkut Hikyeleri, Arap edebiyatndan gelen Binbir Gece Masallar gibi eserler birok fantastik unsuru barndrmaktadr. Bu eserlerin ve saylamayacak kadar ok olan dierlerinin ierdii fantastik unsurlarn neden modern dnemde fantastik edebiyatn kurulmas iin nclk edemedii sorusu modernizmle Trk insannn ilikisi balamnda cevaplandrlabilir. Modernizm, dayatt bilimsel dnya gr hayata yansrken bireylerin de bu kat gereklii kabul etmesini beklemitir. Gnlk hayatta bilimselliin hkim olduu Bat dnyasnda insanlarn bilinmeyene ynelik ilgisi devam etmitir. Dinin de Batl insann yaamnda gerilemesiyle birlikte bireylerin farkl dnyalara dair meraklarn tatmin edecek baka aralar ortaya kmtr. Batl birey bilinemeyene ynelik ilgisini, gerek dnyadan farkl bir dnya zlemini fantastik edebiyatla gidermitir. Modern hayatn birey zerindeki kuralc basks bireyi farkl araylara itmi ve sonunda fantastik edebiyat kefetmesine yardmc olmutur. Bu nedenle

120

Ouz Dzgn, Evliya Menkbelerinden Trk Fantastik Edebiyatna, 25 Austos 2007 evrimii: < http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=60694#> ( 03 Mays 2009)

273

fantastik edebiyatn modernist ilikileri youn biimde yaayan lkelerde daha ok retilmesi ve tketilmesi yadrgatc deildir. Trkiye, zellikle son iki yz yldr Batllamaya abalamakta ancak her zaman geride kalmann sancsn yaamaktadr. Modernleme serveni srekli eksikliklerle dolu olan Trkiyede bireysel yaam hkim olamam, toplumsal, dayanmac, dinin etkili olduu ilikiler arlklarn srdrmtr. Bireylerin bilinemeyen dnyaya dair meraklar yzyllar ncesinde olduu gibi gnmzde de byk lde dini kaynaklar tarafndan giderilmektedir. Bu anlamda sadece bireye zg bir merak ve zevk gelimemi, toplumun rettii deerler gncelliini korumutur. Trk insan dini kaynaklardan edindii bilgileri salt entelektel bir dzlemde deerlendirmemi, bunlar hayatn ierisinde bizzat yaamtr. Halk hikyelerindeki, dini kaynaklardaki tm olaanst unsurlar Trk insannn hayatn ekillendirmeye yardmc olmutur. Dolaysyla gnlk hayata ve topluma dair Batl anlamda bir yabanclama yaamam, geleneksel olan yok edip baka kaynaklara ynelmeyi sememitir. Fantastik olan bizzat hayatn ierisinde retilmeye ve tketilmeye devam etmektedir. Bu nedenle ayr bir fantezi kaynana yani fantastik romana ilgi duyulmamtr. Fantastik edebiyat yazmnn 2000li yllarda yani toplumsal ilikilerde grlen anmann hzlanmaya balad bir dnemde ortaya kmas bu nedenle tesadf deildir. Yerli fantastik romanlara ilgi de toplumsal yaamn yerini bireysellie brakmaya balad bu dnemde balamtr. 1980 sonrasnda teknolojinin ve genel olarak piyasa ilikilerinin geliimi sonucu Bat ile kltrel etkileimin artt ve bunun fantastik edebiyat da etkiledii grlmektedir. 1980 sonrasnda birok fantastik edebiyat eseri Trkeye evirilmi ve okuyucular bu popler edebiyat trn daha yakndan tanmlardr. Batl dillerde uzun yllardan beri yazlan fantastik edebiyat rnleri bylece Trk edebiyatn da etkilemeye balamtr. Romanlarn yannda televizyon kltrnn de fantezi trn derinden etkiledii anlalmaktadr. 1980li yllardan balayarak ekilen kimi filmler, zellikle Barbar Conan serisi, Trk okuyucusunun bu tre ilgisini arttrmtr. Filmlerin yan sra romanlardan etkilenerek retilen izgi romanlar da Trk okuyucusunun 1980li yllardan balayarak fantastik trn giderek daha iyi tanmasn salamtr. 1990l yllarla birlikte bilgisayarlarn yaygnlamas da edebiyat etkileyen gelimelerdendir. nceleri bireysel bilgisayarlarda oynanan FRP (Fantasy Role 274

Playing) adl fantastik oyunlar, daha sonralar internet zerinde dnyann her yerinden binlerce kiinin katlmyla oynanmaya balanmtr. Kltrel yapnn her geen gn artan bir hzla deimesi zellikle gen neslin aina olduu bir atmosfer yaratm, yerli fantezi romanlarn yazlmas iin uygun bir ortam oluturmutur. Fantastik edebiyat trnn geliiminin belki de en grnmeyen nedeni de yeni nesillerin giderek politik arenadan ekilmesi, lke sorunlarna kar daha az duyarl olmasdr. 1980 ncesi edebiyatnda popler edebiyat baz trlerde baar kazanm ancak edebiyat ortam iin belirleyici olamamtr. Ancak 1980li yllarla birlikte edebiyatn topluma dair kayglarnn azald grlmektedir. Bu durum sadece edebiyat ii bir gelime olmakla kalmam, toplumsal alanda da kendini gstermitir. Yeni neslin lkenin sorunlarna zm retmek yerine, bireysel kurtulu peinde olmas yani giderek apolitik bir zihniyete sahip olmas edebiyat da etkilemitir. Temelde bir piyasa etkinlii olan yazarlk, bu yeni ortamn psikolojik, siyasal gndemine uyabilmek iin yeni trlere ynelen bir mesleki kuruma dnmtr. 1980 sonrasnda baslm olan fantastik romanlarn ortak zellii hepsinin 2000li yllarda yazlm olmalardr. Yukarda saydmz gelimeler tm bu sre boyunca toplumda bir birikime yol am, hem yazarlarn hem de okuyucunun fantastik eserlere hazr olduu bir ortam yaratmtr. Bylece dier popler edebiyat trleri gibi fantastik edebiyat da bu dnemde gelimeye balamtr. Fantezi edebiyat temelde iki kategoriye ayrlmaktadr. Birinci tr fantastik romanda yazar bilinen zaman ve mekn snrlar iinde kalarak konuyu anlatr. Bu trde, eser tamamen bilinen dnyada gemekte ancak bu dnyann iinde fantastik unsurlara yer verilmektedir. kinci tr fantastikte ise eser tamamen kurmaca bir mekn ve zamanda, ikincil bir dnyada gemektedir. Karakterler bu kurmaca dnyann birer rndr. Bu iki ayrmn yannda, fantastik eserler, ele alnan konu, meknlar ve karakterlere gre de farkl biimlerde snflandrlabilirler. Bu ayrma gre Karanlk Fantezi, ehir Fantezisi, Epik Fantezi gibi trler ortaya kmaktadr. lerleyen ksmlarda romanlar ele alnrken birincil ve ikincil dnyalar gz nnde bulundurularak yorumlanacaktr.

275

1. Birincil Dnyay Merkeze Alan Fantastik Romanlar a. Karanlk Fantezi

Yakn dnem fantastik romanlar ierisinde en orijinal konulardan biri Saygn Ersinin yazd, Zlfikarn Hkm ve Erbain Frtnas adl eserlerde ilenmitir. Zlfikarn Hkm ile balayp Erbain Frtnas ile devam eden eserde yazar, Geceliler ad verilen vampirleri, Yediler ad verilen Lokman Hekim Oca mensuplarn, ayrca gizli tarikatlar bir arada ilemitir. lk roman olan Zlfikarn Hkmnde121 anlatld kadaryla, kkleri gkyznden inen meleklere ve onlardan da Lokman Hekime uzanan Yediler Oca yeryzndeki ktlklerle savamak iin kurulmutur. Yzyllar boyunca ocan birka mensubu deimi ancak sava devam etmitir. Yediler gnmzde her biri ayr sihirli sanata sahip olan dris, lyas, Salih Ustalar ile Bengi ve Niran Hatun ile ocan lideri olan Behruz Ustadan olumaktadr. Hepsi de yzyllarca yaamtr. Ocan en gen yesi olan Elif ise kayptr. Alamut Tarikatnn lideri Hasan ile yardmclar Behram ve Behzat bir plan yaparak Yedilerin lmszlk iksirini ele geirmeye alrlar. Bunun iin ncelikle Lokman Hekimin Yedilere verdii emanet denen sihirli metinleri aldrrlar. Yediler bu olayn sorumlusunu aramaya balar. lk phelendikleri ise Geceliler diye anlan ve Osmanl zamanndan beri bar iinde olduklar vampirlerdir. Olaylar bu ekilde geliirken, grevi bilim d, bilim tesi varlklar Ankaradan uzak tutmak olan 12. Daire devreye girer. Buraya atanan Yzba Sarp ve stemen Doan, Topkap Sarayndan Hz. Alinin klc Zlfikar alnnca olaylara dhil olur ve Yedilerle tanrlar. Yediler, gizli glerini kullanarak Elifi arrlar. Ancak onlarn sanatlar baka bir g tarafndan engellenir. Bu gcn, Kelam Blen ad verilen Zlfikar olduunu anlarlar. Romann ikinci cildi olan Erbain Frtnasnda122 olaylar devam eder. Gecelilerin reisi olan Kaya Bey, olu Sonerin Alamutularla birlik olup ihanet etmesiyle ldrlr. Yediler ise tm dmanlarna gzda vermek iin Gecelilerin stanbuldaki kolu olan Rebii airetine baskn yapar ve ok sayda Geceliyi ldrrler.
121 122

Saygn Ersin, Zlfikarn Hkm, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2005. Saygn Ersin, Erbain Frtnas, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2006.

276

Bengi Hatunun emini olan Arkeolog Murat Sunarn, emaneti orumdaki bir Hitit ehrine saklad renilince Yediler bu ehre giderler. Ancak ilk gidilerinde emanete ulamay baaramazlar nk ok sayda tlsm vardr. Murat Hocann defterindeki notlardan tapnaa sadece bir mzik notasnn alnmasyla girileceini anlayarak bu yolu kullanrlar ve emaneti alrlar. Ancak bu srada Alamutularn adamlar da emaneti almak iin tapnan tavann havaya uurur. Bu olay sonucu Frtna Tanrs Teupun heykeli canlanr ve herkese saldrr. Yediler zor durumdayken aslen Truval olan Behruz Usta gkyznden bir sava arabasyla gelip Teupu yener ve Yedileri kurtarr. Yediler, Alamutularn sakland kalenin yerini renirler. Yediler ve tm lkedeki mttefikleri bir olup kaleye saldrrlar. Kalede bulunan ve nceleri Alamutulara yardm etmi olan Elif de onlara yol gsterir. atmalar ok iddetli biimde srerken Lokman Hekim gelir, onu gren herkes silahlarn brakp gider. Yediler tm emanetleri alp Lokman Hekimin hazrlad iksiri ierek bir elli yl daha yalanmamay garanti ederler. Romann sonunda, Hasan Sabbahn izinden giden gerek Alamutular, sahte Alamutun eyhi Hasan ldrrler. Saygn Ersin bu iki roman araclyla gnmz dnyasnda geen fantastik olaylar anlatmtr. Gerek dnyann mekn olarak kullanlmasnn yan sra zaman ve kiiler de gnmz dnyasndan seilmitir. Ancak, Yediler, Geceliler, Yedilerin tlsml gleri, Lokman Hekimin binlerce yl sonra geri gelii gibi unsurlar gerek dnyann fantastik elerle sslendii bir ortam yaratmtr. Saygn Ersinin bu eseri ayrca Karanlk Fantezi (Dark Fantasy) trndeki bir eser olarak Trk popler edebiyatndaki yegne romandr123. Karanlk Fantezi trndeki romanlar, gnmz dnyasnda geen, iyi ve ktnn mcadelesini, kurt adamlar, vampirler gibi fantastik canllarla birlikte ileyen eserlerdir. Kath Filmer, fantastik eserlerde yer alan iyi ve kt kamplarn Taocularn Yang ve Yin sembollerine benzetir. Bu semboller doadaki btnl temsil etmekte ve iyi ile kt; karanlk ile k; lm ile hayat gibi kartlklarn dengesini ortaya koymaktadrlar124. Saygn Ersinin iki romannda da ska bu kamplara dhil olan canllarn isimleri gemektedir. Yediler ve 12. Daire iyiliin, vampirler ve
123

Her iki kitabnda arka kapanda Gizemci Kurgu tanmlamas yaplsa da bu terim yeterince aklayc deildir. Gizem, birok popler rnde yer alan bir unsurdur, bu nedenle trn daha iyi aklda kalabilmesi iin daha aklayc olan Fantezi, Fantastik kelimelerinin kullanlmas gerekmektedir. 124 Kath Filmer, Scepticism and Hope in Twentieth Century Fantasy Literature, Ohio, Bowling Green State University popular Pres, 1992, s. 45.

277

Alamutular ise ktln temsilcileridirler. Yedilerin yzyllardr savatklar, ktln temsilcisi olan kiiler tpk Yediler gibi doast canllardr. Karanlk ilimlerin efendisi Sakafi, hayvanlarn ve cehennemin kraliesi Kamer-i Hail, Eflakta yaayan Kabbath ktl yaymaya alan kiilerdir. Ancak bu kiiler romanda sadece adlar ve yaptklaryla anlrlar, kendileri romanda yer almaz. Yediler ocann yeleri de ktln temsilcileri gibi doast gce sahiptirler. Hepsinin kendilerine has sanatlar vardr. Niran Hatun savalarda parmaklarndan ateler karr; Salih Usta uzaktan cisimleri hareket ettirebilir; Bengi Hatun insanlara her trden ary yaatabilir; dris Usta bitkilerle konuup onlar istedii gibi ynlendirebilmektedir; Behruz Usta rzgrla birlikte hareket eder. Yedilerin kendilerine has sanatlar dnda ortak ynleri de vardr. Uzak diyarlara seyahat ederken sanat kullanrlar, yani birka metre koar sonra geride mavi bir k brakarak gzden kaybolur ve istedikleri mekna varrlar. Ancak iksir zaman yaklat iin bu yeteneklerini eskisi kadar iyi kullanamaz olurlar. Yediler kendilerinden bakalarn uzak yerlere tamak istediklerinde duhul kalemlerini kullanarak duvara kare ekli izerler; o utan, ayn ekli izdikleri dier duvara bir geit alr. Yedilerden olmayan kiiler bu sayede ok uzun mesafeleri bir anda kat ederler. Romanda geceliler olarak anlan vampirler ise eitli airetlere ayrlmtr. Her airetin kendince tresi ve alkanlklar vardr. rnein ebhun aireti tm geceliler ierisinde en lanetli, en nefret edilen gruptur. Geceliler uzun yllar Yedilerle savam, Osmanl Devletinin son dneminde ise yenilmilerdir. Yedilerle yaplan anlama sonucu baz airetler lkenin farkl diyarlarna srlmler, stanbulda sadece Rebii aireti kalmtr. Geceliler dier vampirler gibi kanla beslenmektedir. lerinden Yedilerin safna geen tek kii olan Mehmet Sinan buzdolabnda srekli olarak kan biriktirir. Ayrca gndzleri ortaya kmamaya zen gsterirler, geceleri yaarlar. Gecelilerin yani vampirlerin Kerime Nadirin Dehet Gecesi adl romannda kendilerine has zellikleriyle Trkiye corafyasnda canlandrld daha nce anlatlmt. Kerime Nadir bu eserinde tipik bir Drakula yklemesi yapmken, Saygn Ersinin yzyllar ncesinden bugne kadar sren bir kavga ierisinde vampirleri canlandrd grlmektedir. stelik Saygn Ersin vampirleri bir korku unsuru olarak kullanmam, onlar fantastik bir romann paras haline getirmitir.

278

Geleneksel vampir anlatlarnda dehet n plandadr. Vampirlerin zellikle erotizmi kullanarak insanlar tuzaa drmesi ve sonunda onlarn kann emmesi anlatlr. Bu eserde ise kimi yerlerde gecelilerin sevecen, duygulu varlklar da olabileceinin rnekleri verilmitir. Rebii airetinin len reisi Kaya Beyin kz Hilal, grmeler srasnda stemen Doandan holanr. Sonraki grmeye kendisi yalnz olarak gider. Doan, nceleri onun yakn ilgisinden rahatsz olsa da Hilal ona scak tavrlarla yaklar ve kendisiyle sevimeye ikna eder. Geleneksel vampir yklerinden farkl olarak geceliler bu eserde tekil veya kk gruplar halinde yaayan canllar deil, byk airetlere blnm varlklar olarak anlatlr. O kadar ki geceliler Osmanl dneminde ok kan dkm, devleti sarsm, buna karlk Yediler ve onlarn en byk mttefiki olan ve padiaha muhafzlk yapm olan Solaklar uzun sre onlarla ba edememitir. Her iki romanda da geceliler neredeyse stanbul halknn bir paras gibidir. Ancak sradan vatandalarn onlar hakknda neler bildii ya da ne yorum yapt ortaya konmaz. Yazar sadece bugnn canllarn romana katmakla yetinmez. Hititlerin Frtna Tanrs Teup da sonradan canlanan bir karakter olarak gemiten gnmze gelir. Teup canlanp atmaya katldnda onun karsna kmaya cesaret edebilen tek kii Behruz Ustadr. Kendisi aslnda binlerce yl nce Truvada domutur ve asl ad Truval Haresseustur. Behruz Usta Truvann binlerce yl nceki savunmasna katlmtr. Bu savatan sonraki yzyllar boyunca, ocak kurallar gerei, hibir savaa katlmayan Behruz Usta, sadece 1915teki anakkale Savana hibir tlsmn yanna almadan sradan bir nefer olarak dhil olmutur. Behruz Ustann Teupa zel bir kini vardr ve ona hitap ederken kulland kelimeler de hem bu kini hem de eski destan dilini hatrlatr:
Hkmn eskide kald Teup. Sen unutuldun. nsanlar kendine tapndran,

mabetlere heykellerini diktiren herkes gibi unutulmaya mahkumdun ve unutuldun. imdi git Teup. Zavall uykuna geri dn. Bu dnyada yerin yok artk.125 On yl savatk Teup dedi. tam on yl ehrimizi savunduk. En kk ehirler bile yardmmza kotu ama sana tapnan o kstah kral, Hattuann o burnu byk efendisi bir tek askerini bile esirgedi bizden. Ama yine de hak yerini buldu. Truvay ykan deniz halklar senin krallarnn da sonunu getirdi. imdi hain
125

Saygn Ersin, Erbain Frtnas, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2006, s. 338.

279

kullarnn bedeli olarak mzran alyorum Teup. Surlarda den arkadalarm adna alyorum. Artk yer yznde hkmn yok. Hala zamann varken git uykuna devam et. Sen unutuldun!126

Tm bu canllar araclyla yazar fantastik olan gnmz dnyasna tamtr. Gnmz dnyasnda sadece fantastik canllar yoktur. Romann merkezinde yer alan 12. Daire yeleri de tm bu fantastik olaylara mdahil olurlar. Gemiten bugne kadar olan bilgi birikimlerini ve gnmz aygtlarn kullanarak Yedilerin bu sava kazanmasn salarlar. 12. Daire yeleri olan Sarp ve Doan ilk balarda olaanst olaylara inanmaz ve bunlar modern mantk lleriyle deerlendirirlerken Ahmet Paann tekrar greve arlmasyla birlikte bak alar deiir. Ahmet Paa, gemiten bugne kadar Trkiye topraklarndaki doast glerle yaplan mcadeleleri ve bunlarn yntemlerini anlatarak onlar ikna eder ve bu savaa dhil eder. Fantezi edebiyat ile eski mit, efsane ve mitolojilerin sk balants birok yazar tarafndan dile getirilmitir. Francis Sinclair, geleneksel kltrlerdeki bu unsurlarn modern fantezi edebiyatnda yeniden canlandrlmasn okuyucu iin tandk bir ortam kurma isteine balamaktadr127. Okuyucu kitleleri yzyllar boyunca anlatlagelen bu tr sylencelere ainadr. Toplumsal hafzaya yabanc olmayan konu ve kiilerin yeniden ele alnmas ile okuyucularn esere olan gveni salanacak ve muhtemel yabanclama sorunu bylece ortadan kaldrlm olacaktr.
Edebiyat teden beri fantastikle, bilimsel olmayanla beslenmi ve zenginlemitir; destan ve romanslarda doast ve dier fantastik eler edebiyatn konusu ya da arac olarak kullanla gelmitir. Antik epik ve ortaa romanslarnda fantastik, doast, gerek, bilinmez, doa ve insana ilikin eler kendiliinden ve sorgulanmaz bir karm olutururlar. Destanlardaki en akl almaz gerek st kahramanlk ykleri son derece anlalr, insanca zayflklar olan bireylere aittir. Becerileri ve cesaretleri akl d gibi gzkse de korku ve kukular insanca ve olaandr. inde yaadklar dnyann fantastik, doa d eleri onlar iin olaan, kendiliinden, kanlmaz ve gndeliktir. Belki tam da bu insanca tevekkl

126 127

A. g. e., s. 340. Francis Sinclair, Riveting Reads Plus Fantasy Fiction, Scotland, School of library Association, 2008, s. 23.

280

ve teslimiyet, gerekst ve fantastik elerine ramen antik epik ve romanslar bugnn kukucu, pheci okurlar iin tandk ve inanlr klar.128

Kitlelerin bilin d biimde tandklar, gemi anlatlarda yer alan tm bu olaanst unsurlar modern fantastik eserlerin piyasada tutunmasn salayan etkenlerdendir. Yeni bir tr olan modern fantezi romanlar bylece okuyucu tarafndan kabul edilebilir hale gelirler. Saygn Ersin, eserde bahsettii Lokman Hekim, vampirler, Yediler, Truva, Zlfikar gibi isimler aracl ile okuyucunun bilgi dnyasna seslenmektedir. Kimileri Batdan, kimileri de Doudan gelen bu isimler, gnmz okuyucusunun hafzasnda yer almaktadr. Lokman Hekim sylenceleri hala anlatlan yar mitolojik bir kiiliktir. Vampirler, Bat kltrnden gelerek gnmz okuyucusunun hafzasna yerlemitir. Truva herkesin bildii efsanesi nedeniyle tm nesillerin tand bir ehirdir. Yediler kelimesi modern dilde ok ey ifade etmese de geleneksel halk kltrnn saylar ne karan anlay ile dorudan balantldr. Hz. Alinin klc Zlfikar ise dini menkbelerin nemli nesnelerinden biridir. Saygn Ersin bu trden kltrel unsurlar alarak romannda yeni roller vermitir. Bylece okuyucu, tand, szl ve yazl kltr aracl ile haklarnda bilgi sahibi olduu elerden oluan bir ortamla karlamtr. Bahsedilen durum okuyucu ile kitap arasnda kurulacak balantnn glenmesini salayacaktr. Ayrca okuyucu, geleneksel olanla modernin birleimi sonucunda ortaya kan yeniyi yani elinde tuttuu eseri kefetme heyecann yaayacaktr. Eserde anlatlan birok ismi daha nce duymu olan okuyucu, bunlarn farkl biimde ele alnmasnn ortaya nasl bir eser karacan merak edecektir. Saygn Ersinin ortaya koyduu bu iki ciltlik eser sadece fantastik romanlar ierisinde deil, popler edebiyat rnlerinin genelinde de en orijinal eserlerden biridir. Yazarn Batdan gelen vampirleri alarak Doudan gelen Lokman Hekim Ocann Yedileri ile karlatrmas, ayrca bunlara, gnmze tad Hitit tanrlarn katmas fantastik edebiyat iin yol ac nitelikte bir abadr. Bylece Batnn vampir hikyeleri ile Dounun tlsml dnyas, Anadolu tarihini de yanlarna alarak daha nce dnlmemi olan bir kurgusal ortam yaratmlardr.

128

Deniz Tarba Ceylan, Fantastik Romanda Szn Gc, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006, s. 53.

281

b. ehir Fantezisi
Birincil dnyann yani yaadmz evrenin merkezde olduu, ancak bunun fantastik unsurlarla ilendii bir baka eser ise Zafer Snmezin Gerdekkaya st baln tayan iki ciltlik eseridir. lk cilt olan Gerdekkaya: Sakl lkede balayan fantastik maceralar Gerdekkaya: Gen Tanrlarda devam etmektedir. Gerdekkaya: Sakl lke129, Almanyadan tatil iin oruma giden Selma ve Sibel adl kardeler ile onlara elik eden drt Alman gencinin yaad maceray anlatmaktadr. Hepsi de onlu yalarndadr. Alt arkada kye vardklarnda Gerdekkayadaki kaya mezarlarn grmek isterler. Mezarlara gittiklerinde define avclaryla karlaarak maaraya saklanrlar. Ancak maara iinde yollarn kaybederler. Tnellerde ilerlerken bir k belirir ve kendilerini kaybederler. Uyandklarnda Hatti lkesindedirler. Hattililer yerin altnda yaayan bir halktr. ocuklarn g durumda olduunu gren Hattililer, onlar kendi lkelerine nlamtr. Ancak ocuklardan Ali ve Markus yer stnde kalarak definecilerin eline dmtr. Hattililer yeraltnda byk bir lke ina etmi, bu lkede deniz gibi grnen dev bir havuz ve yapay gne oluturmulardr. ocuklar kendi istekleriyle yeryzne nlanrlar. Bu defa yanlarnda Hattililerden aldklar teknolojik aygtlar vardr. Bu aygtlarn yardmyla arkadalarn kurtarrlar. Tekrar Hatti lkesine giden ocuklar 16 gn burada kalrlar ve sonunda kylerine geri dnerler. Maceralarn devam olan Gerdekkaya: Gen Tanrlarda130 ise bu defa Hattililer ocuklarn yardmna ihtiya duyarlar. ocuklar Almanyaya dnm ve liseye balamlarken Tomolose ve Zerene adl iki Hattilinin grnts odaya yansr. Hattililer, Tark adl bir arkeologun kaz yaparken kendilerine ait olan zaman makinas ve grnmezlik zrh gibi cihazlar bulup ok eski tarihlere dndn bildirirler. Tark, eski alarda bir krallk kurmaya almaktadr. ocuklar nlanma yoluyla Hatti lkesine giderler. Oradan da drt bin yl kadar geriye nlanrlar. Gemiteki Anadoluda yaayan halkn da desteini alarak Tark ve adamlaryla mcadele ederler. En sonunda zaman kemeri dndaki dier cihazlar ellerinden alarak gnmze dnerler. Zafer Snmez, eserinde birincil dnyada gerekleen fantastik olaylar anlatmaktadr. Birincil dnya ilk romanda orumun bir ky iken ikinci romanda Almanya olur. Her ikisinde de ocuklar bu evre ile ilikileri iinde anlatlrlar.
129 130

Zafer Snmez, Sakl lke: Gerdekkaya I, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2002. Zafer Snmez, Gen Tanrlar: Gerdekkaya II, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2002.

282

Kye gittiklerinde ky yaam yazar tarafndan ayrntlaryla anlatlrken, Almanyada, ocuklarn lisede karlatklar eteler n plana kmaktadr. Gerdekkaya serisi ayrca ortaya koyduu fantastik unsurlar bakmndan ehir Fantezisi (Urban Fantasy) trne girmektedir. Bu trn genel zellikleri ierisinde ncelikli olarak modern hayat saymak gerekmektedir. Gerdekkayada orumun kynde balayan macerada ocuklar modern dnyann bir parasdrlar. Kullandklar ara gere, birbirleriyle ilikileri hep bu modern dnyann izlerini tar. Almanyada ise byk ehirlerin karlat sorunlar ocuklarn da ba etmek zorunda kald problemler haline gelmitir. ehir fantezisinin bir baka yan ise bilim kurgu trnn siberpunk (Cyberpunk) ad verilen alt koluna yaknldr. Her trden teknolojik ara gerecin kullanlabildii ehir fantezilerinde belirleyici olan yine fantastik unsurlardr. Gerdekkayada Hattilerin kulland cihazlar teknolojik olarak gnmzn de ilerisindedir. ocuklar, Hatti lkesine ilk gittiklerinde bu halk onlarla Dilta ad verilen bir cihaz araclyla konuur. Diltalar baa taklan, kl nesnelerdir. ocuklar da diltalar taktnda altm dili konuabilmektedirler. Aslen Alman olan Tina, diltac taknca ok iyi Trke konumaya balar. Dierleri de ince ve Almanca konumaya balar. Bunlarn yannda Hattililerin ocuklara verdikleri kemerler onlar grnmez yapabilirken, kolyeler, kesici, delici aletlere kar bir zrh gibi vcutlarn kuatr. Ayrca ikinci macerada bu aygtlara, zamanda yolculuk yapabilmeyi mmkn klan cihaz da eklenir. Hatti lkesinde hemen her i robotlar tarafndan yaplmakta, ocuklarn elenmesi iin de robot hayvanlar retilmektedir. Hatti lkesi tm bu zellikleri ile bilim kurgusal bir ortamdr. Romanda bilim kurgudan faydalanlm olmas onu bilim kurgu eser yapmaya yetmemektedir. Tm bilim kurgusal cihazlar kuatan Hatti lkesinin kendisi fantastik bir mekndr. Yeraltnda gerek dnyaya ok benzeyen, denizi, gnei olan ayr bir dnyann var olduu dncesi yeterince fantastik bir kurgudur. Dolaysyla olaylarn getii gerek dnya, Hattililerin yaad fantastik dnya ve bilim kurgu bu eserde birlemitir. Gerdekkayada dikkat eken bir baka unsur ise kahramanlarnn yalar ve onlarn bandan geen maceralarn ders verici zellikleridir. Her iki eserde de merkezi roldeki kiilikler birer ocuktur. En bykleri olan, kyde tantklar ve kendilerine rehberlik eden Hasan 16 yandadr. Kahramanlarn bu yalarda seilmesi tesadf deildir. Yazar, birinci kitap olan Sakl lkenin Giri ksmnda 283

ocuklarnn Trkelerini dzeltebilmek iin kitab yazmaya baladn ve her akam ocuklarna okuduunu belirtir. ocuklar merkeze alarak yazlan bir romanda onlarn holanaca, rnek alacaklar karakterlerin ve olaylarn gemesi normaldir. Yazar da eserinde iddeti neredeyse hi kullanmam, ayrca iddet kart bir sylem gelitirmitir. Sakl lkede Tomolose adl Hattili, ocuklar yeryznn sorunlarna dair bilgilendirmek amacyla baz grntler gsterir.
Afrika dnda, Latin Amerika ve Asyadan da grntler geldi. Bunlar da yoksul blgelere ait grntlerdi. Bu grnt kayboldu. Bir yerde verilen bir parti, yaplan bir piknik, bir lokantada yenilen yemek ya da herhangi bir zengin mutfandan grntleri birbiri ardna izliyorduk: insanlar durmadan yiyor, yiyordu Yiyecekler plere dklyor, bu grntye alktan kvranan insan grntleri elik ediyordu. Bir taraftan a insanlar ve te taraftan pe dklen yiyecekler nanlmas g, ac veren bir tabloydu bu. Her eyi reten, harl harl alan fabrikalarda dolayorduk Modern silahlarla donatlm ordular geiyordu nmzden. Sava blgelerine giriyorduk. Silahlar lm kusuyor, evler yanyor, yklyordu131

Yazar ocuklarn merkezde olduu romanda okuyucularna alk, israf, sava, silahlanma gibi konularda mesajlar vermeye alr. ocuklarn yaadklar olaylarda da iddetin kt bir eylem olduu fikri ne kar. rnein ocuklar, Ali ve Markusu kurtarmak iin kendilerini koruyan silahlarla gerek dnyaya kmadan nce Hattililer onlara iddete bavurmay yasaklar. Ayn ey ikinci macera olan Gen Tanrlarda da yaanr. Hattililer, ocuklarn, Tarokla karlatklar zaman iddete bavurmamalarn, sadece kendileri savunmak iin, kan dkmeyecek eylemlere giriebileceklerini anlatrlar. Bu romandaki olaylarn nedeni olan Tark ya da drt bin yl ncesinde kulland adyla Tarokun hrs ve bu uurda yaptklar da ibret alnmas gereken bir yk olarak oluturulmutur. Tarok byk bir gce ve zenginlie sahip olabilmek iin drt bin yl nceye gidip kendini tanr gibi gstermi ve insanlar kendi hrslar iin acmaszca kullanmtr. Gerektiinde ok sayda insann lmn gze alabilen Tarok, insani tm deerleri ineyebilecek,

131

Zafer Snmez, Sakl lke: Gerdekkaya I, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2002, s. 309-310.

284

tiksindirici biri olarak izilir. Tm bunlardan, yazarn, fantastik kurgu ierisinde eitme amacn ne kard anlalmaktadr. Peter Hunt, fantezi eserlerdeki kiiliklerin romantik olarak ekillendirildiklerini belirtir. Bu kiilikler, keif ve icat zevki, farkl olana duyulan ilgi, tekine, farkl olana kar yeni fikirleri gibi nedenlerle ocuklara benzemektedirler132. Dolaysyla fantastik roman kahramanlarnn yalar ok nemli deildir. nemli olan onlarn maceralar aracl ile ortaya konan duygulardr. Gnmzn en ok okunan fantezi romanlarna bakldnda da kahramanlarn her yatan olabildii, fantezi edebiyatnda yan okuyucu asndan ok nemli olmad grlmektedir. Zafer Snmezin eserinde ocuklarn merkezde olmas Gerdekkayay ocuk roman yapmamaktadr. nk olaylar herhangi bir insann bandan geebilecek ekilde kurgulanm ve ocuk dnyas, ocuklarn yaama bak tarz neredeyse hi ifade edilmemitir. Bu nedenle Gerdekkaya dier fantastik romanlardan biri olarak grlmelidir. Birincil dnyada yaanan fantastik olaylar anlatan bir baka roman Sibel Atasoyun Srtkan Krmz Ay133 adl eseridir. Romanda normal gnlk hayatn devam esnasnda gerekleen fantastik olaylar konu edilmektedir. Eserde, Sezen, Meral, Begm ve Tamer adl drt kii merkezdedir. Bir akam arkada Sezene oturmaya gelirler. Daha sonra Meral evine gider ancak anahtar kapy amaz. Ayrca ei ve ocuu da kapy amazlar. Begm, sabaha kar evine gittiinde yatakta eski sevgilisi Nahiti grr. Ayrca evinde bir ocuk odas ve on yalarnda bir ocuk vardr. Taner evine gider ama evi yerinde yoktur. Drt arkada tekrar Sezenin evinde buluup tandklarn ararlar ancak kimseye ulaamazlar. Sadece yakn akrabalarn bulurlar ancak onlar da bu drt kiinin yaad son 11 yl sanki hi yaanmam gibi tamamen farkl olaylar anlatmaktadr. Ayrca Sezen, sevgilisi olan Fahire ulaamaz. Komusu olan etin Beyin konumalarndan onunla sevgili olduklarn anlar. Daha stanbula gittiklerinde Meral her eyin 11 yl nce yaptklar tercihlere bal olduunu kefeder. Bu tercihler, yapmadan nceki hayatlarnn devamn yaamaktadrlar. Astrolog Fikret de onlarn hayatnda 11in ne kadar nemli olduunu aklar. Sezen
132

Peter Hunt, Introduction, Alternative Worlds in Fantasy Fiction: Contemporary Classics of Childrens Literature, Peter Hunt ve Millicent Lenz, Londra ve New York, Continuum International Publishing, 2004, s. 4. 133 Sibel Atasoy, Srtkan Krmz Ay, stanbul, Altn Kitaplar, 2006.

285

sonraki gn de 11 rakam ile hayat deien baka bir adamla tanr. Roman drt arkadan yeni hayatlarna uyum salayp hibir ey olmam gibi yaamalar ile sona erer. Srtkan Krmz Ay sradan yaamlarn ani biimde deimesi sonucu bu olayla karlaan insanlarn tepkileri zerine kurulmutur. Roman boyunca drt arkada 11 yl nce verdikleri ve hayatlarn deitiren kararlarn aksi ynde bir hayata almaya alrlar. Ancak romana fantezi havasn veren unsur 11 rakamnn kendisidir. Astrolog Fikret onlarn hayat yklerini dinleyince 11 rakam zerinde durur ve hepsinin bir araya geldikleri o gece 11 saysnn yaratc enerjisinin ok arttn ve bu nedenle hayatlarnn deimi olabileceini syler. Burada 11 rakamnn kendisi fantastik bir dnyaya alan kapdr. Herhangi bir bilimsel yan yoktur. Bu nedenle bir mdahale de sz konusu olamaz. Kendi hayatlarndaki bu deiikliklerin yannda, Sezenin tant bir adam bakalarnn da benzer durumlar yaadn ortaya koyar. Aydn adl bir antropolog bir kyde aratrma yaparken bir amanla tanm, aman ona sonraki 11 yln iyi geirmeyeceini sylemitir. Aydn da bunun zerine bir evde inzivaya ekilerek 11 yln tamamlamtr. Romanda kiilerin kendileri deil, yaadklar olaylar n plana kmaktadr. Fantastik dnyann, yaamaya baladklar yeni zamann etkileri youndur. Bu yeni dnyada da her ey aslnda gerek bir dnyada yaananlardan ibarettir. Dolaysyla fantastik unsur sadece gei dneminin kendisi olmutur. rnein Meral o geceden nce Samuel adl kocas ve olu ile yaarken fantastik gece sonrasnda onlarn hi olmad her eyin gerek dnyadaki haliyle akt olaylar yaamaya balar. Eski hayatndaki kocasnn izini Hindistanda bulur. Samuelin orada da ayn yalarda bir olu vardr. Srtkan Krmz Ay dierlerine gre olduka zayf bir fantezi dnyas kurar. Romanda fantastik tek unsurun 11 says olmas bu eksikliin en byk nedenidir. Fantezi dnyas yeterince zenginletirilemedii iin, okur, gnlk hayattaki olaylarn artcl ile yetinmek zorunda kalmakta, fantastik bir roman okuma hevesi yarm kalmaktadr. Yakn dnem fantezi edebiyat yazarlarnn en retken olanlarndan biri de Sadk Yemnidir. Yemni birbirini takip eden kitaplarnn yan sra bamsz okunabilen eserleriyle de fantezi edebiyatnn en ok anlan isimlerinden biri olmutur. Polisiye edebiyat ksmnda anlan Amsterdamn Gl adl romanndan 286

sonra yazar fantezi trnde eserler vermeye balamtr. Yazarn kendisinin, Muska, Yatr, te Yer, zc gibi eserlerini gizemkar dehet tirildemesi diye tanmlamasna, yayn evinin de korku-gerilim trnde olduunu ne srmesine ramen134 anlan romanlarnn hepsi fantezi trnde eserlerdir. Bu romanlarnda yazar, gerek dnyada geen fantastik olaylar ikincil dnya ile balantsn da kurarak anlatmaktadr. Eserlerde korku unsurlarna ok az rastlanmaktadr. Sadk Yemninin Muska, Yatr, te Yer adl kitaplar birbirini takip eden ve tek bir kahramann, Sarp Sapmazn farkl yalarda bandan geen olaylar anlatmaktadr. Bu nedenle bahsi geen bu roman tek bir eser gibi okunabilmektedir. Muskada135, olaylar 1963 ylnda gemektedir. Bu sralarda 12 yanda olan Sarp arkadalaryla Mecnun adl adamn evine girip sihirli glere sahip olduu anlalan bir aynay ykntlarn altnda bulur ve kendi evine getirir. Aynay gren Ayzt, Cemile ve Seher adl kadnlar bu nesnenin te diyarlara alan bir kap olduunu anlayarak fala bakarlar. Falda te diyarlara alan ve Sarpn Torom diye adlandrd bir enerji kaps grrler. Cemile halas aynay Kemeraltna gtrr. Burada yolda yrrken Torom adl enerji kapsndan geerek 1957 ylna dner. Aynay bu tarihteki bir eskiciye satarak geri dner. Bu srada aslnda ok irkin olan ancak kendini gen ve gzel bir kz olarak gsterebilen Kara Nesne, Sarpa musallat olur ve onu ldrmeye alr. Kara Nesneye bu kt ilerinde yardmc olan Ayten adl vey kz da ayn mahalleye tanmtr. Kara Nesne, Sarp ldrmek iin eitli giriimlerde bulunur ancak baaramaz. Sarp, Ayzt teyzesi ve dier kadnlar glerini birletirir. Bir Pazar gn Sarp tm sorunlarn kayna olan eve girer. Sarp, Kara Nesne ile mcadele ederken Ayten de eve gelerek makasla Sarp yaralar. Kara Nesne dev kanatl bir varlk ekline girerek Ayzt ve arkadalarna saldrr. Ayztn syledii byl szlerle Kara Nesne toza dnr. Ancak bir karga olarak geri gelir. Mcadeleyi yine kazanamaynca Mecnunun evine gidip aynann yzeyindeki srr kaplar. Bylece kurtulur.

134

Yazarn ve yayn evinin bu szleri iin bknz.: Sadk Yemni, te Yer, stanbul, Metis Yaynlar, 1997, yazar tantm blm. 135 Sadk Yemni, Muska, stanbul, Metis Yaynlar, 1997, bs. 2.

287

Yatr136 adl romanda Sarpn maceralar devam eder. Bu sefer tarih 1968dir. Sarpn arkadalar, ahin ve Mustafa yatrl ev diye bilinen bir eve girerek bodrumdaki parlayan, zerinde gl motifleri olan taa dokunurlar. Bu olayn ardndan ahin bir kprden suya dp lr. Mustafa da kendi evini dinamitle havaya uurmaya alr ancak Sarp ona engel olur. Salah Morkse adl bir adam yatrl evde hazine olduunu dnerek oray almaya ve bu uurda cinayetler ilemeye balar. Sarp, kendisine yardm eden skender Bey ve Mario ile buluur ve onlara evdeki kuyunun torom olduunu syler. Toromun ma tarihi olan 7 ubat gn Sarp, skender Bey ve dier arkadalar eve girer ve bodrumdaki taa dokunurlar. Bu anda kendilerini zmirin baka bir boyuttaki hali olan zmirellada bulurlar. Sarp nceki macerada Kara Nesneyi durdurduu eve giderek onun serbest kalmasn salar. Daha sonra Kara Nesneyi ve yatrl evi yaptran Hzr Arif adl adam yok eder. O bunlar yaparken, lm olan Ayzt teyzesi de ona yardm etmitir. Sonuta toromu kapatrlar. te Yer137 adl romanda Sarp artk 17 yana gelmitir, zmirde tatilini geirmektedir. Bir gn Sarp plajda gezerken Hayal Bekisi adl varlkla karlar. Bu varlk te Yerden gelmitir. Vcudu iri olduu iin toromlardan geememi, ABDnin Aydaki uydusunu kullanarak Dnyaya gelmitir. Hayal Bekisi, yazl ve szl sanat eserlerinin toromlardan szan enerjiyle retildiini anlatr. Hayal Bekisinin istei ile Sarp, te Yere geerek bir yangnda len Yaprak eliksz adl kzla tanr. Sonraki gnlerde ABDden gelen Dean ve Susan adl ajanlarla birlikte Yaprak ve ailesinin yanm olan evine giderler. Burada yllar nce lm olan Yaprakn babas Abdlmttalip Bey, onlarn arkalarndan gelen CIA tetikisini ldrr. Yaprakn hayali de Susan ldrr. Sarp ve Oya toromdan geerek sahile dnerler. Bu arada plaj ileten Ay Sermet yaknlardaki bir sazlktaki kulbesinde Arabac Ahmeti nedensiz yere ldrr. Zila adl kz da ldrmek ister ancak kz kurtulur. Ayrca Doktor Hayati Beyin ldrp kuyuya att kars Mbeccel, rm bir halde kuyudan kar ve kocasn arar. Yolda ona, iki bal, tek bedenli bir insan da katlr. Bu yaratk Ay Sermeti gazinoyu soymaya alrken yakalar, Ay Sermeti plajda yakalayp ldrr. Mbeccel Hanmn cesedi de bir hayvan inine ekilir.
136 137

Sadk Yemni, Yatr, stanbul, Everest Yaynlar, 2005. Sadk Yemni, te Yer, stanbul, Metis Yaynlar, 1997.

288

Sadk Yemni her romanda da gerek dnyay temel alr ve bu dnyaya fantastik unsurlar ekler. Muskada Halit Dumann karsn gizemli biimde iyiletiren ayna bilinmeyen glerle doludur. Aynann bilinmeyen gleri Ayzt, Cemile ve Seheri rahatsz ettii iin ondan kurtulmaya alrlar. lk olarak Sarpn halas Cemilenin getii torom ad verilen enerji koridoru onlarn bu isteinin yerine gelmesini salar. Toromlar her romanda da nemli yere sahiptirler. Bu enerji koridorlar te Yer denilen dnya ile yaadmz dnya arasndaki geitlerdir. Cemile toroma girdiinde evresi birden deiir:
Ik ve insanlar deimilerdi birden. arda baz deiiklikler vard, ama ne olduunu tam kartamyordu. Kitaplardan birinde takvimleri grnce donup kald. Kocaman afite1958in takvimleri sata arz edildi yazyordu. Yaklap bakt. Yanl grmemiti. 1958di. Demek ki imdi 1957deydiler. Alt yl nce yani. arda fark ettii deiikliklerin nedeni alt yl nceki halini gryor olmasndand.138

Torom geitleri Yatrda da ilerine yarar. Sarp ve onunla birlikte olanlar toromdan geerek zmirellaya giderler. zmirella gerek zmire benzer ama insanlar ve yaam ok farkldr. zmirellada yaayanlarn hibiri hasta veya sakat deildir. Hibir motorlu tatn olmad, herkesin bisikletle seyahat ettii, yaamn ok sessiz olduu bir yerdir zmirella. ehirdeki tek araba Sarp almaya gelir ancak onun da pedallar yoktur. Sarp aracn irade gcyle srldn dnr. te Yerde de Sarp ve arkadalar, torom araclyla Yaprak eliksz ve ailesini bulurlar. romanda da toromlar fantastik yaamlara alan kaplardr. Bu nedenle Sadk Yemninin kitaplarndaki en nemli fantastik unsurlar toromlardr. Toromlarn sadece geit olma ilevi vardr. Toromlar sayesinde ikincil, fantastik mekanlar ile, lm ve birincil dnyay terk etmi kiiler romanlara dhil olurlar. te Yerde Mbeccel Hanmn rm cesedi, atlm olduu kuyudan kp romana yeniden katlr. Ona elik eden iki bal yaratn bir ba ayn romanda ldrlm olan Arabac Ahmete dieri ise krk be yl nce Belikada lm olan Albert adl bir madenciye aittir.

138

Sadk Yemni, Muska, stanbul, Metis Yaynlar, 1997, bs. 2, s. 135.

289

Toromlar dnda eitli olaanst varlklar da fantezi ortamnn kurulmasna yardmc olur. Muskadaki Kara Nesne, ne olduu bilinmeyen, ancak gleri nedeniyle Sarpa dman olan bir varlktr. Sarp en nemli dman olarak grd iin ona ve yardmclarna saldrr. Yatrdaki cimon adl yaratk, ahinin Gz Dede dedii varlk, te Yerdeki Hayal Bekisi, nereden geldikleri belli olmayan, asl amalar bilinmeyen varlklardr. Bunlar aracl ile yazar bilinmeyen bir dnyann varln ortaya koymaya alr. te Yer ad verilen bu dnya bilinen dnyann alternatifidir. te Yerde her eyin birincil dnyaya sadece benzemesi, ancak ierik olarak ok farkl olmas nedeniyle Sarp ve dierleri oradaki varlklarla iletiim kurabilirler. Fantastik edebiyat her zaman akl ve bilime kart yanyla ele alnmtr. Bilimin kesin kurallar ve insann manevi dnyasn reddetmesi nedeniyle modern toplumlarn bireyleri fanteziyi bir reddiye olarak bilimin karsnda konumlandrmtr.
Dnce tarihi asndan bakldnda, XVIII. yzyl sonundaortaya kan bir tr olarak fantastik, akl d olann yeniden douunu temsil eder, Aydnlanmann zaferine kar bir tepkidir. Fantastiin dile getirdii kukulara varmak iin akln snrsz glerine inanm olmak gerekirdi zaten. Aklanamayann beklenmedik dirilii karsnda bylesine iddetli bir sarsnt duymak iin aydnlanm, dinsel nyarglardan kurtulmu insann elinden hibir eyin kurtulamayacan dnm olmak gerekirdi.139

Sadk Yemni, fantastiin bu zelliklerine uygun olarak, yaadmz dnyann sadece maddeci biimde ele alnmasna kar duran, bilinemeyen, bilimle aklanamayan bir dnyann da olduunu hissettiren eserler ortaya koyar. Fantastik edebiyatn tarihine bakldnda zellikle ok eski zamanlardan beri insann grnmeyen bir dnyaya dair fikirler rettii anlalmaktadr. Gerek dnyadaki birok sorun fantastik dnyalar kurularak gz ard edilmeye, unutulmaya ya da yeni cevaplar bulmaya allmtr. zellikle modernizmin hz kazand son yz yl iinde fantezi yazarlar materyalist deerlerin karsna bilinmeyen dnyay koyarak eskiden de var olan bir bak asn canl tutmaya almlardr.

139

Pierre Jourde-Paolo Tortoresse, Fantastik: Mantk in Bir Skandal, Kitaplk Dergisi, Kasm 2003, Say: 66, s. 79.

290

nsan sadece maddi bir varlk deildir ve hayalleri, dnceleri bu dnyann tesine gidebilmektedir. Modernizmin, insani olan maddi dnya ile snrlandrma abas, dinlerin, mistik bakn, fantastik anlaylarn g kazanmasna vesile olmutur. Yirminci yzylda fantastik kltrel rnlerin byk bir srama yapmas materyalist deerlere bir muhalefet olarak okunabilir. Fantezi edebiyat da, gncel hayattan kamak, tm tandk yaam biimlerinden uzaklamak isteyen insanlarn snd bir limana dnmtr. Fantezi edebiyat herhangi bir manta dayanmak zorunda deildir. Dolaysyla fantezi yazarlar akldan bamsz biimde snrsz bir zgrle sahiptirler. Fantastik roman, gerekliin dnyasndan kesin bir kopuu ifade etmektedir140. Sadk Yemni, kitaplarnda, okurlarnn evresini kuatan dnyann k yollar olduunu, dnyann sadece maddi yaam biimlerinden ibaret olmadn gsterir. Sradan hayat ierisinde lm olan kiilerin kimi hrslarla, heveslerle tekrar roman kahramanlarnn karsna kmas, okurun, gnlk hayat yeniden dzenleme isteinin yansmasdr. Yemni, okurlarnn bu isteinin farkndadr. Gereklie doymu olan okur farkllk aramaktadr. Fantastik edebiyat bu araya cevap verir. Yemninin eserleri, okurun bkt, kurtulmak istedii bu dnyay yeniden, modernizme gre daha esnek biimde yorumlayarak bu ka isteini onaylar, merulatrr. Okur, kendisi gibi dnen, dnyay yeniden ekillendirmeye, maddi olann tesine gemeye alan fantezi edebiyat bu nedenle sever. Bu dnyann sorunlarnn bitmeyeceine, giderek daha da ar problemlerin ortaya ktna kanaat getirmi olan okuyucu yeni bir dnyann, baka trl bir varoluun peindedir. Maddi kltrden bamszlaabilen tek ka noktas da fantezi edebiyatdr. Fantezi edebiyat, bilim kurgunun kat bilimsel dnyasndan, gnlk hayatta maddi deerler yznden ilenen sular anlatan polisiye edebiyatn karamsar hayat modellerinden farkl bir ey vaat eder; yeni bir dnya sunar. Bu nedenle Sadk Yemni, romanlarnda gerek dnyay fantastik unsurlarla yeniden ekillendirir. Bahsedilen kitapta da fantastik olaylar gnlk hayatla beraber aktarlr. Muskada Sarp henz 12 yandaki bir ocuktur ve arkadalaryla oyunlar oynamakta, onlardan dayak yemekte ya da intikam almaktadr. te Yerde tm olaylar Sarp ve arkadalarnn yaz tatili srasnda olur. Sarp artk bym, gen bir
140

Fantastik edebiyat ve gereklik ilikisi iin bknz.: Richard Mathews, Fantasy: The Liberation of Imagination, New York, Routledge Publishing, 2002, s. 3-4.

291

delikanl olarak sevgililer edinmeye balamtr. Sarpn eski sevgilisi Zila, yeni sevgilisi Leyla, bunlar arasndaki kskanlklar, dier arkadalarnn gnl ilikileri roman renklendiren unsurlardr. Bu sayede roman sadece gerekst bir atmosferde gemez, dnyadaki sradan yaam da iine alr ve okuyucunun yabanclamasn engeller. Okuyucu her ne kadar bu dnyadan kamak istese de bu dnyaya, alkanlklar ve yaam tarzyla baldr. Bu nedenle sadece doast glerin anlatld bir roman skc olacaktr. Bunun farknda olan yazar Trkiyenin 60l yllardaki insan ilikilerini nostaljik bir havada romanna katar. zmirdeki sade, genel anlamda duraan ama skc olmayan yaam Yemninin romanlarnn en nemli unsurlarndandr. Bu ortamn srekli okurun karsna kmas Yemninin zmirde geen ocukluuna ve genliine olan zleminin de bir ifadesidir. Sadk Yemni, zc141 adl eserinde de birincil dnya ierisinde gerekleen fantastik olaylar anlatr. Romandaki olaylarn tm Taksim ve evresinde geer. Romandaki insanlardan bir ksm Taksim evresinde yaamakta, bir ksm ise o gece tesadfen orada bulunmaktadr. lerinde yabanclar, hrszlar, kiralk katiller, muhafazakrlar ve mankenler olan 22 kii bir gece uyandklarnda kendilerini Taksim evresini saran effaf bir duvar iinde hapsedilmi bulur. Bu duvar hibir nesnenin gemesine izin vermemektedir. Blgede yaayan dier insanlar ise parlak, jlemsi bir maddeye dnmtr. lerinden, Teskin, Ylmaz, Adrian ve Kemalin oluturduu bir grup silahlanarak dierlerine saldrr ancak baarl olamazlar, ilerinden bazlar lr. Zaman ilerledike evrelerini saran duvarda deiimler olduunu fark ederler. Cansz nesneler duvardan geebilmektedir. Ancak insanlar geemez. Adrian bunu denediinde souk ve oksijensiz ortam nedeniyle lr. Saylar giderek azalmakta ve lenler de pelteye dnmektedir. Romann sonunda her eyin Berkin ryas olduu izlenimi ortaya kar. Berk bu hislerle rahatlamken sahilde, ryas sand olaylarn iinde yer alan Gveni grr. Ad Gven olmutur. Berkine hatrlad olaylar ve kiileri saydran Gven baz kiilerin Berkin belleini kullandklarn ifade eder. Bu olayla roman son bulur. Romanda en nemli fantastik unsur effaf duvardr. Bu duvar sadece orta ya insanlar hapsetmitir. Bebekler ve yallar peltelemitir. lerinde Gl Ana adl

141

Sadk Yemni, zc, stanbul, Everest Yaynlar, 2003.

292

ok yal bir kadn vardr. Ancak konutuklarnda, onun gen kzlk yllarndaki bilince sahip olduunu, bu nedenle peltelemediini anlarlar. zcde fantastik unsurlar bunlarla snrl deildir. Duvar iindeki tm elektronik cihazlarn almaz hale gelmesi, ok uzaklarda gkyzne uzanan ve minareye benzeyen ancak uzunluu kilometreye yaklaan bina da birincil dnyada yer almayan, duvar sonras oluan fantastik oluumlardandr. Ayrca yllardr girilmedii belli olan bir hazr giyim atlyesinde dev bir balon bulurlar. Balon yeni grnmektedir. Romanda birincil dnyada kltrel yapnn zlne dair kimi mesajlar da vardr. Duvar olutuktan sonra konsolosluklar, dini binalar, Taksim Laila ve AKM gibi baz binalar tamamen rr. Bunlarn ortak zellii standart inan ve aidiyet yerleri olmalardr. Bu aidiyet merkezleri birincil dnyann birer parasdr. Bir baka dnyada bunlarn hibir ilevi olmayacaktr. Duvarn iinde kalan insanlarn kimliklerine bakldnda farkl mesleklerden, farkl etnik ve dini kkenlerden geldikleri grlmektedir. Yazar farkl tipleri bir araya getirerek farkl bir dnyada insanlarn tavrlarndaki deiimi gstermeye alr. Bu insanlardan biri olan ve muhafazakrl ile ne kan Aye Furkan, duvarn iinde kalmadan nce nianldr. Uzun sre duvarn iinde kaldktan sonra bu sre iinde yaknlat, kendi dininden olmayan Al adl bir yabanc ile evlenir. Ancak bir sre sonra Aye ve Al da peltelemi olarak bulunurlar. Romanda birbirinden ilgin karakterler bir araya gelmitir. CIA ajan John Space, ecinsel Samet Tuzcu, hrsz Kemal Seksan, romanc Gven Sertek, Japon Mono Ti Pi, Alman ordusunda komandoluk yapm olan Deniz Zeiss, niversite asistan Ahmet Turac, Avustralyal 15 yandaki Catty Waters, Tunuslu a Anuar Sousse, 22 yandaki Hollandal Melanie Gouda, kiralk katil Ksmet Telli gibi gnlk hayatta bir araya gelmesi zor bireyler duvar iinde beraber yaamaya zorlanmladr. zc bir anda fantastik biimde deien hayat anlatan bir roman olarak ABDde oka retilen Alacakaranlk Kua yklerini anmsatmaktadr. Bu yklerde de normal hayatn ak ani biimde ve hi anlalamayan bir ynde deimektedir. nsanlarn bu koullar altnda verdikleri yaam sava yklerin konusunu oluturmaktadr. Trk popler edebiyatnn yabancs olduu, bu trde bir romann kurgulanm olmas Trk yazarlarn dnya edebiyatn da eskisinden daha iyi takip etmeye baladklarn gstermektedir. Ancak bu durum temel bir soruna da 293

iaret etmektedir. Yazar, geleneksel anlatlar, halk hikyelerindeki byl, tlsml olaylar kullanmak yerine yabanc kaynaklardan ilham almaktadr. Batl popler edebiyat, birka yzyl boyunca gizemli, doast birok konuyu tketmitir. Bu nedenle Batl eserlerden alnan ilhamla yazlan eserlerin fantastik edebiyata yeni bir eyler getirmesi olduka zordur. Yukarda eserlerinden bahsedilen Saygn Ersinin yerel unsurlar kullanmaya ynelik tavr fantastik edebiyat iin ok daha besleyici bir adm olarak grnmektedir. Gndz tn Nehrin iki Yakas142 adl roman mevcut dnyay fantastik unsurlarla anlatan, istendiinde alegorik bir eser olarak da okunabilecek bir eserdir. Romann fantastik unsurlar ne kt, alegorik yan ok geri planda kald iin burada ele alnmtr. Eserde ok eski zamanlarda bir nehrin kysnda yaayan bir halkn inanlar konu edinilir. Konu edilen halk Kural koyucular ad verilen bir konsey tarafndan ynetilmektedir. Kural Koyucular nehre yaklamay yasaklamtr. Ancak bir gen nehri merak eder ve zamanla nehre yaklamaya ve nehre girip yzmeye balar. Onun bu davran Kural Koyucularn tepkisini eker ve halktan uzaklatrlr. Halkn yapt tek i yakndaki madenleri eritip Lanet Kuyusu denen dev yara aktmaktr. Bu ilemin kim tarafndan, ne zaman balatld bilinmemektedir. Bir gn, Kam adl bir ocuk gelip nehre giren gence bir asa verir. Bu asann zerinde nehrin kvrmlar resmedilmitir. Gen bu iaretleri izleyerek nehre girer ancak bir sre sonra baylr. Tanka adl bir ihtiyar onu kurtarmtr. Asadaki ekilleri kendinin izdiini syleyen Tanka da zamannda ky halkndan dlanmtr. Yan yana uyurlarken ikisinin de bilinci birleir ve ayn ryay grrler. Gen, ryasnda atlarndan kendi adnn Agharintay olduunu renir. Tankann anlattna gre insanlar binlerce yl nce yeraltnda yaarlarken, bir grup dar kp barbar bir medeniyet kurmutur. Yeraltndaki pozitif gler yer stndeki negatif glerin evrimlemesini salamaya alr ancak negatif gler bunlara kar koyar. Lanetli Kuyu denen yer de pozitif glerin yer stne ulaabilecei tek kapdr. Bu nedenle doldurulmak istenmektedir. Kam ve Agharintayn ryasnda grd bir Ik Rahibesi, Kural Koyucular tarafndan karlr. Agharintay ve Tanka onlar kurtarr. Halk ise artk nehirden korkmamaktadr. Agaharintay elinde asa ile sudan kar. Onu sadece ocuklar

142

Gndz t, Nehrin ki Yakas, zmir, Ege Meta Yaynlar, 2003.

294

grebilmektedir. Dier insanlar ise yalnzca asay grrler. Bir muhafz bolua klcn sallar ve Agharintay yaralanr. Tm evre klanlardaki insanlar ayaklanr. Deiim rzgr yaylr ve Ik ana girilir. Agharintay ve Tankadan bir daha haber alnamaz. Nehrin ki Yakasnn alegorik yannn geri planda olduu yukarda belirtilmiti. Roman boyunca n planda fantastik olaylar olurken arka planda bir halkn nasl kleletirildii anlatlmaktadr. Bu halk nehrin kysnda yaamasna ramen ondan hi faydalanmam, hi ykanmadklar iin renkleri deimitir. Kural Koyucularn yzyllar nce koyduu kurallar hi tartlmakszn uygulanmaktadr. Kyller, Lanet Kuyusunu neden doldurduklarn bile bilmezler. Sadece kendilerine syleneni yaparlar. Bu yanyla roman batl inanlarn, sorgulamakszn yaplan eylemlerin bireylere ve toplumlara neler kaybettirdiini anlatmaya almaktadr. Bir nevi diktatrlk kurmu olan Kural Koyucular bu iktidarlarn, halka, sorgulamay unutturarak srdrebilmektedirler. Romann alegorik yanndan daha nemli olan ise fantastik unsurlardr. Romandaki kiilikler, bildiimiz dnyada yaayan, balarda sradan grnen ancak daha sonra gizemli glere kavuan insanlardr. Agharintay balarda halkn deli olarak grd biriyken sradan bir insandr. Ancak nehri geip Tanka ile bulutuktan sonra kendisi iin de yeni olan baz ynlerini kefetmeye balar. Nehri getii ilk anda kendini Kamn tutulduu maarada bulan Agharintay uyandnda bunun bilincinin yapt bir gezi olduu anlar. Ancak bu gezi sradan bir eylem deildir. Kendine ve nehre yakn olan Kam kurtarma arzusunun bir sonucudur. Romanda bilincin bedenden bamsz hareket ettii baka sahneler de vardr. Tanka ile yan yana uzanrlarken bilinlerinin ykselip baka bir dnyaya ilerlemesi de benzer bir durumdur. Her ikisi de yukardan, yerde yatan kendi bedenlerini izlerler. Agharintay bu srada hayal ettii her eyin hemen olduunu fark eder. Tanka, bunu, dnce ve imajlarn dnyasnda olmalaryla aklar. lerleyen sayfalarda Agharintay bu olanlar Gaiah Anaya sorar:
Buraya gelmeden nce grdm ryada karanlk bir grntnn iinde dnyann eitli yerlerinde karanl yaran k noktalar grdm. Sizce bu noktalar nedir? Gaiah, Dnyann farkl bir boyuttan manzarasn grmsn Agharintay. Biz buna nce Dnya deriz.

295

Agharintay, nce Dnya m? diye sordu. Evet, nce Dnya gzlerimizle gremediimiz, dncelerin ve enerjilerin dnyas. imizde sakladmz korkularn, nefretlerin, hrslarn dnyas Ik noktalarysa, dnyann evresini adeta siyah ve youn bir bulut gibi kaplam olan ince dnyann dndaki ruhsal dnyadan gelen yce enerjilerin yaadmz boyuta ulaabilmesini salayan gei noktalardr.143

Romann sonraki sayfalarnda yeraltnda yaayan pozitif enerji ykl insanlarn yukardaki barbar medeniyetin evrimini hzlandrmaya alt anlatlmaktadr. Yeraltna inen kaplar yukardakiler tarafndan kapatlm sadece bir kap kalmtr. Bu kapnn al da ancak yukardan mmkndr. Bunu salamak iin yeraltnda yaayan bilgelerin ruhlar yerstndeki bebeklerin ruhu olarak doarlar. Agharintay, Tanka ve Kam bu tr ruhlardan olduklar iin halkn ounluundan farkl olarak merak eder, sorular sorar ve aratrrlar. Tanka ve Agharintayn toplumdan dlanmalarnn, Kamn gzaltna alnmasnn nedeni farkllklar ieren bu yanlardr. Romanda bilinemeyen bir boyut anlatlmaktadr ancak bu, geleneksel inanlarn dnda, farkl ierie sahip bir anlatmdr. nsanlar yzyllar boyunca farkl boyutlar eitli dinler ve felsefi inanlarla aklamaya almlardr. Gndz t ise bu boyutu, ierii tam anlalamayan, geleneksel inanlarn dnda bir anlayla aklamaktadr. tn ortaya koyduu, gizemli, enerji ykl, pozitif ynde evrimi savunan ancak her halkarda anlalmaz kalan bir dnce sistemidir. Bu nedenle yazarn kurduu fantastik dnyann anlamlandrlmas olduka zordur. Romanda anlatlanlarn dnda farkl zelliklere sahip baka fantastik varlklar da vardr. Ik Rahibeleri bunlardan biridir. Ik Rahibeleri aslen yeralt lkesine aittirler. Kural Koyucular zor kullanarak onlarn alglama yeteneini harekete geirip aratrma yapmaktadrlar. Bu sayede ryalara bile girip kimin ne dndn renmeye alrlar. Agharintay da ryasnda bu rahibelerden biri olan Ageryay grr ve ona k olur. Romann sonunda, ikisi, Tanka ile birlikte ortadan kaybolacaklardr. Tanka ile beraber Ik Ormannda ziyaretine gittikleri Gaiah Ana da bu fantastik canllardan biridir. Gaiah Anann dier ad Habercidir. Gaiah Ana ormanda elde ettii bir takm karmlarla evresindeki hastalar iyi edebilmektedir.
143

A. g. e., s. 237.

296

Asl zellii ise bir nevi medyum olmasdr. Agharintay grnce onun bekledikleri kii olduunu syler. Bu aamada Kurtarc Kii klt devreye girer. Binlerce yldr hi unutulmayan bu anlay sayesinde insanlar her dnemde umutlu kalabilmeyi baarmtr. Romandaki karanlk dnyann aydnla kavuabilmesi de ancak byle bir kiilikle mmkn olabilecektir. Agharintayn romann sonunda nehirden elinde asa ile kmas ve ocuklar dnda kimse tarafndan grlmemesi, kyda asay yere vurunca bir zeytin fidannn yerden bitmesi onun kurtarc kii olarak halkn gzndeki imajn kuvvetlendirmitir. Sonuta Agharintay yeraltnn pozitif enerjisinin yer stne hkim olmasn salayan kiidir. Nehrin ki Yakas baz konular hakknda dndrmeyi amalam olan bir romandr. Birincil dnyadaki fantastik eler yoluyla allmn dnda bir toplumsal yap kurarak okuyucunun ilgisini ekmeyi amalayan yazar, bu yapy fantastik unsurlarla destekleyerek kendi iinde tutarl olmasn salamtr.

2. kincil Dnyay Anlatan Fantastik Romanlar a. Kl ve By

Trk popler edebiyatnda ikincil dnyay anlatan roman says olduka azdr. Bar Mstecaplolunun yazd Perg Efsaneleri ile Orkun Uarn kaleme ald Asi144 bu alandaki yazlm eserlerdir. Her iki roman da yukarda bahsedilenler gibi 2000li yllarda yazlmtr. Orkun Uarn yazd Asi: Habis lemesi I145 Kl ve By (Sword and Sorcery) trndedir. Eser ok sayda yky, yepyeni, ikincil bir dnyada birletirmedeki baarsyla dikkat ekmektedir. Asi, Derzulya adl yeni dnyada gemektedir. Aslnda Derzulya eski dnyann devamdr ancak imdikinden ok farkldr. Janus adl kii, Srgndeki ile balant kurmu, onun istei ve yardmyla dnyada byk kargaalklar karmtr. Janus, Srgndekinin yardmyla teknolojik medeniyeti yok etmi ve dnyadaki tm ktalar birletirerek Derzulyay oluturmutur. Dnyadaki insan says bir milyara kadar dmtr. Byk kargaadan sonra be yz yl gemitir. Fula adl bir kadnla Lokan adl kocas E-zmaraftaki rmcek kralie Znayine
144

Orkun Uarn yazd Asi daha nce Kara Gezgin adyla yaymlanm ancak sonraki basklarda isim Asi olarak deitirilmitir. 145 Orkun Uar, Asi: Habis lemesi I, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi, 2007, bs. 4.

297

kurban edilmek zereyken kaarlar. Janus onlarn peine adamlarn gnderir. Lokan ve Fula yolda ayrlrlar. Fula bebeini dourur ve Sarvav adl bir adamn yaad vahaya kadar getirir. Sarvavn asl ad Sarptr ve annesi ngiliz, babas Trktr. Sarvav bebei kurtarr, Fula lr. Elem adl bebek doar domaz mucizevi bir hzla bymeye balar. Bu srada Lokan ise kle tccarlarnn eline der ve Janusa satlr. Janusun byl etinden yedikten sonra baka klelerle birlikte Dejin adl canavara dnr. Douda yaayan Dervi Mikael adl biri de tek tanrl bir din kurarak yanna pek ok kiiyi alr ve Janusu tehdit etmeye balar. E-zmarafta iktidar ele geiren Poriganis adl bir asker, adamlaryla birlikte Sarp, Elem ve onlara yardmc olan ve eskiden blis diye bilinen Kara Gezgini yakalayp sorgulamaya balarlar. Elemi ldrmekle grevli olan Dejinler de oraya gelir. Dejin-Lokann yani Elemin babasnn iindeki Lokan yan uyanr ve iki Dejinle askerleri ldrerek kzn ve dierlerini kurtarr. Sarp hepsini alarak be yz yl nce Gkkurtlar adl Trk grubunu kurtarp saklanmalarn salad Ergenekon vadisine gtrr. Romann devam henz piyasaya kmamtr. Asi, Kl ve By tr fantezinin tm zelliklerini ierisinde barndran bir eserdir. Bu trdeki eserlerde gnmzdekinden farkl, ikincil bir dnya anlatlr. Zrh giyinmi kasl vcuda sahip savalarn mcadeleleri, iyinin ve ktnn yanndaki bycler ve ejderha gibi fantastik yaratklar srekli olarak sahnededir146. Merkezdeki kiilikler ahlaki olarak doru eylemler yapsalar da hareketleri genellikle kendi istekleri tarafndan belirlenir. Aside bamsz bir dnya yaratlmtr. Bu dnya Derzulya diye anlan eski dnyann yeniden ekillenmi halidir. Derzulya dev boyutta, tek bir ktadr. inde Mentazamor adl byk bir i deniz vardr. Eski dnyadaki tm devletler yklm, snrlar yeniden belirlenmitir. Ktalar birleirken milyarlarca insan doal felaketler ve Janusun katliam birliklerinin abalaryla lmtr. Derzulyada hibir teknolojik aygt yoktur. Yzyllar nceki toplumsal dzen yeniden kurulmu, eski a krallklar, feodal, aristokrat snf yeniden oluturulmutur. Kl ve By trne uygun olarak romanda sihir geni yer tutar. Gerek dnyada rneine rastlanmayan, akl yoluyla aklanamayan bu gler sayesinde fantezi kahramanlar iyi ya da kt ok sayda zor ii baarrlar. Lin Carter,
146

Jeffrey A. Tucker, A Sense of Wonder:Samuel R. Delany, Race, Identity, and Difference, Middletown, Wesleyan University Press, 2004, s. 28.

298

Imaginary Worlds adl eserinde kincil dnya ile sradan dnyay birbirinden ayran tek szck sihirdir.147 demektedir. Yazlan ikincil dnya fantezilerinin hepsinde tlsm ve sihrin grlmesinin temel amac birincil dnya ile olan farklln ortaya konulmasdr. Aside de tlsmlar ve byler sklkla kullanlan glerdir. Janusun, Srgndekinden ald byl gler onu dnyann en gl insan haline getirmitir. Srgndekinin rettii Toht adl hayvanlarn kann klelere srp vcutlarnn deiime uramasn salar ve onlarn vcutlar araclyla Sngndeki ile grr. Janus yine by kullanarak Dejin ve Rebon adl canavarlar retir. Romanda byy en ok kullananlardan biri de Kara Gezgindir. Lokann vcudundaki kurban dvmelerini silerek sradan bir kle olarak grlmesini salar ve daha sonra da kendine bal zincirleri bir anda zp kaar. Asinin temel kiilii olan Sarp, temelde herhangi bir ahlaki deer tamayan, bamsz yaayan bir kiiliktir. Yzyllar ncesinde bir seri katildir. Olaylarn getii srada ise herkesten uzak yaayan, hayatnn kurallarn kendisi belirleyen bir insan olmutur. Kimse iin zel bir iyilik yapmak istemez. Olaylarn dnda kalmay yeler. Gkkurtlar kurtarmas ve bebek Elemi himayesine almas bu tr fantezilerdeki kahramanlarn ender olarak yaptklar iyiliklerdendir. Asinin Kl ve By trne uyan bir baka yan ise iddetin, fiziksel aclarn ve bireysel kavgalarn sklkla ilenmesidir. Birincil dnyadaki toplumsal dzeni oluturan adalet, hukuk gibi kavramlar Asinin dnyasnda geerli deildir. Tm roman boyunca tam anlamyla bir kaos ve iddet hakimdir. Bireylerin hayatta kalmas onlarn iddet kullanmadaki maharetlerine baldr. iddeti en iyi kullananlar ise kasl erkeklerdir. Trn doasna uygun biimde Sarp bata olmak zere erkeklerin kendi aralarndaki kanl kavgalar eserde bir dehet ortam yaratr. Orkun Uar, kitabn arka kapanda belirttii gibi sava, dehet ve korku dolu bir dnya kurar. Bu zelliklerinden dolay Derzulya insani duygularn ok az yer bulduu bir mekndr. Geerli olan tek kural gtr. Bu nedenle Derzulyada Dervi Mikael gibi ok sayda taraftar olanlar ya da Sarp gibi kl ustalar hayatta kalabilmektedir. Orkun Uarn, Asi ve dier romanlar beraber deerlendirildiinde
147

Lin Carter, Imaginary Worlds: The art of Fantasy, New York, Ballentine Boks, 1973, s. 70ten aktaran Brian Stableford, Fantasy in the Nineteenth Century, 1812-1899, Neil Barron (ed.) Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Lanham, Maryland, and London, The Scarecrow Press, 2000, s. 74.

299

bir slup kurmaya alt grlmektedir. Bu almann Siyasal Kurgu balkl ksmnda da Uarn deheti youn biimde kulland anlatlmtr. Ayn dehet esinin daha karanlk ve yabanc bir dnyada tekrar ortaya kt grlmektedir. Neil Hollands, fantezi trnn son dnemde kendisine yakn olan bilim kurgu, tarihi kurgu ve dehet konulu trlerle harmanlandn belirtir148. Bu yaklam, fantezi edebiyatnda dehet elerinin grlmesine neden olmaktadr. Orkun Uar gibi kimi yazarlar fantezi edebiyatnn snrlarn genileterek dier trlerden faydalanm, okurlarna, ayn eser iinde farkl duygular tattrmak istemilerdir. Uarn, genel olarak insann derinlerdeki korkularn, endielerini harekete geirmeyi amalad anlalmaktadr. Gcn hkim olduu bir dnyada da srekli bir endie hkm srecektir. Uar, bylesi bir dnya ile okuru sarsmaya almaktadr. Eserde ok sayda varln hikyesi bir aradadr. Yeni Znayin kraliesi Rahayann hayat geni biimde anlatlr. Znayin kralieleri belirli aralklarla deitirilmektedir. Bu nedenle Rahaya sarayda bir askeri darbe planlayp rmcek Tanrs inancn yok eder. Janus ise rmcek Tanr inancnn insanlar oyalamak iin icat ettii varlklardan olduunu sylemitir. Janusun kendi yks romann en ilgin ksmlarndan birini oluturur. Janus aslen ngiliz vatanda olan John Rush Borrow adndaki bir muhasebecidir. eytanla iliki kurmak iin dzenledii ayinlerden birinde bu amacna ulap onun hizmetkr olmutur. Bunlar dnda romanda rmcek Tanrann barahibi Balasahir, Dervi Mikael, Sackzo adl kle tccar, Zefir adl kadn korsan, byc Hanm Vey gibi ok sayda kiiliin yaamlar geni biimde yer alr. Bu kalabalk kadro nedeniyle okuyucunun roman takip etmesi zorlamaktadr. Fantezi yazar Bar Mstecaplolu da bu konuya dikkat ekmitir;
Teknik olarak bakarsak detaylar olduka yorucu, yani kurgu baarl olsa bile, neredeyse her karakterin, dan, beyliin ve kralln isminin verilmi olmas biraz kafa kartryor. zellikle fantastik kurguya yabanc bir okurun kimin dost kimin dman olduunu, lkelerin krallarn, hangi kraln kime neden sava atn

148

Neil Hollands, Read on: Fantasy Fiction: Reading Lists for Every Taste, Westport, CT, Libraries Unlimited Inc.,U.S., 2007, s. xvi.

300

aklnda tutmas olduka zor. Bu tarza alkn kiiler bile baz blmlerde ipin ucunu karabilirler. Entrikalar anlamak ise bu detaylara vakf olmay gerektiriyor.149

Orkun Uar roman zengin bir kadro zerine kurmaya alr ancak saynn fazlall bu ilikiler an takip etmeyi engeller. Karakter saysnn yannda, birbiriyle ok sonra birleecek olaylarn anlatm da ayn etkiyi brakr. Srekli yeni yaratk ve insan ykleri dzenli bir ak olmadan ortaya kmakta, aralarndaki ban kurulmas da bu nedenle imknszlamaktadr. Asideki olaanst varlklar romann fantastik atmosferini glendirmektedir. Janusun rettii varlklardan olan Rebonlar insandan daha hzl ve gldrler. Janus, bunlar satn ald klelerden retir. Daha sonralar Janus yine by kullanarak Rebonlardan ok daha byk ve gl olan Dejinleri retmeye balar. Dejinleri dmanlarnn zerine gnderir. Sava srasnda insanlar dejinlere dokunduunda tm dokular erimektedir. Bu nedenle vahice sergilenen lm sahneleri ortaya kar. Lokann lde karlat l tohtlar da gnmz dnyasnda olmayan, sonradan tretilmi canllardandr. ki metre boyu, zehirli dikenleri ve keskin kuyruu olan tohtlar ok tehlikelidir. Lokan da bunlarn elinde Curumeyli Tuus savalar sayesinde kurtulur. Dev rmcek Znayin, Janus tarafndan insanlar oyalamak ve bu sayede kendi planlarn uygulayabilmek iin rettii bir varlktr. Dev boyutlardaki bu rmcek E-zmaraftaki byk mabette tutulmakta ve beslenmektedir. Ancak Poriganis adl asker bir darbe yaparak iktidar ele geirir ve rmcek Tanr dinine son verip bu rmcei ldrr. Yazar, okuyucuya tandk gelen kimi unsurlar da kullanr. Janusun, Dejinleri tm yeni domu ocuklar ldrmeleri iin grevlendirmesi Hz. Musann yaam yksnn tekrarlanmasndan ibarettir. Eski efsanelerle ilgili bir baka benzerlik de Gkkurtlar ad verilen grubun yaadklardr. Gkkurtlarn be yz yl nce Sarp tarafndan kurtarlarak Ergenekon isimli gizli vadiye gtrlmesi de yine Ergenekon destann hatrlatr. Yazar gnmzden yzyllar sonrasn anlatt eserde, imdiki zamandan binyllar ncesini anlatan efsaneleri kullanarak
149

Bar Mstecaplolu, Doludizgin Fantezi, Radikal Kitap, 05.12.2003. evrimii: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleID=855424&Da te=5.12.2003&CategoryID=40 Eriim Tarihi: 10.10.2008.

301

iki toplumsal yap arasnda balant kurmutur. Ayn durum Janus ismi iin de geerlidir. Pamela Allardice, Myths Gods&Fantasy adl almasnda Janusun, antik Romada tm iyi varlklarn tanrs olarak grldn anlatr. Daha sonralar Janus gelierek tm balanglarn tanrs olmutur. Ayrca drt mevsimi ynettiine inanlmaktadr150. Asideki Janus da Srgndekinden ald gle yeni bir dnyann yaratlmasn salayan kiidir. Bu anlamda bir Tanr gibidir. Ancak Romadaki Janustan fark ktl temsil ediyor olmasdr. Yazar, eski mitolojideki bu ismi alp kendi eserinde eskisine zt bir grevle yeniden canlandrmtr. Gemite de gelecekte de teknolojik cihazlar yoktur. Modern devletler, modern hukuk sistemleri ve modern yaam tarz her iki toplumsal dzende de yoktur. Bylece romanda, bugnn dnyasna hi deinmeden, birbirine benzer toplumsal ortamlarn birleimiyle daha btnsel bir yap ortaya kar. Modern medeniyetin aradan kmas sayesinde romandaki atmosfer hep ayn kalr. Okuyucu kendi yaad dnyay hatrlamadan eserde yaratlm olan dnyann ierisinde ilerlemeye devam eder. Orkun Uar, eserinde yeni bir uygulamaya giriir; kitaba roman arkas blm koyar. Bu ksma Habis lemesinin ikinci kitab olan Sar stilann ilk blmn ekler. Bu yntemle geleneksel kitap okuma alkanlklarnda bir yenilik yaparak devam olan eseri tantacan belirtir. Yazar bu uygulamay anlatrken video filmlerini rnek gstererek aslnda popler kltr iinde hi de sra d olmayan bir i yaptn anlatmaya alr151. Roman arkas araclyla yeni kitabn tantlmas ve pazarn buna hazrlanmasnn amaland anlalmaktadr. Piyasa iin retilmi olan bir eser yine piyasa kurallar ile pazarlanmaya allmaktadr.

b. Epik Fantezi
Epik Fantezi trndeki tek eser Bar Mstecaplolunun yazd Perg Efsaneleri serisidir. Eser drt cilt halinde yazlm olup Leofold ve arkadalarnn Perg Diyarndaki maceralarn anlatmaktadr. Olaylar Leofoldun hikyesi ile balayp ok sayda baka kahraman da ierecek biimde geniler. Serinin tm ayn macerann devamdr. Serinin ilk kitab olan Korkak ve Canavar: Perg Efsaneleri Ide152 Perg Diyarnn Kadi lkesinden olan Leofold, Lord Asuber ve Lord Kozan arasndaki
150 151

Pamela Allardice, Myths Gods&Fantasy, Santa Barbara, ABC-CLIO, 1991, s. 124. A. g. e., s. 350. 152 Bar Mstecaplolu, Korkak ve Canavar: Perg Efsaneleri I: stanbul, Metis Yaynlar, 2002.

302

savatan kaarken bir tnele girer ancak burada Asherta adl bir yaratn eline geer. Leofold kendine ac veren ikencelere ramen Ashertay ldrr ve kurtulur. Ancak vcuduna giren svlar nedeniyle kel kafal, bedenini aa kabuuna benzer bir zrhn kaplad bir canavara dnmtr. Romann en nemli kiiliklerinden biri olan Guorin ise Lord Asuberin askerleri kyne gelip karsn ldrnce kaar. Bir korkak olduu iin bir daha kyne dnmeye cesaret edemez. Her iki kahraman yolda karlar. Guorin canavar grnml Leofolddan nceleri korksa da abuk arkada olurlar. Daha sonra Husnet lkesinden gelen byc Geryanla karlarlar. Geryan, sava tanrs Tshermonun Lord Asubere yardm ettiini, Perg Diyarnn byk bir ykmla karlaacan anlatr. Leofold ve Guorini kendisiyle birlikte te Diyarlara gidip Tshermonla savamalar iin ikna eder. arkada Hertuga gidip te Diyarlara alan kapnn yerini bilen ihtiyar Urtonu bulurlar ve onun yol gstermesiyle te Diyarlara geerler. Geryan ve Guorin, Leofoldu kaybederek vahi bir kabile olan Hurglara esir derler. Onlar Burdetli Nume adl efsanevi oku kurtarr. Beraberce Tanra Hiverin tapnana giderler. Hiver onlara Masumiyet Tanrs Asreti bulmalarn syler. Leofold ise Srenah adl bilge kuun yardmyla onlarla buluur ve hep beraber Tshermonun tapnana giderler. Burada bir ocuk olan Masumiyet Tanrs Asreti rahiplerin elinden kurtarp onun gc ile Tshermonu yok ederler. Bu srada Geryan da lr. kinci kitap, Merderann Srr: Perg Efsaneleri IIdir153. Bu macerada Perge dnen Leofold ve arkadalar, yzyllar nce parlak bir a balatm olan Merderann ansna dikilen heykelin srrn aratracaklardr. Geryan lmeden nce onlar byc Amnehe ynlendirmitir. Lufas adasna gidip lm olan bycnn kz Nela ile grrler. Onu da yanlarna alarak Altf adasna giderler. Buradaki Merderann heykelinin iine girerek tnellerde yol alrlar. Yanlarnda Perg Diyarnn yeni askeri tekilatndan komutan Ais ve adamlar da vardr. Yeraltndaki bir arenaya girerler burada korkun canavarlarla savap onlar yenerler. Daha sonra karlarna Merderan kar. Yzyllar boyunca yeraltnda onlarn gelmesini beklemi olan Merderan Guorinin avucunda baz tlsmlar olumasn salar ve bunlar Fuoli adasndaki Olmene gtrmesini ister.

153

Bar Mstecaplolu, Merderann Srr: Perg Efsaneleri II: stanbul, Metis Yaynlar, 2002.

303

Bataklk lke: Perg Efsaneleri IIIte154 bu arkada grubu Fuoli adasna giderler. Adada farkl tanrlara tapan Anageh ve Telinos adl iki ehir vardr ve iki ehirde de farkl inanlara msaade edilmemektedir. Burada zorlu bir yolculuk sonras bir kampn lideri olan Redremle tanrlar. Bu kampta her iki ehirden kaan ve farkl inanlara sahip Burfenler bir arada yaamaktadr. Anageh emiri sava karmak iin kendi olunu ldrp suu Telinoslularn stne atmaya almaktadr. Leofold ve dierleri Erogmet adl prensi bulurlar ve sava engellerler. Anageh emiri ve yardmcs sihirli bir aslan tarafndan ldrlr. Daha sonra macerac arkadalar kamp yaknlarnda Olmeni bekler. Olmen mavi bir kla dev bir deniz kabuu iinde ortaya kar. Kabua girer ve ortadan kaybolurlar. Serinin son kitab olan Tanrlarn Alfabesi: Perg Efsaneleri IVte155 kabuktan ktklarnda kendilerini yine te Diyarlarda bulurlar. Burada insanlar ve promlar, hurglara kar savamaktadr. Asker ihtiyalarn ise Perg Diyarndan getirdikleri yaral ve ihtiyarlar iyiletirerek gidermektedirler. Kaleyi yneten tlsm efendilerinden biri olan Roekin gc ile kalenin etrafnda saydam bir koruma duvar yaplmtr. Leofold ve arkadalar hurglar yneten eytann Geryan olduunu duyunca onun sakland kuleye doru yola kar. Kar frtnalar iinden geip zorlukla kuleye varrlar. Geryan, ilk macerada kendini Geryan olarak tantan kiinin aslnda by ustas Tergurin olduunu syler ve onlara meydan okur. Nela sihirli gleri ile ona direnir ve byl kl Gorba ile onu ldrr. Dier tarafta ise byk bir meydan sava balar. Nume efsanevi kiilii ile prom ordusunu ynetir. Sonuta hurglar, Geryann rettii torgan adl canavarlarn yardmna ramen yenilir. Her ey bitince Merderan tekrar ortaya kp onlara tm maceralarn ne anlama geldiini anlatr. Leofold eskisi gibi bir insana dnr ve yllar nce kaybettii sevgilisine kavuur. Perg Efsaneleri epik fantezi romann tm zelliklerini tamaktadr. Perg Efsaneleri tamamen farkl ikincil bir dnyay anlatmaktadr. Eser batan sona iyi ve ktnn mcadelesine dayanr. Kahramanlarn yaamlarnda tlsmlarn, bylerin byk yeri vardr. Eserin merkezindeki kiilikler aslnda sradan insanlardr. Ancak zaman iinde byk grevler stlenerek lkelerini byk bir tehlikeden kurtarrlar.

154 155

Bar Mstecaplolu, Bataklk lke: Perg Efsaneleri III: stanbul, Metis Yaynlar, 2003. Bar Mstecaplolu, Tanrlarn Alfabesi: Perg Efsaneleri IV: stanbul, Metis Yaynlar, 2005.

304

Bu mcadele srasnda kahramanlar gcn sembol olan kimi nesneleri elde etmeye alrlar.156 Perg Efsaneleri temelde iyi ve kt arasndaki sava anlatmaktadr. Perg Diyar, sava tanrs Tshermonun hrs nedeniyle byk bir kaosa srklenir. Lord Asuber, Tshermondan ald gle kanl bir sava balatr. Leofold ve arkadalar Tshermonu ve Asuberi yendikten sonra yollarna devam ederken Fuolideki kt emir Poreturnu da yenilgiye uratp adaya bar getirirler. Ardndan da te Diyarlara giderek Geryann planlarn boa karrlar. Geryan nce te Diyarlar ele geirmek sonra da Pergi egemenlii altna almak istemektedir. Geryan ve onun askeri gc olan hurglar yenerek Pergde ve te Diyarlarda kesin bir bar ortam salarlar. Yazar ikincil dnyann fantastik atmosferini tamamlamak iin pek ok varl da kullanmtr. Bu varlklardan bazlar insana benzerken, bazlar ise Perge ve te Diyarlara zg vahi yaratklardr. nsans yaratklar iinde romanda en ok bahsedilenler promlardr. Promlar tm vcutlar kllarla kapl olan ve insanlarn yannda yer alan kiilerdir. Onlar da insanlar gibi yaar ve farkl olarak suyun kokusunu ok uzaklardan alabilirler. Bataklk lke diye anlan Fuolide yaayan Burfenler ise ksa boylu, k giyimli, kel kafal varlklardr. Tm Perg Diyarnda cam iilii konusunda burfenlerle kimse yaramaz. Onlar da insanlar gibi iyiliin yanndadrlar. te Diyarlarda yaayan hurglar ise yamyamlklar ile mehurdur. Ellerine geirdikleri insanlar yedikleri iin dehet saarlar. Buna ramen hurglarn ok gelikin bir mzik zevkleri vardr. Eserde insans olmayan ok sayda yaratk vardr. Korkak ve Canavarda Lord Asuberin saflarnda savaan siyah giyimli, yzleri olmayan varlklar ktln temsilcilerindendirler. Bunlara hibir silah ilemedii iin Asuber bu sava kazanmtr. Yine Asuberin birliklerinde yer alan ejderha benzeri bir canavar da Perge dehet saar. Bu canavar aslan peneli ve kpek baldr. Ayn zamanda uabilmektedir. lerleyen sayfalarda Leofoldu esir alp maarada kendine yemek getirmesi iin kullanan Asherta ise damarlarndaki ine ile Leofolda bir sv zerkeder. Leofold ne zaman ona kar gelecek olsa damarlarndaki bu sv kaynayarak ona byk aclar verir. Ancak Leofold yllar nce ailesinin bu canavar tarafndan
156

John Gust, Adventures in Fantasy: Lessons and Activities in Narrative and Descriptive Writing, San Francisco, John Wiley&Sons, 2007, s. 11.

305

yendiini renince tm aclara katlanarak onu ldrr. Asuberin deniz yaratklar da korkun biimde saldrrlar. Dev bir deniz canavar gemilere bir sv pskrtp insanlarn delirmesini ve birbirlerini ldrmesini salar. Onlarca kolu olan bu isimsiz canavar daha sonra Durkgador adl efsanevi gemi tarafndan ldrlr. te Diyarlara getiklerinde ise Gerf kedilerinin saldrsna urarlar. Bu kediler saydamlaabildikleri iin avlar onlar son ana kadar fark edememektedir. Merderann heykelinin altndaki tnellerde karlatklar Gurnoller bir ocuk byklnde olup ve azlar ay kapanna benzemektedir. Bataklk lke Fuolide ise Derokan denen canavarlarn saldrsna urarlar. Derokanlar bir insan kadar byktr ve batakln iinde yaamaktadrlar. Isy takip edebilen bu hayvanlar ayn zamanda gl bir zrha sahip olduklar iin kolay kolay ldrlemezler. Leofold ve arkadalar Derokanlar tarafndan ldrlmek zereyken burfenler tarafndan kurtarlrlar. Serinin son macerasnda te Diyarlarda karlarna kan torganlar ise Geryan tarafndan retilmektedir. Bu i iin gnll olan hurglar Geryann yanna gtrlmekte ve onun tarafndan tlsmla birer canavara dntrlmektedir. Ancak torganlar birka hafta yaayabildikleri iin zel durumlarda retilirler. Roman boyunca ok sayda fantastik varlk Perg Diyar ad verilen ikincil dnyann tamamlayc unsurlar olarak ortaya karlar. Bunlarn bir baka grevi ise iyilik ve ktlk arasnda blnm olan bu dnyann ruhunu yanstmaktr. Ktln tarafnda olan canllar her zaman kan dkc ve vahi iken iyiliin tarafndakiler buna uygun olarak sevimli ve iyilikseverdirler. Tanrlarn Alfabesinde ortaya kan hunsblar tam anlamyla irin, insancl varlklardr. Aslnda hunsblar birer ocuktur. Pergden te Diyarlara getirilen hasta ve yaral ocuklar asker olamayacaklar iin hunsblara dntrlmektedir. Perg Diyarnn fantastik yapsn tamamlayan bir baka unsur ise sihir ve tlsm gleridir. Roman boyunca kahramanlarn hemen her admnda karlarna tlsml gler ve sihir yetenei olan insanlar kar. Tergurinin Guroine verdii Gorba adl tlsml kl roman boyunca en ok ie yarayan nesnelerdendir. Gorba aslnda erdem tanrs Ediaya ait olan, sahibine ynelen saldry kendiliinden karlayan ve iyiliin hizmetinde olduu iin masumlara zarar vermeyen bir kltr. Tergurin bunu Guorine vererek onun korkak yann dengelemeye almtr. Guorin nceleri Gorbaya gvenerek atmalara girer ancak zamanla kendisi de

306

cesaret sahibi olur. Bu aamada Gorba, Nela tarafndan, ktln yaratcs olan ve Ediann tapnan ele geirmi bulunan Geryann ldrlmesi iin kullanlacaktr. Tlsml nesneler yannda sihir gc olan kiiler de Pergin nemli isimleridir. Geryan ve Tergurin, Pergin bycleriyle nl Husnet adasndan gelmitir. Husnet, tarm ve balklkla uraan insanlarn yaad bir adadr. Sakinleri barl olduu iin ordular yoktur. By glerini zamanla ok gelitirmiler ve bu sayede dmanlarndan korunmay baarmlardr. Merderann Srrnda romana dhil olan Nela daha ilk karlatklar anda Leofold ve dierlerini byl bir gsteri ile korkutmaya alr. Aslnda olmayan bir yaratn grntsn oluturarak bu yabanclar evinden uzak tutmaya alr. lerleyen sahnelerde de Nelann by yapt birok sahne yer alacaktr. te Diyarlarda yaayan tlsm efendileri de sihir ve tlsm kullanarak birok ilerini yapmaktadrlar. Tlsm efendisi Roekin koruma tlsmyla kalenin evresine hibir canlnn ve nesnenin geemedii bir duvar oluturulmutur. Ancak Roekin hasta olmas ve lme giderek yaklamas nedeniyle tlsm etkisini yitirmeye balamtr. Bu nedenle duvarda gedikler oluur ve baz hurglar ieriye szmaya alrlar. Tlsm efendilerinden biri olan Zeron ise yaral insanlar farkl canllara dntrebilmektedir. Leofold ve arkadalarnn yanlarnda getirdikleri Koleun adl sava Fuolide onlar korumak isterken yakalanm ve ar yaralanmtr. Zeron onun bu haliyle fazla yaayamayacan syleyerek Koleunu bir gvercine evirir. Perg Efsanelerinde oraya zg devletler ve milletler vardr ancak bunlarn hibiri birincil dnyadakilerden deildir. Kadi, Kruzeran, Turayfor gibi devletler ve onlara mensup milletler genel anlamda barl bir yaam srerler. Yzyllar nceki Tanrlar Sava ve romann anlatt dnemde gerekleen Lordlar Sava dnda genel olarak sessiz bir yaam hkimdir. Perg Efsanelerinde, Batl rneklerde olduu gibi, ikincil dnyay anlatan fantastik eserlerin bugnk millet kavramn kullanmadklar grlmektedir. Yazarlarn bu tavrnn temel sebeplerinden biri imdikinden tamamen bamsz bir dnya yaratma isteidir. Bu sayede okuyucunun gndelik hayattaki tm balardan kurtularak tamamen hr bir zihinle roman ele almas salanmaktadr. Okuyucu, elinde daha nceki dnemde okuduu eserlere hi benzemeyen, yaad dnyadan kesin farkllklar ieren yeni bir dnyaya alm olacaktr. Fantastik edebiyatn her trl kimlii aan ve farkl kltrlerde ortak olan kavramlar, konular, klieleri ilemesinin nedeni burada aranmaldr. 307

Fantastik edebiyat masal deildir, ama masallardan yararlanr. indeki bir ok ge masal gesidir. Mitoloji deildir; ama mitolojiden yararlanr. Mitoloji insanolunun gerekleri gerek st bir dzleme tayarak saklayp gelecek kuaklara aktarabilme yeteneinin de bir gstergesidir. Ayn ey masallar iin de geerlidir.157

Fantastik edebiyat gemi kltrlerden kalan ve olaanst olann youn biimde ilendii anlatlar modern edebiyat ierisinde yeniden canlandrmaktadr. Klasik dnem romanclnda yazarlar var olan dnyay yeniden ele alarak orijinal eserler yaratmak isterken, postmodernizm sonras dnemde, zellikle fantastik edebiyat yazarlar, eski malzemelerle tamamen yeni bir dnya kurarak orijinallii yakalamaya almlardr. kincil dnya yazarlarnn bilinen dnya milletlerini kullanmaylarnn bir baka nedeni de piyasa kaygsdr. Farkl milletlerden okurlarn eseri ayn zevkle tketebilmesini salamann temel yollarndan biri tm farkllklar ortadan kaldrmaktr. Bar Mstecaplolu bir rportajnda unlar syler: Bu kurgulanm dnyann en ekici yn, her milletten okura ayn mesafede
durabilme imkn salamasdr. Bir Trk, bir Rus ya da bir Japon okur, fantastik kurgunun karakterleriyle ayn kolaylkla zdeleebilir. Ayrca yazara amacnn dna tamadan, sadece iini actan olgular zerinde kalem oynatma zgrl tanr. Mesela tarihteki belli bir sava deil ama savan kendisini, insanlar zerinde yaratt etkileri ileyebilirsiniz. Ya da belli bir kiinin, belli bir milletin nyarglarn deil, ama bizzat nyarg olgusunu sorgulayabilirsiniz. Bylece tek bir kiiye bile savunmaya geme, biz aslnda byle deilizi ispatlama ihtiyac duyurmadan, derdinizi rahata anlatabilirsiniz.158

Yazar bir Trk okur kadar Japon ve Rus okura da seslenmek istedii iin hepsinin ortak olan noktalarna ele almaya alr. Serinin ikinci kitab olan Merderann Srrnda promlarn kleletirilmeleri evrensel bir kimlik sorunu olarak
157

Necdet Neydim, Fantastik ocuk Edebiyat, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006, s. 99. 158 Bar Mstecaplolu, Fantastik Kurgu Nedir? ubat 2004 tarihli Hrriyet Gsteri dergisi iin yaplan rportaj daha sonra yazarn oluturduu siteye alnmtr. evrimii: <http://www.pergefsaneleri.com/index.php?id=8> (03 Mays 2009)

308

sunulmutur. lk kitapta, promlarn lideri Yuvgot korktuu iin Lord Asubere destek verir. Ancak savan sonunda Asuber ve onu destekleyen promlar yenilir. Bylece tm Perg Diyarnda promlarn klelik gnleri balar. te Diyarlardan gelen ve kendisi de bir prom olan Nume, srekli aalanan, ezilen promlarn acsn derinden hisseder. Kendisi de ancak Nelann klesi gibi davranarak Pergde dolaabilir. Nume ve dier promlarn durumu dnyada bu tr sorunlar yaayan birok insan iin ortak bir duygu dnyas oluturur. Yazar burada hibir milletin ismini vermese de okurlar farkl biimlerde yaadklar kimlik sorunlarn kitapta da grr ve acsn hisseder. Dolaysyla yazar bu ortak duygu dnyas araclyla eserin farkl milletlerden, hatta kimi durumlarda birbirine dman olan gruplardan okuyucularn ayn hislerde birlemesini salar. Roman, amaland gibi ok geni saylardaki okura ulaarak piyasada tutunma gln am olur. Epik fantezi romanlarn bir baka nemli yan modern medeniyetin hibir unsurunun bu eserlerde yer almamasdr. Bu tr romanlarda ikincil bir dnya kurulurken modernizm ncesini yaayan bir toplum oluturulur. nsanlar teknolojik hibir cihaza sahip deildir. Kullanlan silahlar sanayi devriminden nceki dnemlere ait olan kl, mzrak ve oktur. Yaam tarz itibariyle roman kahramanlar ortaa ve ncesine benzeyen bir yapy srdrrler. Perg Efsanelerinde de modernizm ncesi toplumsal yaam biimine benzer bir yap grlmektedir. Roman kiilikleri daha ok tarmn hkim olduu bir ekonomik sistemde yaarlar. Dolaysyla aile, dostluk, yeme ime ve elenme gibi tm insani aktiviteler bu sistemin zelliklerini yanstr. Modernizmin getirdii yabanclam insann yerini Perg Efsanelerinde doa ile bark, toplumla ilikisini koparmam insanlar alr. Roman kiiliklerinin ounluu Leofold ve Guorin gibi kylerde ya da kk, orta adakilere benzeyen, ehirlerde yaar. Gotik romanda olduu gibi, modernizm ncesi toplumu anlatan epik fantezi eserlerde de gemie, modern ncesine dair zlemin dile getirildii grlmektedir. Yazarlar, sanayi toplumu ncesindeki insan ilikilerini, yabanclamann grlmedii, bireysel ilikilerin herhangi maddi bir deerle zedelenmedii bir yap ortaya koyarlar. Bu yap araclyla bugnn dnyasndan kamak isteyen okuyucunun duygularn roman yanstrlar. Modern bir ada, her tr teknolojik kolayln ortasnda yaayan okuyucu tm bu avantajlarna ramen toplumsal ortamdan, tpk dier insanlar gibi, dlanmtr. Geleneksel anlamda bir toplumsal yap zaten yoktur. Bu nedenle gemie, insanlarn bir toplumun organik paras 309

olduu dneme dnmek istemektedir. Modernizm doastn reddeder, onun yerine gerek dnyay ve bilimi koyar. Epik fantezi romanlar ise gemiin byl dnyasna alan bir kap olarak okurun karsna kar. Tm dnyada milyonlarca insann okuduu Yzklerin Efendisi ve sonradan gelen benzeri romanlarn bu kadar ilgi toplamasnn nedenlerinden biri budur. Perg Efsanelerinde, Yzklerin Efendisi gibi byl, ikincil bir dnya kurulurken bu nokta ihmal edilmemi, eski alarn atmosferi yaatlmtr. Yukarda belirtildii gibi, farkl milletlerin bu zlenen dnemde yaadklar byl, tlsml olaylar amzn okuyucusu iin yeterince tatminkr bir okuma ortam oluturur. Perg Efsanelerinde ve dier epik fantezi romanlarda, pastoral ortam geni biimde ele alnmtr. Kahramanlar ehirlerin dna karak doada uzun yolculuklar yaparlar. Doa, ehirli okuyucunun zendii, her zaman zledii bir ortamdr. Bu nedenle epik fantezi kahramanlar bir yerde sabit olarak yaamaz, eitli nedenlerle yolculuklar yaparlar. Bu yolculuklar srasnda kimi zaman Kadi adasnn yeillikler iindeki ortam, kimi zaman Fuolinin puslu, karanlk ve bataklk doas, kimi zaman Hunsa Denizinin mavilii anlatlr. Okuyucu her trden doal ortama ahit olur. Fantastik yolculuklar epik fantezilerin vazgeilmez elerindendir. Bu yolculuklar her zaman belirli bir ama iin yaplrlar. Yolculuun kendisi deil ulalmak istenen ama nemlidir. Fantastik eserlerde yolculuklar srasnda roman kiiliklerinin kahramanca maceralar, dostluk, tehlike, ak ve sava ska ilenir159. Yolculuk fantastik kahramanlarn hayatn temelden deitiren bir sretir. Perg Efsanelerinde Leofold ve Guorin, ktlkle mcadeleye balamadan eitli nedenlerle evlerinden ayr kalrlar. Sonrasnda ise Geryann ynlendirmesiyle uzun yolculuklarna balarlar. Yolculuk sona erdiinde balarndan daha nce hi hayal edemeyecekleri birok olay gemitir; Leofold, sevgilisini kaybetmi ve canavara dnmken yolculuun sonunda insan suretini geri kazanm, Guorin kendisinin korkak olduunu dnrken cesareti kefetmi ayrca len karsnn yerine byc Nelann akn kazanmtr. Nela tm vcudundaki hastalkl izlerden kurtulmu, Nume ise Perg Diyarna geri dnmtr. Tm bu olanlarn, kahramanlarn yaad fantastik yolculuun temel nedeni romann sonunda ortaya konur. Merderan,
159

Darren Haris-Fain, Comtemporary Fantasy, 1957-1998, Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Neil Barron (ed.)Lanham, Maryland, and London, The Scarecrow Press, 2000, s. 350.

310

Leofold ve dierlerini bir araya toplayp balarndan geenlerin sebeplerini aklar. Tanrlar Sava srasnda Perg iin ok tehlikeli olduu dnlen tlsmlar te Diyarlara gnderilmitir. Ancak ulalabilir olduklar iin hala tehlikelidirler. Merderan, Kadim Glerden yani tanrlardan tlsmlarn glerini yok etmelerini ister.
Kadim Gler bata buna scak bakmadlar. Diyarn dzenine mdahale etmek onlar iin zor bir karard. Sradan bir insann tm hayatn adad bir idealden vazgemesi kadar zor Bunu bir kez yapmlard, Tanrlar Savanda, bir kez daha yapmak iin geerli bir sebep istediler. O korkun gnlerde yaanan zulmler, insanlarn, promlarn ve burfenlerin birbirlerine yapt eziyetler fanilere olan sevgilerini zedelemiti. Belki de diyarn yok olmas daha iyi diyorlard. Dileimi yerine getirmeleri iin bu sevgiyi canlandrmam lazmd. mtihan da bunun zerine kuruldu. Kadim Glere Pergi yaratmalarnn doru bir i olduunu, onu korumann da anlaml olacan gstermeliydik. Siz de bunu baardnz. Birlikte sergilediiniz cesaret, dostluk ve fedakarlklarla fanilerin efkate ve yaamaya layk olduklarn kantladnz. ou kii iin bir masaldan ibaret olan bu duygular gerek hayata tadnz.160

Leofold, Guorin, Geryan, Nume ve Nelann tm yolculuklar Merderann gzetimde srmtr. Kahramanlar bilmeden Perg Diyarnn yok olmasn engellemilerdir. Tipik bir epik fantezi olarak roman kahramanlarn yolculuklar srasnda kefettikleri dostluk, sevgi gibi insani duygularn nemini fark etmeleri ile sona erer. Yzklerin Efendisinde Bay Frudo ve arkadalarnn bana geldii gibi Perg Efsanelerinde de Leofold ve arkadalarnn birbirleriyle ilikileri defalarca snanr. Tehlikeli durumlarda yaptklar fedakrlklar, istemeden de olsa birbirlerini yalnz brakmak istememeleri onlarn salam bir dostluun nemine dair dncelerini pekitirir. Hibiri yalnz bana seyahat etmez, yolculuk srasnda birbirlerinin eksiklerini tamamlarlar. Perg Efsaneleri ayn zamanda, dostluu ve insanl anlatan, okurun zledii bir dnyay, insan ilikilerini yanstan masallardr. Perg Efsanelerinin sonunda ortaya kan mutluluk dolu dnya birok fantezi eserinde de tekrarlanan bir manzaradr. Tm dnyada en ok beenilen fantastik romanlar incelendiinde bu eserlerin hemen hepsinin mutlu sonla bittii
160

Bar Mstecaplolu, Tanrlarn Alfabesi: Perg Efsaneleri IV: stanbul, Metis Yaynlar, 2005, s. 224.

311

grlmektedir. Fantastik bir romann baar kazanmas iin okuyucunun duygu dnyasna olumlu mesajlar vermesi vazgeilmezdir. Finderup ve Fog ikilisi bu konuda unlar syler:
yi fantezi, bireysel olann ilerisine geer ve anlatda byk etik ve felsefi konulara gndermeler yapar: deal dnya dzeni, insan doas, adalet, iyi ve kt gerilimi. Fantezi, umut ve rahatlama sunar, nk hakl olann kazanacan vurgular.161

Perg Efsanelerinde hakl ve doru tarafta olan kahramanlarn tm mcadelelerin sonunda galip kmalar okuyucu iin rahatlatc bir etki yaratmaktadr. Okuyucu kendi iyimser dnya grnn galip ktn grerek rahatlar. Okuyucunun duygu dnyasnn olumlu biimde desteklenmesi romann beenilmesinde en nemli unsurlardan biridir. Romann sonunda ideal dnya dzeni yeniden kurulmu, Perg tm ktlklerden arnmtr. Tm kahramanlar arzu ettiklerine kavumu, dilekleri gerek olmutur. Ktlk cezalandrlarak Perge bir daha uramasnn yollar kapatlmtr. Duygusal anlamda tatmin edilen okuyucu, mantksal olarak da desteklenmitir. deal, herkesin mutlu olduu dnyann yeniden kurulmas okuyucunun beklentilerindendir. Gerek hayattaki sorunlar unutan ve roman ierisinde bir araya giren okur, eserin, nne serdii bu ideal dnyann mutluluunu yaar. Bar Mstecaplolu, Perg Efsanelerinde sadece fantastik bir dnya kurmakla yetinmemi, fantezi trnn kurallarn da baarl biimde uygulayarak bu trn Trkiyedeki geliimine nemli katklarda bulunmutur. *** Fantastik edebiyatn lkemizdeki tarihi ok yeni olmakla birlikte hzl bir gelime kaydetmitir. Fantezi edebiyat temelde iki ksma ayrlmaktadr: Birincil ve ikincil dnya fantezileri. Yakn dnem edebiyatmzda her iki trde de rnler verilmitir. Birincil dnya fantezileri, var olan dnyada geen eserlerdir ve birok alt tre sahiptir. Fantezi edebiyatmzda birincil dnya fantezilerinin alt trlerinden ikisine dhil olan rnler verilmitir. Saygn Ersinin eserleri karanlk fantezi trne
161

Anne Mette Finderup-Agnete Fog, Worlds of Fantasy, Hftet, Systime, 2005, s. 9.

312

girmektedir. Bu trdeki eserlerde olduu gibi, Saygn Ersin de iyi ve ktler arasndaki evrensel ekimeyi anlatt eserine fantastik canllar da dhil etmitir. ehir Fantezisi adl alt tr ise ok daha fazla esere sahiptir. Zafer Snmez iddetten arndrd eserleri araclyla genlere barl bir dnyann erdemlerini anlatmaya alr. Zafer Snmez, eserinde, bilim kurgudan da faydalanarak dier yazarlardan farkl tutum taknmtr. Sibel Atasoy ve Sadk Yemni ise var olan dnyay fantastik biimde yeniden kurgulayarak okuyucuyu sarsmaya alrlar. Sibel Atasoy bu konuda tek eserle yetinirken Sadk Yemni yazd ok sayda eser ile fantezi edebiyatnn en retken isimlerinden biri olmutur. Sadk Yemni, ounluu birbirinin takipisi olan eserlerinde var olan dnyay farkl bir boyuttan gelen canllarla yeniden kurgulamtr. Yazar, bu abas srasnda insann mantk snrlarnn tesine geerek romana hayal gcn katmtr. Gndz t, romannda, fantastik unsurlarn olduu bir dnya kurmutur. Yazar, alegorik bir metin olarak da okunabilecek olan eserinde bireylerin toplumla ilikilerini sorgulamtr. kincil dnya fantezileri ise sayca daha az yazlm olmakla beraber yetkin rnlerdir. kincil dnya fantezilerine dhil olan eserler de kendi alt trlerine sahiptir. Orkun Uarn yazd Asi bu alt trlerden kl ve byye girmektedir. Teknolojinin yok edildii, iddetin hkim olduu bir dnyay anlatan Uar, eserinde, tlsmlara ve bylere de geni yer vermitir. Aside anlatlan dnya tamamen g zerine kuruludur ve youn biimde kan akmaktadr. Epik fantezi trne giren Perg Efsaneleri drt ciltlik uzunluuyla byk emek verilmi bir eserdir. Eseri kaleme alan Bar Mstecaplolu, epik fantezinin tm unsurlarn kullanarak bu tre baarl bir roman kazandrmtr. Eserinde, epik fantezi trne uygun olarak, uzun bir yolculuk hikyesi anlatan Mstecaplolunun amac dostluu vurgulamaktr. Tlsm ve bylerin ska kullanld Perg diyarnda yaanan olaylar Batl epik fantezilere benzerlikleri ile dikkati ekmektedir.

E. Polisiye Romanlar
1980 sonrasnda edebiyatmzda grlen genel deiime paralel olarak polisiye edebiyat da byk bir gelime gstermitir. Bu geliimin en nemli yan polisiyenin, amatrce diye nitelenebilecek eserlerden, su dnyasn ciddiye alan romanlara evrilmesidir. 1980 ncesinde polisiye denince akla ilk olarak macera

313

yn ar basan Cingz Recai gibi romanlar gelirken, bahsedilen srele beraber polisiye romanlarda su, toplumsal hayatn en nemli sorunlarndan biri olarak zerinde dnlecek, dikkat ekilecek bir olgu gzyle ele alnmaya balanmtr. Bu dnem yazarlar suu artk farkl boyutlaryla roman konusu yapmlardr. 1980 sonras dnemde polisiye romanlarda, roman oluturan tm unsurlarn eitlendiini ve farkllatn grmek mmkndr. Bu dnemin polisiye eserlerinde, dedektiflerin, olayn getii meknlarn, romandaki anlatcnn kimliinin ve ilenen sularn trnn nceki dnemlerden kesin bir ayrmay iaret ettii gzlemlenmektedir.

1. Dedektifler a. Dedektif Gazeteciler

1980 sonras polisiye edebiyat yeniden g kazanmaya balarken romann ileniinde ve kiilik izimlerinde nceki dneme nazaran baz farkllklarn olduu gze arpmaktadr. Bu farkllklardan en nemlisi olay soruturan dedektif veya polislerin ok daha detayl anlatlmalardr. Ayrca dedektiflerin geldii toplumsal katmanlar, kltrel farkllklar hatta cinsel eilimler geleneksel polisiye trlerinden farkl bir yap ortaya karm, dolaysyla polisiye romanlar toplumun her kesimini iine alacak ekilde genilemitir. Bu dnemde, polisiye romann kahraman profesyonel olmak zorunda deildir. Sradan insanlar polisiye olaylara dhil edilerek suun aydnlatlmas sreci toplumsallatrlmtr. Ayrca nceki dnemde karmza ok ender olarak kan profesyonel dedektifler polisiye trnn en nemli kiilikleri haline dnmlerdir. Dedektif olarak gndelik hayattan sradan insanlar seilirken, gazetecilik ne kan bir meslek grubu olmutur. Haber yapmak iin toplumda yaanan olaylar aratrmak zorunda olan gazetecilerin hem aratrma heyecanlar, hem de doru bilgiye ulama konusundaki becerileri polisiye romann bu gruba ynelik ilgisini aklamaktadr. Dolaysyla sula karlamasa bile bir tr dedektifliin hkim olduu gazetecilik meslei polislerin olduu kadar polisiye edebiyatn da doal mttefiki olarak grnmektedir. Gazeteci dedektif fikrini en ok kullanan yazarlardan biri kukusuz Osman Aysudur. At Kuyruklu Adam ve Bak Srt gibi romanlarnda Osman Aysu gazeteci dedektifleri merkeze alr.

314

At Kuyruklu Adamda162 gazeteci Sibel ve onun yardmcs Ayhan stanbulda ilenen seri cinayetleri aratrrlar. Turgut Atamer adl seri katil ile gazetecilerin yollar kesiir. Olayn peine den Sibel ve Ayhann hikyesi birbirlerine duyduklar sevgi, kskanlk gibi duygularla renklenir. Sibelin katil Turgutla yemee kmas ile balayan gerilim Ayhann srarl takibi ve Sibeli uyarma abalaryla derinleir. Bu arada cinayetlerine devam eden Turgut en sonunda Sibeli karr. Alt ay boyunca bulunamayan Sibelden umut kesilir ancak Ayhan aratrmasna devam ederek Turgutun evinde gizli bir blmede hapsedilmi olan Sibeli bulur, ayrca Turgutun yakalanmasn salar. Osman Aysu romanda seri cinayet olaylarn, iki kiinin birbirlerine itirafta zorlandklar bir ak hikyesi ile i ie iler. Ayhan ve Sibelin birbirlerine olan aklar romann gnlk hayatla olan ban kurmaktadr. Ayhan ve Sibel birbirlerine ktr ama uzun sre duygularn birbirlerinden saklarlar. Okuyucu bir yandan seri cinayetleri takip ederken bir yandan da ikilinin ilikisinin ne ynde gelieceini merak eder. Bu aamada olaylar romans trne benzer ekilde geliir. Sibel nce Turguttan evlenme teklifi alr. Turgutun zenginliinden, kltrnden ve kibarlndan etkilenen Sibel nceleri tereddt eder. Ancak Ayhanla, birbirlerine olan duygularn akladktan sonra Turgutun teklifini reddeder. Bylece Turgutun ona kar hn duymasna neden olur. Turgut ilerleyen sahnelerde Sibeli karr ama dier kadnlara yaptnn aksine onu ldrmez. Sibelin yavaa ac ekerek lmesini ister. Osman Aysunun At Kuyruklu Adam adl roman Turgut Atamer adl seri katilin annesi ile onun lmnden yllar sonra hesaplamasnn yksdr. Turgut Atamer, annesinin cinsel aln, srekli baka erkeklerle birlikte oluunu, her defasnda kapatld dolaptan seyretmek sorunda kalmtr. Annesi onun gzlediini bilerek bu eylemleri yapm, bunun sonucunda Turgutun psikolojisi, kadnlara, zellikle cinsel anlamda bamsz davrananlara kar duyduu nefret duygularyla ekillenmitir. Srekli olarak yalnz yaayan ya da hareketlerinde belirli bir serbestlik olan kadnlar hedef alr. Cinayetleri ilerken dnyay temizlediini dnmektedir. Serap Uzunova ile ayn yatakta yatarken de ayn hisleri duyar ancak psikolojik sorunlarn darya aksettirmesi kadnn kurtuluu

162

Osman Aysu, At Kuyruklu Adam, stanbul, nklp Kitabevi, 1997.

315

olur. Serap, onun annesi gibi davranarak dar gitmesini syler ve ldrlmekten bu sayede kurtulur. Romanda dehet duygusu, ilenen cinayetler araclyla srekli olarak canl tutulur. Turgutun cinayetleri ileyi biimi hunharcadr. Uyuturucu yznden hi kprdayamadan yatan kadnlar byk bir avc ba ile ldren Turgut, karnlarn deip barsaklarn karr. Bylece sradan bir cinayet eyleminin tesine geen, hasta olan ruhunu bu ekilde tatmine alan farkl bir katil portresi izer. Klasik polisiye yklerde sulu suu itiraf etmez. Turgut Atamer de romann sonuna kadar sulu olduunu gizler. Su ancak dedektif gibi alan Ayhann aratrmalar sonucu aydnlanr. Bir gazeteci olarak Ayhan sezgileri de dedektiflerinki gibidir. En kk ipularn bile deerlendirir. Sibel kaybolmasnn zerinden aylar gemi olmasna ramen olayda aydnlatlamayan ynler olduunu unutmaz. Bu sayede, Turgutun eski uandan ald bilgileri deerlendirerek Sibeli kurtarmay baarr. Bak Srt163 romannda da Osman Aysu gazetecileri temel karakter yapar. Tlay ve Cahit adl gazeteciler Karacaahmet Mezarlnda balayan seri cinayetlerin peine derler. Katilin cesetlere brakt iirlerin kime ait olduunu gazeteden arkadalar Nizamn yardmyla renirler. Baz ahitlerin yardmyla katilin oturduu semti ve eklini rendiklerinde tpk At Kuyruklu Adam romannda olduu gibi kadn gazeteci, arkada Nizamdan phelenmeyi reddeder. Cahit ise iirlerin ait olduu airlerin isimlerinin oluturduu akrostite Nizamn ismini grr ve onun evine gider. Daha nce oraya gidip saldrya urayan Tlay kurtarr. Nizam ise intihar eder. nceki romanda olduu gibi Osman Aysu burada da iki gazetecinin birbirine olan ilgisini yan konu olarak iler. Olayn iindeki kadn ve erkein duygusal yaknlamalar ieriin zenginlemesini salamaya yneliktir. Bylece cinayet yksnn tek boyutlu yaps krlm olur. ki kiilik bir ekibin dier bir faydas ise okurla kurulan ortaklktr. Bu iki kiiden biri katilin kimliini aa kardn dnrken, dieri buna kar karak okurun yaad elikilerin romanda canlanmasn salar. Her iki romanda da bu elikili beraberlikten yararlanlr. Okuyucu ise iki kiinin tezlerini deerlendirerek katili bulmaya alr. Bu srada kimi zaman duygusall ile ne kan kadn

163

Osman Aysu, Bak Srt, stanbul, nklp Kitabevi, 2001.

316

gazetecilere yaklarken, kimi zaman da kadn gazeteciyi baka erkeklerden kskanan erkein tarafnda saf tutar. Romann byk ksmnda bu elikili durum devam eder ve okuyucunun merak ayakta tutulur. Katilin kimlii belli olduunda ise artk bir kurban olan kadn gazetecinin kurtulup kurtulamayacana ynelik merak ortaya kar. Yazar, farkl olaylar aracl ile ayn duyguya hitap etmektedir. Bak Srtnda da sulu sradan gibi grnen, kendi halindeki bir kii, yani Nizamdr. Polisiye romanlarda okuyucular iin tuzaklar kurulur. Bu tuzaklar araclyla okuyucunun, aslnda tam gznn nnde olan delilleri grmemesi salanarak yazarn zeks kantlanr. Okurun, polisiye yazarn takdir etmesi ancak byle mmkndr. Bak Srtnda Nizam, romann bandan beri okuyucunun hemen karsndadr. Sk sk romana girip kar. Ancak okuyucu yeterli delil toplayamad iin bunu bir trl fark edemez. Romann sonlarna doru srpriz ortaya kar. Bylece okuyucu kendisinin akl edemedii gelimeler karsnda hayranlk duyar. Dnyada polisiye romann bu kadar ok satmasnn temel nedenlerinden biri de romanlarda ortaya konan zekice oyunlardr. Yazarlar, ustaca ilenmi su ykleri araclyla okuyuculardan daha stn bir zekya sahip olduklarn ispatlarlar. Bunu yaparken yazarn dikkat etmesi gereken nokta delillerin okuyucuya hissettirmeden romana dhil edilmesidir. Okuyucu da romanc gibi bu ipularn sra ile takip ederek suluya varacaktr. Bu nedenle okuyucu ile polisiye yazarnn ayn noktada yara balad izlenimi edindirilir. Bak Srtndaki Nizam romann bandan itibaren suun aydnlanmas iin alan ikiliye yardm ettii iin dikkat ekmez. Ancak her cinayetten sonra katille ilgili yeni bilgiler ortaya kar. Osman Aysu dier romanlarnda olduu gibi burada da ipularn ustalkla romana yaymay baarmtr. Katilin fiziksel zellikleri, yaad yer, ayrca psikolojik yapsna dair ipular, srrn yava yava aydnlanmasna yardm eder. Bylece sradan kiiler ve olaylarla balayan roman, srprizlerle ilerler ve sonlanr. Osman Aysunun romanlarndaki dikkat ekici bir unsur ise tecavz sahnelerinin sunumudur. Yazar, ad geen iki romannda da sapk katillerin tuzana den kadnlar tecavz karsnda kaytsz, hatta zevk alr biimde resmeder. At Kuyruklu Adamda, katil, Didem Ersoy adl bir kadnn evine girer. Kadn nce, ldrlmek yerine tecavzn daha iyi olduunu dnp raz olur. Sonrasndaki hisleri yazar yle anlatr: 317

Adamn vcudundan yaylan o garip koku bile arzularn engelleyemiyordu artk. Dnya umurunda deildi. Ne az evvel yaad lm korkusu, ne bu olayn yaratabilecei ruhsal bunalm, ne de kendisini Hisarda bekleyen arkadalar. Sadece lgn gibi sevimeyi ve iftlemeyi dnyordu yle de yapt.164

Didem, lm korkusu ile balayan olayn devamnda tecavzden zevk almtr. Bak Srtnda da Sevim, katilin tecavz istediini dnp buna raz olur. Sevimin mantk yrtmesi de u ekilde geliir:
stelik silahl ve gl birine benziyordu. Mcadeleyi kesinlikle kaybeder ve stelik gsterecei iddetten zarar grrd. Alt taraf bir kadnd, on sekizinde bir bakire deil. Toplumda bu tr saldr olaylar sk sk vuku buluyordu. Ayrca boandktan sonra hayatna bir yn erkek girmiti, geri onlarla kendi istei tahtnda sevimiti, ama bir kerecik de arzusu hilafna sevimeye zorlanmasnda bir saknca grmyordu.165

Tecavzn kabullenilmesinin kadnlarca mmkn olmad gz nne alndnda bahsedilen sahnelerin erkek okuyucuya hitap ettii ortaya kmaktadr. Erkek okur fantezilerine seslenen bu yntem araclyla heyecan unsuru ayakta tutulmaya allr. Bylece popler edebiyatn en ok suland admlardan biri atlr ve cinsiyetilik romana yansr. Ahmet mitin Kukla166 adl roman gazetecinin merkezde olduu polisiyelerden biridir. Dier romanlarnda olduu gibi kiilik izimlerine nemli yer veren Ahmet mit, Kuklada sadece cinayetleri deil, gazeteci Adnan Szmenin psikolojisini ve i atmalarn da geni biimde iler. Dier insanlarla ilikileri, karsyla ayrlmas, gazetecilii, olu ile arasndaki gerilimler ayrntl olarak anlatlr. Romanda lkc vey karde Doan ile solcu gazeteci Adnan arasndaki iliki sk sk gemiin gerilimleri eliinde ortaya konur. Uzun yllar kayp olan
164 165

Osman Aysu, At Kuyruklu Adam, stanbul, nklap Kitabevi, 1997, s. 166. Osman Aysu, Bak Srt, stanbul, nklap Kitabevi, 2001, s. 35. 166 Ahmet mit, Kukla, stanbul, Om Yaynevi, 2002, bs.7.

318

Doan birden ortaya kp bann dertte olduunu syleyerek Adnandan yardm ister. Doann anlattna gre yakn arkadalar ldrlm ve sra kendisine gelmitir. Adnann baz belgeleri saklamasn ister. Romann sonunda Adnann hem siyasal hem de ailevi nedenlerle vey kardeine duyduu gvensizliin hakl olduu anlalr. Doan, uyuturucu iinden elde edilen parann paylamnda anlamazlk yaad arkadalarn ldrmtr. Ayrca kardei Adnan da yaralayan Doan, bir polis tarafndan ldrlr. Ahmet mit, polisiye roman sadece bir heyecan yks olarak ele almak yerine kiisel derinlikler de katarak ok boyutlu hale getirmeye alr. Bu nedenle baz sahneler uzatlmakta ve romandaki hkim polisiye gerilim yer yer de gemektedir. Yazarn Beyolu Rapsodisi ve Kar Kokusu adl romanlar da ayn sorunlar ihtiva etmektedir. Romanda, Adnan, eskiden nl olan ama zamanla yldz snen bir gazeteci olarak izilmitir. Baarszla gmlm olan meslek hayatna ailesi ile ilikilerindeki kopmalar da eklenmi ve karsndan boanmtr. Bir gn aniden iten atlnca kendini ikiye verir. Adnan tiplemesi polisiye romanlarda ska grlen baarsz kiiliklerden bir canlandrlmtr. Bu trden kiilikler, polisiye romanlarn banda baarszlklar ile ne karlar ancak olaylar gelitike aslnda bakalar tarafndan kefedilmemi yetenekleri olduu anlalr. Baarsz gazeteci Adnan da tm zmleri ikide aramakla megulken kardeinin romana giriiyle tm hayat deiir. Bandan geen olaylar gazetede yazmaya balaynca yeniden baarl biri olur. Adnann kardeinden edindii bilgiler Trkiyede son dnemde ska karlalan mafya-devlet ilikisini yeniden okuyucunun nne getirir. Popler edebiyat yazarlarnn gerek gndeme ballklar Kuklada yeniden belirginleir. Yazar, polisiye roman ile lke gndemi arasnda balantlar kurarak okuyucunun ilgisini toplamaya alr. Kukla sradan bir polisiye deildir. Eserde ilenen sular lkenin iinde olduu siyasal karmaa ile balantldr, dolaysyla bireysel olmann tesine geerler. Bir dedektif gibi alan gazeteci Adnann sezgileri romann gnlk gereklerle snrlanmasn nler. Adnan, eitli kiilerin ldrlmesine dair ipularn, Doann arkadandan ald valizde bulduu para ile birletirince kardeinin yaadndan phelenmeye balar. Adnan, olayn kimsenin aklna gelmeyen ynlerini birletirerek kardeinin gizemlerine yaklar.

319

Romanda klasik dedektif yklerinden farkl olarak sua dair srlar dedektif tarafndan deil, sulu tarafndan aydnla kavuturulur. Adnan, profesyonel bir dedektif olmad iin tm srlar aydnlatmakta yetersiz kalr. Bunun sonucunda ld sanlan Doan, son sahnede ortaya karak olaylarn arka plann anlatr. Romann sonunda ise Doan ve tm kirli ileri yneten Binba kod adl Mfit birbirini ldrerek adaletin yerine gelmesini salarlar. Adnann yaral olarak kurtulmas, romann bandan itibaren onunla zdeleen, onun yannda bulunan okuyucunun rahatlamasna ynelik bir kurgudur. Yazar, bandan geen kt olaylara ramen Adnann mutlu sona kavumasn salayarak okuyucunun hayal krkl yaamasn engeller. Sonuta okuyucu romandaki kahramann kurtulmasna sevinecektir. Yazar, bu trden bir son yardmyla okuyucuya, dier eserlerinin de ayn zevki verebilecei izlenimini edindirir. Yazarn piyasadaki baarsnn devam etmesi iin, bir mteri olan okuyucunun memnun edilmesi gerekmektedir. Mutlu sonlar mteri memnuniyetinin en kestirme yollarndan biridir. Gazeteci dedektiflerin bir baka rnei de Nihan Tatekinin Yamur Balamt167 adl romandr. Ece adndaki gazeteci, Kurtuluta Joel Gazezin ldrlmesiyle balayan cinayetleri haber yapmak ister. Maktullerin yannda bir airin iirleri bulunur. Bu bakmdan roman Osman Aysunun Bak Srt adl eseriyle benzerlik gstermektedir. Ece, ayn sralarda ldrlen Kani Bey ile Joel arasnda genlik yllarnda yaanan bir ilikiyi ortaya karr. Cinayetler Joelin yllar nce Fransaya giden Muriel adl kzkardeinden olma yeeni tarafndan ilenmektedir. Romann sonunda iirleri bulunan airin de bir zamanlar Murieli aldatt anlalr. Murieli hamile brakp kaan air, kendi olu olan mer tarafndan ldrlr. mer daha sonra kendini de vurarak hayatna son verir. Ece, bir gazeteci gzyle olaylar aratrrken stanbulun karmaas ve kozmopolit yaps da romana yansr. Ayrca Ece, romanda, cinayetleri aratran biri olmann tesinde kendi kiilii ile de dikkat eker. Ece, iine kapal ve karamsar tiptir. Arkadalar ile yapt sohbetlerden ve onlarla ayn meknda olmaktan artk zevk almamaktadr. Onun kapal psikolojisi cinayetlerin yaratt atmosferle uyumlu biimde izilmitir. htiyar insanlarn ldrlmesinin oluturduu aresizlik duygusu ile Ecenin hayattan bezmi hali birbiriyle uyumlu paralardr. Nihan Tatekinin
167

Nihan Tatekin, Yamur Balamt, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002.

320

roman klasik cinayet yklerinin gerilimli dnyasndan uzakta yer almaktadr. Yazar sadece cinayeti anlatmakla yetinmez, kahramann dnyasn da ortaya koyar. Bu durum, romann edebi deerini artrmakla birlikte, polisiyenin geleneksellemi geriliminden uzaklamay da beraberinde getirir. Ece, bu yaants nedeniyle, sra d bir tip olarak klasik dedektiflere benzemektedir. Sradan insanlarn dnyasnda olmaktan sklan, kendi dnyas ile megul olan biridir. Klasik dedektifler de kendilerine zg bir dnya yaratm insanlardr. Ancak, Ecenin onlardan fark zel zevklerinin olmamasdr. Bu nedenle klasik dedektiflere benzerlii psikoloji ile snrl kalmaktadr. Romanda ilenen cinayetler, ilk bakta yal insanlarn amaszca ve hunharca ldrlmesi olarak grlmektedir. Ancak roman ilerledike cinayetlerin nedeninin gemite kalan bir ak yks olduu anlalr. Zengin aileden olan gen bir erkekle yanlarnda alan kadnlardan birinin ak edebiyatta ska kullanlan bir konudur. Bu tr romanlarda ounlukla yaanan ilikinin neden olduu aile facialar konu edilmektedir. Nihan Tatekin ayn konuyu polisiye bir romann k noktas yapmtr. Bylece konunun odak noktas, ailelerin yaad felaketlerden cinayet yklerine ve bunlarn aratrlmasna doru kaymtr.

b. Tesadfi Dedektifler
1980 sonras polisiye edebiyatmzda gazetecilerin yannda sradan insanlarn da dedektiflik yapt ok sayda roman yazlmtr. Burada esas olan, soruturma yapan kiinin aslen baka bir meslee sahip olmas, tesadf ya da zorunlu olarak polisiye bir olaya dhil olmasdr. Trk polisiye edebiyatnda tre en nemli katklardan birinin bu alanda olduu grlmektedir. Artk, su aratrmas, sadece konunun bir ekilde uzman olan kiilerin ilgi ve aratrma alan olmaktan km, toplumun her kesiminden insann iinde yer alabilecei ekilde genilemitir. Ahmet mitin Beyolu Rapsodisi168 adl romannda dedektiflik grevini Kenan adndaki sradan bir kiilik stlenir. Selim, Kenan ve Nihat adl kiinin arkadalklarn merkeze alan Beyolu Rapsodisinde, yz yl kadar nce gerekletirilen bir katliamn gnmzde eitli cinayetlere yol aan etkileri ilenir. Selim tekstil iindedir. Bir fabrikas vardr. Arkada Kenann fotoraflk almalarna yardmc olmaya alr. Kenan Beyolunda ilenen cinayetleri vitrin
168

Ahmet mit, Beyolu Rapsodisi, stanbul, Doan Kitap, 2003, bs.7.

321

mankenleriyle yeniden kurgulayarak fotoraflarn eker. Bu ilerle megulken baz cinayetlerin hapisteki zanllarca ilenmediini, ortada tek bir katilin olduunu kefeder. Sovyet Devrimi sonras Trkiyeye gelen bir Rus aile, Selimin babas tarafndan paralar iin ldrlp imdi Selimin ailesine ait olan bir evin bodrumuna gmlmtr. Ailenin sa kalan ve Fransada yaayan tek yesi Catherine gemiini aratrmaktadr. Ona bu konuda yardm eden Aysun ve Kartal bu gerei renince Selime antaj yaparak para szdrmaya balamlardr. Sonunda Selim srlar gizlemek iin Catherine, Aysun ve Kartal ldrr. Bunu kefeden Nihat da onun kurban olur ancak Selim yakalanr. Beyolu Rapsodisi katil Selim tarafndan hapishanede kaleme alnan bir romandr. Cinayetler herhangi bir n hazrla dayanmaz, maddi kar elde etme kaygs yoktur. Burada polisiye trne yeni bir katk ortaya kar. Selim ailenin onurunu korumak iin katil olmutur. zellikle 19. ve 20. yzyl polisiye romanlarnda, yani kapitalist anlayn tm toplumlar etkiledii dnemlerde, maddi kar amal sularn youn ilenmesi polisiye trne de yansmtr. Artk su geleneksel deerler iin deil, en basit anlamyla maddi karlar iin ilenir hale gelmitir. Dolaysyla polisiye edebiyatn byk bir ksmnda bu trden sular ele alnr. Ahmet mitin eseri ise modern yaamda ilenen bir suun nedeni olarak geleneksel bir deeri ne karmasyla nem kazanr. Selim, ailesinin toplumdaki saygnln korumak iin cinayet iler. Cinayetleri balatan kii lm babas olsa da, toplumsal alandaki itibarn korunmas Selim iin paradan daha nemlidir. Bu amala ilk nceleri para ile sorunu zmeye alan Selim, sonradan antajn sonunun gelmeyeceini anlaynca cinayet ilemeyi tercih etmitir. Beyolu Rapsodisi sradan bir polisiye deildir. Polisiye eserlerde suun aydnlatlmas sreci romann temelini oluturmaktadr. Beyolu Rapsodisi ise ilenen cinayetler kadar kiisel ve sosyal olaylara yer veren bir romandr. Romann bandan 203. sayfaya kadar asl konuya yani cinayetlere yer verilmez. Romann ilk ksm Selimin kkln, yakn arkadalar olan Nihat ve Kenanla olan ilikilerini uzun uzun hikye eder. Genlik yllarnda yaadklar sorunlar, Nihatn srekli olarak parasz oluu ve kars ile ilikileri, Kenann bana buyruk yaamnn ayrntlar bu ksmda zerinde durulan konulardandr. Yine ayn ksmda Selim, kendi ailesini de geni biimde anlatr. Selimin olu Down Sendromu adl

322

rahatszlkla boumaktadr. Ailenin en ok megul olduu konu, ocuun yaad problemlerdir. Tesadf dedektiflerin belki de en ilginleri Mehmet Murat Somerin Hopiki-Yaya adl polisiye serisinin sonuncusunda yer alr. Serinin nceki blmlerinde Burak Veral adl travestinin maceralarn anlatan yazar son blm olan Ajdann Elmaslarnda169 ise Burakn Rioya gidii sonras arkadalarnn bandan geenleri konu edinir. Eserde, asl adlar srayla Metin ve Zekeriya olan Gnl ve Ponpon adl travestiler ba kahramandrlar. Gnl her anlamyla sonradan grme bir tiptir. Arkadalar onun yannda bulunduklarnda srekli ya rezil olurlar ya da bu endieyi yaarlar. Konumas ve hareketleri ok sdr. Kelimelerdeki C harflerini J olarak seslendirir. Serinin Peruklu Cinayetler adl romannda anlatldna gre Gnl, vey annesinin onu kadn gibi giydirip kadns hareketleri retmesinden dolay erkeklere ilgi duymaya balam ve travesti olmutur. Tm olumsuz yanlarna karn Gnl kendisine tam anlamyla gvenilebilecek biridir. Arkadalarnn, zellikle Ponpon ve Burakn evlerine gider, temizlik ve yemeklerini yapar. Onlara her konuda yardm etmeye alr ve hibir karlk beklemez. Ayrca, Gnl, bilgi toplamada ok baarldr. Buraka birok olayda yardm eder. Dier maceralarda Burakn asistan gibi davranr. Peruklu Cinayetler ve Ajdann Elmaslarnda en nemli kiiliklerden biridir. Ponpon ise bir kulpte arkclk yapmaktadr. Kendi hazrlad komedi ovlar ok beenilmektedir. Gnln tersine daha ince zevkleri vardr. Romanlarda sk sk, bandan geen cinsel deneyimler nedeniyle konu olur. O da Gnl gibi Burakn en yaknndaki arkadalarndandr. Gece hayatndaki pek ok dedikoduyu bildii iin olaylarn aydnlanmasna katkda bulunur. Ayrca Burakn kulbnde garson olan Hasan ve Alman vatanda Freulein Frhstck de onlara yardmc olur. Serinin dier kitaplar gibi bu romanda da travestilerin yaamlarnn ayrntl olarak anlatld gze arpar. Travestilerin hemen hepsi Ajda Pekkan hayrandr. Cinsel kimlii konusunda kimsenin kesin bir ey bilmedii Hasan da onlarla ayn zevkleri paylar; hastanede can skldnda Ajda Pekkann arklarn ezberden sralar.
169

Mehmet Murat Somer, Ajdann Elmaslar: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Merkez Yaynlar, 2006.

323

Burakn daha nce defalarca gizemli olaylar aydnlatmasndan ilham alan Ponpon ve Gnl bu trden bir olaya rastlamak iin hazr beklemektedirler. Ajdann Elmaslar adl romanda, gazeteden Ajda Pekkann elmaslarnn alndn renince olayn peine derler. Her iki kahraman da Buraka kyasla fazlaca acemi olduklar iin ipularn deerlendirmede beceriksizce davranrlar. Ne yapacaklarn, Rioya telefon ederek Buraka sorarlar. Bu arada Gnl, yeralt dnyas ile balantda olan kiilere haber brakp konu hakknda bilgi toplamaya alr. Konuyla ilgili olarak falcya bile gider. Ancak bir sonuca ulaamaz. Bir gn tesadfen gazetede Semiramis adl travesti bir arkcnn fotoraflarn grr. Semiramisin boynundaki elmaslar hemen tanr. Ponponla beraber adamn evine baskn dzenleyerek onu dverler. Daha sonra ise Semiramisin ackl yksn dinleyip alarlar. Elmaslar alarak Ajda Pekkana iade eden ekip dl olarak konsere davet edilirler. Konserde hayranlkla Ajda Pekkan dinlerlerken roman biter. Ajdann Elmaslar da Burak Veraln dier maceralar gibi travesti dnyasn ayrntl anlatr. Cinselliin baskn olduu ilikiler ok sk karlalan unsurlardandr. Ponpon ve Gnl karlarna kan erkekleri ncelikli olarak cinsellii ile deerlendirirler. Srekli cinsellik dndkleri iin komular olan smet Grkan ayartmaya alrlar. Ancak smet Grkan hastadr ve lmek zeredir. Onun intikam iin doktorunu ldrdn espri olarak deerlendirirler. Bir gn kavga ettikleri site yneticisi ldrlnce smet Grkann sylediklerinin doru olduunu anlayabilirler. Ponpon ve Gnln gerek bir kadn olan Freulein Frhstck kskanmalar ve smet Grkan ondan uzaklatrmalarnn nedeni de yine cinsel ilgi nedeniyledir. Her ikisi de Freulein Frhstckn kadnlndan nefret ederler. Kendilerinin ondan stn yanlar olduunu ispata alrlar. Ponpon ve Gnln dedektiflie hevesleri vardr ancak bu konuda yeteneksizdirler. Burakn delilleri deerlendirmedeki keskin zekas onlarda yoktur. kisinin birliktelii bu nedenle Sherlock Holmes ve Dr. Watson birlikteliine benzemez. Ortada iki adet Dr. Watson kiilii vardr. Kayp elmaslarn bulunmas da tamamen bir tesadf rndr. Gnl ok aba harcam ancak bir trl delil bulamamtr. Bir gazetede tesadfen grd fotoraf sayesinde elmaslarn yerini tespit eder. Kadnlar ise her zaman rakip olarak grrler. Tesadf dedektiflere bir baka rnek de Armaan Tunaboylu tarafndan kaleme alnan Metin akr polisiyeleridir. Yldz Cinayetleri ve Resim Cinayetleri adl iki macerada Metin akr adndaki kadn pazarlaycs bandan geen olaylar 324

anlatr. 33 yandaki Metin srekli argo kelimelerle konuan, kklnden beri su dnyasnda olan bir kiiliktir. ok eitli sular rahatlkla ilemekle birlikte hrszlara dmandr. Ona gre yankesicilikte sanat vardr; parmaklar sanatkrane kullanlmaldr. Kendisi bu konuda beceriksiz olduu iin kadn pazarlamaya balamtr. Metin falatay ok iyi kullanr. Birok kiinin zellikle de pazarlad kadnlarn yzlerinde ve kalalarnda falata izi brakmakla vnr. Bandan geen olaylar ne kadar tehlikeli olursa olsun Fenerbahe malarn asla karmaz. Teknoloji konusunda Metin gerek anlamda bir cahildir. pucu olarak eline geen bir CDnin iinde ne olduunu grebilmek iin gnee doru tutar. Su dnyasndaki tm aktif kimliine ramen Metin akr aslnda ok yufka yrekli ve sulugzl biridir. Duygusal en ufak bir durumda alamaya balar. lk macera olan Yldz Cinayetlerinde en byk hayali evlenip ocuk sahibi olmak ve her gn ocuklar ellerinden tutup okula gtrmektir. Ayrca bu ileri brakp Tekel bayisi amay dnr. kinci macera olan Resim Cinayetlerinde ocuklara dair hayali devam etmekle beraber bu sefer Spor Toto bayisi amay planlamaktadr. Kurduu bu hayaller bana gelen olaylardan dolay bir trl gerekleemez. Metin akrn en yakn arkada ayn mahallede yaayan ve jigololukla geinen Dursundur. Ba dertte olduunda Dursun ona para ve telefon verir. Metinin ve tm mahallenin en ok sayg duyduu isim ise Asm Abi adl polis komiseridir. Metin dhil herkese sk dayak atmasyla tannr. Metinin gznde Asm Abi mahallenin rndan kmasn engelleyen, evredeki herkes iin tanrsal konumda olan nemli biridir. Resim Cinayetlerinde onun emekli edildiini duyunca dnyann sonunun geldiini dnr. Yldz Cinayetlerinin170 giriinde Metin kendisi iin alan kzlar Krdo lakapl bir mafyacya satmak zorunda kalr. Ancak bir sre sonra bu kzlar teker teker ldrlmeye balar. nce, Aynur adl Metinin eski kzlarndan biri balk gibi dilimlere ayrlm ve paralar bir parkta yldz biiminde dizilmi olarak bulunur. Bu cinayetin ardndan Funda ve Neriman adl kzlar da ayn ekilde ldrlr. Polis her yerde, eski kzlarn srayla ldrdn dnd Metini aramaktadr. Metinin, katilin profilini kartmak iin bavurduu Harun Tandodu adl psikolog da ldrlr. Metin, TVde aleyhine konuan Hulusi Kentmer adl psikologdan phelenerek ofisine girer ve bir CD bulur. Aratrmalarnn sonucunda Hulusi
170

Armaan Tunaboylu, Yldz Cinayetleri: Bir Metin akr Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar, Maceraperest Kitaplar, 2004.

325

Kentmerin kzkardei olan Hatice adl kadnn cinayetleri balattn renir. Hatice nce, erkek kardei Mithatn cinsel gc ile alay eden Aynuru ve sonra da zevk ald iin dier kzlar ldrmtr. Mithat daha sonra aabeyi Hulusi Kentmerin adamlar tarafndan ldrlmtr. Romann sonunda Metinin haber verdii Asm Abi, Haticenin irketine gelerek onu ldrr. Haticenin ise aslen erkek olduu Avrupada ameliyat olarak cinsiyet deitirdii anlalr. Armaan Tunaboylunun eserlerinin polisiye trne en nemli katklarndan biri mizahi dilidir. Roman boyunca Metinin bandan geen birbirinden komik olaylar polisiye olaylarn gerilimi ile birleerek romann takip edilmesini kolaylatrr. Ortalama okuyucu salt polisiye gerilimle ba baa kalmaz, hayatn iinden manzaralar eliinde olaylar sunulur. Yldz Cinayetlerinin bir baka dikkat eken yan, yazarn okuyucuyu ok etme hevesidir. Yazar, tuhaf ve rktc olaylar bir anda okuyucunun nne karr. rnein, Metin, Hulusi Kentmerin ofisini arad gece bir dolab aar karsnda Nurtenin kesik ban bulur. Metin, grdn, sradan bir durummu gibi bir anda anlatr. Okuyucunun, dolapta bir ceset bulunduunu ve bu cesedin de paralara ayrlm olduunu anlamas birka cmle sonra gerekleir. Resim Cinayetlerinde171 Metinin bir yn daha ortaya kar. Metin, Pezo Selo lakapl Selahattin Beye hayrandr. Pezo Selo sokaklarda kadn satarken baz kurallar koymu ve meslei icra eden herkes bu kurallara uymutur. Pezo Selo daha sonra sokaklar brakm ve ilerini sosyetede yapar hale gelmitir. Bu baarlar nedeniyle Metinin hayattaki en byk kahraman olmutur. Resim Cinayetlerinde Metin yine ilemedii cinayetler nedeniyle ve yine Asm Abi tarafndan sulanr. Yine bir dayak fasl ile balayan olaylar Metinin, Nee adl fahie sevgilisinin yardmyla kamasyla devam eder. Metin, Neeyi nceki macerada bulmutur. Nee i dnda kimse ile cinsel ilikiye girmezken Metine bu konuda ayrcalk tanmaktadr. Metin, mahallelerine yeni tanan ve sadece Ressam adyla tandklar adamla yakn arkada olur. Ressam onlarn anlamad resimler yapmakta ve Dursun aracl ile sosyete kadnlarna satmaktadr. Bir gece Ressamn isteiyle ona ait olan ve galeride sergilenen resimleri alarlar. Daha sonra Ressam ortadan
171

Armaan Tunaboylu, Resim Cinayetleri: Bir Metin akr Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar, Maceraperest Kitaplar, 2005.

326

kaybolur ve galerici kadnn da cesedi bulunur. Asm Abi yine Metinin peine der. Metin kaak olarak konuyu aratrmaya balar. O sralarda ileri Bakan olan Erkan Pamukunun karsnn yllar nce Ressamla ak yaadn ve ona plak pozlar verdiini renir. Erkan Pamuku siyasi kariyerini kurtarmak iin, Pezo Selo ile kendi adamlarn Ressamn peine takarak bu resimleri ortadan kaldrmak istemitir. Bu srada da karlarna kan insanlar ldrp suu Metine ykmaya almlardr. Metin sonunda Asm Abiye susuzluunu ispat eder. Romann sonunda kimse cinayetlerden tr hapse girmez. Erkan Pamuku da sessizce siyasetten ekilir. Metin akr, toplumda aalanan, dlanan bir meslein mensubudur. Bu nedenle toplumsal statler ierisinde en alttaki katmann temsilcisidir. Yaad mahalle tam anlamyla bir su yatadr. Burann sakinleri arasnda Zombi diye tanmlad balici genlerden, katillere ve hrszlara kadar her trden insan vardr. Toplumun dlad insanlar bir araya gelmi ve yar izole bir ortam yaratmlardr. Polisiye edebiyatta sradan insanlarn sula ilikileri geni yer tutar. Klasik dnem polisiyelerinde st snflarn sula ilikileri younlukla anlatlrken, zamanla polisiye edebiyat, toplumun sradan yelerini de konu edinmeye balamtr. Ancak polisiye edebiyatn tarihinde, sosyal olarak en ok dlanan, en aada grlen insanlarn yklerine ok az yer verilmitir. Yerli polisiye edebiyatmzda da sulularn merkezde olduu ok sayda rnek olmakla beraber sululardan oluan toplumsal gruplar yeterince anlatlmamtr. Su ve onunla yan yana yryen toplumd yaam biimleri genellikle grmezden gelinmitir. Metin akr polisiyeleri bu a doldurmaya alan eserlerdir. Metin akrn ilikide olduu hemen herkes farkl sularda uzmanlam kiilerdir. Ayrca onun ok yakn arkada olan ve jigololuk yapan Dursun gibi tipler de toplumsal tm deerleri andran eylemlerde bulunmaktadr. Bu nedenlerle Metin akr, tpk Burak Veral gibi, klasik dedektif karakteri anlayn ykan kiiliklerdir. Polisiye romann merkezindeki orijinal, fakir olsa bile toplumsal saygnlndan bir ey yitirmemi dedektiflerin yerini, toplumla ilikileri zedelenmi bireylerin almas polisiye edebiyatn deiiminin de iaretidir. Polisiye romanlar deien toplumsal ilikiler ve su profili nedeniyle artk toplumun tm kesimlerini merkeze alabilmektedir. Toplumun her katmanndan insan hem sulu hem de dedektif olarak polisiye romanlarn temel kiilikleri haline gelmektedir.

327

Metin akrn maceralarnda polisin olaylar ele al biimi fazlasyla yerli ve geleneksel bir tarzdadr. Her iki romanda da Asm adl komiser ilenen cinayetlerden tr Metini sular. Karakola giderlerken Metine suu nasl zerine alacana dair nasihatler verir. Asm iin su ve sulu gayet ak biimde ortadadr. Ayr bir aratrma yapmasna gerek yoktur. Asm, polisiye romanlarda ska karlalan brokrat tiplerdendir. Brokrat memurlar genellikle hibir sorunu zemeyen, dedektife engeller karan kiilerdir. Metin akr polisiyelerinde de Asm, dier polislerle birlikte Metinin aratrmalarn engeller. Onun barnd yerlere srekli basknlar dzenleyerek etrafndaki emberi daraltmaya alr. Metin ise Asma ve peindeki dier dmanlarna ramen susuzluunu ispatlamaya almaktadr. Asm ve Metinin mcadelesi Resim Cinayetlerinin ortalarnda ibirliine dnr. Asm yeni mevzuatlarn nnde engel olan polislerden biri gibi gsterilerek emekliye sevk edilir ve yerine asl sulularla ibirlii yapan bir komiser getirilir. Kariyeri bitmi olan Asm, Metinle beraber sulular yakalamaya alr. Asm, emeklilii ile beraber brokrat zihniyetinden kurtulmu, olaylar farkl bir adan deerlendirebilmitir.

c. Amatr Dedektifler
Tesadf dedektiflere ok yakn olan bir baka tip ise amatr dedektiflerdir. Amatr dedektifleri ncekilerden ayran en nemli unsur, srekli olarak bu tip olaylarn peine dmeleridir. Profesyonel dedektiflerin aksine para kazanmay amalamazlar. Onlar, polisiye olaylarn verdii heyecan baka bir yerde bulamamaktadrlar. Bu nedenle kimi zaman polisle ibirlii yaparak kimi zaman da kendi balarna cinayet olaylarnn peine derler. Amatr dedektiflerin en renklilerinden biri yukarda da ad gemi olan Burak Veraldr. Burak, Mehmet Murat Somerin Hop-iki-Yaya adl polisiye serisinin kahramandr. Yazar, Burak Veral aracl ile son dnemin en baarl kiiliklerinden birini oluturmutur. Burak, kendine has kiilii ile dierlerinden hemen ayrlabilen baarl bir dedektiftir. Burak bir travestidir. ounlukla kadn elbiseleriyle dolasa da ortama ayak uydurmak zere kimi zaman erkek klna da girer. En byk idol Audrey Hepburndr. Onun gibi giyinip onun gibi hareket eder. Can skld, bir eyler bekledii zamanlarda Audrey Hepburnn filmlerini ve yanndaki erkek karakterleri sayar. ok iyi Thai Boks ve Aikido bilir. Bu nedenle

328

kadn gibi grnse de kimi zaman ok sert olabilmektedir. Bir gece kulbnn iletmeciliini yapmaktadr. Bilgisayar ok iyi kullanmaktadr. Bu bilgisi sayesinde, orta olan Ali ile birlikte, irketleri bilgisayar korsanlarndan koruyan bir firmaya ortak olur ve bo zamanlarnda buraya gelen ileri de yapar. evresindeki travestilerin aksine klasik mzikten ok iyi anlar. Polisiye olaylara merakndan dolay ok sayda casusluk malzemesi edinmitir. Baz cinayetlerin zlmesine yardmc olduu iin polisten teekkr belgesi almtr. Ba sktnda ocukluk arkada olan Seluk komiserden de yardm alr. Burakn eitli olaylarda kendisine yardmc olan arkadalar vardr. Ponpon, Hasan ve Gnl onun asistan gibi alrlar. Peygamber Cinayetlerinde ortaya kan cihad2000 rumuzlu Kemal Barutu ise yrme zrl ve srekli sandalyeye mahkm bir gen olarak kendini gelitirmitir Bilgisayar sistemlerine hkim olduu iin sk sk Burakn ihtiyac olan bilgileri internet veya irket sistemlerinden edinir. Hop-iki-Yaya polisiyeleri imdilik alt kitaplk bir seridir. Kazand baar nedeniyle serinin devam edecei anlalmaktadr. Mehmet Murat Somerin polisiye romanlarna dair bir fikir verebilmek amacyla bu seriden baz romanlarn zerinde durmak gerekmektedir. Peruklu Cinayetlerde172 Burak bir seri katil vakasyla karlar. Gnln vey days Muhittin ldrlnce olay soruturmaya balar. Aratrmalarnn sonucuna gre daha nce de baz kiiler balarna peruk geirilerek ldrlmtr. pularn deerlendiren Burak, Aydan Altan adl bir kadna ular. Kadnn kocasnn yllar nce banda perukla ldrldn renir. Aydan Altan, kocasnn ecinsel eilimlerini evlendikten sonra fark etmitir. Kocas bu cinsel tercihinin peinde iken ldrld iin Aydan, daha sonra karlat erkekler iinde bu tr eilimi olan drt kiiyi daha ldrmtr. Peygamber Cinayetlerinde173 asl adlar peygamber ad olan travestiler ldrlmeye balar. nce asl ad Salih olan Deniz adl travesti ldrlr. Ardndan asl ad brahim olan Ceren, ayrca Davut, Yunus ve Yusuf srayla ldrlr. Burak nceleri cihad2000 rumuzlu Kemal Barutudan phelenir, nk Kemal, internette, travestiler ve ecinseller hakknda hakaret ve tehdit mesajlar
172

Mehmet Murat Somer, Peruklu Cinayetler: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2004, bs.2. 173 Mehmet Murat Somer, Peygamber Cinayetleri: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, bs.2.

329

yazmaktadr. Onunla tanp sakat olduunu grnce aratrmasn baka alanlara kaydrr. Kemalin de yardmlaryla stanbulda marketilik yapan ve muhafazakarlklaryla tannan bir aileye mensup Adem Yldz ve onun adam Fehmi enyrekin, bu travestilerle cinsel ilikiler yaadklarn ve sonra onlar ldrdklerini renir. Burak, Seluk komiserin de yardmyla sulularn yakalanmasn salar. Jigolo Cinayetinde174 Volkan adl jigololuk yapan bir gen ldrlr. Burak, Volkann bir ekilde ilikisi olduuna inand aileden avukat Haluk Pekerdeme k olur. Haluka yakn olmak iin olay aratrmaya balar. Romann sonunda, tpk Agahta Christie romanlarndaki gibi, aile yelerini, polisi ve hatta kendi arkadalarn bile bir salona toplayarak aileden Nimet Hanmn da yardmyla tm delilleri ve sulular aklar. Olay yine maddi karla ilikilidir. Sonuta Burakn k olduu Haluk ve onun kars hapse girerler. M. Murat Somer, eserlerinde travestilerin dnyasn merkeze alr. Bu dnya evresinde ilenen sular anlatr. Metin akr polisiyelerinde olduu gibi Hop-ikiYayada da toplumdan dlanm insanlar roman araclyla bir ses kavuurlar. Polisiye trnn genelinde toplumsal ilikiler ve deerler sorgulanmaz ve bunlar sorgulayan unsurlara yer verilmez. Polisiye edebiyat iin nemli olan suun takibidir. Mehmet Murat Somerin eserleri bu anlamda muhalif bir muhtevaya sahiptir. Toplumda en ok dlanan kesimlerden biri olan travestilerin anlatlmas geleneksel deerlere kar kan bir yaklamdr. Okuyucu temelde muhafazakr deerlere sahiptir ve beklentilerinin dndaki farkllklar ho grmez. Ancak popler edebiyatn en nemli yanlarndan biri formllemi yaplarn kiisel mdahalelerle zenginletirilmesidir. Mehmet Murat Somerden nce travestiler ok az romana konu olurlarken, onun eserlerinde romanlar travestilerin dnyas zerine kuruludur. Dolaysyla yazarn kiisel bak polisiye edebiyat iin bir kazanm olur. Okuyucu muhafazakr deerlerine ramen yenilik arayacaktr. Bu kural tm zamanlar iin geerlidir. M. Murat Somer, yenilii olaylarn ileni biiminden ok roman kiileri ile yapmtr. Bu nedenle polisiye edebiyat iin yeni bir alan amtr. Hop-iki-Yayada travestilerin toplumla ilikileri, daha dorusu ekimeleri geni yer tutar. Travestiler, cinsel tercihleri ve bu tercihe bal olarak yaptklar
174

Mehmet Murat Somer, Jigolo Cinayeti: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2005, bs.2

330

fuhu nedeniyle toplumdan dlanrlar. Srekli olarak polisle balar derde girer. evrelerindeki hi kimse onlarn sorunlarn zmeye almaz. Bu nedenle sradan iler yapmalar engellenir. Onlarsa yaamak iin fuhu yaparlar. lgin biimde, gndelik hayattan dlanm olan travestiler cinsellik sz konusu olduunda aranan kiilerdir. Toplumun her kesiminden insanlar travestilerle iliki yaarlar. Hemen her romanda travestilerin bu ilikileri geni biimde anlatlr. Hop-iki-Yaya polisiyelerinde cinsellik ok geni yer tutar. Toplumda tabu olarak kabul edilen hemen her trl cinsel eylem hikye edilerek ya da kahramanlarn bu eylemlere aktif olarak katlmyla aktarlr. Dier polisiyelerde de cinsellik yer yer okurun karsna kmakla beraber, trn en nemli zellii bir gizemin zlmesi olduu iin cinsellik her zaman tali bir unsurdur. Romanda geici olarak kullanlr ve polisiye ykye dnlr. Hop-iki-Yayada ise yine asl unsur polisiye yk olmakla birlikte cinsellik de onun kadar youn biimde ilenir. Burak ve arkadalarnn kimi zaman anlk biimde gelien cinsel maceralar travesti dnyasnn en nemli tamamlaycs olarak ortaya kar. Sonuta Mehmet Murat Somer, cinsellik ve su ikilisinin youn olarak i ie getii eserleriyle polisiye trnn alann geniletmitir. Amatr dedektiflerin bir baka rnei ise aan Dikenellinin yazd Melek Teyze polisiyeleridir. Polisiye trnn, farkl kesimlerden insanlar romann alanna sokarak hareket alann geniletme urana Melek Teyze araclyla ev kadnlar da girer. Melek Teyze sradan bir ev kadndr. Kocas lmtr. ki olu ve yal kaynpederi ile beraber Beyolunda yaamaktadr. Byk olu Turul, akl ince ilere pek almayan bir polistir. Kk olunun ad ise Ouldur. Zek zrl olmakla birlikte ok kuvvetli ve iri olduu iin Meleke pek ok olayda yardm olur. Melek Teyzenin hayat sradandr ama ilgileri olduka sra ddr. Melek Teyze, Agatha Christie romanlar okumay sever. Polisiyeye ilgisi sadece okuyucu olmakla snrl deildir. Polisiye olaylar aratrmay da sever. Beyolu Emniyet Mdrlndeki Komiser Cevahirin de yardmyla pek ok olay zerek polise yardm eder. Bu nedenle teekkr belgesi bile alr. Olaylar aratrrken, Cevahir Komiserin yazd resmi olmayan, kendisine yardmc olunmasn isteyen bir yaz ile dolar. Kimi polis ve vatandalar kendisine yardmc olmadnda bu belgeyi bir tehdit unsuru olarak kullanr. Melek, polisten olaylarla ilgili birok bilgi alr ama kendi edindii bilgileri onlara sylemez. Olaylar kendi bana zmeye alr. 331

Ayrca antasnda takip ve yakalamada kullanlan pek ok alet vardr. Srekli bir yardmcs yoktur ama kimi zaman mahallenin bknlarndan olan Talat ve arkadalarn yardma arr. Bu kiiler Melek yznden birok belayla karlasalar da ona yardm esirgemezler. Melek ise sular aydnlatmak iin alrken kimi zaman su ilemekten kanmaz. Kr Fahie Ba175 adl macerasnda Melek, fahielik yapan iki kzn ldrlmesinin birbiriyle balantl olduunu fark ederek Cevahire konuyu aratrmak istediini syler. Gerekli izni alnca konuyu aratrmaya balar. Polisler kzlar pazarlayan Kadirden phelenirken Melek onlarla alay ederek katilin baka biri olduunu ne srer. Cinayetlerin bu kadar kolay zmlenmesini hazmedememektedir. Polis tarafndan gzaltna alnp ilk defa filenen kzlarn ldrldn kefeder. En sonunda Ahlak Brosunda alan Ahmet adl bir polisin katil olduunu ortaya karr. Kr Fahie Bann polisiye roman olarak temel bir eksii vardr; katilin bu cinayetleri ileme nedenleri zerinde hi durulmaz. Polisiye romanlarn en nemli aamalarndan biri suun ilenme nedeninin ortaya konmasdr. Dedektif suluyu bulduu gibi suun nedenlerini de bulmak zorundadr. Melek Teyze polisiyelerinin bu ilk macerasnda ise sulu bulunur fakat fuhu yapan kzlar neden ldrd aklanmaz. Suun psikopata bir dnceyle mi ilendii, dini nedenlerin mi ne kt, yoksa bireysel nedenlerle mi ilendii bir trl aydnla kavumaz. Bu nedenle Kr Fahie Ba eksik bir polisiyedir. Melek Teyzenin dedektif kiiliinin yan sra ev kadnl da romanda geni biimde anlatlmtr. Melek Teyzenin ev kadnlnn vurgulanmas amatr bir dedektif olarak baarlarnn deerini arttrmaktadr. Sradan bir ev kadn polisin zemedii cinayetleri zebilmektedir. Bu nedenle Melek Teyzenin mahalledeki yaamna geni yer verilir. Melek, mahalledeki kadnlara stnlk kurmay sever. Mahalledeki en byk dman Hayriyedir. Onunla her frsatta kavga etmekten byk zevk alr. Elbise alrken bile Hayriye ile kavga etmek iin bahane arar. Melek, srekli olarak mahalledeki en nemli kadn olduunu ispat etmeye alr. Kadnlar gnnde, mahalleye yeni tanan Dilekin, komusu Sevimin kocasyla ak yaadn syleyerek onlarn sevime fotoraflarn datr. Sevim,
175

aan Dikenelli, Kr Fahie Ba: Bir Melek Teyze Polisiyesi, stanbul, Olak YaynlarMaceraperest Kitaplar, 2006.

332

Dileki dver. Melek idareyi alp Dileke bir hafta iinde mahalleyi terk etme cezas verir. Bylece kadnlar arasndaki rekabette Melek zeksn kullanarak ne kar. Melek olaylar kendi yntemleriyle zmeyi sever. Bunlarn sonucunda baz vahim durumlar ortaya ksa da evresindekilere boyun edirmek iin her eyi gze alr. Bu nedenle kendisiyle laf dala yapan bir esnafn arkteri dkknn mahallenin delisine talatr. Yreksken Cinayetlerinde ise olu Turulu kz arkada Gizemden ayrmaya alr. Onlar ayrmak iin mahalleden baka bir genci devreye sokarak kzn onunla sevgili olmasn salar. Onlarn sevimeleri de gizli bir kamerayla kaydedilir ve fotoraflar internette yaynlanr. Sonuta Gizem aabeyi tarafndan ldrlr. Melek Teyzenin evdeki ve mahalledeki yaamnn vurgulanmas her iki romann da polisiye yann zayflatr gibi grnse de aslnda tam tersi bir durum ortaya kar. Melek Teyzenin bir ev kadn olarak amatrce yapt aratrmalar polislerden daha etkilidir. Dolaysyla sular bir ev kadnnn aydnla kavuturmas ok daha etkileyicidir. Romanlarda Melek Teyzenin ne kmasyla birlikte polis tekilat da geri planda kalr. Bylece Melek Teyze romandaki temel kiilik haline gelmitir. Melek Teyzenin ikinci maceras olan Yrek Sken Cinayetleri176 ise organ mafyasnn iledii cinayetleri ele alr. Meki adl bir mafyacnn cesedi kafas kesilmi ve i organlar karlm halde bulunur. Ardndan Kurtulu adl birinin cesedi de ayn biimde bulununca Melek ok sevinir. Melek i organlarn kayp olmasndan phelenerek organ mafyas ile balant kurar. Melek tm olaylar Selahattin adl mafyacnn organize ettiini renir. Selahattin ve sevgilisi olan Denizin olduu evi izlemeye alr. Deniz banyoda iken telefonuna bir mesaj atarak Selahattinin ondan phelenmesini salar. Ancak i bu kadarla kalmaz ve Selahattin, Denizi ldrr. Melekle beraber gelen polis memuru Tevfik de Selahattini ldrr. Melek eve girip Denizin telefonundaki mesaj siler. Melek Teyze polisiyelerinin en nemli yan mizahn youn kullanmdr. Polisiye olaylar olurken Melek ve evresindekilerin balarndan srekli komik olaylar geer. Dier polisiye eserlerde mizah ok az yer alrken Melek Teyze polisiyelerinin tamam mizahla doludur.
176

aan Dikeneli, Yrek Sken Cinayetleri: Bir Melek Teyze Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar- Maceraperest Kitaplar, 2006.

333

Meleke yardm eden Talat sk sk dayak yer. Ama kabadayl da elden brakmaz. Dayaktan baylmak zereyken bile karsndakine kafa tutar. Oul, iri cssesi ile en gz kara adamlarn bile korktuu ve dayak yedii biridir. Kimi zaman olaylar traji-komik bir hal alr. Yrek Sken Cinayetlerinde Talatn arkada Ekremin bbreinin Mfik Bey adnda birine takld belirlenir. Mfik Beyin evine bbrei istemeye gittiklerinde adam, Ekreme yklce bir para nerir. sizgsz takmndan olan Ekrem de bu teklifi kabul eder. Yazar mizahi yapy desteklemek iin ive taklitlerini de ska kullanr. Romanlardaki kiiler kendi yrelerinin iveleriyle konuurlar. Bu sayede Melek Teyze polisiyeleri, okuru, kitap okuduu hissinden koparp ard ardna gelen polisiye olaylar ve komik sahnelerle gerek hayatn hzl temposunda ilerledii hissini uyandrmaktadr. Gnlk hayatn ne kt polisiyelerde okurla yazar arasndaki yar geri plana atlr hatta tamamen yok edilir. Bu tr eserlerde nemli olan katilin bulunmas deil, bu srada yaanan maceralardr. lk macerasnda Melek Teyze katili bulur ama onunla ilgili hibir bilgi vermez. kinci kitapta da deliller, ipular deil, Melek, Oul ve dier kahramanlarn balarndan geen maceralar ne kar. Bu yanyla Melek Teyze polisiyeleri geleneksel polisiye izgisinden uzaklam, polisiye trne, mizah ve hareketin ne kt yeni bir yaklam kazandrmtr. Melek Teyze polisiyelerinde cinayetlerin sradanlatrlmas dikkat ekicidir. ok sayda insan ldrlr ancak bu lmler Melek Teyzenin aratrmalarnn nesnesi haline getirilerek duygudan arndrlr. Genel olarak dier polisiyelerde de ayn durum sz konusudur. Ernest Mandel polisiye romanlarda gz arpan bu durumla ilgili olarak unlar aktarr:
Polisiye romanda lm insann yazgs olarak ya da trajedi olarak ele alnmaz. lm orada bir soruturma nesnesi haline gelir; yaanan, ac ekilen, korkulan ya da karsnda savalan bir ey deildir. Tehir edilecek bir ceset, analiz edilecek bir ey haline gelir. lmn eylemesi, polisiye romann bizzat can damardr.177

Polisiye romanlarn ilk ortaya knda mutlak akln ortaya konma abas aradan ok uzun zaman gemesine ramen devam etmektedir. Gerek yerli gerek
177

Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, ev: N. Saraolu, stanbul, Yazn, Yay., 1996, bs. 2, s. 62.

334

Batl polisiye eserlerde cinayet, titizlikle aratrlp aklc bir sonuca varlacak bir vaka olarak ele alnr. Amatr dedektifler arasnda yabanc uyruklu olanlara da rastlanr. Esmahan Aykolun yazd Kati Hirel polisiyelerinde dedektiflie soyunan kahraman bir Almandr. Kati on yldr Trkiyede yaamaktadr. 44 yandadr. Cep telefonu kullanmay sevmez. Kuledibinde polisiye kitaplar satan bir dkkn vardr. Ailesi de kinci Dnya Sava srasnda Trkiyeye gelmi ve sonra geri dnmtr. Polisiye romanlar ok seven bir amatr dedektif olarak Kati evresinde bu tr olaylar olduunda frsat karmaz. Kati, ilk macera olan Kitap Dkkannda178 Almanyadan eski arkada Petrann da phelileri arasnda olduu bir cinayet vakasn aratrr. Petra bir film ekibiyle birlikte Trkiyeye film ekimi iin gelmitir. Daha ekimler balamadan Alman ynetmen Kurt Mller ldrlr. Kati olay aratrmaya balar. Petrann daha nce bir ocuu olmu, olu 6 yanda iken bir adamla giderken grlm, sonrasnda ise cesedi bulunmutur. Kati, Almanyadaki balantlarn da kullanarak, bir dnem Avrupann farkl yerlerinde ocuk cesetleri bulunduunu ve polisin, bu konuyla ilgili olarak Kurt Mllerin peine dtn renir. Kurt Mller ve iinde olduu ete ocuklar suistimal etmi ve videoya kaydederek grntleri satmtr. Kati bu srada Doulu bir aileye mensup olan Mesut Mumcu adl bir mafyac ile de tanr. Mesut Mumcunun evinde hizmetilik yapan kadnn ocuu da ayn ekilde ldrlmtr. Kati, Kurt Mllerin Petra tarafndan film ekimi iin Trkiyeye getirildiini ve Mesut Mumcunun kz kardeinin de iinde olduu ete tarafndan intikam amacyla ldrldn renir. kinci maceras olan Kelepir Evde179 ise Kati satn almak istedii evde oturan Osman Karaka adl mafyac ile kavga eder. Daha sonra Osman bacandan vurulup ldrlnce polis Katiyi sorgular. Kati, yine olayn peine der. Bu srada bir de yal kadn ldrlr. Kati, kadnn, Osmann ld evin karsnda oturduu iin kadnn grg tan olmas nedeniyle ldrldn anlar. pularn birletirerek belediye bakan yardmcs Temel Ekiye ular. Temel Eki bir emlak ii yapt Osmanla para konusunda anlaamadklarn ve tabancasyla onu bacandan vurup katn syler. Kati, Osmann eski sevgilisi Habibenin olay srasnda oraya geldiini, Osmann telefonunu alarak yardm istemesini
178 179

Esmahan Aykol, Kitap Dkkan: lk Kati Hirel Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2001. Esmahan Aykol, Kelepir Ev: Bir Kati Hirel Polisiyesi:2, stanbul, Merkez Kitaplar, 2007.

335

engellediini kefeder. mitir. Yal kadn ise Temel tarafndan grg tan olduu iin ldrlmtr. Kati, Habibeye, bildiklerini kimseye sylemeyeceine dair sz verir. Bylece Habibe kurtulur. Kati Hirelin her iki macerasnda da gerek sulular ya da su ortaklar yakalanmaz. Kati, amatr bir dedektif olarak aslnda polise yardm etmesi gerekirken insani gerekelerle bunu yapmaz. lk macerada, ocuklarn kaybeden annelerin durumu onu ykar, ikincisinde ise Habibe adl kadnn Osmandan ektiklerine zlr. Dier amatr dedektifler katilleri yakalamak iin bir hrs duyarlarken Katinin olaya ynelik ilgisi merak dzeyinde kalr. Kati, suu aydnlatmak peinde deildir, merakn tatmin etmek istemektedir. Katinin suu aratrmas srasnda amatrlnden kaynaklanan baz eksikler ise polis komiseri Batuhan araclyla giderilir. Osman Karakan ldrlmesi olaynda cinayet aletinin toplu bir tabanca olduunu renen Kati, bu tabancann dierlerinden farkn Batuhana sorar. Bylece gerek anlamda bir amatr olduunu ortaya koyar. Batuhann ilevsel olduu bir baka nokta ise polisiye bilgileri romana katmaktr. Bu sayede Katinin amatr aratrmasnda ortaya kan eksikler giderilir. Romanda, Batuhan ve Kati yzeysel bir iliki yaarlar. Bu iliki sayesinde Batuhan sk sk romana girip kar ve polisiye bilgileri okuyucuya tar. Kati amatr bir dedektif olduu iin polisle ibirlii yapmas, profesyonel dedektifleri gibi meru yollardan bilgi toplamas sz konusu deildir. Burada devreye giren Batuhan romandaki polisiye eksikleri tamamlar. Esmahan Aykol, Kati Hirel araclyla Trkiyeye dardan bakar. Trklerin yaaylarn, adetlerini dnyaya baklarn bu gzle eletirir. Kimi yerlerde ise Alman adetlerinin olumsuz yanlarn anlatr. Kati Hirel polisiyelerinin en nemli yan bu yabanc bakdr. Bu yolla, en sradan gibi grnen gnlk yaam eylemlerinin tuhaf yanlar ortaya konur. rnein Trklerin ikili ilikilerde Almanlardan farklarna deinir. Her iki romanda da Katinin okuyucuyla konumaktadr. Kimi yerlerde bunu ok daha aka ortaya koyar. rnein ilk macerasnda bir durumu anlatrken trtl benzetmesi yapar. Hemen ardndan okuyuculara bir e-posta adresi verir ve benzetmeyi beenmeyenlerin bu adrese mesaj yazmalarn isteyerek postmodern bir tutum taknr. Klasik polisiyelerde dedektif ile okuyucu, kurallar trn kendisi tarafndan belirlenmi bir yar iindedirler. Bu yar srasnda aralarnda herhangi bir iletiim gereklemez. Katinin maceralarnda ise dedektif aslnda okuyucunun 336

yannda olduunu ispatlamaya alr. Kati sradan bir i yapan sradan bir kadndr. Klasik dedektiflerin kendilerine zg alkanlklar onda yoktur. Kati, okuyucuya benzer. Okuyucu ile ba kurmaya almasnn nedeni de budur. Gnlk hayattaki fazla merakl bir tip olarak olaylar aratrr.

d. Profesyonel Dedektifler
Polisiye trnn bir baka dedektif modeli ise profesyonel olanlardr. Profesyonel dedektifler polisiye soruturmalar bir i olarak yaparlar. Gerek anlamda bir profesyonel dedektifin kendine ait prensipleri vardr. Bu prensiplere aykr olmad srece iine duygusall kartrmaz. 1980 sonras polisiye romanlarnda profesyonel dedektif saysnn amatr ve sradan insanlardan oluan dedektiflere gre daha az olduu dikkati ekmektedir. Bunun yazara ve piyasaya ynelik nedenleri olduu anlalmaktadr. Yazarlarn profesyonel dedektif yaratmadaki isteksizliinin temel nedeni bu trden bir kiilik yaratmann gldr. Kendine has yaam stili olan ve bunu her macerada uyumlu biimde ortaya koyacak bir dedektif modeli, karlalan kimi durumlarda sorun yaratabilmektedir. Dedektifin her durumda benzer tepkileri vermesini salamak ve bunu okuyucu nezdinde inandrc klmak balbana bir sorundur. Ticari olarak da bu trden bir kiiliin, Sherlock Holmes gibi okuyucu tarafndan sahiplenilip sadakatle takip edilmesi her zaman mmkn deildir. Bu nedenlerle profesyonel dedektif yaratmak hem zor hem riskli bir i olagelmitir. Yakn dnem profesyonel dedektiflerinden en ok tannan Celil Okerin yaratt Remzi naldr. Celil Oker 1999 ylnda Kakts Kahvesi tarafndan organize edilen polisiye roman yarmasnda birinci olduktan sonra polisiye edebiyatn en nemli isimlerinden biri haline gelmitir. Remzi naln kiilii, olaylar karsndaki tavrlar gzden geirildiinde Amerikan sert dedektiflerine (hard-boiled) benzerlii dikkat eker. A. mer Trke bu tr romanlardaki dedektif tiplemesi ile ilgili olarak unlar syler:
Bu tipleme Dashiel Hammett ile temelleri atlan, biraz umursamaz, bugnk deyimle biraz cool, genellikle maddi sknts olan ama paraya da pek nem vermeyen, yeri geldiinde silahna davranmaktan ekinmeyen mao dedektif izgisidir.180
180

A. mer Trke, Yeni Polisiye Diziler, Yine Eski Kalplar, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:5, ubat 1998, s. 3.

337

Hard Boiled kahramanlar sulular kovalarlar, ama aradklar yce adaletin tecelli etmesi deildir. leri ya da yararlar bunu gerektirdii iin hareket ederler. Polisler, siyasiler, yarglar, savclar sululardan farkl yntemler kullanmazlar ve ahlaken daha iyi olarak grnmezler, onlar da toplumsal yozlamadan nasiplerini yeterince alm insanlardr.181

Remzi nal da Amerikal meslektalar gibi yalnzdr. Ak hayat hemen hemen yoktur. Bin Lotluk Ceset adl macerasnda Yldz Turanl ona yaklanca uzak durur, eve gidip bilgisayarda uak simlasyonu oynar. Kadnlar karsnda ezilmez, onlara cinsiyetlerinden tr farkl davranmaz. Hayat baarszlklarla doludur:
u Hava Kuvvetlerinden mstafi, THYden kovulma, kendisine saygs olan hibir frequent flyern adn bile duymad sekizinci snf charter irketlerinde bile tutunayamayan, sayenizde Ms Flight Simulatorun Cessnasn bile adam gibi indirmekten aciz, eski pilot, ex-kaptan, nev-zuhur zel dedektif Remzi nal.182

Remzi naln kendine has bir yaam tarz vardr. Sradan insanlarn hayat ona ok uzaktr. Eski moda biri olduu iin cep telefonu yoktur. Kendisine verilen adres ve telefonlar hafzasna kaydeder. Srekli ask suratldr. Her gn bol miktarda kahve ve sigara tketir. Buzdolab her zaman botur. Acktnda ya hazr yemek ister ya da mikrodalga frnda stt pizzalarla geitirir. Edebiyat ve mzie hi ilgi duymaz. Bu alanda tek taknts Moollar grubudur. Onlarn da eski bestelerini sever. Tek hobisi bilgisayarda oynad uu simlasyonudur. lerlemeye balayan ya nedeniyle Aikido ve nefes egzersizleri yapar. Remzi naln ofisi yoktur. bulabilmesinin salayan en nemli ara evindeki tele-sekreteridir. Reklmc olan bir arkada ona srekli yeni mteriler getirir. evresi geni olan bu arkadann byk yardmn grr ama hibir macerada adn vermez. Ketum bir kiilii vardr. Bu nedenle maceralarndaki birok ayrnty okuyucudan saklar. Her i iin farkl cretler ister. Bu fark da hayatndaki olaylardan kaynaklanmaktadr. rnein Rol alan Cesetde apartmana olan borcunu on bele arparak belirler. Son Cesette ise yeni alaca bilgisayarn fiyatn onla arpp yzde elli ekler. Kar-kocalarn birbirlerini aldatmalar gibi ileri
181

A. mer Trke, Bir polisiye akm: Hard Boiled, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:5, ubat 1998, s. 15. 182 Celil Oker, Bin Lotluk Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2000, s. 37.

338

adice bulduu iin kabul etmez. e ktnda sk sk Lizbon maymuncuunu kullanr. Dedektiflik Trkiyede yeni bir meslek olduu iin polisler onlara iyi gzle bakmamaktadr. Bu nedenle rnein bir ceset bulduunda Polis mdat (155) telefonunu arayarak kimliini belirtmeden ihbar eder. Remzi nal maceralarnda olaylar hep orta ve st snflar arasnda geer. Borsaclar, siyasetiler, irket sahipleri, ksacas, srekli olarak, maddi durumu iyi olan insanlarn arasnda gezinir. stanbul, birok ynyle romanlarda sahne grevi stlenir. Mterilerinin ekonomik gleriyle doru orantl olarak Nianta, Etiler gibi semtler ska anlatlr. Kramponlu Ceset183 adl macerasnda Remzi nal futbol dnyasndaki bir ike olayn aratrr. Karasu Gnesporun sahibi lhan Karasu futbolcularna ike teklifi yapldndan phelenmektedir. Bu srada Yldrm adl bir gazeteci ve Muharrem adl bir futbolcu ldrlr. Remzi nal, lhan Karasunun olu ile nianl olan Dilek Aytarn ihanetinden phelenildii iin gazeteci Yldrmn onu izlemekle grevlendirildiini renir. Yldrm bir defile gecesi Dilek Aytar tarafndan patlatlan mantar tabancasndan korkarak kalp krizinden lmtr. Futbolcu Muharrem ise antaj yapt iin Dilek Aytar ve sevgilisi kaleci Zafer tarafndan ldrlmtr. Bin Lotluk Cesette184 Remzi nal bir borsa arac kurumunda ilenen cinayeti zmeye alr. Zeynep Kad adl kadn ldrlmtr. Remzi, cinayetin, irketin rakiplerine bilgi aktaran sekreter Nimet ubuku tarafndan ilendiini ortaya karr. Bu macerann en nemli yan, Remzinin, psikolog olan Yldz Turanl ile bir ilikiye balam olmasdr. Remzi her zamanki tavr ile ilikiden kamay yeler ancak Yldz bu konuda kararldr. Son Ceset185 adl romanda Remzi siyaset dnyasnn iine girer. Bir partinin stanbul yneticilerinden olan Kadir Glerin ei Muazzez Gler ldrlr. Kadir Gler, Sinan Bozacolu adl birinin katil olduundan emindir ve Remziden onu bulmasn ister. Remzi, Muazzez Glerin yllar nce kocasnn siyasi rakiplerinden birini ldrttn renir. ldrlen adamn olu Cenk Bozer ise Muazzez Hanmn bilgisayar irketinde almaktadr. Cenk, babasnn intikamn almak iin Muazzez Hanm boarak ldrmtr. Romann son sahnesinde Cenk, Remzinin
183 184

Celil Oker, Kramponlu Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005. Celil Oker, Bin Lotluk Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2000. 185 Celil Oker, Son Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2004.

339

evine gelerek silah eker. Remzi zerine atlaynca silah patlar ve yaralanr. Komular tarafndan hastaneye yetitirilir. Cenk Bozer de adalete teslim edilir. Remzinin silahla yaraland tek maceras Son Cesettir. Bir apka Bir Tabancada186 Nurullah Sert bir gn anszn lnce olu durumdan phelenerek Remziyi tutar. Remzi olay aratrrken iki kii ldrlr. Romann sonunda Agahta Christie sahnesi oluturarak herkesi bir araya toplayp aratrmalarnn sonucunu aklar. Nurullah Bey kendiliinden lm ama olu Noyan Sert baz ilalar vererek onu ldrmeye teebbs etmitir. Ayrca Noyan Sert, babasna verdii ilalardan haberdar olan Doktor Mustafa Szer ve kendi yardmcs Sleyman ieki de ldrmtr. Nurullah Bey ise olunun evirdii oyunlar bildii iin kapcnn nikhsz karsyla gizlice evlenmi ve tm mal varln onun zerine geirmitir. Remzi nal bu macerada artk yorgun bir dedektiftir. Yaad olaylardan hem yorulmu hem de bkmtr. Bu nedenle dedektiflii brakmaya karar verir. Kendisine srekli bu ii brakmasn syleyen Yldz Turanlnn hakl olduuna karar verir. Onunla bulumay kararlatrr ve Remzi nal maceralar sona erer. Remzi nal yakn dnem polisiye edebiyatmz iindeki en nemli kiiliklerden biridir. Kendine has tavrlar, hayat pek ciddiye almay, su ve parann bir arada olduu bir dnya ierisinde bunlara bulamadan yaamaya almas onu ayrks bir dedektif yapar. Remzi nal polisiyeleri, yalnz erkeklere ait bir dnyann yksdr. Kadnlar bu ykde kurban ya da sulu olsalar da hep geici birer varlk olarak grlrler. Kadnlar aalanmaz ama ardndan koulacak kiiler olarak da grlmez. Remzi bu nedenle son macerasna kadar Yldzn nerilerini reddetmitir. Celil Oker yaratt bu aykr insan ve dedektifiyle Trk polisiye edebiyatnn en nemli rnlerinden birini oluturmutur. Remzi naln bir baka zellii bireysel yaamnn n plana kmas, bu yanyla Trkiyede yaanan deiime uyumlu bir kiilik olmasdr. Remzi naln akrabalar yoktur ve ok az sayda dostu vardr. Genellikle yalnz bir hayat srer. Batl sert dedektifler gibi bu yalnz yaam sevmektedir. evresindeki insan says hibir macerada artmaz. Yeni dostlar edinmeye almaz. Kendi hayatn srerken

186

Celil Oker, Bir apka Bir Tabanca: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005.

340

sk sk baarsz olduunu dnr. Ancak bundan dolay kendine acmaz. Olaylar olduu gibi kabul eder. Remzi nal polisiyelerinde dedektif sk sk iddete maruz kalr. Ancak bu olaylar ok kanl biimlerde sonulanmaz. Cinayetler ilendikten sonra Remzinin yapt aratrmalar ileri noktalara vardnda katil veya onun evresindeki insanlar Remziye saldrrlar. Remzi bunlarn bir ksmndan kiisel yetenekleri ile kurtulurken kimilerinde ise yaralanr. Gerek hayattakine benzer biimde Remzi de kimi olaylarda stn durumda iken kimilerinde rakipleri tarafndan ezilir. Bu yanyla Remzi sper bir dedektif deildir. Dayak yese bile iini iyi yapmaya alan, bu yoldaki tehlikelere aldrmayan bir kiiliktir. Remzi hrsl biri deildir ancak inand konularda tehlikelere aldr etmez. Tm kendine has zellikleri ile Remzi nal son dnemin en k aklda kalan dedektiflerinden biri olarak kendini gstermitir. Remzi nal serisinin baars nedeniyle ilk kitap olan plak Ceset Kltr Bakanl tarafndan hazrlanan TEDA (Trk Edebiyatn Dar Ama) projesine dhil edilmesini salamtr187. Bylece Ahmet mitin Beyolu Rapsodisi adl romanyla birlikte iki Trk polisiyesi yabanc dillere evirimle imkan bulmutur. Hakan Karahann yazd Feramuz Gvenlik Maceralar da profesyonel bir dedektif olan Sinan Dorukanla ne kmaktadr. Sinan Dorukan, aslnda, sadece dedektiflik yapmaz, gvenlik ileri de alr. Arkada Attila Yldrm ile birlikte Feramuz Gvenlik adl bir irketi ynetirler. irket nemli kiileri koruma, byk konser ve toplantlarda da gvenlik hizmetleri verme gibi iler yapmaktadr. Feramuz Gvenlik Maceralar baladktan sonra ise dedektiflik grevi ne kar. Sinan Dorukan 44 yanda eski bir bankacdr. Bu yanyla yazar Hakan Karahann hayatyla benzerlik gstermektedir. Sinan bankacl braktktan sonra Uzak Douya gitmi ve bir yl dv sanat ve felsefesi hakknda eitim almtr. Bu nedenle ok iyi Aikido yapar. Bu yanyla dier dedektif tiplere, Burak Veral ve Remzi nala benzer. Her macerasnda Aikido felsefesiyle ilgili bilgiler aktarr. zellikle 19 adl macerasnda Aikido geni yer tutar. Dier dedektifler gibi Sinan Dorukan da hi evlenmemitir. Srekli olarak Marlboro ve JB ier. Remzi nal gibi

187

Efnan Atmaca, evrilecek 20 Trke Eser, Radikal Kitap, Yaym Tarihi: 03/07/2005 (evrimii) http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=157566 (Eriim Tarihi: 20 Mays 2009.)

341

Sinan Dorukan da hayat ok ciddiye almaz. Her ey olacana varr anlay ile hareket eder ama elinden geleni yapmay da ihmal etmez. Sinan Dorukann maceralar 19la balar ve dier iki kitapta devam eder. Bu yanyla aslnda kitap da tek bir macerann yksdr. 19188 adl ilk macerada olaylar sradan bir kayp yks ile balar. Uluslar aras i yapan bir finans irketinin sahibi Spencer Dariusun adamlar Feramuz Gvenlike gelerek Gheorghe Stoicescu adl bir Romen vatandan bulmalarn isterler. Sinan bu sralarda, psiik gleri olan Carla adl bir kadnla tanr ve zamanla ona k olur. Carla, Dariusun arad Gheorghenin kzkardeidir ve asl ad Mischadr. Anneleri 1976 ylndan Darius tarafndan tecavze urayp ldrlnce iki karde intikam almak istemilerdir. Bu amala, Dariusun, borsaya ynelik speklasyon planlarn engellemeye almaktadrlar. Sinan, saf deitirir ve Carla ile kardeini korumaya balar. Romann sonunda Dariusun katillerinden olan Shioda ve adamlar onlarn bulunduu eve saldrnca atma kar. Sinan yaralanr ama Attilann yardmyla hepsini ldrerek iki kardei kurtarr. kinci macera olan Azrailde189 ise Carla Romada karlr. Sinan olayn ardndan Darius iin alan Tetik Vito adl bir mafyacnn olduunu renir. talyaya gittiinde Vitonun adamlar tarafndan karlarak ikence yaplr. Sinan asl bulunduu ipten kurtulup intikam almaya balar. Bu arada orta Attila da Brkselde Trk askerlerinden oluan ASIT (Army Security Intelligence Team) timiyle buluur. ASIT, lkeye ynelik ekonomik tehditleri aratrp mdahale eden bir gruptur. Dariusun Trk borsalarnda yapmak istediklerinden haberdar olduklar iin Feramuz Gvenlikle ibirliine girerler. Sinan, Tetik Vitonun evine kanl bir baskn dzenler, atma srasnda ASIT timi de helikopterle yardma gelir. Sinan, yanllkla Carlay vurur. Tetik Vito ise Attila tarafndan ldrlr. nc macera olan Kyamet Haritas: Kbrsta Son Perde190de Carla bir yldr komadadr. Sinan, onun kalbinin durduu gn silahla intihar etmeye karar vermitir. ASIT grubundan iki kii Darius tarafndan ldrlm Esra adl bir kz da karlmtr. ASIT, Esrann kurtarlmas iini Sinana verir. Darius bu macerada
188 189

Hakan Karahan, 19: Bu Bir Feramuz Gvenlik Macerasdr, stanbul, Alfa Yay., 2004. Hakan Karahan, Azrail: Bir Feramuz Gvenlik Maceras, stanbul, Alfa Yay., 2005. 190 Hakan Karahan, Kyamet Haritas: Kbrsta Son Perde, stanbul, Altn Kitaplar, 2007, bs.2.

342

kirli ilerini, Yunan 17 Kasm rgt yesi Stavros adl bir militana yaptrmaktadr. Stavros, Esray kararak Kbrsta paravan olarak kullanlan bir hayvanat bahesine saklar. Sinan, Kbrsa giderek Esray kurtarr. Darius ise buna karlk Stavrosu Ankaraya gnderir. Stavros, Trk Cumhurbakanna bir suikast dzenleyerek ehit eder. Ordu ynetime el koyar. Genelkurmay bakan Kbrs ve Kuzey Irak alacaklarn ilan eder. Bylece srailin plan tutmayacak ve Trkiyeyi blemeyecektir. Roman bu haliyle sona erer. Feramuz Gvenlik maceralarnn en dikkat ekici yan polisiye maceralar olmasdr. Dier dedektiflik hikyeleri gibi sadece delil toplayp suluyu ortaya karmakla yetinmez. 19daki ilk aamadan sonra sulular zaten bellidir. Bundan sonra Sinan ve onu destekleyenlerin yapaca i bu kiilerin stne gitmektir. Polis olaylara hi dhil edilmez. Dolaysyla polisiye edebiyatmzda eine az rastlanan bir maceralar dizisi ortaya kar. Kimi zaman bu maceralar yine eine az rastlanacak biimde ok kanl olur. Onlarca insan atmalarda ldrlr. Klasik polisiye romandaki gizemli bir sua dayanan yk, yerini, kesintisiz harekete brakr. Bu kadar hzl maceralar Hakan Karahandan baka, zellikle Osman Aysunun casus romanlarnda ortaya kmaktadr. Yakn dnem polisiye edebiyatnn bir baka yenilii de budur. Eine ancak Hollywood filmlerinde grlen trden bir hareketlilik ve iddet ortam da polisiye edebiyatn ierisinde gittike g kazanmaktadr. Bunun en nemli nedenlerinden biri ise televizyonun etkisidir. Televizyon banda geirilen saatler bakmndan dnyada st sralarda olan Trk insan ok sayda iddet dolu sahneye ahit olmaktadr. izgi filmlerden sinema filmlerine kadar birok yerde karlalan iddet, zamanla seyirci iin vazgeilemez olmutur. Ayn kitleyi oluturan okuyucular iin de durum ayndr. Popler roman okuyucusu srekli daha fazla iddetin olduu sahneler beklemektedir. Popler romanc ise kitap piyasasnda hatr saylr bir yere gelebilmek iin okuyucunun beklentilerine cevap vermek zorundadr. Bu nedenle okuyucularn iddete ynelik beklentileri popler edebiyat rnlerini ekillendirmektedir. Klasik dedektif romanlarnda ok az grlen iddetin giderek artan biimde yeni dnemin dedektif romanlarnda grlmesinin temel nedeni bu genel grnmdr. Serinin ilk roman olan 19da tm kiilikler ve gelimekte olan srece dair bilgiler verilir. Sinann Carlaya k olmas romann temel konularndan biridir. Bu iliki ilerlerken bir yandan da Dariusun evirdii kirli ilere dair bilgiler verilir ve

343

onun hrslar iin yapabilecei canice tavrlar rneklendirilir. Ayrca Sinann kiilii de bu macerada ayrntl biimde ortaya konur. yilerin ve ktlerin son sahnedeki atmas okuyucunun bekledii mutlu sonun iki ayr yoldan gereklemesi anlamna gelmektedir. Popler romanlarda okuyucularn duygularna hitap etmek byk bir nem tad iin roman boyunca okuyucuda biriken gerilim bir ekilde mutlu biimde sonlandrlmas gerekmektedir. 19un son sahnesinde cinayetleri ile nl Shiodann ldrlmesi okuyucunun bekledii mutlu son asndan nemli bir olaydr. Romandaki en acmasz karakter bu atmada hak ettii cezay bulur. Romanda mutlu sona dair bir baka gelime ise Sinan ve Carlann birbirlerine k olmasdr. Sinann ilgisi ile balayan ve Carlann cevab ile devam eden ilikileri boyunca her ikisi de uyumlu bir ift grnmndedir. Sinann paray gzden kararak Carla ve kardeinin tarafna gemesi, onunla zdeleen okuyucunun rahatlamasn salar. Sinann yan banda duran okuyucu iyi tarafta olmann huzurunu hissetmektedir. Carla ile olan ilikisi Sinann duygusal, kadna ve aka nem veren kiiliini ortaya karmtr. Sinan, romann banda hayata bo vermi, rastgele yaayan biri gibi grnrken Carla sayesinde insani ynden zenginlemitir. Bu aamadan itibaren kendinden ok bakalarn dnen, fedakr bir dedektif olmutur. Sinann bu tavr onu geleneksel dedektiflerden ayrmaktadr. Polisiye edebiyatn genelinde dedektifler, dier insanlarla ilikileri araclyla deil, kendi alkanlklar ile tanmlanrlar. evler, yemek yapma, giyim zevki, dedektifin bireyselliini, dier insanlardan farkn ortaya koyar.191 Sinan ise devam eden maceralarnda Carlay byk bir akla sever ve hatta onun iin lm bile gz alr. Serinin ikinci roman olan Azrail ise artk okuyucular iin tandk olan kiilerin maceralarnn devamn anlatmaktadr. Azraili dier maceralardan ayran temel fark Bosna sahnesi ile ortaya kar. Sinan, Carlay karan Tetik Vito hakknda aratrma yapmak zere Bosnaya gider. Bundan sonra kitabn genie bir blmnde Bosnada yaanan sava ve Batl devletlerin bu savaa etkileri anlatlr. Bireysel yklerle, yaanan dramn bykl ortaya konur. Yazar, Bosna ile ilgili

191

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 62.

344

yazlan eserlerden faydalanarak romana katt bu blm araclyla sradan polisiyelerin dna kar. Bosna sava etkileri gnmzde de devam eden ok nemli olaylardan biridir. Bu sava srasnda yaanan insani sorunlar gnmzde halen tartlmaktadr. Yazar, talyada geen ikinci maceraya Bosnay da alarak polisiye aratrmay farkl bir boyuta eker. Sinan, Bosnada geen gnlerinde insanlarn savaa dair pimanlklarn, aclarn grr. Bundan daha nemlisi Batl lkelerin bu lke zerinde oynad oyunlara dair bilgiler alr. Bosnann anlatld blmler Feramuz Gvenlik maceralarnn siyasal kurguya doru kayacann iaretleridir. Nitekim son macerada polisiye yk geri plana kayacak ve dnyadaki g paylam konusu ne kacaktr. Azrailde Aikido felsefesi geni yer tutmaktadr. Sinan, mafyaclarn ikencesine maruz kaldnda bu felsefi yaklam sayesinde hayata tutunur; bir parman kestikleri halde, byk ac ekmesine ramen, kurulan tuzaktan kurtulmay baarr. Romanda anlatlan konunun renklendirilmesi amacyla yardmc kiiliklerden de faydalanlr. Eserin ilk sahnesinde Sinann bir mafyacy ldrmesine ahit olan Marina adl kadn bu olaydan ok etkilenir. lerleyen sayfalarda Sinann lokantada mafyaclara saldrmasn da yakndan izlemek zorunda kalan Marina tm olanlar bir iaret sayarak monoton hayatn deitirmeye karar verir. Marina romanda ilevsel bir kiilik deildir, ancak onun aracl ile okuyucu iddet sahnelerini baka bir adan grme olana kazanr. Okuyucu, olaylarn sadece heyecanl maceralar olmadn, evredeki insanlarn dehete kaplmasna yol aan eylemlere dntn fark eder. Sinann iddet eylemleri, bu yolla, gnlk yaama olan etkileriyle, o yaamn ierisinde verilmitir. Bylece iddetin kendisinin n plana kmas ve d dnyadan bamsz biimde sergilenmesi engellenmi olur. Okuyucu kendisinin de iinde bulunduu dnyada gerekleen bir dizi olayla kar karya olduu yanlsamasn yaar. Sonuta gerek hayattakine benzeyen bu sahneler heyecann dozunun artmasna neden olur. Okuyucunun popler romandan bekledii duygusal doyum bu ekilde giderilmitir. Feramuz Gvenlik maceralar Kyamet Haritas ile devam eder. Bu romanla birlikte polisiye yk giderek bir siyasal kurguya dnr. nceki kitaplarda ortaya konulan kanl karlamalar bu romanda yerini, ABD, AB, Trkiye ve Orta Dou ilikilerinin geni biimde tartld toplantlara brakr. Kitabn neredeyse yars 345

ASIT grubunun Dolmabahe Sarayndaki toplantlarna ayrlmtr. Sayfalar boyunca sren anlatmlar aracl ile Trkiyenin Batl devletler tarafndan nasl embere alnd, hangi yollarla smrgeletirilmeye alld anlatlmaktadr. Ancak sadece Trkiye ile yetinilmez, kresel lekteki paylam savalarna da yer verilir. Kyamet Haritasnda 17 Kasm terr rgt araclyla Trkiye Cumhurbakanna dzenlenen suikaste de yer verilir. Stavros adl terristin yapt bu eylem neticesinde ordu ynetime el koyarak lke snrlarn geniletme karar alr. Tm bu anlatlanlar, serinin, nc romanda tamamen siyasal kurguya dntn gstermektedir. Yazar, sradan, polisiye bir olayla balatt maceralarn snrn genileterek birok devletin iinde bulunduu ekimeleri konu edinmitir. Sinan, ilk macerada Dariusla kendi bana mcadele ederken, ikinci kitapta ASIT grubu ile tanm, ncde ise ASIT grubunun faaliyetleri ierisinde yer alarak yeteneklerini onlarn yannda deerlendirmeye balamtr. Feramuz Gvenlik serisi polisiye edebiyatla siyasal kurgunun kesiimini baarl bir ekilde ele almasyla farkllk yaratr. Temelde birbirinden farkl olan bu iki trn olaylar gelitike siyasal kurgu lehinde evrilmesi dier polisiye edebiyat rnlerinde grlmeyen bir yaklamdr. iddet unsurunun ne kt bir baka polisiye eser ise Sadk Yemniye ait olan Amsterdamn Gl192 adl romandr. Sadk Yemni romannda, uzun sre yaad Hollanday mekn olarak kullanmtr. Romanda polisiye olaylarn yan sra Hollandallar ile yabanclarn ekimelerinden ve Trk ailelerin sorunlarndan da bahsedilmektedir. Orhan Demir adndaki dedektif karakteri de bu lkede yaayan bir Trktr. Orhan Demir, evresinde, rak imeyen bir Trk olarak dikkat eker. Aslen TV programlar hazrlayarak geinmekte ama arada i karsa dedektiflik de yapmaktadr. Bu tr olaylarda en byk yardmcs, titiz olduu iin Mikrop lakabyla tannan Halildir. Romann banda, Hollandada yaayan Sabri Somut, 18 yandaki kz kaybolunca Orhan Demiri tutarak aratrmasn ister. Orhan, Selma ve arkadalarnn aznlklara kar ayrmcl deifre etmek iin Glgeler adl bir grup
192

kurduunu

renir.

Daha

sonra,

Glgeler

grubunun

amalarn

Sadk Yemni, Amsterdamn Gl, stanbul, Everest Yay., 2003, bs.2.

346

gerekletirmek iin soygun yaptklar ve bu soygunda ellerine geen kokaini Brkselde pazarladklar ortaya kar. Bu ii yapan Levent adl arkadalar mafya tarafndan ldrlr. Fehmi adndaki dier arkadalarnn kumarda borland mafya elemanlar da grubun dier yelerinin peine derek paray ele geirmek ister. Ancak tm bu silahl, atmal ortama ramen Selmann lmnn srr baka bir yerde ortaya kar. Orhan Demir kzn annesi Anitay sktrarak Selmann yerini renmeye alr. Anita bir tartma sonras, geinemedii kznn bana heykelle vurarak ldrdn ve cesedi soutucuya sakladn itiraf eder. Orhan cesedi ve yanndaki paralar bulur. Glgeler grubunun sonunu getiren paralarn sahte olduu anlalr. Sadk Yemninin eseri klasik polisiyeler gibi bir gizemle balar. Orhan Demir ii ilk aldnda iyi bir dedektif gibi aratrmalar yapar. Her trl ayrnty deerlendirmeye alr. Selmann evine girdiinde lavabodaki kllara kadar her eyi inceleyerek ipucu bulmaya alr. Selmann evresini, alkanlklarn inceler. Tm bu abalar Orhan klasik dedektif tipine yaklatrr. Amsterdamn Glnn ilerleyen sahneleri Orhann klasik dedektif tiplemesinden kurtulup sert dedektife dnmesini sergiler. Orhan, peindeki insanlarla kavgaya tutuur hatta silah kullanr. Selmann arkada Ayselle aratrma yaparken pelerine den kiilerle atmaya girerler. Bu atmada Orhan ve Mikrop iki kiiyi ldrerek kurtulurlar. Yakn dnem polisiye romanlarnn bir baka nemli yn bylece ortaya kar. Kimi polisiye eserler sadece geleneksel kalplara bal kalarak delillerin deerlendirilme aamalarn ne karrken dier bir ksm romanlar maceray, sokak atmalarn youn biimde ele alr. nc trden eserlerde de bu iki yaklamn birletii grlmektedir. Amsterdamn Gl ilk iki tr harmanlayarak yeni bir polisiye trne rnek olmaktadr. Piraye engelin yaratt dedektiflerin zel kiilikleri de tre katkda bulunmutur. Ay reinde193 okuyucu ile tanan Servet, ok zeki bir gentir. Ansiklopedik bilgileri, 70lerin modasn, pehlivanlar hakknda bilgi toplamay sever ve su tabancas koleksiyonu yapar. Ayrca bilgisayarlara dair mthi bir yetenei vardr. Hamet abisinin zorlamasyla polis okuluna girmi, drt yl boyunca birok ceza alm ve sonunda okuldan atlmtr. Servet tm insanlara nefretle bakmaktadr. Onlar aptal olmakla sular. Srekli ask suratldr. Azade ise da

193

Piraye engel, Ay rei, stanbul, Altn Kitaplar, 2006.

347

dnk, neeli ve yemeyi ok seven, 36 yanda evde kalm bir kzdr. Dedektif filmlerine dknl nedeniyle mahallesinde Dedektif Azade olarak tannr. Srekli bir eyler yemeyi sevdii iin ar kiloludur. Ayrei Dedektiflik Brosunun maceralarnda Servet ve Azadenin kiilikleri kimi zaman olaylarn bile nne geer. Onlarn kiisel sorunlar, evreleri ile ilikileri her iki romanda da geni yer kaplar. Son dnem yazarlar kimi zaman orijinal dedektif yaratmak iin zel bir aba gstermilerdir. Servet ve Azadenin kiiliklerinin romanda ne kmasnn temel nedeni yazarn bu abasdr. Ancak polisiye romanda dedektifin kiiliinin ne kmas polisiye olaylarn yani modern polisiyeye ruhunu veren ksmn ihmal edilmesini beraberinde getirir. A. mer Trke de bu konuya dikkat ektikten sonra unlar ifade eder:
ele aldm polisiyeleri hafifleten ana neden, dedektiflerin zel hayatlarnn polisiye kurgunun nne gemesi. Heyecan duygusunun arttrmak iin icat edilen, ama hikyeyi polisiyeden ziyade maceraya eviren bu formln yerli polisiyelere de sirayet ettiini anlyoruz. Belki televizyon dizileri iin kabul edilebilir bu durum, polisiye edebiyat asndan hi de zenginletirici deil. stelik eksantrik karakterler yaratmak iin gereksiz zorlamalar yaplyor.194

Servet okuldan atldktan sonra kendine yapacak bir i aramaktadr. Eski mahallesinden tand Azadeye dedektiflik brosu amay nerir. Azade kabul eder. lk ilerinde, Melek adl bir kadn, kocasnn kendisini aldattn dnerek onu izletir. Takip ettikleri adamn ve Cem ztrk adl bir TV sunucusunun hesaplarnn boaltldn renirler. Ayn sralarda da Metin adl emekli bir polisin vey olu olan, bilgisayar uzman Kadir evden kaar. Metin Bey, olunun bulunmas iin kendilerine bavurunca polisiye konularda yardm olacan dnerek onu da kadroya dhil ederler. Bylece Ay rei Dedektiflik Brosu tam anlamyla ekillenmi olur. Aratrmalarnda, banka hesaplarn, Kadirin, uluslararas bir eteyle ibirlii yaparak boalttn renirler. Takip ettikleri adam ise bir gece brosunda ldrlmtr. Servet, broda kayp eyalarn izini srerek cinayeti adamn kars Melekin ilediini anlar. Kadn yakalanacan fark edince intihar eder. Kadir ise Servetin silah ekmesiyle eve dner, ald tm para
194

A. mer Trke, Hafifinden iki yerli polisiye, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:116, Mart 2008, s. 14.

348

hesabnda ele geirilir. Macerann sonunda Metin polis akademisiyle grr Servetin tekrar okula alnmasn salar. Cenin ve Ceset195 romannda ise Servet polislie devam etmeyerek atklar broda dedektiflik iini yrtr. Yeni aldklar i Serda Msrlolu adndaki intihar eden bir kadnn lmn aratrmaktr. Ailesi, kadnn Kerem Msrlolu adndaki kocasndan phelenmektedir. Servet, Serdann doktorundan intihar ettiinde bir aylk hamile olduunu renmitir. Daha sonra ise Kerem Msrlolunun ecinsel olduu ve doktorla bir iliki yaad ortaya kar. Kerem bu iliki iin Arsen adl eski sevgilisini terk etmitir. Arsen de kar-kocay birbirinden ayrarak eski sevgilisini tekrar elde etmeyi planlayp her eyi Serdaya anlatmtr. kili arasnda tartma km ve Arsen, Serday merdivenlerden aa itmitir. Bu olay sonucunda Serda dp bebeini kaybetmitir. Zaten psikolojik sorunlar olan Serda kendini tamamen kaybetmi ve intihar etmitir. Arsen, tm bu olaylar, rehin ald Azadeye anlatrken Servet ve Metin kayt yaparlar. Daha sonra Arsenin elinden silahn alp adalete teslim ederler. Piraye engelin yazd Ay rei ile Cenin ve Ceset adl romanlar, ele alnan polisiye olaylarn zm ekli ile dierlerinden farkllarlar. Profesyonel dedektiflerden olan Servet ve Azadenin yks polisiye edebiyatn iddetten kanan rneklerindedir. Her iki macerada da dikkate alnan bu yaklam, eserleri ngiliz polisiyelerine yaklatrmaktadr.
Geleneksel ngiliz Dedektifini ilgilendiren yalnzca somut gerekler ve kantlar ile tmdengelim yntemini kullanarak vard sonulardr. Bu nedenle Amerikal meslektann tersine, iddete ve silaha bavurmas sk grlmez.196

Ay reinin arka kapak yazsndaki iddetsiz polisiye vaadi bu iki kitapta da gereklik kazanmtr. Her iki romanda da iddet dzeyi, ortalama bir polisiyeden ok daha dktr. iddet uygulansa da bu ancak hikye ile aktarlr. rnein cinayetler ilendikten sonra haber verilir. Okuyucunun, cinayet sahnesine ahit olmasnn nne geilir.

195

Piraye engel, Cenin ve Ceset: nsann Ktlk Yapamayan ki Hali, stanbul, Altn Kitaplar, 2008. 196 Zeynep Ergun, Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Dedektif Yazn, stanbul, Everest Yay., 2003, s. 10.

349

iddet unsurunun azl dnda her iki eserde de yazarn tavrnn dier polisiye yazarlarndan farkl olduu gzlemlenir. rnein ilk roman olan Ay reinde, Servet bara gittiinde, boynunda bir kpek tasmas ve alnnda byk bir R harfi dvmesi olan bir kadn grr. Kadn, roman boyunca farkl kahramanlarn karsna kar. Eserin sonunda ise Servetin bir arkada kadn Romancnz diyerek tantr. Polisiye bir romana hibir katks olmasa da boynundaki tasma ile yazar bir merak unsuru olarak rol almaktadr. Bundan da nemlisi yazar, okuyucusuyla postmodern bir iliki kurar. Polisiye yknn ayrntlaryla megul olan okuru, elindeki eserin bir romanc tarafndan retildiine dair uyarr. Bu trden bir yaklamn birok romanda ilevsel olduu, yazar-eser-okur ilikisini yeniden ve farkl biimde kurgulamaya yardm ettii bilinmektedir. Ancak polisiye bir esere ne katt phelidir. Aada bahsedilecei gibi Pnar Krn romanlarndakine benzer ekilde eserin tamamnn postmodern bir tarzda yazlmas ile eser iinde sadece kk bir oyun oynamak birbirinden farkldr. Piraye engelin oynad oyun polisiye trne yeni bir katk salamamaktadr. Polisiye trndeki bir eserin baars iki nemli noktada ortaya kmaktadr. Eser, ya ok ilgin, rnei olmayan ya da ok az grlen bir suu ve delil toplama srecini anlatacaktr ya da sradan grlen olaylar sra d bir dedektife zdrecektir. yle ki bu sra d dedektif kendine has zellikleri ile okuyucunun aklnda kalmay baaracaktr. Servet ve Azade, ayrks kiilikleriyle dier profesyonel dedektiflerden uzak bir ikilidirler. Azadenin, tm polisiye merakna ramen olaylar arasndaki ilikileri kurmada gsterdii baarszlk ve acemilik Dr. Watson karakterini hatrlatr. Servet ise ipularn iyi deerlendiren ve olayn esrarn zen taraf olarak her eye hkimdir. Azade kimi bilgiler toplar ama bunlarn ne anlama geldiini Servet zer. Dolaysyla Servet ve Azade, ok farkl kiiliklere sahip olsalar da klasik polisiyedeki Sherlock Holmes ve Dr. Watson ikilisinin yakn dnemde Trkiyede vcut bulmu halleridir.

e. Polisler
Yakn dnem polisiye edebiyatn en az rn verilen alt kolu polis prosedrleri trdr. Polis prosedrleri, suun, dedektif yerine, polis tarafndan aratrlp aydnlatlmasna dayanmaktadr. Yaps gerei, polisin uygulad yntemlere, delil toplama ve deerlendirme almalarna aina olmay gerektiren

350

zel bir alandr. Polis prosedrlerinde, eserin getii lkenin polis kurumu, kanunlar ve kanunlarn bo brakt noktalarn nasl doldurulduu nem kazanr. Bunlar bilinmeden eserin ilerlemesi mmkn olamaz. Sadece geleneksel polis yntemleri de bu i iin yeterli olamamakta, yeni gelitirilen teknolojik inceleme yntemleri hakknda da bilgi sahibi olmay gerektirmektedir. Dolaysyla polis prosedrleri belki de retimi en zor olan polisiye trdr. Emrah Serbesin yazd Her Temas z Brakr ve Son Hafriyat romanlar bu alandaki boluu doldurmaya ynelen ancak yalnz kalan eserlerdendir. Emrah Serbes her iki romannda da Ankarada ilenen sular polislerin nasl aydnlattn, onlarn kurumsal yaplarnn ileyiine bal kalarak, ayrntl biimde ele alr. Polis kurumunun suu aydnlatma almalarn Cinayet Masas merkezli olarak ve Behzat . adl karakterin evresinde anlatr. Her Temas z Brakr197 ylba gecesi balar. Betl Grsoy adl gen bir kz doum gn olan 1 Ocakta Sakarya Caddesindeki bir barn terasndan kendini atarak intihar eder. Kzn cebinden kan intihar mektubuna ramen olay aratrmaya balarlar. Soruturma srerken Behzat .nin zel hayat da gndeme gelir. Eski karsndan olan kz Bernann odasnda uyuturucu hap bulunur. Olaylar giderek netlemeye balar. Betln babas Hayrettin, Doulu bir airetin reisidir. Betl hapisten knca TEMden Aybars araclyla Halis Tokgz peine takmtr. Halis, hastanede Betln raporunu alm ve kzn hamile olduu anlalmtr. Bu bir namus meselesi olur. Hayrettin kzn ldrme iini yeeni Yavuza vermitir. TEMden Aybars, Yavuza, bir rgte ynelik atmada ele geen ve kayd yaplmayan silah verir. Bylece Betln cinayeti rgt ii hesaplama olarak gsterilecektir. Ancak Yavuzun silahlarla aras iyi deildir. Betl aa atarak ldrr ve ortadan kaybolur. Behzat havayolu kaytlarnn aratrlmasn ister. rgt yesi olan Muhsin Svarinin adna bir kayda ulalr. Muhsin Svari ortadan kaldrlm ve kimlii Yavuza verilmitir. Havaalanna gidip Yavuzu yakalarlar. Sonuta Yavuz dnda kimse olayla balantrlamaz. Behzat .nin yksn trajik hale sokan olay bu noktada balar. Kz Berna, babasnn, sevgilisi Alpi hapse attrmasna kzmtr. Babasndan intikam almak iin Betl gibi doum gnnde intihar eder.
197

Emrah Serbes, Her Temas z Brakr: Bir Ankara Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2006.

351

Cinayet Masasnn ikinci maceras olan Son Hafriyat198 ise Bernann lmnden bir yl sonra balar. Behzat . kznn lmnden beri hi konumamtr. Son Hafriyatta Cinayet Masas, Red Kit takma adl bir katilin iledii cinayetleri aratrr. Red Kitin anne ve babas rgt yesi olduklar iin, o daha kkken bir polis basknnda ldrlrler. Bu basknda nceleri Terrle Mcadelede (TEM) yer alan Ekrem adl polis de bulunmutur. Ekrem yanllkla Red Kitin kzkardeini ldrr. Red Kit ise amar makinesinin iine saklanm ve daha sonra komular tarafndan bulunarak yetitirme yurduna verilmitir. Red Kitin buradaki arkadalar, Pembo ve Gorbaov Hasandr. Red Kit yllar sonra bu iki arkadan ve askerde tand Ayaly da alarak cinayetler ilemeye balar. lk olarak Cinayet Masasn arayarak Kuulu Parka bir tabut iinde bir kpek gmdn syleyince kimse ciddiye almaz. Ama sonraki gnlerde Genlik Parkna bir kadn gmdn ihbar eder. Park kazlr, bir tabut iinden Terrle Mcadele Masasndan emekli olan Memduh Karapnarn annesinin cesedi kar. lk ldrlen kpek de evik Kuvvete ait olan Rin Tin Tindir. Polis, daha nce de bu trden soygunlar yapan Pembo ve Gorbaovun ismine ular. Behzat .nin ekibi Pembo ve Gorbaovu yakalar. Gorbaov, Red Kitin ismini verir. Daha sonra Ayal adl su ortaklar da ele geer. Red Kit, Bir baka emekli polisin de babasn ayn biimde ldrdkten sonra Gvenparka bir kzkarde gmdn syler ve polise teslim olur. Polis bu kzn Ekrem adl eski TEM polisinin zrl kzkardei olduunu tespit eder. Sonunda kzn cesedine ulalr. Behzat, silahn ekip Red Kite nian alr. Ancak bir baka polis komiseri onu bacandan vurdurur. Bylece Red Kit yaral olarak kurtulur. Emrah Serbes, her iki romanda da temelde iki ayr polis tipi yaratmtr. Bunlardan ilki grevine bal ve fedakr polislerdir. Cinayet Masasnn iini iyi yapan, bu uurda alrken kendi kiisel yaamlarn kurmakta zorluk eken ve genelde bu konuda baarsz olan elemanlar romann merkezindeki kiilerdir. Mesleini ok seven Behzat bu kiiliklerin en nemlisidir. Behzat kendine has zellikleri olan biri olarak izilmitir. Behzat ., Cinayet Masasnda alan, soyad romanda aklanmayan bir bakomiserdir.
198

Emekliliine az kalmtr. Mzik

Emrah Serbes, Son Hafriyat: Bir Ankara Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2008.

352

dinlemez, polis telsizi dinler. Gazeteyi okumaya spor sayfasndan balar. Srekli olarak 216 sigaras ier. Genlerbirlii takmn tutar. Ankaray kesseler bile bu takmn malarn karmaz. Behzat grev ak nedeniyle ihmal ettii karsndan yllar nce boanmtr. Eski einden bir kz vardr, ancak, grevi nedeniyle, bir trl ona verdii szleri tutamaz. Bir yandan cinayet soruturmalarn srdrrken bir yandan da kzna kar olan sorumluluklarnn vicdani ykn tamak zorunda kalr. Srekli geim derdi iinde olduundan ayn sonunu zor getirmektedir. Abisi evket zengin biridir. Behzat sahibi olduu otele gvenlik mdr yapmak iin srekli srar eder, ama Behzat bunu kabul etmez. Behzat dikbal bir kiilik olduu iin aabeyinin kendisine dier konulardaki yardmlarn da kabul etmek istemez. Buna ramen aabeyi ona yardm srdrr. Behzat soruturmaya uradnda, evket, ilikilerini kullanarak onun meslekten atlmasn ve ceza almasn engeller. Cinayet Masasnn dier yeleri de meslee bal kiilerdir. Hepsinin kendilerine has zellikleri vardr. smet, cinayetin kokusunu alr ve bu nedenle Akbaba adyla tannr. Hangi vakann lmle sonulanp Cinayet Masasna kalacan bilir. Dier becerikli bir eleman Hayalettir. Behzat da, dierleri de asl adn hatrlamaz. Aratrmac yan ok gelimitir. Harun, dverek ve kfrederek sorgulama yapmay adet edinmitir ve srekli, evresindekilere barp tehditler savurur. Eda ince belli ay bardana alt eker atarak ier. Cevdet ise niversite mezunlarna polis olma frsat veren yasa ile polis olmutur. Aslen ziraat mhendisidir. ok sakar olduu iin srekli bir eyleri krp dker. Genelde hepsinde bir saldrganlk ve sinirlilik hali gze arpmaktadr. Silah yerine emanet, aynadaki yzne ekl diyen, hemen her konuda polis jargonunu kullanan bir ekiptir. Ahlak Masas polislerine ahlak, Cinayet Masasndakilere cinayeti denmektedir. Yazar, orijinal, kendilerine has zellikleri olan kiiler araclyla klasik polisiyenin dedektiflerini polis prosedrleri ierisinde canlandrmtr. Cinayet Masasnn her alan bu klasik dedektifin ayr bir zelliini temsil ermektedir. Kimilerinin sezgileri ok iyi iken, kimileri delil toplama konusunda uzmanlamtr. Tm memurlarn toplad bilgiler beyin grevini stlenmi olan Behzat tarafndan deerlendirilir. Cinayet Masas, memurlarn, yaplan grev dalmna titizlikle uymalar nedeniyle her trl soruturmann altndan kalkabilecek birikime sahip olmutur. 353

Emrah Serbesin romanlarnda fedakr polislerin yan sra, polis prosedrleri trnn ayrlmaz paras olan kariyer merakls polislere de yer verilir. Bunlarn en tipik temsilcisi Aayi Bro amiri olan Tahsindir. Tahsin srekli olarak, Behzat ve adamlarnn hareketleri yznden terfi edememe korkusu yaamaktadr. Behzat, amiri olan Tahsinden iki dnem eski olmasna ramen sicili kt olduu iin bakomiserlikten yukar kamamtr. Bu nedenle Tahsin, onlara bask yaparak hareketlerini dzeltmeye alr. Eski usullerle alan bu ekibin, Avrupa Birlii Uyum Yasalarn eksiksiz uygulanmalar iin abalar. Son Hafriyatn ilk sahnesinde yaanan olay nedeniyle alan soruturma srasnda Tahsinin yaptklar onun kariyer meraknn tipik rneklerindendir. Romann ilk sahnesinde Cinayet Masas ekipleri ortasna dtkleri bir mafya hesaplamasna mdahale ederler. atma srerken Behzat . yine kzn grr. Kz mafyaclardan birinin kurunuyla lr. Behzat da adam takip eder. Harun adam yakalad halde Behzat adama ate eder ve ikiden dolay elleri titredii iin omzundan vurup yaralar. Bu olay nedeniyle hepsinin hakknda soruturma alr. Soruturmann kendini de etkileyeceinin farknda olan Tahsin soruturmaya girmeden nce her birine ayr ayr neler syleyeceklerini ezberletir. Olay yerinin krokisi zerinde almalar yaptrr. Terfisinin, bu olay yznden engellenmesinden korkan Tahsin, mfetti soruturmasndan kurtulmak iin her trl yalan sylemeye hazrdr. Tahsinin tm bu zellikleri ve yaptklar, onu, dier polislerden ayrarak brokrasinin bir paras yapar. Mesleini sadece mevkisini ykseltme arac olarak gren bu anlayn sorunlar zmesi imknszdr. Bu durumda i tm kurallar ineyen, amirleri ile ekien dier polislere der. Kendi geleceklerini tehlikeye atarak cinayetlerin zerine giderler. Behzat . mesleine bal olmasn defalarca rtbe tenzili ve maa cezas ile der. Dier polisler de Cinayet Masasndan baka hibir yerde grev yapamayacak kadar grevlerine bal bir hale gelirler. Her iki romanda da, ana olayn yannda baz sradan cinayet vakalar da yer alr. Bir retmenin, rencisinin sevgilisi tarafndan ldrlmesi; bir taksicinin eksik para nedeniyle mterisini ldrmesi gibi sradan cinayet vakalar ekibin gnlk ilerindendir. Bu olaylar polisin iinde bulunduu gerilimli ortam yanstmaya yardm etmektedir. Polis ayn anda birok olayla birden mcadele etmek zorunda kalmaktadr. Bu durum onlarn bireysel ilikilerini de etkiler. Emrah Serbesin polisiye romanlarnda polislerin dnyas birok ynyle ele alnr. Eserlerin konusu sadece polisiye olaylar deil, birer insan olarak polislerin 354

yaadklar da dile getirilir. Her iki romanda da polisler sulu peinde koarken hem bireysel hem de kurumsal sorunlar altnda ezilmektedir. Hemen hibir kahramann dzgn bir hayat yoktur. Behzat .nin bahsedilen sorunlarnn yan sra dier polisler de benzer artlarda yaamaktadr. Harunun belediye ofrlnden emekli babas, zledii meslei nedeniyle sk sk garajdan otobs alp trafie kar. Akbaba, mfettilerin grev yerini deitireceklerinden korkarak soruturmada arkadalarn ele verir. Buna ramen, Behzat ve dierleri tarafndan balanr. Ayrca hepsi dar gelirli bir hayat, polisliin stresli ortamyla birlikte yaarlar. Bu nedenle de psikolojilerine, sreklilemi bir gerilim ve kavga hali hkimdir. iddet, yaamlarnn her alannda kendini gsterir. dndaki ilikilerini de iddete dayal olarak yrtrler. Ayrca hepsi srekli amirlerinin basksna maruz kalrlar. Aadaki polisler tm hayatlarn ortaya koyarak grev yaparlarken, yukardakilerin tek derdi terfi almak ve ykselmektir. Emrah Serbesin genel anlamda polisiye edebiyata en nemli katks karakter yaratmadaki becerisidir. Polisiye edebiyatn birok rnnde kiiliklerin basit izgilerle rld gze arpar. Kendine has bir kiilie sahip kahramanlar d dnyann basksna aldrmama lksne sahiptirler. Polis prosedrlerinde ise kahramanlar, serbest bir dedektifin yapt gibi aklna estii ekilde almaz. Kurumsal yap her zaman n plandadr. Bireylerin bu yap ile ekimeleri, ileri ve geri adm atmalar romann arka plann oluturan bir unsurdur. Her Temas z Brakr ve Son Hafriyat romanlar bu arka plan detayl biimde kurarak n plandaki su takibinin gereki bir ortamda yaplmasn salar. Sonu olarak Serbes, bu romanyla polisiye roman ile edebiyat arasnda bir izgi izmeye merak olanlara da bu izginin hi olmadn gstermi ve "iyi polisiye romann iyi edebiyat olduunu" bir daha kantlamtr.199

2. Polisiye Romanlara Mekn Olan ehirler

Sradan bir polisiye okurunun en ok dikkatini eken ve takip etmeye alt konu sua dair ayrntlardr. Bu trden okurlar metindeki ipularn deerlendirerek suu, romann kahramanndan nce zmeye, suluyu ortaya karmaya alrlar. Polisiye romanlarn tm dnyada en ok satan kitaplardan olmasnn temel nedeni de bu eylem srasnda edinilen heyecandr. Polisiye romann
199

Erol yepazarc, EMRAH SERBES N BAARILI B R LK ROMANI: HER TEMAS Z BIRAKIR evrimii: http://www.cinairoman.com/makaleler.php?tip=1&goster=17 Eriim Tarihi: 21 ubat 2009. (Vurgular yazara ait.)

355

arka plan ise ihmal edilir. Olaylarn getii mekn aslnda geri planda kalr, ancak polisiyeye ruhunu veren temel unsurlardandr.

a. stanbul
Polisiye edebiyatn byk ksm ehirlerdeki olaylar anlatr. Batdaki ilk dnem polisiye eserleri de ehirlerde gemektedir. lk dedektif hikyelerinin dnyas modern ehir iken Altn anda ngiliz dedektif roman krsal alanlar mekn edinir.200 nsan ilikilerinin youn ve karmak olduu ortamlar polisiye edebiyatn en fazla beslendii yerlerdir. Bu nedenle polisiye yk ile mekn arasnda sk bir iliki vardr. zellikle modern, byk ehirler insanlar aras ilikileri yeterince glgeleyebildikleri iin polisiyeye uygun ortam salarlar. Byk ehirlerin bu konudaki bir baka avantaj da su oranlarnn okluu ile ortaya kmaktadr. Geleneksel ilikilerin hkim olduu kk bir ehirdeki su ileme oranlar, olaan st durumlar haricinde, her zaman dktr. Ayrca suun eitlilii de byk ehirlerde artmaktadr. Her trden rgtl su, tecavz, finansal sular ve psikolojik sorunlara dayanan sularn byk ehirlerde oka grlmesi polisiyenin mekn seimini kolaylatrmaktadr. Bu nedenlerle modern polisiye edebiyatn temel mekn byk ehirlerdir. Yakn dnem polisiye edebiyatmza bakldnda da benzer durum grlmektedir: Sular byk ehirlerde ilenir, dedektif de burada yaar. Eserlerdeki ehirler incelendiinde de en ok stanbulun ilendii grlr. Ahmet Mithat Efendinin Esrar- Cinayatndan beri stanbul, su konulu eserlerin en ok sahne ald ehirdir. Bunun temel nedeni polisiye edebiyatn yukarda anlatlan doasdr. stanbul, imparatorluk dneminden beri en hzl ve geni apl deiikliklerin yaand, her anlamda en gelimi ehir olarak suu da kendine eken bir yapya sahiptir. Suun en ok ve en eitli biimde ilendii ehir olan stanbul bu ynyle polisiye edebiyatmzn vazgeilmezidir. stanbul, polisiye edebiyatmzn temel mekn olmakla birlikte, romanlarda bu ehrin her kesi ilenmez. stanbulda da para ve su ilikisinin younlat yerlerin polisiye edebiyatta en ok ilenen blgeler olduu grlmektedir. Bu anlamda Beyolu, Nianta, Cihangir, Tarlaba gibi semtler polisiye edebiyatmzda ska karmza kar. Her trden ve hemen her mahalden
200

Scott McCracken, Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998, s. 63.

356

cinayetlerin de bir ekilde Beyolu ve evresi ile ilikilendikleri grlr. Hop-ikiYaya polisiyeleri, Metin akrn ve Melek Teyzenin maceralar hep bu blgede geer. Ahmet mit ve Esmahan Aykol da romanlarnda ayn blgeyi merkez alrlar. Ad geen blge lkenin her yerinden gelen sulular ve su ileme potansiyeli olanlar da kendine ekerek ilgin kozmopolit manzaralar ortaya koymaktadr. Polisiye romanlarda, blgenin sulular, her yatan, her meslekten, hatta her cinsel tercihten insanlarn oluturduu geni bir yelpazede ortaya karlar. ehrin birok blgesindeki homojen yapnn bu blge iin geerli olmamas sua dair zengin veriler ortaya koymakta ve polisiye edebiyat iin cazibe merkezi olmaktadr. Beyolunun en ayrntl biimde anlatld roman Ahmet mitin Beyolu Rapsodisi adl eseridir. Romann kahraman olan Selim, mimarlk dersleri ald iin stanbuldaki yaplara dair geni bilgiye sahiptir. zellikle Beyolu mimarisi Selimin ilgi alandr. Bu nedenle caddede dolarken sk sk grd binalarn tarihlerini, varsa ilgin yklerini okuyucuya anlatr.
Galata kendini koruyan surlaryla yzyllarca nemli bir ticaret merkezi olmay srdrrken, Pera mezarlklarn ve balarn yer ald krlk bir blgeymi. Bu balk, bahelik tepelie yerleik yaamn gelmesini salayan ilk adm Franszlar tarafndan atlm. Fransz Saray olarak adlandrlacak olan elilik binas XVI. yzyln sonlarnda bu blgede ina edilmi. Franszlar, Venedikliler, Hollandallar, Ruslar ve ngilizler izlemi. Eliliklerin evresine ticaret erbab da konutlarn yaptrmaya balaynca, u anda zerinde yrmekte olduum Perann, gnmzdeki adyla Beyolunun doumu gereklemi.201

Selimin ayrntl biimde verdii bu tarihi bilgiler cinayetlerin iinde getii meknn, yani Beyolunun bir roman kiisi gibi canlandrlmasn salamaktadr. Beyolu sradan bir mekn olarak deil, iinde binlerce yk barndran byleyici bir yer olarak tasvir edilmektedir. Yazar, ehir ve su ilikisini Beyolu aracl ile yeniden kurmaya almaktadr. ehirler dnyada ilenen sularn merkezleridir. Beyolu ise Trkiyenin son birka yzylda geirdii deiimlerin canl bir gstergesidir. Dolaysyla ehirleme ile Beyolunun fiziksel deiimi ve elence anlaynn geliimi arasnda paralellikler vardr. ehirler ve Beyolu gelitike suun ilenme oran da artmtr. Beyolunun binalar tm bu deiim srecinin en
201

Ahmet mit, Beyolu Rapsodisi, stanbul, Doan Kitap, 2003, bs.7, s. 231.

357

somut halidir. Ahmet mit, Beyolu Rapsodisinde mimariyi suun tarihi ile eletirmektedir. Mimari sadece dekoratif bir unsur deil, suun ilendii ve gizlendii bir alandr. Daha sonra Selimin iledii cinayetler de, babasnn cinayetleri de Beyolu mimarisinin arkasna gizlenmitir. Bu nedenle mimari romanda aktif bir yap olarak okuyucunun karsna kar. Beyolu Rapsodisi, insanlarn tm farkllklar ile birlikte yer ald Beyolundaki gerek yaama ayna tutmaktadr. Farkl milletlerden gelen, birbiriyle ilgisiz hayatlar yaayan insanlarn birlikte yaay romann arka plann oluturmaktadr. Bu yanyla da eser, klasik bir polisiye olmann tesine geerek evredeki dier insanlar da dikkate almaktadr. Geleneksel polisiyelerde ise ncl kiiler genellikle ihmal edilmektedir. Serpil Durak Tuncer, eserdeki bu manzaray Uygarlklar Uzlamas olarak yorumlar:
Her ne kadar, ortak yanlar marjinallik olsa da ve eitli alt-kltrleri temsil etseler de, taban tabana zt kesimlerin burada kendi yerel zelliklerinden dn vermeden, kendi renklerini koruyarak bir bileim oluturmalar Beyolu'nu daha da ilgin ve ekici klyor. Bu yanyla, Samuel Huntington'n 'Uygarlklar atmas' adl yaptnda ne srlen gelimekte olan ya da Batnn bakyla 'teki' olarak anlan kltrlerin gelimi uygarlklarn kltrel hegemonyas ile eritilmesi savnn antitezi olarak ortaya kyor. 'teki' olan, arpk, olumsuz, gelimemi olsa da, 'kendi' olarak varoluyor. Yazarmz romann eksenine Beyolu'nu yerletirerek adeta 'Uygarlklar atmas' tezine alternatif bir tez getiriyor: 'Uygarlklar Uzlamas'.202

Bahsi geen eserde Beyolu sadece suun ok ilendii bir mekn deil, her trl etnik, kltrel birikimin en renkli biimde ortaya kt bir blgedir. Bu nedenle Ahmet mitin eserinde izilen Beyolu manzaralar, geleneksel polisiye roman anlayn deitirerek d dnyaya daha duyarl bir yaklam ortaya konulduunun gstergeleridir. Beyolu Rapsodisindeki bu eitlilik Zehra elenk tarafndan da dile getirilmitir. elenk;

202

Serpil Durak Tuncer, tekinin Kk Zaferi, Radikal Kitap, Yaym Tarihi: 10/10/2003. (evrimii) http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2226 (Eriim Tarihi: 20 Mays 2009.)

358

Ahmet mitin gerek yk, gerekse romanlarnda, tr yerliletirmek anlamndaki en byk baarsnn bize zg mekn eitlemelerinde yattn syleyebiliriz. Yallardan gecekondulara, niversite evrelerinden bitirimhanelere, genelev ve pavyonlardan k gece klplerine, kalemini oynataca yerli meknlar bulmak konusunda nemli bir beceriye sahip mit.203

Ahmet mit, Beyolunun ileyi tarz ile polisiye romanda ilenen suun hangi topraa ait olduunu ortaya koymaktadr. Meknn geri planda olduu eserlerde ise kiiliklerin ve mekn isimlerinin deitirilmesi romann temel yapsn bozmamakta, ayn eser bir baka ehir kullanlarak yeniden anlatlabilmektedir. Ahmat mitin yaklam sayesinde polisiye roman ierisinde retildii ortamla btnlemektedir. Beyolu ve civarndan baka stanbulda Etiler ve Niantann da zenginlik merkezleri olarak suun ok ilendii meknlar halinde romanlarda ele alnd grlmektedir. zellikle Remzi nal polisiyelerinde Bebek, Etiler, Nianta, Ulus civar, suun ska ilendii yerlerdir. Bu anlamda Remzi nal polisiyeleri geleneksel su mahallerinden uzaklamtr. Beyolu ve evresinin ilendii polisiyelerde cinselliin temel veya yan nedenlerden biri olarak su unsuru olmasna karlk, Remzi nal polisiyelerinde maddi karlarn su ilemeyi kolaylatrd anlatlmaktadr. Servetin art ile suun profilinde de deime grlmekte ve bu durum polisiye yazarlarnn gznden kamamaktadr.

b. Dier ehirler
Polisiye edebiyatmzn stanbul dnda ok az ehri iledii dikkat ekmektedir. rnein lkenin bakenti olan Ankara bu anlamda hemen hi yer almaz. Ancak Emrah Serbesin eserleri ile bu ehir polisiye edebiyata kstl biimde de olsa dhil olmutur. Emrah Serbesin eserlerinin alt balklar da ayn eksikliin birer ifadesi biimindedir: Bir Ankara Polisiyesi. Emrah Serbes Ankaray ilerken ehir merkezinden evreye doru birok semti konu alr. ehrin birok farkl mahallesi romanlarda ayrm yapmadan ilenmektedir. Bu durumun temel nedenlerinden biri de kukusuz Emrah Serbesin polis prosedrleri trnde eserler vermesidir. Polisin yapt aratrmalar ehrin her kesine uzand iin yazarn da
203

Zehra elenk, Esrar- Cinayattan oksatarln Esrarlarna: lkemizde Yazarn ve Romann Polisiye Maceras, Pasaj Edebiyat Eletirisi Dergisi Eyll/Aralk 2005, evrimii: http://www.cinairoman.com/makaleler.php?tip=1&goster=19 Eriim Tarihi: 14 Aralk 2008.

359

semtler arasnda herhangi bir hiyerari kurmasna gerek kalmaz. Ankarann her yeri onun iin potansiyel su mahalleridir. stanbul polisiyelerinde grlen mekn seicilii burada grlmez. Yine ok nadir rneklerden biri olarak iki byk ehrin dnda kalan yerler de polisiye edebiyatn sahneleri olabilmektedir. smail Gzelsoyun Sincap adl roman stanbulda balamakla birlikte ounlukla baka ehirlerde devam eder. Douya doru Ankara, Erzurum ve Idr su yksnn sahneleri olurlar. Bu sahneler sadece isim olarak yer almaz. ehirlerin zellikleri, tarihleri, evre blgelerle komuluklar da ilenir. Erzurum depremi, Idrdaki snr kaakl ve Sovyet tehlikesi romanda sadece bahsedilip geilmez, olay rgsnde ilevsellik kazanrlar. Ahmet Karcllarn Glden Kale Dt204 adl eseri de stanbul d polisiye rneklerindendir. Eser, Denizli ve Mula arasnda gidi gelilerin anlatlmasyla, Kuadasnn adnn ska anlmasyla polisiye edebiyatmzn hemen hi ele almad yerleri okuyucunun nne getirir. Glden Kale Dt adl romannda yazar, 34 yandaki Adem Karmann eski karsnn intiharnn arkasndaki sr perdesini aralar. Yazar olmaya alan Adem Karman, bir ok sevgilisi olan, sekiz yl birlikte yaad ve bir trl ocuk sahibi olamad karsndan yeni boanm bir adamdr. Kars Glden Kale, daha boanmadan nce baka erkeklerle ilikiler yaamtr. Adem Karman bunlar ayrlklarnn hemen ertesinde ayrntlaryla renir. Kars intihar edince, polis, Ademi gzaltna alr. Ancak Adem olay gecesi Denizliye gittiinin delili olarak benzinciden ald kat ve Filiz adl sevgilisinin ifadesiyle kurtulur. Gerekte ise Adem olay gecesi Denizliye doru 20 km. yol alm sonra dnp Muladaki karsn ldrmtr. Filiz adl sevgilisi de Ademin daha nce yazd bir metinde kendisini konuturduu biimde polise ifade vermitir. Gldenin elinde bulunan intihar mektubu ise daha nce yazd bir metindir. Adem Karman polisten kurtulur ama en eski korkularndan olan kalp krizi onu bulur ve lr. Ahmet Karcllarn romannda mekn seimindeki zgr davran polisiye edebiyat asndan bir yenilik olmutur. Glden Kale Dtde yapt yeniliin farknda olmad anlalan yazar bunu yeterince deerlendirememitir. Bahsi geen

204

Ahmet Karcllar, Glden Kale Dt, stanbul, Doan Kitap, 2000, bs.7.

360

kentler kendilerine ait zellikleriyle yer almam, sadece olayn getii meknlar olarak anlmtr. Eserde ehirler sklkla deimektedir. Bir gecede Adem birka farkl ehre gidebilmektedir. Adlar geen ehirler su oranlarnn dkl nedeniyle polisiye bir roman iin arka plan oluturacak zenginlikte deildir. Dolaysyla romanda bu yanlarndan hi bahsedilmez. Bu ehirlerdeki toplumsal yaam ve bireysel ilikiler de ihmal edilmitir. Yazar, su ve ehir ilikisini deerlendirmekten uzak durmu, bu nedenle polisiye edebiyatmzda adlar yeni yeni duyulmaya balayan Anadolu ehirleri romanda ismen var olmaktan te gidememitir. Yazarn romannda ne kard en nemli unsurlardan biri cinselliktir. Son dnem polisiye eserlerinde cinselliin sklkla ilendii grlmektedir. Ahmet Karcllar da, Ademin yaad ilikileri anlatrken cinsellii ak biimde ortaya koyar. Yakn dnem polisiye edebiyatmzn sahne seiminin henz dar bir alandan dar kamad, ancak her geen gn says hzla artan eserlerin bu eksiklii ksa srede dolduraca anlalmaktadr.

3. Polisiye Romanlarn Anlatclar

Polisiye edebiyatn anlatcs en eski rneklerinden beri ounlukla dedektiftir. Birinci tekil ahs azndan anlatlan ykler aracl ile okur, dedektifin edindii bilgilere annda sahip olur. Bylece yazar, okuyucu ve dedektife delilleri deerlendirme konusunda eit ans tanr. Bundan sonrasnda okur heyecanla delilleri deerlendirip dedektiften nce suluyu bulmaya alr.
esrar hem dedektifin hem okuyucunun ipularn sistemli biimde inceleyerek varacaklar sann kimliidir. Ama romann kahraman hep baarl olurken, okur, yazarn atlatmamaldr. Aksi halde dedektif romanndan doyurmas beklenen psikolojik ihtiya giderilmemi olur.: ne gerilim, bolukta kalma, artc zm ne de arnma (katarsis) olmaz.205

Polisiye her zaman okuyucunun da dhil edildii bir okuma sreci sunmak zorundadr. Ancak bu ekilde okura bekledii heyecan sunulabilir.

205

Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, ev: N. Saraolu, stanbul, Yazn, Yay., 1996, bs. 2, s. 46.

361

Polisiye bir eserde yknn yazar tarafndan anlatlmas ile dedektif tarafndan dillendirilmesi arasnda temel bir fark vardr. yknn yazar tarafndan anlatlmas tm olaylarn sradan polisiyeler, zlmesi gereken bulmacalar olarak grlmesine neden olur. Bu, birok polisiye okurunun tercihi olmakla birlikte ok sayda okuyucu da dedektifin kiiliini nemsemektedir. Dedektifin birey olarak portresinin en samimi biimde ortaya konulduu ykler yine onun azndan anlatlanlardr. Dolaysyla dedektifle zdelemek isteyen, onun kiiliini kendine rnek alan okuyucularn tercihi ikinci anlatm biiminden yanadr. Yakn dnem polisiyelerinde her iki tr anlatmn da youn biimde kullanld grlmektedir. zellikle belirli bir dedektif tipini ortaya koymaya alan eserlerde birincil azdan anlatm ska bavurulan bir yntemdir. Romann dedektif ve sulu arasnda dald, okuyucunun her iki taraftan da bilgiler ald romanlarda ise yazar anlatm ortaya kmaktadr. Dedektif dnda sulular da kimi eserlerde anlatc olabilmektedir. Beyolu Rapsodisi, Glden Kale Dt gibi eserler bizzat katillerin anlatt metinlerdir. Beyolu Rapsodisi, sradan bir ie sahip, zrl ocuuna ilgili, arkada canls bir katilin hikyesini yine katilin azndan baarl biimde anlatmasyla dikkat ekici bir eserdir. Eser, batan sona, polisiye trnde az ilenen bir konuyu, sradan insann katile dnmn, baarl biimde ve birok ayrnt ile beraber verir. Yukarda bahsedilen trden anlatmlar yerli polisiye tr iin geleneksellemitir. Bunlarn dna kan yegne eser ise Ahmet Karcllarn Anonim Kitap adl eseridir. Anonim Kitap bir bilgisayar tarafndan anlatlr. Temel kahraman sulu ve kurban kiiliklerini birletiren Abdi Cati olsa da hikye onun azndan deil, onun programlad bir bilgisayar araclyla aktarlr. Anonim Kitap206, nci Tatum adl kadn yaymc bir kitap projesi hazrlamtr. Bu projede yazar aklanmayan kitaplar baslmaktadr. imdiye kadar drt kitap baslmtr. Abdi Catiden de Anonim Kitap adl eserini almak istemektedir. Bu arada daha nce kitaplar baslan Semih, Gl, Ali ve Harun adl yazarlar garip biimde pepee lmtr Abdi ve nci seviirler. Abdi, nciye kendini kelepeletir. Tekrar cinayetler hakknda konumaya baladklarnda nci, dier yazarlar nasl ldrdn anlatr.

206

Ahmet Karcllar, Anonim Kitap, stanbul, nklp Kitabevi, 2004.

362

nci tekrar kitab isteyince Abdi bilgisayarn hala kitab yazmakta olduunu syler. Abdi daha nce Miamide bilgisayar programlar reten bir irkette almtr ve kendi bana metin yazan bir program gelitirmitir. nci bilgisayarn ekrann atnda yeni satrlarn yazlmakta olduunu grr. Bilgisayar kameralar ile evresini gzleyip her eyi kayda geirmektedir. Bilgisayar, aslnda okumakta olduumuz kitab yazmaktadr ve daha sonra bunlar internete gndermek zere programlanmtr. Abdinin internete yerletirdii bir program da ertesi gn almaya balayacak ve kitab listesinde olan yaynevlerinden birine gnderecektir. Kitabn bitip internete gnderilmesi iin Abdi ifreli bir szck syleyecektir. nci duvar dibindeki benzini alarak evin her yanna dker ve atee verir. Ancak evin anahtarn bulamaz. Pencereler de parmaklkl olduu iin kamaz. Abdi ifreyi bilgisayara syler ve roman biter. Ahmet Karcllarn kitab her anlamda akllca kurgulanm bir polisiyedir. Romanda, gizem unsurunu, ldrlen yazarlarn ykleri ile elde eden Karcllar, dili de bir bilgisayara uygun biimde ekillendirmitir. Kitabn balangcnda okuduu satrlarn bir yazar elinden ktn dnen okur, aslnda bir bilgisayarn hazrlad metni okuduunu anladnda gerek anlamda bir srpriz yaanr. Polisiye yn olmakla birlikte Anonim Kitapn asl etkili ksm burasdr. Polisiye eserin en temel kurallarndan biri dedektifin delilleri kullanarak suluyu yakalamasdr. Anonim Kitapta ise sulu, byk oranda kendi itiraflar ile ve biraz da Abdinin zorlamas ile ortaya kar. Bu nedenle Anonim Kitap klasik bir polisiye yks olarak grlemez. Romanda temel mesele yeni bir kitap yazlp yazlamayacana dair tartmadr. Anonim kitaplar basma projesinin giderek ncinin kariyer hrs iin bir araca dnmesi ve cinayetlerin balamas ikincil nemdedir. Kitaba damgasn vuran ise klasik polisiyedeki zekice karmlar deil, tm yknn bilgisayar tarafndan yazldnn ortaya kmasdr. Anonim kitap polisiye trne, polisiye olaylar ile deil anlatm ile katkda bulunmutur. Anonim Kitapta belirgin olan bir baka konu ise polisiye eserlerdeki cinsellik vurgusudur. Metin akr, Burak Veral, Sinan Dorukan, Kati Hirel gibi kahramanlarn ve ayrca Osman Aysu, Sadk Yemni gibi yazarlarn yklerinde cinsellik ska ilenir. Polisiye edebiyat heyecan ve merak unsurlarna dayanan bir trdr. Gizem tayan bir suun aydnlatlmas srecini takip eden okuyucunun merak, heyecan veren efektlerle desteklenir. Sulunun bulunup bulunamayacana dair heyecan, okurun sonucu tahmin etmeye ynelik heyecan ile birleir. Ayrca 363

dedektiflerin veya polislerin karlatklar vakay ele al biimleri de heyecan destekleyen unsurlardandr. Sherlock Holmes ve Agatha Christie tarz klasik polisiyelerin devrinin kapanmasndan sonra, deien toplumsal yaplarla birlikte cinselliin de polisiye edebiyatn nemli bir paras olduu gze arpmaktadr. Modern toplumsal yapda kadn ve erkek ilikilerinin deiimi, ayrca gncel hayatn giderek karmaklaan bir hale brnmesi nedeniyle cinsellik hemen her kltrel alanda olduu gibi polisiyeyi de etkisine almtr. Polisiye trnde suun yannda cinselliin de bir heyecan unsuru olarak kullanlmas okuyucunun gndelik yaam deneyimlerine gnderme yapmaktadr. Reklmlarda bile ska rastlanan cinselliin ekillendirdii okuyucu zihni, polisiye edebiyatta da benzer sahneleri grdnde rahatsz olmamaktadr. Burada ikili bir durum sz konusudur. Bir yandan yazarlar okuyucunun gndelik yaam deneyimlerine seslenerek eserin okunabilirliini arttrmakta, bir yandan da okuyucu, bu romanlardan bekledii duygusal doyuma ulamaktadr. Gnmz toplumlarnda her trl insan eyleminin bir mal olarak piyasaya dhil edildii gz nnde tutulduunda cinselliin polisiye edebiyatta bu kadar youn biimde ilenmesi yadrganacak bir durum olarak grnmemektedir. Yakn dnem polisiye edebiyatmzla ilgili olarak dnldnde cinselliin bu denli rahatlkla anlatlmas bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Trkiyede yazlan polisiye eserler Batl trdeleriyle hemen hemen ayn rahatlkla cinsellii ileyebilmektedir. Yukarda sz geen polisiye rnlerin hepsinde cinsellik, ok rahat yaanan, kadn ve erkek bireylerin tamamen zgr iradelerinden baka hibir kstlayc etkinin olmad bir eylem olarak okurun karsna kmaktadr. Kadn ve erkek kahramanlar tanrlar ve ksa bir sre sonunda doal bir eylem olarak cinsellik sahnesi balar. Hop-iki-Yaya polisiyelerinde travestilerin cinsel kimlie dayal yaamlar anlatlmakta olduu iin cinsel maceralar da eserlerin genel yapsnn zorunlu bir paras olabilmektedir. Metin akr polisiyelerinde fuhu piyasasnn ele alnmas cinselliin anlatlmasnn yolunu at iin cinsel eylemler eserle uyumlu bir btn oluturmaktadr. Dier polisiye romanlarn ounluunda ise cinsellik, eserin doal bir paras deil, esere heyecan katacak malzemeler olarak kullanlmaktadr. Anonim Kitapta nci ve Abdinin tantktan hemen sonra cinsel eyleme gemeleri olaylarn geliiminden kaynaklanmaz, yazarn bilinli tercihinin bir rndr. Yazar

364

polisiyenin doal heyecann cinsellii kullanarak younlatrmay ve okuru etkilemeyi hedeflemektedir. Cinselliin tketilecek bir nesne olarak okurun nne konulmas Osman Aysunun romanlarnda ska karlalan bir durumdur. Bak Srtnda, At Kuyruklu Adamda, Cellatda ve yazarn casus romanlarnda cinsellik sahnelerine sklkla rastlanmaktadr. Ayrca Hakan Karahan, Sadk Yemni ve Esmahan Aykol da cinsellii polisiyenin temel paralarndan biri olarak ele alan yazarlardr.

4. Polisiye Romanlarda Konu Edilen Sular ve Sulular

Yakn dnem polisiye edebiyatta en ok ele alnan sular, dnya edebiyatnda olduu gibi cinayetlerdir. Cinayetlerin sebepleri incelendiinde ise maddi kar, bireysel intikam, psikopat seri katillik ve ideolojik nedenlerin n planda olduu grlr. Maddi kar amal sularda, bireyler dorudan ya da dolayl biimde para ile ilikili sular ilemektedirler ve bunlarn da byk ounluu cinayettir. Celil Okerin, Ahmet mitin, Hakan Karahann romanlarnn byk ksmnda maddi kar amal cinayetler ilenmektedir. Bu yazarlarn eserlerinde, kimi zaman dorudan maddi kazanm iin, kimi zaman ise maddi kazanmlarn korunmas amacyla ilenen sular anlatlmaktadr. deolojik ve toplumsal deerlerden kaynaklanan sular yakn dnem polisiye edebiyatnn en az ele ald su biimleridir. Trk toplumunda, bireysel olarak ilenen sularn byk ksmnn toplumsal deerlere dayand gz nne alndnda bu manzara yadrgatc olmaktadr. Ayn yadrgatc durum, youn biimde ortaya kan ideolojik sularn eserlerde yer bulamamasyla da ortaya kar. Toplumda ok sayda rneine rastlanan hrszlk ise neredeyse hi ilenmemi bir konudur. Zeynep Ergun, polisiye romann 19. yzyl ngilteresindeki grnmn anlatrken, gelien kapitalizmle birlikte mal ve parann temel su faktrleri olduunu, bu durumun romana da yansdn belirtmektedir207. Trkiyede ise 1980 sonras gelien serbest piyasa ortamnda toplumsal refah eskiye oranla byk lde artm, hrszlk suu da giderek daha fazla ilenir olmutur. Bu duruma ramen polisiye edebiyatta hrszln ele alnmamas dikkat ekicidir. Yazarlarn, hayatn ierisinde olduu halde hrszl ilememelerinin piyasa kayglarndan kaynakland anlalmaktadr. Okuyucunun bir eser boyunca meraknn ayakta tutulmas kitabn baars iin nemlidir.
207

Zeynep Ergun, Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Dedektif Yazn, stanbul, Everest Yay., 2003, s. 4.

365

Hrszlk ise cinayete gre daha az heyecan verici bir olaydr. Dolaysyla okuyucularn arad merak ve heyecan sunmay amalayan yazar iin daha az cazibeli bir konudur.

a. deolojik Sular
deolojik amal suun polisiye edebiyatmzda karmza kt tek rnek Ahmet mitin Kar Kokusu adl eseridir. Bu durum polisiye romann zellikle Batl trdelerinden youn biimde etkilendiinin de gstergesidir. Kar Kokusunda208 Ahmet mit, Moskova yaknlarndaki Uluslararas Leninizm Enstitsnde ilenen cinayetleri anlatr. lkelerinde yasa d faaliyet gsteren komnist partilerin elemanlar burada eitim almaktadr. M T, TKPyi Trkiyede kertmek iin burada eitim gren kiilerin isimlerini ve Trkiye balantlarn renmeye almaktadr. Bu amala Yldrm Koru adl M T eleman grubun iinden Gzc takma adn kullanan biri ile balantya gemitir. Mehmet adl TKP yesi enstitdeki merkez komite yesi Asafn evine giderken buz krmada kullanlan demir ubuk saplanarak ldrlr. KGB duruma el koyar. Tm militanlar sorgular ve Mehmetin gemiini aratrr. Bu srada militanlardan Kerem intihar eder. ntihar mektubunda Mehmeti, ajan olduu iin, kendisinin ldrdn anlatr. KGB ise buna hemen inanmayp her iki olay arasndaki balantya younlar. Kampn as cinayetin ilendii gece Keremin koarak yanndan getiini syler. Ayrca okul arkadalarndan erif, Mehmeti baleye gittikleri gn Trke benzeyen biri ile konuurken grmtr. erif, KGB kataloglarndaki M T mensuplarnn fotoraflar gsterildiinde Yldrm tehis eder. Bylece cinayetin Kerem tarafndan ve partiye ball nedeniyle ilendii anlalr. Kerem KGBden ekindii ve partinin bu tip eylemleri ho karlamadn bildii iin intihar etmitir. Kar Kokusu, Ahmet mitin kitaplar arasnda ideolojik konular ileyen tek romandr. Yazar, yerli polisiye edebiyatn grmezden geldii bu konuyu Trkiye snrlar dn, Rusyay mekn seerek anlatmtr. Polisiye edebiyatn bu konudaki ekimserliinin temelinde lkedeki atmaya msait ortamn ve kanunlarn basksnn etkili olduu anlalmaktadr. Popler edebiyat yazarlar piyasa ilikilerine her bakmdan bamldrlar. Bu nedenle okuyucularn tepkisini ekmek

208

Ahmet mit, Kar Kokusu, stanbul, Can Yaynlar, 1998, bs.3.

366

istemezler. Ayrca hem de piyasada tutulaca pheli olan bir konuyla megul olmak da istemezler. Dolaysyla ideolojik meselelerin ilendii konulardan uzak durmaktadrlar. Ahmet mit, Kar Kokusunda tek bir dedektifi kullanmaz. Polis tekilat da tekil olarak soruturma yapmaz. Romanda cinayetin ortaya kmasndan hemen sonra KGB duruma el koyar ancak olay sadece onlarn abalaryla zlmez. Romandaki tm kiilikler cinayetin aydnlanmasnda grev alrlar. Trkiyeden giden militanlar Mehmetin gemiteki yaamn ve ilikilerini ortaya koyarlar. Bu bilgiler Mehmetin kiiliini, partiye olan balln lmek iin deerlendirilir. Trkiyede faaliyet gsterdikleri srada gelien kimi pheli olaylar onun hakknda dierlerinin dncelerinin yeniden ekillenmesini salar. Ayrca KGBnin Trk istihbarat ana dair almalar da Mehmetin kimlerle grm olabileceine dair ipular vermeye balar. Sonunda Yldrm adl M T elemannn kimlii deifre olur ve Mehmetin muhbirlik yapt kesinleir. Roman tek bir dedektifin roln tm kiiliklere bltrm, bunlar arasndaki balantlarn okuyucu tarafndan kurulmasn amalamtr. Bu yntem sayesinde okuyucunun roman aktif biimde okumas salanmtr. Okuyucu farkl kaynaklardan nne gelen bilgileri deerlendirme ve bir sonuca varma ansna sahip olmutur. Kar Kokusunda polisiye olaylarn yannda Sovyet dneminin kat, baskc yapsna ynelik eletirilere de yer verilmitir. zellikle Leonid adl retmenin Sovyetlerdeki rm sisteme ynelik eletirileri geni yer tutmaktadr. Leonid, Trk renciler tarafndan sevilen biridir. Bu nedenle onlarla kimi zaman ideolojik tartmalara da girmekte, i yapsn iyi bildii sistemin kusurlu yanlarn onlara gstermektedir. Kar Kokusu, cinayet olaynn ideolojik balantlarn gstermesi bakmndan sradan bir polisiye roman olmann tesine gemitir. Cinayet olaynn yannda Trkiye ve Sovyetlerdeki siyasal sorunlara, bireylerin ideolojik ballklarna da deinerek polisiye edebiyata yeni bir alan am, ancak bu frsat henz yeterince deerlendirilememitir.

b. Hrszlk ve Kalpazanlk
Yakn dnem polisiyelerinde en az ilenen sulardan dier ikisi de hrszlk ve kalpazanlktr. Mehmet Murat Somerin Ajdann Elmaslar adl eseri alnan bir kolyenin bulunmas zerine kuruludur.

367

smail Gzelsoyun Banknot lemesi iinde yer alan Sincap209 adl roman kalpazanlk konusunu ileyen tek eserdir. Romanda olaylar 1966 ylnda gemektedir. skender adl bir air gizlice yurtdna kmaya almaktadr. Metin ve Mustafa adl iki M T mensubu onu takip etmektedir. Romann balangcnda skenderle ilikisi olmayan Sincap, Idrda uzun yllar kaaklktan byk paralar kazanm ve bunlar karsna vermitir. Kars, tm paralar 1940 ylnda tedavle kan yeni paralarla deitirir. Ancak banknotlar tekrar deitirilince Sincapn paralar da eskimi olur. Kars paralarn yerini sylemeden lnce Sincap srekli onlar arar. Zamannda bulamaynca tm serveti yok olur. Aradan yllar geer. Sincap, zararn karmak ve intikam almak iin baldz Sreyyay Merkez Bankas bakannn evinde ie sokarak yeni kacak banknotlarn kopyalarn edinir. Ankarada tant skenderin yardmyla yeni paralar basarlar. M T mensubu olan Mustafa onlar yeni paralarla birlikte yakalar ama M Tin kendini ldreceini anlayan Metin adl dier ajan Mustafay vurur. skender yurtdna gider. Bu arada Sincapn baldz Merkez Bankas bakanna k olup her eyi anlatr. Onun istei ile Sincapa dokunulmaz ama paralar tekrar deitirilir ve Sincap yeni bast paralar da harcayamaz. Sincapta iki farkl polisiye olay birleerek yeni bir mecraya doru akar. Bir yanda skenderin ka, dier yanda da Sincapn yllar sren paralarn geri kazanma hevesi romanda izlenmesi gereken iki olaydr. Sincap, suun ilenmesi ile balayan klasik polisiye eserlerden farkl olarak suun ileni srecini gemie dnerek anlatr ve olaylar imdiyi kapsayacak ekilde devam eder. Bu nedenle gemie dnk bir gizem sz konusu deildir. Romanda ilk olarak skenderin hayat anlatlr. skender yasad amalar olan bir airdir. Bu nedenle srekli saklanmaktadr. Bir sre sonra evresindeki biri tarafndan ihbar edilince yurt dna gitmek iin kamaya balar. skenderin hayatnn gemiten bugne olan seyri, tm roman boyunca, geriye dnlerle anlatlmaktadr. Bu nedenle ortada yeni ilenmi bir su yoktur. Sincapn hayat ise romann asl polisiye ksmn oluturmaktadr. Sincap, kars yznden paralarn kaybettiinden beri plan yapm, baldzn da bu ie sokmutur. Merkez Bankasndan intikam alabilmek iin her trl riski gz almtr.
209

smail Gzelsoy, Sincap, Everest Yaynlar, 2005.

368

Onun eylemleri daha sonra skenderi de iine alarak devam eder. Bylece polisiye romanmzda rnei olmayan kalpazanlk olay gerekleir. Romanda gerek ad hi anlmayan Sincapn kalpazanlk yaparken kulland yntemler romanda ayrntl biimde anlatlmaktadr. Para rneklerinin alnmas, bunlarn eitli metal ve plastiklerle yeni kalplarnn baslmas ve parann oaltlmas uzmanlk gerektirecek kadar ayrntl biimde dile getirilmitir. Polisiye edebiyatmzda birok deiik meslek dalna dair bilgiler verilmekle birlikte, uzmanlk gerektiren alan saysnn az olduu grlmektedir. smail Gzelsoyun romannda ise tam bir uzmanlk gerektiren para basm anlatlarak okuyucunun ilgisi ekilir. Okuyucu kalpazanlk olaylarn gndelik hayatnda birok defa duymutur ancak bu suun hangi ayrntlar ihtiva ettiini bilmez. Yazar, okuyucunun bu durumunu gz nnde bulundurarak, onun yabancs olduu bir suun ileni biimini romann baarsn salamak iin kullanr. Sz konusu olan eser bir popler roman olduu iin okuyucunun meraknn arttrlmas ve sonra da bu merakn tatmini nemlidir. Kalpazanlk gibi toplumun byk ksmnn yabancs olduu bir su da bu merak cezp edecek eylemlerdendir. Yazar, polisiye edebiyatta sra d olan bir konuyu ele alarak eserin piyasada tutunmasn salamaya almtr. Romann nemli bir yan da gizemi zecek bir polis ya da dedektifin olmaydr. Su, romann bandan itibaren adm adm okuyucunun gznn nnde ekillenir. Okuyucu dikkate alndnda alenen ilenen bu suun aydnlatlmas iin bir dedektife ihtiya yoktur, sulular zaten bellidir. Polisiye gerilimi salayan kalpazanlk giriimi tm roman boyunca adm adm geliir. Bu nedenle okuyucuya gizemi zme konusunda hi i dmez.

c. Seri Cinayetler
Yakn dnem polisiye edebiyatmzn dile getirdii su trlerinden sadece biri toplumsal yapdan bamsz biimde ele alnmtr. Bu su tr, seri cinayetlerdir. Birok polisiye romanda birden ok cinayet ileyen katil vardr. Ancak seri katillik bir baka su trdr. Seri katiller, eitli nedenlerle bir dizi cinayet ileyen katillerden fakldr. Seri katil tek bir nedenle ve genellikle psikolojik sorunlarla cinayet ileyen kiidir. Seri katil, iledii cinayetlerle kendini ispatlamaya, dnyay kendi iin daha yaanabilir klmaya alr. Cinayetler, psikolojik tatmin amaldr. 1980 sonras polisiye edebiyatmzda seri katiller de ilenmeye balamtr.

369

Bireyciliin gelikin olduu, toplumsal ilikilerin zld toplumlarda seri cinayet vakalarnn younluu dikkat ekmektedir. Toplumsal bir varlk olan insann, toplumla ilikilerinin sorunlu olmas durumunda bireysel tatmin araylar da hzlandrmakta, kimi zaman bu durum psikolojik sapmalarla kendini gstermektedir. Seri cinayetler bu toplumsal ileyiin sonularndan biri olarak ortaya kmaktadr. Kaan Arslanolu seri katillerin genel zelliklerini yle aktarr:
En basitinden hepsi erkektir. hemen hepsinin kiiliklerinde cinsel sorunlar, cinsel takntlar baskn boyuttadr. Ar cinse arzu veya azalm cinsel arzu, ecinsellik ve veya kadn dmanl ok yaygn grlmektedir. lenen sular da byk lde cinsel iddetle birlikte grlen youn saldrganlk drtleri sonucundadr. l sevicilii, yamyamlk nadir deildir. Bunlarn hemen hepsi byk ounlukla zayf kurbanlar seerler.210

Yerli polisiye romanlarda grlen seri katiller de bu zelliklere uymaktadr. ocuklukta yaanm cinsellikle balantl sorunlar, kadnlara kar genel sevgisizlik gibi durumlar seri katil kahramanlarda grlen zelliklerdir. Polisiye romanlarda seri katil profilinin bu kadar isabetli izilmesi yazarlarn konu hakknda aratrma yaptklarnn da gstergesidir. Trkiyede hemen her trden cinayet ilenmektedir. Ancak seri katil cinayetleri yok denecek kadar azdr. Toplumsal ilikilerin sk oluu, maddi anlamdaki her trl soruna ramen bireyin seri cinayet trnden bir psikolojik sapknla srklenmesine engel olmaktadr. Bu nedenle seri katillerin polisiye edebiyatmzda grlmeye balamas toplumsal bir durumun yansmasndan kaynaklanmamaktadr. Seri cinayet romanlar daha ok Batl polisiye edebiyat rnleri gz nnde bulundurularak, tamamen kurgusal bir ortamda canlandrlmtr. Gerek hayatta rnekleri az olan seri cinayetlerin polisiye edebiyatta grlmesinin bir baka nedeni de seri cinayetlerin dierlerine gre daha youn bir gerilim iermesidir. Pepee ilenen cinayetler, bir trl yakalanamayan seri katiller polisiye gerilimi arttran kurgulardr.

210

Kaan Arslanolu, Seri Katilin Kiilii, Fikret Topall (haz.), Seri Katiller, stanbul, thaki Yay., 2008, iinde, s. 23.

370

1980 sonras polisiyelerinde Osman Aysu, Mehmet Murat Somer ve aan Dikenellinin romanlarnda seri cinayetlerin ele alnd grlmektedir. Osman Aysunun, Bak Srt adl romannda ele ald Nizam adl seri katilin yks 15 yandayken balar. Nizam bu yata iken, annesi, babas tarafndan dvlerek ldrlmtr. Nizam da intikam almak iin babasn ldrm ve ikisini de bodruma gmmtr. Aradan yllar getikten sonra da Nizam iindeki bu sevgisizlii, ebeveynlerine kar hissettii al seri cinayetlerle gidermeye alr. Dnyaya kar nefretini susuz, hi tanmad insanlardan karr. Mehmet Murat Somerin Peruklu Cinayetler romannda ise bu sefer bir kadn seri katil ortaya kar. Yukarda da anlatld gibi Aydan Altan kocasnn ecinsel eilimi sonucu ldrlmesinden sonra seri cinayetlere balar. Bu yolla gemiten intikam almaya alr. aan Dikenellinin Kr Fahie Banda seri katil bir polis memurudur. Fuhu yapan ve Ahlak Masasna ilk defa kayd yaplan kzlar hedef semektedir. Pepee gelen cinayetlerin bu ortak zelliini kefeden Melek Teyze katil polis memuru Ahmetin yakalanmasn salar. Ancak romanda polis memuru Ahmetin neden cinayet iledii, bu eylemlerin psikolojik bir nedeni olup olmad belirtilmez.

d. Dier Sular
Toplumsal deerlerden kaynaklanan sular polisiye edebiyatmzda fazla yer almamaktadr. Szgelimi, namus cinayetleri, zorla evlilik, boanma istei gibi nedenlerle ilenen sular polisiye edebiyatmzn ele almad konulardan bazlardr. Toplumsal deerlerden kaynaklanan suun en iyi rnei Emrah Serbesin Her Temas z Brakr adl romandr. Burada ilenen cinayetin nedeni Dou kkenli bir airet reisinin, kznn ilikilerini namus meselesi olarak grmesidir. Mehmet Murat Somerin Peygamber Cinayetleri, dinin de iinde olduu toplumsal deerlere dayanmaktadr. Eserde, muhafazakr bir ailenin yesi ve yanndan alan eleman, peygamber isimleri olan travestileri ldrmektedirler. Bireysel intikam istei, romanlarda en ok ele alnan su trdr. Son Hafriyat, Amsterdamn Gl, Glden Kale Dt gibi romanlarn yannda, Esmahan Aykol, Nihan Tatekin, Piraye engel gibi yazarlar eserlerinde bireysel intikam ilerler.

371

Yakn dnem polisiyelerinin ele ald sulularn profili incelendiinde hemen her trden insann yer ald grlmektedir. Sulular ounlukla bireysel olarak cinayet ilerken, Hakan Karahann eserlerindeki gibi uluslar aras sermaye gruplarnn desteindeki eteler ve Yrek Sken Cinayetlerindeki organ mafyas gibi organize su rgtleri de romanlarda yer alr. Bu durum polisiye edebiyatn, gncel hayattaki su dnyasn yakndan takip ettiini gstermektedir. Polisiye edebiyat hayali bir su dnyasn deil, gerek yaam anlatmaktadr. Polisiye edebiyatn satr aralarnn okunmasyla, iinde yaanlan toplumsal yapya dair sosyolojik veriler elde edilebilmesi mmkndr.

5. Polisiye Edebiyatta Yeni Yaklamlar ve Konular a. Postmodern Polisiye Romanlar

1980 sonras polisiye edebiyatn yeniliklerinden biri de klasik polisiyenin dnda kalan trden polisiye eserlerin verilmesidir. 1960l yllardan itibaren Batdaki dnce ve sanat dnyasn etkisi altna alan postmodernizm akm popler kltr rnlerine de yansmtr. Edebiyatn bir oyun olarak grlmesi ve yazarn da bu oyuna dhil olmas sonucu, roman sanat, dnyay anlatmak kaygsndan uzaklam, yazarlar ve tketiciler iin elence aracna dnmtr. Polisiye edebiyat da bu anlaytan etkilenmi, kimi yazarlar polisiye romanlar geleneksel biimden farkl ele almlardr. Trk edebiyatnda da Batdaki bu anlayn etkileri hissedilmitir. Polisiye edebiyat rnleri su-dedektif-zm formlne bal kalmakla birlikte yeni unsurlar devreye sokmutur. Bu durumun bir sonucu olarak postmodern edebiyat anlaynn hkim olduu eserler kaleme alnmtr. Postmodern polisiye olarak adlandrlabilecek olan yeni polisiye trnn yakn dnem edebiyatmzdaki nemli temsilcilerinden biri Pnar Krdr. Pnar Kr, Bir Cinayet Roman ve Cinayet Fakltesi adl eserlerinde st-kurmaca yntemini kullanarak polisiye edebiyat postmodern yntemlerle yeniden ele almtr. Bir Cinayet Romannn211 ilk blmlerinde roman kadrosunun nasl oluturulduu anlatlr. Roman birden fazla anlatcya sahiptir. Roman, tm karakterler beraberce yazmaktadr. Roman kahraman olan Akn adl yazar da
211

Pnar Kr, Bir Cinayet Roman, stanbul, Can Yaynlar, 1989, bs.2.

372

kahramanlardan biridir. Dier polisiyelerden farkl olarak dedektifin (burada Emin Kkl) delilleri nasl deerlendirdii adm adm aklanmaktadr. Klasik polisiyede ise deliller ortaya konmakta, bunlar arasndaki balantlar romann sonunda anlatlmaktadr. Romandaki kahramanlardan biri olan Akn Erkan adl kadn yazar, Matematik hocas olan Emin Kklden yeni yazaca romana katlmasn ister. Anlattna gre romanda bir cinayet ilenecek ve Emin Kkl de bunu zecektir. Daha sonra, Akn Erkan, Levent Canerin roman kiilii olmasn salar. Yldz adl kadn da yazarn istei ile romana katlr ve Leventle arasnda bir iliki balar. Levent bir otel odasnda, kvet iinde l olarak bulunur. Onunla balantl olan Yeim adl kadn Mulada ldrlr. Ayrca Leventin lmne dair baz ipularna sahip olan Amerikal turist bir kz da silahla ldrlr. Yldz ise sakland yerde yakalanr ve bavulunda Amerikal kz ldren silah bulunur. Emin Kkl tm delilleri deerlendirir ve Akn Erkan katil olmakla sular. Akn gerei itiraf eder. Levent, ilk genlik yllarnda arkadalar ile beraber Akna tecavz etmitir. Akn, yllarca bu olayn intikamn almak iin beklemi ve sonunda Leventi ldrmtr. Yeim ve Amerikal kz da tank olabileceklerinden korkarak ortadan kaldrmtr. Emin bu olaylar dinledikten sonra, yazara, kendisiyle evlenmek kaydyla onu ele vermeyeceini syler. Akn teklifi kabul eder. Bylece roman, yazarn yani Aknn deil, Eminin istedii biimde biter. Bir Cinayet Romannn en ok ne kan taraf roman iinde roman yazlmasdr. st-kurmaca ad verilen bu teknikle, roman iinde bir kahraman olan Akn Erkann bir roman yazmas konu edilir. Akn bunun iin kahramanlarndan gnlk tutmalarn ister. Okuduumuz roman ve ayn zamanda romann iindeki dier roman bu gnlklerden olumaktadr. Dolays ile Akn hem bir roman kahraman hem de bir yazardr. Ancak okuyucu, darda bir yazar daha olduunun farkndadr. Roman szde o yazmaktadr ancak Emin Kklnn zeks ilerin istedii gibi gitmesini engeller. Yazar-Akn tm kiilikleri kullanarak Leventten intikam almak isterken Emin onun bu plann bozar. Roman ilerlerken Aknn kontrol elinden kard ve Eminin deerlendirmelerinin ne kt grlr. Bu haliyle yazar geleneksel, otoriter, her istediini yapan bir kiilikten kar ve sradan bir sulu olur. Ayrca roman, yazarn szleriyle deil, karakterlerin gnlkleri ve kendilerine dair anlattklaryla ilerledii iin geleneksel yazarlk anlay da krlmtr. Yazar-Akn kimi yerlerde yazlan romana mdahale etmek 373

ister ama baarl olamaz. rnein Leventin hangi kadnlarla ak yaayacan belirleme istei geri evrilir. Yazar kendi kimliini bile yeterince ifade edemeyecek bir duruma der.
Bir Cinayet Roman, anlaty konu edinmesiyle; kurmaca ile gereklik arasnda kurduu oyunlarla; postmodern romanlara zg ok sonulu ya da sonusuz bitiiyle; yazarla tartan, rollerine itiraz eden, roman ele geirerek yazarn kendisini roman kiisine dntrmek isteyen karakterleriyle, Pnar Krn romanclnda, postmodern dorultuda yeni bir aamadr.212

Bir Cinayet Roman daha nce polisiye romanda denenmemi olan bir teknii kullanarak bu trn kalplarn ykmay amalamtr. Bylelikle okurun gerek ve kurmaca arasnda gidip gelmesini, kimi zaman bu konuda karmaa yaamasn ve metni sorgulamasn amalamtr. Pnar Krn, Cinayet Fakltesi213 adl eseri de benzer biimde ele alnmtr. Burada romann anlatcs artk sadece Emin Kkldr. Emin Kkl niversiteden emekliliini istemitir. Kars ile yaptklar bir tartmada kars yaldan denize dm ve kaybolmutur. Emin de bir Ege kasabasna yerlemitir. Komiser Haydar Bilir de, byk bir tesadf eseri olarak, emekliliini ayn kasabada bir sitede geirmektedir. Onunla karlap gazetelerdeki cinayetleri konuurlar. Emin Kklnn eski bir rencisi olan Narin Hanm da kasabaya gelir ve Eminle karlar, ikili birbirinden holanr. Bu srada bir vakf niversitesinde kii ldrlr. lki, ar dozda uyuturucu alan Serdar adl renci, ikincisi, baklanan Muharrem afak adl bir temizliki, sonuncu ise bir retim grevlisidir. retim grevlisi Narin Hanmn yeeni 23 yandaki Melek Tuckerdr. Bu sebeple stanbula gelip olay aratrmaya balarlar. Emine niversitede Sezen Hanm adndaki eski sekreterin odas verilir. Sezen Hanm uzun sredir ortadan kaybolmutur. Emin Kkl ve Haydar Bilir aratrmaya baladklar gnlerde Prof. Engin Grkan da ldrlr. Emin, bu aratrmalar yaparken Narinle kald eve dnnce onu yatakta bir kadnla yakalar. Bu kadn onun kayp olan yazar karsdr. Hem karsnn yayor
212

Berna Moran, Bir Cinayet Roman ve Postmodern Polisiye, ada Trk Dili Dergisi, Cilt IV, Kasm/Aralk 1991, Say: 45-46, s. 452. 213 Pnar Kr, Cinayet Fakltesi, stanbul, Everest Yay., 2006, bs.2.

374

oluu hem de Narinle yatakta yakalamas karsnda oke olur. Konutuklarnda, Narini karsna yazarn kardn, Sezen adndaki ortadan kaybolan kadnn da aslnda yazar olduunu renir. Yazar ona gerekleri tm cinayetlerin nedenlerini anlatr. Emin rendikleri karsnda kendini kaybeder, yazarn birok lmden sorumlu olduunu syleyerek zerine saldrr. Yazar ldrmek istemektedir. Roman son bulur. Pnar Krn her iki romannda da yazarn oynad srpriz rol ne kmaktadr. lk romanda eitli biimlerde rol alan yazar, ikincisinde, kontroln Eminde olduunu sandmz romann sonunda ortaya karak kendine ait olan otoriteyi ele geirmek ister. Aslnda roman boyunca ilenen cinayetler bunu baardnn gstergesidir. Ancak Emin Kkl bunu bir trl kabul edemez ve onu ortadan kaldrarak bu duruma son vermeyi dener. Bu haliyle her iki polisiye roman da yazar otoritesi ile eserdeki kiiliklerin atmas balamnda okumak mmkndr. Postmodern polisiye yazarlarna bir baka rnek ebnem enyenerdir. Bir Trk Casusunun Mektuplar ve Danszn lm adl romanlarnda klasik polisiye anlatmnn dna kan yazar olaylar ileyi biimiyle de dierlerinden ayrlr. Bir Trk Casusunun Mektuplar214, bir casusun hikyesini anlatmakla birlikte aslnda polisiye bir romandr. Casus yklerinin belirleyici zellii olan devletler arasndaki istihbarat savalar bu eserde grlmez. Olaylar 17. yzylda Osmanl iin casusluk yapan Arap Mahmutun mektuplarnn 2001 ylnda ortaya k ve alnma yks zerine kuruludur. Arap Mahmut adl bir devirme 17. yzylda, Osmanl iin, Pariste elli yldan fazla casusluk yapm, daha sonra stanbula arlarak dn yolunda idam edilmitir. Casusun o tarihlerde yazd 43 adet mektup 2001 ylnda New Yorkta mzayedede sata karlr. Anlatc-casus mzayede evinde alan nesin babas Stanislav Sebastiana kznn Prof. Armand tarafndan ifal edildiini syler. Nihayet mzayede baladnda Stanislav Sebastian bir anda ortaya kp Prof. Armand baklar. Armand hafif ekilde yaralanr. Kargaa srasnda mektuplar ortadan kaybolur. Muzaffer mektuplar anlatc-casusun aldn anlar. Anlatc- casus hrszl gizlemek iin durumu anlam olan Muzafferi ldrr.
214

ebnem enyener, Bir Trk Casusunun Mektuplar, stanbul, letiim Yaynlar, 2001.

375

Bu hikye aktarlrken, orijinal mektuplarda geen bir kelimenin ortasnda roman biter. Klasik polisiye romanlarda suun ilenmesinin ardndan ipular yardmyla suluyu yakalama amac temel hareket unsuru iken Bir Trk Casusunun Mektuplarnda polisiye vaka kimi zaman geri plana itilmitir. Aka ve inanca dair geni blmler ayrlm, ayrca polisiyenin heyecan ve merak uyandran etkileri yok edilmitir. Romanda en dikkat eken unsur ise casus olarak mektuplarn peine den anlatcnn gizemli kimliidir. Roman ilerledike bu kiinin yzyllar nce ldrlen Arap Mahmut olduu kans geliir. Arap Mahmut adeta yzyllar sonra geri dnp susuzluunun delili olan mektuplarn peine dmtr. Roman kahramanlar postmodernist dnceye uygun olarak belirgin kimliklerden uzak dururlar. Modernizmde her trl inan, etnik ve dini kimlikler kat bir ekilde snflandrlrlarken postmodernizm kimliklerin karmak yapsn ve birbirleriyle ilintilerini ne karmaktadr. Bu nedenle postmodern eserlerde kat manta dayal kurallarn ihlal edildii grlmektedir. Bir Trk Casusunun Mektuplarnda da Arap Mahmutun gemite yaad bilinir ancak bugnk casusun kim olduu belirsizdir. kisinin arasndaki dile ve hayat yksne dair paralellikler bugnk casusun kimliini mulk hale getirmektedir. Eser boyunca verilen ipular Arap Mahmutun tarihi ap bugne gelerek susuzluuna dair belgeleri ele geirmeye alt duygusunu uyandrr. Bugnk casusun konumalar da kimlik karmaasn destekler niteliktedir.
te zavall Arapn eli mahkm iine dt durum bu iki gzm. Mektuplar Defoe gvuru yazm olsa idi yazarn ad mhim, hem de isimsiz yazd halde ve bizzat isimsiz yazd iin mhim olur. Arap Mahmut yaznca yazarn adnn ehemmiyeti kalmaz. Hey gidi yedi srgn hey! Ah gidi zalim dnya! Kim demi yazar etrafa emirler yadran, lme kar kan ve Allahtan korkusu olmayan, erli bir zebanidir diye? Giottodan duyduumuz gibi yazar, esamesi bile okunmayan, yazdka yazdklar iinde kaybolup giden ve sonunda kendisi deil de yazd saman kd ile mrekkep arasnda skan hikyesinden ibaret kalan

biare bir zll-i hayaldir.215

215

ebnem enyener, Bir Trk Casusunun Mektuplar, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 91.

376

Casus, ne eskiye ne de yeniye ait olan karmak bir dil kullanr. Kimi kelimeler artk kullanlmamaktadr. Tarihler arasnda gidip gelir, eski ve yeni metinler i ie geer ve bol miktarda kelime oyunu yaplr. Dil ve tarihe dair yaplan bu oyunlar Arap Mahmut ile bugnk casus arasnda bir kimlik geikenlii olduunu gstermektedir. Yazar bu karmaadan yararlanarak aslnda casusun kimliinin nemli olmadn gstermeye alr. Kesin kimlikler modernizme ait kalplardr. Postmodern olan kimliklerin belirsizliini hatta kimlik karmaasn ne karmaktadr. Bu yolla romann anlam, gnderme yapt kaynaklar oaltlmaya allr. Okuyucu ise, temel kiilik olan casusu farkl kltrel ve tarihsel koullarda ayn anda deerlendirmek zorunda kalr. Romann bitii de geleneksel eserlerden farkldr. Mektuplar alndktan ve Muzaffer ldrldkten sonra roman kelime ortasnda biter. Tm bu zellikleri ile sz geen eser sadece polisiye trne deil genel anlamda tm roman biimlerine yabancdr. Olaylarn kesinlikten uzak olduu roman, kastl olarak modernist gereki kesinlikten uzak tutulmutur. Eserin dilinden, anlatt yknn ieriine, zamann kavranndan temel kiiliin sunumuna kadar her ey geleneksel roman anlayna aykrdr. ebnem enyenerin New Yorkta geen dier roman ise Danszn lmdr216. Roman bir gsteri sonrasnda len bir danszn ardnda brakt gizem zerine kuruludur. Osmanl diplomat Halil Bey iin Gustave Courbet tarafndan yaplan Dnyann Kkeni adl tablo New Yorkta mzede sergilenmeye balar. Sergi byk yank uyandrr. Serginin al gecesi Mu adl dnyaca nl bir dansz mehur 7 Tl dansn yapar. Gsteriden sonra l bulunur. Cesedi, sergilenen tablodaki biimde durmaktadr. lm sebebi bilinmemektedir. Dedektif Simontaut olay inceler. Kitap, al ksmndan sonra phelilerin sorgularyla devam eder. Sonuta Psikiyatr Jacques Homunculinin Muya delicesine ak olduu anlalr. Ancak Mu, Hircanla iliki yaaynca Homunculi bunu kskanmtr. Mu ondan uyku ilac isteyince doktor dozu yksek yazar. Munun intihar etmek istediini bilmektedir. Bu srada Hircan da l bulunur. Onun da lm sebebi anlalamaz. Brakt mektupta Mu ile srekli birbirlerini ldrmek zerine konutuklarn anlatr. Hircan, Muyu onun bilgisi dhilinde ldrmtr.

216

ebnem enyener, Danszn lm, stanbul, Can Yaynlar, 2006.

377

Roman giriteki ksa blmden sonra dedektifin ve en geni biimde de phelilerin szleriyle ilerler. Her blmnde farkl bir pheli, olay hakkndaki bilgilerini aktarr. Hibir blmde phelilere sorulan sorular yer almaz. Okuyucu sorunun ne olduunu phelinin konumalarndan anlar. Danszn lm de, geleneksel polisiyelerden farkl olarak, hibir delil ortaya koymaz. Ayrca olaylara ve kiilere dair ok fazla ayrnt verilerek okuyucunun konuyu izlemesi engellenir. rnein soruturma srasnda Munun stili ve gbek dans hakknda sayfalarca bilgi yer alr. Hibir gerilime dayanmayan, anlatm itibariyle de anlalmas olduka zor bir eser olan Danszn lmnn polisiye trne ciddi bir katks yoktur. Bununla birlikte yeni anlatm biimlerinin denenmesi anlamnda nemlidir. ebnem enyenerin her iki roman da farkl anlatmlaryla dikkat eker ve bu noktada dier polisiyelerden ayrlrlar. Klasik polisiyenin geleneksel kesinlii yerine postmodern bir mulkl ikame ederler. Bu yanlaryla polisiyenin yeniden ele alnd, baka bir bakla deerlendirildii eserlerdir. Ancak deneysel yan ne kan bu eserlerin ortaya koyduu tarz, en azndan imdilik, polisiye tr ierisinde baar kazanmaktan uzak grnmektedir.

b. Para-Psikolojik Polisiye Romanlar

Polisiye edebiyat yazarlar yeniyi yazmak isterken, ilerinden bazlar, bilinen dnyadan uzaklamay da bir yntem olarak denemilerdir. Sradan insanlarn gerek kabul ettikleri dnyann tesine geerek para-psikolojik dnyay da polisiye edebiyatn kulland bir alan haline getirmeye almlardr. Gndelik hayatn baz srlarn, gizemli bir dnyann verileri ile aklama yoluna giden bu yazarlar, polisiyenin heyecanna, bilinmeyene dair duyulan korkuyu da eklemi olurlar. Psiik glerin bilinen dnyaya mdahalesinin sonucu ortaya kan polisiye vakalar bu eserlerde yine psiik yntemlerle zlmeye allr. Geleneksel soruturma tekniklerinin yetersiz kald ve gizemli bir dnyadan yardm alnd bu eserlerde dedektifin rol belirli bir yere kadardr. Sonu ounlukla psiik glerin lehinedir. Hakan Yelin Lokanta217 adl eseri bu trden polisiye edebiyatn yerli rneklerindendir. Romanda bir dizi cinayet ilenir ancak bunlarn sorumlusunu

217

Hakan Yel, Lokanta, stanbul, Altn Kitaplar, 2006.

378

aratranlar bir trl katili yakalayamaz. Ele geirdikleri kiiler ise aslnda sulu deil eitli biimlerde olaylara karm kurbanlardr. Harvey J. Irwin para-psikolojiyi geleneksel bilimsel yntemlerin dna kan ve kendine gre bilimsel olan bir alma olarak tanmlar. Irwine gre parapsikolojik grnmler geleneksel bilimler iin bilinmeyen ya da tanmlanamayan alanlardr218. Hakan Yel toplumda yaygn biimde inanlan ancak bilimsel olarak ispatlanamayan bu alanlardan faydalanarak rnei olmayan bir polisiye roman yazmtr. Lokanta, dehet veren bir cinayet sahnesi ile balar. lk sahnede a klndaki bir adam, sandalyede eli kolu bal ve az bantl olarak oturan 50 yalarnda bir baka kiiye ikence etmektedir. A ikence sonras elindeki bakla adamn kafasn keser. Cinayet masasnda polis olan Alinin ei Fazilet ara sra nbetler geirmekte ve gizemli mesajlar dile getirmektedir. Ali, bu mesajlarn, eitli cinayetlere dair ipular ierdiini fark eder. Bu arada lkenin deiik yerlerinde vahice cinayetler art arda ilenmektedir. Romann dier temel kiilii olan Kuzey Aral ise Niantanda bir lokanta iletmektedir. Gizemli gleri ile evresindekilerin dikkatini ekmektedir. ok sayda cinayetin ard ardna ilenmesi ve polisin bunlar zmede yetersiz kalmas Yurtii stihbarat Tekilatn (Y T) harekete geirir. Bahri anakkaleli, burada almaktadr. Bu srada Alinin kars Fazilet ve kz Pelin eve giren birileri tarafndan tecavz edilip vahice ldrlrler. Ali intikam alabilmek iin cinayetleri nceden bilmenin yollarn aratrr. Alternatif tp Osman Beyden ald bilgilerle bileklerini keser ve acy hisseder. Bylece Kuzey ile balantya geer. Kuzey, Aliye gizemli varlklardan bahseder. O diye and varl izleyerek Fazilet ve Pelini ldren adamlarn evine girerler. Adamlar hibir ey yapamaz ve sadece izlerler. Kuzey neter ve elektrikli testere ile iki adamn da kollarn, bacaklarn ve cinsel organlarn keser. Kan kaybn durdurmak iin nlemler alarak adamlarn lmesine engeller. Onlarn bu ac ile yaamasn salamak ister. Bahri anakkaleli organlar paralanan adamlar ve dier olaylar renince Ali ve Kuzeyin birlikte cinayetleri ilediini dnr. Alinin evine gider. Ali
218

Harvey J. Irwin, An Introduction to Parapsychology, North Carolina, McFarland &Company, 2007, bs. 4., s. 1.

379

meyve soymak iin ba eline alnca Bahri silah ekip Aliyi ldrr. Olay esnasnda eve gelen Alinin arkada Muzafferin Bahriyi ldrmesiyle roman sona erer. Hakan Yelin eseri dnya d varlklar ele almasyla geleneksel polisiyenin kalplarn krar. Polisiyenin iki yz yllk tarihinin byk ksm pozitivist dnceye ball ifade ederken, 1960lardan sonra bu dnce yapsnn gevemesiyle birlikte yazarlar alternatif yollar aramaya balamtr. Bilimsel yntemlerle suu aydnlatmaya alan polisiye edebiyat hem bu konuda hem de suun doasna ynelik olarak alma alann geniletmeye alm, gizemli varlklarn dnyas polisiyenin bu araynn bir sonucu olarak kefedilmitir. Daha ncesinde birok edebi trde eitli biimlerde ilenmi olan gizemli dnyalar polisiye edebiyat iin de yeni kaplarn almasn salamtr. Bu sayede artk bir polisiye yazar kendini somut gereklikle snrlamak yerine para-psikolojinin neredeyse sonsuz denebilecek dnyasn kullanmaya balamtr. Kimi okurlarca fazla kanl ve vahice bulunabilecek sahneler yazmasna karn Hakan Yel dnyada oluan bu rzgrn Trkiyedeki temsilcisi konumundadr. Siyasal kurgu trne giren Sultana Dokunmak romannda da benzer bir konuyu ileyen yazar, edebiyatmzda bu yndeki bir boluu doldurmaktadr. Daha nemli bir nokta ise zelde polisiye trnn ve genelde tm popler edebiyat rnlerinin yerli kltre yabanclklarnn krlabilecei bir yaklamn ortaya konulma ihtimalinin artmasdr. Trk kltr binlerce yllk gemiiyle, farkl kltrlerden ald unsurlarla gizemli dnyalar hakknda youn bir birikime sahiptir. By, cin, fal, muska gibi psiik glerin devreye girdiine inanlan alanlar bu trden edebi almalar iin ok zengin bir kaynak sunmaktadr. Hakan Yel u an iin bu trn tek temsilcisi gibi grnmekle beraber ilerleyen zamanla birlikte edebi trlerin geliimine paralel olarak bu tekliin krlaca tahmin edilebilir. Polisiye edebiyatn son otuz yldaki hzl geliimi de bunu gstermektedir. *** Trk edebiyatnda polisiye yazarl yz yllk bir gemie sahiptir. Bu nedenle polisiye romanlarn says hem oktur hem de ierik olarak zengindir. Polisiye edebiyatn en nemli kiilikleri dedektiflerdir. Dedektiflerin kiilikleri ve olaylara bak tarzlar romann tamamn etkilemekte bu etki okuyucuya da gemektedir. Yakn dnem polisiye edebiyatmzda hemen her trden 380

insann dedektif rol ald grlmektedir. Meslekler sz konusu olduunda gazeteciler sklkla dedektif olmaktadr. Osman Aysu, Ahmet mit, Nihan Tatekin gibi yazarlarn eserlerinde gazeteciler, grevlerinin onlar srklemesi nedeniyle, dedektiflik yapmaktadrlar. Gazetecilerin yannda sradan insanlar da tesadf olaylar nedeniyle dedektiflie soyunmulardr. Mehmet Murat Somer ve Armaan Tunaboylunun romanlarnda bu trden dedektiflere rastlanmaktadr. Amatr dedektifler ise bu ii daha ok zevk iin ya da zorunluluktan yapmaktadrlar. Mehmet Murat Somerin travesti dedektifi Burak bunlarn ierisinde en ilgin kiiliklerden biridir. Burak tiplemesinin baars romann ok sayda yeni macera ile devam etmesini salamtr. aan Dikenellinin Melek Teyzesi, bir ev kadnnn polisiye olaylar aratrmasnn elenceli sonularn sergiler. Esmahan Aykolun kitap dedektifi Kati, olaylara Melek Teyzeden daha analitik yaklamaktadr. Polisiye romanlarda dedektifliin profesyonel biimde icrasna ska rastlanr. Profesyonel dedektifler, Celil Oker, Hakan Karahan, Sadk Yemni, Piraye engel gibi yazarlar tarafndan sklkla kullanlmtr. Celil Okerin Remzi nal adl profesyonel dedektifi polisiye trne modern bir anlay getirmi, lkemizde yeni olan bu meslein, okuyucu gzndeki, en nemli temsilcilerinden olmutur. Polisiye edebiyatmzda polis prosedrleri tr olduka geri kalmtr. Polis tekilatnn suu aydnlatmas srasnda yaadklarnn anlatld bu trde eser veren tek yazar Emrah Serbestir. Emrah Serbes ilk denemeleri olmasna ramen olduka baarl bir polisiye yazar olduunu kantlamtr. Yaratt Behzat . adl komiser tiplemesi tm polisiye edebiyat kahramanlar ierisinde en canl kiiliklerden biridir. Batl polisiye edebiyatn ilk dnemlerinde iddet unsuru yok denecek kadar azken yirminci yzylda bu durum deimi ve polisiye edebiyat, iddeti youn biimde kullanmaya balamtr. Hakan Karahann eserleri iddetin birok macera eliinde sunulduu az sayda rnekten biridir. Hakan Karahann eserlerinde anlk biimde gelien iddet eylemleri ska tekrarlanmaktadr. Trkiyede polisiye edebiyatn byk bir ounluu stanbulda ilenen sular anlatmaktadr. 1980 sonrasnda, az sayda da olsa, stanbul dndaki ehirler polisiye eserlerin asl meknlar olmutur. Emrah Serbes ve Ahmet Karcllar polisiye eserlerinde stanbul dna kan ender yazarlardandr.

381

Polisiye

romann

en

nemli

unsurlarndan

biri

sutur.

Polisiye

edebiyatmzda en ok ele alnan su tr cinayettir. Yazlan eserlerin byk ounluu ilenen bir veya birka cinayet sonrasnda gelien olaylar anlatr. Polisiye romanlarda ok sayda cinayet ilense de bunlar genellikle birbiri ile ilikisi olmayan ya da psikolojik bir sorundan kaynaklanmayan cinayetlerdir. Psikopat kiiliklerin iledii seri cinayetler de polisiye edebiyatmzn ele ald su trlerindendir. Dier su trleri ise yok denecek kadar az konu alnmtr. nemli bir rnektir. lkemizde ska ilenen ideolojik sular ise polisiye edebiyatmzda ok az yer almtr. Ahmet mitin Kar Kokusu adl roman ideolojik nedenlerle ilenen bir suu ele almaktadr. Postmodernizmin lkemizde daha ok tannmaya balamas ile birlikte geleneksel edebiyat kalplarnn dna kan ok sayda eser yazlmtr. Polisiye roman da ayn etkiye maruz kalm, Pnar Kr ve ebnem enyener eserlerinde suu klasik mantk ilkelerinin dnda ele almlardr. Yazar, okur ve kahramanlarn karlkl etkileiminin gz nnde bulundurulduu bu eserlerde polisiye romann geleneksel kurallarnn birou ihlal edilmitir. Pnar Kr, romann yazlma sreci ile suun ileniini ayn anda anlatrken, ebnem enyener, tarihsel atlamalar ve metinler aras geileri kullanmtr. Son dnem polisiye edebiyatna getirilmi olan bir baka yenilik ise parapsikolojinin kullanlmasdr. Hakan Yel, modernist mantn hkim olduu geleneksel polisiyeye doast gleri dhil ederek gizemli ve korku dolu bir atmosfer yaratmay baarmtr. smail Gzelsoyun Sincap adl roman kalpazanlk konusunu ele almas bakmndan

F. Hidayet Romanlar
Farkl kesimler tarafndan slami roman, dini roman gibi adlarla da tanmlanan hidayet romanlar 1960larn sonlarndan itibaren edebiyatmzda her geen gn genileyen bir yer tutmutur. O tarihten gnmze kadar dini ierikli romanlar hayat ve sosyal yaam ok farkl biimlerde ele almlardr. Bunlarn ierisinde popler edebiyat ilgilendiren ksm ise hidayet romanlar ad verilen, sk

382

tekrarlanan klieleri ile seri retime tbi olan romanlardr. Dolaysyla aada aklanaca gibi tm dini romanlar popler edebiyat snfna girmemektedir219. 1980lerin sonundan itibaren giderek gelien siyasal slam beraberinde kltrel bir yapy da getirmitir. Daha nceki dnemlerde de slami bir izgi hep var olmakla beraber, romann, zellikle de hidayet romanlarnn dini/siyasal mcadelenin bir paras oluu ancak 1980li yllarla birlikte olmutur. Balangta roman bir mcadele arac olarak benimsemeyen slami hareket bu tarihten itibaren roman daha ciddiye almaya balamtr220. Geriye doru yaplacak bir alma, Hekimolu smailin yazd 1968 tarihli Minyeli Abdullah ve 1974 ylnda yaymlanan Maznun adl romanlarn daha sonralar ayn izgide retilen dier hidayet romanlarn da etkilediini ortaya koymaktadr. Bu nedenle 1980 sonras romanlar incelemeden nce, ilk olarak bu iki kitapta yer alan baz klielerin ortaya konmas gerekmektedir. Hekimolu smail, Minyeli Abdullah221 ve Maznun222 adl romanlarnda laik bir lkede yaayan Mslmanlarn sorunlarn dile getirir. Minyeli Abdullah, yazld dnemde, yazara ynelebilecek olas basklar nedeniyle Trkiyede deil Msrda geen olaylar anlatmaktadr. Romanda Abdullah her bakmdan dine uygun yaamak isteyen bir Mslman olarak tantlr. Abdullah gndelik hayatndaki tm hareketlerini dine gre dzenler. Arkadalaryla karlatnda pmez sadece selamlar nk dinde pme adeti yoktur. kili lokantalara asla girmez. Bu nedenle a kald olur. Ayn ekilde Maznun romannn kahraman olan Maznun lakapl kahraman da dinine bal olarak gnlk hayatn srdrmek isterken srekli olarak engellerle karlar. Ailesi ve

219

zellikle 1990lardan sonra slami hareketi ieriden eletiren kimi yazarlar, dnyaya, politik yapya ynelik yeni baklaryla, slamc dnce ierisindeki basmakalp tavrlara kar klaryla eletirel yn ar basan bir dini roman anlay gelitirmilerdir. Saylan nedenlerden tr bu almaya sadece hidayet romanlar ad verilen kategori dahil edilmitir. 220 Bu konuda ilgin baz szler Mehmet Metiner tarafndan kaleme alnmtr. Metiner 1980li yllardabirok arkadann romana kar oluunu u szlerle dile getirir: Roman ve hikaye okumak, vakit kaybnn tesinde gnaht da. nk roman ve hikayelerde yazarlar kii yaratrlard ve onlara kendilerince kader giydirirlerdi. Oysa yaratclk sadece Allaha mahsustu. Btnyle gerek olan olaylarn anlatld hikayeler ve romanlar hadi neyseydi, ama fiktif (kurgusal) kii ve olay rgsnn yer ald yaptlar, yalanclktan te bir anlam tamazd. Mehmet Metiner, Yemyeil eriat Bembeyaz Demokrasi, stanbul, Doan Kitap, 2004, s. 140tan alntlayan Kenan ayr, Trkiyede slamclk ve slami Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Mslmanlklara, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 30. 221 Hekimolu smail, Minyeli Abdullah, stanbul, Tima Yay., 1995, bs. 60. 222 Hekimolu smail: Maznun, stanbul, Tima Yay., 1985, bs. 13.

383

evresindeki dier insanlar onun dindarln ho grmez. Kars tm parasn sslenmeye ve makyaja harcarken Maznun pancar retip kazand paray dindarlara datr. Her iki kahraman da gndelik hayatta rnek Mslmanlar olmaya, evrelerindeki insanlar slami yaama ynlendirmeye alrlar. Her iki romanda da adalk, iki imek ve kumar oynamak olarak tanmlanr. Dindar olan Maznun ada olmad iin eletirilir. Maznunun annesi olunun bu eilimine kar kar:
Annesi: -Sakal deil, byk braksa, yine yolarm. Sonra ne imi byle gerici merici iler. Dans etsin, poker oynasn, arada bir iki isin. yle sarho sarho gelip, anneciim diye boynuma sarlsn. Vallahi daha ok holanrm, diye kahkahay bast.223

Benzer cmleler 1980 sonras hidayet romanlarnda ska kullanlacak ve bu eserlerin hepsinde adalk olumsuz cmlelerle anlatlacaktr. Hidayet romanlarnda en ok karlalan klielerden biri de aray iindeki insanlarn dine ynelmesidir. Hekimolu smail, Maznunda, temel karakterin, uzun sre boyunca iindeki boluu dolduracak bir eyler aradn anlatr. Maznun ne aradn kendi de bilmez, bu nedenle mutsuzdur. Paraya ihtiyac olmamasna ramen iftilik yapmaya balar. Sonraki dini romanlarda da aray iindeki mutsuz insanlarn dini kefederek hidayete ermesi konu edilir. Bu nedenle dini romanlara hidayet roman ad verilmitir. Minyeli Abdullahta da Maznunda da Mslmanlar kendi lkelerinde zulm grmektedir. Maznunun arkada Nuri ve Minyeli Abdullah hapse atlr ve ikence grrler. Arkadan, elinde yasakl kitapla ziyarete giden Maznun da hapse atlr. Maznun, katiller ve fahieler serbest dolarken Mslmanlarn hapse atldn dnr. Mahkmlar ise ona, iki ve kumardan uzak durduu iin hapsedildiini sylerler. Hekimolu smailin romanlarnda en ok zerinde durduu ey Avrupa ve Amerikada insanlarn dinlerine olan balldr. Bu lkeler kendi ilerinde dindarken darya dinsizlik ihra etmektedirler. Mslman nfusun ounlukta olduu lkelerde ise din kart politikalar egemendir. Minyeli Abdullah kendi
223

Hekimolu smail, Maznun, Tima A.. 1985, bs. 13, s. 14.

384

kurduu slam Yardmlama Sand tarafndan ABDye gnderildiinde bu lkenin nasl gelitiine dair bir rapor yazar ve bu lkede, slam Msrdan daha kolaylkla yaadn anlatr224. Batllama ise Mslmanlarn bana gelebilecek en byk felakettir. Maznun, Batllamak isteyenlerin memleketi geneleve dndrmeye altn ne srer225. Her iki romanda da geleneksel Mslmanlk dlanr. Bunun gerek Mslmanlk olmad ifade edilir. Gerek Mslmanlk sadece namaz klmak ve oru tutmak deildir, Kurann emirlerinin tamamn yerine getirmektir. Her iki romanda da zerinde ok durulmasa da barts ile erkek ve kzlarn ayr yaamas ok nem verilen konulardandr. 1980 sonras hidayet romanlarnda ise daha ileri gidilerek ok daha kesin ilkeler belirlenir ve barts dindarln en nemli, hatta tek gstergesi kabul edilir. Dier dini vecibeler zaten eskiden beri yaplmaktadr. Yakn dnem hidayet romanlar ile Hekimolu smailin eserleri arasndaki temel bir farkllk da merkezdeki kiiliklerin ekonomik gc konusundadr. H. smail, Abdullah fakir olan ve fakirlii seven biri olarak anlatr. Abdullah zenginlik uruna aba gstermenin kendisini dinden uzaklatracana inand iin geinebileceinden fazla paray kabul etmez. 1980 sonras hidayet romanlarnda ise zenginlik esastr. Hidayete ermi kiiliklerin ounluu zengindir, fakirlik asla vnlecek bir durum deildir. 1980 ncesinin hidayet romanlarnda zengin semtler dinden uzak insanlarn mekn iken, 1980 sonrasnda deien ekonomik koullarla birlikte bu bak deimitir. Artk hidayete ermi insanlar daha st bir snfn parasdrlar. Son olarak H. smail, bahsi geen eserlerinde din uruna mcadeleyi ne karr. Minyeli Abdullahn olu Bilal komnistlerce ldrlr. Abdullah ve kars Sevde, Filistinde mcadele ederlerken srail askerleri tarafndan ldrlrler. Maznun, mcadelesini yaparken hapse atlr. 1980 sonras hidayet romanlarnda ise din uruna yaplan bu tr bir savaa yer verilmez. Bu romanlarda asl mcadele lke iinde, teblie dayanan bir surette yaplmaktadr. 1980 sonrasnda, hidayet roman yazarlar, gemiten gelen bu mirasa yeni konular ekleyip gncel sorunlar da dhil ederek sahip kmlardr. Ayn srete

224 225

Hekimolu smail, Minyeli Abdullah, stanbul, Tima Yaynlar, 1995, bs. 60, s. 166. Hekimolu smail, Maznun, Tima A.. 1985, s. 194.

385

slami hareket ierisindeki genel sorunlar inceleyen, popler edebiyat snfna girmeyen eserler de yazlmtr226.

1. Hidayet Romanlarnda Aray indeki nsanlar

Hidayet romanlarnn k noktalar genellikle aray ierisindeki insanlarn hayat hikyeleridir. Bu kiiler ounlukla toplumun zengin kesimlerinden seilirler. Sradan insanlar daha batan dindar olarak kabul edildii iin hidayet roman yazarlar bu kiilerle ilgilenmez. Hidayet romanlarnda, hidayete ermesi beklenen insanlar, dine uzak durduu varsaylan zengin snflara mensupturlar. rnein, Emine enlikolunun Hristiyan Gl227 romanndaki Cemilenin ailesi Almanyada yaamaktadr. Cemileyi liseyi okumas iin stanbula gnderirler. Boazda onun iin bir villa alrlar. Bu haliyle Cemile, Trkiyenin en zengin ailelerinden birine mensuptur. Ancak en nemli sorunu kendini bolukta hissetmesi ve aray iinde olmasdr. Cemile, bu srada karsna kan Yehova ahitlerine katlr ve bir dnem fanatik bir Yehova ahidi olur. lerleyen zamanla birlikte eitli olaylar nedeniyle Cemile doru yolu bulur ve tekrar Mslman olur. Cemile karakteri ile yazar, zenginliin, beraberinde ruhsuzluu, huzursuzluu da getirdiini gstermeye alr. Cemile gibi arkadalar Tarkan ve Leyla da ayn mahallede yaayan zengin genlerdir. Diskolara giderler, elenceyi ama edinirler ancak bu yaam tarz kendilerine yetmez ve onlar da Yehova ahidi olurlar. Hidayet romanlarnn yazlmasnn temel amac slam tebli etmek olduu iin genlerin bu tavrlar gelip geici olacaktr. Bu nedenle romann sonunda Tarkan da slama dner ve Cemile ile evlenirler. slama ynelik abalar bunlarla
Kenan ayr, slami Edebiyat hakknda yapt almasnda 1980lerin hidayet romanlarna deindikten sonra 1990larda hidayet romanlarnn yannda zeletirel slami romanlarn da yazldn belirtir. Bu dnemde, slami hareket derin sarsntlar yaadktan sonra yazarlar olup bitenleri daha eletirel biimde ele almaya balamlardr. Bu konuda Ahmet Kekein Yamurdan Sonra ve Halime Torosun Halkalarn Ezgisi romanlarn inceleyen Akay unlar syler: Sonu olarak hem Yamurdan Sonrann Murat hem de Halkalarn Ezgisinin Nisan 1980li yllarda benimsedikleri slami anlaylar eletirel bir gzle yeniden okurlar. Bu karakterler hidayet romanlarnda gelitirilen karakterlerden tamamen farkldr, slamcln biz ve onlar temeline dayal tanmna kardrlar. kisi de 80lerdeki toplumu slamiletirme projelerinin baarszln dile getirir, yeni bir kimlik ina etmeye alrlar. Ancak bunu tamamen din d bir alanda deil, slami pratikleri yeniden yorumlayarak yaparlar. Dolaysyla durumlar Mslmanlk kart olmaktan ok slamclk kart olarak tasvir edilebilir. Bu yeni zneler artk slamc olarak nitelenemez. Kendi eylemleri ve kimlikleri zerine dnen bu yeni karakterler, Trkiyede 1990larn sonunda grnr olmaya balayan yeni Mslman znelere ve yeni slami anlaya iaret ederler. Kenan ayr, Trkiyede slamclk ve slami Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Mslmanlklara, stanbul, stanbul bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, s. 162. 227 Emine enlikolu, Hristiyan Gl, stanbul, Mektup Yay., 2000, bs. 5.
226

386

snrl deildir. Dini daha iyi renmek iin, ikisi de ilahiyat fakltesine giderler. Bylece roman aracl ile baka dinlerin insann isteklerini karlayamayaca, tek gerek zmn slam olduu mesaj verilir. Zenginlerin renkli, hareketli ama manevi eksiklerle dolu dnyasnn yan sra mankenler de hidayet romanlarnn vazgeilmezleridir. Birok hidayet romannda mankenlerin nasl ruhi bunalmlar geirdii, nasl kullanldklar, slam setikten sonra ise ne kadar huzur bulduklar anlatlr. Halit Erturulun Kendini Arayan Kadn228 romanndaki Nilfer mankenlik hayalleri ile yetiir, manken olduktan sonra ise bir kadnn karlaabilecei her trl felaketi yaar, sonunda slam kefeder ve dinden ald gle her trl acya gs gerer. Yine ayn yazarn Aradn Bulan Kadn229 balkl eserinde, Serpil adl bir manken tm yaadklarndan kurtulmann tek yolunun slam olduunu kefedip dindar biri olur. Emine enlikolunun mamn Manken Kz230 romannda Fatma manken olmak iin evden kaar, dardaki hayatnda kirli, utan verici dnya ile yzleir ve geriye, fakirliinden bkm olduu baba evine dner. Fatma gibi baka mankenler de ayn eserde hidayete ermilerdir. Hidayet romanlarnda mankenlerin sklkla kullanlmas yazarlarn vermek istedikleri mesajlarla ilgilidir. Hidayet roman yazar mankenler araclyla hedef kitlesi olan, toplumu deitirmede nc rolne inand kadnlara, gen kzlara, byleyici, atafatl dnyann aslnda hi de grnd gibi olmadn gstermeye alr. Her gn magazin programlarnda mankenlerin hayatlarn merakla takip eden sradan insanlar sadece grnen yz grmekte, bu grnt altndaki ruhsal boluk ise gizlenmektedir. Magazin kltrnn karsnda konumlanan hidayet roman yazar gerei gstermek amacyla klie tipler retir. Bu klie tipler aracl ile magazin dnyasnn manevi aln ortaya koyar ve okuyucusuna bu ihtiyacn giderilmesi iin baka bir seenek sunar, bu da slama dntr. Hidayet romanclar mankenler aracl ile okuyucuya ders vermeye onlar bu dnyann sorunlu yanlar hakknda bilgi vermeye almazlar. Ama sadece okuyucuya slami bir yaamn ne kadar mutluluk verici olduu ispatlamaktr. Dolaysyla mankenler ideal reete iin sadece bir aratrlar.

228 229

Halit Erturul, Kendini Arayan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 16. Halit Erturul, Aradn Bulan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 3. 230 Emine enlikolu, mamn Manken Kz, stanbul, Mektup Yay., 1997, bs. 7.

387

Aray iindeki insanlara ateistleri de dhil etmek lazmdr. Birok hidayet romannda, dardan kendinden emin, gerei bulmu gibi grnen ateistlerin aslnda iten ie bir bunalm yaad anlatlmaktadr. Bu kiiler daha sonra eitli vesilelerle rendikleri slamn gerek gcn grp hemen eski fikirlerini deitirirler. Halit Erturulun Dzceli Mehmet231 romanndaki Mehmet byle bir tiptir. Daha nceleri kesin biimde materyalizmi savunan Mehmet, hocas araclyla Said-i Nursiyi kefedip din hakknda daha fazla bilgi sahibi olduktan sonra Mslman olur. Eski inanlarnn tam tersi ynde hareket eder.

2. Hidayet Romanlarnda Zenginlik

Hidayet romanlarnda aray iindeki kiilerin yan sra gerek slam yaayan insanlar da ounlukla zengindirler. 1980 ncesinde yazlan hidayet romanlarnda fakirliin ne kmasna karn bu dnemin eserlerinde hidayete ermi insanlar ounlukla zenginlikle dllendirilir. Romanlarda zengin bireylerin sayca artmas slamc sermayenin 1980 sonrasnda gelimesi ile paralellik gstermektedir. Bu dnemde;
lk elde sylenmesi gereken hareketin taral kk-burjuva karakterinin tedricen kentli ve eitimli bir zellie brnmesidir. Hemen her ehirde kurulan vakf ve dernekler, MS AD vb. rgtlenmeler bu zelliin kapitalist bir entegrasyon sreci ierisinde kendisini yeniden retmesini salamann yan sra, hareketin snfsal istikrarnn korunmas konusundaki gl eilimleri de belgelemektedir. Eitim modernizasyon srelerine tbi btn Batl olmayan toplumlarda olduu gibi, Trkiyede ve bu arada da slamc hareket ierisinde siyasal sekinlerin retiminde nemli bir rol oynamaktadr.232

Ekonomik anlamda giderek gelien ve eitim dzeyi artan slamc kiilikler hidayet romanlarnda da kendilerini gsterirler. Romanlarda ounlukla nceden hidayete ermi olarak gsterilen kiilikler tekil rnekler deildir. Kendi evrelerindeki insanlar da bu zenginlikten nasibini almtr. Dolaysyla genel grntde slamc zengin bireyler deil, slamc zengin bir snf yer almaktadr.

231 232

Halit Erturul, Dzceli Mehmet, stanbul, Nesil Yay., 2005, bs. 176. Ahmet idem, slamclk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi: Yzyl Biterken, stanbul, letiim Yaynclk, 1995, cilt 11-15, s. 1226.

388

Sevim Asmgilin yazd smailaa Soka ve Sevda iei233 adl roman batan sona zengin, dini btn insanlarn hayatn konu almaktadr. Romann temel kiilii olan 24 yandaki Havra, mer ile evlenmek zeredir. Ailesi ok zengin olduundan Havra ve ablas moday sk biimde takip etmektedirler. mer, asker arkada olan ve smailaa Sokanda mukim Bahadr Hocadan dini dersler alr. mer, daha nce dinledii eyh Mahmut Hocadan ok etkilenmitir. Dini eilimleri nedeniyle dnnde Batl adetlerin uygulanmasn istemeyince Havra nian bozar. Bu srada Havrann amca kz Meltem de sakall yzyle gven telkin eden Alpaydan holanr. Alpay da yurt dnda dinledii Mahmut Hocadan ok etkilenmitir. Aylar sonra Havra arambada oturan Cahide Hocadan din dersleri almaya balar. Dindarlatka meri hakl bulan Havra, onunla barma yollarn arar. Ayrln zerinden iki yl geer. mer, Bahadr Hoca ile Maldiv Adalarna tatile gitmitir. Havra onu telefonla arar, konuur ve hemen barp evlenirler. Meltem de evlenip Belikaya yerlemitir. Havra ve Meltem ocuklar erkek olursa smailaa Soka ansna ocuklara smail ismini koymaya karar verirler. Romanda hibir kiiliin maddi sorunu yoktur. Hepsi sradan insanlardan ok daha fazla maddi gce sahiptir. O kadar ki mer, Bahadr Hoca ile beraber dnya jet sosyetesinin gzde tatil mekan olan Maldiv adalarnda tatile gidebilmektedir. Bu durumun dini adan bir sorun tekil edip etmedii sorgulanmaz. Hem bu tr tatil yerlerindeki yaam tarz, hem de bylesi bir tatile harcanan parann okuyucunun yaam standartlar asndan sorgulanmas yaplmaz. merin zevkleri de yeni tr bir slamcln douunu iaret etmektedir. mer golf oynar ve Tarkan dinler. Onun bu zevkleri kimse tarafndan yadrganmaz. mer gibi Havrann ailesi de ok zengindir. Havra, merden ayrldktan sonra dokuz ay boyunca Londrada kalr. Bu srete neler yaad anlatlmaz ancak onun bu kadar sre bir Avrupa lkesinde yaayabilmesi sradan okuyucunun da bir gn sahip olmak isteyecei bir lkstr. Yazar zenginliin daha ok ilgi ekeceini, sradan insann kendisine benzeyen kiileri zaten her gn sokakta, evresinde grdnn farkndadr. Sradan insann hayatnda ekici olan, okuyucunun bilmedii hibir ey yoktur. Bu nedenle romann dini teblii yine popler edebiyatn kurallaryla yaplr. Okuyucu her zaman

233

Sevim Asmgil, smailaa Soka ve Sevda iei, stanbul, Tima Yay., 1999, bs. 2.

389

kendisinden daha zengin, daha yakkl, daha gzel, daha gl olan takip edecektir. Hidayet romanclarnn mankenleri, zenginleri semesinin nedeni yine piyasa kurallardr. Ahmet Sait Akay, Bellekteki Huriler: slamc Poplist Kltre Eletirel Bak adl almasnda hidayet romanlarnda zengin, sosyetik kadnlarn sklkla anlmasn burjuva zleminin bir sonucu234 olarak tanmlar. Hidayet romanlar gndelik hayatla birlikte deerlendirildiinde yazarn bu szlerinin daha anlaml olduu grlmektedir. 1990l yllardan itibaren slamc siyaset ierisinde bulunan kiilerin yeni bir sermaye snf oluturmalar ile birlikte geleneksel burjuva kimliinin deimeye balad, bu snfn ierisine Anadolu kkenli olan, slamc ideolojiyi savunan bireylerin de girmeye balad grlmektedir. Dolaysyla siyasal slam, 1980 ncesindeki gibi sadece feragat ve fedakrla dayanan bir hareket olmaktan kurtulmu, zenginlii yeniden paylamann aralarndan biri haline gelmitir. Bu dnemde ortaya kan yeni zenginler geri kalan kitleleri de etkilemi, zenginlik ortak bir d olmutur. Hidayet romanlarnda geleneksel slami deerlerden hi ekinmeden zenginlie vurgu yaplmas toplumdaki, zellikle slami kesimdeki ortak hissiyatn dile getirilmesi anlamna gelmektedir.

3. Batl Yaam Tarznn Eletirisi

Hidayet romanlar toplumu belirli bir ideolojik bakla ynlendirmek amacndadr. Yazarlarn ideolojik konular en nemli ama olarak dnmeleri ve edebi olan ihmal etmeleri roman kalitesini drmektedir.
slami romanlarda, belli ablonlara uyan, klielemi bir yap mevcuttur. Sanat kaygsyla yazlan romanlarda, nemli olan konu deil, bu konunun ileniidir. Konu slam da olsa, onun sanat-estetik adan gzel ilenmesi roman olmas iin arttr. Oysa slami romanlarda konu ve bu konu aracl ile iletilmek istenen mesaj n plandadr. Sanat-estetik kurallar popler slami romanlarda pek nemsenmez. Sanat-estetik kurallar ifade eden romanda yap ynnden bu romanlarn durumu son derece zayftr.235

234

Ahmet Sait Akay, Bellekteki Huriler: slamc Poplist Kltre Eletirel Bak, stanbul, Selis Kitaplar, 2006, s.20. 235 aban Salk, Kitle Kltr ve Popler slami Romanlar II,Dergah Dergisi, Cilt IX, Say 107, s. 19.

390

Hidayet romanlarnda edebi deerin ihmal edilmesinin en nemli gstergelerinden biri klielerin sklkla tekrarlanmasdr. Hidayet romanlar, yazarlar farkl olsa da, ayn basmakalp dnceleri, olaylar ve kiileri kullanarak okuyuculara mesajlar vermeye alr. Klieler, popler romanlarn birok trnde olduu gibi, hidayet romanlarnn vazgeilmezleridir. Hidayet romanlarnda ska tekrarlanan klielerden biri Batl yaam tarznn zararl olduudur. Bu dnce pek ok siyaseti, dnr, edebiyat tarafndan dile getirilmitir ve eletirel bir bak asn ifade etmektedir. Hidayet romanlarnn popler eserler olarak bu dnceyi ele al biimleri ise ok farkldr.
Hidayet romanlarnn kurgusu slami ve Batllam yaam tarzlarnn

mcadelesine dayanr. slami yaam tarz, modern hayat karsnda ska dlanan, adaletsizlie urayan ama ylmayan, faziletli Mslman karakterlerle sembolize edilir. Dier tarafta ise Batllam, dejenere olmu modern bir yaam sren mutsuz tipler vardr. Batllam yaam biimi iki imekle, flrt etmekle, dans etmekle temsil edilir. Bu kurgu ierisinde dnemin modernlik, gericilik, laiklik, barts gibi tartmal birok konusu romana aktarlm olur.236

Hidayet romanlar Batllamay felsefi, psikolojik yanlaryla ele almak yerine karikatrize bir anlayla ortaya koymay tercih ederler. Batllama ile e anlaml kullanlan adalk, bu nedenle, hidayet romanlarnda olumsuz karlanr ve mmkn olduunca aalanarak sunulur. Hristiyan Glnde Cemile, Glderen adl arkadayla konuurken neredeyse kt kadn olmann eiine geldiini syledikten sonra unlar ifade eder: ada ve ilerici geinenlerin i yzn, ehvetlerini tatmin iin, rahatlkla bir gen kz harcadklarn ve ikiyzll grnce Deli smetin drstln zledim.237 Yine enlikolunun yazd mamn Maken Kznda ise Fatma kendisine defile iin ak sak bir elbise giyinmesini syleyen Gngr Beye itiraz edince aralarnda u konuma geer:
-Ne demek bu sen buray manastr m zannettin? Sen nesin ha? Mankenlik retenler sana bunlar anlatmad m? Bize yobaz lazm deil kzm. Bize ada manken lazm.
236

Kenan Akay, slami Edebiyat, Milliyet Kitap, 04 Mays 2005. evrimii: http://www. milliyet.com.tr/ozel/kitap/050805/02.html Eriim Tarihi: 18 Aralk 2008. 237 Emine enlikolu, Hristiyan Gl, stanbul, Mektup Yay., 2000, bs. 5, s. 43.

391

. . - Sen mini etek giyerek ne yaptn sanyorsun, ku beyinli kz. ada ol, ada. Fatma merdivenleri karken kendi kendisine syleniyordu: imdi anladm ada olmann snrn. Demek mini etek bile bunlarn ada olma snr deilmi.238 ada olmak iin her tarafmz gstermek zorunda myz?

Ahmet Gnbay Yldzn Sevdalar Szde Kald adl romannda da benzer bir karikatrletirme sz konusudur. Romann kahraman olan Halukun annesi Hlya on drt yl nce kocasnda ayrlmtr. Ayrln nedeni kocas Tarkn fazla dindar oluudur. Evliliin ilk dnemlerinde Tark dinden uzaklatrmak iin Hlya ve ailesi ok aba sarf etmi, sonunda Tark deimitir:
Onca emekten sonra, baban artk ada bir insand. ki, kumar, kim bilir, belki hayatnda baka bir kadn bile vard. Ailesi devreden kmt artk. 0, postac olunun adalna dayanamayp adeta reddetmilerdi oullarn . Evlenmitik ve mutluyduk Namaz klmyordu, hibir ibadetine rastlamyordum. Mutluyduk ok iiyordu Ne tuhaf ki, o haliyle oturup tpk sulu bir ocuk gibi alyordu239

lerleyen sayfalarda Halukun anneannesi, kocasna br dnya iin de bir eyler yapmas gerektiini syleyince emekli paa olan kocas onun bu szlerini espri olarak kabul ettiini syler240. Romanda Haluk, baz arkadalaryla birlikte niversiteyi kazanp stanbula gider. Arkada evresinin etkisiyle ideolojik gsterilere katlr. Birgn gstericiler sakall, dindar grnml bir ihtiyara saldrnca onlardan ayrlr ve ihtiyar korur. Daha sonrasnda ise dindar yaps nedeniyle tehditlere maruz kalan Haluk, sonunda, laik olan arkadalar tarafndan vurulur. Yine arkada evresinden olan Hicret adl kz nceleri ateistken Haluka yaklatka dnceleri deiir. Haluk hastanedeyken

238 239

Emine enlikolu, mamn Manken Kz, stanbul, Mektup Yay., 1997, bs. 7, s. 87-88. Ahmet Gnbay Yldz, Sevdalar Szde Kald, stanbul, Tima Yay., 2009, bs. 15, s.60. 240 A. g. e., s. 82.

392

Hicret ziyaretine gelip eski dncelerini braktn, ailesinin temsil ettii tm deerlere arkasn dndn ifade eder. Bylece eskiden ateist olan Hicret de hidayete erer. adalk kelimesi hidayet romanlarnda, arzulanan ideal dnyann kart olarak sunulmaktadr. Modern yaamn sorunlarndan kurtuluun tek yolunun gerek slama dn olduu anlatlmaya allr. Rakip olan dnceyi eletirmenin en kolay yolu onu karikatrize etmektir. Romancnn benimsedii dnya grnden farkl olan herkes mutsuz, kt bir yaam sren kiiler olarak tarif edilir. ada olan insanlarn hepsinin kumar oynad, iki itii, evlilik d ilikilere girdii sylenerek okuyucunun ideolojik yaps etkilenmeye allr. Gerekliin yeniden tarif edildii, yani tam anlamyla ideolojik bir yap olan roman aracl ile bu trden mesajlar oluturulur ve okuyuculardan buna uygun davranmas beklenir. Modern yaam, hidayet romanlarnda hemen her ynyle eletirilir. Bu yaam tarzna uyan erkekler hep iki ve kumarla eletirilirken kadnlar da giyim kuam, magazin kltr gibi konularla gndeme getirilir. Hidayet romanlarnn en ok dile getirdii konulardan biri gzellik yarmalardr. Yukarda bahsedilen mankenlik gibi gzellik yarmalar da ada yaamn kirli yzlerinden biri olarak ortaya konulur. Bu yarmalar gen kzlarn akln elerek onlarn gnah dolu bir yaama balamasna vesile olmaktadr. Halit Erturulun Kendini Arayan Kadn adl eserinde Nilfer gzellik yarmasna katlr ve kazanmasyla birlikte hayatnda felaketlerle dolu bir sre balar. Ayn yazarn Selim ve Hande isimli eserinde de Selimin ablas gzellik yarmasna katlmak iin evden kaar ve kadn simsarlarnn eline der. ok kt gnler yaadktan sonra ise intihara kalkr ve bir hastaneye terk edilir. Gzellik yarmalar, iki ve kumar gibi modern yaam eletirmenin aralarndan biridir. Bu yarmalarda kadn vcudunun sergilenmesi, adaln kadnlar smrd tezine en gl delillerden biri olarak gsterilir. Bu trden u bir rnek ile, dini yaam benimsemeyen her kadnn gzellik yarmalarna katld yolunda bir illzyon yaratlarak temelde muhafazakar bir yapda olan hidayet roman okuyucusunun deerleri glendirilmeye allr. Okuyucu, ada yaamn bu sorunlarn grnce kendi deerlerinin ne kadar doru ve tutarl olduunu, mutlu olmann yolunun dini yaamdan getiini dnecektir. Sonuta roman ve okuyucunun deerleri arasnda kurulan bu ba, yazarn daha sonraki eserlerinin de piyasada ok satmasnn garantisidir. 393

Hidayet roman yazarlar ierisinde en kat ideolojik hatt savunan yazar olan Emine enlikolu eserlerinde ada yaam en sert biimde eletirir. O kadar ki mamn Manken Kznda TV kanallarn slami olan/isyani olan biiminde ayrr. mam Yakup evine TV almad iin sk sk komuya gitmek zorunda kalan Fatma bu duruma isyan edince babas konuyu arkadalar ile konuur. syani kanallarn genlerin ahlakn bozduunu syler. Ancak szleri burada kalmaz, baz slami kanallarn da isyani kanallara zendiini belirtir241. Karakterleri araclyla bu grleri dile getiren yazar, ilerleyen sayfalarda tersi ynde bir gr bildirir; genlerin dinden soumasnn nedenlerini tartrken dindarlarn yapt hatalara deinir. Genlere siyah beyaz bir dnya sunulduunu, zellikle kzlarn srekli bask altnda tutulduklar iin dinden uzaklatklarn anlatr. Sistem ise renkli bir dnya sunarak bu genlerin akln elmektedir242. mamn Manken Kznda Yakup, kznn ikyetleri zerine yeni bir ev aramaya balar. ok sayda kiralk ev bulur ancak depozito olarak dviz vermek istemez. Bu yntemin yabanclarn iine yaradn dnp ev sahiplerine altn nerir. Kzna da evde oturmasn, okullar dardan okumasn syleyen Yakup, modern yaamdan uzak kalmaya, ailesini de uzak tutmaya almaktadr. Kendi ierisinde tutarl grnse de yazarn bu kurgulamas aslnda birok sorun ifade etmektedir. Toplumsal yaamn ok karmak olduu gnmzde bu trden bir hareketin nereye kadar baarl olaca ok tartmaldr. Kadn ve erkee dair rollerin yeniden tanmland yirminci yzylda kendine ait bir dnyada yaamak neredeyse bir topya haline gelmitir. lkelerin ve bireylerin her anlamda birbirleriyle yaknlat bu dnemde bireyin nne hassasiyetle ayklanm bir yaam tarz sunarak kendine ait bir dnya yaratmak birok gl beraberinde getirecektir. Yazarn bu trden, d etkenlere tamamen kapal bir hayat nermesi aslnda kendi dnce biimini marjinalletirmekten baka bir anlama gelmemektedir. enlikolu Batl yaam tarznn Trkiyede yerlemesine neden olduu iin Atatrk ve inklplarna kar tepki duyar. Maria243 roman bu tepkinin en net ifadelerinden biridir. Romanda olaylar Cumhuriyetin ilk yllarna denk den zamanda gemektedir. Almanyada yaayan Mariann ailesi ok zengindir. Maria,
241 242

Emine enlikolu, mamn Manken Kz, stanbul, Mektup Yay., 1997, bs. 7, s. 28. A. g. e., s. 51. 243 Emine enlikolu, Maria, stanbul, Mektup Yay., 1992, bs. 5.

394

babas Peterin ne i yaptn bilmedii iin onu izler. Bir gn babas evlerinde yz kiilik bir toplant dzenler. Maria gizlice onlar dinler. Toplantya katlanlardan biri M. Kemalin Trkiyede dini gerileteceini syler. Maria ilerleyen gnlerde Mehmet adl bir Trk gencinden holanr. Onu Hristiyan yapmak ister. Babas da Mariay Trkiye temsilcisi yapp devrimleri yerletirmesi iin kullanmay planlar. Maria, Msrl olan Abdlvahap ile dinler hakknda konuur, onu bir papazla kar karya getirir. Ancak papaz Abdlvahapn slam hakkndaki szlerini yalanlayamaz ve Mslman olur. Maria, Mehmeti aramak iin Trkiyeye gelir. Trende Atatrkle bir dnem ilikisi olan Fikriye Hanmla tanr. Daha sonra Mehmeti bulur ve ona Mslman olacan syler ancak Mehmet ateist olmutur. Maria Mslman olur. Abdlvahap onu kendine istetir. Maria kabul eder. Sonra da ban rterek Safva adn alr. Mariada, Atatrk modern bir Trkiyeyi kurarak dini geriletecek biri olarak anlatlr. Avrupa bu nedenle Onu ve devrimleri desteklenmektedir. Yazar bunu yine kendi dncelerini ifade edecek biimde anlatr. Mariann babas kzna u d verir:
- Kzm Canm yavrum. Bak ok gzel bir kzsn. Mustafa Kemal seni grnce baylacak. Hayatnda birok kadn, kz var. Bir de sen girdin mi hayatna, ona sadece Mslman kadnn mayo giymesini salasan yeter. Ah bir de onunla evlensen Trkiye yarndan sonra bizim olacaksa, o zaman yarn bizim olur.244

Batllamaya olan tepkisini her frsatta dile getiren yazar, bu yaam tarznn Trkiyeye yerlemesinin sorumlusu olarak Atatrk grmektedir. Batllama abas ona gre sadece bir yaam biimi deil, Hristiyan Avrupann Trkiyeyi ele geirme abasdr. Batl yaam tarznn en bariz rnei de yine kadnlarn giyimleridir. Avrupa, mayo giydirerek Trk kadnn yoldan karacaktr. Bunu sradan Trk insannn rzasyla yapamayacaklar iin Atatrk devrimlerini frsat bilmektedirler. Hidayet romanlarnda ideal Mslmanln lleri belirlenirken, Batl tipler dejenere insanlar olarak tantlr. Yukarda grld gibi iki ve kumar Batl tiplerin yaam tarznn bir paras olarak gsterilmektedir. Bunun yannda Cumhuriyetin ilk devirlerinden beri edebiyatta ska ilenen imam-retmen
244

A. g. e., s. 52.

395

ekimesi de bu eserlerde yer bulur. Halit Erturul Kendini Arayan Kadnda Nilferin lisedeki retmeni Merali iki ien ve fuhu yapan bir kadn olarak anlatr. Meral retmen daha sonra fuhu yapmaktan tutuklanr. Nilferi gzellik yarmalar iin ikna eden de yine Meral retmendir245. retmenler Batl yaam savunurlarken bir yandan da rencileri bu tr yaama ynlendirerek onlar zehirlemektedir. Nilferin yaadklar bunlarla snrl deildir. Bir derste retmenlerinden biri evrim teorisini eletirir. Evrim teorisini savunan ada adl renci bir anda kendinden geer ve yere derek lr. Yazar bir eit ilahi adaletle evrim teorisinin olumsuz bir dnce olduunu, insana zarar getireceini gstermi olur. enlikolunun Mariasnda da Maria, retmen olan Mehmeti bulduunda Mslman olmaya karar verdiini syler ancak ac bir srprizle karlar: Mehmet ateisttir. Maria, Mehmet ve onun gibi dnenlerin Trkiyeyi batakla srklediklerini syler. Mehmete olan tm sevgisi yok olur. nne kan herkese Bat medeniyetinin onlar namussuz yapacan syler246. Sevim Asmgilin yazd Dilara247 adl romanda da Batllamaya kar dindar bireylerin tepkisi dile getirilir. Romann kahraman olan Dilara eitim artlar slami olmad iin tp fakltesinden ayrlmtr. ok zengin olan etinle nianldr. etinin ailesi barts takan Dilaray beenmemektedir. Gelinlik provas srasnda etin ve annesi Oya Hanm likr iince Dilara ikinin haram olduunu syler, onu ve annesini uyarr. Ancak etin imeye devam edince onun, verdii sz tutmadn syleyerek nian bozar. Gelinlik dkknnn sahibi Hande Nazan onun bu hareketinden ok etkilenir. Dilara kardei Seldaya dini bilgiler verip onu etkilemeye alr. Ancak Selda dine kar kaytszdr. Bu sralarda Hande Nazann Fransada yaayan kardei Enes yurda dner. Enes dindar bir gentir. Hande Nazan onun hirete dair szlerinden etkilenir. hiret hazrl olmadn dnr. Daha sonra tesettre girer. slama uygun yaamak iin maazay sata karr. etin ise bu srada rem adl bir kzla evlenmitir. Bir sre sonra kaza geirirler. etin kr olur. Tm vcudu fel olan rem, Dilaray artr ve etinle
245 246

Halit Erturul, Kendini Arayan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 59-61. Emine enlikolu, Maria, stanbul, Mektup Yay., 1992, bs. 5, s.141. 247 Sevim Asmgil, Dilara, stanbul, Tima Yay., 2006, bs. 16.

396

evlenmesini vasiyet eder. Dilara ve etin evlenirler. Bir yl sonra etin ameliyat olur ve gzleri alr. Dilara ideal bir Mslman gen kz olarak Batl eitim sistemine kardr. Bu nedenle eitimini yarda brakmay gze almtr. Dilarann hayatta en nem verdii konu dinin kurallarnn yerine getirilmesidir. Gelinlik provasnda etinin likr imesi daha nce Dilaraya dini konularda hassas olacana dair verdii szde durmamas anlamna geldii iin tartmaya neden olur. Sorun sadece szlerin tutulmamas da deildir. Dilara en ok ezan srasnda iki iilmesine kzar. Ezan srasnda evresiyle tm ban koparan ve sadece ilahi bir ak hisseden Dilara ezann sonunda tekrar bu dnyay kavramaya baladnda evresindeki insanlarn ne kadar umursamaz olduunu grr. Bu durum onu ok yaralar. Dilarada Batl yaam biimine sahip genlere ynelik tepki, ad bile olmayan bir ihtiyar araclyla dile getirilir. Dilarann kardei Selda ve onun arkada klime bir havuz banda oynayan kk kz ocuuna yaklarlar. Onlar sevecen biimde kzn salaryla oynarken kzn dedesi dmanca gzlerle Selda ve klimeye bakmaktadr. Yazar ihtiyarn dncelerini okuyucuya yle aktarr:
Yal adam, kfir gibi yaamay ideal edinmi, kalpleri dnya sevgisiyle dolu, batla dalm, eytann kendilerini yoldan kard, sapkln karanlklarnda kalm, Avrupann izledii delaleti ba tac etmi, ahlakszlk kargaalnda kimlii kaybolmu, tutarsz genlikten nefret ederdi. Mslmann sanca dikilerek binlerce ehit verilip Mslmanlarn Mslmanca yaamas iin alnan, yaprann yeiline, mermer adrvanlarndan akrdayan sularna, ieklerine, ku yuvalarna Kurann sesi sinmi, gklerinde slam yazl bu ecdat yadigr topraklarda kim peydahlamt bu nesli? Yurduna yabanc, Tarihine dman, Dini gitmi, iman belli deil, Hayszl alnna oturmu, sabitlemi, erefi yerlerde srnen nesli248

Yazar romanla hibir ilgisi olmayan bir ihtiyar aracl ile Batl yaam tarzna sahip kiilere olan tepkisini dile getirir. Bu sahnede Selda ve klime hibir

248

A. g. e., s. 77.

397

kt davranta bulunmasalar da genel grnmleri, serbest tavrlar ihtiyarn fkesini ortaya karmak iin yeterli olmutur. Sevim Asmgilin kendisi gibi yaamayan insanlar tekiletiren, eitli biimlerde aalayan tavr dier romanlarnda da okuyucunun karsna kmaktadr. Hidayet roman yazarnn kendisinden olmayana ynelik tepkisi benzer ekilde Ana adl romanda da grlr. Hseyin Karatayn yazd eserde konu, gen yata dul kalm olan Eminenin, olu merle birlikte yaadklar sorunlardr. Eminenin kocas trafik kazasnda lmtr. Emine, ok fakir olduklar iin oluna zeytin bile alamamaktadr. Gvur smet adl bir adam onu sokakta grr. Evlerinin nnde gezinir. Ancak Emine ona yz vermez. lerleyen gnlerde ak sak giyinmi bir kadn gelip smetin Emineyi istediini syler. Emine kadn kovar. Olu mer bir gn sokakta baylr. Hastaneye gtrrler ancak bir trl tedavi ettiremezler. zel muayene iin esnaftan para toplarlar. Sonunda zengin bir kadn merin tedavisi iin gerekli paray verir. Romanda Batl yaamla ilikilendirilecek temel bir olay yoktur. Bu nedenle yazar Batl deerlere fkesini mahalle kahvehanesini kullanarak dile getirir. Emine ve oluna sk sk yardm eden Hac Yusuf arada bir kahveye gider. Kahveye gelen insanlardan biri olan emekli memur Mahmut Bey bahane edilerek yazarn dnceleri ortaya konur. Kahveci Mahmut Beyi beenmez:
Mterileri iinde, en ok kzd, emekli memur Mahmut Beydir. Ona gre, Hac Yusuf dorunun, Mahmut Bey yanln adam. Sk sk Avrupadan sz etmesi, zenmesi, aycya bu kany vermitir. Emekli memurun byle grnmesi, davrannn savunmas olur. iyle melez, diliyle Batl tiplere benzer. Toprana kk salamam aalar gibi. tiraz, Hac Yusufa olur ounlukla. Hac Yusufa gre, ne u ne bu. Cami ile kilise arasnda kalm biri. Kknden oynatlm bir aa.249

Hidayet romanlarnda edebi derinlik ok nem verilmeyen bir konu olduu iin, yazar, romann konusu ne olursa olsun araya kendi dnya grn sktrmakta saknca grmez. Sradan bir mahalle kahvesi bile Dou- Bat ayrmna dair ideolojik yaklamn ortaya konulduu bir mekn olabilir. Mahmut Bey ve
249

Hseyin Karatay, Ana, Bamsz Bask, 1980, s. 89-90.

398

ayc salt ideolojik bir mesajn verilmesi amacyla romana alnp sonra terk edilen nesnelere dntrlmtr. Sradan bir aycnn mterilerinden birine dair Batl tip yorumu getirmesi romanc iin bir sorun yaratmaz. nemli olan yazarn kendi fikrinin bu vesileyle dile getirilmesidir.

4. Gerek, deal Mslmanlk

Gerek Mslmanlk hidayet romanlarnda sklkla kullanlan bir baka kliedir. Hidayet roman yazarlar geleneksel slama kardrlar. Sradan insanlarn namaz, oru, hac gibi ibadetleri yapmakla yetindiklerini, bundan te bir ey yapmayarak slami mcadeleye zarar verdiklerini ifade ederler. Bu sylemin en geni biimde ortaya konduu eser Mehmet Zerenin z Yurdunda Garipsin250 adl drt ciltlik romandr. z Yurdunda Garipsin251 temelde bartl kzlarn niversiteye girme mcadelelerini anlatmaktadr. Bununla birlikte mcadele srasnda kzlarn evrelerindeki insanlarla yaadklar sorunlar da gndeme gelir. Meral ve Esma adl kzlarn bartl bir arkadalarnn sokakta dvlmesi ile balayan romanda barts yznden okula giremeyen kzlar gsteriler yaparlar. Bu srada Merale grc gelir. Ancak Meral, gelen aile sosyetik ve makyajl olduu iin onlar reddeder. Bu yzden Babas Hac Kamil Bey ve annesi Hac Aye Hanm onunla gnlerce konumazlar. Meralin arkada Arzu ise onu abisi ile tantrmak ister. Ancak iki taraf da slami hassasiyetlere sahip olduklar iin oturup konumazlar. Sadece abisi uzaktan Merali izler. Bunu fark eden Meral de tpk damat aday gibi utanr. Meral evlenme hazrlklar yaparken barts eylemleri tekrar gndeme gelir ve gsterilere katlrlar. Drdnc roman on yl sonrasndan itibaren balar. Meral evlenmi ve iki ocuu olmutur. Gen kzlarn barts eylemleri devam etmektedir. Ancak bu srada slami hareket ierisinde sorunlar ba gstermitir. Meral, Sebahat ve Aye dier arkadalarna da ulap slam konusunda toplantlar yapmaya balarlar. Bir toplantda bartl kzlarn ounun ailelerinden gizli olarak dini nikh yaptklar ortaya knca tartmalar olur. Bunun flrt olduunu syleyen kzlar ile bu trden nikh savunanlar kar karya gelir. Bu nedenle toplantlar sona erer. Meral ve arkadalar yeni nesil bartl kzlarn hareketlerini beenmezler. Meralin birok
250 251

Bu romann ilk iki cildi piyasada bulunamad iin almaya dahil edilememitir. Mehmet Zeren, z Yurdunda Garipsin III-IV: niversiteli Bir Kzn Hatralar, zmir, Hazen Yaynlar, ?,.

399

arkada hala bartl olmalarna ramen daha sosyetik bir grnme brnmlerdir. Bu kzlar artk daha ssl, makyajl ve ojelidir. slami kesimdeki bu trden sorunlarn gndeme getirilmesi ile roman sona erer. Romann kahraman olan genler saf bir Mslmanlk peindedirler. Bu tavrlarnda politik hareketin ierisinde olmalarnn da pay vardr. Aileler, evreden grdklerini yapmaya, geleneklerini uygulamaya alrlarken genler tamamen farkl bir dnyann zlemi iindedir. Grc geldiinde Meralin gnlk elbiseleri ile onlarn karsna kmasnn nedeni de budur. Meral zenginlie nem vermez. Bu nedenle grclerin karsna soluk bir barts ile kar. Buna kzan annesine u szleri syler:
- lahi anne, dedi, fakir olsak neyse anlayacam seni; fakat hayret ediyorum. Sen de babam da nc defa hac oldunuz. Hala lleriniz deimedi. lnz, zenginlik, lnz mal mlk, lnz para, lnz mevki -Bak anneciim, ben senin iyiliin iin sylyorum. Neden beni anlamak istemiyorsun? Mslmanlk sadece be vakit namaz deil, sadece oru deil, sadece Hacca gitmek deil. Mslmanlk bir yaama ekli, her eyiyle bir btn.252

Meral, 1980 sonras hidayet romanlar iinde, lkse ve tketime kar olan ender tiplerdendir. Ailesinin isteklerine kar radikal bir tavr sergilemektedir. Anne ve babas ise onun bu tavrlarndan honut olmazlar. Babas, kznn, zenginliklerini ortaya koyan bir dnle evlenmesini istemektedir. Hac Kamil Bey iin slami mcadele diye bir ey yoktur. O ok para kazanmann lks iinde yaamann peindedir. Bu uurda birok yasad eylemi de olur. Romanda sayfalar boyunca Hac Kamil Beyin faturasz iler yapt, memurlara rvet datt anlatlr. Yazar da tpk gerek olduunu iddia ettii kahraman Meral gibi geleneksel slam temsil eden Hac Kamilin karsndadr. Meral bu tavr nedeniyle Hac Kamil ve einin ok istedii sosyetik aileyi reddeder. Meral, Arzunun aabeyi ile evlenmesi sz konusu olduunda da dinde yeri olmadn ve israf olacan syleyerek nian istemez. Hac Kamil Bey ise ryalarnda bile atafatl bir nian grmektedir:

252

Mehmet Zeren, z Yurdunda Garipsin III: niversiteli Bir Kzn Hatralar, zmir, Hazen Yaynlar, (?), s. 29-30.

400

Yatana uzanan Hac Kamil Bey, sabaha kadar bir o yana bir bu yana dnd durdu! Hep Merali, Meralin niann, nianndaki aaay, davet edecei akrabalarn, getirecei gzel sesli hocalar, hocalarn gzlerini yumup avazlar kt kadar bararak okuyacaklar mevlidi, ilahileri; en ok da son gidiinde Hacdan getirdii Japon mal kordonsuz elektronik mikrofonun, ekolu hoparlrlerden karaca yankl sesin dinleyenleri nasl hayran brakacan dnp durdu.253

Hac Kamil Beyin kz ile ilgili planlar karikatrletirilerek Meralin iinde olduu slamc genliin doru yolda gittikleri ispatlanmaya allr. Meral ve evresindeki baz kzlarn lkse, tketime kar olular onlarn hidayet romanlar ierisinde yalnz kalmalarna neden olmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi hidayet romanlarnda bu trden bir zenginlik dmanl grlmez. Ancak geleneksel bir anlayla slam yaayan sradan insanlarn eletirisi anlamnda Meralin yks ok tandktr. Emine enlikolunun, Hristiyan Glnde Cemile, ailesine Yehova ahidi olduunu sylediinde anne ve babas buna inanmak istemezler. Daha sonrasnda ise babas onu odaya kapatarak, srekli kzarak Mslmanl brakmamasn syler. Cemile ise onlarn zaten slamiyeti yaamadklarn iki itiklerini, annesinin yazn uzun kollu elbise giymediini syler. nsanlarn kendilerini slama bal saymalar onun iin yeterli deildir. Bunun uygulamasn grmek ister. Annesi Cemile Hanm da onun szlerinden etkilenerek bir kadn hocadan dersler alr, rtnp namaza balar. Geleneksel slamn eletirildii en nemli nokta burada ortaya kmaktadr. Barts, geleneksel slami yaam reddeden hidayet yazarlarnn en nemli semboldr. Kadnlar her trl ibadeti yerine getirebilirler ancak rtnmezlerse bunun gerek slam olmad yorumu getirilir. Hidayet romanlarnn tamamnda, dini yeniden kefeden kadnlarn tamam kesinlikle rtnrler. Yazarlar bu ayrnty asla anlatmadan gemezler. Kimi zaman namaz kldklar da anlatlr ancak en ok barts zerinde durulur. Halit Erturulun Aradn Bulan Kadn adl romannda rtnme bir tren eliinde yaplr. nl manken Serpil bu hayattan kurtulup dine dnmtr. Dini bir toplant srasnda Serpil kendi hayatn anlatp ne yapmas
253

A. g. e., s. 130.

401

gerektiini sorar. Toplantdaki kadnlardan biri, lm olan kznn bartsn karp ona verir. Serpile syledii szler ve sonras Nilfer tarafndan yle aktarlr:
-Al kzm, dedi. Bu, kulluunun ilk alameti olsun. Tak bu earb bana Rabbimin melekleri seni alklasn. Onun rahmeti, hidayeti, nuru indi buraya o rahmet saanandan doya doya mr ok ksadr. Belki de byle bir ansn bir daha olmayabilir. Bizler senin ahidiniz. - Ben de bu ehit kardeimizin emanetini mukaddes bir kitap gibi, hep bamda tayacam, dedi. Byk bir huu, tespihler salvatlar iinde Serpil Hanm ban balad, abdestini ald ve ilk namazn da orada bizimle birlikte kld. Allahm bu ne mthi bir manzarayd. O ilk kldm namazn manevi iklimini tekrar yaadm. O hazz ve lezzeti tekrar aldm. O huzur lemlerine tekrar daldm.254

lerleyen sayfalarda Serpilin bir odaya girii ise yle tarif edilir: O esnada manken Serpil Hanm girdi salona O muhteem gzellik ve gz alc kapal kyafetiyle Kapanmak ne kadar da yakmt Serpil Hanma Sanki prl prl yanan duruuyla, melekleri andryordu.255 Bartsnn kadnlara ok yakt, hidayet romanlarnda srekli tekrarlanmaktadr. Gerek Mslman kadnn barts takmas bir zorunluluk olarak gsterilir. Bartl ve ok gzel kadnlarn sklkla anlatlmas, ayrca kitap kapaklarnda gzel kadnlarn yzlerinin ve genellikle gzlerinin resmedilmesi A. Sait Akay tarafndan slamc yazarn belleindeki huri inancnn da vurumu olarak yorumlanr. Bu tr kadn resimlerinin de aslnda kadn metalatrmak olduunu syleyen Akay slamc yazar ve yaynevlerinin ssl, gzel kzlara youn bir ilgi duyduklarn belirtir256.

254 255

Halit Erturul, Aradn Bulan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, s. 40. A. g. e., s. 64. 256 Ahmet Sait Akay, Bellekteki Huriler: slamc Poplist Kltre Eletirel Bak, stanbul, Selis Kitaplar, 2006, s. 50 .

402

Bartsnn hidayet romanlarnda vazgeilmez bir nesne olmasnn baka nedenleri de vardr. ncelikle yazar, barts aracl ile kendisinin bulunduu yerle, slam anlay ile kesin bir duru sergiler. Bylece zellikle son dnemlerde srekli artan barts tartmalarnn neresinde olduunu okuyucuya gstermi olur. En azndan geleneksel bir dindarla sahip okuyucu, bu sayede, yazarn szlerinin ne anlama geldiini daha iyi kavrayacaktr. Okur ve yazarn ideolojik ortakl gelitike, yani romandaki tezler ortaya konduka, okurun eseri onaylama sreci balar. Bu aamadan itibaren okur, yazarn arzu ettii gibi, gerek slamn ne olduunu anlayacaktr. Barts, hidayet romanlarnda, yazarn ideolojisini yaymakta kulland en temel figr haline gelmitir. Yazarn, bartsn kullanarak okurun gndelik hayattaki ideolojik hassasiyetini gndeme getirmesi salt bir mcadele sreci olarak alglanamaz. Popler romanlarda sklkla grld gibi bu tavr satlarn artmas iin de vazgeilmezdir. Okuru rahatsz eden, onun deerleriyle elien, o deerleri eletiren eserlerin piyasada tutunmas zordur. Hedef kitle olarak dindar insanlar seen hidayet roman yazar da geleneksel bir yan olan, kadnlarn yzyllar boyunca takt bartsn okurunun nne getirerek onunla balant kurmaya alr. Okur, kendi hassasiyetinin yansd, onayland bir eseri tketmekten zevk duyacaktr. Bu sayede yazar hem o romann hem de sonrakilerin satn arttrm olacaktr. Hidayet romanlarnn dier birok edebi trden fazla satmasnn temel nedenlerinden biri de budur. Okurun dnyas yazar tarafndan dikkate alnmakta, buna ynelik eserler retilmektedir.

5. Mslmanlarn Ezilmesi
Hidayet romanlarnn srarla zerinde durduu bir baka konu Mslmanlarn maduriyetidir. Hekimolu smailden beri hidayet romanclarnn ounluu bu klieyi tekrarlar. Buna gre Mslmanlar, zerinde yaadklar ve ounluu oluturduklar topraklarda srekli olarak ezilmekte, aalanmaktadr. Laiklik anlaynn lkedeki yanl uygulan Mslmanlar iin zaman zaman skntlara yol amaktadr. Buna karlk Mslmanlar, Batl lkelerde ok daha rahat etmektedir. Bu lkelerde ynetimler kendi dinlerine sahip karken bakalarnn dinlerine de sayg gstermektedir. Emine enlikolunun Hristiyan Gl romannda Yehova ahitleri zgrce faaliyet gsterirken Mslmanlarn yasalarla srekli sorun yaadklar anlatlr.

403

Glderen,

Yehova ahitleri gibi rgtl biimde dncelerini yayamamaktan

ikyet etmektedir. Yehova ahitleri kap kap dolap dinlerini tebli ederken Mslmanlarn byle bir imkn olmadn savunur257. lerleyen sayfalarda da karakola gtrlp sorgulanan Glderen, Yargtayn Yehova ahitliini bir din olarak kabul ettiini gsteren karar alntlaynca yazar, u yorumu yapar: Mslmanlara, en nemlisi slama tannmayan hak Yehova ahitliine, yani dolayl da olsa Hristiyanla tannmt.258 enlikolu, Mslmanlarn kendi lkelerinde Hristiyanlardan daha zor koullarda tebli yapabildiini ne srer. Bu yargnn gerei ne kadar yanstt tartlabilir. Ancak, buradaki maduriyet duygusu nemlidir, nk bu vesile ile okuyucunun esere olan sempatisi arttrlmaktadr. Okuyucudan, ezilen, ac eken insanlarn yaam hikyelerini grnce kendini onlarla zdeletirmesi beklenmektedir. Bu nedenle maduriyet sylemi okuyucu ile ba kurma telan her zaman hisseden popler romancnn vazgeemeyecei bir anlaytr. Hidayet roman yazar, tersini dile getirmesi, yani marur, ezen kiilii anlatmas durumunda okuyucunun tepkisini ekeceini bildii iin kendi anlayndaki insanlarn ezilmiliini ne karmak zorundadr. Maduriyet sylemi M. Talat Uzunyaylalnn da kulland bir aratr. Aydnl Bulan Adam259 adl eserinde yazar, Molla adl tip araclyla eitli sylevler dile getirir. Kiilik yaratma, konu birlii gibi noktalardaki baarszl nedeniyle romanclk asndan olduka sorunlu olan eserde Molla adl tipin karlat manzaralar dile getirilir. Molla romann banda eitimle ilgili bir konferansta konuur. slam savununca yobaz, mrteci diye aalanr. Konferansta her kafadan bir ses kar. Mollay sulayanlar dinin devrinin getiini syler. Oradan ktktan sonra yolda arpt bir kadn onu tanr. Kadn, Mollay Ahr adn verdikleri bir mekna gtrr. Burada herkes uyuturucu iip sevimektedir. Molla, bu insanlara dinin kurtarc rolnden bahseder. Kadn onu ecinsellerin yanna gtrnce Molla, onlara, normal olann kadn erkek ilikisi olduunu syler. Ahrdan ktktan sonra zorla sokulduu bir meyhanede kapitalizm ve komnizmin eksiklerini anlatr. Meyhanede kavga kar ve hepsi karakola alnr. Karakoldan kurtulduktan sonra akam baka bir konferansa gider. Burada da emekli bir albay,
257 258

Emine enlikolu, Hristiyan Gl, stanbul, Mektup Yay., 2000, bs. 5, s. 76. A. g. e., s. 123. 259 Mustafa Talat Uzunyaylal, Aydnl Bulan Adam, stanbul, Beka Yay.,1993, bs. 2.

404

Mslmanlarn siyasetle uramamasn syler. slami kesimden insanlar tam tersini savunurlar. Molla akam evine dner. Molla her gittii yerde dini meseleler hakknda konuan bir insandr. Tm gnn dini konularda insanlara bilgi vermekle geirir ancak evresinde tam anlamyla kaotik bir yap vardr. lk gittii konferansta o dinden bahsedince hemen yobaz ve gerici olmakla sulanr. Molla ise Trkiyedeki rejimin Mslmanlara uygun olmadn kantlama abasndadr. Ona gre bu rejim Batdan ithal edildii iin halkn dinine sayg gstermemektedir. Mslmanlarn eziliini u szlerle anlatr:
- nsaf ediniz, ikibin ylna yaklatmz u gnlerde bile Trkiye mslmanlar ibadetlerini yerine getiremiyor! Namaz klan, oru tutan, ban rten mslman erkek ve kadnlara nasl davranldn hepimiz biliyoruz. Namaz klan memur terfi edemiyor! Ban rten talebe niversiteye, ortaretim kurulularna alnmyor. Orduda dini ibadetlerini yerine getiren subaylar ve onlarn elerine yaplan muamele ortada. Hala namaz klan subay ve astsubaylar grevlerinden atlyor!260

Uzunyaylal, zellikle devlet iindeki kimi ar uygulamalar ne kararak maduriyet sylemini gelitirir. Burada, hala yaanmakta olan kimi sorunlar gndeme getirilerek okuyucunun maduriyet sylemini onaylamas salanmaya allr. Hidayet romanlarnn ounda maduriyet devletle ilikilendirilmektedir. slamc genlerin, ban rten kadnn devletle yaad problemler n plana karlr. Gnlk hayatta dinin genellikle sorunsuz biimde yaanmas sz konusu edilmez. Resmi uygulamalarn tm lkedeki her trl yaamsal alana ayn biimde yansd kabulne dayanan bu gr araclyla slamn bask altnda olduu anlatlmaya allr.

6. Hidayet Romanlarnda Gnlk Yaam

Hidayet romanlar, okuyuculara ideolojik bir bak as sunmakla kalmaz, okuyucunun gnlk hayatnda yapmas gerekenlere dair yol gsterici rehberler olma grevini de stlenirler. slami yaamn ne olduu, ideal bir Mslmann nasl hareket etmesi gerektii, zellikle kadnlarn yaamlarn nasl dzenleyecekleri hidayet romanlarnda ok sayda rnekle aklanmaya allr. Hidayet romanlarnn yol gstericilii en ok flrt konusunda ortaya kmaktadr. Tm hidayet romanlarnda, geni biimde, flrtn tehlikeleri ve slami
260

A. g. e., s. 131.

405

olmad anlatlmaktadr. Halit Erturulun Kendini Arayan Kadn261 adl romannda bu konuya geni yer verilmitir. Roman, Nilferin hayat hikyesini anlatmaktadr. Anne ve babas ldkten sonra Nilfer tek bana kalr. Liseye giden Nilfer, retmeninin szleriyle manken olmay hayal etmeye balar. Lise bitince gzellik yarmasna katlr ve birinci olur. Bir i adam onu bayltp tecavz eder. Drt yl boyunca Nilfer bu kirli hayat yaar. Eroin kullanmaktan iki kere hapse der. Bir gn baylnca mafyaclar tarafndan hastaneye braklan Nilferin kanser olduu anlalr. Hastanedeyken birka yl nce trafik kazas geiren ve Nilferin hastaneye gtrd tesettrl kz gelir ve ona ila gibi iyi geleceini syledii Said-i Nursinin Mektubatn verir. Ancak kz Nilferden bakas grmemitir. Sonrasnda ise bu kzn trafik kazasndan iki gn sonra ldn renir. Nilferin hastanede tant Doktor zlem de eskiden ateistken Nur Risalelerini okuyup Mslman olmutur. zlem ve kocas Nilfere sahip karlar. zlemle beraber dini toplantlara gider, sonunda namaz klamaya balar ve rtnr. Romann ikinci cildi olan Aradn Bulan Kadnda262 Nilfer iki odal evinin bir odasn mescit yapar ve zamann ibadetle geirmeye balar. Ayrca srekli olarak Said-i Nursinin eserlerini okur. Takip eden gnlerde Nilfer ve Serpil adl eski manken, karlp namus katili olan Ylan Abuzerin evine gtrlrler. lm deinde olan Abuzer onlardan af dilerken bir anda dev bir ylan kp onun kafasn azna alr. Abuzer aclar iinde lr. Seyda bir umre gezisi dzenler. Nilferi de yannda gtrr. Otelin mutfana giden Nilfer akma yaknca patlama olur ve tm yz yanar. Bu olayn okundan Said-i Nursinin Hastalar Risalesi ile kurtulur. Seydann namaz klarken ldn renen Nilfer daha fazla yaamak istemez. Tekrar umreye gider ve orada namaz klarken lr. Kendini Arayan Kadnda Nilferin okuldan arkada olan Seyda bir konferansa konumac olarak katlr. Burada alt sayfa boyunca flrtn neden kt olduunu, gen kzlar iin tad tehlikeleri anlatr. Bu ksmda kullanlan balklar, Seydann, flrt hakkndaki dncelerinin zetidir: Kz-Erkein Masum Arkadal Olmaz, Flrt Birok Genci Yakmtr, Deneme Evlilik. Seyda, Batl lkelerden de rnekler vererek flrtn ne kadar tehlikeli olduunu ortaya
261 262

Halit Erturul, Kendini Arayan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 16. Halit Erturul, Aradn Bulan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 3.

406

koyar. Hemen arkasndan konuan, eskiden ateist olup sonradan hidayete ermi olan Nuran da Cinsel zgrlk Toplumsal Bir Felakete Dnmtr Cinsel zgrlk Kadnlarn Aleyhine balklar altnda kadnlar cinsel zgrlk sznn tehlikelerine kar uyarr263. Hidayet roman yazarlar toplumsal bir dnm hedeflerler. Toplumun deitirilmesi iin en nemli grubun kadnlar olduunu dnen yazarlar srekli olarak kadnlara dair mesaj vermeye alrlar. Kahramanlarn byk ounluunu kadnlarn oluturduu bu romanlarda okuyucuya, ideal Mslman kadnn zellikleri anlatlr.
slami roman kurgusunun merkezindeki temalarn banda, kadn ve kadna mal edilen toplumsal kimlikler bulunmakta. Hatta birok yerde, kurgunun btnselliini ve devamlln tehlikeye atmay gze alarak, kadn hakknda aklayc bilgiler verilmekte, kadn tanmlanmakta, toplumsal rol belirlenmekte, cinselliinin snrlar izilmekte ve kadnn, erkeine, ocuuna, dinine ve iinde yaad topluma kar ykmllklerinin alt izilmektedir.264

Modern yaamn tehlikelerine kar yaplan uyar da yine kadnlara ynelen bir seslenitir. slami bir yaam biiminin kadnlara getirdii avantajlarn geni biimde anlatld hidayet romanlarnda modern yaam her haliyle eletiri konusudur. Kadnlarn gnlk hayat ierisinde normal karlayabilecekleri ya da umursamayacaklar konularn aslnda ne kadar nemli dini meseleler olduu bu romanlar araclyla okuyucunun dikkatine sunulur. Emine enlikolu Bize Nasl Kydnz265 adl romannda gnlk konulardaki derslere geni yer ayrr. Rabiann annesi Hacer inanl bir kadndr. Hacer, bir akam, birdenbire ldrr. Olu smail de ortadan kaybolur. Sonra smailin cesedi kmrlkte bulunur. Herkes Rabiann zina yaptn ve bunu gren olunu ldrdn dnr. Hacer Hanm akl hastanesinde lr. Bu olaydan sonra Rabia, babas hsan ile amcasnn kars Nerminin zina yaptn ve bunu gren smaili ldrdklerini renir. hsan tutuklanr ve krk yk hapse mahkm olur. Rabia bir konfeksiyon atlyesinde almaya balar. yerinde din ve laiklik tartmalarna
263 264

Halit Erturul, Kendini Arayan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 16, s. 90-105. Koray alkan, zenilesi Yaamlar: slami romanlar zerine Bir nceleme, stanbul, Birikim Yaynlar, Birikim, Kasm 1996, Say: 92, s. 92. 265 Emine enliolu, Bize Nasl Kydnz?, stanbul, Mektup Yay., ?.

407

ahit olur. Hseyin adl bir ii dini savunur. Rabia, Hseyinin szlerinden etkilenerek namaz klmaya balar ve ban rter. Daha sonra i yerinden Ramazanla evlenir. Evlenmeden nce kendisini isteyen aileye slami taleplerini iletir. Hseyin ise dindar olduu iin hapse atlmtr. Romanda Rabia ile Leyla arasnda flrt hakknda geen konumalar ders verici niteliktedir. Rabia, Leylann bu konudaki rahatlna karlk unlar syler:
slama gre hem gnah, hem de kzlarn zinaya almasnn en byk sebebi. Batllarda nce yle balam. imdi de be alt erkekten az kii ile gezmi kz makbul saymyorlar Biz de onlar gibi yava yava dejenere olmuuz. te kendin kendine rneksin en az drt erkekle gezdin Hepsi de seni aldatt. Hepsi de senden yava yava bir eyler gtrd. Dinini bir tarafa brak, her zaman aldatlmann bunalmlarn geirdin. Binlerce kz psikiyatri kliniklerinde yatm hala bana flrt vyorsun. Binlerce gen kz flrt kurban deil mi? Ne dehet verici olay. Dn bizde benzedik onlara.266

Leyla ve Rabia romanda farkl yaam tarzlarndan insanlar olarak kar karya getirilmitir. Bu karlama aslnda iki insann deil, iki anlayn karlamasdr. Leyla her eye bo veren, dini kurallara uygun yaamann zorluundan bahseden bir kz iken, Rabia, tam tersine dini btn uurlu bir Mslman olarak onu bilgilendirmeye alr. Kardeim diye hitap ettii Leylann yaam biiminin kendisine zarar vereceini anlatr. Ancak Leyla onun szlerini umursamaz. Yazarn kadnlara ynelik uyars sadece flrtle snrl kalmaz. Romanda Hseyin adl karakter araclyla kadnlarn erkeklerin olduu yerde almasnn doru olmadn, Batllar gibi gnaydn demek yerine Mslmana yakr biimde selam verilmesi gerektiini aktarr. Rabia evlenmek zereyken yine slama gre hareket eder ve dini konulardaki hassasiyetini bildiren bir mektubu kendisini isteyen aileye verir. Mektupta slama gre dn istedii, einin sadk olmas gerektii, evlendikten sonra gnde en az be saat Kuran retip vaaz verecei gibi maddeler

266

A. g. e., s. 114.

408

sralanmtr267. Rabia ideal bir Mslman kadn olarak tm evliliini slama uygun yaamak iin nceden tedbir alr. Rabiann artlar, aslnda okuyucuya yneltilen uyarlardr. Hidayet romanlarnn okuyucu kitlesi iinde geni yer tutan kadnlarn, yapmas gerekenler sralanmtr. Okuyucularn hepsinin dini konularda derin bilgiye sahip olmayacaklarn hesaplayan hidayet roman yazarlar onlar en kk ayrntlarda bile bilgilendirmeye alrlar. Bu nedenle hidayet romanlar sadece slami teblile kendilerini snrlamazlar, gndelik olaylara ynelik aklamalaryla bir rehber gibi ilevsel bir konuma ykselirler. Romanlardaki kahramanlarn davranlar, eitli konular karsndaki tavrlar okuyucu iin yol gsterici niteliktedir. Sevim Asmgilin Dilara adl romannda remin leceini anlayan Dilarann acele ile aseton istemesi ve rem lmeden trnaklarndaki ojeleri silmeye almas268 anlk bir sahnedir. Ancak Dilarann o an kafasndan geenler okuyucuya ibret olacak niteliktedir. Dilara bir yandan remin br dnyaya ojeli trnaklarla gitmesini engellemeye alrken bir yandan da gusl abdesti olup olmadn merak eder. remin trnaklarndaki ojeler suyun trnaklara eriimini engelleyecei iin abdestsiz olduuna karar verir. Yazar ksa bir sahnede bile okuyucuyu uyarma vazifesini yerine getirmi olur.

7. Hidayet Romanlar, Tarikatler ve Dini Eilimler

Hidayet romanlarnn bazlarnda tarikatlarn ve dini eilimlerin ne kt grlr. zellikle Sevim Asmgil ve Halit Erturul romanlarda srekli olarak bir tarikat ve bir dini anlaya dair bilgiler verirler. Halit Erturul romanlarnn tamamnda Said-i Nursiyi ve onun eserlerini anar. Yazar Dzceli Mehmet269 adl romannda her frsatta Said-i Nursiyi bir evliya olarak anlatr. Romann kahraman olan Mehmet, niversitedeki hocas araclyla Said-i Nursiden haberdar olur ve Risale-i Nurdan ok etkilenir, eserin ders kitab olmas gerektiini syler. Sonraki gnlerde Mehmet deierek ibadet etmeye balar. Birgn yolculuk iin otobse biner ancak kaza geirirler. Gzlerini ve konuma yeteneini kaybeder. Gece odasnda uyurken ieri sarkl cbbeli biri girer. Bu kii Said-i Nursidir. Said-i Nursi, onun gnahlarn zerine aldn, yaknda leceini
267 268

A. g. e., s. 227. Sevim Asmgil, Dilara, stanbul, Tima Yay., 2006, bs. 16, s. 181. 269 Erturul, Halit: Dzceli Mehmet, stanbul, Nesil Yay., 2005, bs. 176.

409

syler. Mehmet tm zamann Risale-i Nur okuyup ibadet etmekle geirir. Bir Cuma namaz srasnda kendini Kbede grr. Said-i Nursi onu Hz. Muhammede takdim eder. 17 Austos depreminde Mehmet ve ailesinin evi ker. iler enkaz almas yaparken tm ailenin namaz klarken ldn grr. Mehmet ise sarkl ve cppeli olarak imamlk yaparken lmtr. Elinde Said-i Nursinin Szler adl kitab vardr. iler onlarn ehit olduuna hkmedip cami hocasn arrlar. Cenazeler bu hoca eliinde kaldrlr. Romann yazl amac sadece slami tebli deildir. Genel slami bilgilerden ok daha sklkla Said-i Nursiden bahsedilir. Bu yanyla roman aslnda bir dini anlayn daha fazla insan tarafndan benimsenip genilemesi amacndadr. Said-i Nursinin Mehmetin odasna girmesi bu nedenle byk bir nem kazanr. Trkiyede iyi bilinen bir dini nderin te dnyadan gelerek bir mridi ziyaret etmesi zellikle bu inana sahip okuru derinden etkileyecek bir sahnedir. Ancak daha da etkili olan baka bir sahnede Said-i Nursi, Hz. Muhammedin hemen yannda resmedilir. Bylelikle yazar, takipisi olduu dini anlayn ncsnn gcn, evliyalk niteliini ortaya koymaya alr. Halit Erturulun Selim ve Hande270 adl romannda da dier tm eserleri gibi benzer sahneler bulmak mmkndr. Selimin babas ok iki itii iin iflas edip lokantalarn satar. Selimin lisede okuyan ablas gzellik yarmasna katlmak iin evden kaar. Ancak gen kzlar pazarlayan bir etenin eline dp intihara kalkr. Ailesi onu hastanede bulur. flas nedeniyle evlerinden atlrlar. Karlarna annesinin yllar nce yardm ettii Betl Hanm kar. Betl Hanmn kz doktor olmutur. Selim ve annesi Ferideyi lks bir eve gtrr. Onlara dinden, Fethullah Glenden ve Said-i Nursiden bahseder. Selim, edebiyat retmeni sayesinde kantinde i bulur ve bu srada tant, retmenin kz Handeye yaknlk duymaya balar. Selimin babas ise fena dvlm halde bulunur. Tm vcudu fel olmutur. Daha sonra da lr. Selim, annesinin tedavisi iin, zengin olan Banu adl bir kzla evlenir. Daha sonralar ablasnn odasna grnmeyen birileri gelip onunla konuur. Ablas, bu kiilerin, annesini de istediklerini syler. Bu olayn ardndan ablas ve annesi birlikte lrler.

270

Halit Erturul, Selim ve Hande, stanbul, Nesil Yay., 2007, bs. 64.

410

Selimin ei ve onun ailesi cenazeye gelmez. Selim onlarla hesaplamak iin arabayla giderken kaza geirip kr olur. Ei onu terk edince edebiyat retmeni Turan Hoca sahip kar. Selim ve Hande evlenir. Romanda Selim ve annesine sahip kan Betl Hanmn ismi aklanmayan kznn Said-i Nursi takipisi olmas tesadf deildir. Yazar, her halkrda, dini nderin ismini anacaktr. Propaganda amacn asla unutmayan yazar her frsatta kendi ideolojik yaklamn okuyucuya aktarmaya alr. Said-i Nursi gibi ok bilinen bir ismin adnn anlmas kitaplarn sat iin de nemli bir destektir. Bu yolla yazar, okuyucunun ilk defa karlat bir kiiden, bir dnceden bahsetmemi olur. Okuyucunun hafzasndaki isimlerden birinin kullanlmas daha ok dikkat ekecektir. retilen kitaplar zellikle belirli bir cemaatin tketmesi bekleniyorsa bu yaklam kesin olarak ok daha karl olacaktr. Burada zerinde durulmas gereken bir baka nokta hidayet romanlarnn her zaman ve sadece maddi kar amal olarak yazlmaddr. Hidayet roman yazarlarnn en nemli amalarndan biri kendi dnya grn halka mal etmek, bu grn yaylmasn salamaktr. Dolaysyla hidayet romanlar sevap dncesinden bamsz ele alnmamaldr. Okurlarn dine uygun bir hayat srmelerini isteyen yazarlar, bu sayede, toplumdaki sorunlarn halledilebileceini savunurlar. Yazarlarn eser yazmalarnn amac, ayn zamanda, dinin emirlerini yerine getirmek yani ilahi emirlerin dier insanlara duyurulmasn salamaktr. Romanlarda sk sk Kurandan alntlar yaplarak okuyucuya bu ilahi mesajlar iletilmeye ve sevap kazanlmaya allr. Halit Erturul gibi Sevim Asmgil de smailaa Sokanda belirli isimleri ne karr. Fatihteki smailaa Sokan slami topyann gereklemi hali olarak gren yazar bu topyaya emei geen cemaati unutmaz. Sokakta, ocuklardan byklere herkes slam zmsemitir. Havra, kzlarn kk yata rtnp din dersleri almaya balad, yallarn dindarlklarn gsterecek ekilde giyindii bu sokaktaki yaamdan ok etkilenir. Ancak sokan bu duruma gelmesi iin liderlik yapan Mahmut Hoca unutulmaz. merin Mahmut Hocadan ne kadar etkilendii u szlerle vurgulanr:
Krsde bulunan hoca byk bir sayg ve edeple Kuran okuyordu. Aman Ya Rabbi nasl bir okuyutu bu? Ses gr deildi; yank hi deildi. Tarifi hi imknsz

411

baka bir eyler vard bu seste, Medineden esip gelen bir rzgar myd ki yedi kat gklerdeki Meva Cennetlerine savurmutu cemaatin ruhlarn Bir imek mi akmt Mekkeden, bu sesi aydnlatan? Hz. Yusufun gzel kokusu ve sevgisi ile dolup taan Hz. Yakupun kalbi gibi olmutu gnller Tur danda Hakkn tecellisi ile Nur-i lahiyi gren Hz. Musann gz gibi lt sayordu baklar271

Yazarn dini olaylara da gndermeler yaparak Mahmut Hocay vmesi sadece merin duygularn tasvir etme abas deildir. Ayn zamanda okuyucuda, yazar tarafndan nemli biri olarak grlen bu kiiye dair sempati oluturulmaya allr. Bylece roman aracl ile bahsedilen cemaatin etki alan, mrit says arttrlmak istenir. Unutulmamaldr ki hidayet romanlar sadece dini anlatan popler romanlar deildir. Hidayet romanlarnn yazlma amalarnn en nemlilerinden biri de yazarn dini dncelerinin yaylmasna hizmet etmektir. Bu amala belirli kiilerin rehberlikleri, nderlikleri altnda bu amacn daha kolay idare edilecei dnlr. eitli cemaatlere mensup olan yazarlarn kendi cemaatlerini ne karmas davaya hizmet amacndadr.

8. Hidayet Romanlarnda Sosyal Sorunlar

Hidayet romanlarnda lke sorunlar, sosyal adaletsizlik gibi konular ok az ilenir. Tm problemlerin slami bir yaam tarz ile zleceine inanld iin var olan sorunlar geici olarak grlmektedir. Hidayet romancs bu sorunlar dile getirmekle uramak yerine hepsinin zm olan din konusunu gndeme getirir. Trkiyenin sorunlarnn ilendii az saydaki eserden biri Ali Erkan Kavaklnn tiraf Ediyorum: Mafya Serisi 2272dir. Kavakl, eserinde bir yandan dini konulara dair aklamalar yaparken dier yandan Gneydou sorununun nasl zleceine dair fikirler ortaya koyar. Romann kahraman olan, 60l yalarndaki Safa Bey bir mfettitir. Gneydouda faili mehul cinayetler artnca Safa Bey bu blgeye gnderilir. Vartoya giderken ve ile merkezinde terristler saldrr. Safa Bey atmalarn ortasnda kalr. Safa Bey, Siirte giderken terristler minibs durdurur. Devlet grevlisi olduunu anlaynca Safa Beyi karrlar. rgtte kz militanlar tecavze uradktan
271 272

Sevim Asmgil, smailaa Soka ve Sevda iei, stanbul, Tima Yay., 1999, bs. 2. s. 80. Ali Erkan Kavakl, tiraf Ediyorum: Mafya Serisi 2, stanbul, Nesil Yay., 1999.

412

sonra ldrlmektedir. Zahide adl bir militan da tecavze uram ve hamile kalmtr. Bu nedenle ldrlmekten korkmaktadr. Safa Bey militanlara Trk ve Krt rklnn yanl olduunu Mslmanlarn birlik olmas gerektiini anlatr. Yanlarnda alt ay rehin kalr. Bir gn militanlardan birini jandarmaya haber vermesi iin ikna eder. Askerlerin operasyonu sonucu militanlarn ou lr. Safa Bey yaral olarak kurtulur. Yakalanan Zahidenin de bir ocuu olur ve adn Safa koyar. Safa Bey, itiraf olan Zahideyi Ankaraya getirtip bir hastanede i bulmasn salar. Bir gn Safa Bey arabasnn yanndayken bomba patlar ve hastanede youn bakma alnr. Roman nc ciltte devam etmek zere sona erer. tiraf Ediyorumda ateistlik ve dindarlk ayrm geni yer tutmaktadr. Roman anlatan Safa Bey en batan itibaren kendisinin ve evresindeki insanlarn dine ynelik tutumlarn anlatr. Kendi hayatnda dinin byk bir yeri vardr. Safa Bey okuduu okullarda ateist olarak yetitirildiini syler. Onun bu yaklam, dier hidayet romanlarnda da ifade edilen, devlet okullarnn genleri ateist yetitirdii teziyle uyumaktadr. Safa Bey daha sonralar anne ve babas lnce dine ynelmitir. Camide karlat arkada Oktay da ABDde doktor olarak almaktadr. Oktay, Amerikan Devletinin insanlarn dini yaamlarna karmadn, toplumun ise ok dindar olduunu anlatr. Bu dnce Hekimolu smailin Batl lkelere dair syledikleriyle neredeyse szcklerine kadar ayndr. Safa Bey Trkiyenin sorunlarna areler nerirken rnak valisi Haluk Beyin szlerini aktarr. Haluk Bey tpk Hekimolu smailin Minyeli Abdullahta yapt gibi Batl lkelerle Trkiyeyi din konusunda karlatrr.
Mesela Amerika cumhurbakanlar greve balarken kilisede papazlarn nnde ncile basarak yemin eder. Bizimkiler Kocatepe Camiinde, Diyanet ileri Bakannn nnde Kurana el basarak yemin etse kyamet kopar. Dolarn zerinde Allaha gveniyoruz. yazyor. Lirann zerinde yazsa laiklik elden gidiyor diye yaygara koparrlar. Almanyada drt dnemdir Hristiyan partiler iktidarda. Bizde ad slam olmayan partiler bile defalarca kapatlyor.273

Haluk Bey, devletin dine kar tavrndan rahatsz olduunu aktardktan sonra Gneydou sorununun zmnn dinde olduunu syler:
273

A. g. e., s. 115.

413

ok kolay; ayet devletin slam kardelii zerine kurulu bir politikas olursa Trkler ve Krtler bin yl bu topraklarda karde olarak yaam. slamiyet, inananlar karde kabul eder. Bin yl Trkler ve Krtler ortak bir tarih meydana getirmiler. Kurtulu Savan birlikte yapmz. Savatan sonra Trkler rkl artran bir milliyetilie ynelmiler; Krtler de rk bir Krtle. Aslnda milletini ve vatann sevmek gzel bir ey. Ama milliyetilik; rkl artrmamal. uyandryor.
274

Bizdeki

Trklk

anlay

Krtl

uyandrm

ve

Devletin grevdeki valisinin Trk milliyetiliini rkla benzettii bu cmleler var olan milliyeti syleme yneltilmi eletirilerdir. Yazar bu sylemi etkisiz hale getirmek istemektedir. Bunun iin okuyucuyu inandrmas gerekmektedir. Bu konuda inandrc olabilmek iin de blgede grevli olan, yrenin sorunlarn iyi bilen bir valiyi konuturmaktadr. Kitabn n sznde yreyi dolatn, birok insanla sohbet ettiini syleyen yazar, valinin bu szlerini de zellikle okuyucunun dikkatine sunar. zm ise bundan sonra ifade edilmektedir. Dindarln gelimesi bu kavgay sona erdirecektir. Haluk Bey Bitliste domu olan Said-i Nursiyi okuyan insanlarn karde olduklarn ifade eder. Ayn ekilde Sleyman Hilmi Tunahan, Mehmet Zahit Koktu, Rait Erol gibi isimlerin rencileri de kardelii renmilerdir275. Dolaysyla, valiye gre Gneydoudaki sorunlar bitirmek iin tarikat ve cemaat kardeliine bavurulmas gereklidir. Bu konumalardan sonra terristler tarafndan karlan Safa Bey onlarn yannda da dinin birletirici rolnden bahseder. Romann ilerleyen ksmlarnda ise daha ok faili mehul cinayetler ve eteleme konusu ele alnr. Ali Erkan Kavakl, hidayet romanlarnda az rastlanan bir ekilde Trkiyenin sorunlarn ele ald eserinde dinin tek kurtulu yolu olduu tezini ilemitir. Burada temel ama yine okuyucunun dine ynelimini arttrmaktr. Okuyucularn, ayrca genel olarak vatandalarn dindar olmalar halinde, yaadklar lkenin daha mutlu, huzurlu bir yer olacan anlatmaya almtr. Bunu yaparken Hekimolu smailden beri tekrarlanan kimi tezleri eserine alm, klie tekrarlar ile popler bir

274 275

A. g. e., s. 118. A. g. e., s. 119.

414

romanclk anlay sergilemitir. Dolaysyla Kavaklnn eseri de hidayet romanlar snfna girmekte ancak ou hidayet romanndan belli noktalarda ayrlmaktadr. Sosyal adaletsizlik de hidayet romanlarnda ok az ilenmitir. slami bir toplum dncesinin peinde koan, dolaysyla daha ok gelecee ynelen hidayet roman yazarlar gnmz toplumunda, din konusu dnda, yaanan hakszlklara ok az deinmilerdir. Hseyin Karatay, Ana adl romannda Hac Yusufun gznden toplumda yaanan baz sorunlar eletirir. Hac Yusuf kendi halinde bir Mslmandr ancak bu, onun toplumda olanlara duyarsz kald anlamna gelmez. Eminenin olu merin ocuk Esirgeme Yurduna verilmesi gndeme gelir. Ancak birok devlet dairesi gibi buras da sorunlu bir yerdir. Hac Yusuf yurdun mdrn u szlerle eletirir:
Bak, ocuk Esirgeme Kurumu mdr var ya. te onun gibi olur. Her bir eyini hepiniz duyuyorsunuz. Merhamet sahipleri, yetim yuvasdr diye veriyorlar. Orann mdr; bazlarn gizli satyor, bazlarn evine, akrabalarna tayor. Kendi ocuklarnn kalemi oradan geliyor, defteri oradan geliyor. Yalan m? Ayakkab yardmnda bulunan bir tccar, gnderdiini mdrn ocuunda grm. Bunlar neden? Allah korkusu olmadndan.276

Daha sonra bu kurumda yaanan sorunlar ve Eminenin oluna ball nedeniyle merin evinde kalmas uygun grlr. Hac Yusuf sradan insann vicdann temsil etmektedir. Onun kaygs sadece devletin soyulmas, kanunlara aykr davranlmas deildir; bireylerin ve toplumun acmaszlamas, dinden ve Allah korkusundan uzaklamasna da zlr. Hac Yusuf iin bu iki madde birbiriyle balantldr. Emekli memur Mahmut Bey bireylerde vatandalk hissi olmamasnn bu tr sorunlara yol aacan belirtirken Hac Yusuf, Allah korkusu ve sevgisini ne karr. Yazar, Hac Yusuf araclyla kanunlarn her eyi kontrol edemeyeceini, bireylerin hareketlerini dzenlemenin en iyi yolunun din olduunu gstermeye alr. Hac Yusufun toplumsal yapya dair eletirileri meri doktora gtrdklerinde de devam eder. Hastanedeki brokratik ilemler nedeniyle tedavisi bir trl yaplamayan mer sonunda evreden para bulunarak doktorun
276

Hseyin Karatay, Ana, Bamsz Bask, 1980, s. 145.

415

muayenehanesine gtrlr. Doktor tedaviye ynelik hibir ey yapmad halde onlardan para alr.
Para, doktorun parmaklarna deince, gzlerinde bir yalm oynam, burun kanatlar keyifli keyifli titremiti. Trmalamak iin sabrszlaan yabani bir kedi penesi gibi duran eli, hrsla uzanp paray ekti. Banknotlarn glgesi, gzlerine vurmuasna baklar garipti. Ayn anda gzleri ve elleri de derin, gizli bir zevkle titremiti. 277

Hac Yusuf doktorun paray almada gsterdii bu acele tavrn farkndadr. Onun iin nemli olan merin tedavisidir ancak buna dair ellerinde hibir ey yoktur. Hayal krkl ile dnmeye balar:
Parayla alan makine olmular. Asl gayenin para olduuna inanmlar. nsanda, ba istek mal oldumuydu vay halimize nsan madde olarak grmek isteyenler, sevinebilirler artk. Acmalar yoksa glebilirler. Kim insanlara acmazsa, Allah da ona acmaz buyurdu Peygamber.278

Doktorun bireysel zenginlik peinde komas toplumsal zlmenin, maddi deerlerin ypranmasnn iaretidir. Hac Yusuf byle bir toplumdaki bireylerin hayvani yannn gelieceini, maneviyatn ise yok olacan dnmektedir. Hseyin Karatayn bu roman 1980 ylnda baslmtr. lerleyen yllarla birlikte hidayet romanlarnn says giderek daha byk bir hzla artmtr. Ancak Hseyin Karatayn yaklak otuz yl nce ortaya koyduu bu duyarlla daha sonraki hidayet romanlarnda ender rastlanmaktadr. Hidayet romanlar maneviyat, dini deerleri savunmak amacyla yazlm olsa da Trkiye toplumuna dair ok az konuya dikkat ekmilerdir. 1980 sonrasnda tm topluma yaylan zengin olma hrsnn bu romanlarda da farkl biimde ortaya kt anlalmaktadr. Toplumu tamamen gz ard ederek toplumdan bamsz bir din anlaynn kk sald hidayet romanlarnda piyasa kurallarnn ne kt grlmektedir. Toplumsal yapnn eletirilmesi bir kenara brakld iin hidayet romancsnn ii bugn daha kolaydr. Daha nceden belirlenmi olan klielerin tekrarlanmas, insan ve din ilikisi zerine yeni bir dnce gelitirilmemesi
277 278

A. g. e., s. 159. A. g. e., s. 160.

416

nedeniyle, hidayet romanlar, Hekimolu smailden bu yana ok az deiikliin grld bir edebi alan haline gelmitir.

9. Hidayet Romanlarnn Pazarlanmas

Popler romanlarn satn arttrmak iin gelitirilen bir yntem de roman iinde bir baka romann reklmn yapmaktr. Popler romanclar kitap satlar iin birok reklm tekniklerini denerler. Ancak Halit Erturulun kulland yntem hibir popler romanda karlalmayan trdendir. Yazarn Aradn Bulan Kadn adl romannda Serpil Hanm eve temizlie gelen kadnn brakt roman bulur. Roman, Halit Erturulun Canan adl eseridir. Serpil Hanm Cananla ilgili unlar syler:
Bu ne mthi bir kitapt! Bu ne mthi bir olayd! Bu ne mthi bir sondu. Bir trl kendime gelemiyordum. Eer bu kitap birka yl daha nce elime gemi olsayd Belki de annemle babamla dargn olmayacaktk. Canan bana inanlmaz bir kap at. Bu irkin hayattan nasl kurtulacam, huzur ve mutlulua erimenin yolunun ne olduunu gsterdi. Anladm ki her kz, her gen kadn, her gen hanm bu kitab okumaldr.279

Yazar, Selim ve Hande adl kitabnda da Kendini Arayan Adamn reklamn yapar. Dzceli Mehmet adl kitabnda ise niversite hocas Mehmete Said-i Nursinin Asay- Musa adl eseri ile Halit Erturulun Kendini Arayan Adam adl romann hediye eder. Bylece Halit Erturul, gen erkek ve kzlara rehber olmas iin iki yazar ne karr; kendisini ve Said-i Nursiyi. Popler romanc bir baka nl isimle beraber kendisininkini anarak kitaplarnn ne kadar nemli, vazgeilmez temel eserler olduunu anlatmaya alr. Bu tavr da yukarda belirtildii gibi tebli gayesinin yan sra sat artrma amal bir stratejidir. Hidayet romanclarnn hemen hepsi anlattklar yklerin gerek olduunu iddia ederler. Romanlarn arka kapaklarnda ya da nszlerinde bu durum zellikle vurgulanr. Mehmet Zeren, z Yurdunda Garipsin adl romannda niversiteli bir kzn szlerini aktarr. niversiteli kz unlar syler: Birok insan belki bu anlatlanlara mbalaa yaplm diyecek, fakat hepsi yaanm gereklerdir280
279

Halit Erturul, Aradn Bulan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 3, s. 30-31.

417

Benzer szler dier hidayet roman yazarlarnca tekrarlanr:

Elinizde bulunan u kitap yaanm olaylarn birleimidir. Ben zayf kalemimle neler grdmse onlar dile getirmeye altm.281 Selim ve Hande kitab, yaanm bir hatray konu ediniyor. nsan hayretler iinde brakan bir heyecan tufanna boan, ok anlaml dersler veren bir hayat yks, bu Selim ve Handenin bu ac ve elem dolu anlarn kaleme alrken, anlatlan olayn iskeletine dokunmadk. Yalnzca okuyucuya daha z, daha ak ve daha anlalr bir ekilde ulamas iin, kendi ifadelerimizle dzenleme yaptk.282

Hidayet

romanclar

yazdklarnn

uydurma

olmadn,

ounlukla

okuyuculardan gelen bilgilerle oluturulduunu ispatlamak iin ayr bir aba gsterirler. Gerekliin ispat endiesinin slami tebli ynnden byk nemi vardr. Gerek dnyay dntrmek isteyen yazar o dnyada yaanan gerek olaylar dier okuyuculara da aktararak ibret almalarn salamaya alr. Yaanm yklerin ok daha etkili olaca dncesi bu tavrn belirlenmesinde etkilidir. Okuyucu popler roman okurken orada kendini bulmak isteyecektir. Romanda kendi hayatn gren okuyucunun esere ve yazarn dier kitaplarna olan ilgisi artacaktr. Kitab okuyan ve bu nedenlerle beenen okuyucu en iyi reklm aracdr. evresinde roman okuyan herkese eseri tavsiye ederek satlar arttracaktr. Bu nedenle Emine enlikolu aka okuyucuya arda bulunur:
Muhterem kardelerim sizden bir ricade bulunacam siz roman sevmiyorsanz bile bu kitaptan alp bir veya birka gence hediye edin. Bylece beraberce alm oluruz. Zalimlerin kendi davalarnda nasl altklarn gryorsunuz. nsanlar belli bir seviyeden sonra roman okumay sevmezler. Fakat sizin seviyenize gelmeyen kiilere bu tr kitap bir ihtiyatr.283

280

Mehmet Zeren, z Yurdunda Garipsin IV: niversiteli Bir Kzn Hatralar, zmir, Hazen Yaynlar, ?,, nsz. 281 Emine enlikolu, Bize Nasl Kydnz?, stanbul, Mektup Yay., ?, nsz, s. 6. 282 Halit Erturul, Selim ve Hande, stanbul, Nesil Yay., 2007, bs. 64, s. 10. 283 Emine enlikolu, Bize Nasl Kydnz?, stanbul, Mektup Yay., ?, nsz.

418

enlikolu, mterinin kendisi okumasa bile kitaptan birka tane alp datmasn davaya hizmet olarak tanmlamaktadr. Hidayet roman yazarlarnn dava ile al verii birletirmelerinin ok krl sonular olduu grlmektedir. Halit Erturulun Dzceli Mehmet adl kitabnn incelemeye dhil edilen nshasnn bask says 176dr. Okuyucular gerek hayatn ibret dolu derslerle anlatld bu tr romanlara byk ilgi gstermilerdir. Ancak hidayet romanlarnn sat rakamlar sadece kar zarar hesabyla aklanamaz. Cemaatlerin kendi ilerindeki dayanmann bir sonucu olarak yazlan eserlere sahip kmalar sklkla grlen bir durumdur. eitli evrelere, cemaatlere mensup bireyler kendi ilerinden birinin kaleme ald eserlerin tantmn, datmn salayarak bask saylarnn artmasn salamaktadrlar. Popler romanlar hangi dnce biimini, yaam modelini, ilerlerse ilesinler her zaman iin piyasaya ynelik yazlrlar. ok satmak popler edebiyatn var olmas iin vazgeilmez kouldur. Bu nedenle dini kayglarla yazlan hidayet romanlar da eitli yollar deneyerek sat arttrmaya alrlar. Bu amala kimi zaman halkn gzndeki nemli bireyler, kimi zaman gerek yaantlar birer malzeme olarak kullanlrlar. Hidayet romancl bu malzemenin deerlendirilmesi asndan ok baarl olmu bir trdr.

10. Ky Konu Alan Hidayet Romanlar

Hidayet romanlarnn ounluu ehirlerdeki yaam dile getirmektedir. Ancak hidayet romanlar ierisinde deerlendirilmesi gereken ve ky anlatan romanlar da mevcuttur. slami ky romanlar da denebilecek bu eserler, hidayet romanlar ierisinde ayr bir kategori oluturmaktadr. 1950li yllarda sol grl yazarlarca kaleme alnan ky romanlarna bir tepki olarak ortaya kan slami ky romanlarnda din n plandadr. Sol grl ky roman yazarlarnn romanlarnda ortaya koyduklar ky manzaras dinden kopuk, sosyalist dncenin ekirdek halde kyllerin zihinlerinde bulunduu bir ortamdr. bu tr romanlarda kullanlan klieler Berna Moran tarafndan yle zetlenmitir:
Yoksul ve cahil kyl; onu smren gerici gler (aa, imam, parti adamlar); ve bir de kurtarc (retmen, ilerici kaymakam, ya da uyank bilge bir kyl). Bu kiiler arasnda yazarn tezine uygun bir ilikiler a kuruluyor ve roman, cahil kylnn aydnlatlmas ve uyandrlmasyla nasl kurtulabileceini, bunu

419

engelleyen glere kar nasl savam verileceini gsteren bir rnek oluturuyordu.284

Bu romanlarda kyller devlete isyana hazr, evrelerini sol bir dnya gr ile eletiren ve deiim peinde olan insanlardr. Kyn sol ideolojiyle anlatlmasna tepki duyan kimi yazarlar bu duruma kar kendi bak alarn ortaya koyan romanlar yazmlardr.

a. Muhafazakar Ky
slami ky edebiyatnda ne kan isimlerden biri Ahmet Gnbay Yldzdr. Hidayet roman okurlarnn iyi tand bir isim olan Yldzn romanlar yz binlerce satlmtr. Ahmet Gnbay Yldz ky muhafazakr bir yap olarak ele almaktadr. Onun romanlarnda kyl insan gnlk hayatn srdrrken her zaman dinle i iedir. Ayrca din bireysel bir inan olmann tesinde kydeki dzeni salamann temel yoludur. Kanun gcnn her zaman ulaamad kyde kk meseleler yznden bile anlamazlklar kabilmektedir. Bu sorunlar zmenin yolu ise dindir. Ahmet Gnbay Yldzn Sular Durulursa285 adl roman kyl insann dinden uzaklamas halinde hayatnn nasl zorlaacan ortaya koymaktadr. Roman iki kabile arasnda paylalm olan bir kyde yaanan ekimeyi anlatmaktadr. atalca kynde geen olaylar Kmzl ve Srmeli kabileleri arasnda sregiden sorunlar dile getirmektedir. ki aile, koyun meselesi yznden ekiince Kmzlnn reisi, olu drisi kar tarafn kpeklerini vurmaya gnderir. Babasnn daha nce yapt kirli ilere ortak olmaktan dolay vicdan azab eken dris sonunda bu emri yerine getirir. Daha sonra da dris kar aileye mensup olan Musay ldrr. Ancak mahkemede delil yetersizliinden serbest kalr. Bu vicdan azabna dayanamayan dris hocalardan ald telkinlerle dine ynelir. Ardndan ailesini alp kasabaya yerleir. Daha sonra sa adl biri de vurulunca dris zan altnda kalr ve dada ekya olan arkadann yanna kaar. Dmanlar onun yerini renirler. Bir gn idris dada namaz klarken

284

Berna Moran, Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak II, stanbul, letiim Yaynlar, 1994, bs. 3, s. 182. 285 Ahmet Gnbay Yldz, Sular Durulursa, stanbul, Tima Yay., 1998, bs. 7.

420

ldrlr. Olu lyas, Mazlum Dede adl sz geen bir ihtiyar araclyla ehre gnderilir ve tp okur. Yllar sonra lyas hizmet iin memleketine dner. Roman sradan, dinle ilikisini kesmemi olan insanlarn yksn anlatmaktadr. Kyde, arazi, hayvan, aa gibi nedenlerle kavgalar kmaktadr. Burada da kavgann nedeni bir ailenin kpeinin dierine saldrtlmas ve kpein lmesidir. Bu kavga gemiten gelen kiisel husumet nedeniyle byr ve insan ldrmeye kadar varr. Yazar kyn bu hayatn geree uygun olarak resmetmeye almtr. Kpei ldrlen Ate Ali, olu drisi devreye sokarak intikam almaya alr. dris ise gemite yaptklarndan dolay sululuk duymaktadr. Bu nedenle Allahtan korkmaya balayan dris babasn da uyarr. dris tm yaptklarnn kederinden kurtulmak iin namaz klmaya balar ancak ky gereklii onu rahat brakmaz. dris kendi hayatn yaayan, ibadetiyle megul biri olmak isterken babasnn intikam hrsnn kurban olur. Babas yznde katil olan drisin azab mahkeme tarafndan serbest braklnca daha da artar. Bu durumda, iindeki dertten kurtulmak iin snabilecei, af dileyebilecei tek mercii Allahtr. dris, bu skntl gnlerde olu lyasa u tleri verir:
nsanlar yeryznde iledikleri gnahlar iin Ahirette sadece kendileri muhataptr. Fakat, dnyada iledikleri gnahn faturas bakalarnn zerine de kar Yaad kt hayatla insanlar yaknlarna hatta, yaadklar toplumlara ok kt bir miras, huzursuz bir dnya brakrlar Sen yapacan ii, gnl terazisinde tart, bir rahatszlk duyarsan yapma onu Gnllerin terazisi slama gre ayarldr. Yapma dedii halde yaparsan, nefsine, eytana uymu, Allaha isyan etmi olursun Unutma, her ey insann elinde geici bir emanettir. Gn gelince verilen her ey elinden alnacak, yaad hayat, dnyada verdii imtihan ve Ahiret iin azk olacak.286

dris iin tek yol dine snmaktr. Bunun dnda hibir seenek onun vicdann rahatlatamaz. Bu nedenle dada bile namazn aksatmaz. Peinde dmanlarnn olduunu bildii halde dinden vazgemez ve sonunda namaz klarken ldrlr.

286

A. g. e., s. 163.

421

Romanda din tek bana bir ama deildir. Din, Ahmet Gnbay Yldzn dier romanlarnda olduu gibi toplumsal yaayn bir parasdr. Gnlk hayat dini vecibelerin uygulan ile beraber yrr. Bu yaklam nedeniyle Ahmet Gnbay Yldzn tm romanlar klasik hidayet romanlar izgisinden farkldr. Yldz da zaman zaman hidayet romanlarnn klielerini kullanr ama bunlar Trk insannn yaamndan koparmaz. Emine enlikolu iin dnyada sadece dini bir hayat vardr ve dini meseleler, zerinde konuulacak tek konudur. Ancak Ahmet Gnbay Yldz din ve toplumun birlikteliini ortaya koyar. Emine enlikolunun, dini toplumdan koparp salt ideolojik bir malzeme olarak kullanmas Ahmet Gnbay Yldzn eserlerinde rastlanmayan bir durumdur. Bu nedenle Ahmet Gnbay Yldz hidayet romanlar ierisinde farkllk yaratmtr. A. Gnbay Yldz ky ve din ilikisini Azat Kular287 adl eserinde daha derinlikli olarak ele alr. Yazar bu eserinde Abal ve Hoyrat Aa adl kiilikler araclyla kyde dzeni salamann yolunun din olduunu ortaya koymaktadr. Romann temel kiilii olan Abal, Oval kynde yaamaktadr. Yedi olunu an kt etkilerinden korumak iin tanmaya karar verir. Tm ailesini kyn dnda yaptrd eve tar. Sonraki yedi sene boyunca tm ocuklar lr. Her eyini satan Abal kye geri dner ve Rabiann evinin yanna bir ev yaptrp yerleir. Rabiann kocas Ali, hrsz ve sarho biridir. Rabia bu yzden kocasndan boanr. Rabiann aabeyi Aslan Aa, Asiye adl bir kzla evlenir ve hemen ardndan askere alnp Koreye gnderilir. Kyde sular srekli artmaktadr. Abal, ihtiyarlar heyetine zmn dinde olduunu syler. Bu srada Hoyrat Aa muhtar olur ve kyde ikiyi yasaklar. Ky altn an yaamaya balar; sular azalr. Aslan Aa askerdeyken Asiyenin bakas ile ilikisi olur. Bu olay duyulunca baba evine dner. Aslan Aa askerden dnnce Asiyeyi topraa gmerek ldrr. Asiyenin sevgilisi Tilloyu da aaca balayarak ldrr. Rabiann olu Hasan, muhtar olur ve Hoyrat Aann kurallarn uygular. Bundan rahatsz olanlar, Kenan adl kyl ldrlnce katilinin Hasan olduunu sylerler. Hasan mahkemede idam cezas alr ve aslr. Hasann kardei Hseyin aabeyine iftira atanlar ldrr. Nefsi mdafaa olduu iin be yl hapis cezas alr.

287

A. Gnbay Yldz, Azat Kular, stanbul, Tima Yay., 1998, bs. 7.

422

Azat Kularnda yazar, kyn adm adm dinden uzaklamasyla beraber gelen felaketleri anlatr. Kyn genleri iki yanna meze yapmak iin komularnn koyunlarn keser, zina ve hrszlk yaparlar. Bu olaylar gren Abal, ailesini korumak iin kyn dna byk bir ev yaptrr. Yazarn ato olduunu iddia ettii eve yerleen Abalnn tek derdi gittike bozulan dzenden uzak, slami bir yaam srmektir.
Yamurlardan slanmln unutup, son zamanlarda deien insanl, yklmaya allan slam saraynn yerine, bina edilmek istenen naho ahlakl dnyay, derin bir teessr iinde hlasa ederek, admlarn tazeledi Acaba Abal, an bulank suya benzeyen insan selinin arasnda, akmaya mecbur olan yedi ocuunu boulmaktan kurtarabilecek miydi? Harama, zinaya, yalana ve isyanlara yelken am yreklerin arasnda, kurtulua krek eken Abal belki de srf bu yzden dncelerini genilettike firkatinden alamakl olmutu.288

Abal

modern

an

beraberinde

getirdii

kltrel

yozlamadan

ekinmektedir. Ancak bu yozlamann en son ulat yer olan kyden baka gidecek yeri yoktur. are olarak kyn dnda bir eve tanmaya karar verir ve yllarca orada yaar. ocuklarn iinde yaadmz asrn tehlikelerinden korumak isteyen Abal onlarn lm karsnda tek damla gzya dkmez. ocuklarnn lmn arzulamamtr ama onlarn gnaha batmadan lmeleri yreini ferahlatmtr.

b. Batllama ve Ky
slami ky romanlarnda Batllama ktlklerin temel kaynaklarndan biri olarak gsterilir. Tpk ehirde geen hidayet romanlar gibi ky romanlarnda da yazarlar bir ekilde konuyu bu noktaya getirip Batl yaam tarzn ve ona yknmeyi eletirirler. Azat Kularnda anlatlan kyde her geen gn insanlar yeni sular ilemektedir. Abalnn ardndan dier insanlarn da ku beslemeye balamas nedeniyle Kuular Ky diye anlan kyde sorunlar artmaktadr. Abal bu sorunlarn kayna olarak Baty grmektedir.

288

A. g. e., s. 7.

423

Garptan esen rzgarlar, Kuular Kynn ufuklarnda frtnalar kopard Kk bozukluklar kabullenen cemiyetler, peinden gelen biraz daha farkl bozulmaya kendilerini altrmann rahatl iinde yayorlard Nefse ho gelen bir hayatt bu nce ky odalarndaki oturakl sohbetlerin yerini iki sofralar, sonra bu rezalete kumar masalar ve rz dmanl eklendi Adam ldrmelere kadar varan medeniyet d rezaletler boyverdi Alan irkin rlarn zeri bir trl kapanmak bilmiyordu Manevi deerlere gnllerini kapal tutan insanlar, huzursuzluk bataklnda rpndka boulmaya mahkum gibiydi Son gnlerde Kuular Ky de artk dn olmayan bir uurumun kenarndayd Camide vazifeli imamn arkasnda, en fazla -be kiilik bir cemaat kalmt.289

Abalya gre dine dn tm bu sorunlar halledecektir. Bu nedenle kyleri dolap bu konuda vaazlar vermeye balar. Kendi kynde de insanlar artk iyice bunalnca yeni bir are olarak Hoyrat Aa muhtar seilir. Hoyrat Aann ilk yapt ey tm ktlklerin kayna olarak grd ikiyi yasaklamaktr. Kyn dkknndaki iki ielerinin tamamn kran Hoyrat Aa ile birlikte kyde dzen yeniden kurulur. Romanda srekli olarak Batnn kt etkilerinden bahsedilmektedir ancak buna dair deliller yazar tarafndan bir trl ortaya konmaz. Abalnn ikyet ettii trden bozukluklar her toplumsal yapda grlen trdendir. Bunlarn Bat ile ilgisinin ne olduu ise tm roman boyunca mehul kalr. Hoyrat Aann ikileri yok etmesiyle birlikte dzenin tekrar salanm olmas Batdan gelen bozukluun iki aracl ile kye girdiine inanldn gstermektedir. nk Hoyrat Aann bozulmu olan toplumsal yapya dair baka hibir faaliyetinden sz edilmez. Ahmet Gnbay Yldzn amac tm bozulmalarn suunu Batya ykmaktr ama kendisini buna dair delil getirmek zorunda hissetmez. Yazar, hedef okuyucu kitlesindeki Bat kartln hazr bir kod olarak kullanmay tercih eder. Bat kltrne her zaman ekinceyle yaklaan ya da kimi zaman kzgn olan muhafazakr okuyucunun zihninde bu n kabul onaylayacak ok sayda malzeme vardr. Yldz, Sulu Batdr. dedikten sonra okuyucusunun Neden? diye

289

A. g. e., s. 71.

424

sormayacana gvenir ve dier hidayet romanlarndaki bu klieyi roman boyunca tekrarlar. Kyn sorunlarnn zm de slami usullerde yaplmaya balamtr. Askerden dnen Aslan Aa, karsnn ihanetini rendikten sonra onu topraa gmerek eriat kurallarna uygun biimde ldrr. Onunla zina yapan Tillo da eriat kurallarnn belirledii ekilde cezalandrlr. Hidayet roman yazar yine kendi ideolojik duruu ile okuyucularnn ideolojik alt yaps arasnda ba kurmaya almaktadr. Bu amala kyde ilenen su, romandaki esas kiiliklerden biri tarafndan, eriat hkmlerince cezalandrlr. Romandaki bu cezalandrma ileminin sonular da gsterilmek zorundadr. Hoyrat Aann abalar ve Aslan Aann bahsedilen eylemiyle birlikte kyde sorunlar byk oranda zlr. Camide saflar skr, bu srada lm olan Abalnn evi bir medreseye dnr, Ky halk asrsaadet grntl gnler290 yaamaya balar. Yazarn, kydeki yaam asrsaadet gnlerine benzetmesi bouna ve tesadf deildir. Hidayet romanlarnda iinde bulunulan toplumdan ka istei asrsaadetin hatrlanmasn da beraberinde getirir. deal bir toplumsal yap olarak grlen asrsaadet dnemindeki kurallarn, yaam tarznn bugnn toplumu iin de mutluluk kayna olaca vurgulanr. Ahmet Gnbay Yldz da klasik hidayet roman izgisini takip eder. Kyde okul yerine medresenin anlmas da modern eitim sisteminin halledemeyecei sorunlar ancak medreselerin halledebilecei anlamna gelmektedir. Hidayet romancs modern devletin getirdii dzenlemeler yerine yine geleneksel olana snmtr. Bireylerin yaamndaki geleneksel slam beenmeyen hidayet roman yazarlarnn kurumsal konularda hep eskiye snmalar ok fazla aklanmayan kimi memnuniyetsizliklerin ifadesidir. Modern devlet, hidayet romancsnn tahayyl ettii dzeni salayamamaktadr. Bu nedenle eskiye ait kimi kurumlarn canlandrlmas gerekmektedir. Gnlk hayatnda birok sorun yaayan okuyucu da bunlara are aramaktadr. Srekli artan ve iddetlenen yeni sorunlara kar sunulacak olan ve kendi ideolojik bakyla uyumlu her istei deerlendirmeye alan okuyucu hidayet romancsnn sesine kulak verecektir. Hidayet romancsnn aslnda doru sylyor olabilecei dncesi okuyucunun bu tr romanlara olan sempatisini arttracaktr.

290

A. g. e., s. 196.

425

Hidayet romanlarnda anlatlanlarn kurtulu reeteleri olabilecei dncesinin netlemesiyle birlikte bu tr eserler bir okuyucu kitlesi kazanm olurlar. Sonuta hidayet romancs okuyucu ve kendi arasnda kurduu bu ba ile byk bir pazar oluturmu olur. Ahmet Gnbay Yldz gerek bu eserinde gerek dierlerinde okuyucunun gnlk dnyas ile kurduu bu ba nedeniyle hidayet romanlar ierisinde en ok okunan birka yazardan biri olmutur. Onun baka bir ksmda ilenecek olan ak romanlar da ayn ba ve baary elde etmi eserlerdir. Buradan, yazarn, ierisinde yaad toplumu dier hidayet romanclarna gre ok daha iyi gzlemledii anlalmaktadr. Hseyin Gedikin Alatan Notlar291 adl eserinde Batl yaam tarz ve Batc dnce imam-retmen elikisi zerinden eletirilir. Hidayet romanlarnda ska rastlanan retmen-imam gerilimi bu defa kyde ortaya kar. Cumhuriyetin ilk yllarndaki kimi romanlarda imamlar, gerici ve ktlk kayna olarak grlmtr. Bu anlay kimi kesimlerde tepkiye neden olmu, ilerleyen yllarda hidayet romanclar bu tepkileri dile getirmitir. Ahmet Gnbay Yldzn yazarla balamasnda etkili olan eserleri anlatrken syledikleri, dindar kesimlerin bu ekime hakkndaki dncelerini de ortaya koymaktadr:
Birok kitap vard. Ama mesela Halide Edip Advarn Vurun Kahpeye kitabn okuduumda tylerim diken diken olmutu. nanc, dini olumsuz tasvir ediyordu, imamlar her eye menfaati iin yaklaan, vatan satlk eden insanlar olarak tasvir ediyordu. Bu beni ok zmt. Mslmanlar yle deildir. Mslman hak hukuk bilendir. Ben Mslmanm deyip yanl yaayanlar olabilir. Ama bu genellenemez. Ben de Kurandaki slam edebiyatta anlatmaya altm. Ben slamc yazar deilim. slamn ykn tamak her babayiidin harc deildir. nanl bir yazarm sadece.292

Ahmet Gnbay Yldzn duygular birok hidayet romancs tarafndan da paylalm ve imam, onlarn yazdklar eserlerde yeni roller edinmitir. Hidayet romanlarnda imam artk iyi taraftadr. Halk doru yola sevk etmeye alr, onlara
291 292

Hseyin Gedik, Alatan Notlar, stanbul Beka Yay., 1994. A. Gnbay Yldz, Romanla Hidayete Erilmez, Glizar Baki ile Rportaj, Zaman Gazetesi, 03 Mays 2008 Cumartesi, (evrimii): http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=777476&keyfield=61686D65742067C3BC6E62617 92079C4B16C64C4B17A Eriim Tarihi: 18 Aralk 2008.

426

gerek slam anlatmak iin mcadele eder. retmen ise var olan sistemin nemli bir paras olarak ateizmin, din dmanlnn temsilcisi olarak gsterilir. retmenler artk halkn yannda deil, halk ezmeye alanlarn yanndadr. slami ky romanlarnda kye modernist aydnl gtren retmenin yerini, artk kye dini aydnlanmay tayan imam almtr. retmenlerin ktlerin saflarnda olmas mutlak bir durum olarak gsterilir. Dier hidayet romanlarnda da bu klie tekrarlanmaktadr. Ancak bu eserlerde, iyiliin ve ktln kaynaklar her zaman belirsizdir. Hidayet romanlarnda iyi ve kt ayrmlar kesin izgilerle belirlenmitir. Bir kii ya her zaman iyi ya da ktdr.
Birinci derecede olup kt kategorisine giren kiiler de alabildiine fena insanlardr. ykdeki btn olumsuz olaylarda bu kiilerin parma vardr. Bunlar adeta birer eytandrlar. Roman noyunca iyi kiilerin yardm ve ilgilerini grmelerine ramen, bunlarda en ufak bir dzelme grlmez. Bu romanlarda iyinin neden iyi, ktnn neden kt olduu belirtilmez ve bunlarn yeterince psikolojik analizleri yaplmaz.293

Alatan Notlarn kahraman olan Abdullah Hocann en byk dman emekli retmen Hsn Beydir. Hsn Bey bir retmen olduu iin dindar bir tip deildir. Dolaysyla Abdullah Hocann karsndadr. Hsn Bey tek bana deildir, ky smrenlerle beraberdir. Ky kimlerin smrd ise roman boyunca cevapsz kalmaktadr. Yazar, inanl bir Mslman olan Abdullah Hocann harekete gemesi ve okuyucunun gznde yapt mcadelenin daha byk grnmesi amacyla Hsn Beyi ve ona destek veren kimlii belirsiz kiileri kullanr. nemli olan idealist, gerek bir Mslman olan Abdullah Hocann eylemlerinin dinsizlie kar olduunun vurgulanmasdr. Hsn Bey ve ky smrenler Abdullahn kyden gitmesi iin harekete geerler ancak hibir eylemleri okuyucuya aktarlmaz. Roman hayali rakiplere kar slam mcadelesi veren Abdullah ve karsnn abalarna younlamaktadr. Romann sonunda, dinsiz Hsn Bey cezalandrlacak ve inanlarna uygun biimde bir kadna tecavze yeltenirken yakalanp dvldkten sonra jandarmaya teslim edilecektir.

293

aban Salk, Kitle Kltr ve Popler slami Romanlar II,Dergh Dergisi, Cilt IX, Say 107, s. 20.

427

Yazar romanda ncelikle Batl yaam tarznn lkede yaygnlamasn salayan Cumhuriyetle hesaplama derdindedir. retmenin smrclerin yannda olmas ve kyly ezmesi de buna yneliktir. Kyl ise sadece edilgen bir tip deildir. Abdullahla konuan ihtiyar bir kylnn azndan Cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan baz uygulamalar eletirilir:
Bana, genliimde din iman adna hibir ey retilmedi. Belki siz o dnemleri pek bilmezsiniz. Biz Kuran- Kerim okumann, din iman adna bir ey renmenin, konumann yasak olduu, okuyan, okutan, reten, renen ve konuan herkesin hakaretlere urad, korkun ikencelere maruz brakld, hapislerde rtld, ezann Arapasnn yasaklanp, Trke tercmesinin okunduu ne kadar tercmeyse- o korkun dnemlerde ocukluk ve genlik yllarmz yaadk.294

Hidayet romanclar, dncelerini daha gl savunabilmek iin bir kart belirlemek zorundadrlar. Kimi zaman modern yaam, kimi zaman dinsiz, ateist bireyler, kimi zaman da devletin kimi uygulamalar hidayet romannda verilmek istenen mesajn kuvvetlendirilmesi iin hedef olarak gsterilir. Ancak dikkat ekici bir husus hidayet romanlarnn ounlukla st rtk biimde devleti eletirmeleridir. Olas baskdan ekinen yazarlar Hekimolu smail gibi farkl yntemlerle var olan sistemi eletirirler. htiyarn, Abdullaha syledii szlerin ierisinde devlet byklerinin adnn gememesinin nedeni budur. Ancak isimlerin olmamas okuyucunun mesaj almayaca anlamna gelmez. Daha nce de belirtildii gibi yazarlar, okuyucularn byk ksmnda nceden var olan ideolojik yapya seslendikleri iin verdikleri mesajlar st rtk de olsa yerine ulamaktadr.

c. Kydeki Gnlk Hayatn Dini Eletirisi

slami ky romanlarnn nemli isimlerinden biri olan Hseyin Gedikin Zehirli Oklar295 adl romannda kyde retmen olarak greve balayan Yahya adl bir gencin yks anlatlmaktadr. Roman, dinin kyde yaann bir ak hikyesi ile btnletirerek anlatmaktadr. Yahya, retmen okulundan yeni mezun olup tayin edildii kye gider. Ksa zamanda kyde sevilir ve evlere yemee arlr. Kerim Amcann evine gittiinde onun torunu olan Rabia kendisine ar ilgi gsterir. Seher adl bir kzla szl olan
294 295

Hseyin Gedik, Alatan Notlar, stanbul Beka Yay., 1994, s. 52. Hseyin Gedik, Zehirli Oklar, stanbul, Beka Yay., ?.

428

Yahya ok utanr, ban bile kaldramaz; Sehere ihanet etmek istemez. Yine de onlara yemee gitmeye devam eder. Rabia da ona k olmutur. Okulun mdr, Yahyay, rencilere kitap verip siyasal faaliyet yapmakla sular. Kavga kar ve hakknda soruturma alr. Yahya rapor alarak arkadalarnn yanna gider. Ardndan bindii otobs kaza yapnca yaral olarak kurtulur. Soruturma sonunda Yahya baka bir ileye tayin edilir. Rabiaya veda eder. Sonraki ziyaretinde Rabia onunla grmeyince onun yalanc sevgili olduunu dnr. Zehirli Oklarn kahraman Yahya da dier hidayet roman kahramanlar gibi flrte kar bir gentir. Tayin edildii kyn bal olduu ehre vardnda evrede prken grd genlere fke duyar:
Milletleri ykselten ve ykan kadnn haline bak. Alnp satlan maldan ne fark var. Evli olsalar zaten bu naneyi burada yemezler. Muhakkak flrt yapyordur bunlar. Birbirlerinin huylarn renecekler, sonra da anlaabilirlerse evlenecekler. Eer anlaamazlarsa delikanlnn yapt yanna kar kalacak. Hanm kz da tertemiz bir ekilde baka bir sevgili bulacak. Bunun ad da flrt olacak. Tkreyim byle sevgililie, byle flrte.296

Yahya, tpk Minyeli Abdullah gibi, gittii ehirde iki olmayan bir lokanta arar ama bir trl bulamaz. Bu gezi srasnda srekli olarak Kurandan alntlarla dnr. Yahya iin nemli olan slamn tam manasyla yaanmasdr. evresinde grd, dine aykr her ey onun tepkisini ekmektedir. Yahya bu anlamda evresini srekli olarak dini dncelerle eletiriden geirmektedir. Yahya kye vardnda, dier hidayet roman kahramanlar gibi, dinden uzaklam insanlar grr. Bu durum o kadar kanksanmtr ki camiye gidip namaz kldn gren ihtiyarlar ok arr. Daha nce camiye gelen bir gen grmemilerdir. Yazar ky araclyla genel olarak memleketin dinle ilikisinden ikyet etmektedir. Mevcut sistem ierisinde insanlarn dinden uzaklamas ve gnlk hayatn sorunlarnn buna paralel olarak artmas lkedeki temel problemlerden biri olarak grlmektedir. Yahyann ideolojik dnyasnda din her eydir. Mslmann tek derdi olmal. O da slam. slamn haricinde dert tanmamal Mslman. Yoksa Ahirette
296

A. g. e., s. 16-17.

429

hesab ok ar olur.297 Bu dncelerle hayatn ekillendirmeye alan Yahya ummad bir ekilde Rabiaya k olur. Yahyann Rabiaya k olmas, ortaya, dier hidayet romanlarndan farkl bir manzara karr. Hidayet romanlarnda, ideal erkek ve kadn Mslmanlar resmedilmektedir. Yahya gibi dindar olan ve gerek slam mcadelesini hayatnn her aamasna yaymak isteyen bir gen asla duygusal sapmalar gstermez. Doru yolu bulmu olan gen kesinlikle insani bir zaaf gstermez, her hareketi dini kurallara uygundur. Yahya ise Rabia ile duygusal ilikiye baladktan sonra tereddtler yaamaya balar. Bir yanda nianls olan Seher vardr. Aileler arasnda nian yaplm, kz ve erkek dine uygun olarak bakalar olmadan grmemilerdir. Nianls ile arasnda Yahyann nefret ettii flrt yaanmamtr. Ancak Rabia ile meru olmayan ilikisi flrt grnmndedir. Bir gn ehre inen Yahya, Rabiay sahilde gezerken grr. Yazar, fark etmeden Yahya ile Rabiay, Yahyann flrt edenleri grp ayplad sahilde beraberce gezdirir. Yahya ve Rabia birbirlerine yaknlarlar. Ancak Yahya soruturma geirip baka bir kye gnderilince Rabia ile ilikileri biter. Tm bu sre boyunca Yahyann yaad elikiler hidayet romanlarnda az rastlanan sahnelerdendir. Yahyann tek eliki noktas nianls deildir. Dini btn bir gen olarak slama ayraca vakti Rabiay dnmekle geirmesi de onu rahatsz etmektedir. Tipik bir hidayet roman olsayd bu ilikiyi dinden ald g ve irade ile Yahyann bitirmesi gerekmekteydi. Ancak yazar farkl bir yol deneyerek araya giren mesafe ile Rabiann Yahyadan uzaklamasn ilikinin bitmesi iin gereke yapmtr. Zehirli Oklar hidayet romanlarnn ihmal ettii insani elikileri, duygusal gerilimleri de ieren farkl bir eserdir. Hidayet romanlarnn dini insandan bamsz ele alan yapsna karlk Hseyin Gedik, Yahya araclyla gerek bireylerin sorunlarna ksmen de olsa deinmitir. Hseyin Gedikin Alatan Notlar adl eseri ise hidayet romanlar izgisine ok daha uygun bir eserdir. Bu sefer romann kahraman Abdullah adl bir cami hocasdr. Romanda olaylarn getii yer olan Sarpderedeki kyller namaz ve oru dndaki dini grevlerini yapmamakta ve slam adna hurafelere inanmaktadrlar. Kyn imam Selim Efendi ise slam kartl ile mcadele etmemitir. O lnce yerine gen bir imam olan Abdullah Efendi atanr. O ve kars Bra gece gndz

297

A. g. e., s. 41.

430

slama hizmet etmeye alrlar. Kydeki bir kesim Abdullah Efendiye kardr. Abdullah, gen erkeklere, Bra da kadnlara Kuran dersleri vermeye balar. Halil adl Marksist bir gen bakalar tarafndan ynlendirilerek Abdullah Hocay dver. Ancak gerei bilen Abdullah Hoca ona iyi davranr. Halil vicdan azab duyup zr diledikten sonra yakn arkada olurlar. Abdullah, ehirde len Necmi Beyin olu Okan eitir ve onun imam-hatip lisesine gitmesini salar. Halili seven eyma, ona taciz iftirasn atar. Bu nedenle Halil hapse girer. Ancak, daha sonra, susuzluu ispatlanan Halil hapisten kurtulur. eyma ise iftira nedeniyle hapse girer. Abdullah iktidar partisinin basksyla baka bir ile atanr. Halil ise hapisten kan eyma ile evlenir. Romanda, ncelikle Glay adl retmen hidayete erer. Glay Hanm sadece Brann tebli almalarnn baarsnn derecesini gstermek zere romana giren ve hemen kan bir tiptir. Bra kyde Kuran dersleri vermeye baladktan sonra evresine pek ok gen kz toplanr. Glay Hanm da bir yl boyunca bu derslere katlr ve sonunda namaz klmaya balar ve hidayet roman kliesine uygun olarak tesettre girer. Bu aamadan sonra Glay retmenin tek istei derslere de tesettrl olarak girmektir. Alatan Notlarn hidayete eren tek kiilii Glay Hanm deildir. Halile k olan ve onun hapse girmesine sebebiyet veren eyma da hapiste kald srede dini kefeder. Romann Allah Mbarek Klsn balkl blmnde eymann hapiste uurlu bir Mslman 298 olduu anlatlr. eyma bundan sonraki hayatnda slama hizmet etmek istemektedir.
Artk eyma, Allahn kitabnda buyurduu ekilde, topuklaryla birlikte vcut hatlarn kesinlikle belli etmeyecek bir durumda genie bir pards giyiyor, her iki omzunun ve yakalarnn zerini tamamen kaplayacak ekilde bir earp balyordu.299

eyma ideal bir Mslman olarak tesettre girmitir. Burada yazarn ayrntl biimde onun giyimini tasvir etmesi edebi bir gayretten ok okuyucuya ynelen bir
298 299

Hseyin Gedik, Alatan Notlar, stanbul Beka Yay., 1994, s. 235. A. g. e., s. 253.

431

seslenitir. uurlu bir Mslman kadnn nasl giyinmesi gerektii yazar tarafndan dile getirilmitir. Abdullah Hocann gayretleri ile eskiden Marksist olan Halil de Mslman olmu ve Abdullahla beraber kydeki ktlerle mcadeleye balamtr. Romanda slam mcadelesini en keskin biimde veren kii Okandr. Dine hakaret eden hocasn dven Okan kye dner. Abdullah Hoca onun artk bir mcahit olduunu syler. Daha sonra Okan din dmanlaryla savamak zere kyden ayrlr ama nereye gittii hibir ekilde aklanmaz. Romann sonunda Okann ehit olduu haberi gelir. Romanda her trden slami tavr sz konusudur. Anlatlan bu tavrlar okuyucunun mcadele iin seecei yntemlerin sergilenmesidir. Okuyucuya den grev bu yntemlerden birini kendisine rnek alp slam mcadelesine girimektir. Kyn slami bir bakla ele alnd bir baka roman da brahim Ulvi Yavuzun Bahar Beklerken300 adl eseridir. Bu romanda da asl kahraman bir imamdr. Cihat adl imamn Yamal Kyne giderek insanlar aydnlatmaya almasn anlatan roman bir su kavgas ile balar. Kyllerden Kazm, su kavgas yznden Musay ve onun kars Haceri ldrr, sonra da hapse atlr. Kyller Bekiri, Kazmn olu Murat vurmas iin ynlendirirler. Bu sralarda kye gelen imam, Cihat, Bekiri bu dncesinden vazgeirir. Kuraklk olduu iin Cihat kyllerle yamur duasna kar. Dua etkisini gsterir ve ok yamur yaar. Ancak kyller nankrlk ederler ve daha nce olduu gibi camiyi unuturlar. Muhtar ise Cihatn iyi davranlarndan memnun deildir. Kyly onun aleyhinde ynlendirmektedir. Bu srada Cihat ehirdeki tandklaryla konuur ve yatl okul snavn kazanan Bekiri gtrp okula kayt ettirir. Daha sonra Cihat Bademli Kyne tayin edilir. Burada da camiye gelen azdr. Cihatn abalaryla cami genlerle dolmaya balar. Cihat, bir sre sonra da sakat olan Nazlnn ehirde tedavi edilmesine yardm eder. Cihat bir trafik kazasnda lr. Nazl ve Bekir onun ailesinin manevi evlatlar olurlar ve bir sre sonra da evlenirler. Bekir bir kyde retmen olur. Bir yl sonra Nazl doum yapar. Ancak yollar kar nedeniyle kapal olduu iin hastaneye yetitirilemeyen Nazl yolda lr. Pek ok bakmdan dier romanlarla benzerlik gsteren Bahar Beklerkende de imam etkin roldedir. Cihat daha kye vard anda bir kavgaya ahit olur ve dini

300

brahim Ulvi Yavuz, Bahar Beklerken, stanbul, Elips Kitap, 2007.

432

szler kullanarak kylleri ayrr. Bu andan itibaren kyde sevilmeye balayan Cihat idealist yann ortaya koyarak dier anlamazlklara areler bulmaya alr. Bu abalarnn en etkin olduu yer ise Bekirin Murat vurmas ile ortaya kabilecek olan kan davasn nlemesidir. Cihat, hayatta karlalan sorunlar Allaha havale edip sabretmek gerektiini syleyerek301 intikam konusunda zaten isteksiz olan Bekiri ikna eder. Kyde gerekleen su kavgalarna yer verilmesi, Cihatn, olas bir kan davasn nlemesi ve kyllerle birlikte yamur duasna kmas kyn sorunlarnn dile getirildii blmlerdir. Romann sonunda Nazlnn kardan kapal olan yollar nedeniyle hastaneye gtrlemeyerek lmesi de benzer yaklamn rndr. slami ky romanlarnda ok az deinilen konu kydeki yaama dair problemlerdir. Dier slami romanlarda yazarlarn asl derdi kyde dini yaamn nasl ekillendiini ortaya koymak iken, brahim Ulvi Yavuz, anlatlan rneklerde grld gibi, dier sorunlar da dile getirir. Bylece roman daha gereki bir atmosfere kavumaktadr. Kylnn gnlk hayatna hi yer vermeyen dier ky romanlar ise ideolojik sylemden teye geememektedir. brahim Ulvi Yavuzun romannda ayn ideolojik sylem somut koullar ierisinde dile getirilmitir. Romann deal Ky Dncesi adl blmnde yazar farkl bir tavr daha sergiler. Dier ky romanlarnda imam ve retmen bir araya gelmezlerken Bademli Kynde ibirlii yaptklar grlr. Cihat yeni geldii bu kyde muhtar, imam ve retmenin el ele verirlerse neler yapabileceklerini ortaya koyar. Cihatn abalaryla muhtar ve retmen kyde yeni almalar balatrlar. Cami tamir edilir, eme onarlr, kahvehane okuma odasna dntrlr. Bu almalara kyl de byk bir hevesle katlr. Kyn nde gelen ve okumu insan sayesinde ky yaam sradanlktan kurtulur, kyl zgven kazanr. Ayrca kaymakam da onlarn bu abalarn takdir eder. Dier ky romanlarndakinin aksine Bahar Beklerken de imam ve retmenin uzlamas vardr. Bu beraberlik sayesinde kyn kalknmas, gelimesi salanmtr. Yazarn hayalinde, bu blmn balyla uyumlu olarak ideal ky dncesi vardr. Bu hayalin sadece imamla deil herkesin abalaryla gerekleebilecei gsterilmeye allr. Yazar dier slami ky romanclarnn aksine ideolojik gerilimi deil uzlamay savunmaktadr. Eserin, dier romanlarla benzetii nokta imamn merkezi roldr. Cihat sadece dini vecibelerle deil tm

301

A. g. e., s. 45.

433

kyle ilgilenmektedir. Kylnn dine ve imama yaklamasnn temel yolu budur. Cihat insanlarn sylemle deil, ile dine kazandrlacan fark etmi bir imamdr. Hidayet romanlar gnmzde seri retim hznda ve edebi derinlie aldr etmeden yazlmaya devam etmektedir. Trkiyenin giderek ehirlemesi nedeniyle ky romanlarnn says azalmakta, ehirde geen ve ideolojik sylemlerle okuyucuya seslenen hidayet romanlar ise varln gl biimde devam ettirmektedir. *** 1960l yllarda ilk rnekleri verilmeye balanan hidayet romanlar 1980lerde slamc dncenin glenmesine paralel olarak gelimitir. Her geen gn daha ok sayda yazar tarafndan rnekleri verilen hidayet romanlar kendilerine has klieleri ile popler edebiyat ierisinde kendi bana bir tr oluturmay baarmtr. Hidayet romanlar temelde slami dnceden uzak olan insanlara seslenmektedir. Ancak piyasada durum tersine dnm slami dnceye sahip insanlar tarafndan daha ok okunur olmulardr. Hidayet romanlar, aray iindeki insanlarn slamla tanmas ve kendilerini dine vermelerini anlatr. Halit Erturul, Emine enlikolu, Sevim Asmgil gibi birok yazar bu forml kullanmtr. Yakn dnemde yazlan hidayet romanlarnn araytaki insanlar genellikle zenginlerden ya da mankenlik gibi ileri yapan kiilerden olumaktadr. Bu eserlerde dinsiz ya da ateist insanlar da ska hidayete eren insanlar arasna dhil edilmitir. Hidayet romanlarnn tamamnda Batl yaam tarz eletirilir. rnek olaylar kurularak bu tip yaamn insana neler kaybettirecei anlatlr, slami yaamn ise huzur kayna olduu vurgulanr. Hidayet romanlarnda Batl tipler ikici, kumarbaz ve fuhu yapan insanlar olarak izilir. slam savunan kiiler ise tam tersine iyilik semboldr. Yukardaki yazarlara ek olarak Ahmet Gnbay Yldz, Hseyin Karatay gibi isimler de eserlerinde Batl tipleri yermilerdir. Hidayet romanlarnda geleneksel slami yaam eletirilir ve gerek slamn hkim olmas gerektii vurgulanr. Hidayet romanclar geleneksel slamn modern hayattan etkilendiini, biimde eletirirler. slamn ypratldn savunurlar. Emine enlikolu, Mehmet Zeren gibi yazarlar, eserlerinde geleneksellemi slami yaanty geni

434

Bahsedilen eserlerde gerek slamn en nemli sembol olarak ba rts gsterilir. Hidayete eren tm kahramanlarn yapt ilk i ba rts kurallarn sk biimde uygulamaktr. Hidayet romanlarnda Mslmanlarn kendi lkelerinde ezildii sklkla tekrarlanr. Bu eserlerde, Batda slami yaamn ok daha kolay olduu, Trkiye ve benzeri lkelerde ise dinin bask altna alnd anlatlr. Modern yaamn beraberinde getirdii kimi ilikiler ve yaam biimleri de slami romanlarda eletiri konusu yaplr. Kadn ve erkein flrt en ok kar klan iliki biimidir. Birok yazar bu tr ilikilerin bireylere, zellikle de kzlara getirecei zararlardan bahseden olaylar kaleme almtr. Kimi hidayet romanclar eserlerinde bal olduklar dini dnceleri ve tarikatleri ilemitir. Bu yazarlar, roman araclyla kendi cemaatlerinin yaam biimini okuyucuya aktarmaya almaktadrlar. Hidayet romanlarnda sosyal sorunlar ok az ilenmitir. Ali Erkan Kavakl ve Hseyin Karatay gibi birka yazar, lkede yaanan gerilimleri, maddi manevi sorunlar eserlerinde dile getirmilerdir. Ancak hidayet romanclarnn byk ksm bu sorunlardan uzak durmay yelemitir. Hidayet romanlarnn bir ksm ky konu almaktadr. Bu eserlerde kydeki yaamn Batllama ile bozulmas, Batl tiplerin kyllere yapt ktlkler dile getirilmektedir. brahim Ulvi Yavuz, Hseyin Gedik, Ahmet Gnbay Yldz gibi yazarlar eserlerinde kyn gnlk sorunlarna da deinmilerdir.

G. Korku Romanlar
Trk Edebiyatnda Popler Roman balkl blmde korku unsurlarnn Trk insannn gnlk hayatnda her zaman var olduu, ancak bunun edebiyatmza yansmasnn hemen hi gereklemedii belirtilmiti. Bu durum, dier popler edebiyat trleri gibi, 2000li yllarda deimeye balamtr. zge Ycesoy, gotik-korku trne dair bu gelimenin temel nedenlerini 1980 sonrasnda politikadan ka; gotik modann kltrel bir form olarak genler arasnda yaygnlamas; Trk insannn gelien teknolojiyle birlikte zne konumundan uzaklamas ve nesnelemesi; cin hikyelerinin slami anlaya aykr

435

biimde birer korku unsuru olarak medyada yer almas olarak aklar302. Bu gelimelere, yabanc korku edebiyat eserlerinin youn biimde evirilmesi ve korku sinemasnn tm dnyada olduu gibi Trkiyede de byk ilgi toplamas da eklenmelidir. Korku edebiyatnn yakn dnemdeki hzl geliimi Batl eserleri kopyalama yoluyla deil, orijinal eserler retilerek olmutur. Trkiyenin kltrel yaps iinde var olan korku motifleri hzla yeniden kefedilmi ve korku edebiyatnn temel malzemeleri arasndaki yerlerini almlardr. Gotik edebiyat bal altnda Matthew Lewis ve Ann Radcliffein bu tr iinde iki alt kolu belirledii anlatlmtr. Bu ayrma gre Matthew Lewisin belirledii izgi doastn merkeze alp buna mantkl aklamalar getirmezken, Ann Radcliffe doast gibi grnen olaylara bile her zaman mantkl aklamalar getiren eserler kaleme almtr. Bylece Lewisin izgisi Gotik dehet (Gothic horror) diye anlrken, Radcliffenin izgisi Gotik terr adyla anlmtr. Aradan geen iki yz elli yl boyunca popler edebiyat Gotik romann atolarndan, zindanlarndan kurtulup toplumdaki dier korku unsurlarn da iine alarak yeni bir korku edebiyat yaratmtr. Ancak bu yeni edebiyat da temelde Lewis ve Radcliffein ayrmlar zerine kurulmutur. Bir yandan doastnn insana verdii korku, dier yandan bilinen dnyann korkutucu atmosferi bu yeni edebiyatn zerinde ekillendii iki temel merkez olmulardr. Yerli popler edebiyat iindeki korku romanlar da yukarda belirtilen temel ayrma gre ekillenmitir. Doastnn yaratt dehet duygusu ile gerek dnyada, insanlarn yaad ve yaatt iddet korku edebiyatmzn iki ana akm haline gelmitir. Bu almada da korku romanlar yukarda bahsedilen ayrma gre ele alnacaktr.

1. Doastn Konu Alan Korku Romanlar

Douu 2000li yllara kadar geciken korku romanlarmzn saysnn her geen gn artt, saysal artn yannda nitelik olarak da gelitii grlmektedir. Bu trde eser veren yazarlar zellikle Anadolu halk hikyelerini ve dini kaynaklar da gz nnde bulundurarak nemli eserler vermilerdir. Dini kaynaklarda geen cinler korku edebiyatnda kullanlan varlklardr. Halk inannda yer alan hayaletler ve al kars da yakn dnemde yazlan korku romanlarnn nemli esin kaynadr.
302

zge Ycesoy, Korku Edebiyat (Gotik Edebiyat) ve Trk Romanndaki rnekleri, Yaymlanmam Master Tezi, stanbul, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, 2007, s. 52-57.

436

a. Cinler
Trkiyenin gerek anlamda korku roman yazar saylabilecek birka isminden biri olan Orhan Yldrm eserlerinde doup byd Artvin yresi bata olmak zere Anadoludaki korku elerini baaryla kullanmtr. Ecinni303 adl romannda Orhan Yldrm, dini kaynakl bir korku unsuru olan cinler konusunu ilemitir. Aykr Dnyayla likiler alt baln tayan roman adndan belli olduu gibi bilimsel aklamas olan varlklar yerine, halkn inand, dini kaynaklarda adlar geen cinleri anlatmaktadr. Arif adl bir gencin almak iin ehre giderken yakaland frtna ile balayan roman onun bir kye snmas ile devam eder. Arif kyde kimsenin oturmad, virane bir eve girer. Zuhal adl bir kz da oraya gelip Arifle tanr, o evin lanetli olduunu syler ve onu kendi evlerine getirir. Zhalin babas Hasan Bey iftliinin ynetimini teklif edince Arif orada kalmaya karar verir. Arif kyde garip eyler olduunu grr. Bir ay kadar sonra gece karanlnda kyllerden Serap adl bir kz grp onunla konuur. Kz giderken feneri arkasndan tutunca ayaklarnn geriye dnk olduunu grr ve ok korkar. Grd ey Serap deil bir cindir. Bir yl kadar sonra bir gn Zhal ortadan kaybolur. Arif onu cinli evde bulur. Zhal, Arifin onu cinli eve ardn ve orada sevitiklerini syler. Arif, cinlerin kendisinin suretine girdiklerini anlar. Bu sralarda Hasan Beyin bir at cinler tarafndan paralanr, ban bekisini kafas koparlm halde bulurlar. Gemite baz cinleri ldrm olan Deli Hafzdan yardm isterler. Deli Hafzn yardmyla cinli eve giren Zhali kurtarrlar. Kyller Zhale ecinni demeye balamtr. Jandarmaya haber verilir. Cinli evde nbete gelen iki asker nefesleri kesilerek lr. Bir gn yine Zhali ararken Hasan Beyin cesedini bulurlar. Bir gece Zhal cinli evde kendini asarak intihar eder. Cinler, Deli Hafzn tehditleri sonucu ky terk eder. Romandaki korku atmosferi daha ilk satrlardan itibaren oluturulmaya balanr. lk sayfada Arif yolda giderken yamura yakalanr ve iddetli bir frtna balar. Yamurun beraberinde imeklerin her yan aydnlatr. Bu sahne kklnden beri gk grltsnden korkan Arif iin en korkutucu durumlardan biri olumutur.
303

Orhan Yldrm, Ecinni: Aykr Dnyayla likiler, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003.

437

Arif gizemli glere inanmayan, olaylar mantkla yorumlayan biridir. Bu yanyla korku romanlarndaki modernist bireyi temsil eder. Bilimsel mantkla bym bu kiiler tabiattaki her olayn pozitif bilimlerle aklanabileceine inandklar iin ortasna dtkleri korkutucu olaylar dizisinde, balangta umursamaz ya da yksekten bakan bir tavr ierisindedirler. Ancak olaylarn etkisine girdike kendilerinde var olan dnme biiminin yetersizliinin farkna varrlar. Arif de en balarda kydeki lanetli evle ve cinlerle ilgili anlatlanlara inanmaz. Ancak zette aktarld gibi Serap diye konutuu kzn bir cin olduunu anladnda bu tavr deimeye balar. Cin kelimesi bile insanda korku yaratrken Arif onlardan biriyle karlam, stelik sohbet etmitir. Arif, kyde cinlerle ilgili birok olaya daha ahit olacaktr ancak bunlardan nce insanlarn doast glerden kaynaklanan iddetine dehet verici bir sahne eliinde tank olur. Kyllerden biri olan Kazm Amcann yllar nce bir olu lm, onun ld gece de bir bayku evlerinin yaknnda sabaha kadar tmtr. Kazm Amca yllardr baykua kar bir kin duymutur. Sonunda Kazm Amca, Arifin olduu bir srada baykuu grr ve sapann karr.
Dncelerime mahal vermeden sapanda kan ta baykuun lklaryla ba baa kald. Ku yere dmt oktan. Yerde yar canl yryen baykuu takip etti, kzgn benliiyle kuu yakalad. Yal ve zayf olmasna ramen tek bir hamleyle kuu boazlad. Ku can havliyle lklar kard, yetmiyormu gibi dut aacnn gvdesine olanca hzyla kuu arpt. Etraf lk sesi bodu. lk sesine halk topland. Gzleri hrsla brnen Kazm Amca nefretini pskrrcesine son gcyle kafasn avucunun iine sktrd baykuu olanca kuvvetiyle aacn gvdesine vurdu. Vahet ve trajik bir durumla kar karya kalmzn suskunluunu yaadk bir an.304

Korku ve dehet, sadece bilinmeyenden deil bizzat gzler nnde gerekleen bir olaydan da gelebilmektedir. Yazar bu tr manzaralar eliinde anormal, dehetin farkl ekillerde ortaya kt bir ky manzaras izer. Cinler kylnn hayatn dorudan etkilemeye baladktan sonra kimi tedbirler alnmaya balanr. Burada Anadoludaki halk inanlar yeniden devreye girer. Cinlerin varlna inanan, hatta onlarla karlaan kyller bu defa onlarla
304

A. g. e., s. 55.

438

mcadele yollarn aratrmaya balarlar. Orhan Yldrm burada halkn doast ile mcadele yollarn ortaya koyar. Cinlerin ekmek ve Kurandan korktuklarna inanld iin Zuhalin ailesi evin her yerine bunlardan koyar. Bunun faydasn da grrler. Zuhale tekrar musallat olmak isteyen cinler evin pencerelerinde dolar ancak bir trl ieriye giremezler. Arif ve Zuhal ok korkup camiye kaarlar. Cinler camiye de giremezler. lerleyen sayfalarda yine Zuhali aradklar bir gece maaraya girdiklerinde bir cin Dursunun bedenine girer. Arif hemen elindeki Kuran ileri uzatr ve cine meydan okur. Dualar eliinde Dursuna yaklap Kuran onun kalbinin stne koyduunda cin kap gider. Olaylarn devamnda Arif, cinleri halay ekerken grr hatta kendisini de halaya aran bir cine uyarak halaya girer. Onu bu durumdan Dursun kurtarr. Bir baka gn de Arif cinler tarafndan talanr. Kyde tam anlamyla bir sinir sava yaanmaktadr. Bu ortam sadece duygusal gerilimle de kalmaz. Cinler insanlar ldrmeye balarlar. Bu durumda yine halkn en byk silah devreye girer; Deli Hafz arp dua gcyle cinleri kyden kovmasn isterler. Daha nceleri baz cinlerin isimlerini kda yazp onlar yakan Hafzn tehditleri ve dualar sonu verir ve cinler ky terk eder. Romanda korku atmosferini kurmaya yarayan en nemli unsurlardan biri de karanlktr. Roman daha bata havann kararp frtnann kmasyla balar. Peinden gelen sayfalarda olaylarn hepsi karanlkta geer. Arifin, Serap sand cinle karlamas, cinli eve girmesi, Hasan Beyin atnn paralanmas, badaki bekinin kafasnn koparlmas, Zuhalin defalarca cinler tarafndan karlmas hep karanlkta gerekleir. Bu sayede sadece olaylar deil zamann kendisi de korkutucu bir unsur olur. Ayn olaylar aydnlkta gerekletiinde bu kadar etkileyici olmayaca iin yazar srekli olarak karanl kullanr. Ecinninin ele alnmas gereken bir baka yan olaylarn getii mekndr. Korku romanlar genellikle ehirleri anlatrken Orhan Yldrm mekn olarak Anadolunun zellikle oruh Vadisini mekn olarak semitir. Korkutucu olan her ey bu krsal yap ierisinde ortaya kar. Bylece korku, modern ehirlerdeki insanlarn yaad bask atmosferinin bir yansmas olmaktan km, usuz bucaksz topraklardaki belirsizlikten kaynaklanan bir duygu olarak ortaya konulmutur. Korku, ehirli okurdan ok uzaklarda, gizemli bir blgede yaanmaktadr. Okuyucu kendi gvenli ortamnda oturup hi bilmedii topraklardan

439

kaynaklanan dehete tank olur. Bylece her gn ii ile evi arasnda gidip gelirken yaayamad heyecan tadar.

b. Al Kars
Anadoludaki inanlarn korku unsuru olarak kullanld bir baka roman ise Erkut Deraln yazd Gece Gelinidir305. Yazar, eserinde, dier romanclarn ele almad bir kiilii, Al Karsn konu edinmitir. Romann temel kiilii olan Erdem Yalva bir moda fotorafsdr. Orta Anadoludaki bir ekimden dnerken geceleyin cipinin nne krmz elbiseli bir kadn kar. Erdemin arac kadna arpar ve stnden geer. Ancak Erdem arabadan inip kadn kontrole gittiinde onun kprdadn ve sonra da ayaa kalktn grr. Kadn cipe bindirip yakndaki eyhbeyazt adl kasabaya hastaneye gtrmek ister. Yolda kadn inmek ister. Erdem izin vermeyince kadn ona tekmeler atar ve trnaklaryla yzn izer. Erdem kaza yapar. Ertesi gn kyllerce bulunur. Arabas tamir edilinceye kadar kyde kalmas gerekince kyllerden brahim onu evine davet eder. brahimin annesi Akkadn ona kazaya neden olan kadnn All Gelin olduunu syler. All Gelin, yz yl nce, doan ocuklar ld iin Allaha isyan etmitir. Kendisi ldkten sonra evredeki kylerde hamile kadnlar ve yeni domu bebekler lmeye balar. Mezar aldnda All Gelinin cesedi bulunamaz. Allaha isyan ettii iin bir trl lemediine inanlmaktadr. Erdem bu hikyelere inanmaz. Kyller ise All Gelinin elbisesinden para kopard iin onun kurtarc olduunu dnerek gitmesine izin vermez. Erdem bir gece Akkadn ve brahimle onu arr. All Gelini grnce her eye inanr. Sonunda bir gece Erdem, All Gelinin mezarnn yannda tek bana ayin yapar ve demirciye yaptrlan ileri All Geline batrarak ldrr. Batl korku romanclar, zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda, geleneksel kltrel motifleri kullanmaya balamlardr306. Savan kitleler zerinde yaratt ykm beraberinde duygusal krlganl da getirmi, korku edebiyat da bu krlganl kullanarak kendine yer amaya almtr. Erdem de tpk Ecinnideki Arif gibi pozitif bilimlere uymayan hibir eyi kabul etmeyen bir kiiliktir. Bu nedenle kendisine All Gelinden bahsedildiinde
305 306

Erkut Deral, Gece Gelini, stanbul, Okuyan Us Yay., 2006. Stefan Dziemianowicz, Comtemporary Horror Fiction, 1950-1998, Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Neil Barron (ed.)Lanham, Maryland, and Londra, The Scarecrow Press, 2000, s. 203.

440

aklna hemen Avrupadaki cad inanlar gelir. Ayrca, ailesi Balkan gmeni olduu iin bu yrelerin inanlarn dnr, cinlerin dn yapmas gibi inanlarn ne kadar yaygn olduunu daha iyi anlar. Ayrca karlat durumun tipik bir Nosferatu vakas olduuna karar verir. Transilvanyada vampirlerin doal yoldan lmemesine Nosferatu denmektedir. Vampirin lmesi iin zel bir tren yaplmas gerekmektedir. Kyllerin batl inanlar olduunu dnerek onlar kmser. Bu aamada yazar araya girerek dipnotlarla Avrupada Yeni ada ortaya kan cad av konusunda bilgiler verir. Bylece cad inancnn her toplumda grldn ortaya koyar. Ancak yazarn durumu aklay biimi de Erdem gibidir. Cadlk ve cad avcl basit tarihi olaylar gibi anlatlmaktadr. Yazar okuyucunun romanda kaybolmasn, olaylar kendi dnyasna yanstmasn bu yolla engelleyerek, romann sadece elencelik olduunu gstermi olur. Roman bu konudaki halk inanlarn geni biimde ele alr. All Gelinden korkan kyllerin tek sna Akkadnn son temsilcisi olduu ocaktr. Akkadnn hi kz yoktur. Ocak, bir kadndan, kendi soyundan gelen dier kadna aktarld iin Akkadn ldkten sonra yerini kimse alamayacaktr. Bu nedenle kyller Erdemin kurtarc olduu inancna sk skya sarlmtr. Gece Gelininde halk Al Kars olan All Geline kar geleneksel yollarla mcadele eder. Hamile olan ya da yeni doum yapan kadnlarn, All Gelinle yzleecek erkeklerin yanna ceven konulur ve Ayat- Hrz okunur. Akkadn kendi annesinden rendii gibi dini kaynaklar kullanmaktadr. Akkadn, brahim ve Erdem, All Gelini bulmak iin Trbe Tepeye gittiklerinde yanlarnda ceven vardr. Erdem bu inanlarn sama olduunu syleyerek geri dnerken karsna All Gelin knca gereklerin hi de kendi sand gibi olmadn anlar. All Gelin, kaza gecesi Erdemin can havliyle zerinden kopard elbise parasn almak ister. Bu sayede insanlar ona ait olan bir eyi kullanarak by yapamayacaklardr. Ancak Akkadn, kuma parasnn kendinde olduunu syleyerek Erdemi kurtarr. Sonrasnda ise deliye dnen All Gelin kye gider ve hamile olan Yazglne saldrarak onu ldrr. All Gelinin bunu yaparken Ayat- Hrza ve cevene aldrmaz. Romann sonunda by yapma sras Erdeme gelir. Balangta byle eylere inanmayan ve All Gelini grdkten sonra cinayet ileyemeyeceini syleyen Erdem sonunda her eyi kabullenmitir. Nosferatu inancndaki gibi bir 441

tren yapmaya raz olur. Kydeki demirci tarafndan yaplan ve Akkadn tarafndan okunan ileri yanna alarak mezarla gider ve All Gelinle konumaya balar. Bir yandan da ileri onun vcuduna saplar. Bylece Erdem, All Gelini ldrp kylleri kurtarr. Erdemin hikyesi aydnlanmac dncelerle bym olan bireylerin kimi zaman tabiat karsnda aciz kalmalarn da anlatr. Aydnlanmac dncelerle bym olan birey her sorunu akl yoluyla zmeye almakta ancak sra d kimi olaylar onun tm ideolojik yapsn sarsmaktadr. Dinin geri planda kald bu dnce dnyasnda doast olan her trl g reddedilir. Erdem byle bir inanla dnyaya bakt iin kyllerin yzlerce yldr srdrd inanlar ona sama, bo gelir. Bana gelen, bilimsel bilgi ile aklayamad olaylar onun inanlarn sarstnda bu yeni durumu kabullenmeye ve inanmaya balar. Erkut Deral, sade, basit bir kurgu ve anlatmla halk arasndaki Al Kars inancn korku edebiyatnn bir paras yapmay baarmtr. Gnmzde, byk ehirlerde dahi ok canl biimde yaatlan bu inancn ilk defa edebiyatta ilenmesi, zerinde dnlm, aratrlm bir korku edebiyatnn baladna dair mit vermektedir.

c. Hayaletler
Hayaletler, korku edebiyatnn en ok kulland soyut varlklardandr. Hayaletlerin barolde olduu kurgular Batl korku edebiyatndan binlerce kere tekrarlanmtr. Trk Edebiyatnda Popler Roman balkl ksmda anlatld gibi Trkiyede de hayaletlerin anlatld eitli eserler mevcuttur. 1980 sonrasnda da hayaletler, gerek doast gler olarak, gerek gerein arptlmas yoluyla korku edebiyatnda yer almlardr. Dou Ycelin Hayalet Kitap307 hayalet kavramn doast bir g olarak tasvir etmitir. Romann kahramanlarndan olan Gkalp, zmirde yaamaktadr. Gkalp ayn ehirde yaayan Gldem adl bir kza ktr. Ona bir mektup brakr, ldkten sonra Gldemin dlerinde yaamaya devam edeceini yazar ve stanbula giderek intihar eder. Bir yl sonra hayalet olarak geri gelip Gldeme bunu hissettirir. Gldem ok korkar. Gkalpin yaarken yazd kimi hikyeler Gldeme yeniden postalanr. Bu hikyelerdeki ipularndan Hayalet kelimesine

307

Dou Ycel, Hayalet Kitap, stanbul, Stdyo mge Yay. 2002.

442

ular. Gece odasnda duyduu seslerin Gkalp olduunu anlayp onunla konuur. Sevgilisi Ersinle tiyatroya gittiklerinde sahnede Gkalpi grr. Gkalp ona fantastik grntler eliinde tiyatro replikleri okur. Gkalpin hayaletinin geldiini renen arkadalar Gldemden uzaklar. Onun cad olduu sylentileri kar. Gldem bunun zerine intihara karar verir. atdan aaya atlar ancak hayalet onu kurtarr. Batl korku romanlarnda ska kullanlan hayalet yks bu eser araclyla yerli bir rnee kavumutur. Hayalet Gkalpin yaadmz dnyaya etkisi Gldemin bana gelen olaylarla balar ancak burada sona ermez. Yine korku romanlarnda ska karlald gibi bir arkada grubu devreye girer. Bu grup hayatn tadna varmak isteyen, kendileriyle vnen insanlardan olumaktadr. Balangta hibir eyi umursamayan ve sadece elenme derdinde olan bu grup daha sonra balarna gelen korkun olaylar nedeniyle dnyay dehet verici bir yer olarak alglamaya balarlar. Hayalet Kitapta yedi kiilik bir arkadalk grubu vardr. Bunlar iinde bazlar birbiriyle sevgilidir. Gldem, Ersinle; ebnem, Muratla; Ceyda, Burakla sevgilidir. Ayrca Umut adl bir arkadalar vardr. Her ey, Gldemin hayaletin farkna varmasyla balar. Zamanla Gldem hayalete alr hatta onunla konumaya balar. Hayaletin onun iin hazrlad kimi srprizler houna gider. Ancak olaylar bunlarla snrl kalmaz. Dier arkadalar da hayaletten etkilenmeye balarlar. Ersin tiyatro knda arabasnda hapis kalr ve bu yzden Gldeme kfreder. nk o srada Gldem hayaletin tiyatroda sergiledii fantastik oyunu izlemektedir ve zamann nasl getiini fark edemez. Ersin daha sonra da araba yastnn ar imesiyle lmle yz yze gelir ve bu olaydan sonra Gldemden ayrlr. Sonrasnda ebnem adl arkadann ok vnd byk gsleri birden balon gibi snerler. Yakkll ile vnen Muratn bana vantilatr der ve yaralanr. Kafasna atlan 21 diki nedeniyle tm yakkll yok olur. Ayrca hayalet, hocalarn snavda soraca sorular da rencilere syler. Bylece tm arkada grubu ve hatta hocalar korkutucu olaylarla yzlemek zorunda kalrlar. Batl korku romanlarnda olduu gibi Hayalet Kitapta da hayat bo gzlerle izleyen, herhangi bir kayglar olmayan insanlar deiik biimlerde cezalandrlrlar. Sonuta olaylarn kma nedeni olan Gldem iyi niyeti sayesinde bana kt bir olay gelmeden kurtulur. Korku edebiyatnda dnyevi zevklerin 443

cezalandrlmas ok sk biimde ilenen bir motiftir. Fiziksel zevkler peinde olan kiilerin cezalandrlmas yoluyla okuyucunun manevi deerleri n plana karlr. Dnyann sadece tketilecek bir yer olmad, insanlarn evrelerini daha dikkatli biimde izlemeleri ve retici, duygulu kiilikler gelitirmeleri gerektii anlatlr. Romanda Gldemin hayaletten zarar grmemesinin nedeni de onun Gkalpin acsn anlamas, hayalet olarak grdnde bile onunla konumaya almasdr. Gldem hayaletten balarda korksa da onu yadrgamamay ve duygularna ortak olmay baarr. Bylece hayalet ona zarar vermez hatta korumaya alr. yle ki Gldem ve arkadalar snava gireceklerinde onlara snav sorularn syler. Bununla da kalmaz Gldemin nefret ettii bir hocann bahedeki dev vazo iine derek saatlerce orada kalmasn ve snavn ertelenmesini salar. Bylece roman araclyla duygularna yabanclaan, fiziksel zevk ve maddi kardan baka bir ey dnmeyen insanlar cezalandrlm olur.

d. Kayna Bilinmeyen Gler

Bilinmezlik, korku edebiyatnn en ok bavurduu kaynaklardandr. Batda olduu gibi lkemizde de korku edebiyat yazarlar kkeni bilinmeyen gleri kullanarak korku atmosferi oluturmaya almlardr. Batda modernist anlaya muhalif biimde gelien ve doast gleri anlatan korku romancl 1980 sonras dnemde popler edebiyatmzdaki yerini geniletmitir. Amerikan Gotik romannn balang yllarnda Edgar Allen Poenun eserlerinde krsal alanlar korku kayna olarak anlatlmtr. Benzer ekilde, yerli edebiyatta Anadolu krsalnn belirsiz, gizemli atmosferi, 1980 sonrasnda ilk defa, korkunun kayna olmutur. Anadolu krsalnn bir korku unsuru olarak romanda kullanlmasnn en nemli rneklerinden biri aan Dikenellinin yazd Tayc308 adl eserdir. Kitapta Ouzun bandan geen yar fantastik, korkutucu olaylar anlatlmaktadr. 35 yalarndaki arkeolog Ouz, Orta Anadoluda bir kazdan dnerken arabasyla kaza yapar. Gece karanlnda yrmeye balar. Bir tepede metal bir ember grr. emberin yannda daha kk emberler ve hiyeroglifler vardr. Not defterine bunlar kaydeder. Daha sonra niversitedeki arkadalaryla beraber ayn yere kazya gelirler. Yaptklar kazlarda byk bir yerleim yeri tespit ederler ancak orada yaayan
308

aan Dikenelli, Tayc, stanbul, +1 Kitap, 2005.

444

insanlarn tamamen kendi iine kapal bir yaam srdkleri, dardaki medeniyetlerle ilikileri olmad ortaya kar. Kullandklar dilin hibir karl yoktur. Bulduklar bir maarada ok sayda resim olduunu grrler. Bunlardan birinde bcek kafal bir tanr ve nnde secdeye yatm bir insan resmedilmitir. Ayrca topluca kurban edilen insanlarn resimleri de vardr. Ouz resimlerdeki siyah gzlerin etkisinde kalr. Ouz geceleyin sarn bir ocukla karlar, kim olduunu sorduunda, ocuk, Ouzun bilmedii bir dilde konuarak onu atein bana gtrr. inde kan olan bir anaa elini sokup Ouzun alnna ve kalbine srer. Ouz kampa dndnde gsnden balayarak tm vcuduna yaylan krmz damarlar grr. Ouz ve Kaan o civarda yaayan byc kadnn kulbesine giderler ancak Kaan kaybolur ve bir sre sonra Ouz onu vcudu paralanm halde bulur. Sonra srayla dier arkadalar da dehet verici biimlerde lrler. Ouz akln yitirir. Sarn ocukla yolda yrrken bulunur. Hastaneye yatrldnda kimse onu sormaya gelmez. Asistan olan Gl, Ouzun ailesini aratrr. Bu i iin yardm istedii arkada Tlinin de bana korkun olaylar gelir. Tlin evine girdiinde kayalklar grr. Ardndan kap kapannca bir tnelde ilerlemeye balar. Peinden korkun hayvan sesleri gelir. Tlinin sonunun ne olduu bilinmez. Ardndan Ouzun yatt hastanede baz hemireler ve grevliler de lr. Roman, Ouzun hastanede yaadklar ile kaz alanndaki olaylarn e zamanl anlatm ile ilerler. imdiden geriye dnlerle okuyucu gerekleen korkutucu olaylar ezamanl olarak takip eder. Bu yntem sayesinde korku atmosferi younlatrlm olur. Okuyucunun, olaylar bir zincir halinde okumas durumunda bir sre sonra gerekleen her olay mantkl bir nedenle aklanabilir hale gelecektir. Bir olayn nedeni dier olayn sonucu olarak grlecektir. Ancak gemi ve imdinin birlikte anlatlmas ile zamansal izgi ihlal edilmi ve bylece korku atmosferinin younlamas salanmtr. aan Dikenellinin romanndaki temel sorun anlalrlk konusundadr. Romanda, okuyucunun alk olduu ak anlatm kullanlmamtr. Cmlelerin blk prk oluu, imgeler ve olaylar arasndaki ani ve nedeni bilinmeyen geiler anlatmn kapal olmasna neden olmutur. Aadaki alnt bunun iyi bir rneidir.
Bireyler yapmas gerektiini biliyor. Evet. Ama ylece duruyor o. Unuttuunu dnd eyleri bir daha karyor elinden. Boluk, tam yannda beneklerle

445

kprdanyor. Bir glge yanna kadar gelip alalyor. Tatl klar yollayarak yanaklarn okuyor iki delik. Yzyllardr iinde yaatt bir bebek alyor sanki. Gzleri kzarrken, bir dnce sislerin arasndan syrlp beynini ele geirmeye balyor. Hatrlamann heyecanyla soluklar sklayor.309

Ouzun yaad bu duygular bir yanyla iinde bulunduu korku atmosferinin doal bir yansmasdr. Ancak bu slubun roman boyunca srmesi ve hibir olayn tam bir akla kavuamamas romann okur dnyasyla kurmas gereken ilikiyi zedelemektedir. Romanda byc kadnn yapt byye ahit olan Ouz ve Kaan byk bir dehet ierisinde kalrlar. Ancak her taraftan davul seslerinin gelmesi ve ardndan Ouzun, Kaann cesedini paralanm olarak bulmas deheti arttrr. Romann bu ksmna kadar bilinmeyen garip olaylar araclyla gerilim oluturulmutur. Ouz daha niversitede konu ile ilgili almalar yaparken tipik korku sahneleri okuyucuyu germeye balamtr. Sahte korku sahneleri denilebilecek olan bu olaylar ile okuyucu asl konuya hazrlanmakta, heyecan arttrlmaktadr. Bu sahnelerin temel zellii, sradan, basit olaylarn birer korku kaynana dnmesidir. Odasnda oturmakta olan Ouzun yaadklar da sahte korku sahnelerinden birini oluturur.
Kap yavaa araland. Bir sre gcrdayarak ilerleyip ylece kalrken, boluktan koridorun sszl ieriye gz krpmt. Arkasndaki pencereye bakp, kapal olduunu gren Ouz, kapnn almasna anlam veremeyerek ne eildi. Kalkaca iin can sklarak sylendi ve yerinde doruldu. Tam admn atacakken gz ucuyla aralkta bir karalt hissederek kapya dikti gzlerini. Yok olmutu. Hzla yryp eie gitti. Birisi aka yapyor olmalyd. Koldan tutup, eilerek koridoru gzden geirdi. Bombo. Menteeler gevemi olmal diye mrldanarak geriye dnd. Almasn engellemek iin iyice yklenmeliydi. Kap kolunu tutup vcudunu hazrlad ve tam o anda anszn ortaya frlayan ses tm benliini ele geirdi. Kalbinin sktn, gzlerinin korkuyla bydn hissetti. Kendini panik iinde geriye atarken onu grd ve derin bir nefes alarak yerinde kalakald.310

309 310

A. g. e., s. 24-25. A. g. e., s. 40-41.

446

Ouzu bu sahnede korkutan Burcudur. Kapnn arkasna saklanan Burcunnun yaratt korku aslnda gncel hayatta ska karlalan bir olaydr. Ancak bir korku romannda bu gibi sahneler asl korku kaynana kadar gerilimi giderek ykseltmek amacyla kullanlmaktadr. Yeraltnda bulduklar sunak, Burcunun daha sonra bu sunakta kapal kal, sarn ocuun Ouzu bir kurban ayinine gtrmesi gibi olaylar gerilimi artrm sonrasnda ne olacana dair okuyucunun merakn arttrmtr. Bu aamadan itibaren bulunduklar yerdeki huzursuz ruhlar kan dkmeye balayacaktr. Kydeki tm canllar paralanmaya balar. Tijenin i organlar dar akar. Her yanndan kanlar fkrr. Yaknlardaki mee aacnn dallar Kemali paralara ayrr. Sedat arabann iinde kan kusar. Burcu ise bulduklar sunakta kurban edilir. Bylece tm gerilim doruk noktasna ular. Bir kurban treni yaplm ve pek ok insan bu ayinde ldrlmtr. Ouz, yanndaki sarn ocukla birlikte eskiden kyn olduu yerde ortaya kan ihtiaml ehre bakar. Ouzun anne ve babasnn da olduu binlerce kii ocua secde etmektedir. ocuk tahta doru yrr. Bundan sonra neler olduu anlatlmaz. Farkl bir gezegenden ya da farkl bir boyuttan gelmi olan bir tanr ve buna boyun een insanlarn resmedildii bu manzara romann zamansal anlamda ilk blmnn de sonudur. Daha sonra hastanedeki kanl sahneler okuyucunun nne kacaktr. Romanda kim olduu bilinmeyen eski bir medeniyete ait izler, bozkrn ortasnda yaayan byc bir kadn ve sarn bir ocuk araclyla kurulan korku atmosferi zaman zaman duyulan davul sesleri ile desteklenir. Ancak korkunun kayna her zaman belirsiz kalr. Ouzun arkadalarnn neden ve kim tarafndan katledildii bilinmez. Akla gelen tek aklama Ouz ve arkadalarnn bu kayp medeniyeti rahatsz etmi olmalardr. Romann sonunda sarn ocuun bir tanr muamelesi grmesi de bu fikri destekler niteliktedir. Ouzun bir lanet gibi tad ktln etkilerini hastanede de grlr. Sonunda intihar etmek iin balkona kar, ancak Gl onu kurtarr. Ayrca evrelerindeki insanlar da garip biimlerde ortadan kaybolur. Ouzun anne babas ani biimde evlerini brakp giderler. Daha sonra anne ve babas sarn ocuun nnde secde ederken grlecektir. Tlin ve dier hastane grevlileri de Ouzun arkadalar gibi vahice ldrlrler. Ktcl varlk eylemlerini sonuna kadar srdrr. 447

Roman, Anadolu bozkrnn bilinmeyenlerle ykl atmosferinde ortaya kabilecek korkutucu unsurlar okuyucunun nne tamtr. Tarih boyunca birok medeniyetin yaad Anadolu hala bilinmeyenleri ile byk bir gizeme sahiptir. Yazar bu gizemi bir korku unsuru haline getirerek romann kullanabilecei malzemelerin saysn arttrmtr. Krsal kesimin mekn olarak kullanld korku romanlar dnda ehirde yaayan insann anlatld eserler de yakn dnemde yazlmtr. Bunlar arasnda geleneksel korku unsurlarn ileyen romanlar olduu gibi ruh g gibi korku edebiyatmzda ilk defa deinilen konulara da rastlanmaktadr. Tarih boyunca insanlarn en byk korkularndan biri lmle birlikte gelen yok olutur. Bu nedenle, dinlerin teki dnyadaki yaama dair verdikleri mesajlar tm insanl derinden etkilemitir. Bilim ve teknolojinin geliimiyle birlikte insanlarn lmden sonrasna dair dinlerin verdiinden baka cevaplar da aratrd grlmektedir. Ruh g (reenkarnasyon) dncesi bu arayn bir sonucu olarak ortaya kmtr. len insann dnyada tekrar hayata dnecei dncesini savunan ruh g, dinlerle kyaslandnda dnyevi bir inan olarak grlmektedir. Neticede ruh g zellikle Batl toplumlarda ok sayda taraftar bulmutur. Yeniden yaama dn dncesi sadece toplumsal bir inan olarak kalmam korku edebiyatnn da ska kulland konulardan biri olmutur. Yerli korku edebiyatnda ruh g konusunu ileyen tek yazar Elif Karaka Kasktr. Ve Sonra Birgn311 adl romannda yazar, Ece adl bir mankenin ruh gyle ilgili macerasn anlatr. Ece 25 yanda bir mankendir. Son bir ay iinde kbuslarnda srekli olarak Laura adl bir kadnn ldrldn grr. Can adl sevgilisiyle evlenip Hawaiye giderler. Orada rene adl bir medyumla tanrlar. rene, Ecenin gemi yaamnda Laura olduunu, lmeye hazr olmad iin ruh g yoluyla hayata geri dndn syler. Laurann kocas James de, Can olarak gelmitir. Lauray ldren adam da hayata dnm ve Ecenin peine dmtr. Ece, hipnoza girdiinde gemii anlatr. 1955 ylna dner. Nianls James, bahvann kz Sandra ile iliki yaam ve onu hamile brakm ve sonra intiharna sebep olmutur. Sandrann babas Bill bu nedenle Jamese saldrr ve onu baklar. Laura da silahla Billi yaralar. Bill, Lauray takip edip ormanda bakla ldrr. rene nceki hayattakinin tersine bu sefer olaylarn kaynann Ece, hedefin de Can
311

Elif Karaka Kask, Ve Sonra Bir Gn, stanbul, nklap Kitabevi, 2000.

448

olacan dnr. Can, Laurann ld gece olan 5 ubat lmeden atlatabilirse zincir krlacaktr. Bu arada Cann abisi Levent, Eceye k olmutur. Ece olaylarn Levent tarafndan balatlacan dnr. 5 ubat gecesi evde beklerlerken krlacak tm eyalar kendiliinden paralanmaya balar. rene, onlara inanl olmalarn syler. Gece Levent gelir. Ece onunla konuur. Ecenin daha nceki szlerinin de etkisiyle Levent olay karmadan gider. Sorun zlm olur. Ve Sonra Birgnde korkunun kayna, Ece ve Cann aslnda baka kimliklerinin olmasdr. Kendilerini Trkiyede domu ve bu kimlikle bym hissederlerken, aslnda ABDde yaam ve balarndan ok kt olaylarn getii bir ift olduklarn anlarlar. Bu, onlar iin ok ykc, korkutucu bir durumdur. Ancak daha kt olan, bu durumu kabullenemeden u andaki hayatlarnn da tehlikede olduunu renmeleridir. nce Laurann gemiteki yaamn renmek isterler ve bunun tek anahtar olarak grnen Ecenin hipnozda verecei bilgileri edinmek isterler. Ece, gemiinde kendisinin hibir suu yokken ldrlen bir kadn olduunu rendiinde bu hissi tekrar yaar. Kbuslarnda, ldrlen Lauray gren ve bu nedenle ok korkan Ece bahsi geen kadnn kendisi olduunu rendiinde korkusu daha da artar. Ece, kbuslarndan o kadar korkar ki evlenmeden nce Can kendisinden uzak tutmaya, bu yolla onu tehlikeye atmamaya alr. Ancak Cann da aslen James olmas onlarn kaderlerinin birleecei anlamna gelmektedir. Bu nedenle Ecenin giriimleri sonusuz kalm ve evlenmilerdir. Romanda gizemli gler geni yer tutar. Laura ve Jamesin dnyaya geri gelmesi yarm kalan baz hesaplamalarn devam etmesi iindir. renenin nclnde bu kaderi deitirmek isteyen ikili birok doast olayla karlar. rene onlara yardm edebilmek iin Peder Andrewsla grr. dini de iyi bilen Peder, renele konuurken teras kapsnn cam patlar ve cam krklar yerde ters ha oluturur. Bu olaydan hemen nce rene zerinde bir arlk hissetmitir. Baz glerin kendilerini uyardn anlarlar. Ancak Peder Andrews inanl olmalar halinde bu kaderi deitirebileceklerini ifade eder. rene daha sonra Peder Andrewstan bir faks beklerken bu defa fii takl olmayan bilgisayar almaya balar. rene kalbini inanla doldurup bilgisayarn karsna geer ve sonunda cihaz kapanr.

449

Benzer bir durum rene, Ece ve Can, 5 ubat gecesi evde beklerken de yaanr. Birden evdeki tm eyalar krlmaya balar. Negatif enerji n de evrelemitir. renein etkisiyle, Ece ve Can pozitif dnmeye balar ve sonuta kt enerjiden kurtulurlar. Ve Sonra Bir Gn korkutucu eleri zayf bir romandr. Balangta Ece ve Cann gemie dair edindikleri bilgiler belirli bir gerilim oluturur. Sonrasnda srekli karlarna kan, negatif enerji olarak tanmlanan, ancak ne olduu tam bilinmeyen olgu romanda yeterli bir atmosfer olumasn salayamaz. Dolaysyla romann ilk sahnelerinden sonra okur iin gerilimin devam etmesini salayacak yeterli malzeme yoktur. Bu nedenle ruh g konusunu ileyen tek eser olmasnn tesinde korku edebiyat iin ciddi bir katk salad sylenemez. Siyasal kurgu romanlaryla tannan Burak Turnann yazd Bigeranda312 gerek dnyann gerek st glerin etkisine girii anlatlmaktadr. Romann ilk sahnesinde yalnz yaayan bir air, hasta biimde uyanr ve nedensiz yere kafasn duvara vurarak kendini ldrr. Olay aratrmakla grevlendirilen Komiser Kaan, airin evinde ok uzun bir iir bulur. Bu iirin dizeleri ona nedensiz yere ac vermektedir. Ayn sralarda bir ailenin otistik olan ikiz kzlar garipleir ve ktlara hzla baz rakamlar yazp gstermeye balarlar. Kzlar hastaneye yatrlr. Hipnoz konusunda almalar olan ve Alman Lisesinde alan Nicole arlr. Nicole kzlarla telepatik balant kurar; kzlar ondan kendilerini kurtarmalarn isterler. Kz Kulesinde iki kii baka iki kiiyi rehin alr ve hem onlar hem de kendilerini ldrr. Olay yerinde Karanlk iir balkl bir kitap bulurlar. Nicole, Kaana bu dnyadan olmayan bir gcn varln hissettiini syler. Hastaneye giden Kaan ikizlerle konuur. Kemsuhan adl bir varlk onlar araclyla Kaana Bigeran engellemesini syler. Gizli bir tarikat, Bigerann emriyle katlanan saylarda insann lmn salamaya almaktadr. Bir maazada 16 insan ldrlnce polis komiseri Sedat, adamlarna Kaan yakalamalarn emreder. Kaan kaar. Sonraki gnlerde Kemsuhan, sokaktaki bir kz ocuu araclyla onunla balant kurar. Kendisinin ve Bigerann gizli bir merkezde deneyler iin kullanlan kiiler olduunu syler. Deneyler srasnda gizli bir kap alm ve bir g Bigeran ele geirmitir. Nicolen babas Kajo da ortaya kar ve eytan iin deneyler yaptklarn syler. Kaan deneyin stanbuldaki merkezini

312

Burak Turna, Bigeran, stanbul, Profil Yaynclk, 2007.

450

basar. Onu izleyen polisler de oraya gelirler. Kaan ieridekileri kurtarr ve merkezde yangn karr. Dnya, milyarlarca insann lecei bir olay atlatm olur. Bigeranda korkutucu olan yine bilinmeyendir. Polis komiseri olan Kaann kiiliinin n plana kt romanda psiik glerin dnyaya ynelik tehditleri konu alnr. Romanda ncelikli olarak Komiser Kaan dikkat ekmektedir. Salar mavi olan Kaan, polisler arasnda sevilmemektedir. Kaan sra d grnmne paralel olarak sra d bir kiiliktir. Yakalad kiilerde srekli olarak yaralanmalara neden olmaktadr. airin lmnn aratrlmas ii de bu nedenle ona verilir. Romann ilk sahnesinde Karanlk iiri okumu olan airin kendini feci biimde ldrmesi korku atmosferinin ilk sayfadan itibaren balamas anlamna gelmektedir. air birdenbire bir gcn etkisine girmitir. Okuyucu da bu durumu nasl aklayacan bilemez. Karanlk bir g nedeniyle air kendinden gemitir. lm de olayn etkisini arttracak biimde kurgulanmtr. air hzlanr ve kafasn duvara vurur. Her eyin ok gzel olacan dnmektedir. Ancak lmediini anlar. Kendini ok iyi hisseder. Ayaa kalktktan birka dakika sonra birden vcudu kaslmaya balar ve yer derek hareketsiz kalr. lerleyen sayfalarda ikiz kzlarn davranlar bir gerilim unsuru olarak ortaya kar. Kzlarn bir anda kendilerini kaybedip rakamlar yazmas evrelerindeki insanlar da korkutur. Daha nceleri psikoloji konusunda almalar yapm olan Nicolen devreye girmesiyle Kaan hi ummad bir durumla karlar: Bilinmeyen bir g kzlar etkisi altna almtr. Kaan airin evine gittiinde hissettii duygular, iine dolan anlamsz hzn hatrlar. Roman sadece bilinmeyenin oluturduu bu gerilimle ilerlemez. Kimi yerlerde ak iddetin sergilendii manzaralar ortaya kar. TVde bir program srasnda konumac ve sunucu birbirlerine sarlrlar ve ikisi de lr. Daha sonra Kz Kulesinde drt kiinin baklarla ld olay gerekleir. Sonunda maazadaki on alt kiinin lmyle say artar. lenler airden balayarak srekli biimde ikiye katlanmaktadr. Bu dizinin takibi dnya nfusunun birka gn iinde yok olmas anlamna gelmektedir. Korku, bireysel bir duygu olmaktan kmaya balamtr. Romanda, bilinmeyen en ak biimde Kemsuhann verdii bilgilerle ortaya kar. Kemsuhan dnya apndaki bir deneyin kurbanlarndan biridir. Onlar zerinde yaplan deneyin amac tanrnn var olmadn ispatlamaktr. Bu nedenle farkl boyutlara kaplar amak isterler. Ancak deney, tanrnn varln ispatlaynca bu sefer eytan iin faaliyet gsterilmeye balanmtr. Bigeran adl sradan bir kii 451

farkl bir boyutla iletiim kurmaya ve oradan ald emirleri dnyaya aktarmaya balar. Karanlk iir bu emirlerin gizlice kodlanm halidir. Bu nedenle onu okuyanlar evrelerindeki insanlar ldrmeye balamtr. Korkunun kayna Kemsuhan sayesinde artk bilinmekte ancak dorudan bir ey yaplamamaktadr. Bu nedenle Kaan deneyin gerekletirildii laboratuar yok ederek sorunu zer. Bigerandaki bu deney ayn zamanda pozitivist dnceye eletiriler de getirmektedir. Yazarn bir rportajnda Batnn bilim anlayna eletiri getirdii yolundaki szlere verdii karlk, kitapta ortaya koyduu bu tavr aklar niteliktedir:

Bat'daki bilim anlay yle bir noktaya geldi ki, u anda pozitivizmi kurtarmak iin ilgin teoriler gelitirmeye baladlar. Neredeyse her teorileri Tanr'ya ulayor. Ancak onlar bunu grmezden gelmek iin, gittike lgn deneyler yapyorlar, hibir zaman kantlanamayacak olan teorilerin peinden gidiyorlar ve ciddi bir ekilde para ve zaman harcyorlar. Aslnda Tanryla mcadele ediyorlar. nanlmaz bir fantastik durum olumu. Tanrdan kamak iin baka boyutlara nasl atlarz sorusunun teoriletirilmesi zerine bir sr alma var. Bilim olmaktan km ideoloji haline gelmi. Yaplan deneyler de pratik bir getiriden ziyade bu ideolojiyi devam ettirmek iin gerekli olan harcamalarn, estetik bir hale getirilmi biimi olarak ortaya kyor. Kitapta bunun ipularn vermeye alyorum.313

Yazar, bilimsel bir deneyi kullanarak korku atmosferi yaratmakla kalmam, bilimden kaynaklanmas muhtemel sorunlar gndeme getirmitir. Tm insanl yok etmeyi gze alacak kadar ileri giden bu deney bilimin ktcl ellerde nelere yol aacann rneklerindendir. Ayrca yazarn rportajnda belirttii gibi, u noktada yer alan mantklarn bir ksm amzda byk tehlikeler yaratabilmektedir. Atom bombasnn yapl amalar ve insanl srkledii tehlikeler bu durumun somut rneklerindendir. Edebiyatlar bu korkutucu olaylar sk sk konu edinerek okuyucularn nne getirmektedirler. Bu yolla okuyucunun bahsedilen tehlikeler hakknda dnmesi salanmaktadr. Ayrca okuyucunun gnlk hayatndan
313

Burak Turna, Sradan Kurgunun Sonu Geldi Emeti Saruhanla rportaj, Yeni afak Gazetesi, 15.09.2007 evrimii: http://yenisafak.com.tr/KulturSanat/Default.aspx?t=20.09.2007&i=68660 Eriim Tarihi: 18. Nisan 2008.

452

kaynaklanan tehlikeler korku atmosferi oluturmakta ok daha etkili olmaktadr. Hi karlalmayacak bir varln yaratt korku ile her gn karlalan ancak farknda olunmayan olaylarn yarataca korku farkl etkilere sahiptir. Binyllardan beri bilinmeyen varlklar insan iin her zaman korku kayna olmutur. Korku edebiyat da her seferinde farkl kurgularla bilinmeyene dair merak ve heyecan duygusunu harekete geirmeye almaktadr. Bilinmeyen dnyalarn korku edebiyatnda ilenmesinin temel nedeni konunun sonsuz olmasdr. Aklc dncenin bir tarafa braklmasyla birlikte binlerce defa ilenebilecek bir alan almaktadr. Yazar herhangi mantkl bir cevap vermek zorunda olmad iin konuyu istedii gibi ileyebilmektedir. Dolaysyla bu tr korku romanlarnda mantk deil sadece korku duygusu ne kar. Bunun farknda olan okuyucu da mantkl cevaplar aramak yerine sadece heyecan hissetmeye alr. Burak Turna Bigeranda ayn yoldan giderek korku edebiyatndaki bilinmeyen varlklara dayanan romanlara bir yenisini eklemitir. Bigeran ileni bakmndan iyi bir korku roman saylamasa da bu alandaki az sayda rnekten biri olduu iin nemlidir.

2. Gerek Dnyay Konu Alan Korku Romanlar

Korku edebiyat sra d dnyay olduu kadar sradan, gnlk dnyay ve toplumsal ilikileri de kullanmtr. Yukarda, Ann Radcliffein, olaanst gibi grnen olaylar mantksal biimlerde aklamaya dayanan korku edebiyat trnn ncs olduu anlatlmt. Trk korku edebiyatnda da, ilk bakta doast sanlan ancak zamanla basit mantkla tanmlanabilecek biimde aa kan olaylarn anlatld romanlar yazlmtr.

a. Psikolojik Korku Romanlar

Yzyllar boyunca korku edebiyat dardan gelen tehlikeleri konu edinmitir. Bu tehlikelerin kimi doast glerden kimi de dier insanlardan kaynaklanmaktadr. 1800l yllarn sonlarndan itibaren gelien psikoloji bilimi ise insann kendi i dnyasnn da korkutucu etkilere sahip olduunu ortaya koymutur. Daha nceki dnemlerde insanlarn yapt eylemlerin suu eytani glere yklenirken, psikoloji bilimi insan edimlerinin ok karmak srelerle gerekletiini, insan zihninin karanlklarla dolu olduunu kefetmitir. Bu keif gnmzde bile yeterince geliememi, insan ruhu gizemini korumaya devam etmitir. nsan psikolojisindeki bilinmeyenler korku edebiyat iin de ok geni bir alan amtr.

453

Yakn dnem korku edebiyatmzda psikolojik sapmalarn merkeze alnd korku romanlar da yazlmaya balanmtr. Bu gelimenin temel nedenlerinden birinin, bireylerin, psikoloji konusundaki bilgilerinin artmas olduu grlmektedir. Toplumdaki bilgi seviyesi ykseldike bireysel psikolojinin karmakl daha iyi anlalmaya balanmtr. ehir kltrnn ve yaam tarznn yaygnlamas da psikolojik sorunlarn yaygnl konusunda tm toplumu uyaran gelimelerden olmutur. Korku edebiyat yazarlar da bu gelimelerin bir paras olarak bireysel psikolojiyi korkunun k kayna olarak eserlerine yanstmlardr. Elif Karaka Kaskn yazd Lanetli Genler314 psikolojisi her geen gn giderek bozulan bir kadnn yaadklarn anlatmaktadr. Roman iki yz yl nce yaam bir katilin kt ruhunun gnmzde cinayetlerine devam etmesini anlatmaktadr. 1790l yllarda yaayan Teodore Renoir adl bir Fransz seri cinayetler iler. Ailesi bunu anlaynca olaylarn stn kapatr. 1990larda yaayan torunu Elisabethe de cinayetler iler. Bir Trk genci ile evlenmek zere stanbula gelen Elisabethe hayal krklna urar. Ahmet adl nianls ondan ok miktarda para alp yz st brakr. Elisabethe, amcas Renoirin hayaliyle konumaya ve onun mektuplarn okumaya balar. Birgn Ahmeti eve arr, baklayarak ldrp kk paralara bler. Birka gn sonra da Ahmetin yeni evlendii karsn ve Ahmetin annesi Saniyeyi ldrr. TVde grd Naz adl psikologa gitmeye balar. Zamanla, yaptklarn ona anlatr. Naz da akl hastanesine yatrlacan dnerek onu polise ihbar eder ancak Elisabethe idam edilir. 1994 ylnda Elisabethenin hayatn anlatan bir filmde oynayan Selma erkek arkada olmayan, iman, erkee benzeyen bir kadndr. ekimler srasnda Elisabetheyi iinde hissetmeye balar. Psikolog Naza gider, ona yanl bilgiler vererek kayt yaptrr ve Naz izlemeye balar. Naza ac vermek iin olu Can kararak evine getirip balar. Selma kendisini iblis, Can da olu olarak grmektedir. Bu nedenle onu da yanna alarak Nazn sekreteri Sevginin evine gider. Cann gzleri nnde Sevgiyi ve onun annesini ldrr. Sonunda polis Selmaya ular. Selma kendini vurarak intihar eder.

314

Elif Karaka, Lanetli Genler, stanbul, nklap Kitabevi, Tarihsiz. (Yazarn bu romannda Kask soyad kullanlmamtr.)

454

Lanetli Genler toplum iindeki normal ilikilerine ramen zamanla psikopatlaarak seri cinayetler ileyen iki kadn anlatmaktadr. Her iki kadn da Renoirin ruhundan etkilenmitir. nce Elisabethe toplumsal ilikilerinden kopar. Bunun temel nedeni Ahmetin onu dolandrmas ve sonra da terk etmesidir. Elisabethe iman, iri yar bir kadndr. Toplumdaki gzel kadn imajna uymaz. Bu nedenle erkeklerle ilikisi zayftr. Onun bu konudaki tek ans olan Ahmetin paralar aldktan sonra baka bir kadnla yaamaya balamas Elisabethenin kendi iine kapanarak bunalma girmesine neden olur. Renoirin mektuplarn okuduka onun katil yannn etkisine girerek Ahmeti ldrmeye karar verir. Cinayeti ilemesi de olduka sradan bir i yapar gibi gelimitir. Bu srada srekli olarak Renoirle konumaktadr. Ardndan iledii cinayetler bu karanlk yann daha da gelitirir. Kendine gveni o kadar ok geliir ki psikiyatr olan Naza rahatlkla her eyi anlatr. Elisabethein yks sradan bir cinayet gibi grnse de bu srada gelien karanlk ruhsal yaps onun yksn bir korku metnine dntrmtr. Elisabethein bandan geenlerle paralel ilerleyen Selmann yks daha korkun bir hal alr. Selma ile Elisabethein arasnda bir kan ba yoktur. Ancak yaam tarzlarnda benzerlikler vardr. Selma da iman, erkek arkada olmayan ve yalnz yaayan bir kadndr. Filmde oynamasnn temel nedeni Elisabethee olan benzerliidir. Selma, film ekimleri devam ederken ruhsal yalnzln Elisabethein hayali kiilii ile gidermeye balar. Zaman iinde onun gibi derin bir nefret duygusu kazanr. Selmann hedefi ise Elisabethein yakalanmasn salayan Nazdr. Onun ofisine gidip gelmeye balar. Gerek kimliini ise gizler. Nazla st kapal konuur. Bu srada yazarn ustalkla ortaya koyduu olaylar geliir. Naz, Tlay adl bu kadnn bir eyler gizlediinden phelenir. Fark ettirmeden ona baz sorular sorarak amacn ve ne sakladn renmeye alr. Ayn srada Tlay yani Selma da Elisabethe ile Nazn neler konutuunu, ardndan gelien olaylarn nasl cereyan ettiini renmeye alr. ki kadnn birbirine syledikleri szler psikolojik bir oyuna dnr. Selmann korkutan yks bundan sonra balar. Selma katil olmak deil intikam almak ister. ntikam iin en uygun yol Elisabethein yapt gibi cinayet ilemektir. Ancak bu ii sradan bir ekilde yapmak istemez. Nazn sekreteri Sevginin evine giderek onu tanmak ister. Ancak ummad biimde Sevgi annesi ile yaamaktadr. Bu srada Selmann hissettikleri onun psikopat kiiliini yanstmaktadr: 455

Selmann btn vcudunu tarifi imknsz bir zevkle kark, heyecan dalgas sarmt. Her ey, tam onun istedii ekilde geliiyordu; ancak imdi kapatlmas gereken iki az vard kahkahalar atmak istiyor, bunun iin ldryordu; ama hislerini kontrol altna alp sadece dudaklarna pis bir tebessmn yaylmasna izin verdi. Hemen imdi isteklerini gerekletirmek istiyordu; ama bunun daha zel olmas gerektiine inanyordu. Teodore gibi cinayetlerinde giyebilecei zel bir giysi ve keskin bir baa ihtiyac vard. Onun iin de isteklerine gem vurmalyd.315

Selma burada dndklerini yapar ve kendine trenlerde giyinmek zere koyu krmz bir gmlek ve siyah tayt alr. Selmann psikolojisi giderek bozulmaya balar. ekimler srasnda artk kendi benlii yok olur ve Elisabethe ortaya kar. Bundan habersiz olan filmin ynetmeni onu oyunculuundan tr tebrik eder. lerleyen sahnelerde Nazn olu Can karan Selma, karsndaki kiinin bir ocuk deil, kendisinin ra olduunu dnerek hareket eder. Bu aamadan itibaren korkuyu en u noktada hisseden kii Candr. Gnlerce elleri ve ayaklar bal tutulan Can neler olduunun farknda bile deilken normal d davranan bir kadn tarafndan karlmtr.
Selma ldrm gibiydi. Garip rktc baklarla Cana bakyor, insann kann donduran bir tslamayla konuuyordu. Can, gerekten de karsndan bambaka birinin durduuna emindi. Kadnn ses tonu, yry, baklar, her ey deimiti. Kadn Cann kolunu yakalayarak: Benimle gel diye tslad. Can, korkudan lecek gibiydi. Ksack sren hayatnda ilk kez lm olmay istedi. Korkun eyler yaayacan hissediyordu.316

Selma, Can da yanna alarak cinayet ileyecei eve gtrr. Bylece Can cinayetlere ahit olur. Roman bu korkutucu ve dehet verici olaylarla sona erer. Ancak tipik korku romanlarnda uygulanan klielerden biri burada okurun karsna kar: Kt ruhun geri gelmesi.
315 316

A. g. e., s. 33-34. A. g. e., s. 155.

456

Selmann lmnn zerinden alt sene geer. Naz iini brakm ve srekli olu ile megul olmutur. Bir gn Can annesine bir kt getirir. Bu kt botur ancak Can, kendisinin yazy okuyabildiini syler. Anlattna gre kd ona silindir apkal, bastonlu bir adam vermitir. Bu tarif Teodorea uymaktadr. Roman bu ekilde sona erer. Okuyucu, romann bandan itibaren, normal dnyada yaarken akli dengesini yitirip cinayetler ileyen insanlarn hayatn okuduunu sanr. Ancak romann sonunda Renoirin tekrar ortaya kp Can katil ruhunun yeni mirass olarak semesi okuyucuyu elikide brakr. Can gerekten Renoiri grm mdr yoksa yaadklarnn zihninde brakt etkiler nedeniyle mi byle davranmaktadr? Eer yaad olaylarn etkisiyle byle davranyorsa Renoirin tarifini nasl verebilmektedir? Son soru doast gleri akla getirse de eliki devam eder. Yazar, romann sonuna ekledii bu birka satrla okur zerinde kalc bir etki yaratmaya almtr. Psikolojik sapmalarla ilgili olarak yazlan bir baka roman Osman Aysu tarafndan yazlan Sakl Gerek317 adl eserdir. Dier yazarlardan farkl olarak ift kiilikli bir insan anlatan Aysu korku romanmza yeni bir konu bal eklemitir. Osman Aysu ortaya koyduu rnlerin says yannda nitelii anlamnda da popler romana nemli katklar olmu bir yazardr. Sakl Gerek, Hukuk Fakltesinde doent olan Selim Baakn ift kiilikli yaamn anlatmaktadr. Selim Baak bir gn evde yalnzken artk deiim vaktinin geldiini syleyen bir ses duyar. Bunun kendi sesi olduunu fark edince ok korkar. Ertesi gn ayn ses onu mahvedeceini syler; Selim korkudan baylr. lerleyen gnlerde Selimin iblis dedii varlk onun vcudunu kullanmaya balar. Selim, istemedii hareketler yapar. stemedii halde karsyla seviir. blis karsna tecavz ettiini syler. Selim ailesine zarar vermemek iin evden ayrlp bir otele yerleir. blis geri gelip bir fahie bulur. liki sonrasnda kadn dver. Selim, bir psikiyatra gider. Hipnoz seansnda Selim ocukluundaki bir olay anlatr. Babas iftliklerindeki bir ambara kimsenin girmesine izin vermez. Selim bir gn ambara girip yeraltndaki mahzene iner ve orta yalarda, elleri zincirlenmi bir kadn grr. Babas gelip ona kzar. blis ilk defa orada gelip Selime, babasna kar gelmesini syler ancak Selim bunu yapamaz. ki gn sonra ambarda bir yangn kar ve teyzesi

317

Osman Aysu, Sakl Gerek, stanbul, nklp Kitabevi, 2003.

457

olduunu rendii kadnla babas lr. Teyzesi, genliinde, Selimin babasn sevmi, ablasyla birlikte iftlie yerlemi, ablas lnce de mahzene kapatlmtr. Kitabn sonunda Selim profesr olmutur. Misafirlerini arlarken iblis yine gelir ve bir kadnn ok ho olduunu onunla ilgilenmesini syler. Roman, Batl korku romanlarnda ska grlen tipik bir balangca sahiptir. Okuyucu nce kiilik bir ailenin mutlu yaamna tank olur. Her ey gayet sradan grnmektedir. Ancak bir sre sonra bu mutlu yaam bir takm garip olaylarla glgelenmeye balar. Sakl Gerekte bu durumun nedeni Selimin bilincindedir. Selim bir hukuku olarak yllarca adaletsizlikle, sula mcadele etmi, adalet iin almtr. nsanlarn kurduu sistemin kurallarna baldr. Ancak yllar boyunca iinde byyen ve yukardaki zelliklerine tam ters ynde gelien ikinci benlii tekrar ortaya ktnda Selim iin korkutucu gnler balamtr. kinci benlii kaba, kanun tanmaz bir kiiliktir. Selim, bu kiiliin kanun d eylemleriyle olduu kadar dorudan kendisine ynelen hareketleriyle de ba etmek zorundadr. Selimin kendisine ynelen hareketlerin ounluu onu bir ey yapmaya ikna etmek iindir. rnein Selime kendini kabul ettirebilmek iin yoldayken gaza basp arabann hzlanmasna neden olur. blis, Selimin kt yan olduu iin onun alt Hukuk Fakltesinden nefret eder ve ie gitmesini engellemeye alr. Ancak bu mmkn olmaynca Selim fakltedeyken ortaya kmaz. Selimin kendisine ynelen tehdit dnda evredeki insanlar da tehlike altndadr. blisin nce Selimin karsna, sonra da bir fahieye tecavz etmesi, ardndan olu Aliyi ldrmek istemesi korkunun u noktalara varmasna neden olur. Selim kendi benliinden kan bu ktlkle mcadele etmeye alr, ancak kendisi baa kamaynca kars Selmay da uyarr. Selma onun isteiyle evde bir sopa saklamaya balar. Bir gn iblis yine kendisine saldrdnda sopayla ona vurarak kendinden uzaklatrr. Romann daha ilk sayfalarndan itibaren bir korku atmosferi oluturulmaya balar. Selim evde yalnzdr ve bu srada ilk sesi duyar. Ardndan duygular giderek deimeye balar.
Ruhumun derinliklerinde garip bir gerilim hissediyordum. imdi de zerime kt bir duygu gelmiti, sanki bir tehlike yaklayormu gibi. Bu kimi zaman filmlerdeki karakterlerin duyduklar ve kalplam szcklere kamadan tanmlamaya alt korkuyu andryordu.

458

. Neler oluyordu bana? kiilik, salkl ve uyumlu bir aileydik. Her ey yolunda saylrd, iimin verdii yorgunluktan baka beni huzursuzlua sevk edecek tek bir neden yoktu. Evin iinde grltnn kaynan aramak ok anlamszd. Fakat kalbim hala hzl hzl arpyordu.318

Selimin yalnz olduu ilk sahnede balayan bu gerilim ilerleyen sayfalarda giderek artacaktr. nce sesini duyuran iblis daha sonra Selimin hayatna girerek onu ve ailesini uuruma doru srklemeye balayacaktr. Selimin kiiliinin gizli yerlerinde yaam olan ve daha sonra ortaya kan iblis aslnda gnmz insannn sktrlm benliini ifade etmektedir. Gnmz toplumlarnn sk biimde uygulad kanunlar ve kurallar bireyin tm hayatn kontrol altna almakta ve adeta onu programlamaktadr. Bu sktrlm benliklerin zamanla hi beklenmeyen kimi olaylara sebebiyet verdii habercilerin ska duyurduklar konulardandr. Sradan bir lise rencisinin, okuluna girerek katliam yapmas, iyi bir aile babasnn tecavzc olarak yakalanmas gibi olaylar bu sktrlm benliklerin sapkn biimlerde ortaya kmasyla meydana gelmektedir. Selimin teki beni olan iblis de insann iinde olan, aa koyamad bu tavr yanstr. Selimin iblisi onun ididir. nsan kiiliini e blen Freud idi en alta yerletirir. d kiiliin derinlerdeki heveslerini, isteklerini yanstr. Bu nedenle ego izin verdii lde dar kmak ister. d, temelde toplumsal kurallara kardr ancak ego onun istedii gibi grnmesine izin vermez. d zevk duygusunu ne karr, ego bireyin kendi zevkleri iin yaamasn, dnyay kendi zevkine gre ekillendirme isteini reddeder. Selimin idi kendini u szlerle ifade eder:
Beni istesen de iinden atamazsn. Biz bir btnn paralaryz ve asla birbirimizden kopamayz. Olan tek ey deiim srasnda ikimizden birinin g kazanarak bedene hkim olmas. Bu baary bazen sen bazen ben kazanyoruz. Mcadele etmediim sralarda senin ruhunun altnda, bo ve karanlk bir sonsuzluun altnda gizleniyorum, ama senin iinden hi kamyorum. Evet, kabul

318

A. g. e., s. 8-9.

459

ediyorum, ben senin kt yannm; tm insanlarda mevcut, eri temsil ediyorum, onun iindir ki beni dnrken iblis kelimesi geiyor aklndan.319

Selimin idi olan iblis de yukarda belirtildii gibi tm sosyal kurallar bir yana atmaktadr. blisin yapt her hareketten sorumlu olan Selim onun egosu gibi davranr. Bu grevi nedeniyle devaml iblisi vazgeirmeye, yapacaklarnn mantksz sonucunu gstererek onu engellemeye alr. Buna ramen id yani iblis o kadar bastrlmtr ki gz hibir eyi grmez. Srekli olarak hazzn peinde koar. Bir gn Selim sabah kahvaltsn yapp evden kar. Yolda ortaya kan iblis ok a olduunu syleyerek onu hamburgerciye sokar. ok fazla yiyecei, bir vahi hayvan gibi yer, paralar, dker, saar. Selim ayn bedeni paylat iblisin nasl olup da o kadar yiyecei tkettiini anlayamaz. Burada artk fiziki kurallar bile iblisi engelleyememektedir. blis, Selimin ondan kurtulamayacann farkndadr. Bu nedenle tm hareketlerinde ve szlerinde umursamazlk vardr. Romann sonunda, daha nce Lanetli Genler romannda olduu gibi, korku edebiyatnn klielerinden biri tekrarlanr. Selimin hipnoz seans sonrasnda iblisten kurtulduu yanlsamas yaratlr. Selim ocukluuna dair anlattklar sayesinde gemiine dair sorunlar tm aklyla ortaya sermi, sonuta bu ykten kurtulmutur. Selim de bu ekilde dnmtr. Ancak romann son sahnesinde iblis tekrar ortaya kp bir kadnla ilgilenince Selim de bu duruma arr ve korkar; elindeki arap iesini drp krar. Bu sahne ile ktln kayna olan varlk geri dnmtr. Okuyucu, bundan sonra neler olacan merak ederek roman sonlandrr. Osman Aysu tm insanlarda var olduu savunulan psikolojik bir durumu romanlatrarak korku edebiyatna yeni bir boyut kazandrmtr.

b. Sahte Hayaletler
Hayaletlerin doast gler olarak ele alnd korku romanlarna yukarda deinilmiti. Hayalet konusu korku edebiyatnda gerek dnyann bir paras olarak da ele alnmtr. Bu tr eserlerde hayaletler artk doast varlklar olmaktan km, yaayan insanlarn eitli amalarla oynadklar oyunlarda rol almlardr. Bir korku roman yazar olarak tantlabilecek olan Orhan Yldrm, Beyaz ntikam320 adl eserinde gerek dnyann bir paras olan hayaletlerin yksn

319

A. g. e., s. 253.

460

anlatr. Olaylar, yazarn dier eserlerinde olduu gibi, Karadenizde, oruh Vadisinde gemektedir. Hakk ve Tayfun niversiteden arkadatrlar. Tayfun, arkadann davetiyle yazn onun kyne gider. Birka gn sonra kydeki Karahan ailesi, arazi meselesi yznden Hakky dverek ldrrler. Hakknn cenazesi defnedildikten bir gn sonra mezarnn bo olduu fark edilir. Bu andan itibaren kyller kefenli bir hortlak grmeye balarlar. Hortlak, Karahan ailesinden be kiiyi, orakla boyunlarn keserek ldrr. Sonra da ii kzdrp gslerine OH harflerini dvmeler. Tayfun, Deli Musadan phelenir ve onu takip etmeye balar. Musa da yllar nce Karahan ailesinden Merveye k olmu, bu yzden onlar tarafndan dvlerek komaya sokulmu, ardndan akln yitirmitir. Hortlak, Karahan liderinin korumasn ve sonra da onu ldrr. Tayfun, Musann evine gider. Bu srada kefenli halde hortlak eve gelir. Tayfun silah ekince hortlak yzn aar. Bu kii Mervedir. Merve, Musaya kavumasn engelleyen aabeylerini teker teker ldrmtr. Bu srada deli olduunu sand Musa da Hakknn cesedini mezarndan karp yakndaki bir yere gmmtr. Tayfun bir plan yapar. Bir ay sonra Musay tedavi bahanesiyle stanbula arr. Ardndan Merve de gider ve orada evlenirler. Beyaz ntikam gnlk hayatta her bireyin bildii bir korku esini yani hayaletleri kullanr. Hayaletin ortaya kt yer halk arasnda bu tr hikyelerin en ok anlatld krsal kesimdir. Kyde yaayan insanlar kapal toplum yaps nedeniyle doast glere inanmaya her zaman hazrdr. Hakknn hayaleti ilk ortaya ktnda kimse bunu sorgulamaz. Mezarnn bo olmas kyller iin Hakknn hortladnn en byk delilidir. Hayaletlerin anlatld eserlerde, genellikle, karakterler yeni bir evreye girerler. Bu evrede, eitli nedenlerle rahatsz edildii dnlen bir hayalet insanlara musallat olur ve korku atmosferi gittike younlar321. Tayfunun hayaletle karlat ortam da onun kendi evresi deildir. Arkadann daveti

320 321

Orhan Yldrm, Beyaz ntikam, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2005. Becky Siegel Spratford, Tammy Hennigh Clausen, The Horror Readers Advisory: The Librarian Guide to Vampires, Killer Tomatoes, and Haunted Houses, Chicago, American Library Association, 2004, s. 26.

461

zerine, ehirden yani hayaletlerin fazla grlmedii bir ortamdan krsal kesime gelir. Bylece hem sylem hem de fiziksel olarak hayaletle karlar. Olaylarn bir kyde gemesi korku atmosferinin oluturulmas asndan nemlidir. Yazar bu yolla hem hortlak yklerine inanan hazr bir kadroya sahip olur, hem de ormanlar iindeki bir kyn korkutucu atmosferini okuyucunun nne getirir. Okuyucu, yabancs olduu bir yerde korkuyu daha derinden hisseder. Batl korku romanlarnda krsal kesimin ska ele alnmasnn nedeni budur. Genel olarak roman trnn okuyucusu ehirlerde yaayan insanlardr. Onlar, aina olduu ehirler yerine yabancs olduklar topraklara gtrmek ve orada yine kendi hayatlarnda karlamadklar olaylar yaatmak bir korku roman iin her zaman verimli bir sonu yaratacaktr. Orhan Yldrm, dier eserlerinde olduu gibi burada da oruh Vadisinin ormanlk, gndzken bile puslu, yer yer karanlk atmosferini mekn olarak semitir. Hakknn lmnden sonra kyde dolap cinayetler ilemeye balayan hortlan grnts herkes iin rktcdr. Kefenler iinde gezen hortlan yzn kimse grmemitir. Ayrca farkl yerlerde ayn anda grlmesi de kyllerin kafalarn kartrr. Hortlan kylleri korkutmada bu kadar baarl olmasnn bir nedeni de insanlar ldrme biimidir. nce kurbannn boynunu orakla kesen hortlak sonra da kzdrlm ile OH harflerini iler. Kyller bu harflerin anlamn zmeye alrlarken farknda olmadan hortlak efsanesini de bytrler. Bylece korku balad yerde durmaz ve tm evre kylere yaylr. Tayfun ehirli bir gen olarak hortlak hikyesine inanmadn syler. Ancak cinayetlerin sreklilik kazanmas ve kyde nbet tutan askerlerin bile hortla bir trl yakalayamamas onu da tedirgin eder. Bir gn Hakknn mezarna gidip olayn asln aratrmaya karar verir. Bu srada beyaz kefeniyle hortlak ortaya kar.
Yannda el fenerinden baka hibir savunma aleti yoktu. Ardndan birinin yrmekte olduunu hissetti. Arkasnda yrmekte olan admlarn rktcl kulaklarn rahatsz ediyor, iini rpetiyordu. Arkasndan yryen biraz nceki kefenli olsa gerekti. Her ne kadar emin olmasa bile hortlan Hakk olup olmadn anlamak iin ardna bakmak istemiyordu. O an ryada olsayd keke. Uyandndan her ey eskisi gibi olsayd. Fakat hibir eyin eskisi gibi olmayacan biliyordu. O,

462

mezarla yakn bir yerde, arkasnda bir hortlan varln hissederek kye doru kouyordu.322

Tayfun da hortlaktan korkmaya balamtr ancak romann sonuna kadar hortlaa inanmak istemez. Jandarma komutanna ve kyllere her eyin gerisinde arazi kavgas olduunu anlatmaya alr. Ayn srete, kyde, aralarnda yal bir kadnn da olduu kii daha ldrlr. Bu seferki maktuller farkl yntemlerle ldrlnce Tayfunun phesi kalmaz. Karahan ailesinin kydeki arazilere el koyabilmek iin bu kanl yolu tercih ettiini anlar. Yine de elinde bir delil olmad iin kimse ona inanmaz. Romann sonunda Tayfun arad mantkl delillere kavuur. Deli Musann evinde aratrma yaparken gelen hortlaa silah ekerek yzn atrr ve Merve ile karlar. Sonradan gelen Musa ile beraber Merve tm hikyeyi anlatr. Ancak Merve dahi Musa deli olmadn bilmemektedir. Roman boyunca anlatlan, herkesi dehete dren hortlan aslnda gerek kiiler olduu gerei sadece Tayfunun bildii bir sr olarak kalr. Korkutucu olaylar sona erse de halkn gznde doast glere dair korku devam eder. Tayfun ise sonunda gerei zmenin ve hakl kmann sevinciyle iki a dllendirir; stanbulda evlenmelerini salar. Tayfun, tpk Radcliffenin yapt gibi mantn zaferini temsil etmektedir. Gotik romann ilk yllarnda modernizme duyulan fke nedeniyle doast gler youn biimde ilenmi, bylece akldan ve bilimden ka hedeflenmitir. Gotik ve korku romanlar, souk akl tarafndan saylamayan, llemeyen veya ispatlanamayan her eyi reddeden aydnlanmac dnceye bir tepki olarak gelimitir.323 Bu izgi gnmzde de devam etmektedir. Doast gleri anlatan korku romanlar yukarda belirtildii gibi tm dnyada yazlmaya, geni kesimlerce tketilmeye devam etmektedir. Dier taraftan aklc dncenin zaferini ortaya koyan romanlar da tam tersi ynde bir ileve sahiptir. Bu trde yazlan romanlar, gizemli, doast, akl sr ermez denilerek, aynen kabul edilen olaylarn aslnda ok basit aklamalar olduunu ortaya koyarlar. Pek ok kiinin inand hortlak hikyeleri srekli olarak yeni korkular retirken aklc gelenee dayanarak yazlan

322 323

Orhan Yldrm, Beyaz ntikam, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2005, s. 50. Gina Wisker, Horror Fiction: An Introduction, Londra, The ContinuumInternational Publishing Group, 2005, s. 43.

463

romanlar bunlarn batl inanlar olduunu ileri srerler. Evrende gizli glerin olmad, her eyin insan akl tarafndan icat edildiini anlatrlar. Tayfun zaman zaman korksa da bandan beri aklc dncenin tarafndadr. Eitimli bir kii olarak, kyllerin sorgulamadan inandklar bir eyin varln kabul etmek istemez. Israrla olaylar aratrr. Cinayetlerin ileni biimlerini gz nne alarak hepsinin ayn kii yani hortlak tarafndan ilenmediini ortaya karr. evresindeki insanlarn hepsinin ayn eye inanmas nedeniyle yeterince iyi aratrma yapamaynca stanbuldan arkada Pi Osman ararak ondan yardm ister. Pi Osman onun abasna fazla bir katk yapamaz ama bu tavr Tayfunun aklc bak savunmak iin gsterdii azmin derecesini ortaya koyar.

c. Dehetin ne kt Korku Romanlar

Korku romanlar sklkla insani deerleri sarsacak olaylar anlatarak okuyucu zerinde dehet etkisi yaratmaya alr. Burada ama okuyucunun sradan hayat iinde edindii tm deerleri, inanlar sarsmak ve bu yolla okuyucunun zihninde derin izler brakmaktr. Okuyucu, aklna gelmeyecek eylemleri okuduu eserde alkn olduu yaam tarznn tehdit edildiini grr ve dehete kaplr. Bylece eser aracl ile toplumsal ve bireysel deerlerin, en azndan geici bir sre iin, tehlikede olduu sans yaratlr. Okuyucu, gvenli ortamnda okuduu eserdeki oke edici etkiler sayesinde, bekledii korku duygusunu yaayarak psikolojik doyuma ular. Orhan Yldrmn yazd bir dier eser olan oruh Seni Lanetliyor324 yaanan dnyann dehet dolu yzn yanstmaktadr. Yazar seri olarak ilenen cinayetleri dehetli manzaralar eliinde vererek bilinen dnyada var olan korkutucu olaylara etkili rnekler vermitir. oruh Seni Lanetliyorda da yazar oruh Vadisini mekn olarak seer. Burada pepee ilenen cinayetlerin halk zerinde yaratt korkuyu anlatr. Romann kahraman olan Hasan ilk sahnede bir ceviz aacnn altnda resmedilir. Hasan burada uyurken yamur yaar. Uyannca ruhunda bir huzursuzluk hisseder. Srekli olarak annesinin fahielik yapt yllar hatrlar. Annesi fakirlik nedeniyle bu yola girmi, Hasan da yllarca bu yzden aalanmtr. Hasan, oruh Vadisindeki on be yal kadn zihninden geirir. ocukluunda yaadklarnn
324

Orhan Yldrm, oruh Seni Lanetliyor: Bir Katilin Anatomisi, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2004.

464

cn yal insanlardan almaya karar verir. Yal bir kadn takip eder ve evine girer. Yastkla kadn boup ldrr, ardndan cesedine tecavz eder. Ertesi gn de kadnn cenaze trenine katlr. Cinayetlerine devam eder. Fahriye Teyze adl bir kadn ldrr. Kimse kadnn ldn anlamaynca ertesi gn eve tekrar girip cesedine tecavz eder. Cinayetlere ilk balad gnden sonra yl geer ama Hasan yine yakalanamaz. Bir gn komusu Muratn annesi Aye Teyzeye tecavz eder, kadn bomaya kalkar. ldn sanarak brakr. Ancak Aye Teyze lmez ve jandarmay arayp Hasan hakknda bilgi verir, ardndan utan iinde yaamak istemeyerek kendini oruha atar. Hasan toplam 13 kiiyi ldrmtr. Jandarma onu yakalar ve Hasan mr boyu hapis cezas alr. oruh Seni Lanetliyor birok cinayet olayna yer vermesine ramen bir polisiye roman deildir. Polisiye romanda, ilenen cinayetlerin nasl zld nemlidir. Bu nedenle katilin geride brakt izler, dedektif ya da onun muadili olan kiinin bu delilleri nasl deerlendirdii nem kazanr. Bu romanda ise cinayetin nasl zld deil katilin psikolojisi ve yaratt vahet anlatlmaktadr. Dolaysyla bir korku romandr. oruh Seni Lanetliyorda korkunun kayna okurun gzleri nndedir. Herhangi bir gizem yer almaz. Okuyucu insanlar neyin korkuttuunu merak etmez, nk en bandan itibaren Hasann cinayetlerine tank olur. Korku unsuru bir gizeme dayanmaynca geriye cinayetlerin kendisi kalmaktadr. Bu nedenle romanda, ilkinden itibaren cinayetlerin ileni tarz, bu srada Hasann ortaya koyduu vahet ne kar. Seri katilleri anlatan eserlerde ocuklukta yaanan cinsel istismar konusu ska ilenir. Hasann kendisi cinsel istismara uramasa da annesinin yaadklar onu derinden etkilemitir. Hasann annesi o daha kkken fakirlik nedeniyle fuhu yapmaya balamtr. Bu nedenle btn hayat boyunca insanlar Hasandan uzak durmu, ona i vermemitir. Tipik bir seri katili harekete geiren duygular genellikle g, stat ve tannma isteidir325. Hasan harekete geiren duygu, kendisini ezen, hor gren topluma kar gl olma isteidir. Annesinin kabahatinin cezasn eken Hasan bir gn tm bu olanlara isyan etmitir. Ancak bu deiim belirli bir srele
325

Paul Wells, The Horror Genre: from Beelzebub to Blair Witch, Londra, Wallflower Press, 2004, bs. 3, s. 14.

465

deil birdenbire yaanmtr. Hasan temiz duygulara, tertemiz bir ruha ve azimli bir kalbe sahipti, fakat dayanabilecei son noktaya kadar dayanm ve artk direncini kaybetmiti. Artk eytan Hasann ruhundayd326 Hasan tm hayat boyunca yaad ezikliin sonucunda istemeden ruhunu eytana vermitir. Bundan sonra eytan onun intikam almasn salayacaktr. eytan onun bedeninin haricinde ruhunu tepeden trnaa deitirmi, ktlkleri ilke edinmi, ruhundaki karamsarla engel olamayacak kadar zayflatmt iradesini.327 eytan, onu, annesinin vcudunu satmasnn sorumlusu olarak grd insanlar cezalandrmas iin harekete geirir. Hasann ani deiiminden sonra romana dehet dolu bir atmosfer hkim olmaya balar. Hasann cinayetleri ayrntl olarak anlatlr. lk cinayetini yal bir kadn yastkla boarak ileyen Hasan hrsn alamaz. indeki yllarca birikmi olan intikam hissi onu ynlendirmektedir. Bu nedenle daha aalayc, kin dolu bir eyleme giriir; lm kadna tecavz eder. Romandaki en byk korku ve dehet unsuru bu sahneden itibaren l sevicilik(Nekrofili)tir. Sradan insanlarn tamam iin dehetin en u rneklerinden biri olan l sevicilik korku edebiyat iin nemli bir dehet esidir. Hasann cesede tecavz sahnesi ayrntl biimde anlatlr.
Seks ve arzu dolu bedeniyle yal bayann scakl kaybolmadan, kan damarlarndan ekilmeye balamadan nce onunla ilikiye girmeye balad. kard iniltiler onu ele vermeye hazrd, fakat evin yakn mesafesinde baka bir ev yoktu. Yal bayan kontrole gelebilecek bir akrabas dahi Yaklak bir saat yal bayann l vcuduna Allahtan korkmadan, insanlndan utanmadan, vahice, sapka tecavz ediyor, sessiz iniltileriyle kinini, nefretini kusuyor, eytann ua oluyordu. indeki fke kaybolmamt hala. Hrsn alamyordu. Ne yapmas gerekliydi ki iindeki hrs dindirebilsin. Gzleri akta kalan yal bayann suratna amarlar indirmeye balad. indeki hrs dindirinceye kadar amarlar birbiri ardnca sralyordu.328

Hasan ertesi gn kadnn cenaze trenine katlr. nsanlarn fkesini ve kederini grerek zevk alr. l bir kadna tecavz sahnesi yeterince dehet doludur. Sahne, okurun gerilmesini, Hasana nefret duymasn salar. Normal d bir eylem araclyla yazar en u korkular harekete geirmeye alr. Hibir sradan insann aklna gelmeyecek olan l sevicilik dehet yaratt gibi insann merhamet ve fke
326

Orhan Yldrm, oruh Seni Lanetliyor: Bir Katilin Anatomisi, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2004, s. 12. 327 A. g. e., s. 29. 328 A. g. e., s. 40.

466

duygularn da harekete geirir. Okur, yal bir kadnn cesedine yaplan bu trden bir muameleyi kabul edemez. Yazar daha batan bu merhamet duygusunu ne karp, tepkiyi arttrmay planlamtr. Sradan tm okuyucularn bu duygularnn harekete geecei kesindir. Dolaysyla roman bir yandan ortaya koyduu deheti, bir yandan da bundan kaynaklanan merhamet ve kini kullanarak okuyucuyu cezbeder. Daha sonraki cinayetlerden birinde de yazar, kurbann duygularn aktarr. Hasan, Emine Teyzeye saldrr, onu ldrrken Emine Teyzenin yaad duygular okurun nne serilir.
Olacak gibi deildi. Birka gn evvel ok susad iin su verdii insan sapkt. Gzlerine inanmak istemiyordu. Emine teyzenin iliklerine kadar iledii lm korkusunu azna geirilen tlbent ve kollarna balanan atlet hissettiriyordu. Barmak istese baramaz, kamak istese kaamazd. Ge kalm phelerin yenilgisini yayordu emine teyze. leceini bile bile yal kalbinin atn srdryordu zor bela. Sapn rktc davranlarndan ylesine korkmutu ki neredeyse kalbi duracakt. leceini hissederek yaamas ne kadar ac bir durumdu. Hele ldkten sonra vcuduna tecavz edileceini bilmek329

Kurbann hisleri Hasann eylemlerinin anlatmndan daha korkutucudur. Okuyucu, otomatik olarak kendini kurbann yannda konumlandrd iin onun hissettiklerine ortak olur. Bylece ortaya kan dehet hissi daha da iddetlenir. lerleyen sahnelerde Hasan, Fahriye Teyzeye tecavz eder. Kadnn ld kimse tarafndan fark edilmez. Hasan ertesi gn tekrar eve girer ve ceset kokular arasnda kadna tecavz eder. Hasann tm eylemleri insanlk d ve sapka olduu iin okur da romandaki halk gibi artk isyan eder. Hasann en ar ekilde cezalandrlmasn ister. Bu aamadan itibaren korku roman, tepkileri zerinde toplayan Hasann cezalandrlmas iin gerekli ortam hazrlamaya balar. Okuyucunun bu beklentisi ihmal edilemez, nk popler roman okuyucunun hisleri ile bark olmak zorundadr. Sonunda Hasan yine kendi yapt bir hata sonucu yakalanr. Aslnda yaptklarna karlk olduka hafif kalan ancak kanuni lde en ar cezay alr.

329

A. g. e., s. 105.

467

Korku roman okuyanlarn bu eserleri gerek dnyadaki dehetten uzaklamak iin bir ara olarak kulland farkl yazarlar tarafndan belirtilmitir. Tre ilikin inceleme yapanlarn deindii bir dier nokta ise korku romanlarnn, okuyucu iin gvenli bir ortam yaratt, okuyucunun, bu eserler araclyla, korku hissini, kendini tehlikeye atmadan yaabildiidir330. oruh Seni Lanetliyor da gerek dnyada az sayda da olsa rnekleri grlen bir eylemler dizisini konu ederek okuyucuyu sarsm, onun korku romanndan beklentilerine en u konulardan biriyle cevap vermitir. Cinayet ve zellikle l sevicilik her toplumda nefretle karlanan durumlar olduu iin yazar okuyucunun bu hislerini harekete geirerek romann beenilmesini salamaya alr. Dehet sonuta beeniye dnr. Okuyucu sradan hayat ierisinde genellikle unuttuu korku hissini roman sayesinde yeniden yaar. Okuyucu bir korku deneyimi yaar ancak bu srada gvende olduunu bilir. Bylece korku, elence arac haline gelmitir. Bu zellikleri nedeniyle oruh Seni Lanetliyor ok baarl korku romanlarmzdan biridir. Hem korku edebiyatmza yeni bir konu kazandrm, hem de korkuyu gayet canl biimde okuyucuya aktarabilmitir. Hikmet Hkmenolunun yazd Kar Kuyusu331 sradan hayat ierisindeki korkutucu olaylar ileyen bir baka eserdir. Romann anlatcs olan Nurun bandan geen garip ve rpertici olaylar sonuta srpriz bir yne gider ve mutlu sona erer. Romann anlatcs Nur, Beyolunda bir tak dkkn aar. Bir sre sonra st katta oturan Melike Hanmla tanr. Daha sonra eczac Saadet Hanmdan, Melike Hanmn akl hastas olan bir olu olduunu renir. Nuri adndaki bu gen, kklnden beri mahallede sevilmemekte ve uursuzluk kayna olarak grlmektedir. Tibet ve Nur, Nuri hakknda bilgi toplamak iin Nurinin bykbabas Vedat Beyin evine gider. Vedat Bey, Melike ile evlenen olu Fuatn lmeden nce yazd bir mektubu ona okutur. Fuat, yllar nce Melikeyi, henz bebek olan Nuriyi kusturmaya alrken grmtr. Sonraki gnlerde Melikeyi takip etmi ve onu, ocuun kafasna poet geirip havasz brakmaya alrken yakalamtr. Bu

330

Becky Siegel Spratford, Tammy Hennigh Clausen, The Horror Readers Advisory: The Librarian Guide to Vampires, Killer Tomatoes, and Haunted Houses, Chicago, American Library Association, 2004, s. 11. 331 Hikmet Hkmenolu, Kar Kuyusu, stanbul, Everest Yay., 2005.

468

nedenle Fuat kendini sulamtr. Melikenin onu kskand iin bunlar yaptn dnerek intihar etmitir. Bunlar rendikten sonraki gnlerden birinde Melike Hanm, Nuru bayltarak evine getirir. Olu Nuriyi de Nura verdii ilala uyutup evde yangn kararak kaar. Tibet ve itfaiyeciler ikisini de kurtarr. Melike Hanma ait olduu sanlan bir ceset Eminnnde bulunur. Nuri, Vedat Beyin evinde yaamaya balar. Kar Kuyusu ok sradan olaylarla balar. Nur tak dkkn atktan sonra burann sorunlaryla urar, bir yandan da sevgilisi Tibetle ilikisini dzene koymaya almaktadr. Bu aamada dkkn tabelas zerine tnemi olan karga Nurun dikkatini eker. Uursuzluun, ktln sembollerinden biri olan karga, kt eyler olacana dair okuyucuya verilmi bir mesajdr. Ayn zamanda gerilimin balayacann iaretidir. Roman ilerledike ikinci ve nc kargalar da gelerek tabela zerine tnerler. Kargalar nedeniyle okuyucu nce doast kimi olaylarn gereklemesini bekler. Ancak bunun yerine gnlk gereklerin oluturduu bir korku atmosferi ile karlar. Nur, dkkn at ilk gnlerde Melike Hanm tarafndan ok ge saatlere kalmamas konusunda uyarlr. Bu olay, Nuru olduu gibi okuyucuyu da meraklandrmaya ynelik bir admdr. Sonraki gnlerde bu uyarya uymaya alan Nur yine de bir akam ge saatte dkknn kapatr ve bu srada onu ok korkutan bir ses duyar. Bu bir kpek hrltsdr.
Biraz nce midemin zerinde hissettiim rperti omurgamdan ense kkme kadar trmand ve ayaklarm bir anda kaskat kesildi. Olduum yerde kalakaldm. Biri yolun ortasnda duruyordu. Bana dnkt ama yz montunun balnn iinde kaybolduu iin neye benzediini seemiyordum. Batan aa siyahlar ierisindeydi. zerindeki siyah mont yamurdan srl sklam olmutu ve siyah bir ylann derisi gibi parlyordu. Uzun kollar iki yannda aa sarkyordu. Sanki rzgrn iddetinden ayakta duramyormu gibi ar ar ne arkaya sallanyordu. Yannda da boyu beline kadar gelen siyah bir kpek vard. Kpein kan krmzs gzleri karanlkta alev alev yanyordu. Adamn gzlerini gremiyordum, ama ikisinin de beni seyrettiklerinden emindim.332

332

A. g. e., s. 32, 34.

469

Nurun karsna kan kiinin yaratt dehetin nedeni aslnda hibir ey yapmamasdr. Sadece hareketsiz biimde durmas Nurun iindeki korkular harekete geirmeye yetmitir.
Korku ve gerilim romanlarnda tirildememizi salayan hikyesi deil, yazarn yaratt atmosferdir. Kar Kuyusu'nun asl baars stikll Caddesi'nin karanlk sokaklarn, eski apartmanlarn, insanlarn evrelerindeki her eyi kapsayan anonimleen korkularn ok iyi kullanmasnda. Roman kahraman da kendisine ynelik ak bir tehdit olup olmadn bilmeksizin, yabanc bir siluetten korkmaktadr. Bu aslnda metropol hayatnn yaratt bir korkudur.333

Nur, ehir hayatnn kendine zg korkutucu yanlarn renmitir. Sokaklarda gezen, insanlara her trl ktl yapabilecek kiilerin var olduu bilgisini bylesi bir durumda hatrlayarak kendini bu psikolojiye kaptrr. Daha sonra ise bu kiinin Nuri olduunu renecektir. Nurinin geceleri kpeiyle beraber Beyolunun arka sokaklarnda gezdiini renince korkusu daha da artar. Nuri hakknda korkun sylentiler ortalkta dolamaktadr. nsanlar kpeine paralatt anlatlmaktadr. Bu nedenle Nur daha dikkatli olmaya karar verir. Daha sonralar ise Nur, Nuri hakknda baka bilgiler edinir. Nuri kklnden beri mahallede sevilmemekte ve uursuzluk kayna olarak grlmektedir. Nuri ocukluunda sk sk nefesi kesildii iin srekli oksijen maskesi takm ve serumla beslenmitir. Romann bu aamasnda toplumdaki korkularn kaynana dair retici bir durum ortaya kmaktadr. Nurinin kklnden beri farkl olmas insanlarn onunla iliki kurmak istememelerine neden olmutur. Oksijen maskesi takan, srekli hastanelere gtrlen bu ocuk toplum tarafndan garipsenmitir. Sonralar baz tesadf olaylar, Nurinin bu garip imajnn uursuzluk sulamasyla ile btnlemesine neden olmutur. Nuri kkken, temizliki Glbahar onlarn evlerinin camndan dp lr. Mahalleli Nurinin yukardan soukkanllkla olay izlediini grnce onun bu ite parma olduuna inanmtr. Mahalleli anlamad, kendisine garip gelen, farkl olandan korkmu ve onu dlamtr. Mahalleye yeni tanan herkese bu korku bulam bylece Nuri yalnz
333

A. mer Trke, Korkuyu ok Sevdik Ama Az rettik, Radikal Gazetesi Kitap Eki, 18 Kasm 2005. evrimii: http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=4558 Eriim Tarihi: 22 Ocak 2008.

470

bir ocuk olarak bymtr. Dolaysyla korkunun kayna yine bilinmeyendir. Mahalleli bilmedii bir durumu anlamaya almam sadece korkmutur. Romanda Nurinin sesine de yer verilmitir. Herkesin korkutucu bir kiilik olarak tand Nuri kendisine ayrlan blmde aslnda ne kadar iyi niyetli biri olduunu gsterir. Dardan bakanlarn korktuu Nuri i dnyasnda hep yalnzlk yaayan, insanlar da hayvanlar da seven bir gentir. Nur ise Nuri ve kpeinden korktuu geceden sonra baka trl korkular da yaar. Bir gn ok iddetli kar yaar. Nur evine gidemez ve Melike Hanma snr. Gece uyandnda plak olduunu fark eder. lala uyutulup tecavz edildiinden phelenir. Doktora gider ama bir sonuca varamaz. Nur bana gelen bu olaydan da ok etkilenir. Artk kendi bilincinden de phe etmeye balar. Neden plak olduunu, neden olan biteni hatrlayamadn sorgular. Tpk mahalleli gibi, bilinmeyen, aklayamad gizemli olaylar onu korkutmaktadr. Nurun bu korkudan kurtulmas, ancak romann sonunda gerei renmesiyle mmkn olur. Melike Hanm onu baladnda bu olayn asl yzn ona anlatr. Nur, Melike Hanm tarafndan ilala uyutulmu ve sonra rlplak soyulmutur. Ardndan Melike Hanm, olu Nuriyi getirip Nura tecavz etmesini istemi ancak Nuri buna yanamamtr. Romanda en korkutucu olan, en etkileyici blm Melike Hanmn ocuuna yapt ikencelerin ortaya kt sahnedir. Kar Kuyusunu zel yapan da bir annenin yllar boyunca ocuuna ikence yaptn anlatmasdr. oruh Seni Lanetliyor romannda grlen insanlk d durum burada da okuyucunun karsna kar. Melike Hanm yllarca ocuunun hasta olduunu syleyerek onu ilaca bomutur. Aslnda ocuun hasta olmasnn nedeni kendisinin yapt eylemlerdir. Srekli olarak poetle ocuun nefesini kesmi bu nedenle Nuride nefesinin kesildii hissi olumutur. Nuri srekli olarak dier ocuklardan ayr tutulmu, yllarca pencereden onlar izleyerek bymtr. Kar Kuyusunda anlk korku ile genel dehet duygusu bir arada ilenmitir. Nurun yaad olaylar anlk korkular oluturur. Nur, yabancs olduu bir mahalledeki olaylardan dolay anlk korkular yaar. Melike Hanmn oluna yaptklar ise okuyucunun dehete kaplmasna neden olur. Roman boyunca Melike Hanm gizemli tavrlar ile pheleri zerinde toplar ancak romann sonuna kadar onun dehet veren srr gizli kalr. Roman bu sayede ok edici bir sona kavuur. Melike Hanmn Nur ve Nuriyi ldrme abas korku atmosferinin merak duygusu 471

ile desteklenmesini salar. Okuyucu bu kiiliklerin bana neler geleceini merak eder, kurutulup kurtulamayacaklarna dair dnceler retir. Roman korku edebiyat rnlerinin ounda olduu gibi her eyin normale dnd, anormal olann devre d kald bir dnya ile sona erer. Gnlk hayatta normal olan sonunda zaferi kazanr. Mutlu sona ulalmtr.

d. eytani Gcn Savunucular

Modern korku romannn ilk rneklerinden biri Bram Stoker tarafndan yazlan ve Kont Drakulann hayatn anlatan eseridir. Drakula ile beraber vampirler korku edebiyatnn en vazgeilmez paralarndan olmutur. Kont Drakula yirminci yzyln en ok bilinen vampiridir. Hayatn anlatan yzlerce film ve roman retilmitir. Korku edebiyatnda Drakula, vampir olmasnn yannda, ktln en byk temsilcilerinden biri olarak gsterilmitir. Trkede de vampirlerin temel kiilik olduu baz romanlar yazld daha nceki blmlerde anlatlmtr. Erkut Deraln yazd Kt l334 adl roman, Drakula efsanesini fakl biimde devam ettiren yanyla korku edebiyatmzdaki ilgin rneklerden biridir. Roman Drakulann kendisini deil onun iskeletinden yardm uman takipilerini konu almaktadr. Eserin balangc olan 18 ubat 1997 gecesi Ilona Sorescu adl bir kadn Karakydeki Bankalar Caddesinde kaldrm kazmaya alrken polis tarafndan gzaltna alnr. Daha sonra serbest braklan Ilona, TVye kar ve ok az Trkesi ile artk zamann geldiini byk felaketler olacan syler. Ilona daha sonra ldrlm olarak bulunur. Olayn arkasnda Yeryz Krall adl eski bir tarikat vardr. Tarikatn amac, Fatih devrinde ldrlen, Kont Drakula olarak da bilinen Kazkl Voyvodann vcudu ile ban bir araya getirip eytann hkim olduu bir a balatmaktr. nana gre Kont Drakulann ba kesildikten sonra Voyvoda Caddesine gmlm, vcudu ise Romanyada kalmtr. Tarikatlar, Kutsal Beden dedikleri vcudu Trkiyeye getirir. Sayat adl zek zrl bir gen de zihninde konutuu Kara Adam araclyla bu plandan haberdar olur. Ancak evresindekiler ona inanmaz. Bu srada Ilonay gzaltna alan polis komiseri Arif Serdar, sahaf ve romanc Mehmet Suveren ve inan tarihi aratrmacs olan Ulvi adl arkadalar olaylar aratrmaya balar. Dnyann her yerinde insanlar satanist ayinler yapmaya balamtr. Ayrca toplu intihar vakalar da artmtr.
334

Erkut Deral, Kt l, stanbul, Okuyan Us Yay., 2004, bs.2.

472

Sayat, kutsal ayinin yaplaca yere gidince tarikat lideri Vinea onu ieri aldrr. Ayrca tarikatlar Mehmet Suvereni de karp ayinin yaplaca Voyvoda caddesindeki binaya getirirler. Gece yars tarikatlar dualar eliinde Drakulann kafatas ve vcudunu bir araya getirirler ancak hibir ey olmaz. Bu srada Arif ve Ulvi polislerle gelerek onlarn yakalanmasn salar. Romanda korku atmosferi Sayatn yaadklar ile balar. Zek zrl ve obez olan Sayat, babas ile yaayan bir gentir. Aslen Alaehir yani ncilde ad geen Philedelphial olan Sayat ve babas stanbulda yaamaktadr. Sayat, Kara Adam dedii gizemli gle zihinsel balant kurar ve onun kt amalar olduunu renir. Daha sonra papazdan ve ncilden Philedelphiallarn Allahn emanetini koruma grevleri olduunu renir ve bu konuyu aratrmaya balar. Bu srada srekli olarak Kara Adamla konumakta onun yayd korkuyu iinde hissetmektedir. Ancak inanlar nedeniyle geri ekilmez, Kara Adamn szlerine aldrmadan onun ktln engelleme abalarna devam eder. Sadece sezgileri ile tarikatn yapmak istedii ktlkten haberdar olur. Voyvoda Caddesindeki tarikat yelerinin ilettii Keans Sigorta nne gelip Kara Adama ondan korkmadn syler. Bu srada orada grd Mehmet Suverenin de kendisi gibi Tanr tarafndan gnderilen ahitlerden biri olduunu dnerek onu takibe alr. Sayat bu sayede Mehmet ve dier iki arkadayla tanr. Drakulann kafatas ile bedeninin bir araya getirilecei, romann ilerleyen sayfalarnda ortaya kar. Ancak bundan nce gizemli ayinler, korkutucu iler yapan bir tarikatn varl gerilimi arttrr. Tarikat sapkn ayinler yapmaktadr. Bir ayinde kadnl erkekli bir grup toplanr ve rahip olan kii Yeryz Kralnn geleceinden bahseder. sann ismini andnda tm yeler lanet ederler. Ardndan rahip, Kraln Kadn dedii bir kadnn idrarn yelerin zerine serper. Bram Stokern yazd Dracula, gnlk hayatta bastrlan isteklerden ve gnah kavramndan bamszlama yoluyla elde edilen zevk zerine kuruludur335. Vampirler insani dzeni ihlal ederek dehet yaratrlar ve bunun salad psikolojik ortamda kendi zevklerini tatmin ederler. Kt lde tarikatlarn Hz. saya ynelik tutumlar da Dracula romanndaki gnah hevesini yeniden okuyucunun karsna karr. Bu sefer Drakulann takipileri ondan rendikleri araclyla gnah ilemektedir. Tarikat yelerinin kadnl, erkekli dzenledikleri ayin ise

335

Glennis Byron, Dracula: Bram Stoker, New York, St. Martins Press, 1999, s. 3.

473

vampirlerin cinsel isteklerine gnderme yapmaktadr. Ayin srasnda yeler hem dini anlaylara kar kar hem de sosyal deerlere aykr davranlarla kendilerini toplumdan soyutlarlar. Bylece tarikat iinde, dardaki hayata kar kmann getirdii bir birliktelik meydana gelmitir. Roman, sapkn Yeryz Krall tarikatnn faaliyetleri zerine kurulmutur ancak sadece onlarn yks anlatlmaz. Mehmet, Arif Serdar ve Ulvi sk sk toplanp Avrupadaki batl inanlar ve dini konular hakknda konuurlar. Yazarn bu konuda geni aratrma yapt hemen anlalmaktadr. arkadan konumalar araclyla, kzgz bitkisinin Avrupa cad kltrndeki yerinden, eski Yunandaki insanst varlklara, Hristiyanlktaki Demon inancndan stanbul efsanelerine kadar farkl kltrlerdeki doastne dair inanlar aktarlr. Tarih boyunca birok olaya neden olan bu inanlar anlatldka romandaki korku atmosferi gelimeye balar. Tarikatn ok korkun bir amac olduunu sezen okuyucu bunun gerilimini hissetmeye balar. Roman, her sayfada, gerekletirilecek olan korkutucu eyleme dair ipular vererek ilerler. Romanda arkadan konumalar araclyla insanlarn tarih boyunca ok farkl inanlarla kurtarclar bekledikleri ifade edilir. Bu bekleyi srasnda halklar, inanlarn ayakta tutmak amacyla, cadlar olduu gibi birok grubu kendilerine dman olarak semilerdir. Tarih boyunca akl d gibi grnen pek ok inan, bireyleri ve toplumlar etkilemitir. Milenyumun bitiiyle birlikte kyametin kopaca inanc ortaya km ve bunun aslsz olduu sonradan ortaya kmtr. Bu ynden bakldnda akl ve akl d olan her zaman i ie yaamtr. Farkl dnemlerde birbirlerine baskn gelen bu iki yaklam arasndaki eliki korkuyu dourmutur. Gotik romann ilk kt dnemde modernizmin aklclnn yaratt korku, youn biimde romanlara konu olurken, sonralar bilinmeyenden duyulan korku romanlarda baskn hale gelmitir. Bilinmeyen, Lewis ve Radcliffe ayrmnda olduu gibi kimi zaman mantkla aklanm, kimi zaman ise olduu haliyle braklmtr. Kt lde, tarikatlarn 1600l yllardan beri Drakulay yeniden bedene kavuturup, kendilerini kurtarmas iin altklar grlmektedir. Tarikatlar benzer tm anlaylar gibi yzyllar boyunca bu inan hep ileri bir tarihe erteleyerek mritlerini oyalayabilmitir. Tarikatlarn bu korkun eyleminin yeri de okuyucu iin merak konusudur. ncile gre sa ve eytan arasndaki sava Byk Kentte balayacaktr. Kimi 474

aratrmaclar yedi tepeli bu kentin Roma olduunu sylerken, kimileri stanbul olduunda srar etmektedir. Tarikatlar ise sonunda stanbulda karar klmlardr. Kt lde korku atmosferinin en keskinletii nokta tarikatlarn asl ayinlerini yaptklar sahnedir. Btn roman boyunca, okuyucu da tarikatlar gibi bu ayine hazrlanmtr. Son sahnede saat gece yarsn gsterirken tarikat lideri Viena, Voyvoda Caddesinde bulup iki yzyldr sakladklar kafatas ile iskeleti birletirir. Ancak sonu, romanda anlatlan dier inanlar gibi hsrandr. Korku dolu tm yk mantkl bir sonuca ular. Tarikatlarn beklentilerine ramen yzyllar nce lm birinin bedeni tekrar canlanmayacaktr. Bu inancn yaratt korku normal hayata dnlerek sonlandrlr.

e. Korku Romanlarnda Bilim Kurgu Unsurlar

Popler edebiyat, zaman ierisinde alt trler arasnda geilerin, etkilenmelerin yaand bir alandr. Bilim kurgu eserlerde fantastik kurgular kullanlabilirken, polisiye romanlarda gotik meknlar yer alabilmektedir. Batl korku edebiyat rnlerinde de bilim kurgunun sklkla kullanld grlmektedir. Bu karmla birlikte korku romancl saf bilimin bir korku nesnesi haline gelebileceini anlatmaktadr. Korku romanlarnn bilimi korku kayna olarak gstermesi okuyucunun gnlk endielerine seslenmektedir. Modern insan bir yandan bilimin getirdii avantajlardan yararlanrken bir yandan da bilimin dourduu sorunlarla boumaktadr. Bilim adamlarnn kimi zaman istemeden yol at olaylar modern bireyin bilime olan gvenini sarsmakta ve korkuya kaplmasna neden olmaktadr. Modernizmin balangcndan itibaren bilim insanl kurtaracak bir yol olarak grlmtr. Ancak ayn srete bilim, hrsl insanlarn ve lkelerin, g ve para isteklerine ulamalarnn arac olarak da kullanlmtr. kinci Dnya Sava srasnda kullanlan atom bombalar ile yz binlerce insann bir anda lmesi bu tarihten sonra bilimin imajnn derin biimde sarslmasna neden olmutur. Tm bu olaylara gnlk olarak ahit olan modern okuyucularn korku kaynaklarndan biri de bilim ve onu reten bilim adamlar olmutur. Korku edebiyatnda sapkn bilim adamlarnn sklkla canlanmasnn nedeni de toplumda yaygn olan bu korkudur. Yakn dnem korku edebiyatmzda bilim kurgudan faydalnlan eserler de verilmitir. Erdem Katrcolunun yazd Ylann Azndaki Ot336 adl roman bilim
336

Erdem Katrcolu, Ylann Azndaki Ot, stanbul, e Yaynlar, 2006, bs. 3.

475

kurgu-korku ibirliinin rneklerindendir. Ylann Azndaki Otda bilincin baka bedenlere aktarlmas konusu ilenmektedir. Anlatlan olaylarn arkasnda bilim almalar vardr. Ancak romanda, bilim kurgu korkularn k noktasn oluturmu, daha ileri gitmemitir. Romana asl rengini veren gelime bilimsel deneyin yaratt korkudur. Roman, kahramanlarnn yaad psikolojik durumlar nedeniyle, korku edebiyat iinde ele alnmtr. Romann kahramanlarndan olan 60 yandaki Selim Bursada yaamaktadr. Selim, ilkokuldan beri arkada olan Hamdinin Bursaya gelmesi zerine evini onunla paylamaya karar verir. Beyin cerrah olan Hamdi, almalarnda kullanaca ara gereleri de getirerek eve yerleir. Hamdi, yllar nce, bir kadnla, sadece ocuk evlat edinebilmek amacyla evlenmi, Blent adl ocuu evlat edindikten sonra ise karsndan boanmtr. Blenti daha sonra Amerikaya gtrmtr. Hamdi, Selime kendi yapt almalarla lm yendiini, insanlarn yzlerce yl yaayabileceini syler. Bunun ruh gnden farkl olduunu anlatr. Bir gn Selim kalp krizi geirir. Hastanede iken Hamdinin daha nceleri kar kt beden deitirme fikrine scak bakmaya balar. Hamdiye almalarnda yardmc olan ve ayn yalardaki Japon bilim adam Misuki ile ngiliz Miss Julie Trkiyeye gelirler. Bir sre sonra Selimin hastabakcs olan Azeri asll Zeynep ortadan kaybolur. Birka gn sonra ortaya ktnda artk Trke bilmemektedir. Hamdi, Julienin zihninin Zeynepe aktarldn syler. Blent ABDden geldikten sonra Hamdi, Selimi bayltr. Selim kendine geldiinde Blentin gen bedeninde olduunu grr. Bir sre sonra Selim kendisine ait olmayan anlar hatrlamaya balar. Julie de Zeynep gibi Azerice konumaya balamtr. Bu arada Hamdi de deneyler yaparken yedi kiiyi ldrmtr. Selim yaplann insanlk d olduunu sylemeye balaynca Hamdi onu balar. Ancak Zeynepin yardmyla kurtulur. Polise haber vermek iin evden ktklar gecenin tarihi 17 Austos 1999dur. Deprem olduunda ev yklr. Hamdi ve Misuki lr. Aradan iki yl getiinde Zeynep ve Selim evlenmi ve Hamdi adnda bir ocuklar olmutur. Ylann Azndaki Ot adl eserde anlk korkular yerine olaylarn genel bir korku atmosferi hkimdir. Sradan bir yaam sren, karsn topraa verdikten sonra

476

kendi lmn bekleyen Selimin tm hayat aklna hi gelmeyecek biimde deiir. Bu deiimle birlikte korku dolu bir ortam kendini gsterir. Selim, Hamdinin yeniden bedenlenme konusundaki dncelerini balangta dikkate almaz. O, dier insanlar gibi yaayp lmenin daha doru olduunu dnmektedir. Bu tr bilimsel almalarn riskli olduunu da grmektedir. Ayrca edinilecek yeni bedenin ilk sahibinin bu ilem sonrasnda yok olacan dolaysyla aslnda bir cinayet ileneceini savunur. Selim, Hamdi ile bu konular zerine tartrken aklna H. G. Wellsin Doktor Moreaunun Adas adl roman gelir. Dr. Moreau da deneyler yapt adada hayvanlarla insanlarn uzuvlarn birletirip yeni yaratklar retmi, bu srada byk bir vahet grnts olumutur. Hamdinin o sralarda kedi, kpeklerle yapt deneyler de bu ekilde sonulanmakta, ok sayda hayvan berbat bir ekilde lmektedir. Selimin kar kna ramen Hamdi saf bilimsel bir ilgiyle olaylar deerlendirmektedir. Onun iin baz hayvan ya da insanlarn lmesi nemli deildir. nemli olan bilimsel gelimedir. Hamdi dncelerini yle savunur:
Selim, bu romanda Doktor Moreau kimsenin o zamana kadar yapmad baz deneylere hayatn adyor. nemli olan bu Cesaretle ilk adm atmak Doktor Moreau kukusuz bir sr de yanl yapmtr. rnein, senin de sylediin gibi pisi pisine lmesi Onun yerinde ben olsam lmezdim ve deneylerimi yarm brakmazdm337

Hamdinin bu konudaki kararll daha sonra gerekleecek olan dehetin iaretidir. Selim ne kadar dinden, insani deerlerden bahsetse de Hamdi iin aslolan bilimsel almalardr. Bu uurda her eyi gze almtr. Hamdinin tavr 19. yzyl bilim adamlarnn kat pozitivizmini andrmaktadr. Dnyada bilimin hkim olduu bir yaam kurmak isteyen bilim adamlar kat maddeci bir gr savunurken geleneksel olan her eyi reddetmilerdir. Hamdi de bu dncelerini hayata geirmek iin her trl eyleme hazr bir bilim adamdr. Ylann Azndaki Ot, sapkn bilimsel anlay sonucu ortaya kan deheti ortaya koymaktadr. Romanda ortaya kacak dehete dair yaplan bu hazrln ardndan Selimin kalp krizi geirmesi sonras dncelerinin deiimine yer verilir. Selim hastaneden
337

A. g. e., s. 30.

477

geldikten sonra Blent ve Zeynepin genliklerine imrenir ve Hamdinin hakl olabileceine dair kukulara kaplr. Henz lmeye hazr olmadn, dier genler gibi dinamik biimde hayatn yaamak istediini dnmektedir. Selim, bir gn uyanp aynaya baktnda bu yndeki kararn eski arkada Hamdi tarafndan verilmi olduunu grr. Byk bir korkuya kaplr. Selim artk Blentin bedeninde olduunu anlamtr. Bu grnt onu karmak duygular iine sokar. Bir yandan gen diri bir bedene sahip olmaktan holanrken, bir yandan da altm yldr iinde yaad asl bedenini zler.
Vicdanmn tm direnmesine ramen iimde eytani bir mutluluk vard Cesedime durmu, bakyor bakyordum. Hipnotize edilmi gibi cesedimin karsnda hareketsi durmaktaydm. Cesedimde bir giysi olarak yalnzca bir klot vard. Zayf, mumya gibi, sapsar bir beden. Gsmdeki ameliyat izi bende garip bir irenme hissi uyandrmt. enem balanm fakat gz kapaklarm ak kalmt. Baklarm tavana dikilmi gibiydi im baktka fena oluyordu. Kendi cesedini seyreden biri Olacak ey deil; byle garip bir olay kimse hayal bile edemez Barmak istiyorum, baramyorum; alamak geliyor iimden, alayamyorum338

Bu hisleri yaayan Selim daha sonra Hamdi ile birlikte kendi cesedini st kata tar. Selimin durumu dehetin farkl biimde yaanmasdr. Bu sahnede kan, vahet yoktur, ancak okuyucu, yabancs olduu, korkutucu olan bir durumla kar karyadr. Bir kiinin yeni bir bedene kavuabilmesi iin baka biri ldrlmtr. Bu ilem srasnda insani deerler tamamen unutulmu, her ey byk bir soukkanllkla yaplmtr. Okuyucuyu sarsan da onun gnlk hayatnda paylat deerlerin bu kadar kolaylkla yok edilebilmesidir. lerleyen sahnelerde ise Selim, yeni kimliiyle kendi cenaze trenine katlr, ocuklarnn kendisi iin aladklarna ahit olur. Hamdi bu soukkanl cinayetlerine daha sonra da devam eder. Birok kiiyi ldrr ve hepsini bilimsel nedenlere balar. Korkunun ak biimde ortaya kt bir baka sahne ise Selimin kars Suzann yeniden hayata dndrlme abasdr. Hamdi deneylerinde ilerleme salam, yaayan bedenlerin dnda uzun zaman nce lm olan insanlar da
338

A. g. e., s. 175.

478

hayata dndrebilecek bir aamaya gelmitir. Yllar nce Suzana k olan Hamdi onu hayata dndrp evlenmek ister. Selim bunun mmkn olmadn sylediinde Hamdi, Suzann kesik ban ona gsterir. Suzan ldnde evlerine gelen Hamdi herkesi uyku ilac ile uyuttuktan sonra Suzann kafasn kesmi ve kefene maket bir kafa koyarak kapatmtr. Selim, Suzanla tekrar bir araya geleceini dnrken Hamdi bu ilemi kendisi iin yapacan, Suzanla kendisinin evleneceini syler. Selim balangta buna kar ksa da farkl bir beden iinde olduu iin farkl bir hayat yaamaya karar verip teklifi kabul eder. Sonraki sahnelerde Selim, Blentin anlarn hatrlamaya balaynca korku atmosferi yeni bir aama kaydeder. Nedensiz yere ylanlardan korkmaya ve Araplar hatrlamaya balar. Daha sonra bu hatralarn kkken ailesi ile Libyada yaayan Blente ait olduunu renir. Blentin ailesi bir kazada lnce Hamdi onu evlat edinmitir. Ayn eyleri Julie de yaar. O da Zeynep gibi Azerice konumaya balar. Hamdi, bedenlerini aldklar kiilerin beyinlerine kaydolmu baz zelliklerin ortaya ktn syler ve bu durumu fazla nemsemez. Ancak bedenlerini deitirmi olan Selim ve Zeynep iin durum ayn deildir. Onlar yok olma korkusu yaamaya balarlar. Her ikisi de yeni bedenlerine geiin okunu ve ardndan mutluluunu yaadktan sonra bilinlerinin yava yava yok olmaya balad fark ederler. Dehet bir kere daha karlarna kmtr. Bu defa yaplabilecek bir ey de yoktur. nk kendi hatralarnn kaznd bedenleri gmlm, ie yaramaz hale gelmitir. Konusu itibariyle ok farkl bir alana deinen Ylann Azndaki Ot sradan insann bilimle yzlemesine, bu srada ortaya kan elikiye gndermeler yaparak korku atmosferini kurmutur. Gnlk, sradan hayatn, bilimsel bakla alt st olmas beraberinde bireyin daha nce olmayan korkularn getirmitir. Pozitif bilimler bir yandan insann hayatn kolaylatrrken br yandan geleneksel insan ilikilerine darbe vurmaktadr. Toplumlarn bu sknty en ok yaad zaman dilimi olan yirminci yzyl ve sonras bu korkunun her geen gn artmasna neden olmutur. zellikle dijital an balamas ile beraber cep telefonlar, internet gibi ileri teknoloji rnleri Selimin yaad korkuyu bireylerin tm yaamna yaymtr. Ylann Azndaki Ot insani deerlerden yoksun bilimsel anlayn nelere yol aabileceinin iyi rneklerindendir. Eserde ad anlan Doktor Moreaunun Adas adl roman da bu trden bir kaygnn ok uzun yllar nce olutuunu gstermektedir.

479

Bilim kurgu unsurlar ihtiva eden bir baka korku roman Kasabann Alt Gndr339. Levent Aslann eserinde bilim kurgu ok farkl biimde, uzayllar kullanlarak ilenmitir. Egede kk bir kasaba olan Poyrack sakin bir yerdir. Kasabadaki askeri birlik gizemli olaylar nedeniyle phe ekmektedir. Askeri birlie giri k geceleri yaplmaktadr. Bir gece bu birliin zerinde youn bir k belirir. Bu k kasabaya yaklanca rengi yeile dner. Elektrikler kesilir, cihazlar almaz. Sonraki gnlerde kular ve bcekler lmeye balar. nsanlarn vcutlarnda krmz renkli, sivilce benzeri kabarcklar oluur. Bu belirtileri gsteren insanlar evrelerindekileri ldrmeye balar. Askeri birlikte de, hastalanan askerler kuruna dizilir. etin, Sena, Suat, Leman adl ocuklar bakalaryla beraber kasabadan kamann yollarn aratrrlar. Askeri birlikte ise ok gizli bir proje zerinde allmaktadr. Sekiz yl nce sava uaklar bir uan daire drm ve uan dairenin iinde bir makine bulunmutur. Bilim adamlar bu makinenin bir nlama cihaz olduunu dnr ve deneyler yaparlar. Bir maymun ve be insan bu makine iinde atomlarna paralanm ve yok olmutur. retmen Nazan ve yanndaki ocuklar bir arabayla kasabadan kmak isterler ancak grnmeyen bir duvara arparak dururlar. Suat adl ocuk da vadide bir uan daire grr. Atahan, Suat ve dier kurtulanlar gizlice asker birlie girerler. Uzayllar bu srada hasta olan Nazann bedenini kullanarak iletiime geerler ve makineyi isterler. Anlattklarna gre geride iz brakmamak iin kasabaya zehirli gaz pskrtmler ve insanlar bunun sonucunda birbirini ldrmeye balamtr. Askeri birliin komutan Fevzi Tmer makineye bomba yerletirip uzayllara teslim eder. Uzay gemisi bir anda gzden kaybolur. Birka dakika sonra uzay gemisinin nland yerde infilak eder ve sesi dnyaya kadar ular. Nol Carroll tipik korku romanlarnda aamann olduunu belirtir. lk aama keiftir. Bu srete birey ya da bir grup insan, yaknlardaki dmann varln kefederler. Ancak onlarn bu keifleri zellikle devlet otoriteleri, polis ya da bilim adamlar tarafndan ciddiye alnmaz, phe ile karlanr. kinci aama dman varlnn dorulanmas zerine kuruludur. Dman olan yaratk ya da

339

Levent Aslan, Kasabann Alt Gn, stanbul, nklp Kitabevi, 2002.

480

yabanc varlklar bu srete g kazanr. Tehlikeyi ilk fark edenlerin dnda baka insanlar da iddialarn gerek olduunu anlar. Tehlike saan varlk mantkl biimde ele alnmaya balar. Karlama ksm ise nc aamay oluturmaktadr. nsanlar, yabanc varlkla mcadeleye giriirler. Sorunlarn zld ya da sonlandrld yer burasdr. nsanlar, byk kayplar vermelerine ramen, Jaws ya da Marsllar gibi varlklar yenilgiye uratrlar.340 Kasabann Alt Gnnde kefetme aamas sradan hayat manzaralar ile balar. Poyrackn skc, monoton hayat anlatlr. Kk kasabann sessiz atmosferi daha sonra dehet sahneleri ile bozulacaktr. Korku romanlarnda gerilimi arttrmann en iyi yollarndan biri sradan insanlarn ve meknlarn merkeze alnmasdr. Aksi takdirde, yani srekli olarak cinayetlerin ilendii, vahetin kol gezdii bir yerde korku eleri ok sradan grnecektir. Bu nedenle korkutucu olaylar sradan evrelerde ortaya karlarak daha etkili olmas salanr. Romann ilk sahnelerinde, kasabada, insanlar yaz scanda kavrulurlarken bir anda askeri birlik tarafndan gelen kla her ey deimeye balar. nsanlar daha nce grlmemi bir hastala yakalanrlar. Kasabadaki dehet nce insanlarn vcutlarnda alan yaralarla kendini gsterir. Herkesin vcudunda nedensiz biimde sivilceler belirir. Bunlar sradan, bilinen trden sivilceler deildir. Zamanla byyp insanlar tannmaz hale getirebilmektedirler. Serhan adl bir ocuun Nazmi Sertin vcudunda grdkleri bu deheti ortaya koymaktadr.
Btn vcudu yara iindeydi. Kan, irin, yeni patlayan sivilceler, bunlarn zerine yeni oluan daha baka yaralar, her ey vard o bedende. O yaralar onlar zamana bal olarak eritip bitiriyordu. Annesi ve babas da yakalanmlard bu lanet hastala ve her neyse bu hastalk herkesin szn ettii kasabann srryla yakndan ilgili olmalyd. Nemci Sert yere yld, kafatas sert zemine arpnca tok fakat yumuak bir ses kt. Kafas dz zemine yapp yasslamt. Serhann krlmak yerine yerin dz yapsna uyan kemikleri yumuam bir kafatas fikri midesini bulandrd.341

340

Nol Carroll, The Philosophy of Horror, or Paradoxes of the Heart, New York, Routledge, Chapman and Hall, 1990, s. 97-103. 341 Levent Aslan, Kasabann Alt Gn, stanbul, nklp Kitabevi, 2002, s. 189.

481

Yabanc glerin varlndan haberdar olunan dorulama ksmnda ise kasabadaki insanlar yakalandklar hastalk nedeniyle kiiliklerini tamamen kaybedip yaayan llere (zombie) dnrler. Ardndan kasabann asl dehet saatleri balar. Hastala yakalanan herkes birbirini ldrmektedir. Hastal kasabaya yayan uzayllarn amac da budur; herkesin birbirini ldrmesi ve kendilerine dair hibir srrn dar kmamas. Kasabadaki cinayetlerin yaratt dehet havas ocuklarn bu ortamda resmedilmesiyle daha da iddetli biimde okuyucuya aktarlr. Bykler birbirlerini ldrrken baz ocuklar hayatta kalmak iin kamaya ve saklanmaya balarlar. Kasaba halk tam bir ldrma hali yaarken ocuklarn korkular ahit olduklar her olayla daha da artmaktadr. Sena ve Leman kardeler kaarken traktrn zerindeki bir ifti, aracn onlarn zerine srer. Bu srada iftinin iinde bulunduu ruh hali tam bir ldrma durumudur:
Kzlarn kamaya niyetli olmadn, tamamen teslim olduklarn anlad an vahice glmeye balad. Onlar iin artk bir mucize gerekliydi. O iki kz elinden kimse alamazd. Kasabadan iki kii daha azalacakt. Kesinlikle bu kasabada canl bir ey kalmamalyd. Ne bir hayvan ne de bir insan. Hatta bitkiler bile yok edilmeliydi. Kzlar hayatnda ilk kez grmt ama yine de onlar ldrmek iin iddetli bir arzu duyuyordu. Tpk karsn, on yandaki olunu, komu evde yaayan dul kadn ve onun on alt yandaki kzn ldrrken duyduu haz vard iinde.342

ifti bu srada bir asker tarafndan vurularak ldrlr ve kz kardeler kurtulur. ocuklar romanda n plana alnarak onlarn safl ile byklerin gaddarl kar karya getirilmitir. Bykler srekli vahice cinayetler ilerken ocuklar hayatta kalma gdleriyle hareket etmektedirler. Okuyucu bu durumda ocuklarn yannda yer almtr. Onlarn nasl kurtulacan, ldran bir kasabann nasl yola getirileceini merak etmektedir. Roman ilerledike iddetin ve vahetin dozu srekli artar. Hastaln etkisiyle insanlar ilerindeki en kt, en zalim yanlarn hibir ekince olmadan ortaya koymaya balar. Kasaballar, bir savatan daha youn iddete maruz kalr.
342

A. g. e., s. 103.

482

etin, Nermin ve Nazan adl retmenlerin evine snr. Buradan dier birka ocukla birlikte kamak isterler. retmenlerin komusu olan Mehmetin arabasnn anahtarlarn almak iin onun evine giren etinin karlat manzara tyler rperticidir. Dairenin her yanndan rm ceset kokular gelmektedir. Birka kadnn baklanp tecavz edilmi cesetlerini grr. Ardndan yatak odasna girer.
Cinayetlerin en grkemlisini burada ilemiti. Bunu da byk bir itah ve zenle yapt her halinden belliydi. Byke bir yatakta iki kk kz cesedi vard. Besbelli yalar on ya da on ikiydi. Bedenlerinde bak kesiklerinden baka hibir yara izi yoktu ve tamamen plaktlar. Kana bulanm beyaz yatak araf son derece gergindi. Yastklar kzlarn balarnn altna zenle konulmu gibiydi. Bu odada herhangi bir boumadan sz etmek mmkn deildi. Adam, kzlarn kulaklarn kesmi, kafalarnn yanna, salarndan kestii birer tutam kl cinsel organlarnn stne koymutu. Dudaklarn kanla boyam, glmseyen bir palyao gibi yanaklarna kadar uzatmt kan izgilerini. Kapal gz kapaklarnn zeri de kanla boyalyd.343

Romann tamamna yaylm olan bu kanl sahneler korku atmosferinin asli unsurlardr. Tm roman boyunca en u noktada sergilenen iddet araclyla okuyucu etkilenmeye allr. Kasaba tam bir kaos ve terr iindeyken askeri birlikte bilim adamlarnn are araylar devam etmektedir. Darya, aratrma iin gnderilen bir grup asker, hastaln birlie yaylmamas iin kuruna dizilir. Bundan sonra zm bulmak iin almalar hzlandrlr. Kasabada iki susuz insan grubu olumutur; askerler ve ocuklar. Bunlara Nermin ve Nazan retmenler de eklenir. ocuklar, snacak bir yerler aradklar iin istenmeseler de askeri birlie szarlar. Romanda yabanc varlklarla karlama aamas askeri birlikte yaananlarn akla kavumas ile balar. Bu aamadan itibaren romandaki kiilikler yabanc varlklarla mcadele yollarn aratrrlar. Bu srada uzayllar, Nazann vcudu araclyla onlarla temasa geerler. Nazann benliini ele geirip onun azndan mesajlarn iletirler. Roman boyunca sren gerilimin ardndan okuyucunun rahatlamas gerekmektedir. Kasabadaki yaam alt st eden, dehetin kayna olan uzayllar
343

A. g. e., s. 237-238.

483

cezalandrlmaldr. Okuyucu romann bandan beri tank olduu iddetin adaletli bir sona ulamasyla rahatlayacaktr. Uzayllar kasabaya, dolaysyla onun temsil ettii insanla byk zarar vermitir. Romann sonunda, hesaplama an geldiinde, bunun bedelini demeleri okuyucunun en byk beklentisidir. Bu nedenle romann sonunda makine ile beraber patlayclar da uzay gemisine eken yabanc varlklar, ortadan kaybolduktan ksa bir sre sonra patlama sesi duyulur. Grnrde herhangi bir deiiklik yoktur ancak patlama sesi onu duyanlara ok ey anlatmaktadr. Patlama sesiyle beraber kasabada yaayanlar ve okuyucular rahat bir nefes alrlar. Ktln kayna hak ettii cezay bulmutur. Kasabann Alt Gn, yeni dnemde gittike renklenen korku edebiyatna bilim kurgu elerinin baarl biimde yerletirildii bir romandr. Popler edebiyat ierisinde uan dairelerin ele alnd tek roman olan eser, sra d dehet sahneleriyle de korku edebiyatmz ierisindeki en orijinal rneklerden biridir. *** 1980 sonrasnda korku romancl byk bir gelime kaydetmitir. Batl popler edebiyat trlerin ierisinde en ok rabet grenlerden biri olan korku edebiyat lkemizde de okuyucu bulmaya balamtr. Korku edebiyat yazarlar birok farkl balkta eserler vermilerdir. Korku edebiyat, temelde, iinde yaanlan gerek dnyay ve doast gleri anlatan eserler olarak ikiye ayrlr. Doast gleri korku malzemesi haline getiren eserler incelendiinde en dikkat ekici durumun Anadolu inanlarnn romana yansmas olduu grlmektedir. Bu dnemde yazarlar, cin, al kars, hayalet gibi korku motiflerini romanlarnda ilemeye balamlardr. Trkiyede korku romancs nvann en ok hak eden Orhan Yldrm, Ecinnide cinleri konu alm, Erkut Deral Gece Gelini adl eserinde al kars inancn ilemitir. Dou Ycel, Hayalet Kitapta gerek dnyadaki insanlara musallat olan bir hayaletin yol at olaylar anlatmtr. aan Dikenelli, Elif Karaka, Burak Turna gibi yazarlarsa kayna bilinmeyen karanlk glerin yol at korkuyu eserlerinde dile getirmitir. Elif Karakan Ve Sonra Birgn adl eseri ruh g konusunu ileyen tek rnektir. Gerek dnyada olan, mantkla aklanabilen olaylar ise korku edebiyatnn ikinci byk koludur. Bu alana giren eserlerde olaylar gnmz insannn anlayabilecei, zebilecei bir mantkla gelimektedir. Hayaletler, yine ele alnan ancak bu defa gerek insanlarn birer oyunu olarak ortaya kan varlklardr. 484

Korku romanlarnn bir ksm gerek dnyadaki sk karlalan olaylar okuyucuda derin etkiler brakacak biimde iler ve bu sayede sarsc etkiler brakmaya alr. Dehetin ne kt bu eserlerde sradan yaam kalplar temelinden sarslr. Orhan Yldrmn oruh Seni Lanetliyor adl eseri l seviciliini, Hikmet Hkmenolunun Kar kuyusu ise kendi ocuuna ikence yapan bir anneyi merkeze alan baarl korku romanlarndandr. Vampirler, korku edebiyatnda en ok ele alnan konulardandr. Erkut Deral, Kt l adl romannda, vampir yklerinin kayna olan Kont Drakulann vcudundan yardm uman bir tarikati konu edinerek orijinal bir bak sergilemitir. Son dnem popler edebiyat rnlerinin ounda grld gibi korku edebiyat da baka trlerden faydalanmaya balamtr. Erdem Katrcolu ve Levent Aslan yazdklar eserlerde bilim kurgu motiflerini kullanmlardr. Erdem Katrcolu, bilimsel yntemlerle bilincin aktarlmas sonucu gelien olaylara deinmi, Levent Aslan ise uzayllarn bir kasabaya saldrsyla insanlarn yaamlarnn nasl deitiini aktarmtr. Yakn dnem korku edebiyat konu zenginliinin dnda korkuyu ileyi biimiyle de gl bir yap oluturmaya balamtr. Romanlarda ska okuyucu karsna kan anlk korku sahneleri, genele yaylan korku atmosferi, bireylerin psikolojik sapknlklarnn etkileyici biimde verilmesi gibi nedenlerle korku edebiyat amalad etkiye ulaabilmi trlerden biridir.

H. Casus Romanlar
Casus romanlar temelde, lkeye ieriden ya da dardan yaplan dman saldrs sonucu giriilen mcadele ile ulusal dmanlarn ortaya karlmas ve bireylerin yakalanmas344 konusunu iler. Sklkla ilenen bu konunun yannda kresel tehlikelere kar verilen mcadeleler de casus romanlarnn ele ald konulardr. Batl lkelerde, zellikle ulus devletlerin ortaya knn ardndan, devlet karlarn savunmak amacyla sistemli bir hale getirilen casusluk rgtleri ilerleyen yllarda glerini arttrmlardr. Teknolojinin gelimesi ile birlikte casusluk artk uzmanlk gerektiren bir meslek haline gelmitir. Casusluun tm lkelerde gelimesine paralel biimde casus romanlarnn says da artmtr. Birinci

344

Nicholas Ranson, Spy Fiction, TheGuide to United States Popular Culture, Ray B. BrownePat Browne (ed.) Wisconsin, University of Wisconsin Pres, 2001 iinde, s. 779.

485

Dnya Sava yllarnda az sayda casus romanlar varken sonraki yllarda casus romanlar kendi bana bir tr oluturacak gce erimitir. Trkiyede ise polisiye ve popler tarihi roman gibi trlerin gemii olduka parlak iken casus romannn gelimemesi dikkat ekicidir. Gemie bakldnda, iinde casuslarn olduu birka roman yazlmtr ancak bir kurtarc olarak casusun ne kt roman yazlmamtr. Souk Sava dneminin en gerilimli blgesinde bulunan Trkiyede bu ynde bir ilginin gelimemesi byk ihtimalle politik nedenlerden kaynaklanmaktadr. lkenin srekli olarak Sovyet tehdidine kar tedbirler almas ve halkn da tehlikeli olan bu meselelerden uzak kalmaya almas nedeniyle popler edebiyat ierisinde casus romanlar kendi bana bir tr olarak geliememitir. 1980 sonrasnda, souk savan bitiiyle birlikte, casuslar birok romanda boy gstermeye balamtr. Casuslar siyasal kurgularda ve polisiye romanlarda da grlmekle beraber bunlara casus roman denilememektedir. Casus roman kategorisinin olumas casuslarn romanda igal ettii yere ve yazarn ortaya koyduu casus tiplemesine baldr. Siyasal kurgu romanlarnda casuslar ska okuyucunun karsna kmaktadr. Devletleri de ilgilendiren birok siyasal eylem casuslar araclyla gerekletirilmektedir. Ancak bu romanlarda asl konu siyasal gelimelerin kendisidir. Casuslar sadece bu olaylar iinde sradan aktrlerdir; dier grevlilerden yeterince ayrmazlar. Casus romanlarnda ise batan sona bir casusun/ajann maceralar ortaya konur. Devletlerin geleceini ilgilendirse bile olaylar bu casusun etrafnda geliir. Dier grevliler her zaman geri planda kalr. Casus romanlarnn ayrt edici bir baka zellii casuslarn kiisel yeteneklerinin vurgulanmasdr. Romann merkezindeki kiilik olan casus, sezgileriyle, fiziksel gcyle ve analiz yetenei ile dier btn kiiliklerden daha stn olmaldr. Kimi zaman James Bond gibi sper ajan olarak ortaya kan ve uzayda bile maceraya atlabilen casuslar kimi zaman daha gereki izgilerle ortaya konurlar. Yakn dnem popler edebiyatmzda sayca az olmakla birlikte casus roman kategorisine giren eserler yazlmtr. Bu trden eserlerin zellikle 2000li yllarda, yani popler edebiyatn iyice glendii bir dnemde art gstermeye balad grlmektedir.

486

1. Trkiyeye Ynelik Tehditleri Anlatan Casus Romanlar

Osman Aysunun Odak Noktas345 adl roman yurt iinde geen ajan faaliyetlerini konu alr. Romanda M T uyuturucu satclarn aratrmaktadr. Ancak kurum iinde uyuturucu etelerine yardm eden bir kstebek olduu anlalr. M T Kontr-Terr daire bakan bu ii eski elemanlar olan Orhan Yceye vermeyi dnr. Orhan Yce baarl bir ajan iken bir operasyonda arkada ldrlm ve kendisi de yaralanmtr. Bu nedenle Orhan tekilattan karlm ve krtasiyecilik yapmaya balamtr. Orhan, eski arkada Seluk Yaran hain olduundan phelenildiini renir ve onun masumiyetini kantlamak iin grevi kabul eder. Bu sralarda Orhan, Mehve adl bir kadnla ak yaamaya balar. Mafyac olan Ahmet Tan daha nce Seluk Yaraa rvet vererek onu kullanmaya almtr. Orhan aratrmaya balaynca onu ve sevgilisi Mehvei karp ortadan kaldrmaya alrlar. Ancak Orhan ve Mehve bu tuzaktan kurtulur. Ahmet Tanla birlikte alan ABD konsolosluk grevlisi Leslie Davis de uyuturucu etesinin kirli ilerini yapmaktadr. Leslie, bu iler iin David Eskinazi isimli bir tefeciyi ve onun kz olan sevgilisi Rachel Eskinaziyi ldrr. Orhan, Ahmet Tan yakalar. Ayrca polis ve M T beraber operasyon yaparak Leslie Davisi ve ona M Tten bilgi aktaran Hasan Berkesi yakalar. Osman Aysunun bu romannda da eski, baarl ajan kliesine rastlanmaktadr. Bu kliede genellikle baarl polis veya ajann brokrasi ile geinemeyip rgtten ayrlmas ve daha sonra nemli bir grev iin tekrar greve arlmas konu edilir. Romandaki Orhan Yce de eskiden nemli grevlerde bulunmu, ok baarl bir ajandr. Ancak bir grevde baarsz olunca brokrasi onu hemen sulu bulur. Gemiteki baarlar hi gz nnde bulundurulmaz. Ayrca ayn grevde Orhann da kurun yaras alm olmas onlar iin bir ey ifade etmez. Orhan meslektalarna kserek kurumdan ayrlr ve krtasiye iine girer.

345

Osman Aysu, Odak Noktas, stanbul, Evrim Yaynevi, 2007, bs. 2.

487

Aslnda burada mutlu deildir. Ama gemiine ynelik krgnl ve hayata dair mitsizlii ile yaamaya devam eder. Orhan dardan grnd kadaryla sradan biridir. Sradan bir i yapan, evle i arasnda gidip gelen sradan insanlarla ayn yaamaktadr. Ancak gemiine dnme, sevdii meslei yapma hevesi snmemitir. M T kendi iindeki kstebei bulamayp gvenilir birini aradnda Orhann amirinin aklna ilk onun ad gelir. Eski arkadalar, Orhana gemite hakszlk yapldn dnmektedirler. Orhan grevi kabul ederek iindeki sra d kiiliini ortaya karacak bir zemin bulmu olur. Orhan eskiden yaplan hakszlklar nedeniyle grevi kabul etmek istemeyince yakn arkada Selukun hain olduu sylenir. Bylece yetenekli kahraman harekete geirecek bir bahane oluur ve mesleine geri dner. Romann sonunda Orhann yapt tercih de yine Batl casus/macera romanlarnda ska rastlanan trdendir. Orhan lmcl olabilecek maceralar yaar ve bu srada sevdii kadnn hak etmedii bir riske girmesine neden olur. Bylece tm bu maceralar, kahramana, urunda yaanacak olan eyi yani ak kazandrr. Grevi baaryla tamamlar. Artk mesleinin verdii heyecan deil, sevdiklerini koruma arzusu ar basmaktadr. Bu nedenle daha nceleri sevmedii krtasiyecilie geri dnme karar alr. Osman Aysunun bu romannda cinselliin youn biimde ilendii grlmektedir. Yazar bir yandan iinde cinayetlerin de olduu bir macera araclyla heyecan yaratmaya alrken bir yandan da cinselliin ifade edildii sahnelerle heyecan srekli tutmaya alr. Roman batan sona aralksz olarak kovalamaca sahneleriyle dolu olduunda okuyucuyu skacaktr. Bu nedenle kimi yerlerde hareket sahneleri geri ekilir ve daha duraan olan ama bu duraanlkta heyecan yaratabilecek olan cinsellik sahneleri ne kar. Odak Noktasnn bir baka ayrt edici yan lke iinde gemesi ve kart istihbarat rgtlerinin yer almaydr. Batl casus romanlar uzun yllar boyunca genellikle Souk Sava dneminin etkilerini yanstacak ekilde yazlmtr. Bu romanlarda Dou ve Bat lkelerinin casuslarnn karlamas anlatlr. Batl lkelerde daha ok okunan casus romanlarnda Batl ajanlar Doulu olanlar yenerek Batl yaam tarzn korurlar. lkemizde ise casus romanlar Batya gre daha ge bir tarihte yani Dou Blokunun kt bir dnemde yazld iin ideolojik esasl kamplamalarn hemen hi yer almad grlmektedir. Osman 488

Aysunun yukarda bahsedilen romanlarnda da grld gibi olaylar Rusyada gese bile rakipler kar istihbarat rgtleri deil, o lke iindeki iktidar heveslisi gruplardr. Dolaysyla Kapitalizm-Komnizm ekimeleri bu dnem romanlarnda yer almamaktadr. Yerli casus romanlarnda dnyann yeniden ekillenii anlatlmakta, yeni dnemin g ilikileri gndeme gelmektedir. Blent Ruscuklunun 2005 ylnda yaymlanan eseri Savan Eiinde346 adl eseri, Trkiye ve Yunanistan arasnda sava karmak isteyen glere kar iki lke ajanlarnn mcadelesini anlatr. Roman, byk gleri temsil eden Barry Maguire bakanlnda bir toplant ile balar. Dnyann nde gelen gleri petrol fiyatlarn drmesinden ikyet etmektedirler ve bu istikrar ortamnn nasl bozulabileceini tartrlar. Bahsedilen toplantda Trkiye ve Yunanistan arasnda bir sava karlmas da karara balanmtr. Bu karara uygun olarak Trkiyede eitli eylemler dzenlenir. ok sayda insan lr. M T mstear, Mete elikere, Barry Maguire bulup planlarn engellemesi talimatn verir. Romann temel kiilii olan Mete, Yunanistan stihbarat rgt EYPden gelen Magda adl bir kadn ajanla birlikte Barry Maguiren peine der. Bu srada Trkiye topraklarndan Yunanistana yaplan saldrda yz kadar Yunanl kyl lr. Mete ve Magda, Barrynin peinden Mykonos adasna giderek saldrnn buradan yaplacan renirler. Mete keskin nianc tfei ile fzenin kumanda sistemini yok eder ve sulularn yakalanmasn salar. Ardndan Barrynin kald villaya giderek onunla kll bir kavgaya tutuur ve kafasn keser. Daha sonra Mete ve Magda ABDye giderler. Burada, Mete, Barrynin arkasndaki g olan Jeffrey Breckendridgei bakla ldrr. Bir casus roman yazar olarak Blent Ruscuklunun en byk avantaj M Tin yurt ii ve yurt d birimlerinde 27 yl boyunca alm olmas yani casuslar dnyasn iyi bilmesidir. Yazar lkeler arasndaki istihbarat paylamnn hangi koullarda ve ne dzeylerde yaplacan, ayrca istihbarat almalarnda hangi tekniklerin kullanlacan bildii iin, okuyucunun yabancs olduu bu dnyay btn detaylaryla anlatabilmektedir. Casus romanlarnda genellikle dman daha batan bellidir. Casusun amac kimlii herkes tarafndan bilinen bu dmann eylemlerini nlemektir347. Savan

346

Blent Rusuklu, Savan Eiinde, stanbul, Evrim Yaynevi ve Bilgisayar San., 2005.

489

Eiinde romannda temel dman, dnyay yneten glerdir. Onlar adna sahneye kp ktlkleri organize eden kii ise Barry Maguiredr. Dolaysyla roman ktln kayna olan kiiye dair herhangi bir gizem iermez. Okuyucu iin gizemli olan nokta, kt tarafta yer alanlarn hangi eylemlere giriecekleridir. Roman boyunca okuyucu, tpk Mete gibi, bu srlarn aydnlanmasna ahit olur. Bu yanyla casus romanlar, genellikle, okuyucuya temel kiilik olan casusla ayn ans tanmaktadr. Okuyucuya den grev ise iyi tarafta olan ajann becerilerini takdir etmektir. Bu sre beraberinde heyecan ve rahatlamay getirir. Ajann bandan geen olaylar heyecan krklerken, onun ktleri yenilgiye uratmas rahatlamaya neden olur. Roman, Trkiye ve Yunanistann ilikilerindeki yaknlama zerine kuruludur. zellikle 17 Austos sonrasnda iki lkenin eskiden olmayan alanlarda ve daha geni biimde ibirlii yapmaya balamas Savan Eiinde romanna da esin kayna olmutur. Yukarda bahsedildii gibi yerli casus romanlarnda ideolojik kavgalar bir yana atlmtr. Bunlar yerine kar kavgalar ilenmeye balanmtr. Yeni dnemde iki lke arasndaki sorunlar da daha diplomatik yollarla zlmeye allmaktadr. Blent Ruscuklunun roman da bu yeni dnemin yanstld eserlerden biridir. Trkiye ve Yunanistann ayn tehlikeye maruz kalmas nedeniyle iki lke istihbarat ibirlii yaparlar. Savan Eiinde, Osman Aysunun Odak Noktas adl eserindeki gibi cinselliin geni yer tuttuu bir romandr. Mete 47 yanda olmasna ramen hala birok kadnla iliki yaamak ister. Aslnda Mete, CIA mensubu olan Julia Roth ile evlenme planlar yapmaktadr. Bu planlar onun karlat dier kadnlarla iliki kurmasn engellemez. Tony Bennett ve Jane Woollacott, James Bond maceralar zerine hazrladklar almalarnda, Bond kzlarnn eserin balangcnda gizemli bir kimlikte ortaya ktklarn ve cinsellie ynelik ilgisizliklerinin belirgin olduunu belirtirler. Bond kzlar, James Bondla karlatktan sonra cinsellikle ilgili bu sorunlarndan kurtulurlar348. Bylece Bondun bir erkek olarak gc eserde snanm ve baarya kavumutur. Savan Eiindede, Mete, roman boyunca Magda ile
347

Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, ev: N. Saraolu, stanbul, Yazn, Yay., 1996, bs. 2, s. 83. 348 Tony Bennett ve Jane Woollacott, Bond and Beyond, Londra, Mcmillan, 1987, s. 118den aktaran Rosie White, Violent Femmes: Women as Spies in Popular Culture, New York, Routledge, 2007, s. 26.

490

srekli olarak cinsel imal konumalar yapar. Onu, kendisi ile cinsel birliktelie ikna etmeye alr. Magda ise Metenin isteklerini hep geri evirir. Mete, ya ilerlemi olmasna ramen hala aktif ve gl bir erkek olduunu ispata alr. Magda, bir Bond kz gibi, nceleri ona kar kar ancak sonra gl erkek ajan reddedemez. Magda, Bond kzlarnn yapt gibi bata ilgisiz davrand cinsellii Metenin cazibesi sayesinde kabul eder. Eserde cinselliin en ilgin biimde ortaya kt sahne, Mete ile Magdann, Tunusta Barrynin adamlarnca yakalanp denize atlmalarndan sonra yaadklardr. Mete denizin ortasnda aresiz kaldklar durumda bile Magda ile cinsel iliki kurmaya alr. Bu kt artlarda Magda da onu kabul eder. Ancak tehlike sadece denizin ortasnda kalmalarndan deil evrelerindeki kpek balklarndan da gelmektedir. Bu ortama ramen her ikisi de soukkanl ajanlar olarak cinsellii dnebilmektedir. Yerli casus romanlarnn, Batl rneklerden farkl olarak, henz kt kadn (Femme Fatale) tiplemelerini kullanmad grlmektedir. Romanlarn hepsinde erkek kiilikler ne kmakta kadnlar ise genellikle iyi taraftadr ve yardmc roller almaktadr. Tekil rnek olarak Osman Aysunun Leninin Mangasnda kadn casuslar erkeklerle eit seviyede yer alrken dier tm romanlarda kadnlar, casus olsalar bile, geri planda kalmaktadr. Mete olaanst yetenekleri olan bir ajan deildir ancak uzun yllar M Tte alt iin birok lkede derin balantlar vardr. ounluu gayri resmi olan bu balantlar sayesinde her gittii lkede kendine yardm edecek birilerini bulur. Tunusta, Lozanda, New Yorkta bu balantlar sayesinde birok sorunu zebilmektedir. Roman bu yolla ajanlarn faaliyetlerinin ounlukla gizli yollardan bilgi almak yerine, ak biimlerde edinilen bilgilerle ekillendiini gstermektedir. Gnmz dnyasnda birok bilgi teknolojik imknlarla elde edilebildii iin insan unsuru farkl biimlerde nem kazanmtr. Mete, uydu takibi, teknolojik silahlar gibi konularda bilgi sahibidir ve bunlar kullanr ancak bunlardan daha ok, kiisel ilikileri ile dman alt eder. Blent Ruscuklunun Suikast349 adl romannda Metenin maceralar devam eder. Bu sefer olaylar Orta Douda gemektedir. Bedevi kod adl Amr Osman Sabri, M Te Trkiye Babakanna suikast yaplaca haberini verir. Mete, ama giderek aratrma yapar. Buradan edindii bilgilerle suikastinin A DS hastas bir
349

Blent Rusuklu, Suikast, stanbul, Alfa Yaynlar, 2006, bs. 2.

491

Filistinli olduunu renir. Bu eylemin CIA tarafndan planlandn dnr ancak gerekte eylem srail Askeri stihabarat Tekilat AMAN bakan ve aron tarafndan desteklenmitir. Bu arada suikasti olan Sami Zahar Trkiyeye gelir. Sami, El-Ezher niversitesinden bir arkada araclyla kurduu ilikiler sayesinde iktidar partisinin merkezine girer ve bomba patlatr. Babakann dublr patlamada lr. Mete ikinci suikastiyi de etkisiz hale getirir. Daha sonra Lbnana giderek AMAN ajanlarn MOSSADa yakalatr. Tm bu olaylarn iinde Bedevi lakapl ajann da yer aldn renir. Onunla konuup gururunu krar. Bedevi de kendini ldrr. Suikastte Orta Douda yakn gemite yaanan aclara geni yer verilir. Bedevinin ailesinin bana gelenler, Metenin bu blgede tank olduu olaylar hep aclarla doludur. Bedevinin kiisel hikyesi Orta Douda yaayan insanlarn balarndan geenlerin somut rneidir. Bedevinin kars Arap-Yahudi savanda Araplar tarafndan ldrlmtr. Kz ise Suriyeli bir Arap tarafndan skenderunda yaayan bir adama satlmtr. Bedevi M T grevlisi Abdullah Bey sayesinde kzn kurtarm, ancak blgedeki sava iddetini devam ettirdii iin kzn Abdullah Bey ve eine evlatlk olarak vermitir. Sonradan ortaya ktna gre Bedevi bu olanlar nedeniyle Araplara dman olmu ancak bunu gizleyerek Araplar aleyhinde almaya balamtr. Romanda, suikasti olan Sami ve Raid de hayatlar boyunca Filistinli olmann acsn yaam insanlar olarak grnrler:
Sami Zahar yalnz kaldktan sonra, televizyonu at. Televizyonda yozlam sabah elence programlarn at. Konuulanlar anlamyordu, fakat, grntler houna gidiyordu. arklardaki szleri merak etti. Acaba kendi dramn yanstan szler de var myd? Sefilce harcanm bir hayat ok yaknda sona erecek bir yaam Dile getiriyorlar myd? Doup byd yerde insanlar ya terrist oluyordu. Ya da kendisi gibi bir hi Hi olmaktan kurtulmak iin eline frsat gememi deildi. Eer eitimini tamamlayabilseydi, her ey deiebilirdi.

492

evresindeki lmcl emberi koparp kl dnyaya geebilenler olmutu. ok az sayda da olsa. Kendisi o kap aralndan grmken, kapy ardna kadar aamamt. Korkusundan m? Yeteneksizliinden mi? Bunu da renemeyecekti.350

Yazar bir suikast plan erevesinde gelien olaylarn anlatm srasnda okuyucuya blgenin tarihini ve sorunlarn ne kadar karmak olduunu anlatmaya alr. Ankarada M T Mstear, Mete ve Operasyon Bakan etin Karann konumalar srasnda etin unlar syler:
1978de imzalanan Camp David Antlamas sonrasndaki mzakereler, srail ile Msra 1979daki bar antlamasn getirdi. Ancak bu anlama bar getirmesine karlk, Msra refah getirmedi. lke ekonomisinde gelime olmamas, fakir ile zengin arasndaki mesafenin almas, Sedatn poplaritesini gittike drd. Arap dnyasndaki izolasyon ve srekli eletiri, lkede gittike sansrn ve tutuklanan muhaliflerin artmasna neden oldu. Sedata lke iinde lml evrelerden dahi destek azald gibi, ar sert ynetimi Batda da eletirilir olmutu. Bu, suikaste giden yolun grnr ksmyd. Sedatn baarszl ABD iin de yk olmaya balamt.351

Bu trden tarihi bilgiler sayfalar boyunca uzar. Ancak yazarn ustal sayesinde romann temel yapsndan uzaklamaz. Bylece roman sadece casuslarn d dnyadan yaltlm savayla snrlanmaz, gerek dnyann ilikiler a ierisinde somutlar. Yazar bu srada herhangi bir dnceyi smr malzemesi yapmadan gereki biimde olaylar aktarmaktadr. Bylece yazar, klasik bir casus roman ierisinde de insani kimi sorunlara yer verilebileceini gstermektedir. Casuslar dnyasndan gelen birinin, bu dnyay, d dnyaya, mantkl ve duygusal balarla balayabilmesi casus romanclna nemli bir katkdr. Yerli casus romanlarnn en nemli yanlarndan biri de gerek gndemleri gz nnde tutarak yazlm olmalardr. Batl casus romanlar Souk Savan bitiminden sonra, deien dnya dengeleri ile birlikte, yeniden ekillenmi ve zellikle 11 Eyll saldrlar sonrasnda dman yeniden tarif etmeye
350 351

A. g. e., s. 194. (Vurgular yazara aittir.) A. g. e., s. 43-44.

493

balamlardr352. Yerli yazarlar da Trkiyede ve evre lkelerde olmas muhtemel olaylar konu olarak belirlemilerdir. Blent Ruscuklu, romannda, Trkiyeyi yakndan ilgilendiren Orta Dou blgesindeki kark dini, etnik sorunlar temel alnmtr. Savan Eiinde romannda olduu gibi burada da romann kahraman Mete, sper gce sahip hayali dmanlar yerine gerek dmanlarla mcadele etmektedir.

2. Yabanc lkelerdeki Casusluk Romanlar

stihbarat Faaliyetlerini Anlatan

Osman Aysunun yazd Leoparn zleri353 adl roman tipik bir casus romannn zelliklerini tamaktadr. Romann tamam ngilterede gemekte ve Ercan Mert adl Trk ajann faaliyetlerini anlatmaktadr. Romanda ngiliz Dileri Bakanna yaplacak bir suikast konu edilir. M T, rdnden edindii bir istihbarat deerlendirmesi iin Ercan Merti grevlendirir. Ercan, rdnde ldrlm olan Goldie adl MI6 ajan bir kadnn arkada olan Barbara ile tanr ve ilikileri ksa zamanda geliir. Ercan ve Barbara, Goldienin gnderdii suikasti listesini ararlar. Sonunda listeyi Goldienin verdii hediyeler arasnda bulurlar. Bu arada Ercan, bir Arap eyhinin tuttuu Leopar adl Trk kiralk katili yakalar ve onun yerine geerek kark ilikileri aydnlatmaya alr. Ercan, elindeki bilgileri Bykeli araclyla MI6e verir. Karlnda bir suikastinin M Te verilmesini art koar. Ancak MI6, baka bir istihbarat servisine yardm etmemek iin, yapt operasyonda kasti olarak bu suikastiyi ldrr. Leoparn zleri birok casusluk romannda olduu gibi takiplerle doludur. Roman byle bir takiple balar. Ercan kimi iler iin sevgilisi olan Barbaray kullanmaktadr. MI6 bu nedenle her ikisini de takip eder. Romann ilk sahnesinde Ercan takipilerini atlatmay baarr. Bu kovalamaca roman boyunca devam eder. Ercan bir yandan peindeki ajanlar atlatmaya alrken, bir yandan da Goldienin gnderdii listeyi bulmak iin Barbara ile aratrmalar yapar. Bu takipler romandaki gerilimi srekli ayakta tutmaya, okuyucunun, iki kahramann yakalanp yakalanmayacan merak etmesine yardmc olur.

352

David Seed, Spy Fiction, Martin Priestman (ed.), The Cambridge Companion to Crime Fiction, Cambridge, Cambridge University Press, 2003 iinde, s. 131. 353 Osman Aysu, Leoparn zleri, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2005.

494

Romanda bir baka gerilim unsuru ise Ercan sradan bir kii olarak tanyan Barbarann yaad ikilemlerdir. Barbara, Ercan, bu suikast listesinden para kazanmaya alan bir akgz olarak tanr. Ancak Ercann srekli takip edilmesi ve beraberce kimi hayati tehlikeler atlatmalar onun hakknda yanldn dndrr. Ercann bir terrist olmas ihtimali aklna geldiinde ondan kurtulmaya alr. Uzun sre bu tr dncelerden kurtulamaz.
Acaba bu, Ercann iddia ettii gibi yataklk suunu oluturur muydu? Onlar bir eteydi, henz neyin peinde olduklarn bilmiyordu, ama pubda karlat ve parolayla konutuu o adam da yabanc uyrukluydu. Eline geen ilk frsatta Ercann elinden kurtulup kendisi polise gitmeyi kafasna koymutu, ama imdi adam huylandrmann hi gerei yoktu; onun sylediklerini yapyormu gibi davranmak ok daha akllca bir davran olurdu.354

Yazar, Barbara aracl ile okuyucunun phede kalmasn ve ilerleyen sayfalarda bu phenin sonucunu merak etmesini salamaya alr. Bylece roman daha srkleyici olacaktr. Daha ilk sayfada balayan takibin yaratt heyecan unsuru Barbarann pheleri ile farkl bir boyutta devam eder. Barbarann ve okuyucunun Ercana dair pheleri giderildikten sonra ise devreye baka olaylar girer. Casus romanlarnn olmazsa olmaz gibi grnen cinayetlere de Leoparn zlerinde yer verilmitir. eyh Abbas El Halimi, yeeni olan Necip Mansurun ldrlmesi emrini verdikten sonra okuyucu bir sre bu emrin nasl uygulanacan merak eder. eyhin adam olan Tark Rahmaninin terrist bir hcre ile temasa gemesi ve ardndan Necipin ldrlmesi romandaki hareketli sahnelerdendir. Ancak i bununla bitmez, bu sefer Tark Rahmaninin MI6ten ka n plana geer. Roman, anlatlan trden birok olayn pe pee gelmesi ile ilerler. Ercan kendi hedeflerine ulatktan sonra artk iki lke istihbarat servislerinin resmi ibirliine gelir. Olaylar, tek bana Ercann stesinden gelemeyecei kadar genilemitir. M T ve MI6in ortak hareket plan uygulamaya konur. Ancak MI6in baka istihbarat servislerine tahamml edemeyii, kendi lkesi iindeki bir
354

A. g. e., s. 38-39.

495

operasyonda M Te koz vermek istemeyii nedeniyle Ercan artlar uygulanmaz ve M T verilmesi kararlatrlan terrist ldrlr. Romann sonunda eyhin adam olan Gaffar, suikast iini bitirmek zere Londraya gelir. Bylece olaylar, bir kahramann balatp bitirdii klasik casus romanlarndan farkl biimde geliir. Bakana kar giriilecek suikast geici olarak engellenmitir ancak tehdit romandaki temel kiilik olan Ercann eserden ayrlmasndan sonra da devam eder. Leoparn zlerinin bir baka yn Orta Douyu terrizm kayna olarak gsteren Batl grlerle benzerlikler tamasdr. Roman, zellikle 11 Eyll sonras Batnn Douya dair dncelerinin yeniden ekillendii, zellikle Orta Douyu geriliin ve terrn kayna olarak grd bir dnemin izlerini tamaktadr. Eserdeki tm olaylar bir Orta Dou lkesinden kaynaklanmaktadr. Araplarn gzndeki itibarn dzeltmek isteyen eyhin ngilterede eylem yaplmasn emretmesi, Dounun Batya baknda bir aksaklk olduunu gstermektedir. Dou, Baty kabul edememi, her durumda onlar hedef alabilecek bahaneler retebilmitir. Yazarn bu baknn, eitliki bir anlaytan ok, Batl ya da Bat kltryle yetimi okuyucuya hitap etme kaygsndan kaynakland anlalmaktadr. Dounun Baty tehdit ettii, Batya terr ihra etmeye alt dncesi Batllarn bakn yanstmaktadr. Dolaysyla yazarn hedef kitle olarak kitabn pazar ansnn daha fazla olduu Baty ve orada yaayan Batl okuru setii anlalmaktadr. Bir Trk casus romannn Batl dillerde yaymnn zor olduu dikkate alndnda ise Bat kltrne, dnce biimine yakn olan ehirli, orta snf Trk okurunun asl hedef kitleyi oluturduu aa kmaktadr.

3. Uluslararas Komplolar Anlatan Casusluk Romanlar

Osman Aysunun Leninin Mangas ve Tamarann Gzyalar adl romanlar Rusyada gemektedir. Her iki roman da temelde yabanc bir lkede geen istihbarat faaliyetlerini anlatmaktadr. Ancak, olaylarn muhtemel kresel sonular ve ok sayda lkenin ajanlarnn harekete gemesi nedeniyle uluslar aras bir boyut kazanr. Rusyada yaplacak bir darbenin tm dnyay etkileme ihtimali bu romanlarn uluslar aras komplolar snfna girmesine neden olur. Leninin Mangas355 Trkiye dndaki topraklarda, Rusyada geer. Romanda, Rusyada, komnist sistemin knden sonraki dnemde yaanan
355

Osman Aysu, Leninin Mangas, stanbul, nklp Kitabevi, 1998.

496

siyasal kriz ortam ve bu srada gerekleen bir darbe teebbs esnasnda gelien olaylar konu edilmektedir. gor Pavlechenko adl bir Rus mafya liderinin elindeki 100 adet nkleer balkl BM-40 fzesini pazarlamak istemesiyle balayan olaylar, haberin duyulmas sonrasnda Moskovaya akn eden istihbarat rgtlerinin almalaryla devam eder. CIA,dan BDNye, M Tten MOSSADa, MI6ten Rus FSBye kadar birok istihbarat rgt kendine gre nedenlerle bu fzelerin satn engellemek istemektedir. M T ajan Ertan Gre de fzelerin PKKnn eline gemesi tehlikesini ortadan kaldrmak zere bu lkeye gnderilir. Moskovada Zuhan Kerimov adl bir eski askerle gren Ertan onun araclyla Sonja Dunayevle buluur. Sonja, eski dzeni isteyen ve bunun iin darbe hazrl yapan komnistlerin bu planlarn aa karmak isterken ldrlen Yuri Dunayevin kzdr. Sonja, Ertana Leninin Mangas adl bir darbe planndan sz eder. Ertan, MOSSAD ajan Elie Cohenin yardmyla Sonjay gizler. Ancak Elie, Sonjay sraile gtrmek isteyince Ertanla kavga ederler ve Sonja kaynar su ile Elienin yzn halar. Bu srada dier istihbarat rgtleri de kendi almalarn yapmaktadrlar. CIA ajan Lee Palmer da Leninin Mangas ismine ular. CNN muhabiri Jane Oharann yardmyla baka bilgilere de ular ancak Jane tecavze urayp ldrlnce Lee Palmer da onun katillerini bulup ldrr. MI6 ajan Meg Wilson, mafyac gorun olu ile iliki kurar ve ondan bilgi almaya alr ancak gorun olu ldrlr ve Meg Wilson da gorun tecavzne urar. FSB bakan Timoenko, Ertandan ald bilgilerle darbe planlarn zerek Boris Yeltsine iletir ve sonuta darbenin lideri olan Ryazanov tutuklanr. Ancak ricas zerine yalnz braklr ve intihar eder. Yazar romanda hayali bir ortam, zaman deil gerek bir dnemi anlatr. Deiim sonras dnemde Rusyada, eski komnistler, 19 Austos 1991 tarihinde bir darbe giriiminde bulunmu, Boris Yeltsin ve ona bal olanlar bu giriimi bastrmtr356. Osman Aysu, roman bu gerek tarihi bilgi zerine ina etmitir. Osman Aysu, Trkiyede, popler romanc kimliini en ok hak eden isimlerden biridir. Yazd ok sayda roman ve bunlarn trleri, yazarn gerek anlamda bir seri retim makinesi gibi altn ortaya koymaktadr. Aysunun nemli yan, ksa srelerde ok sayda roman yazmasna ramen eserlerin i
356

SSCByi Ykma Gtren Darbenin 10. Yl evrimii: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/100659.asp Eriim Tarihi: 18 Mays 2009.

497

tutarllklarna zel bir nem vermesidir. Casus, gerilim ya da polisiye romanlarnda yazar sadece olaylarn aktarmyla yetinmez, gnlk hayattaki ayrntlara da zel bir nem verir. Leninin Mangasnda yazar bir yandan casusluk olaylarn anlatrken bir yandan da Rus halknn o srada iinde bulunduu fakirlie, ala deinir. Rus halknn, deiim sonrasnda yaadklarndan dolay eski dzeni zlediini, fakir mahallelerin her geen gn genilediini aktarr. siz kalan Piyotr Kariaginin
hislerini aktaran yazar okuyucuya bu ortam anlatma amacndadr: Evleneli yl olmutu. O tarihte Krimoli konserve fabrikasnda puantr olarak alyordu ve ok mutluydular; ne var ki fabrika zelletirilmi ve yeni patronlar esasl bir ii kymna gitmilerdi. Fabrikann ynetimi imdi Amerikal mteebbislerin elindeydi. Piyotr Kariagin iten karld gn karsnn hamile olduunu renmiti. Douma daha uzun bir zaman vard ama Rusyada i bulmak aslan azndan lokma kapmak kadar zordu. Yeltsinden sonra Rusyada her ey tersine ilemeye balamt. Rus halk imdi eski rejimin garantili hayatn oktan zlemeye balamt bile. Devlet herkese i bulurdu, gvenceli bir cret politikas vard o zamanlar, yiyecekler eriilebilir fiyatlardayd, daha da nemlisi kanun ve dzen hakimiyeti vard memlekette.357

Yazar ayrca Rus toplumundaki yeme ime kltr, yaam biimi gibi konularda da geni bilgiler verir:
Zhukova, Moskovann yaklak otuz kilometre batsnda bir sayfiye blgesidir. am ve kayn aalarnn ssledii ormanlk, bakir ve ferah bir semt. Eski Sovyet rejiminin srd yllarda buradaki Daalar (yani kkler) Sovyet devlet adamlarnn en gl olanlarna ayrlmt fakat deiimden sonra da ou ellerinden alnd. Masada Limoges porselen takmlar, havyar, kzarm ekmek, bol taze sebze, tavuk kzartmas ve Fransz ampanyas vard.358

Alntlanan trden blmler Osman Aysunun tm romanlarnda yer alr. Yazar bu yolla eseri salt bir macera roman olmaktan karr, okuyucuya, anlatlan

357 358

A. g. e., s. 215-216. A. g. e., s. 70.

498

topluma dair bilgiler verir. Bu yolla eseri gerek hayatn ierisine yerletirir. Roman, temelde casusluk faaliyetleri srasnda gelien maceralar anlatmakla birlikte soyut bir ortamda gemez, gerek bir toplumda gerek siyasal, ekonomik ilikiler ierisinde canlandrlm olur. Sonja ve babas Yurinin bu komplolarn ortasna dmesinin nedeni de bu yapyla ilikilendirilir. Yuri Dunayev kendisi ve kz iin Rusyada bir gelecek olmadn dnm ve rendii darbe planlarn yeni bir gelecek kurmak iin kullanmaya karar vermitir. Batl istihbarat servislerine verecei bilgi karl o lkelerden birinde yaama hakk edinmek istemi ancak darbeciler tarafndan ldrlmtr. Osman Aysunun romanlarnda sper ajanlar yoktur; sradan insanlardan daha zeki, daha nsezili olan ancak tek bana sper yeteneklerle donatlmam olan ajanlar vardr. Gerek niteliklere sahip bu ajanlarn canlandrlaca ortam da onlarn zelliklerine uygun olarak seilmitir. Roman, Osman Aysunun dier eserlerinde olduu gibi ksa sahnelerle ilerler. Yazarn kendisi de bu temponun farkndadr:
"Benim stilim de buna yakndr. Bir okuru romana balayabilmek iin hzl bir tempo ve akclk gerekir. Bunu yakalayamazsan, hele de bu hz anda okur kitaptan ok abuk sklr. Benim romanlarm okuyanlar teki sayfada ne olacak diye merakla evirebilmeli"359

zellikle olaylarn hz kazand blmlerde yazar bu olaylar arasndaki paralellii yanstabilmek iin ksa sahnelerden yararlanr. Bu sayede okuyucunun romandan kopmas engellenir; olaylarn hzna yetiebilmesi salanr. Okuyucu her bir olayn bitmesini beklemez, ayn anda gelien farkl olaylara ahit olur. Romanda birok istihbarat ajannn faaliyeti ayr ayr aktarlmtr. Her ajan kendi yntemleri ile darbe plann aratrr. ok sayda ajann ayn olay aratrrken betimlenmesi yazarn yeteneini de gstermektedir. Tm ajanlarn faaliyetleri bir ekilde dierleri ile ilikilenir. Okuyucu bu farkl paralardan yola karak genel resmi grm olur. Bylece klasik, zincirleme anlatm ekli yerine sarmal bir anlatm yntemi ortaya kar. Tek bir casusun bandan geen olaylar deil birden fazla casusun ustaca yaptklar aratrma i ie anlatlm olur.
359

Osman Aysu, Mecburiyetten Polisiye Yazar Oldum, Sevda Alkan ile Rportaj, Yeni afak Gazetesi, 19 Ocak 2003. evrimii: http://www.yenisafak.com/arsiv/2003/ocak/19/kultur.html Eriim Tarihi: 13 Mays 2009.

499

Romandaki karmak ilikiler ierisinde bir Trk ajannn ve onun bal olduu M Tin istihbarat alanndaki baarlar ne karlarak okuyucunun gveni kazanlmaya allr. Macerann hkim olduu casus romanlarnda temelde hareket n plandadr. Her trden tehlike merkezdeki karakterler tarafndan bir ekilde atlatlr, dman yenilir. Tm bunlar olurken romann insani duygulardan kopmasn engellemek, merkezdeki karakterlerin salt birer sava makinesi olmadn ispatlamak iin aka bavurulur. Daha nce birbirini hi tanmasalar da merkezdeki kadn ve erkein ksa srede birbirlerine k olmalar salanr. Leninin Mangasnda da Trk okuyucunun beenisini kazanmak iin yazar Ertan Grei daha geni biimde anlatr. Ancak bu srada sadece onun ajanlk yetenekleriyle yetinmez. Ertan dier ajanlara gre daha insani bir portre sunar. Dier ajanlar sadece grevi ne karan ve profesyonel yaamlaryla okuyucunun nnde canlanrlarken, Ertan, Sonjaya duyduu akla onlardan ayrlr. Ertan ncelikle grevinin gerektirdii gibi soukkanl bir ajan olmaya alr. Ancak bu srada Sonjaya ilgi duyamaya balaynca onu koruma istei ne kar. Bu nedenle MOSSADn, Sonjay gtrmesine raz olmaz. Buna kar lmne direnir ancak romann sonunda Sonjann, Elie Cohen tarafndan M Tten intikam almak amacyla ldrlmesine engel olamaz. Ertan gibi Sonja da ona k olur. Romann merkezindeki iki kahramann ak, okuyucunun dikkatini onlarn yaadklarna evirir. Bu sayede romanda okuyucunun takip edebilecei temel bir olay daha kurgulanm olur. Okuyucu, casusluk faaliyetlerinin merkezde olduu roman okurken bir yandan da iki kii arasndaki akn nasl sonlanacan merak eder. Bylece roman tek boyutlu bir eser olmaktan kurtulur. Osman Aysunun yine Rusyada geen bir baka casus roman Tamarann Gzyalar360dr. Osman Aysu bu romannda da Rusyada gerekletirilmek istenen bir darbe plann konu alr. Romandaki temel kiilik olan Boris Tretyakov, Rus istihbarat rgt FSBnin sevilen elemanlarndan biridir. Bir gn FSB ajanlar Borisi, ocukluk arkada Mihail Kuznetsovla ilgili olarak sorgular. Ardndan Mihailin kars Tamara onunla balantya geerek ona bir anahtar verir. Anahtarn nereye ait olduu iki arkada tarafnda bilinmektedir. Bu arada Mihail de stanbulda ortadan kaybolmu ve M Te snmtr. Mihail, M Te, Putine dzenlenecek bir
360

Osman Aysu, Tamarann Gzyalar, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2006.

500

suikastten haberi olduunu ancak ayrntlar Rusyaya gidince syleyeceini bildirir. M T ajan Serkanla birlikte Rusyaya gnderilir. Boris ve Tamara anahtarn ait olduu kasann bulunduu Poddupye kasabasna giderler. Orada karlatklar Mihailin anlattklarndan onun aslnda darbeci bir ekibe katldn ve eski dzeni geri getirmek istediini anlarlar. Mihail darbecilerin listesini Poddupyedeki kasaya saklamtr. Mihail disketi alr ve Serkan da yannda srkleyerek kaar. Daha sonra Moskovada Serkan vurarak yaralar. Boris ve Tamara da Moskovaya gelir. Boris, Mihailin evine gider ve aralarnda atma kar. Mihail lr ve Boris yaral olarak kurtulur. Disketteki bilgiler sayesinde darbeciler tasfiye edilir. Tamarann Gzyalarnda Trk ajan bu sefer geri plandadr. Onun yerine Rus ajan Boris ne geer. Ama Boris de yetenekleri bakmndan Leninin Mangasndaki Ertan gibi sradan bir ajandr. Sper ajan kabiliyetlerine rastlanmaz. Buna ramen sradan gibi grnen ajanlar iinde sezgileri ile ne kar. Mihailin konumalarndan onun da darbeci olduunu anlayp duruma mdahale eder ve FSByi bu konuda uyarr. Boris, sezgileri yannda insani zellikleri ile yani iyi niyeti, drstl ve grevine ball ile dier ajanlardan ayrlr. Romann sonunda tm bu iyi zellikleri nedeniyle mutlu sona kavuur: Tamarann akn kazanr. Bylece casuslarn savanda iyi tarafta olanlar dllendirilmi olur. ok eski masallardan beri tekrarlanan forml burada da karmza kar. Viladimir Proppun daha nceki blmlerde deindiimiz aratrmasnda olduu gibi halk masallarnda, iyi olanlar, balarndan ne tr felaket geerse gesin, sonunda sevdiklerine ve mutlulua kavuurlar. Casus romanlarnda da her tr tehlikeyi atlatan kahramanmz sonunda k olduu kadna kavuarak mutluluu yakalar. Osman Aysu, Tamarann Gzyalarnda bu forml tekrarlamtr. Yazar, Mihailin darbeciler tarafndan gzden uzak durmasn salamak iin stanbula gnderilmesinden faydalanarak bu olaylarn iine M Ti de katar. Ayrca Mihail, M Tin evlerinden birinde kalrken, kendini M T ajan olarak tantan bir CIA ajan oraya gelir. Bu ajan araclyla da CIA romana dhil edilir. Ancak CIA ajan, Mihailden bir takm bilgiler aldktan sonra romandan kar. Yazar bu trden olaylar araclyla farkl istihbarat servislerini romana katarak gerilimi arttrmaya alr. Bylece olaylar sadece Rusyada cereyan eden ve FSB ierisinde halledilen

501

meseleler olmaktan kar ve ajanlarn bilgi edinmek iin birok tehlikeye atldklar maceralara dnr. Osman Aysunun Leninin Mangas ve Tamarann Gzyalar adl romanlar Dou Blokunun yklnn ardndan gerekleen olaylarn klieletirilmesine dayanmaktadr. Her iki roman da eski ynetim taraftarlarnn darbe ile tekrar iktidar ele geirmesi isteini dile getirmektedir. Bu kliede, Sovyetler Birliini yeniden canlandrmak isteyen ancak bunu demokrasi yoluyla yapamayacaklarn bilen eski ynetim taraftarlar, eitli komplolarla yeni sistemi yok etmeye alrlar. Batda da bu konuda ok sayda roman yazlm ve film ekilmitir. Osman Aysunun da kulland bu klie ayn zamanda Bat tipi demokrasinin faziletlerini ne kararak ideolojik bir duru ortaya koymaktadr. Casus romanlar, doalar gerei, ideolojiden kaamamaktadr. Casus kurgular zorunlu olarak romanda ideolojiyi ne karrlar.361 Souk Sava dneminde yerleen ideolojik yaklam son dnem eserlerinde devam etmektedir. Bu baka gre Bat tipi demokrasiye kar kan herkes insanlk iin potansiyel bir tehlikedir. Ayn kiiler her zaman kt taraftadr. Sonuta Batl ya da Bat ile ibirlii yapan ajanlar bu tehlikeleri yok etmekle grevlidir. Osman Aysunun her iki romannda da ktler Bat tipi yaam tarzn savunan kiilerce yok edilir. Osman Aysu bu bakmdan casus romanlarnn dnya apnda hakim olan formllerini tekrarlamtr. Halil Kanargnn yazd Akreple Dans: Boran Trkolunun Maceralar362 adl eseri de Orta Dou balantl casusluk ve terrist faaliyetleri ele alr. Yazar bu eserinde casus romanlarmzda ilenmeyen bir meseleye, ranla yaanan gerilimlere yer verir. Akreple Dans Ankarada niversite rencisi olan Abdlkadirin karlarak rana gtrlmesi ve ikenceli bir sorguya alnmas ile balar. ran istihbaratnn Trkiye masas efi Hseyin Kabelann gzetiminde yaplan sorgunun amac zmirde yaayan ve Halkn Mcahitleri iin alan Sarman Behleri adl kadnn balantlarn renmektir. Abdlkadir bildiklerini anlattktan sonra Trkiyeye geri getirilir ve ran iin alan rencilerin kontrolne verilir.

361

Brian Baker, Masculinity in Fiction and Film: Representig Men in Popular Genres, 19452000, Londra ve New York, Continuum Internatinal Publishing Group, 2006, s. 39. 362 Halil Kanarg, Akreple Dans: Boran Trkolunun Maceralar, stanbul, Bilge Karnca Yay., 2005.

502

Hseyin Kabela, Trkiyede yaplacak olan bir turizm konferasna saldrmay planlamaktadr. Bu i iin Samet Ubeydi grevlendirilir. Ubeydi, zmire gelince MOSSAD durumu M Te bildirir. M T de Akrep lakapl Boran Trkolu adl yetenekli ajan bu ie verir. M T takibe balar. ranl ajanlarn olduu eve baskn yaplr ancak Ubeydi kurtulur. Daha sonra Ubeydi ve Abadal Semeri adl ajanlarn Ankaraya gittii ve Abdlkadirin tutulduu eve yerletikleri renilir. Akrep ve dier M T ajanlarnn basknnda Abadal Semeri lr ancak Ubeydi yine kurtulur. En sonunda Ubeydi sradan bir kadn olduunu sand MOSSAD ajannn evine snr. Akrepin baskn srasnda Ubeydi, kadn ldrr ancak Akrep de sonunda onu l ele geirir. Akreple Dans roman yukarda da belirtildii gibi ran ajanlarna yer verilen ilk casus romandr. Eserde ran ajanlar kan dkc ve ikenceci biimde canlandrlmtr. Romann daha ilk sahnelerinde ran ajanlarnn Abdlkadire yapt ikence onlarn imajn belirleyen bir gelime olur. Dolaysyla burada dman randr. MOSSAD ajanlar ise srailli bakann da ldrleceini rendikleri iin operasyonlara dhil olurlar. MOSSAD ajanlar ilk bata M Te yardmc olmazlar ancak M Tin zmir sorumlusu Albay Doanerin kesin uyarlar sonucunda bilgi paylamaya raz olurlar. Bu olanlar istihbarat dnyasnda dostluk kavramnn olmadn gstermek asndan nemlidir. Ernest Mandel, casus romanlarnn, dedektif romanlarnn alt tr olduunu belirtir ve ardndan ikisi arasndaki farklara deinir. Casus romannda klasik dedektifteki zek, enerji ve irade gc ikincil, hatta nemsiz hale gelmitir. Sper casus artk byk teknik kaynaklar, daha byk bir formluluk, stn bir rgt ve daha ilek bir zek ile kazanabilir.363 Akreple Dans romannn en nemli kiisi olan Boran Trkolu da bu zelliklere sahiptir. Romanda, teknoloji, casusluk faaliyetlerinde youn biimde kullanlmaktadr. Dier casus romanlarnda insan unsuru ne karken bu eserde gelimi aygtlar nemli grevlerde ajanlara yardmc olur. MOSSADn ilk balarda bilgi paylamamas nedeniyle M T, zmirdeki ajanlarn yerini tespit edemez. Ancak Boran, MOSSAD ajanlarnn helikopter kiraladn renince kendisi de bir helikoptere binerek ayn rotay izler ve bir sokaktan phelenir. Daha sonrasnda ayn sokaa dair sinyal taramas yapldnda

363

Ernest Mandel, Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, ev: N. Saraolu, stanbul, Yazn, Yay., 1996, bs. 2, s. 107-108.

503

MOSSADn bir evi dinledii anlalr. Bundan sonra M T, MOSSADn takip sinyallerine szarak ayn bilgileri elde eder ve operasyon yapar. Romanda ajanlarn kulland baz teknolojik aygtlar ise gnlk hayatta rneine rastlanmayan trdendir. Yzba Mustafa takipten dndkten sonra grdklerini M T ofisindeki bir mikrofona anlatr. Mikrofona syledikleri ayn anda bir yazcdan basl olarak kar. Yzba Mustafa bunlar imzalayp stlerine teslim eder. Boran Trkolu, lkesi iin her tr tehlikeye atlabilecek gen ve idealist bir ajandr. Daha nce askerdeyken, Kuzey Iraka geerek bir operasyonda yakalanp rehin tutulan Albay Nedim Doaneri tek bana kurtarmtr. Bu anlamda gz kara bir gentir ve zekidir. Ayrca ok gelimi teknik imknlar olan bir birim tarafndan desteklenmektedir. Akrep, genlik yllarnda Kung Fu renmitir, ayrca yannda srekli olarak Ninja yldz tamaktadr. Zorda kald durumlarda bu yldzlar frlatarak dmanlarn saf d eder. Akrepin tecrbesizlii karlat olaylarda taknd tavrla kendini gsterir. rnein ranl ajanlarn bulunduu eve baskn yapldnda Ubeydi son anda yal bir kadn rehin alr ve ldrr. Akrep, Ubeydi katktan sonra l kadna bakarak unlar syler: Ey Trk Anas, Allah ahidim olsun, senin kann yerde brakmayacam. Yemin ediyorum. Allahm bu kulundan rahmetini esirgeme.364 Tecrbeli bir ajan bu durumda sadece zlmekle yetinecekken Akrep genliinin heyecann dile getirmitir. Ayrca ayn szlerde tecrbeli bir ajann i ciddiyeti deil dmana olan bireysel kin n plana kmaktadr. Boran Trkolunun maceralar Hedef Aca: Papann Ayak zleri365 adl romanda da devam eder. Roman M. Ali Acann yllar nce Papaya dzenledii suikastin gnmze yansmalarn anlatmaktadr. Mehmet Ali Aca, Trkiyeye getirilmi ve hapse atlmtr. Yakn bir zamanda serbest braklacaktr. Bunu duyan Kardinal Carlo Tardeli, Acann ldrlmesi iin Vatikana bal olan Tapnak valyelerinden Kzl Ha timini harekete geirir. Amac Acann arkasndaki gcn yani kendilerinin deifre olmasn engellemektir. Ayrca KGB, Ruscana li adl bir kadn, Bulgar gizli

364

Halil Kanarg, Akreple Dans: Boran Trkolunun Maceralar, stanbul, Bilge Karnca Yay., 2005, s. 153. 365 Halil Kanarg, Hedef Aca: Papann Ayak zleri, stanbul, bilge Karnca Yay., 2006.

504

servisi de Todi Marov adl bir suikastiyi Acay ldrmek zere stanbula gnderir. Bu gelimeler srasnda talyada olan Akrep, Kzl Ha timinin isimlerini renir. Bu srada birka defa lmden dner ancak dmanlarn alt etmeyi baarr. Aca hapisten kar. Kzl Ha timi ona bombal saldr planlar ancak bombay patlatacak tim yesi bir M T ajan tarafndan vurulur. Bomba ge patlatld iin Aca kurtulur. Ayrca dier kiralk katiller de l ve yaral olarak ele geer. Geriye sadece Kzl Ha timi kalr. Tim, bu sefer silahl bir arala Acann konvoyunun peine der, atma ktnda ok sayda polis lr, Aca ise kurtulur. Akrep, aratrmalar sonucu timin Trkiyeden kaaca liman renip baskn dzenlerler. Timin bir yesi lr dier ikisi yakalanr. Romann sonunda Kardinal Carlo Tardeli de intihar etmi olarak bulunur. Hedef Acada Akrep, suikastin arkasndaki isimleri bularak ve son operasyonu yaparak byk bir baar salar. Yine ileri teknoloji rn aygtlar kullanmasyla ve dv yeteneiyle dikkat eker. Carlo Tardeli iin alan Marlon Malininin eski bir rahibeye tecavzn nledikten sonra karlr. Bu srada drt kiiyle kavga eder ve hepsini yenerek ellerinden kurtulur. Akrepin eitli baarlarna ramen Hedef Acann en nemli zellii dier romanlarda rastlanmayan ok hareketli takip sahneleridir. Romann zellikle son ksmlarnda Kzl Ha timinin Acann ierisinde bulunduu konvoyu takip etmeleri ve saldrmalar okuyucuya bir macera filmi seyrettii izlenimini vermektedir.
Daha szn bitirmeden uaksavar ate kusmaya balamt bile. Hans Damlerin iri elleri arasnda kayboluyordu uaksavarn tutma kolu. En arkadaki koruma arac saniye dayanamad. Benzin deposuna gelen mermiyle bomba gibi patlayarak yerden havaya ykseldi. Yere dmeden lm kusan lks BMW altndan gemiti. kinci koruma arac da ayn ekilde infilak etti. Bu arada evre yolu cehenneme dnd. Yaadklar panik yznden direksiyon hakimiyetini kaybeden srcler zincirleme kazaya sebep olmutu. Acay tayan siyah son model arabann peinden lm kusan BMW geliyordu.366

366

A. g. e., s. 179-180.

505

Okuyucunun zihni son yllarda says giderek artan macera filmlerinden sahnelerle doludur. Yazar, okuyucunun aina olduu ve seyretmekten zevk ald bu sahneleri hatrlatarak ayn zevkin okumakta olduu eserden de edinilebileceini gsterir. Ortaya konmu olan eser, ok geni kitleler tarafndan tketilen macera romanlar ve filmleri ile ayn dzlemdedir. Burada olaylarn nedenleri anlamn yitirmi ve takip sahnesindeki patlamalar, atmalar ne kmtr. Hareketli maceralarda nemli olan adrenalin akn hzlandrmaktr. Sonuta maceralar iddet ve gerilim ihtiva ederler.367 Artk okuyucu iin nemli olan, takip srasnda gerekleen iddetten zevk almaktr. Kendisi hibir zaman bu trden bir macerada yer alamayacak olan okuyucu gvenli hayatn riske atmadan, kolay yoldan heyecan elde eder. Macera romanlarnn tm dnyada baar kazanmasnn srr da buradadr. almamzn Popler Edebiyat blmnde Harry Bergerin szleri aktarlm ve insann heyecan isteinin gvenlik istei ile beraber temel ihtiyalardan olduu belirtilmiti368. erisinde cinayetlerin, gnlk hayatta rastlanmayan kovalamacalarn, gerilimlerin olduu romanlar okuyucunun heyecan beklentisini karlamaktadr. Okuyucu kendi hayatnda belki hibir zaman Hedef Acada okuduu trden bir takip ierisinde olamayacaktr. Uaksavar silahlarnn atelendii, helikopterlerin ve zrhl aralarn atmaya girdii hareketli ve tehlikeli ortam okuyucunun aslnda ierisinde bulunmak istemeyecei bir yerdir. Ancak roman okurken bu tehlikeyi yaamadan orada hissedilen heyecan okuyucu da tadar. Gerekte olayn iindeyken sadece lm kaygs yaayacak olan okuyucu, roman okurken bu kaygdan uzak biimde sadece heyecan hisseder. D dnyann kendisi iin gvenilir olduunun farkndadr. Bu rahatlk iinde okuyucu iin sadece zevk unsuru ne kar. Macera romanlar gnlk hayatn gvenilir ama skc ortamna heyecan kattklar iin tm dnyada baar salayan eserlerdir. ***

367

Jennifer E. Kenning, How to be Your Own Script Doctor, New York, The Continuum International Publishing Group, 2006, s. 125. 368 Harry Berger, Jr., Nave Conciousness and Culture Change: An Essay in Historical Structuralism, Bulletin of the Midwest Modern Language Association, 6, no.1 (Spring, 1973) s. 35'ten aktaran John G. Cawelti, Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1976, s. 16.

506

1980 sonrasnda casus romanlar bir tr olacak kadar gelien eserlerdir. Yazlm olan casus romanlar incelendiinde temel ana bala ayrldklar grlmektedir. Trkiyeye ynelik tehditleri ieren casus romanlar, trn zelliklerine uygun olarak, casuslarn lke menfaatlerini korumak iin yapt almalar anlatmaktadr. Osman Aysu ve Blent Ruscuklunun eserleri bu trn en iyi temsilcilerindendir. Popler edebiyatn birok trnde rnekler veren Osman Aysunun Odak Noktas adl eseri grevden uzaklatrlm eski ajan kliesine dayanmaktadr. Ajan nemli bir grev iin tekrar arldnda kimsenin stesinden gelemedii bir sorunu zer. Blent Ruscuklu ise M Tte edindii tecrbelerin eliinde eser veren, casus romanlar trne nemli katklarda bulunan bir yazardr. Ruscuklunun yukarda bahsedilen iki roman da deneyimli bir casusun maceralarn anlatr. Trkiye ve Yunanistan arasnda eskiden beri birok sorun yaanmtr; ancak bunlarn edebiyata yeterince yansmad grlmektedir. Ruscuklu, Savan Eiinde adl eserinde iki lke arasnda yumuayan ilikilere ve bunun neticesinde varlan ibirliine deinerek dier yazarlardan farkl bir eser vermitir. Osman Aysunun Leoparn zleri adl eseri ise yabanc bir lkede yaplan istihbarat faaliyetlerini konu almaktadr. iermektedir. Casuslarn grev alanlar dnyann her yeri olabilmektedir. lkenin karlarn tehdit eden her unsur nerede olursa olsun istihbarat ajanlarnca takibe alnmaktadr. Osman Aysunun Rusyada yaplacak bir darbeyi konu alan eserleri casusluk faaliyetlerinin bu ynne deinmektedir. Casus romanlarnn genelinde olduu gibi hareketli sahnelerin olduu bu eserlerde, Aysu, sadece casusluk faaliyetlerini anlatmakla yetinmemi, ayrntlara girerek Rusyadaki yaam da anlatmtr. Halil Kanargnn yazd ve Boran Trkolu adl bir ajann faaliyetlerini anlatan Akreple Dans adl eseri de Orta Dou ekseninde gelien terrist faaliyetlere kar mcadeleye deinmektedir. Bu defa dman ranl istihbaratlardr. Yazar, yerli casus romanlarnda rnei olmayan bir sper ajan yaratarak bu tre nemli bir yenilik getirmitir. Boran Trkolu adndaki bu sper ajann faaliyetleri Hedef Aca adl eserde de devam eder. Boran Trkolu gerek kiisel yetenekleri gerek teknolojik destek sayesinde dmanlarla hesaplar. ngilterede yaplacak bir suikasti engellemeye alan Trk casusun yks, Orta Dou ve terr ilikisini de

507

Trkiye, dnyadaki birok casusluk faaliyetinin hedefi olmutur. Ancak bu durum edebiyata ge yansmtr. Buna ramen casus romanlar trnn hzl biimde gelitii anlalmaktadr.

I. Siyasal Kurgu Romanlar

Siyasal kurgu romanlarn kesin bir tanm yoktur. Birok aratrmac konu hakknda farkl grler ileri srmektedirler. rnein Tom Kemme siyasal kurguyu Bir lkede yrrlkte olan politik gce ve plot ile karakter araclyla romana nfuz eden politik hrslara, politik planlara, politik olaylara younlaan dzyaz almas369 olarak tanmlamaktadr. Bu tanm siyasal kurgunun birok unsuruna iaret etmekle birlikte bahsedilen trn alann daraltmaktadr. Siyasal kurgu eserler, aada da rnekleri grlecei gibi, lke snrlarn aan konular ileyebilirler. Kimi zaman siyasal kurgunun konusun tm bir dnya da olabilir. Dolaysyla siyasal kurgularn, siyasetin dorudan ya da dolayl ilikide olduu, corafi ya da dnsel her alan kapsayabilecei sylenebilir. Siyasal kurgular dier eserlerden ayran en temel farkllk siyasal dncenin, siyasi ekimelerin ilenmesidir. Ancak burada popler edebiyatn bir alt tr olan siyasal kurgular ile kanonik siyasal romanlarn kartrlmamas gerekmektedir. Kanonik eserler siyaseti de bir inceleme, zerine felsefi dnce gelitirme nesnesi yaparlar. Siyaset, kanonik eserlerde, bir eletirel bak beraberinde getirir. Popler siyasal kurgularda ise siyaset olduu gibi kabul edilen, eletiriye kapal bir alandr. Okuyucularn siyasal kabulleri aynen korunur. Tam tersine bu kabuller desteklenerek, sahiplenilerek eserin piyasa baars salanmaya allr. Popler siyasal kurgularn en nemli yanlarndan biri hareketin n plana kmasdr. Bu sayede okuyucu heyecanl, maceralarn youn olduu metnin iine ekilir ve siyasetin kendisi nemsizleir. nemli olan, okuyucunun, siyasal kimlii kendisine kart bile olsa, temel kahramanla zdelemesi ve onun baarlar ile mutlu olmasdr. Popler edebiyatmzn 1980 ncesinde geliimine bakldnda siyasal kurgu romanlarn farkl bir balkla youn biimde retildii ve tketildii grlmektedir. Bu dnemde popler tarihi romanlar olarak bilinen siyasal kurgularn
369

Tom Kemme, Political Fiction, The Spirit of The Age, and Allen Drury, Ohio, Bowling Gren State University Pres, 1987, s. 5.

508

ortak zellikleri eski tarihi dnemleri anlatmalardr. Ayrca bu romanlarda milliyeti bir bakla milli ve dini unsurlarn youn biimde ilendii grlmektedir. 1980li yllarla beraber deien toplumsal/kltrel ortam okuyucunun bu yndeki ihtiyalarnn da farkllamasna neden olmutur. Teknolojinin her geen gn yaygnlat, bireysel ilikilerin bile teknoloji araclyla kurulmaya balad dnemde Trk korsanlarnn ya da aknclarnn giritii maceralar yeni insana hitap edememi ve yok olmaya yz tutmutur. zellikle televizyonun yaygnlamasyla Batdan gelen modern macera filmlerine duyulan hayranlk gn getike gelimi, popler tarihi romanlardaki ideal tiplere duyulan ilginin azalmasna neden olmutur. 1980li yllardaki byk kltrel farkllama ile birlikte okuyucu ve yazarn dnyaya bak da deimi edebiyatn yeni trde rnler vermesi kanlmaz hale gelmitir. Bu yeni kltrel ortamda yetien gen nfusun artmas da edebiyattan beklentilerin yeniden ekillenmesine neden olmutur. Modern bir dnyada, gelimi bir teknolojik ortamda byyen nesillerin eskiye baklar deimi, zenilen tarih yerine, yeni zaman yakalama abas ne kmtr. Yeni nesiller kendi zamanlarnn anlatld romanlara daha ok ilgi gstermeye balamtr. Dolaysyla popler tarihi romanlardaki temel bak alar ayn kalsa da bunlarn yerini siyasal kurgu ad verilen trn ald grlmektedir. Temelde modern siyasal kurgular ile popler tarihi romanlar birbirine benzemektedir. yi olarak tanmlanan tarafn kt olanlar yenilgiye uratt modern romanlar bu kurgusal yap ile popler tarihi romanlarla ayndr. Ancak modern siyasal kurgularn en nemli yn srekli yenilenebilme yeteneidir. Meknlar gemiten bugne ve dnyadan uzaya kadar genileyebilirken, kahramanlarn kulland silahlarn kendileri bile okuyucu iin cazibe kayna olabilmektedir. Popler tarihi romanlarda ise kahramann yaad evre ve hatta dmanlar bile neredeyse hep ayndr. Trk akncs, Bizans ya da Venedik askerlerine kar savamakta ve onlar yenilgiye uratmaktadr. Popler tarihi romanlar srekli olarak kendini tekrar etmi ve hep eski olana zlemi dile getirmilerdir. Bu nedenlerle popler tarihi romanlar 1980li yllarda giderek daha az sayda yazlmaya balamtr. Siyasal kurgular, popler tarihi romanlarn gnmz koullarna uyum salam halidirler. Siyasal kurgular da tpk popler tarihi romanlar gibi ounlukla milliyeti bir bak asn ihtiva etmektedir. Aada ayrntl biimde anlatlaca gibi farkl alt balklara ayrlabilen siyasal kurgular, konu asndan ok geni bir 509

alanda yazlabilmektedir. lerinde milliyetiliin grlmedii siyasal kurgular da mevcuttur. Ancak yazlan eserlerin byk ksmnn milliyetilii merkeze ald gzlemlenebilmektedir. Yeni dnemin siyasal kurgular okuyucunun tand bir dnyada gemekte, zamanmzn silahlar, politikas, dnya dengeleri yer almaktadr. Yeni nesillerin, temelde ticari bir meta olan popler edebiyat rnlerini almas iin bu tandk ortam kullanlmaktadr. Modern zamanlarda geen bir siyasal kurgunun, eski zamanlarn popler tarihi romanndan daha ok ilgi ekmesinin nedeni budur. Okuyucunun bu yndeki beklentisinin en iyi rnei Metal Frtnadr. Metal Frtna adl siyasal kurgu roman 2005 ylnda yaymlanmasndan sonra sat anlamnda byk bir baar yakalamtr. Ksa bir zamanda btn zamanlarn en ok satlan romanlarndan biri olan Metal Frtnann baarsnn temel nedenlerinden biri de modern zamanda geen bir kahramanlk yks olmasdr. Bu romanda okuyucunun bizzat yaad dnyann ilenmesi romann baarsn etkileyen temel nedenlerdendir. Metal Frtnann grd ilgiden hemen sonra da benzer romanlar art arda yazlmaya balanmtr. Siyasal kurgu romanlar her trden devlet, siyasal rgt, dini cemaat, mafya yaplanmas ve gizli tekilatlar konu alabilmektedir. Dolaysyla siyasal kurgularn ok geni bir alana yaylabildii grlmektedir. Bu nedenle almamzda mmkn olduu kadar kapsayc balklar kullanlmtr. 1980 sonrasnda yazlan siyasal kurgu romanlar ounlukla macera (thriller) arlkldr. Bu nedenle hareket n plandadr. Kimi siyasal, dini mesajlar verseler de hepsinin hzl biimde gelien olaylar anlatt, bu olaylarn yorumuna deinmedii grlr. Siyasal kurgu romanlarn konular dnda, karakterlerin ekillendirilmesi, iyi ve ktnn belirlenmesi, romann sonlandrlmas gibi balklarda birok benzerlikleri vardr. Bu blmde romanlarda ortak olan klieler birer kez anlatlacak, ayn klie farkl bir romanda ortaya ktnda deinilmeyerek o romann kendine has olan, siyasal kurguya yenilik getiren zellikleri zerinde durulacaktr.

1. D Dman Tehlikesini Konu Alan Siyasal Kurgular

Yakn dnem siyasal kurgular incelendiinde d dmanlarn Trkiyeye saldrsnn sklkla ilenen konulardan biri olduu grlmektedir. D dmanlarn saldrmalarnn nedeni genellikle lke kaynaklarn yamalama amacdr. Bu romanlarda Trkiyenin sahip olduu madenler ve bunlarn enerji potansiyeli geni

510

biimde anlatlmakta ve yabanclarn bu kaynaklar ele geirme abalar ilenmektedir. Ayrca Orta Dou ve Avrupa merkezli blgesel politikalar da d dmanlarn harekete gemesini salayan unsurlardr. Can Girayn yazd Bor Bys370 adndan da anlalaca gibi Trkiyedeki bor madenlerinin bysne kaplan yabanclarn lke iindeki faaliyetlerini anlatmaktadr. 2008 ylnda ABDli bilim adamlarnn Borax reaktr retmesi ve bu cihaz iin bor madenine ihtiya duyulmas ile birlikte gzler Trkiyeye evrilir. USEN adl ABD merkezli bir irket su aramak bahanesiyle Bigadite antiye kurup bor madeni aramaya balar. Trkiyede ise Batukan adl bir yzba antiyede alan bir mhendisin raporuna dayanarak Genelkurmay bu konuda uyarr. Sonuta kendisi konuyu takip etmekle grevlendirilir. Su adndaki bir USEN alan Trk kz ise bu irketin petrol ilerinden ekilip bor madenine yneldii bilgisini edinerek Bigadie gider. Ancak Bigadite irketin silahl adamlar tarafndan arkadayla birlikte yakalanr. Batukan ve subay arkada Serdar tesadfen bu olay grr ve onlar kurtarr. Bu sralarda lkede hkmet deimi ve yeni babakan bu kaynaklarn yabanclardan korunmas kararn almtr. Hkmet bor madenlerini kamulatrr. ABDde ise USEN adl irket bu faaliyetlerinden dolay devletin denetimi altna alnr. 1980 sonras siyasal kurgu romanlarda ska karlald gibi burada da Trkiyenin doal kaynaklar ne karlr. Doal kaynak asndan Trkiye evresindeki birok lkeden daha zengindir. Bu nedenle yabanc glerin srekli olarak zerinde oyunlar oynad, ele geirmeye ya da politik, ekonomik anlamda pasifletirmeye alt bir lkedir. Doal kaynak zengini Trkiyenin hedef lke olmas da ska tekrarlanan bir klie olarak romanlarda yer alr. Romanda Trkiyeyi tehdit eden g USEN adl bir Amerikan enerji irketidir. Uluslaras irketlerin kazandklar gcn boyutlarn da gsterecek ekilde USEN bir devlet gibi hareket edebilecek seviyeye gelmitir. Faaliyetlerini yaparken ABD hkmeti iindeki destekilerini ve Trkiyede rvet datarak edindii kiileri kullanr. Trkiye sadece devletlerin deil bu tr g odaklarnn da hedefindedir. Bu tr irketler, dnyann farkl blgelerinde olduu gibi, amalarna ulamak iin her trl kirli ii yapabilmektedir. USEN daha nce Arjantin, Slovenya gibi lkelerde de benzeri yntemleri kullanmtr. irket, silahl gruplar oluturmu

370

Can Giray, Bor Bys, stanbul, Kelebek Yaynevi, 2003.

511

hem Trkiyede hem ABDde terr estirmektedir. ABDdeki bilim adamlarndan biri gizli projeyi basna duyurmak isteyince ldrlm, bir grup profesr ise saklanmaya balamtr. Trkiyede ise Dr. Hawk irketin kirli ilerine bulamak istemedii iin ldrlmtr. Ayrca irket Bigaditeki antiye alann adeta bir askeri klaya evirmi ve askerlerin bile zor kullanarak ieri girmesine neden olmutur. Bor Bysnde en ok zerinde durulan nokta imdiye kadarki hkmetlerin yeralt zenginlikleri konusunda gerekli hassasiyeti gstermemesidir. Politikaclarn kirli siyasetleri birok Batl siyasal kurguda olduu gibi bu romanda da sk sk gndeme gelir. Buna karlk askerin idealistlii n plandadr. Batukan, Genelkurmay temsilcisi olarak katld toplantlarda politikaclar hakknda srekli olumsuz dncelere sahiptir.
Batukan politikadan da politikaclardan da nefret ediyordu, fakat bu tr toplantlara sklkla katlmak zorunda kalyordu. lkenin durumu uzun zamandr iyi olmad gibi, son yllarda daha da ktlemiti. Srekli olarak, ekonomik kriz, sosyal kirlenme, rvet, skandal gibi zevksiz haberler yer almaktayd, lke gndeminde. Bunun karlnda politikaclar kllarn bile kprdatmadan kendi koltuklarnn kavgasna dalmlard. Zor koullarda yaayan halk sosyal patlama sinyalleri vermeye balamt.371

Modern siyasal kurgularn en ok tekrarladklar klie, politikann kirlenmiliidir. Bu klieye gre politikaclar, srekli olarak alacaklar rveti dnrler, i yapmaktan ok yapar gibi grnmeyi tercih ederler. Toplumu deil kendi istikballerini dnrler. Politikaclarn bu ekilde ktlenmesi niformal glerin temize kmas anlamna gelmektedir. Toplumdaki ktlklerin tek sorumlusu politikaclardr. Onlara bal almak zorunda olan niformallar ise her zaman grevlerini en iyi ekilde yapmay dnrler. Bor Bysnde de devlet yllar nce bor madenini stratejik madenler listesinden karm olmasna ramen, Genel Kurmay halen bu maddenin stratejik olarak deerlendirilmesini372 savunmaktadr. Ancak politikaclarla olmad gibi onlarsz da olmaz. Romanda

371 372

A. g. e., s. 24, 62. A. g. e., s. 24.

512

askerlerin lke kaynaklar konusundaki duyarllklar sorunlar zmez nk demokratik bir lke olan Trkiye politikaclar tarafndan ynetilmektedir. Askerlerin duyarll zaman iinde yazarn bir temennisi olarak siyasilere de geer. Yeni kurulan ada Trkiye Partisinin lideri Eren Onur bor madenlerinin zelletirilmesine kar kar ve kamulatrma karar alr. Bylece Trkiye sonunda askerler gibi idealist bir parti tarafndan ynetilmeye balar. Bor Bys siyasal kurgu odakl bir macera romandr. Bu tr siyasal kurgularn etkileyiciliini arttrmak iin hareket unsuruna geni yer verildii gze arpmaktadr. Burada da bir yandan ABDdeki bilim adamlarnn pelerindeki silahl kiilerden kamas anlatlrken, buna paralel olarak Trkiyedeki Bigadi operasyonunun geliimi okuyucunun nne serilir. Okuyucu bu yolla her iki lkedeki ka ve baskn sahnelerine tank olur. Ksa blmlerle aktarlan bu anlatm sayesinde romandaki hz eksilmeden ve olaylar okuyucuya unutturulmadan devam eder. Yksek hzn ve heyecann hkim olduu bu tr maceralarn sonunda hi hesapta olmayan bir ak ortaya kar. Tm olaylar beraber yaayan kadn ve erkek kahramanlar sonunda birbirlerine k olurlar. Bor Bysnde Batukan, Sunun karlmasna ahit olmutur. Bu olay nedeniyle antiyeye girmi ve onlar kurtarmtr. Romann sonunda Batukann fedakrl ve Sunun lkesi iin giritii gz pek abalar dllendirilir ve ikilinin ak balar. Siyasal kurgu odakl macera romanlarnn en vazgeilmez yan ise ktlklerin cezalandrlmasdr. Bor Bysnde USEN bakan olan Berg ve ABD bakan yardmcs Blake, Kutsal Armada adl bir tarikata yedirler. Bu tarikatn glenmesini ve dnya hkimiyetini salayacak olan bor madeni operasyonu baarszlkla sonulannca bu ikili sorumlu tutulur. Berg ve Blake tarikatn katilleri tarafndan lmle cezalandrlrken, onlarn Trkiyedeki kirli ilerini yapan ranl Kadir ve adamlar bordo bereli askerler tarafndan atmada ldrlr. Bylece Trkiyeye kasteden dmanlar cezalandrlm olur. 2005 ylnda piyasaya kan ve Orkun Uar, Burak Turna ikilisinin yazd Metal Frtna: ABDnin Trkiyeyi gali373 siyasal kurgular ierisinde piyasa baars en byk olan kitaptr. Roman, ABDnin Trkiyeyi igalini anlatmakta, bu
373

Orkun Uar - Burak Turna, Metal Frtna: ABDnin Trkiyeyi gali, stanbul, Tima Yaynlar, 2005, bs.4.

513

yanyla alk olunmayan, geleneksel politikalar asndan artc ve bu tr bir savan sonular dnldnde dehet verici bir konuyu ilemektedir. Metal Frtnann ok okunmasnn temel nedeni sahip olduu bu zelliklerdir. lenen konunun yeni ve arpc oluu okuyucunun ilgisini ekmitir. Trkiyenin hi beklemedii bir kaynaktan, ABDden gelecek bir saldrnn dncesi bile iddetli bir etki yaratmtr. Metal Frtna Kuzey Iraktaki Trk askerlerine ABDlilerin saldrs ile balar. Bu saldrya Trk askerlerinin karlk vermesiyle iki taraftan ok sayda asker lr. ABD, Metal Frtna adl operasyonla Trkiyeye saldrr. Saldrnn en byk destekilerinden biri Trkiyedeki bor madenlerini ele geirmek isteyen Adrian III. Lynamdr. Bu saldr, Fransada gizli vurucu g olarak yaayan Gkhan Birdan yazd raporda yer almaktadr. Gkhann analizine gre ABD, Trkiyedeki bor ve toryum madenlerinin peindedir. Ayrca Anadoluyu Hristiyanlatrmak isteyen Vatikan da operasyona gizlice destek vermektedir. ABDnin Trkiye topraklarna saldrs balar. stanbul ve Ankara bata olmak zere birok ehir bombalanr. Trk asker ve polisleri sivil halkn da yardm ile direnie balar. ABD askerlerinin Ankara ve stanbula gelmesiyle birlikte sokak savalar balar. Bu srada ABDde olan Dileri Bakan Abdullah Gl tutuklanr. Gkhan ise mafyaclardan ald iki nkleer bombadan birini Washingtonda patlatr. Dier bomba ise FBI tarafndan ele geirilir. Babakan Recep Tayip Erdoan, AB lkelerine ve Rusyaya, ABDnin bu madenlere tek bana sahip olmasnn tehlikelerini anlatnca ABDye ynelik uluslararas bask artar. Rumsfeld ve Rice bakan istifa ettirir. Rumsfeld bakan olur ve sava sona erdirir. Gkhan ise ABDde Adrian III. Lynam kararak ikenceye balar ve Lynam lmek zereyken roman sona erer. Metal Frtnada dman, bir sper g olan ABDdir. Savan nedeni ise Bor Bysnde olduu gibi Trkiyedeki madenlerdir. ABD petroln azalmasndan kayglanarak gelecekteki enerji darboazndan syrlmann yollarn aram, bor ve toryum madenlerini kurtarc olarak grmtr. Roman, Trkiyedeki yer alt zenginliklerinin kskanlacak, hatta uruna savalacak deerde olduu fikrine dayanmaktadr. ABDnin sper g olmas, Trkiyenin de askeri birikimi ve nfus avantaj igal halinde gerekleecek savan iddetini gstermektedir. Romanda bu durum, 514

Kuzey Irakta 15 tonluk bombalarla yok edilen Trk tugay ile balayp stanbulda stiklal Caddesinin ve Ankarada hkmet binalar ve Antkabirin bombalanmas ile derinletirilerek anlatlr. Metal Frtnann kendinden nceki tm siyasal kurgulardan farkllamas da bu sahnelerin anlatmyla belirginleir. zellikle popler tarihi romanlarda Trk askerinin kahramanl vurgulu biimde anlatlrken, Metal Frtnada bu konu yar belgesel bir dille yazlmtr. Kuzey Irakta birok askerin ld sahne yle aktarlr:
Bombann dt yerin evresindeki siperlerde bulunan Trk Deniz Piyadeleri ortaya kan alev yumann iinde ses bile karamadan sonsuzlua doru kanat at. Patlamann basn etkisi dnda kalan blgedeki askerlerin ou bombann sat paracklar nedeniyle ehit oldu ya da ar yaraland. Patlama blgesindeki siperlerin tamam kmt. Metrelerce geniliindeki krater, siperlerle ve askerlerin cesetleri ile btnlemiti.374

Alntlanan blmde ve romann genelinde askerlerin lm duygulara ok az yer veren bir dille anlatlr. len askerlerin kahramanl vurgulanmaz ve sadece gstermekle yetinilir. Popler tarihi romanlarda ise bu tr bir sahnenin dini ve milli anlamnn vurgulanmas gelenek halini almtr. Metal Frtnada Trkiye ve ABD arasndaki topyekn bir sava anlatmann yannda sradan insanlarn savata yaadklarna da yer verilir. Emel adl bir kadn akcier kanseridir. Almanyadan Trkiyeye gelmi ve tekstil sektrnde i bulmutur. ileri Bakanlnn bombalandn TVden renir. Almanyadan arayan babas lkeyi terk etmesini ister ancak Emel onu dinlemez. lkesini ve yaad ehri terk etmez. Kendini onlarla btnlemi hisseder. lerleyen sahnelerde ise Emel, Taksim meydanndaki bir gsteri srasnda atlan ABD fzesi sonucu lecektir. Roman boyunca Emelinki gibi pek ok tekil yaam ykleri okuyucunun karsna kar. Barkn, ahin Bey, Ersin gibi tipler araclyla byk bir savan yerel ve kiisel etkileri anlatlr. Bylece roman, kaotik bir sava atmosferinden kurtulup gncel hayat etkileyen, sradan insanlarn eitli biimde dhil olduklar

374

A. g. e., s. 70.

515

bir sreci anlatm olur. Ancak bu durum, baz yazarlarn hakl olarak deindikleri gibi romann kalitesini de drmektedir.
Kitapta derinlemesine izilmi tek bir karakter yok. Arada insan hikyeleri olarak giren, Ankaral Barkn, kahraman ahin Bey, lmcl kanser hastas ve direni lideri Emel, ordusunun yok oluuna engel olamayan hsan Paa hep tek boyutlu, ereti tiplemeler. Tipler asla bir ruh ya da gereklik kazanamadan kat paralar gibi tutuup gidiyorlar. nk kendilerine ait bir hikyeleri, bir dnyalar yok; tuhaf da deiller, aina da. Hibirini sevmeye, anlamaya ya da nefret etmeye frsat bulamadnz bu roman kiilikleri iin, ne zlmek mmkn oluyor ne de sevinmek. Karakterler olmaynca da macerann tad kmyor, heyecanl atmosfere kaplp srklenmekten bile mahrum kalyorsunuz. Bu yzden Metal Frtna her eyden ok komplo teorilerine merak duyanlarn ilgisini eken bir fikir olmakla kalyor; roman olamyor.375

Popler romanlarn genelinde grlen karakter yokluu burada da sz konusudur. Karakter yokluu, popler romanlarn ok satmasnn nedenlerinden biridir. Kiilerin derinlikli izilmemesi romandaki felsefi, psikolojik alt yapy zayflatr ancak bu sayede daha ok okura ulalr. Popler romanlar tm dnyada her trden okuyucuyla buluma ans yakalar. Kanonik eserlerde ise ounlukla belirli bir kltrel alt yap gerekmektedir. Dolaysyla romann ulaabilecei insanlarn says dmektedir. Metal Frtnada srekli yenilenen kiilikler araclyla, bamszlk mcadelesinin sadece askerlerle deil, milletin tamamnn katlmyla srd anlatlmak istenir. Bylece okuyucunun dnyas da romana katlr. Okuyucu kendisine yabanc, askerlerin yrtt bir savan romann deil, kendisinin de dhil olmas muhtemel olan olaylar dizisini takip eder. Romandaki sradan vatandalar aslnda okuyucunun kendisini simgelemektedir. Savataki cephelerin ve sradan insanlarn yan sra roman srkleyici hale getiren bir baka unsur Gkhann bandan geen olaylardr. Gkhan kk yata alnarak lke savunmas iin kurulmu olan ve gizli hareket eden Gri Takm adndaki, devlete bal bir yaplanmaya dhil edilmitir. Gri Takm yeleri
375

Cem Erciyes, Frtnann Alak Basn Alan, Radikal Gazetesi, 01.04.2005, evrimii: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleID=856771&Da te=1.4.2005&CategoryID=40 Eriim Tarihi: 20 Aralk 2007

516

kendilerine verilen grevleri hi sorgulamadan yerine getirmekte ve bu srada gereken her trl vaheti de rahatlkla yapabilmektedir. Bu nedenle Gkhana ABDye saldr emri verilir. Gkhan, Meksika mafyasndan nkleer balk almak isterken rehin alnr ve birok kiiyi ldrerek ellerinden kaar. Sonra da New Yorkta nkleer silah patlatr. Gkhan, bir sper ajan gibi, gereken her ortamda savaabilen, zeks ve sava yetenei ile dikkat eken bir kiiliktir. Romanda ABD askerlerinin yapt zalimlie karlk verebilecek, okuyucunun bu konudaki ihtirasn giderecek olan kii Gkhandr. Nkleer silah kullanarak on binlerce kiiyi ayn anda ldrmesi okuyucunun bekledii intikamn alnmas anlamna gelir. Ayrca bu eylem bir grup gizli ajan tarafndan deil, tek bir kii yani Gkhan tarafndan gerekletirilir. Romann srkleyicilii srasnda temel kahraman ile zdeleen okuyucu, kendini Gkhann yerine koyar. Kendisinin intikam istei, bu konuda gz alabilecekleri, bu cesarete sahip olma hevesi Gkhanda somutlamtr. Bu olaydan sonra Gkhann hedefindeki kii olan Adrian III. Lynam ayn zamanda okurun da nefretinin hedefidir. Lynam da bu byk igalin arkasndaki insan olarak en byk cezalar hak etmitir. Okurun bu yndeki beklentisi Gkhann Lynama yapt ikence ile karlk bulur. Gkhan, Lynam, kollar ve bacaklar darda kalacak ekilde bir fnn iine koyar. Gnlerce yemek ve su verir ancak tuvalete gtrmez. Lynam kendi pislii iinde yavaa lrken roman biter. Okuyucunun intikam istei yava bir lmle karlanm olur. Roman, gerek dnyada meydana gelebilecek byk bir sava okuyucuyu da iine alarak ilemitir. Sava srasnda, geree uygun ekilde lkede byk bir ykm olmu ancak sonrasnda okuyucunun beklentilerine paralel olarak lke bu ykmdan kurtulmutur. Ayrca okuyucunun intikam hisleri de tatmin edilmitir. Tm bu gelimeler Metal Frtnann baarl bir siyasal kurgu olmasn salamtr. Metal Frtna: ABDnin Trkiyeyi galinden sonra Orkun Uar ve Burak Turnann yollar ayrlm ve iki yazar da ilk romann devam niteliinde olan iki ayr eser kaleme almlardr. Orkun Uarn yazd Metal Frtna II: Kayp Naa376 ilk romann devam niteliindedir. lk romanda ABD uaklarnn Antkabiri bombalamas sonucu bina

376

Orkun Uar, Metal Frtna 2: Kayp Naa, stanbul, Altn Kitaplar, 2005.

517

tamamen yklm ve Atatrkn naa kaybolmutur. Metal Frtna II kaybolan naan aranmasn anlatmaktadr. Antkabir bombalanmadan hemen nce srailli komandolar, Atann nan alr ve Kurtkyde genetik aratrmalar yapan bir irketin laboratuarna gtrlr. Ama Atatrkn gen bilgilerini alarak onu klonlamak ve retilen bu klonu Trklere kar kullanmaktr. Olayda sraillilere yardm eden Rfat Pamuk yakalanr ve konuturularak Atann naann yeri renilir. Operasyon yaplarak naa kurtarlr ve Etnografya Mzesine gtrlr. Bu srada ABDde olan Gkhan, Lynamn lmesini beklemektedir. Ancak Lynamn olu Alexandern tuttuu dedektifler yerini belirleyince kurduu tuzaklardaki bombalar patlatr ve hepsinin lmne neden olur. Gkhan Trkiyeye geldiinde srailin, Golam Projesi adn verdii bu almay sabote etmesi istenir. sraile giderek Hazer Trklerinden Elijah ile buluan Gkhan projenin merkezi olan Harman Enstitsn havaya uurur. sraillilerin ihanetine urayan Cengiz ise esir ald bir askeri ikencelerle robotlatrp sraile gtrr. Burada Atann naann alnmas emrini veren Ariel arona suikast yaparlar ve aron lr. Gkhan ise Alexanderin adamlar tarafndan yakalanr ancak peindeki dedektifi ldrerek ellerinden kaar. Alexandern Ermeni terristleri kullanarak stanbul Boazna yapmak istedii saldry nlemek iin Trkiyeye gelir. Boazda ilerleyen bomba ykl bir tankere operasyon yaparak terristleri ldrr. Kayp Naata Trk okurunun farkl biimlerde duyarl olduu birok isim bir arada kullanlr. Bunlar; Atatrk, srail, aron, MOSSAD, Yahudi, Sabetayc, Vatikan ve Ermeni isimleridir. Ortalama bir Trk okuru iin srail her zaman gizli biimde Trkiyeye kar alan bir devlettir. Kamuoyunda sraile kar bir aleyhtarlk vardr. MOSSAD etrafndaki efsanevi gizlilik kamuoyunun bu hislerini kuvvetlendirmektedir. Ariel aron yaptklar ile slam dnyasnda sevilmeyen bir kiidir. Son dnemdeki Sabetayclk tartmalar da Yahudilere kar bir aleyhtarlk olumasna katkda bulunmutur. Ermeni meselesi hem aydnlar hem de halk arasnda byk tartmalara yol am ve gerilimlere neden olmutur. Vatikan ise Hristiyanln, slam ve Trklk aleyhine faaliyetlerinin sembol gibi grlmektedir. Dolaysyla yazar tm bu gerilim noktalarn, halkn duyarllklarn kullanarak okur kitlesini ekmeye ve geniletmeye almtr.

518

Romanda Analiz, Strateji, lerleme (AS ) adl bir dnce kuruluu, ilerinde Cumhurbakan, Babakan, M T mstear, Genel Kurmay Bakan gibi devletin nde gelen isimlerinin olduu bir gruba brifing verir. Bu brifingde dnya dengeleri ve Trkiye konu edilir. Konumac, ilerleyen ksmlarda sz Papa Ratzingere getirir:
Bakn, bu adam Trkiyenin AB yeliini engelledi. Metal Frtna

Operasyonunun bir aya Vatikan ynetiminde olacakt, zellikle Anadolunun tekrar Hristiyan yurdu yaplmasnda. Papaz cbbeli bir fanatik, Vatikann ynettii bir dnyay engizisyona evirebilir. Trkiye, daha nceden zerine ynelen tehlikeyi saptayp yok etme yolunu bulmalyd. imdi de ge kalnm saylmaz. Evet, sylediim ak ekilde udur: Vatikan yok edilmelidir!377

Ayrca konuma srasnda ekrana yansyan Papann resmi de zellikle seilmi gibidir. Papa bu resimde hasta ruhlu bir sap378 andrmaktadr. Yazar hem okuyucunun zihnindeki Papa imajn kullanarak, hem de bu imaj iyice irkinletirmek yoluyla yeniden ekillendirerek ideolojik bir kod oluturmaya alr: Hristiyan dnyas tpk Yahudiler gibi Trkiyeye dmandr. lerleyen sayfalarda Ariel aronun ldrlmesi de ayn kodu beslemeye yneliktir. Mslman dnyasnda olumsuz bir imaja sahip olan aron, roman yoluyla da olsa cezalandrlr. Cengizin ok eski tarihlerden kalma ikence metotlaryla kiiliini kaybeden bir srail askeri aronu vurarak ldrr. Bylece dmannn sonu yine kendi adamnn elinden olmutur. Orkun Uar, popler romanlarda zellikle de siyasal kurgularda ok grld biimde okurun dnyasn merkeze alarak kitabn satn garantilemeye almtr. Her ne kadar okuyucu bu dncelere sahip olsa da yazl bir metinde bunlar grdnde metni daha olumlu yorumlayacaktr. Metal Frtnann byk baarsndan sonra Orkun Uar gibi Burak Turna da bir devam kitab yazmtr. Metal Frtna 2: Kurtulu adn tayan kitap arlkl olarak savan Trkiye topraklar dnda devam eden ksmn anlatr.
377 378

A. g. e., s. 62- 63. A. g. e. s. 64.

519

Metal Frtna 2: Kurtulu379 romannda barolde yine bir Yahudi olan, Moe alom lakapl Sir Eli vardr. Sir Eli dnya para trafiini kontrol etmektedir. Trkiye yenilgisi sonrasnda yeni bir kabine kurdurur ve kendi adam olan Stillson bakan ilan ettirerek Orta Douda byk bir sava balatr. Ancak Rumsfeld ve ABD Genel Kurmay bakan Strike bu savaa kardr. in, Rusya ve Hindistan ABDye kar Trkiye ile beraber hareket etme karar verir. Trk askerleri ok byk kayplar verilen bir sava sonucunda Mekke ve Medineye ilerleyen ABD askerlerini durdurmay baarr. Bu olaylar srasnda Abdullah Gl, ABDde tutukludur. Gri Takm yelerinden olan Mert, bir Sper Kobra helikopteri ile giderek hepsini alp Trkiyeye gnderir. Romann sonunda ktln ba mimar olan Sir Eli ldrlr. Metal Frtna serisinin birinci kitabnda olduu gibi bu romanda da film sahnelerini aratmayacak bir grsel zenginlik vardr. Sinema filmlerindekilere benzer sahneler araclyla romandaki heyecan arttrlr ve okuyucunun bu sahneleri zihninde canlandrmas kolaylatrlr. Sava srasnda tekil sahneler ayrntl biimde aktarlarak askerlerin mcadelesi somut biimde ortaya konur. Arabistan lnde Apache helikopterleriyle yaplan saldrnn anlatld sahne bu bakmdan iyi bir rnektir.
RPG ve Redeye tanabilir uaksavarlar ile siperlerden kan Trk askerleri, ln kavurucu scana ve yzlerine kam gibi arpan kum frtnasna ramen hedeflerine doru nian almay baardlar. . Aniden gkyzne doru ykselen k huzmeleri grld. Bu huzmeler tank tmeninin ana kollar tarafndan da fark edilmiti. Herkes huzmeleri grnce nefesini tutup o tarafa doru bakmaya balad. Uzaktan yava gibi grnn ses st silahlar, avlarna birer kene gibi yapp patlamaya balad. Birka dakika sonra yerden uaksavar makinel atei alm ve atlan onlarca RPG de bunlara eklenmiti. O blge imdi bir helikopter pilotunun olmak isteyecei son yerdi. Be Apache havada infilak etmi ve dierleri de ar yaralanarak geri ekilmek zorunda kalmt.380
379 380

Burak Turna, Metal Frtna 2: Kurtulu, stanbul, Tima Yaynlar, 2005. A. g. e., 165.

520

Benzer ekilde sralanan sahneler okuyucuya bir sava filmi izlediini hissettirir. Burada nemli olan nokta, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda insanln hafzasn igal eden grsel sanatlarn edebiyatta kullanmdr. Popler romanlar bu bakmdan kanonik eserlere gre ok daha fazla ansa sahiptir. Popler eserlerde konunun kendisinden ok gnlk hayatn grntleri ne karlarak okuyucunun eseri alglamas, zihnini mmkn olduunca az yorarak sonuca varmas hedeflenir. Bu nedenle sinemada karlalan sava sahnelerinin romanda da benzer ekillerde ortaya kmas eserin piyasada baar kazanmasna ynelik bir admdr. Okuyucu sklkla ahit olduu manzaralar romanda grr, okuduklarn yeniden yorumlamak zorunda kalmadan tketir. Metal Frtna romanlarnn tamamnda ortaya kan bir yenilik de gnlk siyasi aktrlerin kendi isimleriyle roman kahramanlarna dnmeleridir. 1980 ncesi romanmza bakldnda politik liderlerin roman kahraman olarak izildii eserlerin olduka az sayda olduu grlmektedir. Metal Frtna serisinin ilk romanndan itibaren ise Trkiye Cumhuriyetini yneten sivil isimlere geni yer verilmitir. Tm romanlarda Recep Tayip Erdoan ve Abdullah Gl ikilisi eitli biimlerde rol alrlar. Abdullah Gl, henz cumhurbakan olmad iin Dileri Bakan sfatyla anlar. Gl, ABDde tutuklanr ve gizli bir yerde koruma altna alnr. Metal Frtna 2: Kurtuluta ABDli doktorlarn kendilerine vermek istedii ilalar almay reddeder. Deney objesi olmayacaklarn syler. Recep Tayip Erdoan ise tm romanlar boyunca lkenin kurutuluu iin ustaca politikalar gelitiren bir lider olarak anlatlr. Romanlarda dikkat ekici nokta askeri yetkililerin deitirilmi adlarla anlmasdr. Politikaclarn romanda bu kadar canl izilmesinin temel nedeni yine okuyucu dnyasnn dikkate alnmasdr. Okuyucunun yaad lkede en tannan simalarn banda politikaclar gelmektedir. Dolaysyla okuyucu iin kurulacak olan tandk ortamda yer alacak en temel figrler de politikaclardan oluacaktr. Politikaclarn romanda yer almas ile gnlk tketime ynelik retilen popler eserlerin okuyucuyla bulumas kolaylatrlr. zellikle siyasal kurgular bugn anlatan eserlerdir ve bugn tketilmek zere yazlmtr. Politik figrler de eserin bugnk piyasada tutunmasna yardmc olmaktadrlar.

521

Halil Kanargnn yazd Metal Eridi: Her An Olabilir381 adl romanda da ABD ve Trkiye sava anlatlmaktadr. ABD bakan ani biimde bakanlaryla toplant yaparak Trkiyeye kar sava ilan etmek istediini syler. Nedenini kimse bilmemektedir. Buz Harekt ad verilen operasyona Barzani ve Talabani de dhil edilir. ABD askerleri Kuzey Iraktaki Trk birliklerine saldrr. Ancak uydu araclyla bu hareketlilikten haberdar olan Trk askerleri onlar ar bir yenilgiye uratarak birounu esir alr. Trk jetleri ise Kuzey Iraktaki Krt parlamentosunu bombalar. Ayrca yolda karlatklar baz dman uaklarn drrler. Sava denizde de devam eder. ki taraf da eitli saylarda gemi ve denizalt kaybeder. ABD fzeleri Trkiyede Adana ve Diyarbakra der. Sava gittike sertleirken ABD bakannn sava ilan etmesine neden olan raporun sahte olduu ve CIA tarafndan yok edildii anlalr. Trk komandolarnn Roosevelt uak gemisini maynlayarak batrmasndan sonra ABD hkmeti Trkiyeye 100 milyar dolarlk borcu silmek karlnda bar teklif eder ve bylece sava biter. 2000li yllardan itibaren Trkiyede siyasal kurgu romanlarn saysnn artt grlmektedir. Bu artta genelde popler edebiyatn ve zelde siyasal kurgularn her geen gn daha ok tketilmesinin byk pay vardr. Popler romanlarn yazlmasnn en temel nedenlerinden birinin para olmas ve Metal Frtna ile yakalanan baar yeni yazarlarn ortaya kmasna yol amtr. Bu yazarlardan biri olan Halil Kanargnn yazd Metal Eridi temel konusu itibariyle Metal Frtnay kopyalamtr. Ayrntlara bakldnda ise romann Metal Frtna serisindeki romanlarndan ok daha yzeysel olduu grlmektedir. Yazar daha nce piyasada ok tutulmu ancak tketilmi olan ABD ve Trkiye sava konusunu basitletirerek yeniden ele almtr. Romanda hemen hi kiilik izilmemitir. Sadece kimi isimlere yer verilir. Ayrca yerel atmalar anlatlr. Romann tamam bu tekil atma sahneleriyle ilerler. Romann genelinde okuyucunun izleyebilecei bir olaylar zinciri yoktur. Dank yaps yznden romann takibi zordur. Bu zorluu yenmek ve okuyucunun ilgisini ekmek iin yazar Metal Eridide bir baka yntem dener; Trklerin asker millet oluunu vurgular. rnein Jandarma Yzba Sleyman sava iin evinden arldnda oluna verdii lunapark gezisi szn ertelemek zorunda kalr.

381

Halil Kanarg, Metal Eridi: Her An Olabilir, stanbul, Bilge Karnca Yay., 2005.

522

Kusura bakma olum, gitmek zorundaym, dedii zaman olunun verdii cevap gzlerini doldurmutu. nce vatan baba. Lunaparka nasl olsa gideriz.382

Bir baka rnekte Pilot Yzba Frat ve sevgilisi Pilot stemen idem Roosevelt uak gemisine saldrya gnderilirler. Son gece ba baa kalp konuurlar:
Pilot Yzba Frat, Vatanmdan sonra en ok sevdiim, sevdalm, derdi ve eklerdi. Sen de vatanmzdan sonra beni sevmelisin. nce vatan sonra biz. Pilot stemen sarld sevdalsna. Yreimin sahibi sensin, dedi. Onun derdi ak, ilac sensin Fratm. Akmz yaamak iin vatan gerek. Vatan olmazsa ak neyimize gerek. nce vatanmz, sonra sen, dedi. Arzu dolu dudaklar birleti.383

Yazar, vatan sz konusu olduunda ya ne olursa olsun hibir ekince yaamayan, kendini feda etmeye hazr kahramanlar araclyla gnlk hayattaki milliyeti duygular harekete geirmeye alr. Toplumsal ortamda verili olan milliyetilik, romann ilgi toplamas iin kullanlmtr. 1990l yllarda milliyetiliin glendii birok yazar tarafndan gndeme getirilmitir. Bunlardan biri olan Tanl Bora bu dnemi yle deerlendirir:
Bu dnem, milliyetiliin farkl saiklerle olaanst canland bir evre olmas bakmndan dikkate deerdir. Reel-sosyalist sistemin k ve eski Sovyetler Birlii bnyesindeki Trk lkelerinin bamszlamas, btn dnyada etno-kltrel aidiyetlere dayal kimlik siyasetinin dinamizm kazanmas ve tabii Krt sorununun tazyiki, Trk milliyetiliinin deiik ynelimlerine ivme vermitir. Bu dnemin olgularndan biri Trkln canlanmas, daha kalc ve derin etkileri olan bir dieri ise, piyasa/tketim ve medya/elence kltr iine yeniden retilen popler, sradan milliyetiliin gelimesidir.384

382 383

A. g. e., s. 129. A. g. e., s. 160. 384 Tanl Bora, Sunu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, cilt 4, s. 21.

523

Son dnemde toplumdaki etkisi artan milliyetiliin, yakn dnemde yazlm olan siyasal kurgu romanlarn ekillendirdii grlmektedir. Bu eserlerin tamamna yaknnda, deiik dzeylerde de olsa milliyeti bir bakn etkili olmutur. Milliyetiliin etkisi sadece siyasal kurgularla snrl kalmam, bilim kurgu, casus ve hatta fantastik eserlere kadar yaylmtr. Benzer durum slamc ideoloji iin de geerlidir*. Halil Kanarg da Orkun Uar, Burak Turna, Selman Kayaba, Ahmet afak gibi yazarlarn izledii yolu izlemitir. Bu dnemde yazan popler romanclarn ounluu verili ideolojileri ( slamclk ve Milliyetilik) roman kurgusu iinde tekrarlayarak eserlerinin piyasada tutunmasn salamaya almlardr. Popler romanlarn gnlk tketime tbi oluu onlarn tutunma kayglarn arttrmaktadr. Modernist bir yazar iin orijinallik ve kalclk nemliyken birok popler roman yazar iin kitap sat listelerinde st sralara yerlemek nemlidir. Dolaysyla toplumda o srada yaygn kabul grm olan ideolojilerin kullanm pazardaki romann baars iin nemli bir srama tahtas olabilmektedir. Ayrca bu sayede yazarn sonraki romanlarnn da baars garantilenmi olur.

2. lke i Tehditleri Konu Alan Siyasal Kurgular

Hakan Yelin Sultana Dokunmak385 adl roman da Sadkiler adl bir tarikat merkeze alr. Sadikilerin bandaki Nedim Hocann sa kolu olan Turan Hoca tarikat yelerini gizlice terr eylemlerinde kullanmakta, lke iinde kaos yaratmaya almaktadr. Romann dier kahraman olan Selimin psiik gleri vardr. Selim zengin bir iadamnn karlan kz idemin nerede olduunu bu gleri araclyla renir ve oraya giderek terristleri vahice ldrp kz kurtarr. Turan Hoca, Helin adl bir MOSSAD yesini ldrtnce olaylara bu istihbarat rgt de dhil olur. Ayrca Trkiye devletine bal olan Terr rgtleri Aratrma Grubu (TAG) ve bu birimde alan Bar adl ajan da olaylar aratrmaya balar. Turan Hoca asl olarak Abdlhamitin torunlarndan Ziya Osman Efendiye baldr. Trkiyede iktidar boluu yaratp padiahl geri getirmek istemektedirler. Bu amala Ukraynadan bir LPG tankeri getirilir ve stanbul
* slamcln popler romana etkileri Hidayet Romanlar bal altnda incelenmitir. 385 Hakan Yel, Sultana Dokunmak, stanbul, altn Kitaplar, 2005, bs. 2.

524

Boaznda patlatlr. Patlama zellikle Atatrkle zdeleen Dolmabahe Saray nnde gerekletirilir. Ancak Turan Hoca hedefine ulaamaz ve MOSSAD tarafndan kafas kesilerek ldrlr. Romann en nemli zellii Hakan Yelin Lokanta adl polisiye romannda da yapt gibi psiik glerin ne kmasdr. Turan Hocann fiili olarak ynettii Sadkilerin eylemleri Selimin psiik gleri nedeniyle durma noktasna gelir. Bu nedenle Selim bir an nce ldrlmek istenir. Ancak Selim yakaland srada kafasndan boynuz kan bir yarata dnerek kendisini ldrmek isteyenleri vahi biimde ldrr. Selimin gleri romanda dehet havasnn yaratlmasn salar. Selim, Davut adl bir tarikat yesi tarafndan karlp bir sandalyeye balandnda meydana gelen olaylar bu deheti ortaya koyar.
Sandalyeye balanm oturan kurban, birden, insann kann donduran bir brtyle azn yaklak bir kar geniliinde aarak ileri atlp Davutun elini bilee kadar dilerinin arasna ald. Kapanan enesi basnl bir pres gibi, bilek ksmn paralayarak eli kopard. Sandalyede oturan yaratn gzleri kan renginde, vahi bir bakla parlyordu. Kafasnn zerinde grnen kaln kvrml boynuz ve cildinin tamam koyu yeil renkteydi. yaratk usulca ayaa kalkp azndaki eli birka metre ilerisindeki Davuta tkrdnde, adam korkudan baylmt. Davutun ba gvdesinden ayrlm, yars srldndan beyni krk kafasnn arasndan yere akmt. 386

Sultana Dokunmak romannda dier siyasal kurgularn aksine d gler deil ieriden gelen tehlikeler esas alnmtr. Bu noktada da daha nce hi kullanlmayan bir konu seilmi ve padiahl geri getirme hevesi ilenmitir. Trkiyenin gemiinden kaynaklanan bu tr bir tehlike doast olaylar da ierecek ekilde baarl biimde ilenmitir. Okuyucunun hi karlamad bir plan olduu iin artc etkisi n plandadr. Roman, ayrca, macera romanlarnn hzn ve gizemini ierecek biimde istihbarat ebekelerini de iine almaktadr. zellikle M T, TAG ve MOSSADn

386

A. g. e., s. 301.

525

devreye girmesiyle romanda Turan Hocann aranmas srasnda yaanan olaylar giderek hz kazanr. MOSSAD adyla bile yeterince gizemlidir. TAG ise Trklere kar Kbrs ve Avrupada yaplan eylemlere cevap veren, gerektiinde ldrme yetkisini kullanan M Tten bile gizli bir yaplanma olarak ayr bir merak uyandrr. Bylece romanda birka srkleyici unsur bir arada kullanlr. Okur bir yandan Selimin korkutucu glerine ahit olur. Onun insanlar nasl paralara ayrdn izler. Dier yandan yazarn yaratc bir fikirle oluturduu komplo dzeneinin ayrntlarn renir. Ayrca istihbarat rgtlerinin alma biimleri romann sadece gizemli olaylarla snrl kalmasn engeller; somut aratrmalar gndeme getirir. Dier siyasal kurgularda anlatlan devletler ve eitli rgtlerin Trkiyeye saldrs konusu okuyucuya tandk gelmektedir. Sultana Dokunmak roman ise doastn de siyasal kurgunun bir paras yaparak yeni bir yorum getirmitir. Aytekin Gezicinin yazd mral Firarisi387 adl romanda yine Trkiyenin yakn tarihini konu alan olaylar ilenir. Roman 1999 tarihinde balar. CIA, Abdullah calann Trkiyeye verilmesini kararlatrr. Buna karlk tek art calann ldrlmemesidir. Bu operasyon gerekletirilir. 2005 ylnda calann avukatlar onun bir benzeri ile hapishaneye giderler. Amalar calan ile benzeri olan ahsn yer deitirmesini salamaktr. Ancak girite retina taramas yapld iin bu plan baarsz olur. Daha sonra PKK, MOSSADla anlar. 15 Eyll 2005te MOSSAD ajanlar bir hayalet denizalt ile mral adasna kp calan karr. Daha sonra rgt, calan Yunanistana gtrr. ABD ve srail, calan kullanmay planlamaktadr. M T ise suikast planlar yapar, Atinada eylem dzenlenecektir. calann konvoyunun geecei yerlere bombalar yerletirilir. Bombalar patlar ancak Abdullah calann arac zarar grmeden yoluna devam eder. mral Firarisi de ucuz roman kategorisindeki eserlerden biridir. 128 sayfalk uzunluu ile okuyucunun fazla zaman harcamadan tketebilecei ekilde hazrlanmtr. Romanda edebi teknik ihmal edilmi, olaylar haber metinleri halinde verilerek gerek bir olayn anlatmna dair bir yanlsama yaratlmaya allmtr. Bu sayede yazarn, roman trne kar da bir sorumluluu kalmam, okuyucunun iyi bir roman beklentisi daha batan engellenmitir. Romandaki kiilikler son derece yzeysel izilmi, politik kar oyunlar ve gizli rgtler arasndaki ilikiler de ayn ekilde kabaca belirtilmitir. Bu yolla okuyucunun fazla dnmeden iyi zaman
387

Aytekin Gezici, mral Firarisi, stanbul, Akis Kitap, 2006.

526

geirmesi salanmaya allmtr. Romann piyasada tutunmasn salayacak olan tek silah konusudur. Abdullah calann cezaevinden kamas ya da karlmas sansasyonel bir olaydr. Trk okuyucusu iin lkede gerekleebilecek en byk tehlikelerden biridir. Bu nedenle daha kitabn kapanda bu trden bir olayn anlmas iyi bir pazarlama stratejisidir. Roman sadece adn kullanarak belirli bir sat rakamn karlayacaktr. Ancak konu iin bulunan fikir, ierikte yeterince iyi ilenmedii iin, az okuyan, elindeki kitaptan roman tadn beklemeyecek okurlara hitap etmektedir. Bu noktada, bu tr okur saysnn Trkiyede daha fazla olduunu, yazarn ve kitap evinin hedef kitleyi doru setiini de eklemek gerekmektedir.

3. Devletle Balantl Gizli Oluumlar Konu Alan Siyasal Kurgular

1980 sonras siyasal kurgular ierisinde yasal ya da yasad yaplanmalarn geni biimde ele alnd grlmektedir. Her trden siyasal ve dini grup, gizli veya ak rgtler bu dnem romanlarnn konusu olmutur. Siyasal kurgu yazarlar bu konuda eskiye oranla daha cesaretli davranmakta, gerek isimleri ekinmeden dile getirmektedirler. Yasal ya da yasad olan bu rgtlenmelerin konu olarak seilmesinin temel nedeni her iki durumda da ok sayda gizemi iermeleridir. Okuyucu gnlk hayatta gizli yaplanmalarn adn ska duymakta ancak ieriini tam olarak bilememektedir. Bu nedenle gizli rgtlenmeler her zaman sradan insann merakn kamlar. Popler romann iki yzyldan fazla olan tarihinde en ok bavurulan ve kitlelerin en sevdii unsur olan merak siyasal kurgunun gidermeyi vaat ettii duygulardandr. Okuyucu gnlk hayatnda merak ettii bilgileri, politik arenada meydana gelen olaylarn arka plann renmek amacyla siyasal kurgu romanlar okur. Ancak bilgilenmek, srecin tek hareket kayna deildir. Siyasal kurguda ortaya konan maceralar ayn zamanda heyecan ierir. Tpk polisiye romanlarda olduu gibi olaylarn zmlenmesi sreci okuyucuya gnlk hayatta bulamad hazz verir. Heyecan ve haz siyasal kurgular iin de vazgeilmezlerdendir. Yakn dnem siyasal kurgularnda merak ve heyecan unsurlarnn en youn biimde kullanld romanlardan biri Selman Kayabann yazd Tekilat388 adl
388

Selman Kayaba, Tekilat, stanbul, Tima Yaynlar, 2008.

527

romandr. Romanda ttihat Terakkiden M Te, CIAdan FSBye, El-Kaideden PKKya kadar Orta Dou ve evresinde gemiten bugne faaliyet gsteren birok rgtlenmenin ad gemektedir. Ouz Kaandan Nizamlmlke, ondan gnmze kadar Trk devlet geleneinin (devlet-i ebed mddet) nasl devam ettiini aklamaya alan roman, birok gizemi ortaya koymakta ve aklamaktadr. Bu amala Tekilat ad verilen ve Trk devlet geleneinin devamn salad ne srlen rgtn yks anlatlmakta ve bu srada yan olaylarla roman renklendirilmektedir. Romanda ncelikle farkl blmlerde, tarihsel kiilikler araclyla, Trk devlet geleneinin nasl devam ettii, bu srete kullanlan semboller anlatlr. rnein 1915 ylnda Enver Paa devletin st kademelerinde yer alan kiileri toplayarak onlara birer sancak verir ve onlar Hicaz, Kafkasya, Badat gibi yerlere gnderir. Her kiinin sancandaki yldzda grevli olduklar blgeyi gsteren u eksiktir. Batdaki ucun kime ait olduunu ise sadece Abdlhamit bilmektedir. Bu kiiler gidecekleri yerlerde, devlet savatan malup karsa, Trkiyeye bal devletler kurmakla grevlendirilirler. Tarihsel olaylarn yannda bugne de yer veren romann ba kahraman Sungur Frat adl 69 yandaki M T ajandr. Kuzey Irakta M TE bal olan Feyzullah Yiit ve onunla grmekte olan Anna Palitska adl Rus ajanlarnn ldrlmesiyle balayan macera stanbulda devam eder. Hsn Baba lakapl bir ajan grnte dini bir tarikat kurmu ancak bu tarikat araclyla devlet iin almalar yapmaktadr. Hsn Baba, Fatih Sultan Mehmetin Sadk ismindeki ocukluk arkadan kiliseye soktuunu bilmektedir. Sadk bydkten sonra kilise iinde bir ajanlar tekilat kurmutur. Sungur Bey, Feyzullah Yiitin lmn aratrmaya balar. Cenaze evine gittiinde gzne arpan kimi ipularn deerlendirir. Karmak bir ebced ve iaret dilinin de olduu ifreler araclyla eski bir Kuran bulur, iaretli harfleri okur. Sonraki gnlerde Hsn Babadan rendii bir ifre ile Sleymaniye camisine gider. Orada da bilmeden tekrarlad ifreli hareketler nedeniyle fark edilir ve Tekilat tarafndan gizli bir yere gtrlr. Burada PKK ile ibirlii yapan flahsz lakapl Albay Kenan, ifreli sand aamaynca ldrlr. Sungur Bey ise sand

528

aar ve gizli olan emanetlere, tespih, sancak ve hanere sahip olur. lkenin ileri gelenleri ona biat eder ve Sungur Bey, Tekilatn bana geer. Yazar Selman Kayaba istihbarat konularnda ok sayda aratrma yapm bir kii olarak bu birikimini romanna yanstmtr. Romanda, gnmz istihbarat almalarnn yan sra, tarihsel bilgilerin de youn biimde kullanld grlmektedir. lk bakta malzemenin bolluu roman iin olumlu gibi grnse de aslnda sradan okuyucuyu aan bir karmaklk gze arpmaktadr. Popler romanlarn en nemli zellii, daha nce de belirtildii gibi, kolay tketilebilir olmalardr. Tekilat roman ise ok sayda bilgi ve komplo teorisi ile doludur. stihbaratlarn kendi azlarndan aktarlan derin sohbetler okumay gletirmekte ve uzun sreli durulara neden olmaktadr. Bu nedenle okuyucu asl maceradan uzaklamakta, srekli olarak olaylar arasndaki karmak balantlar kurmaya almaktadr. Olaylar zincirinden kopan okuyucudaki heyecan duygusu da kaybolmaya balar. Yazarn derin istihbarat bilgisi romanda olumsuz bir etki meydan getirmitir. Romann dikkat ekici bir dier zellii ise Trkiyenin sorunlarn farkl azlardan, farkl grler araclyla tartmaya amasdr. Yazar, Gneydou blgesindeki sorunlar irdelerken rgte katlm genleri konuturur. Katlm nedenlerini ortaya koyar. Bejndar adl rgt yesi gen, ngiliz bir gazeteciyle konuurken Trkler ve Krtlerin kardeliine vurgu yapar ancak kltrel birikimlerinin ortaya konulmasn art koar389. Yazar, roman arclyla soruna farkl alardan bakmaya alr ve okuyucuyu da bu konuda ynlendirmi olur. Romann toplumsal bir ilev kazanmas da yine ayn yolla mmkn hale gelir. Devletle balantl gizli oluumlarn yks Orkun Uarn Metal Frtna 3: Kzl Kurt390 adl romannda da anlatlmaya devam eder. nceki Metal Frtna romanlarnda temel karakterlerden olan Gkhann maceralar burada da devam etmekte, onun yannda Koray adl Gri Takm yesi de rol almaktadr. Koray uzun yllar farkl kimlikle, hibir grev verilmeden yaadktan sonra Orta Asyadaki Trki lkelerin tekrar kazanlmas iin almak zere Krgzistana gnderilir. Koray oraya gidip Kzl Kurt lakabn alr ve mafya ileri yapan bir yer alt rgt kurar. Kzl Kurtlar rgt byk g kazanr ve Rus Mafya rgt Oprinina ile atmaya balar.
389 390

A. g. e., s. 92. Orkun Uar, Metal Frtna 3: Kzl Kurt, stanbul, Altn Kitaplar, 2006.

529

Gkhan ise ailesi ile birlikte aracnda kaarken Ruslarn kurduu tuzaa der. Ei ve kz lr Gkhan ise ar yaralanr. Gkhan M T ajanlar tarafndan Kayp Naa macerasnda anlatlm olan genetik irketine gtrlr ve orada nanoteknoloji yardmyla tedavi edilir. Bu srada Kurt adndaki Gri Takm lideri, Oprinina tarafndan karlmtr. Gkhan, Kurtu bulmaya gnderilir. sveteki hareketli bir maceradan sonra Gkhan, Kurtun yerini renir ve Orta Asyaya gelerek Korayla grr. Koray ve Gkhan, Kzl Kurtlarn da dhil olduu bir operasyonla Kurtu kurtarrlar. Ardndan da Oprininann sna olan yeralt ehrini bombalayarak yok ederler. Ayrca Oprininann yllardr gizli yaayan liderini de ldrrler. Orkun Uarn hemen her romannda olduu gibi burada da iddetin youn biimde kullanld grlmektedir. Gerek Gkhan ve Korayn maceralarnda gerek Oprinina adl rgtn ikencelerinin anlatld blmlerde ok fazla kanl sahne yer almaktadr. Romann banda Koraya henz grev verilmemiken yaananlar bu yaklamn somut rneidir. Koray yolda giderken birka erkein bir kadna tecavze yeltendiini grr ve mdahale eder:
Kadnn boazna ban dayam olan, inanlmaz bir hzla sandan yakalayp demir ubuu gznden beynine doru soktu. Demirin yivleri adamn sol gz ukurunun evresindeki kafatas kemiinin zerinde bir trp ilevi grmt. Serseri ac bir lk attktan sonra lene dek elektrie tutulmu gibi titredi. Koray bu kk eteden kalan tek adama bakt. Arkadalarnn lmesi zerine gerek srtlan yzn gsteriyordu adam. Kasaturay ona frlatp komaya balad. Koray baktan ani bir refleksle yana ekilerek kurtuldu. ki ucu da kanl demir ubuu bir ucunda kandan baka geri beyin hcreleri de vard- frlatt. . Suratn topraa gmdkten sonra kollarndan balayarak kemiklerini krmaya balad.391

iddet popler romanlarn birounda zellikle de polisiye, casus, siyasal kurgu gibi trlerde ska okuyucunun karsna kmaktadr. TV kltrnden de iddete aina olan okuyucu iin bu durum yadrgatc deildir. iddet, cinsellikle birlikte modern popler kltrn en ok kulland elerdendir. Okuyucu zelikle
391

A. g. e., s. 13.

530

macera yan ar basan eserlerde iddeti bekler hale gelmitir. Dolaysyla paragrafn banda saylan popler edebiyat trleri iddetsiz dnlemez olmutur. Okuyucu gnlk hayatnda bulamad heyecan, iddet dozu yksek eserler araclyla hisseder. Bylece insani bir ihtiya giderilmi olur. Orkun Uar da bu durumu iyi gzlemleyen bir yazar olarak iddeti okuyucunun nne getirir. Ancak Orkun Uarn ortaya koyduu iddet, TV ve edebiyatta sk grlmeyen bir trdendir. iddet onun eserlerinde dehet verici bir halde ilenir. Yukardaki rnekte olduu gibi kt adamn gzne demirin sokulmas zaten ilevsel bir anlatm iken Uar bununla yetinmez. Demirin stndeki beyin paralarn da anlatr. Okuyucuda roman kahramannn neleri gze aldn tm plaklyla ortaya koyar. Dehetin gerek hayatta nasl boyutlarda yaanabileceini gsterir. Yazar ortaya koyduu dehet grnts ile okuyucuyu heyecanlandrr ve hemen ardndan rahatlatr. Bylece popler roman anlk tketime ynelik olarak okuyucuda gelip geici ama arpc etkiler brakm olur. Kzl Kurtun bir baka zellii ise ABDnin souk sava yllarnda Rambo ve benzeri filmlerle yaratmaya alt bir psikolojik ortam hazrlama isteidir. 1980li yllarda, ABDde hazrlanan Hollywood filmlerinde ve ayn izgideki romanlarda, ABDnin Vietnam yenilgisi tersyz edilerek bu sendromu amaya ynelik ykler anlatlmtr. Vietnamdaki sava anlatlrken ABDnin Dou Blokuna ynelik savamnn hakl olduuna ynelik kamuoyu yaratlmaya allmtr. Bu yaklamn baarl olduu ve tm dnyada kltrel rnler araclyla bir hegemonya kurulduu ortadadr. Orkun Uar da Kzl Kurtta benzer bir hegemonik sylem gelitirir. Korayn Orta Asyaya gnderilmesi, oradaki devletlerin etki altnda braklmasna ynelik bir abadr. Koray bu grevi yasal yollardan deil, uyuturucu dhil her trl ticareti yapan, kanl eylemler ortaya koyan bir yeralt rgt araclyla gerekletirir. Bu eylemlerin doruluu sorgulanmaz, tam tersine okuyucu, g kazanmak iin yaplan her trl savan doru olduuna inandrlmaya allr. Orta Asya lkeleri, kendi hkmetleri, siyasal sistemleri olan lkeler olarak grlmez, farkl birok evrenin etkisine ak, dolaysyla edilgen ve her an Trkiyeye balanabilecek zavall devletler olarak grlr. Sonuta Orkun Uar Kzl Kurt araclyla Trkiye merkezli bir hegemonik almann meruluunu kantlamaya alr. Burada ama, devlet adna, devlete ramen onun karlarn koruduu iddia edilen bir dnsel yap ortaya koyabilmektir. 531

Ahmet afakn Kurt392 adl roman da benzer ekilde devlet iin yeralt faaliyeti gsteren bir rgt anlatr. Burada da yine devletle balantlar olan ancak ondan bamsz hareket eden Derin Millet Tekilatnn Ermeni terristlerle mcadelesi konu edilmektedir. Kzl Kurtta olduu gibi devletle ilikileri ok derin olan bir tekilat lkeyi byk saldrlardan korumak iin harekete geer. Romann banda Ermeni Kurtulu Ordusu, ABDnin gizli destei ile Trkiyede eylemler yapmak iin karar alr. Ayn zamanda ABD askerleri Andranik adl terriste nkleer bazuka verirler. Takip eden gnlerde Trkiyede Ermeni soykrm iddialarna kar kan aydnlar ldrlmeye balar. Eski zel Harpi olan Kemal, komutan tarafndan greve arlr. Aslnda Kemal ve komutan Derin Millet Tekilatna mensupturlar. Bu tekilatn tm yurtta Yedi Uyuyanlar adndaki yeleri vardr. Kemal, terrist Andranikin Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattna saldracan fark eder ve Adanaya gider. Burada Yedi Uyuyanlar, Atatrkn Genlie Hitabesinin son cmlesindeki kelimeler kullanlarak greve arlr. Kemal ve Yedi Uyuyanlar, Andranik ve dier tm terristleri ldrerek grevi sonlandrrlar. Kurtta da temel tez lkenin bir tehdit altnda olduudur. Tehditin bu sefer Ermeni terristlerden gelmesi kamuoyu tartmalar asndan olduka anlamldr. Daha nce bahsedildii gibi popler roman gnlk yaamla, ekonomik, politik durumla balant kurmadan piyasada baar kazanmada zorlanacaktr. Son dnemlerde ise Trkiyede en ok konuulan konulardan olan Ermeni soykrm iddialar toplumda byk alkantlar yaratmtr. Ahmet afakn da bu siyasal gelimeleri kullanarak romann piyasa baarsn arttrmay hedefledii anlalmaktadr. Kurt sadece terristlerin peinde koulan maceralardan olumaz. Romandaki temel kahraman olan Kemal, daha nce, Ermenilerle ibirlii yapm olan mafyac Tasonun kurduu bir tuzakta karsn kaybetmitir. Olu da yaral kurtulmutur ancak, romann ilerleyen sayfalarnda lecektir. Kemal aracl ile yazar romana bireysel intikam katar. Bylece okuyucu milli mesele olan bu konuda terristlere kin duyarken ayn zamanda Kemalin intikamn al srecini izler ve merak eder. Okuyucu, Kemalin Tasoyu ldrmesiyle rahatlarken, Andranikin yine Kemal tarafndan ldrlmesi ile tam bir mutlulua eriir. Romanda Kemalin bireysel
392

Ahmet afak, Kurt: Muhta Olduun Kudret Damarlarndaki Asil Kanda Mevcut, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2008.

532

yks, kurgulanan olaylarn salt vatansever bir dille sunulmasnn nne gemitir. Bu yntemle Kemal, somut, yaayan bir kiiye dnr; sadece kahramanlk yapan ancak kiisel zelliklerden yoksun bir kimlikten kurtulmu olur. Bylece romann inandrcl pekitirilmitir. Casusluk, siyasal kurgu, polisiye gibi maceraya dayanan birok romanda olduu gibi burada da roman, kahramann dllendirilmesi ile sona erer. lkeyi byk bir tehlikeden kurtaran, bireysel kayplar yaayan Kemal, gazeteci Melteme k olur. Meltem de bu duygularn benzerini yaamaktadr. Onlarn ak ile roman sona erer. Kurtta dier siyasal kurgularda olmayan ilgin bir sahneye de yer verilir. Kemal ve ekibi Adanada bir iftlik evini kuatrlar ancak terrist Andranikin evde olup olmad belli deildir. Andranik olmadan operasyon balarsa onu ellerinden karma ihtimali vardr. iftlik evinin iini gremezler. Bu sorunu zmek iin Kemal, Yedi Uyuyanlar evin yaknndaki bir korulukta bir araya toplar. Kolkola girerler. Sonraki gelimeler Kemalin szleri ile ortaya konur:
Kurt paradigmasna geiyoruz. Etten ve kemikten syrlyoruz. imizdeki ruhun hologramn gzlerimizde hissediyoruz. Gzlerimiz imdi gklerin yardmyla karanln bilinmezinin stne yryor. G hayvanmz yan bamzda. O bizimle, biz onunlayz. ieyiz, ruhumuz ruhuna karyor. Gklerin yardmyla. Karanln iinde yol alyoruz. Gidiyoruz, gidiyoruz. iftlikteyiz. Binann st katndayz. Perdeler rtk. Lo bir k. Adamn biri srt dnk. Elinde bardak, bir ey iiyor. Pencereye doru dnd. Gkyz karanla galip geldi. Mehtabn g hayvanmzn yardmna kotu. Onu gryoruz. Onu gryoruz. Andranik. Andranik393

Kemal ve arkadalar kurt paradigmas sayesinde Andranikin iftlik evinde olduunu grr ve operasyona balarlar. Siyasal kurgularda olaylar genellikle gnlk hayatn gerek kurallarna uygun biimde kurgulanr. Bir sava, bir terr eylemi, bir suikast her zaman gereklemesi muhtemel olaylardr. Bu trden olaylar, gerek oyuncularn rollerinin, gereklie bal kalnarak yeniden datlmas ile kurgulanr. Ancak Kurtun bu sahnesinde gereklikten kopulur ve fantastik bir eylem gerekletirilir.
393

A.g.e., s. 259.

533

Gerek hayatta rneine rastlanmayan, kahramanlara olaanst bir g veren bu eylem araclyla okuyucuya roman kiiliklerinin stnlkleri gsterilmi olur. Kemal ve dierleri sradan insanlar olduklar iin deil, tam tersine, stn zelliklere sahip olduklar iin seilmilerdir.

4. Dini Cemaatleri ve Dini Merkeze Alan Siyasal Kurgular

Son yirmi yl boyunca Batl popler edebiyatlar gizemli dini gruplar sklkla eserlerinde ilemilerdir. Dan Brownn 2003 ylnda piyasaya kan ve tm dnyada milyonlarca satlan Da Vinci ifresi adl kitab bu alana ynelik ilgiyi tepe noktaya ulatrmtr. Ortaya kan piyasa baars benzer eserlerin yazmn da beraberinde getirmitir. Trkiyede de yazarlar gizemli tarikatler, cemaatler ve dini gruplar eserlerinde canlandrarak ayn trden bir baar yakalamaya almlardr. Ycel Kayann Papaya Suikast394 adl romannda gizemli tarikatlar ve onlarn siyasal komplolar temel yer tekil eder. Romann banda Oriana Cirioelle adl bir gazeteci Propaganda Due (P-2) adl bir tarikata ye olur. Ardndan mesleinde byk ilerlemeler salamaya balar. Bu srada Papa, Trkiyeye gelmek zeredir. P-2 tarikat Papann Fener Rum Patrikhanesi ile grmesine kardr. Bu nedenle Trkiyedeki Sami pek adl stada, Papaya suikast dzenleme emri verirler. Oriana da Papaya suikastle grevlendirilir. Batmanda, Yahudidir. Trkiyede ise M T mstear, Kahraman Erdo adl ajana muhtemel bir suikasti nleme emri verir. Kahraman, arkadalar olan Davut ve Harun ile beraber Sami pekin bir suikasti ile grtn tespit ederler. Bu srada stanbula gnderilen Oriana ve sekreteri Monica karlr. Kahraman ve arkadalar onlar kurtarr. Sami pek, spanyaya kaar. Orada Opus Dei tarikatndan Santiago Cortes ile grr. Beraberce gittikleri ormanda her ikisi de aslarak ldrlr. M T her iki tarikatn da aslnda Vatikandan ynlendirildiini anlar. stanbulda Papann geii srasnda Amon uzaktan kumandal bombay patlatr ve Papa ar yaralanr. Romann sonunda ran Cumhurbakan Ahmedinecat
394

randan geldiini syleyen bir Ayetullah, Papa aleyhine

propaganda yaparak bir suikasti seer. Aslnda bu Ayetullah, Amon adl bir

Ycel Kaya, Papaya Suikast: 16. Benedicti stanbulda Kim ldrecek, stanbul, Gl Yaymclk, 2006.

534

yaknndakilere bomba ykl bir ABD uann Kbeye doru yola ktn haber verir. Bu kt haber ile roman sona erer. Siyasal kurgu romanlarda farkl dinlere kar alnan tavrn geni yer tuttuu grlmektedir. zellikle Hristiyanlk ve Yahudilik, birok siyasal kurguda, Trkiye aleyhtar faaliyetlerin kayna olarak gsterilir. Daha nce Kayp Naa romannda da Vatikan ve Yahudi aleyhtarl ele alnmt. Papaya Suikast romannda da benzer durum sz konusudur. Ancak bu son romanda sadece isimler anlmakla kalmaz bizzat bu dinlerin kurumlarnda, st dzeylerde grev yapan kiilerin dini faaliyetlerine yer verilir. Romann tamamnda asl konuya dhil olanlar Vatikana mensup kiilerdir. Onlarn yesi olduklar tarikatlar aracl ile yazar, Vatikann sadece dini bir yap olmadn, lkelerin i ilerine mdahale eden, dnyadaki g savann iinde yer alan bir devlet olduunu ortaya koymaya alr. Gerek Opus Dei, gerek P-2 tarikatlar isimlerinin zerindeki gizem perdeleri nedeniyle birok romanda ve ayrca gnlk hayatta merak konusudurlar. Yakn zamanda Da Vinci ifresi adl romanda da Opus Dei ve dier tarikatlarn gizemleri kullanlarak byk baar salanmtr. Piyasada belirli bir dzeyi yakalamak isteyen Ycel Kayann da bu amala benzer bir konuyu iledii grlmektedir. Ancak Ycel Kaya, tarikat gizemi ile o dnemde kamuoyunda oka tartlan Papann stanbul gezisini birletirmitir. Bylece roman, tarihi bir ereveden kurtulup bugn anlatan bir yap kazanmtr. Yazar, Hristiyanln yan sra Yahudilikle ilgili baz grlere de yer vermitir. Yahudilik birok siyasal kurguda gizemli bir g olarak aktarlmtr. Papaya Suikast romannda da Yahudiliin, gizli olarak oynanan birok oyunun temel aktr olduu dncesi ilenmitir. Romanda Yahudi asll ABD vatanda David Hass, bir lobi toplantsnda Yahudilerle ilgili olarak unlar syler:
Yeryznde gelien her olayn altnda mutlaka bizim bir katkmz olmutur. Ve yeryznde bu ana kadar yaplan hibir olay olmasn ki bunda srail devleti bir menfaat grmesin.395

Kendisine Hitlerin Yahudileri toplama kamplarnda yok ettii hatrlatlnca ise unlar ekler:
395

A. g. e., s. 173.

535

Hitler, bize toplama kamplarnda ikence yapmasayd bizi Avrupadaki topraklarmzdan srmeseydi biz Filistin topraklarnda toplanp, nfuz sahibi olup devletimizi kurabilir miydik sanyorsun.396

Batmanda Papa aleyhine konumalar yapan Ayetullahn aslnda bir Yahudi oluu da Yahudilerin faaliyetlerinin derinliini gstererek bu din etrafndaki gizemi arttrr. Dnyay din savalar ekseninde gren yazar romann temelinde konuyla balantl olmamakla beraber Yahudilie de deinerek romann gizemli yapsn glendirmeye almtr. Bu tavr bir yandan Yahudiliin aleyhine grnmekle beraber te yandan Yahudi inancnn gcne dair halk arasnda yaygn olan dnceyi pekitirmeye de hizmet eder. Romanda Trkiye tarihindeki olumsuz kimi gelimeler de Yahudilere mal edilir. Kahraman Erdoun M T mstearndan ald zarftan kan metinde Trkiye tarihi ile ilgili ayrntl bir analiz vardr. Buradaki cmleler M Tten ok yazarn tarihe yaklamn yanstmaktadr:
Ardndan ttihat ve Terakki partisi kurularak Ortodoks Balkanlarn

bamszlatrlmas yoluna gidildi. Kurucularnn tamamna yakn Rum, Yahudi ve Sebatayist olan ttihad ve Terakki Cemiyeti Okullar Kanunu adyla bilinen yasay karabilmek iin 2. Merutiyet almalarna balad.397

Yazar, Osmanl Devletindeki zlmenin sorumlusu olarak

ttihat ve

Terakki Cemiyetini ve onun ierisinde arlkta olan gayrimslimleri grmektedir. Dolaysyla nceki rnekteki gibi burada da gayrimslimleri hedef alr ve toplumdaki verili dmanlklar besleyerek romann beenilmesini salamaya alr. Dini gruplarn merkezde olduu, toplumsal gerilimlerin kullanld bir baka eser ise Mustafa Karnasn yazd rk Elma Operasyonu, Kuzu Kesimi Operasyonu ve Sleyman Mabedi Operasyonu adlarn tayan roman lemesidir. Mustafa Karnasn romanlarnda da, Trkiye, dardan gelen din kaynakl bir
396 397

A. g. e., s. 174. A. g. e., s. 181.

536

tehdidin hedefi durumundadr. romanda da Trkiyede din deiiklii yapmak isteyen Evangelistlerin lkeye yerlemesi ve buna kar verilen mcadeleler anlatlr. Serinin ilk roman olan rk Elma Operasyonu398nda Trkiyede Evangelist Kiliseler Birlii kurulur. Birlikin kurulmasndan hemen sonra kimi Evangelistler silahl saldrlarla ldrlr. Bat dnyas bu durumu kullanarak Trkiyeye bask yapar ve Evangelistlerin daha rahat ve gvenli bir ortamda faaliyet gstermesi salanr. Tm bunlara kar kan Yusuf Hoca ise yllar nce Darafakada rencisi olan kiileri toplayarak lkenin igal altnda olduunu ve mcadele edilmesi gerektiini syler. Toplantda bu mcadele iin en iyi yolun Evangelist kilise iine bir ajan sokarak ABDye gndermek ve bu inanc kendi topraklarnda rtp ykmak olduu fikrine varlr. Elma sepetinin iine rk bir elma konulacaktr. Bar adl bir gen Evangelistlerin yannda Aramice szler syleyerek onlar, kendinin Tanr tarafndan gnderildiine ikna eder ve kiliseye girer. Bylece rk Elma Operasyonu baaryla gerekletirilmi olur. Yusuf Hoca ve dierleri kimliklerini dolayl yollardan Evangelist kilisenin renmesini salar. Barn dikkat ekmemesini iin kendilerini feda ederler. Yusuf Hoca ve arkadalar ldrlr. Sonuta operasyon baarya ulamtr. Mustafa Karnasn her roman da Trkiyenin Hristiyan misyonerlerin tehdidi altnda olduu fikrine dayanmaktadr. Yine bir popler roman yazar toplumda ska tartlan bir konuyu ele alm ve misyonerlik faaliyetlerinin yaratt tehlikeye dikkat ekmeye ve bu yolla da romann okuyucu tarafndan kabuln kolaylatrmaya almtr. Son dnem siyasal kurgularn din kavgalarn ska ele aldklarna yukarda deinilmiti. Mustafa Karnasn romannn ayrt edici zellii, bu kavgalarn misyonerlik faaliyetleri araclyla gerekleeceine ynelik n kabuldr. Evangelistler Batl gleri arkalarna alarak ve demokrasi dncesine snarak lkeyi igale kalkacaklardr.
Trkiyeye gelen Evangelist gen macerac misyonerler usta bir ekilde organize edilerek Trkiyenin drt bir yerindeki yerel Evangelist kiliselerine datldlar. Her kilisenin evresindeki binalar ya satn alnd ya da kiraland. Yerel Evangelist kiliseleri kendilerini artk daha korunakl hissediyorlard.
398

Mustafa Karnas, rk Elma Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005, bs.2.

537

 Avrupa Birlii ve Amerikan hkmeti Trk hkmetine bask yapmaya balad. Eer Trk hkmeti Evangelistleri koruyamyorsa ve olaylarn failleri yakalanamyorsa, bu durumda Evangelistlerin kendilerini korumaya haklar vard.399

Evangelistlerin kendileri Trkiye iinde ayr bir g olup devlete kafa tutmaya balarken Batdan da siyasal ve maddi destek grmektedirler. Mustafa Karnasn Trkiyedeki misyonerlik tehlikesini gsterirken kulland inancn Evangelizm olmas da nemli bir ayrntdr. Gerek hayatta bu inan mensuplarnn Trkiyede faaliyet gsterdiine dair fazla bir bilgi yoktur. Ancak ilgin olan, ABD hkmetinin son dnem politikalarnda etkili isimlerin hemen hepsinin Evangelist olmasdr. Yazar, bu kadar etkili bir noktada kendine yer bulan bu inancn gcnn Trkiyeyi de hedef alabilecei dncesinden hareket etmitir. Bir baka nemli konu ise Evangelizm ile Yahudilik arasnda kyamet gnne dair kurulmu olan yaknlktr. Evangelizm de tpk Yahudilik gibi kyamet gnn yaknlatrmak istemektedir. Romanda bu baa ve Yahudilerin, Evangelist faaliyete desteklerine de deinilmitir. Yazar sadece Hristiyanlar deil, onlara Trkiyeyi ykma faaliyetinde destek olan Yahudileri de hedef almtr. Serinin ikinci roman olan Kuzu Kesimi Operasyonunda400, Trkiye devletiyle Evangelistlerin sava srer. Devlet, Evangelistleri snrd etmeye balaynca ekonomik ambargo uygulanr. Trkiye devleti de snr d ilemlerine ara verir. Bu arada M T Antalyadaki Evangelist kiliseye szar ve ellerinde kuzu dmesi olan Armageddon savalarnn blgeye geldiini renir. Evangelistler Kuzular da denen bu grubun yardmyla Hatay civarnda bir din devleti kurmaya almaktadrlar. Evangelist kilise birok ilde yerel seimlere katlacak kadar glenmitir. Seimlerde birok ile ve muhtarl kazanrlar. M Tten de nce var olan Trk istihbarat birimi GERAda alan Kemal Bey Alman BND ajanlaryla iliki kurar ve yaplacak operasyona onlarn da destek vermesini salar. Bylece Kuzu Kesimi Operasyonu balar. Antalyada btn Kuzularn merkez kiliseye toplanmas salanr, ardndan 200 Trk ellerinde kllarla saldrya geer. Be bin Kuzudan sadece otuz kadar lmden kurtulabilir.
399 400

A. g. e., s. 17. Mustafa Karnas, Kuzu Kesimi Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005.

538

Kemal Bey ve ona yardm eden Ali Rza Bey ile dier Trkler de hayatn kaybeder. Bylece Evangelistlerin devlet kurmak iin giritikleri ALAMO operasyonu baarszlkla sonulanr. Kuzu Kesimi Operasyonunda Hristiyanlarn saldrsnn tek hedefi Trkiye deildir. Yazar gelecee dair kurduu bu senaryoya dier Orta Dou lkelerini de dhil eder. ABD, ran ve Suriyeye saldrr. Ayrca Mescid-i Aksa igal edilir ve Mslmanlar buradan kovulur. Yazarn romannda 2000li yllarda oka tartlan Byk Orta Dou Projesinden hareket ettii anlalmaktadr. Bu projenin Orta Douyu Hristiyanlatrma amacnda olduu tezini ileyen yazar, sadece Trkiyenin deil, dier blge lkelerinin de hedef olacan ortaya koymaya alr. Bu romanda da daha nce Metal Frtnada rastlanan bir durum ortaya kar. Metal Frtna serisinde Alman istihbarat BND Trklerin dostu olarak grnmektedir. ABDnin Trkiyeyi igal edecei daha nce BND tarafndan Trkiyeye bildirilmitir. Bu romanda da BND ajanlar Trklere yardm etmektedir. Her iki rnekten de anlalaca gibi Trk siyasal kurgu yazarlarnn zihinlerinin gerisinde Birinci Dnya Savanda Almanlarla yaplan ittifakn izleri yer almaktadr. ABD ise yeni sper g olarak gvenilmeyen ve her an Trkiye aleyhine faaliyet gsterebilecek bir devlet olarak grlmektedir. Yazarn roman araclyla ortaya koyduu bir mesaj da vatandalarn seimlerdeki tavrna yneliktir. Yazar yerel seimlerde Evangelistlerin baar kazanmasna deinirken unlar syler:
Bu memleket yllardr, kutsal oylarn bir ift ayakkabya ya da be kilo pirince satm on binlerce cahil, namussuz ve erefsiz grmt. Ve bir Cumhuriyet altn karlnda oylarn Amerikal misyonerlere satacak yz binlerce erefsizin olduu akt.401

Yazar siyasi baz meselelerdeki fkesini yenemeyip kendi vatandalarna tepki duyar hale gelmitir. Yazar iin sorunun kaynandan ok sonular nemlidir. Bu nedenle okuyucunun ruhsal durumuna dair herhangi bir yorumda bulunmaz. Oylarn neden satld onu ilgilendirmemektedir.

401

A. g. e., s. 87.

539

Serinin nc roman olan Sleyman Mabedi Operasyonunda402 ise olaylar Trkiye dna taar. Evangelistler Tarsus civarnda ayaklanma planlarlar. Trk devletinin mdahalesi sonucu elli bin civarnda Evangelistin lmesi beklenmektedir. Ayn srada Suriyede bekleyen ABD askerleri de bunu bahane ederek igale giriecektir. GERAdan Cemal Bey bu defa n plandadr. Genelkurmay onunla balantya geer. ABDde ise GERA bakan mer Bey Kzlderililerin ve Meluncanlarn desteini alarak bir ayaklanma balatmak istemektedir. Evangelist kilisenin bapapaz Ryan, Kabala hesaplar yaparak sekiz gn sonra Sleyman Mabedinin temellerinin atlacan ve kutsal devletin kurulacan syler. Birok lkenin bakan bir araya gelirler ve Trkiyeye destek olmaya karar verirler. Hepsi de Gz adl bir tarikata mensuptur. ABD bakan da Evangelistlere kar onlardan yardm ister. BM, ABD ve srailin bu planlardan vazgemesi kararn alr ancak bu iki devlet karar uygulamaz. ABnin kendi ordusu olmad iin Trkiye hemen AB yesi yaplr ve Trk ordusu AB emsiyesi altnda greve balar. Gneyde sert atmalar olur. Sonunda Trk ordusu Kudse girer. Bapapaz Ryan ve yanndaki Kuzular teslim olmaynca atma kar. Tm Kuzular ve yzlerce GERA yesi lr. Romanda ayrca Barzani ve Talabaninin kimlii belirsiz kiilerce ldrldne de yer verilir. Trk okurun yllardr dertli olduu bir blgeye yaplan en radikal mdahale roman araclyla gerekletirilerek rahatlama salanr. ABD ve srail de romanda Trkiyenin bana bela olan iki devlet olarak gsterilir. Bu iki devlet halen Trkiyenin mttefiki olmakla birlikte Mustafa Karnas ve baka siyasal kurgu yazarlarnca gvenilmez bulunmaktadrlar. Yazarlarn bu tavrnda Trkiyenin yaad terr sorununun yan sra, slam lkelerinin genel politik ezikliinin de katks vardr. Mslman dnya eitli basklara maruz kalmakta ve roman araclyla bunlar dillendirilmektedir. Mustafa Karnasn bahsedilen romanlarnn bir baka zellii ise boyutlarnn kk oluudur. Her roman da kk boyut baslmtr, ayrca ortalama yz krk sayfa uzunluundadr. Bu haliyle Karnasn romanlar Amerika ve Avrupadaki Ucuz Roman (Dime Novel) trn hatrlatmaktadr. Daha nceki blmlerde de anlatld gibi ucuz romanlar hem ksa hem de cebe sabilecek boyutlar nedeniyle bir dnem sat rekorlar krmlardr. Nat Pinkerton, Nick

402

Mustafa Karnas, Sleyman Mabedi Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005.

540

Carter gibi kahramanlarn maceralarnn anlatld bu romanlar kt kapakl olular nedeniyle de dierlerine gre daha ucuza satlmtr. Karnasn romanlar her zellie de uymaktadr. Ucuzdur, ksadr ve rahat tanabilmektedir. Trkiyede tm popler romanlar ierisinde ucuz roman geleneinin en iyi temsilcileri olduklar sylenebilir. Bu romanlarn ucuz romanlarla benzetii bir baka yn ise kiiliklerin olabildiince yzeysel anlatlmasdr. Genel olarak popler romanlarda yzeysellik hkim olsa da baz popler romanlar kiilik zelliklerini daha derin izebilmektedir. Mustafa Karnasn romanlarnda ise kiilerin sadece adlar ve operasyonlardaki yerleri anlatlr. rk Elma Operasyonunda Yusuf Hoca, Kuzu Kesimi Operasyonunda Kemal Bey, Sleyman Mabedi Operasyonunda ise Cemal Beyin kiiliklerine dair hibir ey anlatlmaz. Olaylar hakkndaki kiisel yorumlarna, fkelerine bile bavurulmaz. Sadece operasyonlara katlmlar n plandadr. Bu haliyle Karnasn romanlar ucuz roman kategorisinin en iyi rneklerindendir. Turgay Glerin yazd ve son dnemin en ok satan kitaplarndan olan Mehdix403 de dinin merkezde olduu eserlerden biridir. Orta Dou, Avrupa ve Amerikay iine alan Trkiye kaynakl krizin merkezinde yine din olgusu vardr. Romann balangc 2019 ylna denk gelmektedir. Bu tarihte Genelkurmay bakan bir kbusla uyanr. Bilgisayarda rya tabirlerine bakmak isterken Deccal yazsnn ekrana geldiini grr. Bylece ilahi glerle iletiime gemeye balar. Daha sonra posta eri Ceyhunun emberlitan altnda saklanm olan Musann asasn getirmesiyle Paa gizemli gler elde eder. 2020 ylnda AB, Trkiyeyi yelie almayacan bildirir ayrca AB liderleri Ayasofyann Patrikhaneye balanmasn ister. Trkiye bunu kabul etmez. Paa, Babakan arar ve Ayasofyay ibadete amasn ister. Ardndan bu dedii olur. Tm halk ve devlet ricali Ayasofyada namaz klar. AB ve ABD bunu sava sebebi sayacaklarn duyurunca Paa elinde asa ile TVye kp Batya kafa tutar. ABD saldr planlar yapnca Paa 17 Austos depreminin merkezi olan Glckteki bir ukurun bana giderek asay srer. Ayn anda ABDde bir deprem olur ve yz bin kii lr. srailliler, asa kendilerine verilmezse Kbeyi vuracaklarn duyururlar. Ayrca Kubbets Sahra ve Mescid-i Aksay havaya uururlar. Trkiyede seferberlik ilan edilir. Paa tm Mslman dnyasnda Mehdix adyla anlmaya
403

Turgay Gler, Mehdix, stanbul, Popler Kitaplar, 2007, bs. 21.

541

balar. Paa, posta eri Ceyhundan ald bilgilerle Batdan yola kan Hal gemilerinin yine Batdan atlan fzelerle vurulmasn salar. Daha sonra srailde ynetimi alm olan kutsal Siyonu arayp tm kutsal yerlerin tekrar yaplmasn emreder ve bir ay sonra da oraya gidip namaz klar. Tm srail askerleri ABDye gnderilir. lke Filistinlilerin ynetimine verilir. Ardndan Trk ordusu ekilir. Mehdix roman, her eyden nce, ortaya konan Genelkurmay bakan kiilii ile dikkati eker. Trk kamuoyunda ska tartlan laiklik-din karlatrmasnda askerlerin bulunduu tarafa bir gnderme yaplmaktadr. Romandaki Paa allmn dnda dini duygular kefeden ve bunlara ok kuvvetle sarlan bir kiiliktir. Batya kafa tutarken geleneksel resmi uygulamalar da terk edip Ayasofyann ibadete almasn isteyecek kadar radikal admlar atlmasn salar. Yazar, siyasal slamn yllar boyunca kulland sloganlardan birini romanda gerekletirerek belirli bir okuyucu kitlesine mesajlar verir. Bu eylemin halkn manevi duygularn ne kadar glendireceini ortaya koyar. Ayasofya politik bir mcadelenin en nemli simgelerinden biri olarak romana girmitir. Paann bir dier zellii Batya meydan okumasdr. Paa bunu yaparken ilahi glerin asa araclyla kendisine verdii iradeyi kullanmaktadr. Bu noktada Bat ile yakn ilikiler kuran askerlerin yerini, maneviyata snan ve Batnn dini hesaplarn alt st eden bir kiilik alr. Daha nce de belirtildii gibi romanda Bat ile Trkiye arasndaki temel eliki din olarak grld iin btn olaylar din merkezli olarak gelimektedir. Paa dini kefettikten sonra mthi bir g elde etmi ve bunu Hristiyan-Yahudi ittifakna kar kullanmtr. Dier siyasal kurgularda olduu gibi burada da Yahudiler ve Hristiyanlar bir olmu ve Trkiyeyi ezmek istemektedirler. Paa ise buna karlk asay kullanr ve ilahi gler yardmyla hi savamadan Batllar yener. Paann takma ad da slam dnyasnn ona bakn yanstmaktadr. Mehdi, bilinen, beklenen kurtarcy ifade ederken X ise bilinmezlii, gizlilii anlatmaktadr. Mehdix roman, bugnn dnyasnda batl diye adlandrlan olaylarla ekillendirilmitir. Posta eri Ceyhunun durup dururken Paaya srekli olarak elde edilemeyecek baz bilgileri ve g kaynaklarn tamasnn bir aklamas yoktur. Yzyllardr kayp olan Hz. Musann asasnn emberlitan altnda sakl olmas da bir ehir efsanesinden te bir ey deildir. Ancak yazar tm bu batl, efsanevi 542

bilgileri kitabnda bir araya getirmitir. Kitabn bu kadar ok satmasnn nedenlerinden biri halk arasnda yaygn kabul gren baz inanlarn ve ayrca dini duygularn hibir ekince olmadan romanda ifade edilmesidir. Okuyucu bu romanda okuduklarna gnlk hayatnda inanmakta ya da en azndan inanldn bilmektedir. Bu nedenle herhangi bir yabanclk ekmez. Romandaki yenilik bu trden inanlarn yeniden birletirilmi olmasdr. Okuyucunun inan dnyas yazar tarafndan dzenli bir halde yeniden ekillendirilip roman eklinde sunulmutur. Kitabn baarsnn bir baka nedeni de son dnemde AB tartmalar ve ABDye olan tepkilerin, tpk yukarda anlatlan baka siyasal kurgularda olduu gibi, dile getirilmesidir. Kamuoyunun duyarllnn romana yansmas, bir yandan okuyucunun inandklarndan emin olmasna, bir yandan da romanda dile getirilenleri onaylamasna yardmc olmaktadr.

5. Kresel ve Blgesel Krizlerin Konu Edildii Siyasal Kurgular

Siyasal kurgular iinde sayca az olmakla birlikte kresel ve blgesel krizlerin ilendii romanlar da yer almaktadr. Bu romanlar sadece Trkiye dndaki lkeleri konu edinmemektedirler. Trkiyenin yine merkezde olduu ancak kresel g paylam savalarnn geni yer tuttuu bu romanlarda dnyada meydana gelebilecek olas siyasal sorunlar anlatlmaktadr. Burak Turnann yazd nc Dnya Sava404 adl roman tm dnya lkelerinin katld bir sava anlatmas bakmndan siyasal kurgu tr iinde tek rnektir. Turnann romannda olaylar Avrupada balar. 2010 ylnda Avrupann her yerinde rklk hortlamtr. Yabanclara kar ok sayda saldr olmaktadr. Almanyadaki Germen Birlik Hareketi (GBH) ve ona bal olan elik Miferler grubu Avrupay kendi liderlikleri altnda birletirip Katolik-Protestan birlik kurarak Ortodokslua kar savamak isterler. Avrupadaki Trkler rk saldrlarn hedefi olur. Ayrca ABD, in, Rusya gibi byk devletler de sava istemektedir. Trk askerlerinin disiplini sevmeyenlerinden be kiilik bir tim oluturulur ve adna Blm 18 denir. Ouz adl komutann liderliindeki grup Kuzey Irakta ehit edilen bir grup Trk askerinin intikamn almak zere ABDye gider ve sorumlular ldrrler. Ancak bu grev srasnda inli ajanlarla karlarlar. inliler Kennedy uzay ssnden kalkacak bir roketin muhtemel Dou-Bat
404

Burak Turna, nc Dnya Sava, stanbul, Tima Yaynlar, 2005.

543

savanda kullanlacan dnmektedir. Blm 18in bir ksm onlara yardm iin ABDde kalrken, dierleri Avrupaya Trklere yardma gider. Tm dnya lkeleri savaa tutuur. lm Kardelii adl bir tarikat ise ABD bakann da etkisine alarak savan giderek yaylmasn salamaya almaktadr. Bu tarikat karanlk gcn dnyaya hkim olmasn istemektedir. Douda Rusya, in ve Hindistan ordular Batya kar beraber savamaktadr. Blm 18den Ouz ve Turul Almanyada Trklerin direniine katlrlar ve rk liderleri ldrrler. Daha sonra ABDye dnp uzay sondasnn gnderildii sse baskn yaparak projeyi durdururlar. nc Dnya Savanda belirgin olan nokta yntem olarak Metal Frtnaya benzerliidir. Bu romanda da Metal Frtnadaki gibi tekil sava sahneleri oka yer almaktadr. Douda ve Batda savaan ordularn genel durumunun yan sra, film sahnelerinde olduu gibi, genel gidie dair fikir vermek iin yazar bu tekil sahneleri kullanr. rnein inlilerin Tayvana saldrmas, Hint donanmasnn da onlara destek iin okyanustaki ABD slerine saldrlar dzenlemesi ayrntl olarak anlatlr. Okuyucu, romandaki bu tandk sava sahneleri araclyla alkn olduu bir sava filmi izler gibi roman okur. Ancak yazar, sadece eski klie sahneleri tekrarlamakla kalmaz, ayrca romana gizem de katarak daha ilgi ekici hale getirir. Bunun iin de yine son dnemde popler romanlarda ok kullanlan baka bir konuyu alr ve romann iine yerletirir; yazarn kulland bu konu gizli tarikatlardr. Da Vinci ifresi adl kitapla btn dnyaca mehur olan tarikatlar konusu tm okuyucular iin derin gizemlerin ve heyecann simgesidir.
lm Kardelii Medyann ve dnya insanlarnn akllarn elen bir sr rgt, hepsi de lm Kardeliini perdelemek iin kurulmu sahte dzenlemelerdi. Kurukafa ve Kemikler lluminati Gl ve Ha Hepsi de birer aldatmacadan ibaretti. Hepsinin temelinde tek bir rgt vard ve o da lm Kardelii rgtyd. rgt, Amerikada kurulmutu, baz yeleri ayrlp Kurukafa ve Kemikleri oluturmu ve kendilerini lluminatinin devam gibi gstermilerdi. Ancak onlar kendilerini aa karp egolarn tatmin ederken ve olmayan bir gc sahiplenirken lm Kardelii btn dnyaya yaylmt. rgt, sadece gc temsil ediyordu. Saf evrensel gc. lerinde stratejik nemi olan her lkeden yeler ve balantlar

544

vard: ancak bu gizli toplantlara sadece saf beyaz, Katolik veya Protestan olanlar katlabiliyordu. Geri kalanlar, sadece emirlere uyuyordu.405

Burak Turna sradan gibi grnen lkeler aras ekimeyi nc dnya sava gibi sra d bir noktaya srklemenin yannda romana bu gizemi de katarak sra dl pekitirir. Roman popler bir siyasal kurgunun sradan zelliklerini tar ancak her popler romancnn yapmas gerektii gibi kiisel eklemeler de ihtiva eder. Okuyucunun daha nceki bilgilerinde Gl ve Ha, lluminati gibi rgtler yer almaktayken, Burak Turna bunlarn hepsinin gstermelik olduunu asl tarikatn lm Kardelii olduunu ortaya koyar. Bylece bir Trk yazarn zgn, kiisel bak ortaya konmu olur. Romanda gizem havasn gelitirmek iin eski tarihlerden kalan kehanetler de devreye sokulur. lyas isimli bir gen Hindistandaki bir manastrdan yola kp Mardine oradan da ABDye gider. Aramice bir tablette yazl olan kehanetlerde nc dnya savandan bahsedilmektedir. lyas bu kehanetin izinde yoluna devam etmektedir. Ancak bundan haberdar olan lm Kardelii tarikat onu Mardinde ldrmeye kalkr, baaramaz. Yazar sadece byk apl olaylar ilemekle kalmaz. Romana duygusal bir boyut katmak amacyla Almanyadaki rk saldrlar srasnda kaybolan Trk kz Ryann karlmas ve peinden gelien olaylar da ekler. Rya, Blm 18 komutan Ouzun yllar nceki sevgilisidir. Ouz onun karldn renince ok zlr ve rklara kini artar. Bylece Ouzun eylemleri salt askeri mdahaleler olmaktan kar ve kiisel duygular devreye girer. Okuyucu sadece byk devletlerin oyunlarn izlemekle kalmaz, sradan insanlarn ykleri de onun iin merak unsuru olur. Romanda kehanetler, tarikatlar eliinde ilerleyen bir sava anlatlrken teknolojik dnya da ihmal edilmez. inlilerin ABDye ynelik saldr planlarnn temelinde nanoteknolojik bir silah bulunmaktadr. inliler, ABDye sattklar tekstil mallarna bu nanoteknoloji silahn yerletirirler. ABDliler bu elbiseleri giymeye balar. inliler bir uydu aracl ile komut gnderip silah altrarak milyonlarca Amerikalnn hasta olmasn salama amacndadrlar. Modern teknolojinin devreye girdii bir baka nokta ise ABDlilerin dev bir uzay sondas ile yaptklar plandr. Bu uzay sondas dnyaya yaklaan bir gktan
405

A. g. e., s. 262.

545

yrngesinden karp ine ynlendirmek zere yaplmtr. Romanda her iki silah da kullanlmadan devre d kalr. Ancak yazarn roman olutururken farkl alardan dnd, yeniliki fikirler ortaya koymaya altnn rnekleri olarak okuyucunun karsna kmlardr. Burak Turna birden fazla unsuru bir araya getirerek siyasal kurguya nemli bir katkda bulunmutur. Son dnem siyasal kurgularnda okuyucunun ilgisini ekebilecek orijinal konulara ok rastlanmaktadr. Ancak yazarlar, bu konular ilerken her zaman ayn baary yakalayamamaktadr. Burak Turna ise gizemli tarikatlerden, sper glerin sava makinelerine kadar birok unsuru bir araya getirerek okuyucu kitlesini geniletmeye almtr. Blgesel krizleri konu edinen bir baka roman ise Haldun Aydngnn yazd Planmz Katliam406 adl eserdir. Aydngn, eserinde ilk bakta hayali gibi grnen ancak okuma srasnda Trkiye ve Rusyay tarif ettii anlalan Kuzey ve Gney lkelerin savan anlatr. Eser, konusu itibariyle, D Dman Tehlikesini Konu alan Siyasal Kurgu balna uygun gibi grnmektedir. Ancak sz konusu olan sava, Kuzey lkenin Trkiyeyi ele geirme isteinden kaynaklanmamakta, iki tarafn yneticilerinin beraberce hazrladklar bir komplonun sonucu olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla, roman, saldrgan bir yabanc lke ve kendini savunan Trkiye kliesine dayanmamaktadr. ki lkenin ortaklaa kardklar, savaa kadar giden bir kriz sz konusudur. Romanda anlatld kadaryla Kuzey ve Gney lkelerin ekonomisi gittike ktlemekte, buna karlk nfuslar ise artmaktadr. Gney lke Bakannn danman Rfat Saner bu sorunlar amak iin Kuzey lke ile savaa girilmesini nerir. Bakan vicdani olarak buna katlmasa da sorunlar zmek iin baka yol kalmadn belirtip kabul eder. Rfat Saner, Kuzey lke Bakannn danman ile gerekli planlar yapar. Gney lkede grev yapan misyonerlerin ldrlmesi ile gerilim suni olarak arttrlr ve sonunda sava balar. Gney lke Bakan, kuzey blgesinde hibir silah olmayan bir milyon kiilik bir ordu kurdurur. Rfat Saner savata len askerlerin aileleri iin bir ehir kurulacan ve bu ehrin Kuzey lke uaklar tarafndan bombalanmas ile binlerce kiinin leceini syler. Bylece nfus azalmaya balayacaktr. Ayrca yaral askerlerin yatt sahra hastanelerinin yeri de dmana bildirilecektir.
406

Haldun Aydngn, Planmz Katliam, stanbul, Okuyan Us Yay., 2001.

546

Rfatn planlarna gvenen Kuzey lke askerleri saldrya geer ancak lkesini korumak iin abalayan Arif Paann ald nlemler sonucu ar kayplar vererek geri ekilirler. Rfat Saner lke iinde savaa kar olan kiileri bata eski Genelkurmay Bakan olmak zere yok etmek iin suikastler dzenletir. Gney lke askerleri Bakana kar gelerek yeniden dzenlemeler yapar ve Kuzey lke askerlerini yenilgiye uratr. Kuzey lkede darbe olur. Hkmet deiir. Gney lkede de Bakan toplam drt milyon kiinin ld bu savan vicdani ykn tayamaz. Yardmcs Rfat ldrr ve ardndan intihar eder. Planmz Katliam mevcut siyasal ortam kullanmayan, byk savalarn insani ykmna dair okuyucuyu uyarmaya alan bir romandr. Bir yandan gerekleecek bir savan ykmn anlatrken, bir yandan da perde arkasnda yaananlar ortaya koymaya alr. Romandaki temel kiiliklerden olan Rfat tam anlamyla bir teknokrattr. Sadece saylarla dnmektedir. Bu nedenle, srekli olarak, olas bir savata lecek kiilerin saysn, bu sonucun lkeye kazandracaklarn hesaplar. Onun iin insani deerler yoktur. Ayrca bu konuda Bakan onu zorladnda refah iinde yaayacak insanlar n plana karr. Rfat, matematiksel olann insani olana stnln ispatlamaya alan bir brokrat olarak yneticilerin ne kadar kirli planlara bavurabileceini gsterir. Bunun yannda byle bir savata basnn srekli olarak milliyetilii kullanmas ve bu yolla satlar arttrmaya almas da kirli politikalarn lke geneline nasl yayldn ifade etmektedir. Yazar politik oyunlarn yannda bireylerin iine dt amazlara da deinir. ini kaybeden Tayfun ve ei Nur, yeni doan bebeklerinin geleceini dnmektedirler. Tayfun i bulamaynca sonunda dzenli bir gelir kaps olan askeriyeye bavurur ve bylece savaa katlr. Tayfun ve onun yanndaki askerlerin tek derdi lkelerini dmana kar korumaktr. Bu nedenle her trl glkle baa kmaya alrlar. Romann en nemli yan siyasal eylemlerin ncesini ve sonrasn tamamen insani nedenlerle eletirmesidir. Yazar okuyucularn tamamnn onaylayaca bir zeminden hareket eder. Tm okuyucular binlerce insann kirli politikalar sonucu ldrlmesine kar kacaklardr. Bu insani temeli kaybetmeyen roman, milliyeti tezlerden uzak durur. Her iki lkenin de bu savatan kayplar olduunu, dolaysyla iki tarafn insanlarnn da madur olduunu ortaya koyar. 547

Romann kapanda bilim kurgu olduu iddia edilse de bilimsel hibir veriyi kullanmayan eserin siyasal kurgu olduu aktr. Yaynevinin bu tanmlamas son dnem popler edebiyat eserlerinin sorunlarndan birini gndeme getirmektedir, bu da kategoriletirme sorunudur. Polisiye ve ak romanlar dndaki popler edebiyat rnlerinin lkemizde son dnemde gelimeye balad gz nnde bulundurulursa eserlerin snflandrlmasndaki sorunlarn kanlmaz olduu grlecektir. Aydngnn roman gibi birok roman bu tanmlama hatasyla kar karya gelmitir. Sorunun almasnn en iyi yolunun ise popler edebiyatn giderek gelimesi ve Batl rnekleri gibi byk bir endstriye dnmesidir. Ancak bu durumda, snflandrmalarn belirli standartlara gre yaplmas mmkn olabilecektir. *** 1980li yllarda siyasal kurgular ok yazlmayan ve tannmayan eserlerdir. Ancak 1990l yllarla birlikte bu trdeki eserlere olan ilgi artmtr. Bu ilgi artnn birok nedeni olmakla birlikte Dan Brownn Da Vinci ifresi adl eserinin tm dnyada olduu gibi Trk okuru da derinden etkiledii anlalmaktadr. Bahsi geen eser lkemizde de sat rekorlar krm, tarikatlerin, tarihsel figrlerin eliinde gelien gizem dolu maceralar, eserin, piyasada byk baar kazanmasn salamtr. Trkiyede srekli hareket halinde olan ve krizlerden bir trl kurtulamayan siyasal yap, okuyucularn, olaylarn ardndaki gerekleri renmek konusundaki meraklarn srekli ayakta tutmaktadr. Bu yapdan ve kresel sistemin sorunlarndan beslenen siyasal kurgular son dnemde kitap satlarna byk bir ivme kazandrmtr. Siyasal kurgu romanlar zellikle Metal Frtna adl eserin baarsndan sonra geni kitleler tarafndan tannp sevilmitir. Metal Frtna, uzun sredir mttefikimiz olan ABDnin Trkiyeyi igalini anlatmaktadr. Bu konu kitlelerin byk ilgisini ekmitir. Bahsedilen konunun daha nce ilenmemi olmas bir yana, pek ok kii tarafndan akla bile getirilmemi olmas romann ok edici etkisini arttrmtr. Orkun Uar ve Burak turna daha sonra ayr ayr yazdklar eserlerde de orijinal konular retmeye almlardr. Her iki yazarn da, eserlerinde, tarihsel dmanlklar ve kayglar kullandklar dikkat ekicidir. Baka milletlere ve dinlere mensup insanlarn Trkiye aleyhine komplolar hazrladklar dncesi her iki 548

yazarn dier eserlerinde tekrarlanmtr. Yazarlar, bu yolla toplumsal psikolojiyi kullanarak eserlerinin baarsn arttrmaya almlardr. Trkiyenin doal kaynaklar nedeniyle igale uramas Can Giray tarafndan da Bor Bys adl eserinde konu edilmi ancak bu eser ayn tarihte yaymlanm olmasna ramen Metal Frtnann tannmasndan sonra ilgi toplayabilmitir. Siyasal kurgularda lke iindeki tehditler de dile getirilmitir. Hakan Yel Sultana Dokunmak adl eserinde parapsikolojik gleri de kullanarak, polisiye edebiyata getirdii yenilii siyasal kurgu trnde de devam ettirmitir. Aytekin Gezici ise mral Firarisinde srail ve ABD gibi glerin Trkiyeye ynelik oynad oyunlar kurgulamtr. Devletin gizli yaplanmalarla ilikisi son yllarda kamuoyunda en ok tartlan konularndan biri olmutur. Popler roman yazarlar da bu tartmalar eserlerine tamtr. Selman Kayaba, Orkun Uar ve Ahmet afak gibi yazarlar bu gizemli balantlarn kkenleri ve boyutlarna dair speklasyonlar gelitirmitir. 1980lerden itibaren dini ynelimlerin tm dnyada etkisinin artmas edebiyata da yansmtr. Dini yaplanmalar, gizemli ve tarihin eski alarna uzanan rgtlenmeler siyasal kurgularn sklkla ele ald konulardandr. Dan Brownn ve takipisi olan dier yazarlarn eserinde adlar geen Opus Dei, P-2, lluminati gibi tarikatlerin adlar son dnem siyasal kurgularda sklkla anlmaya balanmtr. Ycel Kaya, Mustafa Karnas gibi yazarlar din merkezli hareketleri romanlarnda kurgulamlardr. Turgay Glerin yazd Mehdix ise bu trde en ok baar kazanan eser olmutur. Trkiyeyi slam dnyasnn lideri olarak kurgulayan Gler, tm dnyaya kar slami birlikteliinin kazandracaklarn anlatmtr. Kresel krizler siyasal kurgularn el att konulardan biri olmutur. Burak Turnann nc Dnya Sava adl eseri kresel bir savata olas gelimelere ynelik bir kurgudur. Yazar, eserinde Avrupada gelimekte olan rkla da deinmi ve bunun karsna kan Trklerin direniini anlatmtr. Haldun Aydngnn, Planmz Katliam adl eseri ise dier tm siyasal kurgulardan farkl bir yapdadr. Eserde insani duygular n plana karlm, politikaclarn hrslar nedeniyle yz binlerce insann lmnn ardnda yatan kirli ilikiler eletirilmitir. Siyasal kurgular son dnem popler romanlar ierisinde en baarl olan gruplardan biridir. Bu gelimede Trkiyenin ar politik ortamnn da byk 549

etkisinin olduu phe gtrmezdir. Sonraki dnemlerde de, yaratc olduu mddete, siyasal kurgularn bu baary srdrecekleri ngrlebilir.

. Popler Tarihi Romanlar

Popler tarihi romanlar, 1980 sonras popler edebiyatmzda, eskiye oranla daha az sayda da olsa, varln srdrmeye devam etmektedir. Siyasal Kurgu balkl blmde ifade edildii gibi popler tarihi romanlar, deien toplumsal yap ile birlikte eskisi kadar rabet grmemekte, bu eserleri yazan ve tketen insan says azalmaktadr. Okuyucularn farkl trlerde eserlere ilgi grmeye balamas ile birlikte popler tarihi romanlar eski dnemdeki baarya ulaamam, siyasal kurgu, bilim kurgu, fantastik roman gibi trler daha ok ilgi grmeye balamtr. Yine ayn blmde deinildii gibi tarihin karikatrize biimde, klielerle ele alnmas yeni dnemin daha eitimli, tarih bilgisi daha kuvvetli nesilleri tarafndan olumlu karlanmamaktadr. Yeni yetien nesiller tarihe daha sorgulayc bir gzle bakmaya balam, eski dnemde hkim olan kuru hamaset bu nesilleri tatmin etmemitir. Bu dnemde gerek tarih aratrmalarnn giderek artmas, gerek toplumun daha ok tarihi bilgiye ulamaya balamas tarih konusundaki nyarglarn etkilerinin azalmazna neden olmutur. Tarih, bilgiden yoksun biimde vnlecek bir alan olmaktan karak bilinli biimde ele alnmaya balanmtr. Popler tarihi romanlar, ierdikleri ak tezleri, srekli olarak yceltilmi kiiliklerin kullanlmas, tarihin tek yanl ele aln gibi nedenlerle yeni okuyucularn beenilerine yeteri kadar hitap edememektedir. zellikle sinema endstrisinin geliimi ile birlikte popler tarihi romanlarda kullanlan klieler son dnemde sklkla mizah unsuru olarak kullanlm, potansiyel okurlar da bu eserlere daha eletirel bir gzle bakmaya balamlardr. Bununla birlikte, 1980 sonrasnda kaleme alnan popler tarihi romanlar eskiden alnan gelenei devam ettirerek Trk tarihini, artk toplumda da ok iyi bilinen klielerle, yceltilmi tiplerle anlatmaya devam etmektedirler. Popler tarihi romanlarda her zaman cengverlerin yaad tarihsel dnemlere zlem dile getirilir. Bu romanlarda sradan Trkler ok az grnrler; ounlukla, hayatlar, sava meydanlarnda, snr boylarnda aknlar yaparak, savaarak geen yiit erkeklerin maceralar anlatlr.

550

Popler tarihi romanlarda tekrarlanan forml udur: ncelikle iyi ve kt taraflar belirlenir. yi tarafta Trkler vardr; kt tarafta ise Rumlar veya Avrupallar. Ktler, iyilere saldrarak hareketi balatrlar. Ardndan iyiler kar saldrya geerek dman bir ekilde yener ve adaleti salarlar. Siyah ve beyaz renklerin hkim olduu bu tr bir dnyada yazara den grev sadece macera kurgulamaktr. Hareketin hi eksik olmad bu maceralarda dman taraflar sk sk karlar ve glerini eitli defalar ortaya koyarlar. Mutlu son aracl ile okuyucu iyilerin kazanmasnn hazzn yaar. Popler tarihi roman bu forml kullanrken baz klielere bavurur. Bunlardan ilki gemiin yceltilmesidir. Macera dolu olaylar anlatlrken atalarn iyi yanlar ne karlr. Bu maceralarn kahramanlar, genellikle, tehlikenin tam ortasnda yani Bizans snrlarnda ya da Akdenizde gezinen aknclar ve leventlerdir. Her iki gruba mensup askerler de kahramanca mcadeleleri ile ne karlar. Popler tarihi romanlar biz ve teki ayrmlarn ince bir izgide ele alrlar. Bu eserlerde dmanca bak dile getirilmez. Ancak, Trklerin tekilerden stn olduu taraflar dolayl biimlerde anlatlr. Popler tarihi romanlarda sk sk din deitirmelerden bahsedilir. Yabanclar, ne kadar doru olduunun kantlarndandr. Yukarda bahsedilen klieler ayr ayr ele alnmay gerektirmektedir. slam tandktan sonra hi eliki yaamadan hemen Mslman olurlar. Din deitirmeler de aslnda bize ait olann

1. Popler Tarihi Romanlarda Gemiin Yceltilmesi

Popler tarihi romanlarda, bahsedilen dnemin toplumu, kendi iinde problemsiz yaayan insanlardan oluur. Romanlara bahis konusu olan dnemlerdeki Trk toplumunun tek sorunu d dmanlardr. Millet iinde ise ounlukla birlik ve beraberlik duygusu hkimdir, bu nedenle ideal toplumsal yaplardr. Popler tarihi romanclardan olan Kadir Msrl, Malkoolu Kardeler: Bali Bey ve Yahya Paa407 adl eserinde ideal, uyumlu toplumsal yapnn ayrntl tasvirini yapar. Eserde devleti yneten ve ynetilenlerin birbirlerine kar uyumlu, saygl birliktelikleri ne kmaktadr. Eser, Malkoolu Hamza Beyin, Eflak voyvodas Drakula tarafndan ehit edilmesiyle balar. Hamza Beyin ilk olu Bali Bey, Enderunda yetimi sonra da snr boylarnda aknlara katlmaya balamtr. Yahya Bey de ayn yolu izler.
407

Kadir Msrl, Malkoolu Kardeler: Bali Bey ve Yahya Paa, stabul, Sebil Yaynlar, 2007.

551

Enderundaki eitimini 1464 ylnda tamamladktan sonra Rumeliye geer. zvornikte, Drakulann adamlar Trk kyllere saldrnca Yahya Bey ve dier askerler karlk verirler. Mihalolu skender Beyin kz Dirubay kurtaran Yahya Bey ona k olur ve romann ilerleyen sahnelerinde evlenirler. Romanda Fatih Sultan Mehmetin Drakulaya kar yapt sefer geni ayrntlarla anlatlr. Eserin sonunda ise Silistre Sancakbeyi olan Bali Bey ehidlie hasret olarak vefat eder. Malkoolu gsterdii anlatlr. Malkoolu kardelerin kiiliinde yazar, Osmanl Devletinin adaletli ynetimine vurgu yaparak okuyucunun gemiteki gzel gnlere ynelik zlemini dile getirir. nceki blmlerde de bahsedildii gibi okuyucular her dnemde kendi yaadklar zamandan ikyet ederler ve eskiden yaand sylenen mutlu devirlere dnmek isterler. Popler tarihi roman yazarlar bu duygulardan faydalanrlar.
Byle yazarlar genel olarak byk bir yazar olmak iddiasnda deildirler. Okuyucunun psikolojisini ok iyi bilirler. Buna dayanarak onun houna giden eyleri yazarlar. Aslnda bu ii meslek haline getirmilerdir. ou zaman kurguda tekrara den bu yazarlarn gayesi, mmkn olduu kadar beendirmek ve ok satmaktr. ok beenilen ve satlan kahramann hikyesinin anlatld romanlar seriler halinde devam ettirilebilmektedir.408

Kardelerde,

padiahn

ve

dier

yneticilerin

halkn

dmanlara kar savunulmas, bar ortamnn salamlatrlmas iin byk aba

Okuyucunun beklentilerini gz nnde bulunduran yazarlar eserlerinde buna karlk gelecek bir dnya kurarlar. Kimi zaman Hz. Muhammedin yaad dnem, kimi zaman eski Trk devletlerinin hkim olduu gnler, kimi zaman da Osmanl Devletinin gl devirleri okuyucunun ryalarn sslemektedir. Okuyucu, kendi ann yaratt kaostan kurtulmak ve mutlu olmak iin, insanlar arasndaki bireysel ilikilerin ok daha derinlikli yaand zamanlara dnmenin art olduunu dnr. Bugnn dnyas bu tr ilikiler iin yeterli imkn vermemektedir. Popler tarihi romanlarn okuyucuya sunduu bir baka dnce ise idealler uruna yaamdr. Modern zamanda yaayan bir okuyucu sradan bir kiilik olmann tesine geemez. Hayat belirli izgiler zerinde ve tketim merkezli gemektedir.
408

Hlya Argunah, Tarihi Romann Ykselii, Hece (Trk Roman zel Says) No: 65-66-67, Mays-Haziran-Temmuz 2002, s. 448.

552

Oysa gemite olduu sylenen mutlu devirlerde, idealler uruna yaayan insanlarn okluu dikkat ekmektedir. Bu devirlerde bireyler, dnyevi hrslarn tatmini iin deil, manevi amalarn yerine getirilmesi iin yaamaktadr. Dolaysyla modern toplumun gnlk kayglarndan ok uzak noktalarda durmaktadrlar. Okuyucu, tarihi romanlardaki bu atmosferi grdnde kendi zlemlerinin anlatld hissine kaplr. Bylece tarihi romanlar, okur evrelerinin zledii dnyaya alan kaplar olarak grnrler. Malkoolu Kardelerde sk sk Osmanlnn ideal devlet ynetimine sahip olduu vurgulanr. Yahya Bey, Enderunda okurken hocalarndan olan ahin Bey bir derste unlar syler:
Bizim devletimiz, tam manasyla bir hukuk devletidir. Bunun manas, arkadalarnzdan birinin de ifade ettii zere, herkesin, ama herkesin, padiahtan dadaki obana kadar, inanp kabul ettiimiz hukuk kaidelerine bal olmasdr. slamda velayet-i amme denilen ve topluma aid btn ilerin grlmesiyle vazifeli olanlar, kullandklar salahiyeti kanunlardan alrlar. Bir kimsenin kendi aklna veya nefsan arzularna tbi olarak umum nmna bir muameleyi icra etmesi bizim hukukumuzda asla ciz olan bir husus deildir. . Bu sebepledir ki, yeryznde gerek manasyla bir hukuk devleti olan, sadece bizim sahip olduumuz Devlet-i Aliye, yani Osmanl Devletidir. br devletlerin idarecileri, tbi olacaklar kanunlar kendileri vcuda getirirler.409

ahin Bey szlerinin doruluunu ispat iin, Fatih Sultan Mehmet ile ondan davac olan Mimar Atik Sinann davalarn rnek gsterir. Bu davada padiah da, daval gibi kad huzurunda ayakta bekleyerek karar beklemitir. Bugnn okuyucusuna tarihi sevdirmeye alan popler tarihi romanlar, gemiin olumlu zelliklerini ne kararak bugnden ikyeti olan okuyucunun ilgisini ekmeye alrlar. Bugnn yaam tarz ierisinde hukuk ve adaletin sklkla inenmesi nedeniyle bu kavramlara olan inanc defalarca sarslm olan okuyucu, yukarda ahin Beyin syledii szlerde, arad ideal toplumsal dzeni bulur. Bylece gemii bouna zlemediini daha iyi anlar. Gemi, imdiden farkl olarak, toplumsal yapnn iyi zelliklerinin korunduu bir zaman dilimidir;
409

Kadir Msrolu, Malkoolu Kardeler: Bali Bey ve Yahya Paa, stabul, Sebil Yaynlar, 2007, s. 41, 48.

553

bireylerin devletle ve dier bireylerle bar iinde yaad, huzurlu bir ortamdr. Bu nedenlerle popler tarihi romanlardaki dnya, okuyucunun her zaman iinde olmak isteyecei bir yerdir. Popler tarihi romanlarn en ok kullanlan kliesi cengver kiiliklerin yceltilmesidir. Bu tr eserlerdeki sava tip her zaman yceltilerek, dierlerinden, zellikle de rakipten stnl vurgulanarak anlatlr. Bu kiiler kendi balarna kahramanlk dnda bir eylem sergilemezler. Sungurolu, Hanolu, Aksungur gibi kiilikler sadece maceralar aktarmak iin ekillendirilmez, ayn zamanda gemite yaam fedakr, gzpek atalara dair gurur duygusunun olumasna yardm ederler. Ahmet Ylmaz Boyunaann yazd Malazgirtin Atls410 adl eserde de gemiin yceltildii birok blm vardr. Aksungur adl kahramanla beraber Halit Aa ve ikisinin at uaklarnn maceralarnn anlatld kitap Malazgirt Savandan hemen ncesini konu almaktadr. Aksungur ve Halit Aa, Emir Afinin verdii kitaplar Badat kadsna gtrmektedirler. Yolda bir grubun saldrya uradn grp mdahale ederek Prenses riniyi ekyalardan kurtarrlar. Aksungur yolda karlatklar Apostol adndaki aslen Trk olan bir Bizansl subay kavgada yener. Bunun zerine Apostol da onlarla gelir. Badata gidip kitaplar teslim ederler. Bu srada bir adam onlar bularak Aksungurun kz kardei iekin hac srasnda karldn syler. Arkada grubu, iekin tutulduu Kahireye hareket eder. ieki kartan Hasan Sabah, Aksungurdan Alp Arslana suikast yapmasn ister. Aksungur, bu i karlnda, kardeini ve ok miktarda para alacaktr. Aksungur ve arkadalar ieki karrlar. Yolda Hasan Sabbahn adamlar saldrdnda Aksungur esir der ve ikence grr. Halifenin kz Prenses Sreyya sayesinde kaar ve stanbula gelerek arkadalarn bulur. Bu srada Malazgirt Sava iin iki ordunun toplandn duyunca hepsi Malazgirte giderler ve savaa katlrlar. Savatan sonra Aksungur, yeni Bizans hkmdarnn Prenses riniyi kendisiyle evlenmeye zorlandn ve bu amala onu esir aldn renir. stanbula gelip prensesi kurtarrlar. Romann anlatcs olan Aksungur kklkten itibaren sava olmak iin almtr. Onun bu abalar sonu vermi ve pek ok kiiden daha iyi ok atan, kl kullanan biri haline gelmitir. Bu nedenle kavga ve savatan ekinmez. Romann ilk

410

Ahmet Ylmaz Boyunaa, Malazgirtin Atls, stanbul, Tima Yay., 2006, bs. 7.

554

sahnelerinde iki sevgiliyi Kanl Yani adl bir Bizanslnn elinden kurtaran Aksungur ona yle seslenir:
- Affet yiidim! Ama huyumuzdur bu bizim. Yoksullara, aresiz kalmlara, yardm etmek kanmzda var. Biz Mslman Trkz. Yardm isteyen, yalvaran kimselere yardm etmeden duramayz. Anlalan kyamete kadar da bu huyumuzdan vazgemeyeceiz.411

Aksungurun tek zellii sava olmak deildir. Kklnden itibaren bata Numan Dede olmak zere evresindekiler onu manevi olarak da beslemitir. Aksungurun, ihtiyac olana yardm etmesi kendi kiiliinden ok iinde byd ortamdan, Trk kltrnden kaynaklanmaktadr. Bu deerler sadece o gn iin geerli deildir. Roman aracl ile bugnn genlerine de aktarlmak istenir. Numan Dedenin, Aksungura yllar nce verdii t de bugnn genlerine seslenen cmlelerden oluur. Numan Dede, Trk eri vatan iin doar, vatan iin lr.412 szlerini Aksungurla birlikte bugnn genleri iin sylemitir. Trklerde, o tarihte, henz bugnk manada vatan kavramnn olmad gz nnde bulundurulacak olursa aktarlan szlerin kime ynelik olduu daha iyi anlalmaktadr. Popler romanc tarihsel bir sahne aracl ile bugnk okuyucunun milliyeti deerleri kazanmasna almaktadr. Bu noktada popler tarihi romanlarla resmi ideoloji sylemi rtr. Popler tarihi romanlar sadece okuyucunun deil resmi devlet dncesinin de paralelinde hareket ederler.
zellikle ulus devletlerin kuruluundan sonra, resmi tarihin amac, insanlarn zihninde kanlmaz bir biimde oluan/oluturulan ben kimim sorusunun yantna mdahale etmektir. Burada tarih bilinci, ulusal kimliin yaplanmasyla ok sk bir ba iinde gelitirilir.413

Popler tarihi romanlar ulusal kimliin oluum srecinin bir paras haline gelirler. Temelde piyasa iin retilen eserler ideolojik olarak da grev yaparlar. Trkiyede popler tarihi romanlar elencelik macera romanlar olmaktan teye

411 412

A. g. e., s. 12. A. g. e., s. 40. 413 Jale Parla, Trk Romannda Tarih ve stkurmaca, Virgl, Ekim 2006, Say: 100, s. 6-10.

555

geecek ekilde kurgulanmtr. Bu eserler, yazarlarn tahayylne uygun bir ulusun yaratlmasnn aralar olarak ilevsel hale gelmitir.

2. Yceltilmi Tipler: Aknclar ve Leventler

Popler tarihi romanlardaki temel kiilikler arasnda aknclar geni yer tutar. Aknclarn snr boylarnda cihat ederken yaadklar maceralar sonsuz bir anlat malzemesi oluturmaktadr. Yazarlar, olay rgs ve kiilikler bakmndan birbirine benzeyen eserlerde aknclarn hayatn anlatrken onlar yceltmeye alrlar. Aknclar sradan askerler deildir; hem yetenek hem de kiilik olarak ok farkldrlar. Aknclar, popler tarihi romanlarda dinine ve devletine bal, milletinin karlarn dnen, mazluma ilimeyen, zalime kar ise acmasz kiilikler olarak izilirler. Hibirinin kt alkanlklar, toplumsal deerlere aykr davranlar grlmez. Popler tarihi romanlarn Bahadrolu, en ok tannan ok ismi phesiz eserde Yavuz Bahadroludur414*. yazd sayda aknclarn

kahramanlklarn dile getirir. zellikle Sungurolu adl aknc, yiitliinin yannda mazlumu korumas, aman dileyene kl kaldrmamas gibi iyi zellikleri ile dikkati eker. Defalarca saldrya uradklar halde Sungurolu ve arkadalar stn yetenekleri sayesinde kurtulurlar. Bahadrolunun bu kahramanlar aada ele alnacaktr. Hadi stekin yazd Serhat Fatihleri: Tarihin Gizli Kahramanlar415 adl roman aknclarn hayatn anlatmay amalamaktadr. Ahmet adl bir obann aknclara katlmasyla balayan eser, Ahmetin, zerlerine gelen bir ayy ldrerek kendini ispat etmesiyle devam eder. Sonraki gnlerde aknc grubu, bir Macar etesinin saldrsna urar. Ancak bir anda ortaya kan Delilerin de yardmyla Macarlar yenerler. Ayn ete ile daha sonra yine karlar, ounu ldrr, bir ksmn da esir alrlar. Macarlar, Bosnadan gelen vergileri alp bir kaleye saklamtr. Aknclar ellerinde esir olan Prens Alexanderdan kalenin yerini renirler. Kaleye gizlice giren mer ve Ahmet yakalanr. Bunun zerine aknclar, prensi verip, vergi paralar ile iki akncy almay teklif eder. Ancak Prens, kendisine
*414

Yavuz Bahadrolunun 1980 sonrasnda yazd otuzdan fazla tarihi roman vardr. Bunlar ierisinde yer alan ve 1973te balam olan Sungurolu serisi gnmzde devam etmektedir. Yazar ayrca ok sayda ocuk roman kaleme almtr. Bahadrolunun tm romanlarnda ayn forml ve klieler kullanld iin burada birka romann ele almak yeterlidir. Ayn durum Kadir Msrl, Ahmet Ylmaz Boyunaa, Kemal Arkun gibi yazarlar iin de geerlidir. 415 Hadi stek, Serhat Fatihleri: Tarihin Gizli Kahramanlar, stanbul, Tima Yay., 2005.

556

dman olan aabeyi ldrldkten sonra sznde durmayarak aknclara saldrlmasn emreder. atmada Prens ve Abdullah adl aknc lr. Aknclar vergi paralarn alarak dnerler. Romann banda yazarn aknclar tanmlay onlarn dnyaya bakn, yaama amalarn ortaya koymaktadr.
Aknc yiitleri inand deerleri yaayarak gsteren, inand ideal uruna cann diine takarak, diyar diyar dolaarak vatann mdafaa eden. Hakkn rzasndan gayr hibir gayesi olmayan dava adamlaryd. Vazifelerinin arln hissettiren bu er olu erler kalplere de tesir edecek kadar manevi boyutluydular.416

Manevi boyutlu olan aknclarn bu zellikleri liderleri olan Talha avu tarafndan da vurgulanr: biz Allah iin savar, Allah iin yaarz. Bize dokunmayana durmalyz.417 Aknclarn dini deerlerle de desteklenmi olan yaamlar srekli olarak dmanla burun buruna geer. Buna ramen durumlarndan ikyeti olmazlar, zira hepsi de dini bir grevin ylmayan savalardr. Alntda anlatld gibi aknclar dava adamlardr. Bu dava, dinin ve milletin korunmasdr. Kendileri iin hibir zenginlik istemezler, tam tersine sahip olduklar her eyi, canlar dhil, davalar iin harcamaktan mutluluk duyarlar. Aknclar, ellerinde g olduu halde baka dinden olanlarn kylerine saldrmaz, insanlar soymazlar. Onlarn rakibi olan Macar eteleri ise srekli olarak ekyalk yapmak peindedirler. Yazar iki farkl grubu kar karya getirerek okuyucuya atalarn iyi huylu, fedakr kahramanlar olduunu, kan dkerlerse bile bunun sorumluluunun her zaman iin kar tarafta olduunu gsterir. Bylece aknclar, okuyucunun vnmesi ve gururlanmas gereken insanlar olarak ekillenirler. Romann ilerleyen sayfalarnda ise Ahmet sk sk sorular sorarak davalarnn ne olduunu renmeye alr. dokunmayz. Kibir ve almdan saknp, gururdan uzak

416 417

A. g. e., s. 10. A. g. e., s. 20.

557

 slamn zuhur ettii dnemden bugne kadar yaka paa olduumuz dmanla gerektiinde bugn olduu gibi silahl mcadele edilmitir. Bu konunun dinimizdeki yeri ve gereklilii nedir?418 Byk olarak ifade edilen cihat nedir pekl?419

Ahmetin sorduu sorular ve ald cevaplar daha ok tebli niteliini tamaktadr. Sorularn okuyucu tarafndan tahmin edilebilir olan cevaplar araclyla dinin ve milletin tarihine dair bilgiler verildii gibi gemiin yceltilmesi salanr. Yceltilen gemi, okuyucunun dini ve milli deerlerine daha ok balanmasn salayacaktr. Popler tarihi romanlarda yazarlar vermek istedikleri mesaja gre metni ekillendirmekte bu nedenle kimi zaman metnin geneli ile ilintisiz sahneleri de ekleyebilmektedirler. Popler tarihi romanlardaki msabaka sahneleri de yazarlarn bilin alama isteinin birer sonucudurlar. Ahmet Ylmaz Boyunaann Malazgirtin Atls adl eserinde, Aksungur ve arkadalar Kahirede ieki karma planlar yaparlarken halife onlar yarlara davet eder. Aksungur yarlarda birinci olarak herkesin takdirini toplar. Bu sahne aknc Trkn yeteneklerinin sergilenmesini salamtr. Yarlarda birinci olan Aksungur, halifenin kznn ilgisini eker ve Sreyya ona k olur. Sreyyann ve daha nce de Prenses rininin Aksungura k olmas tarihi macera romanlarnn sk kullanlan klielerinden birini gndeme getirir; cesur ve atak Trk genci yabanc kzlarn gnln alar. Yabanc kzlar, k olduklar bu Trk genleri iin her trl fedakrla hazrdrlar. Prenses Sreyya da Aksungura para ve mevki vaat eder. Bunlar reddeden Aksungurun szleri onun idealizmini yanstmaktadr: -Yiit neden bunlar kabul etmiyorsunuz?
-Syleyeyim Prenses! Ben, kklkten beri bir gaye iin yetitim. Bu gaye sancama ve milletime layk olabilmek, dinime, vatanma, milletime hizmet edebilmek ve erefli sancamn altnda lebilmektir.420

418 419

A. g. e., s. 48. A. g. e., s. 68. 420 Ahmet Ylmaz Boyunaa, Malazgirtin Atls, stanbul, Tima Yay., 2006,bs. 7, s. 134.

558

Aksungur, bir aknc olmak yoluyla yaamn tek bir amaca balamtr. Bu nedenle herhangi bir yerde kalp maddi zevklerle hayatn geirmek ona gre deildir. Popler tarihi romanlarda Trk kzlar ak duygusu ile tanmazlar. Akn ilendii tm sahneler Trk olmayan kzlar ierir. ounlukla Bizansl kzlar ve hatta kralieler Trk aknclarna, yenierilerine k olurlar. Trk kzlarnn erkeklerle ilikisi ancak meru zeminde, yani evlilik kurumunda sz konusu olabilir. Yakn dnem popler tarihi romanlarn bir baka zellii eskiye oranla cinselliin hemen hi kullanlmamasdr. Eski dnemde, A. Ziya Kozanolu, F. Fazl Tlbenti, Turhan Tan, Murat Sertolu gibi yazarlarn eserlerinde Trk aknclar ile Bizansl kzlarn cinsel birliktelikleri sk rastlanan sahnelerden iken, yeni dnemde yazlan eserler bu konuda imalarda bile bulunmamaktadr. Bizansl rininin Aksungura olan ak anlatlr ancak aralarnda kesinlikle cinsellik yaanmaz. Ayn ey Sreyya iin de geerlidir. Bu trde en ok eser yazan Yavuz Bahadrolu da cinsellii anlatmaktan kanr. Dolaysyla yakn dnem popler tarihi romanlarn eskiye nazaran daha tutucu bir izgide yazldklar anlalmaktadr. Popler tarihi romanlarda Trklerin sava yetenekleri sklkla tekrarlanr. Ahmet Ylmaz Boyunaann Hanolu: Bir Seluklu Kahraman421 adl eserinde de, bu konu ilenmektedir. Trklerin slamiyeti kabul ettikleri ilk dnemin anlatld eser, 1043 ylnda Trklerin kendi ilerindeki atmalar anlatarak balar. Bu tarihten yl nce Mehmet Bura Han, banda olduu kabilenin Mslman olmasna karar vermitir. Mslmanl benimsemeyen dier Trk kabileleri onlara sava ilan eder. Boa Bey ok kalabalk olan ordusu ile Bura Hann kabilesine saldrr. Savata Boa Bey yenilip geri ekilir. Bu kargaa srasnda Bura Hann henz bebek olan olu Ahmet bir kaya konulup nehre itilerek kurtarlmaya allr. Sava bittiinde Ahmet bulunamaz. Ahmet, Savc Bey tarafndan nehirde grlerek kurtarlr ve onun tarafndan bytlr. Ahmet byynce Turul Beyin askerlerine katlr ve Bveyhoullarna kar yaplan seferde yer alr. Badata girerler. Burada yaplan msabakalarda Hanolu ve arkada rakiplerini yenince Turul Bey tarafndan hacca gnderilirler. Yolda ekya saldrsna urarlar. Hanolu esir der ve Hamza adl birine satlr. yl sonra Hanolu azat edilir. Evine dnen Hanolu, Turul Bey

421

Ahmet Ylmaz Boyunaa, Hanolu, Bir Seluklu Kahraman, stanbul, Tima Yay., 2006.

559

tarafndan, elilerle birlikte Bizansa gnderilir. Bizansta da yarlara katlan Hanolu yine birinci olur. Hanolu, macera romanlarnda ska grld gibi yetenekleri ile ne kar. Bu yetenekler, onun, dier kiiliklerden ayrlmasna, rakiplerinden daha stn olduunun gsterilmesine yardm eder. Hanolunun yetenekleri romanda tam olarak ortaya konmadan yazarn kendisi tarafndan okuyucuya aktarlr.
Hanolu, gerek bir han gibiydi. Konumas, davranlar, fikirleri herkes tarafndan beeniliyordu. On bir-on iki yalarndayken bir ata binii vard ki grenler hayran kalyordu. Ok atna, karg kullanna da yle Kl kullanmasn ona bizzat Savc Bey retmiti. Deil akranlar, kendisinden ok byk kiiler dahi, onunla kl kullanmada boy lemiyordu. ok evikti. Dz kayalara trmanr, keilerin dahi kamadklar tepelerde dolard. Grete, ok mahirdi. ok glyd. 422

Ahmetin neredeyse doutan gelen yetenekleri sayesinde Hanolu adyla anlmas destans bir kiiliin olumasn salar. Yazar yaratt bu kiilii yceltilmi biimde okuyucuya sunar. Eski Yunan destanlarnda olduu gibi doumdan itibaren doast glerce kutsanan, tm hayat boyunca korunan bir kiilik olumutur. Dier popler tarihi romanlarda da ortaya kan bu grnm, yazarlarn, modern destanlar yazma hevesini gstermektedir. Modern destan araclyla, gnmz okuyucusunun sradanlam hayatndan farkl maceralar yaayan insanlar izilmeye allr. Destans dnemin insanlar siyah ve beyaz renkleri yaarlar. Bylece karmak insan ilikilerinden arnm bir tarihsel ve toplumsal ortam oluturulur. Bireyin, kendisine ve evresine yabanclamad bu ortamda hayatta kalmak iin, modern i dnyasndaki kaosuna dhil olmak yerine, basit gnlk yetenekler nem kazanr. yi kl kullanmak, ok atmak ve kas gcne dayal olan gre gibi sporlar yapmak doayla bark yaayan insann, doayla bark yaanan bir dnemde edinebilecei yeteneklerdir. Okuyucu, kendini zdeletirecei Hanolu araclyla, gemite, yiitlerin yaad dnemde yaama arzusu duyar, bylece romanla arasndaki ba glenir. Okuyucu, eserin, kendi hayallerini yansttn dnr. Hayal edilen kimlik ancak eserde yaayabilecektir.

422

A. g. e., s. 57.

560

Popler tarihi roman, zdeletirme araclyla okuyucunun kimlik arayna cevap vermi olmaktadr. Hanolu, ideal bir kahraman olarak, adaletsizlie tahamml edemeyen biridir. Bu yaps nedeniyle Badatta satc bir kzn meyvelerini yiyip parasn vermeyen bir adamla kavga eder ve onu dver. Bu olay gren Firuz ah da onun hakkn teslim eder ve Hanolunu yarlara davet eder. Hanolu ve arkadalar, at yar, kll kavga gibi yarlarda birinci olur. lerleyen sahnelerde Hanolu esir dp Hamza adl bir adama satlr. Onun yannda yaarken iki aslan ldrr ve Hamzay kurtarr. Romann sonlarnda ise Bizansa giden Hanolu burada yaplan yarlarda yine birinci olur. Hanolu ve dier tarihi roman kahramanlar, kendi tarihsel koullar iinde birer sper kahramandrlar. Her trl zorluun stesinden gelirler ve dman ne kadar gl olursa olsun onu alt etmeyi baarrlar. Tarihi roman kahramanlarnn sper kiilikleri okuyucunun onlarla zdelik kurmasna yardm eder. Gnlk hayatnda sra d bir kiilik olmak isteyen okuyucu tpk casus romanlarnda olduu gibi zenecei bir kimlik arar. Tarihi roman kahraman sra d yetenekleri ile ona bu imkn salar. Popler tarihi romanlarda yceltilmi tipler olarak sklkla okuyucunun karsna kan bir baka grup ise leventlerdir. Aknclarn denizdeki muadili olan leventler de din ve devlete ballklar, Hristiyanlara kar verilen mcadelelerdeki cesaretleri ile dikkat ekerler. Ahmet Ylmaz Boyunaann Zafer Rzgrlar423 adl eseri denizcilik tarihini konu alan ve leventlerin denizdeki kahramanlklarn anlatan bir romandr. Alt bal Akdeniz Fatihi Turgut Reis olan eser sadece Turgut Reisin hayatyla snrl deildir. Eser, ocuun Turgut Reisin gemisine kaak olarak binmeleriyle balar. Babalar denizde ehit olan bu ocuk gazaya kmak istemektedirler. Turgut Reisin onayyla levent olan ocuklar daha sonra birok maceraya girerler. Romana, sonradan dhil olan Henzele ve Ali Osman adl genlerin ykleri de eklenerek srekli yeni maceralar anlatlr. Bu maceralarda asl konu Hallarla ve zellikle Andre Doria ile yaplan savalardr.

423

Ahmet Ylmaz Boyunaa, Zafer Rzgarlar: Akdeniz Fatihi Turgut Reis, stanbul, Tima Yay., 2005, bs. 6.

561

Eserde spanyol gemisiyle karlaan Turgut Reise bal leventlerin verdikleri mcadelenin anlatm biimi popler tarihi romanda ska tekrarlanan rneklerdendir.
spanyol askerleri say bakmndan leventlerden ok daha fazlayd. Byle olmasna ramen byk bir korkuya kaplmlard. Kadnlar ve ocuklar karsnda aslan kesilen spanyol askerleri, Trk yiitleri karsnda akna dnmlerdi. arpan kllarn, patlayan pitov ve arkebzlerin sesleri, yaralananlarn lklar ve Allah! Allah! nidalar ge ykseliyordu. . Gazilerin nnde bir frtna gibi esen Turgut Reisin kalkp inen palas her defasnda zrhl bir valyenin kolunu, kellesini ya da gvdesini biip atyordu. Gazilerin bir yandan Allah! Allah! kkreyileri, dier yandan da bu mthi saldr valyelerde yrek brakmamt. Bir ksm kendilerini kadrgadan denize atarlarken dier ksm da, kllarn yere atp ellerini kaldrarak teslim oluyorlard.424

Leventlerin kahramanca savamalar popler tarihi romanlara ilgi duyan okuyucuyu heyecanlandracak cmlelerle anlatlr. Okuyucu, romanda yannda durduu leventlerin cesaretine hayran olur ve onlarla birlikte savata olduu hissini duyar. Kahramanlk sahneleri okuyucu zihnindeki levent tipinin yceliini pekitirir. Ahlaken ve dier kiisel zellikleri ile zenilecek tipler olan leventler, atalarn iyi huylarnn birer toplamdr. Tpk aknclar gibi, onlar da kt zelliklerden arnmlardr.

3. Popler Tarihi Romanlarda Biz ve tekiler

Popler tarihi romanlarda kahraman ve onun mensup olduu grubun her zaman dierlerinden daha stn oluunun vurgulanmas, onlarn dnda kalanlarn tekiletirilmesini de beraberinde getirir. Bu yaklam bahsedilen eserlerdeki temel tezlerden biridir. Tarih, romancnn ideolojik bak ile yeniden ele alnr. Tm kurgu eserlerde ideoloji bir ekilde kendini belli etmekle birlikte popler tarihi roman yazarlar tarihe baklarn en ak biimde ortaya koyarlar.
Tarihin kendisi bir tez olduu iin tarihsel bir kesiti alan insan ister istemez tarihin teziyle kendi tezinin dzeyinin arpmasn ortaya koymak zorunda. Yani her

424

A. g. e., s. 47.

562

insann kendine gre bir bilgi birikimi, bak as ve inan dnyas vardr. Bunun dna kmas ok zor. Belge ve bilgiler neyi gsterirse gstersin onlar yorumlama yazarn bak asna gre. Tarihin teziyle yazcnn tezinin uyum gsterdii yerlerde yorum kolayl var. atma ve arpma gsterdii yerlerde tarihin kantlama, ispatlama gibi bir sorumluluu yok.425

Erol

Toyun

szleri

tarihi

roman

yazarlarnn

eserlerini

bireysel

dncelerine gre ekillendirdiklerinin ak ifadelerindendir. Genel olarak tm tarihi romanlar iin aklanm olan bu yaklam popler tarihi romanlar iin de geerlidir. Popler tarihi roman yazarlar tarihi istedikleri gibi yorumlama hakkn sonunu kadar kullanrlar. Herhangi bir konuda ispatn gerekmemesi, onlar, kendi ideolojik baklarna uygun bir yap kurmada zgr brakr. Eserlerdeki kahramanlarn iki gruba ayrlmas yazarn ideolojisini ak biimde ortaya karma isteinin bir sonucudur. Yazarn eitli biimlerde vd roman kahraman yetenekleri ile dierlerinden stn olduunu ispat ederken, onun mensup olduu millet ve kabile de bakalarnda grlmeyen zellikleri ile ne kar. Tanmlanan alann dnda kalan herkes daha alt bir yaam biimi, deerler sistemi ve yetenekler birikimi ile ba baa kalr. Bizden olmayan herkes bizden daha aadadr. anlay popler tarihi romanlarn ortak noktasdr. Hanolu, Aksungur gibi kahramanlarn maceralarnda baka milletten olanlarn srekli olarak yarlarda yenilmesi, dier milletlerin, zellikle Bizansllarn ktlkleriyle ne kmas tekiletirmenin rneklerindendir. Kemal Arkunun yazd Sultan I. Mehmet:(elebi)426 adl eserde Padiahn Bizanstaki Trk mahallesini ziyareti srasnda karlat manzara yle tasvir edilmektedir:
Bizans saraylar kadn ve erkeklerin ftursuzca bir araya gelerek fuhu ve zinann kol gezdii, her trl iki tketiminin revata bulunduu devaml dalgalandrc haberlere kaynak olan meknlar olmasna ramen, elebi Mehmet Hann ziyareti nedeniyle saray mensuplar kendilerine ekidzen vermilerdi.

425

Erol Toy, Roman yazar fili kr gibi tarif etmeyip btnn anlatmaldr, Hrriyet Gsteri, stanbul, 1997, No: 197-198, s. 66. 426 Kemal Arkun, Sultan I. Mehmet (elebi): Ulu narn Kkleri, stanbul, Akademisyen Yaynevi, 2008.

563

Bizans Kral sanki Padiahn yaveriymi gibi misafirinin yannda esas duruta bekliyor, Osmanl Padiahnn her hareketinden hemen onun yanna geliyordu. Padiah ise, her an emrine amade duran Bizans Kralna olduka mfik yaklayordu.427

Alntlanan metinde, Padiahn ziyareti bahanesiyle ncelikle Bizansn iinde bulunduu ahlaki kknlk vurgulanr. Bizans aristokrasisine mensup kadn ve erkeklerin srekli fuhu ve zina ile megul olduu izlenimi yaratlr. Popler tarihi romanlarda sklkla gndeme gelen Bizansn ahlaki yozlaml konusu tarihsel belgelerle ispatlanm olmamasna ramen yazarlar bunu sklkla ifade eder. Popler tarihi romanclar cinsellikteki serbestlii veya deer sistemlerindeki farkll kullanarak tekileri aalama yolunu seerler. Bizansllarn her zaman cinsel sapknlklarla birlikte anlmas onlarn aalanmasnn yannda, okuyucunun, mensubu olduu milletten gurur duymasn amalamaktadr. Okuyucu romanda kendi gnlk deerlerinin, milli hassasiyetlerinin onayland grr ve bu sayede tarihsel kahramanlarla zdelemesi kolaylar. Yukardaki alntnn ikinci ksmnda ise Bizans Kral yaverlik konumuna indirgenmek suretiyle aalanrken, ona mfik davranan Padiah, ondan daha yksek bir konumda gsterilir. Bylece ok ksa olan bir paragraf araclyla iki hkmdar arasnda kyaslama yaplr ve Padiahn duruuyla bile stn olduu gsterilir. Sultan I. Mehmetin ilerleyen sayfalarnda Padiah, Trk mahallesine gider. Burada grd manzara yine bir taraf yceltirken dier taraf dk seviyede gsterecek ekilde anlatlr.
Cadde ve sokaklar olduka geni ve temizdi. Her evin geni ve zmrt gibi bir bahesi vard. Konstantiniyyedeki Rum mahallelerinde bulunan pislik ve kokudan eser yoktu burada. Adeta sokaklar lavanta gibi kokuyordu. Bahelerde her tr meyve aalar yannda gl fidanlar ve rengrenk iekleriyle adeta bir renk cmb olumutu. Bu mahalle pislik iinde yzen Konstantiniyyedeki Rum mahallelerine nazire olarak sanki bir rnek mahalle olarak kurulmutu.428

427 428

A. g. e., s. 183-184. A. g. e., s. 190.

564

Alntlanan blmde iki defa Trk mahallesi ile dier Rum mahallelerinin karlatrlmas yaplr. Trklerin gittikleri her yere medeniyet gtrdkleri anlayna dayanan bu anlatm okuyucunun duygu dnyasn harekete geirici niteliktedir. teki olan Rumlar pislik iinde yaarken Trklerin mahallesi lavanta kokmaktadr. Trkler, komularndan daha temiz, daha gzel kokan bir mahalle kurmulardr. tekiletirilen Rumlar, mahalle kltrnden, temizlik anlayndan yoksundur. Bu gibi karlatrmalar araclyla, okuyucu, mensubu olduu milletin gemiinden gurur duyacaktr. Popler tarihi romanlarda tiplerin tasviri de biz ve teki ayrmnn bir paras olarak ele alnr. Trk olan roman kahramanlar her zaman iyi niyetli bir tabiattadr; yzlerinde gven veren bir ifade vardr. Genellikle Hristiyan Avrupal ya da Bizansl olan dman ise ktcl kiilii ile ne kar. Doutan kt olan bu kiilikler Trkleri teke tek kavgada yenemeyeceklerini bildikleri iin sk sk tuzaklar kurarlar ya da say stnl ile Trkleri yenmeye alrlar. Kt kiiliklerin yz tasvirleri de onlarn i dnyasn yanstr niteliktedir. Yavuz Bahadrolunun Tuzak429 adl romannda bu klielerin birouna rastlanr. Romann kahraman olan Sungurolu ve arkadalar, Kulacahisar Beyinin karlan kz Sultan bulmakla grevlendirilir. arkada yolda bir pusuya derler ancak, pusuyu kuran Bizansllar yenerler. Ellerindeki esirlerin szlerinden yola karak Mavro adl bir Rumun meyhanesine giderler. Burada da ani bir saldrya urar ama bu saldry da atlatrlar. Osmanl kzlarnn Pagan inantaki bir grup tarafndan karldn ve kurban edileceklerini renirler. Pagan grubun manastrna giderken Osmanl kzn daha kurtarrlar. Daha sonra da Sultan kurtarp grevlerini balaryla sona erdirirler. Tuzakta Sungurolu ve arkadalar daima kendilerinden en az iki kat gl dmanla mcadele ederler. Her seferinde bu dmanlardan birkan ldrrler. Ancak yaral ele geirdikleri kiilere dokunmazlar. Kt kiiliklerin yzleri de onlar ele veren bir haldedir. Bir handa karlatklar Suratsz Todorinin yz de byledir.
Sungurolu adamn yzne biraz dikkatli baknca neden suratsz dediklerini anlad. Yz insandan ok baykua benziyordu. ki gznn arasndaki mesafe

429

Yavuz Bahadrolu, Tuzak, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007, b.s. 39.

565

normalden hayli fazla idi. Ablak suratnn ortasnda sivri burnu pek tuhaf duruyordu. Alt duda enesine doru sarkm, adeta enenin yerini almt.430

Bahadrolunun dier romanlarnda da defalarca tekrarlanan bu sahnelerin Baskn431 adl eserinde de grlr. Eserde arkada znik Kalesinin Bizansllar tarafndan hile ile ele geirildiini renirler. Bu iin ardnda gizli bir tekilatn olduu bilgisini alnca yola koyulurlar. Yolda Kalamos adl bir Rumun adamlar onlara pusu kurar. Burada baz askerleri ldren arkada daha sonra da Yedicanl Pedros iin alan bir grup askerin saldrs ile karlar. Bunlar da etkisiz hale getirip gizlice znik Kalesine girerler. Kaleyi ele geirdikten sonra gizli tekilatn barnd maaraya giderler. Ancak Kalamos maarann kapsn kapatp onlar hapseder. Yardma gelen znikliler sayesinde kurtulurlar ve deniz yoluyla kaan dman ele geirirler. Basknda, Osmanl da iyi niyetine karlk dmanlar hep kallee davranrlar. Hussam adl eski Yahudi yeni Mslman biri eitli oyunlar oynamaktadr. Hussamn din deitirdiine ise kimse inanmaz. Hussam, znik Beyini kandrarak ona yaklar ve sonunda adamlar ile beraber kaleyi ele geirmi, Beyi ve kylleri esir almtr. Dmann her zaman kt kiilii ile sunulmas maceray ieren tm trlerde yazarn iini kolaylatran bir yntemdir. Bu sayede yazar kar taraftakileri karmak i dnyalar ile sunma skntsndan kurtulmu olur. Ayn durum iyiler iin de geerlidir. Trkler her zaman madur, Rumlar ve Avrupallar ise daima saldrgandr. ki farkl kampn kurgulanmas suretiyle okuyucunun tarafn daha kolay semesi salanr. yi taraftaki kahramanlar destekleyen okuyucu romann sonunda da onlarn zaferinden mutlu olacaktr. Bu sayede romandan beklenen haz elde edilmi olur.

4. Popler Tarihi Romanlarda Tarihe Dair Bilgilendirme

Popler tarihi romanlarda grlen bir baka unsur ise didaktik olma kaygsdr. Bu eserler bir yandan gemite yaam olan atalardan gurur duyulmasn salarken bir yandan da ayn atalarn nasl yaadna dair okuyucuyu bilgilendirmeye alrlar. Bahis konusu olan eserlerin ounluunda tarihsel bilgiler geni yer tutar.
430 431

A. g. e., s. 34. Yavuz Bahadrolu, Baskn, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, b.s. 22.

566

Kemal Arkunun yazd Ulu narn Kkleri dizisinin bir paras olan Sultan I. Mehmet (elebi)adl eser, tarihsel bilgilendirmenin ok youn olduu romanlardan biridir. Roman, elebi Mehmetin doumu ile balar. Kklnde her anlamda ok iyi bir eitim alan elebi Mehmet, Ankara Savanda babas Yldrm Bayezitin yannda savar. Babas esir dnce 14 yanda padiah olur. Timurun yaratt karklktan faydalanp isyan eden birok bey ile mcadele eder. Babas ve Timur onu yanlarna arnca yola kar. Yolda birok isyanla mcadele etmek zorunda kald iin Timurun yanna gitmekten vazgeer. Timur ve ordusu Anadoludan ayrldktan sonra ise dier ehzadeler ortaya kar ve hak iddia eder. Rakibi olan ehzadeleri yenen elebi Mehmet, aabeyi Musaya yenilerek Bizansa snr. Sonraki dnemde bir Srp despotunun da yardmyla Musa elebiyi yener. Musa elebiye bal olan eyh Bedrettin idam edilir. elebi Mehmet, iktidarn salamlatrdktan sonra Edirnede vefat eder. Kemal Arkun, eserinde, ncelikle tarihsel kiiliklerin hayatlarn aktarr. Roman boyunca Molla Fenari, eyh Bedrettin gibi kiiler ayrntl biimde anlatlmaktadr. Osmanl Devletinin ilk eyhlislam olan Molla Fenarinin doumu, eitimi ve yaptrd hayratlar eserde geni yer tutar. Bu anlatma, onun mensup olduu tarikatten, ryasnda Hz. Muhammedi grdne kadar birok bilgi eklenir. Romann ilerleyen saylarnda en geni yer eyh Bedrettine ayrlr. Toplam yetmi sayfa kadar sren bu blmde eyh Bedrettinin aile bilgileri, isyann nedenleri ve Padiahla dini konularda tartmas gibi konular da dhil edilir. Yazar, bu eserde ayrca ok geni biimde mezhepler tarihini anlatp bata Hanefi mezhebi olmak zere eitli mezheplere dair ayrntl bilgi verir. Yazar, dier kiilikleri de kullanarak okuyucunun bu tarihsel dnem hakknda bilgi sahibi olmasna alr. Okuyucu, Osmanl Devletinin kimler tarafndan byk bir imparatorluk haline getirildiini renerek, bu baarnn sahiplerinin kiilik bilgilerini edinir. Yazar, eseri kullanarak okuyucunun tarihsel bilgisini arttrmak, onun milliyeti bir bilin sahibi olmasn salamak ister.
Trk insann tarihi susuzluunu gidereceine inandmz bu eser zellikle byk bir kltr emperyalizmi ve asimilasyon politikasyla yok edilmeye allan Trk Kltr iin de bir tutunma dal olacaktr.

567

 Artk bundan byle Trk dmanlar ne kadar aba gsterirse gstersin, torun ile dedenin arasna giremeyecektir. te Ulu nar serisi Trk genleriyle dedeleri arasna giren, kan bozuk Trk- slam Dmanlarna bu frsat vermeyecektir.432

Yazar, roman aracl ile kan bozuk dmanlarla mcadele etmeye almaktadr. Bu nedenle eser bilinen trde bir roman olmaktan ok belgesel roman tarznda yazlmtr.433. Benzer tavr Kemal Arkunun Dnyaya Nizam Verenler serisi iinde yazd Sultan IV. Mehmet434 adl kitabnda da grlr. Yazar, eserinde, rnein devlet memurlarnn snflarn, Osmanlda parann tarihini ok geni biimde anlatr. Romanda, Padiah brahim, deli olduu gerekesiyle, eyhlislam ve sadrazamn abalaryla iktidardan indirilir. Yerine henz alt yanda olan IV. Mehmet getirilir. Devleti yneten birok kii padiahn kk olmasndan faydalanarak yolsuzluk yapmaya balarlar. Devlet ynetiminde bir karmaa oluur. Sadrazamlar ve dier grevliler srekli olarak yenilenir, ancak bu aba devlette yaanan sorunlar gideremez. Vaka-yi Vakvakiye ad verilen isyan sonucunda devleti soyduu sylenen otuz grevli idam edilir. Bu srada anakkale nlerine kadar gelen Venedikliler yenilgiye uratlr. Sonunda Kprl Mehmet Paa sadrazam olur. Onun lmnden sonra da Fazl Ahmet Paa sadrazamla getirilir. IV. Mehmet 1693 ylnda vefat eder. Yazar roman boyunca tpk Sultan I. Mehmet adl eserinde olduu gibi geni dini bilgiler verir. Bu bilgiler, geni biimde, bir ilmihal kitab slubunda kaleme alnmtr. Ancak yazar, her iki eserinde de trl olaylardan ve eitli bilgilerden bahsederken edebiyatta zorunlu olan bir noktay ihmal eder; romanlarda bir tip ya da karakter oluturmaz. Bu romann asl konusu olan Sultan IV. Mehmet romanda en az anlatlan kiidir. Romanda yer alan dier kiiler ise yardmc kiilik olmaktan te gitmez. Bahsedilen durum bir nceki eser iin de geerlidir. Dolaysyla iki eserde de, yazar, padiahlardan ok onlarn dnemlerinde meydana gelen olaylar anlatr. Kemal Arkunun her iki eserde de en ok zerinde durduu konu dindir.
432

Kemal Arkun, Sultan I. Mehmet (elebi): Ulu narn Kkleri, stanbul, Akademisyen Yaynevi, 2008, Sunu blm s. 3-4, (Vurgu bana ait.) 433 A. g. e., s. 6. 434 Kemal Arkun, Sultan IV. Mehmet Han: Dnyaya Nizam Verenler, stanbul, Akademisyen Yaynevi, 2009.

568

Tm karakterlerin azndan dini konumalar yaptrr, onlarn, karlarndakilere ve bugnn genlerine dini tler vermesini salar. Bu yanyla her iki eser de tarihsel bir ortamda gemesine ramen dini romanlar andrmaktadr. Kemal Arkun bu eserlerde edebi bir roman yazmak kaygsn gzetmemektedir. Yazar, roman bir mcadele arac olarak kullanmak ister. Yukardaki alntda da grld gibi yazar, bugnn Trkiyesinde genliin kltr emperyalizminin esiri olduunu dnmekte, onlar uyarmak iin roman trn kullanmaktadr. Yazar, dini ve tarihi bilgileri bir romann ierebileceinden ok daha geni biimde ileyerek eserlerin belgesel yann ne karm, roman ksmn ise tamamen ihmal etmitir. Ahmet Ylmaz Boyunaann Zafer Rzgrlar eserinde de tarihe dair bilgiler gncellenir. Roman kahramanlarndan olan ocuklarn istei zerine, onlarn sorunlaryla ilgilenen Aa tarafndan denizcilik tarihine dair bilgiler verilir.
Aydnolu Umur Bey, denizciliimizde byk bir hamle yapmt. Karsna kan Venedik, Ceneviz, Bizans gemilerini batrm, Sen Jan valyelerinin gzlerini yldrmt. Hatta bu yiit Bey, o zamanlar Bizansn elinde bulunan Trakyaya bile karma yapm, yapt bu basknla Bizans-Rum mparatorluunu byk telaa drmt. spanyol kuvvetleri, nce, iinde 2000 yerli Arap ve 600 Mslman Trkn bulunduu Beni Reit kalesini ele geirdiler. Kalede bulunan Oru Reisin kardei olan shak Beyi ehit ettiler. Arap ve Trk gaziler kaleyi ehit oluncaya kadar mdafaa ettiler. Dman, ancak onlarn cesetlerini inedikten sonra kaleye girebildi, stelik ok ar kayplar sonunda.435

Ahmet Ylmaz Boyunaa gibi popler tarihi roman yazarlar ncelikle ok hareketli maceralarla okuyucunun ilgisini ekerler. Bylece eserin sonuna kadar okunmas ve dier okuyuculara duyurulmas iin bir gereke oluur. Ancak yazarlar bununla yetinmezler; genlere tarihi sevdirmek ve yeri geldiinde onlar tarihi bilgilerle donatmak isterler. Kadir Msrolunun Barbaros Hayrettin Paa adl eserinde de nl kaptann hayatn anlatrken bir yandan da tarihi bilgiler verilir:
435

Ahmet Ylmaz Boyunaa, Zafer Rzgarlar: Akdeniz Fatihi Turgut Reis, stanbul, Tima Yay., 2005, bs. 6, s. 19,30.

569

Miladi 395 ylnda, hududlar olabildiince genileyen Roma mparatorluu, Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlmt. Sonradan Bizans adyla anlacak olan Dou Roma mparatorluunun merkezi stanbul ehri idi. Yunanllar bu ehre Konstantinapolis (Konstantinin ehri), Araplar ise Konstantiniye diyorlard ki, bu da ayn manay ifade ediyordu. Mslman Trkler, 1453 ylnda bu ehri fethederek ebediyen Hilale ( slama) ram ettikten sonra, onu slambol veya Dersaadet (Saadet Yuvas) ve Asitane (Yuva) gibi isimlerle anmaya balamlard.436

Yazar, Barbaros Hayrettin Paann maceralarn anlatrken bir yandan da okuyucuyu bilgilendirmeye alr. Bu bilgiler kimi zaman byk savalar, kimi zaman da gnlk hayata dair bilgilerdir. Devletin yaps, devlet memurlarnn grevleri, devletleraras ilikiler gibi konular da tarihi romanlarda sklkla bilgi vermek zere ele alnrlar. Yine Kadir Msrolunun eserlerinde bilgi verme kaygs kimi zaman daha u noktalara varr. Malkoolu Kardelerde skender Beyin syledikleri bugnn okuyucularna Osmanl Devletinin byklne dair fikir vermek zere kurgulanmtr. skender Bey, Fatih Sultan Mehmeti kastederek unlar syler:
O byk hkmkarn vefat annda vatanmz 2.214.000 kilometre kareye ulamtr. Geen gn devletin ald vergileri takip etmekle mkellef bulunan defterdar efendi ile konumutum. Bu rakamlar ondan aldm. O diyordu ki: - Bu 2.214.000nin 1.703.000 kilometre karesi Avrupa toprandadr. Asyada ise, geriye kalan 511.000 kilometre kare topramz mevcuddur. u rakamlar, o byk hkmdarn devlete hakim kld hedefin Rumeli zerinde arlk tadn gstermiyor mu?!437

Modern haritaclk sisteminin kuruluundan yzyllar nce sylendii varsaylan bu szler, aslnda, bugnk okuyucunun anlayabilecei biimde sylenmitir. nemli olan skender Beyin szlerinde kilometre kare lsn kullanmas deildir. Asl ama bugnk snrlarn rakamsal deerini bilen okuyucuya o gnlerin ihtiamn yanstmaktr.
436 437

Kadir Msrolu, Barbaros Hayrettin Paa, stanbul, Sebil Yaynlar, 2009, s. 63. Kadir Msrolu, Malkoolu Kardeler: Bali Bey ve Yahya Paa, stabul, Sebil Yaynlar, 2007, s. 101.

570

Kadir Msrolunun romanlarnda bilgi verme amac sadece szlerle yaplmaz. Roman bir tarih kitab gibi gren yazar, her esere, o dnemin siyasal haritalarn da koyarak szlerini desteklemeye alr. Okuyucunun bilgi birikimi bu sayede grsel olarak da desteklenir. Ayrca eserlerde yer alan kimi savalara ait resimler de her ne kadar ok kalitesiz ve anlalmaz olsalar da- okuyucunun zihninde bir grnt oluturma abasn desteklemeye yneliktir. Hidayet romanlarna benzer ekilde, popler tarihi romanlarn yazl amac da sadece para deildir. Genellikle milliyeti kimlikleri ile dikkat eken yazarlar yeni nesillerin de kendileri gibi gemile gurur duyan, ancak, bununla yetinmeyerek gemii renen kiiler olmasn amalarlar. Bu nedenle popler tarihi romanlar tarih bilgileriyle doludur.

5. Popler Tarihi Romanlarda Din Deitirmeler

Popler tarihi romanlarda kullanlan bir baka klie din deitirme konusudur. Bu eserlerde, kimi zaman tarihi kahramanlarn kiisel zellikleri, kimi zaman yaanan maceralarn etkileri ile birok Hristiyan, Mslman olur. Ayrca popler tarihi romanlarda slam ve Trkln ayrlmazlna da geni yer verilir. A. Ylmaz Boyunaa Hanolu adl eserinde Trklerin slamiyeti kabul ettii ilk yllar anlatrken Mslman olmayan Trkleri dman olarak gsterir. Mslman olmayan Trklerden olan Boa Bey ve ona destek olanlarn yaptklar ktlklerden bahseden yazar bu gruplar barbarlk ve ekyalk yaparken resmeder. Boa Bey ve adamlar Mslman olan Trklerden nefret eder, onlar eski dinlerine ihanet etmekle sular. Mslman Trkler yeni dinleri nedeniyle saldrlara maruz kalrlar. Hanolu adl eserde Ahmet ekyalar tarafndan yakalanp kle olarak Hamza adl birine satlr. Hamzann yannda yl kalan, onu aslanlardan kurtaran Hanolunun kiilii Hamzay ok etkiler. Hamza, Mslman olma isteini yle anlatr:
- Hanolu, dedi; yaayn, davranlarn ve ibadetlerinle beni ok etkiledin. Sayende kalbim slama snd. Her eyin yaratcs, hepimizin Rabbi olan Allahn ycelii, sonsuz kudreti, rahmeti beni uzun uzun dndrd. Ve Ondan baka ibadet edilecek ilah olmadn anladm. imdiye kadar boa gemi olan

571

hayatmdan dolay byk pimanlk duyuyorum. Mslman olmaya karar verdim. Syle bana, nasl Mslman olabilirim?438

Hamzann kendi gzlemleri ile Hanolunun hareketlerinden etkilenerek Mslman olmas da yine bugnn okuyucusuna mesaj vermektedir. Okuyucunun, Mslman kimlii ile gurur duymas, zira herkesin Mslman olduunu anlatr. Benzer durum Malazgirtin Atls adl eserde daha abartl biimde anlatlr. Bu eserde de Bizans prensesi rini Mslman olur ve ona Zeynep adn koyarlar. Aksungurun yendii Bizansl Apostol, aslen Uz Trklerinden olduunu syler. Eski ad Karabaydr. Karabay daha sonra Mslman olur ve Abdullah adn alr. Karabay gibi Uz Trklerinden olan at ua Markos da Mslman olur ve mer adn alr. Yazar, onlar aracl ile Trklk ve slamiyetin doal olarak bir arada bulunmas gerektiini gsterir. Romanda, belirli aralklarla birilerinin Mslman olmas yazarn bu durumu vurgulama isteinin bir sonucudur. Ahmet Ylmaz Boyunaann din deitirmeye ynelik tavr Zafer Rzgrlarnda devam eder. Bu eserin kahramanlarndan olan Hamza, Hristiyanlarn eline esir der. Bir papaz Hamzaya din deitirmesini tavsiye eder. Ancak Hamzann konumalar o kadar etkileyicidir ki papaz Mslman olur ve Mehmet adn alr. lerleyen sahnelerde mer adl gen levent de esir der. Ona k olan, Andre Doriann yeeni, Matilda ve Sinyor Victor adl bir soylu Mslman olur. Matilda, Aye adn alrken Sinyor Victor sonraki hayatna Talha adyla devam eder. Yavuz Bahadrolunun en bilinen kahraman Sunguroludur. Sungurolunun her macerasnda yannda bulunan Kse Yusuf da eski bir Rum papazdr. Josef olan adn slama getikten sonra Yusuf olarak deitirmitir. Yusuf, din deitirdikten sonra Mslman Trklerin mcadelesine katlr ve onlarla birlikte aknlarda bulunur. Hemen her macerada Rumlarla karlaan Sungurolu, Yusufun balantlar sayesinde Bizans iinde daha rahat hareket eder. Sadettin Kaplann Kara Kasrga: Alparslann Fetih Klc439 adl eserinde de din deitiren Rumlara rastlanr. Krat adl akncnn maceralarnn anlatld
438

slam tandktan sonra

Ahmet Ylmaz Boyunaa, Hanolu, Bir Seluklu Kahraman, stanbul, Tima Yay., 2006, s. 182. 439 Sadettin Kaplan, Kara Kasrga: Alparslann Fetih Klc, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007.

572

roman, Kara Kasrga namyla bilinen Kratn yaralanmas ve bir Trkn evinde tedavisi ile balar. Bizans askerleri gelince Krat kaar. Bizansllar, Bahtiyar adl Trk ve iki olunu ikenceye alr. Krat ise Aspasya adl Bizans prensesini kararak Trklerin serbest braklmasn ister. Krat, kale fethedildikten sonra Aspasya ile evlenir. Mslman olan Aspasya bu deiimi yle aklar:
Seni sevdiim ya da senin hatrn iin slamiyeti semiyorum Krat. slamiyeti sevdiim, Mslmanl setiim iin seni seviyorum. Beni sana eken yznn gzellii, paznn gc deil; mensup olduun dinin gzellii, slam dininin sana verdii erlik zelliidir. Sensiz geen drt yl boyunca hep o yze slam dinini tetkik ettim.440

Aspasya, daha sonra, bir Rumun att okla lr. Kara Kasrgann ilerleyen ksmlarnda da Mihail adl bir Rum, Mslman olur ve Abdullah adn alr. Mihail, Krat ve arkadalar ile aknlara katlr; bir gn yaralanr; lm deinde iken Krata, Aspasyay kendinin ldrdn itiraf eder. Krat ise savata yan yana arpt bu mcahidi affeder. Baka dinden olanlarn Mslman oluunun popler tarihi romanlarda sklkla tekrarlanmas okuyucunun gururunu okayan bir eylemdir. Okuyucu, ncelikle, Trklk ve Mslmanln kopmaz balarla birbirine balandn renir, sonra da Mslmanln dier dinlerden olan insanlar iin de vazgeilmez olduunu dnr. Tarihi romanlar, dini romanlar gibi hem ideolojik hem de ticari eserlerdir. Bu eserler, okuyucularn, dini ve milli konulardaki hassasiyetlerini arttrmaya alrlar. smail Karaca da almasnda bu noktaya dikkat eker:
Ele aldmz tarih romanlarda gze arpan nemli unsur ise yazar-anlatcnn romana mdahale etmesi, kendi gr, dn zaviyesine gre yorumlarda bulunmasdr. Bunda, tarih roman yazarlarnn, tarih romanlarn belirli bir misyon yklenmesi gerektiini dnmeleri, romanlar kullanarak insanlara baz eyleri benimsetmeye almak, kamuoyu oluturmak istemeleri de nemli rol oynar. nk ok geni kitlelere ulaabilen tarih romanlar belirli ideolojileri yayma ve

440

Sadettin Kaplan, Kara Kasrga: Alparslann Fetih Klc, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007, s. 51.

573

benimsetme asndan nemli aralar konumundadrlar. Burada da yazarn tarih gereklere uyup, uymad sorunu ortaya kar.441

Yazarlar bunu yaparken kimi zaman Kemal Arkun gibi sert bir dille bilgi verirler, kimi zaman da maceralarn ierisinde yer alan olaylar kullanrlar. Okuyucu, bu eserlerde ortaya konan ideolojik yapnn doru olduuna inanmaya davet edilir. Okuyucunun Trklk ve Mslmanlk hakkndaki kanaatleri glendirilir. Bu sayede piyasada tutunmann en kolay yollarndan biri kullanlm olur: Verili olan dini ve milli duygular hayali bir kurgu ile desteklenir. Bylece yazar yeni bir duygu, dnce oluturmak zahmetinden kurtulur. Tarihten gelen ve hazr durumda olan fikirlere uygun olarak retilen eserler piyasaya sunulur.

6. Popler Tarihi Romanlarn Bir Ksmnda Grlen Biimsel zellikler

Yakn dnem popler tarihi romanlar iinde olan baz eserler biimsel zellikleriyle dikkati ekmektedir. Ksa olular, yaz karakterlerinin bykl gibi zellikleri ile kk yatakilere hitap ettii dncesini uyandran, ancak, ocuk roman da olmayan bu eserler kolay tketilebilir olmalaryla dikkat ekmektedir. Yavuz Bahadrolunun Kara valye442 adl eseri ile Sungurolu: alnan Hazine443 adl roman bu biimsel zellikleri tayan romanlardr. Kara valyede Orhan Bey zamannda ortaya karak Trklere saldran ve Kara valye adyla anlan bir ekyann takibi anlatlmaktadr. Orhan Beyin grevlendirdii Sungurolu yanna yakn dostlar olan brahim ve eski papaz Kse Yusufu da alarak Kara valyenin peine der. zmite giden Sungurolu ve arkadalar bir kilisede gnah kardn rendikleri Kara valyeyi yakalar. Maskesini kardklarnda Mari Paleolog olduunu anlarlar. Mari, Bizansa srlr. Orhan Bey ve askerleri zmite girer. alnan Hazinede ise Sungurolu bu defa alnan vergi paralarnn peine der. Saltuk Bey adndaki bir vergi tahsildar ile bir handa karlarlar. Ertesi gn, Saltuk Beyin toplad paralar alnr. Sungurolu, o gn hana gelen Bizansl

441

smail Karaca, Trk Edebiyatnda Tarihi Romanlar: Trk Tarihi le lgili, 1951-1960, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, 2004, s. 1730. 442 Yavuz Bahadrolu, Kara valye, stanbul, Nesil Yay., 2008, bs. 44. 443 Yavuz Bahadrolu, Sungurolu: alnan Hazine, stanbul, Nesil Yay., 2009, bs. 38.

574

valye Matiys ve onun at ua Dragostan phelenir ve pelerine derler. Dragos, daha sonra Aragonlu askerler tarafndan ldrlr. Sungurolu ve arkadalar bu askerlerin peinden gider. Aragonlular ldrlr. Bu srada paral askerleri ile ortaya kan Metiys de Bizansl valye Posarys tarafndan ldrlr. Posarysn yiitliine hayran olurlar. Posarys babasnn Trk olduunu syler. Hazine ilk sahibine, Saltuk Beye geri dner. Bahadrolunun Tuzak ve Baskn adl eserleri de ayn ekilde ksa ve yer yer resimlerle sslenen romanlardr. Ad anlan bu eserler Batl ucuz romanlar (dime-novel) hatrlatmaktadr. Ortalama yz sayfa civarnda uzunlua sahiptirler. Byk harf karakterleri ile yazlmlardr. Bu yanyla eserlerin okunmas ok kolaydr. deolojik gndermeler ok geri plandadr. ok genel olarak Sungurolu ve arkadalarnn yiitlii, Bizansllarn ktl ilenmektedir. Bu romanlarda da dnya, iyi zelliklere sahip olan Trkler ile kt olan Bizansllar arasnda blnmtr. ki tarafta da farkl kiiliklere rastlanmaz. alnan Hazinenin sonunda ortaya kan ve yiitlii ile hemen fark edilen Posarys, ilk anda, kural bozan bir rnek gibi grnr. Ancak romann sonunda Posarysn babasnn Trk olduu aklanarak kural yeniden ileme konur. Bu tr romanlarn ucuz romanlarla olan bir baka benzerlii ise okuyucularn gzne hitap etmek zere kimi sayfalara konan resimlerdir. izgi roman slubunda retilmi olan bu resimler genellikle tek kare halinde izilmilerdir. Romanlardaki kimi sahnelerin okuyucunun gznde canlanmasna yardm eden izgi roman resimleri, eserdeki kiiliklerin giyim kuam ve fiziksel zelliklerine dair fikirler verir. Bu sayede okuyucunun kafasnda, kendini zdeletirdii kahramann grnmne dair bir fikir oluur ve roman takip etmesi kolaylar. Grselliin gc bu tr eserlerde yaz ile birletirilerek okuyucularn ilgisi eserde toplanmaya allr. BAhadrolunun eserlerinde ve benzeri eserlerde macera n plandadr. Bu anlamda, adlarnda tarihi roman sz gemekle birlikte konularn tarihten alan serven romanlar444drlar. Sungurolu gibi kiiliklerin Bizans snrlarnda yaadklar olaylarn pe pee sralanmasndan mrekkep olan bu eserlerde srekli olarak bir atma ortam hkimdir. Romanlarn konusunun, Trklerin Anadoludaki
444

Nedim Grsel, Tarihsel Roman Tarihi Yorumlayan Romandr, Hrriyet Gsteri Dergisi, stanbul, 1997, No: 197-198, s. 74.

575

varlklarn salamlatrma dneminde gemesinin nedeni de budur. Her gn yeni saldrlarla karlaan Mslman Trklerin savunucusu olan Sungurolu, Kse Yusuf gibi tipler bu ortamda maceradan maceraya atlrlar. Okuyucu iin de nemli olan bu maceralardr. Ard ardna sralanan maceralar bu tr romanlarn en nemli yandr. Bu anlamda, mer Trkein nceki dnemlerde yazlm olan popler tarihi romanlarla ilgili szleri yakn dnem eserleri iin de geerlidir.
Olay rgsnn, karakterlerin, slubun; ksaca, edebi/estetik diye nitelenen roman elerinin nemi yoktu. Ama genel olarak roman okunur klan nemli bir unsurun eksikliinden bahsedemeyiz; yk anlatmndaki baar! Ne nemli dnceleri, ne ince ayrnt anlatlar ne canlanan karakterleri vardr, yine de merakla okursunuz bu romanlar. inizde ok eskilere dayal bir heyecan, macera keyfi yaratrlar. Olup biten hibir eye inanmazsnz, ancak gene de ne olacak diye srdrrsnz okumay.445

Sungurolu ve arkadalar da, okuyucunun popler tarihi romanlardan beklentilerine uygun olarak, srekli yeni atmalara girer, karlarna kan zorluklarn stesinden gelir ve dman yenerler. Yeni maceralar okuyucunun ilgisinin devam etmesi iin vazgeilmezdir. Ne olacak? sorusuna srekli yenilenmesi, okunan roman olduu gibi, bu tre ait dier romanlarn da sat baarsnn srlarndandr. Bu blmn banda da belirtildii gibi popler tarihi romanlar daha nceki dnemlerde elde ettikleri gc yitirmi, gnmzde, zellikle genlere tarihi ve atalar sevdirmek iin yazlan eserlere dnmlerdir. Popler tarihi romanlarn gelecekte de devam etmesi, ancak imdiki okuyucularn zihinsel birikimlerinin gz nnde tutulmas ile mmkn olacaktr. Okuyucular zaman ierisinde, tarihin siyah ve beyaz izgilerden olumadn, tarihsel kahramanlarn daha derinlikli kiiler olduklarn renmilerdir. Bu birikime sahip okuyucular, konularn hemen hi deimeden farkl meknlar ve kiiliklerle yeniden retildii tarihsel romanlardaki klieleri ezberlemilerdir. Dolaysyla popler tarihi roman yazarlar zaman iinde tarihsel gereklie dair bilgilerin derinletiini ve toplumda yayldn iyi anlamaldrlar. Kemal Tahirin bu konudaki uyars halen geerliliini korumaktadr:

A. mer Trke, Tarihi Roman Roman Gibi Tarih, Virgl Dergisi, Haziran 1998, Say: 9, s. 16.

445

576

Tarih roman yazmaya kalkan yazarlar, tepeden trnaa gereki olduklarna gvenmeden byle bir ie girimemelidirler. Yoksa, bu konuda, kt romantizme, gemi meddahlna, kt milliyetilik zppeliine tekerlenmemek iten bile deildir.446

Bir popler roman trnn temel forml ayn kalsa da zaman ierisinde formle yeni eklemeler yaplabilir. Polisiye romann tarihi buna rnektir. Tm polisiyelerde dedektif ya da polis suluyu yakalar ancak zaman ierisinde polisiye edebiyat byk deiiklikler gstererek temel forml deitirmeden zamana ayak uydurmu ve gnmzde de en ok okunan trlerden olmutur. Popler tarihi romanlarda da Trkler ve dmanlar ikilemi ayn kalsa bile, olaylarda ve kiiliklerde yaplacak deiiklikler bu eserlerin gelecekte tekrar g kazanmasn salayabilecektir. *** Popler tarihi romanlar yzyla yakn bir sredir Trkiyede byk baarlar kazanm eserlerdir. Bu trn ok tannan yazarlar sayesinde Trk insannn tarihe olan ilgisi artmtr. 1980lerden sonra popler tarihi romanlarn eski glerini kaybettikleri, yeni popler trlerin daha ok baar kazand anlalmaktadr. Bu gelimelerde, toplumda tarih bilgisinin artmas, karikatrize tiplemelerin artk mizahi amalarla kullanlmaya balanmas gibi nedenler nemli rol oynamtr. Deien zamana ve okuyucu beklentilerine ramen popler tarihi roman yazarlar eskiden aldklar klieleri uygulamaya devam etmilerdir. Popler tarihi romanlar gemii ycelten eserlerdir. Bata Osmanl Devleti olmak zere eski Trk devletleri ve gruplar bu eserlerde tek yanl biimde anlatlrlar. Bahsedilen gruplar ve devletler ideal toplumsal ortamlar olarak gsterilirler. Yavuz Bahadrolu ve Ahmet Ylmaz Boyunaann eserleri bu yaklamm tipik rneklerindendir. Popler tarihi romanlar gemii yceltirken yine yceltilmi tiplerden faydalanrlar. zellikle askerlerden, bunlarn iinde de aknclardan ve leventlerden
446

Kemal Tahir, Kemal Tahirin Roman Hakknda Dnceleri, Notlar,/Sanat Edebiyat, Cilt 1, Balam Yaynlar, 1989dan aktaran Hrriyet Gsteri Dergisi, stanbul, 1997, No:197-198, s. 71.

577

sklkla bahsedilmektedir. Aknc tipi, adaletli, cesur, maceralar seven kiilii ile modern okuyucunun heyecan isteklerini cevaplamak zere ekillendirilmitir. Aknclarn, dinlerine ve devletlerine ballklar, mazlumdan yana tavr almalar okuyucunun manevi deerlerini glendirmek zere kurgulanrlar. Hadi stek ve Kemal Arkun gibi yazarlar da yukarda belirtilenler gibi yceltilmi tipleri eserlerinde sklkla canlandrmtr. Popler tarihi romanlar biz ve tekiler ayrmn net biimde ortaya koyan eserlerdir. Bize mensup olanlarn her zaman ahlakl, temiz, iyi oluuna karlk, tekiler her zaman kt, adaletsiz ve ahlaksz olarak izilmitir. Din deitirme konusunun sklkla ilenmesi de bu yaklamn bir sonucudur. Baka dinden olan, yani olumsuz zellikleri tayan kiiler din deitirme yoluyla bizden birileri olur ve olumlu zellikler kazanrlar. Popler tarihi romanlarn bir ksmnda okuyucuyu bilgilendirme, bu yolla tarihe ynelik ilgiyi arttrma kayglar youndur. zellikle Kadir Msrolu ve Kemal Arkunun yazarlk anlaylar neredeyse tamamen ansiklopedik bilgi vermekle snrldr. Baz popler romanlar ise ekil zellikleri ile dikkati ekmektedir. Byk boyutlu harflerin ve izgi karakterlerin kullanld bu eserler hem gen okuyucularn ilgisini ekmeye hem de kolayca tketilecek macera romanlar olarak daha ok satmaya ynelik hazrlanmtr.

578

SONU
1980 sonrasnda popler edebiyat saysal ve nitelik olarak byk gelime gstermitir. Bu dnemden nce yazlan ak, polisiye, popler tarihi romanlar ve hidayet romanlar gibi trler 1980 sonrasnda da yazlmaya devam etmi ancak nitelik deitirmilerdir. Yakn dnemde bu trlere bilim kurgu, fantezi, edebiyata, siyasal kurgu, casus ve korku trleri eklenmitir. 1980 sonras yazlan ak romanlar geleneksel formlnden kopmu bunun yerini yeni dnemin ilikilerinin kamaas almtr. Bu dnem ak romanlarnda geleneksel aile ve kadn ilikilerine kar k hkimdir. Kadnlar i yaam ierisindeki rolleriyle romanlarda yer bulur. Erkek ve kadn ilikilerinde ise kadnlarn daha aktif olduklar grlmektedir. Akn, bireylerin duygular erevesinde alnd, toplumsal deer ve ilikilerin geri plana itildii bu eserlerde erkek sylemi geni yer tutmaktadr. Geleneksel ak romanlar ounlukla kadnlara hitap ederken bu dnemde yazlan eserlerde erkekler de hedef kitle olmutur. Yakn dnem ak romanlarnda nostalji duygusu bir ok eserde ne kmaktadr. Ayrca ak romanlarnda cinsellik youn biimde ilenmitir. Evlilik ncesi cinselliin yannda evlilik d ilikiler de ak romanlarnn en ok iledii konulardandr. slami ak romanlar ise ayr bir kategoride deerlendirilmesi gereken eserlerdir. Bu tre giren eserlerde romantizmin younluu dikkat ekmektedir. Eski ak romanlarnda vazgeilmez unsur olan romantizm son dnemde ounlukla slami eserlerde kendini gstermektedir. slami ak romanlar muhafazakr genlerin ak ilikilerini anlatr. Bu eserlerde cinsellik kesinlikle yer almaz. Temel kiilikler muhafazakr deerleri savunurken resmedilirler. slami ak romanlarnn en nemli yanlarndan biri ak konusunu ilerken ateist-dindar ayrmlarn okuyucunun nne getirmesidir. Ateist bireylerin mutsuzluu, aray vurgulanrken, dindar genlerin onlara rnek olduu hatta onlar dine ynlendirdikleri grlr. slami ak romanlar ailelerin nem kazand eserlerdir. Roman kahramanlar aile ilikilerine byk sayg duyarlar. Ayrca toplumun deerlerini de ypratmamaya zen gsterirler. lkemizde, modern eitim sisteminin geliimi, sinemann etkilerinin artmas gibi nedenlerle bilim kurgu eserler ani biimde ortaya kmlardr Bilim kurgu eserlerin Batda yazlanlar rnek ald grlmektedir. Bu ynelim sonucunda yerli bilim kurgular da benzer konular ilemilerdir. Bu eserlerde, bilim kurgunun

579

temelindeki pozitivizm, her geen gn daha gl biimde kendini hissettirmektedir. Bilim kurgu eserler iinde, byk sava sonrasnda dnyann durumu, uzay maceralar, dnya dndan olan iyi ve kt canllarla ilikiler en ok kullanlan konulardr. Saf bilim kurgu tr araclyla farkl ideolojik grler dile getirilmi, dini, milliyeti ve solcu dnceler bilim kurgu araclyla okuyucuya ulatrlmaya allmtr. Ayrca sosyal bilim kurgu tr, dier bilimleri romann konusu yapmtr. Popler edebiyatmzda fantezi tr 2000li yllarda balamtr. Fantezi edebiyat iinde yaadmz dnyay anlatt gibi, bu dnyadan bamsz ikincil dnyalar da konu almtr. Fantezi edebiyatnda grnen, maddi dnyann tesine geme istei sklkla ilenmitir. Yer yer bilim kurgu unsurlar kullanlmtr. Dnya apnda korku edebiyatnda ska grlen vampirler yerli fantastik canllar olarak ele alnmtr. kincil dnyay anlatan fantastik romanlar ise sayca az olmakla birlikte baarl rnekler iermektedir. kincil dnyalar anlatan fantastik eserlerde by ve tlsm gibi gerek st unsurlar youndur. Bu eserlerde teknoloji toplumlar anlatlmaz. Modern teknoloji ncesinin toplumlar yeni bir dnyada canlandrlr. Polisiye edebiyat gemite de ok sayda rnee sahip bir trdr. Ancak 1980 sonrasndaki polisiye edebiyat rnleri modern yaamn tm unsurlarn ierecek ekilde yazlmtr. Bu dnemin polisiye romanlar Batl polisiye eserlerle yaracak kalitededir. Profesyonel dedektifin anlatld sert dedektif romanlar sayca az olmakla birlikte nitelik olarak gelimitir. Tesadf biimde dedektif olan sradan insanlarn ykleri ok sayda eserde dile getirilmitir. Ev kadnlar, kadn satclar, isiz insanlar polisiye romanlarn merkezi kiilikleri olabilmektedir. Meslekler gz nne alndnda gazetecilerin geni yer edindii grlmektedir. Polis prosedrleri tr sayca az olmakla beraber son dnemde yazlan en iyi polisiye eserlerden olumaktadr. Yakn dnem polisiye tr ierisinde farkl cinsel kimlikler ve onlarn sula ilikileri sklkla ilenen konulardr. Travestilerin, ecinsellerin hem sulu hem de dedektif olarak yer ald ok sayda roman mevcuttur. Polisiye eserlerde cinselliin geni biimde anlatld ok sayda sahne vardr. Bu sahneler ve cinayet olaylarnn merak birletirilerek okuyucunun ilgisi toplanmaya allmaktadr. Bu dnemin polisiye eserleri mekn olarak ounlukla stanbulda gemekle birlikte farkl ehirlerde geen eserlerin says artmaktadr. stanbul merkezli polisiye eserlerde ise zenginlikleri ile anlan meknlar ne 580

kmaktadr. Polisiye romanlarda seri cinayet olaylarnn anlatm giderek artmaktadr. Eski dnemde toplumda ok az grlen bu trden olaylarn artmas polisiye edebiyat da etkilemitir. Polisiye tr iin yeni olan bir baka yaklam ise postmodern dncenin polisiye ile i ie getii eserlerin yazlmasdr. Bu tr eserler geleneksel polisiye edebiyat, yazar ve okuyucuyu roman kiilii yapacak biimde deitirmilerdir. Bu tr eserler salt sulularn aratrld polisiye trn bir oyun olarak yeniden kurgulamtr. Son dnem polisiye edebiyat ierisinde mantk dnceden uzaklaan, doa st gleri romann temel unsuru yapan eserler de mevcuttur. Bu eserler polisiye trne hkim olan geleneksel modernist mant bir yana koyarak bahsedilen trn alann geniletmilerdir. Edebiyatmzda daha nceleri de rnekleri grlmekle birlikte hidayet romanlar yakn dnemde ok daha byk bir baar kazanmtr. Siyasal slamn geliimine paralel olarak yaygnlaan hidayet romanlar kendilerine has bir takm klielere sahiptir. Bu eserlerde aray ierisindeki insanlarn dini kefetmesi, hidayete ermesi konu edilir. Aray halindeki insanlar ounlukla mankenler ve ateistlerdir. Konunun ilendii sosyal evreler genellikle ekonomik durumu iyi olan insanlardan oluur. Hidayet romanlarnda, Batl yaam tarz, flrt ve geleneksel Mslmanlk sert biimde eletirilir. Buna karlk ideal Mslman kiilikler ve onlarn sahip olduklar yaam tarz ne karlr. deal bir Mslman kadnn en nemli sembol bartsdr. Hidayet romanlar ounlukla kadnlar hedef alr. Bu nedenle kadnlarn gnlk hayattaki tavrlar slamiyete gre yeniden ekillendirilmeye allr. slami ky romanlarnn says giderek azalmaktadr. Bu gelimenin temel nedenlerinden biri de ehirlemenin gelimesidir. Kyde geen slami romanlar kyn sorunlarn dini bir adan yorumlarlar. Ancak fiziksel olarak ky sorunlarna ok deinilmez. Kylnn muhafazakr dnyas ne karlr. 1980 ncesinde korku edebiyatna dair rnekler olsa da bir tr olarak korku romanclnn geliimi yine yakn dnemde olmutur. Bu tr eserlerde kimi zaman doast olaylar korkunun kayna olarak ele alnrken, kimi zaman da mantksal biimde aklanabilecek gerekliklere dayal olan korkuyu anlatmlardr. Korku edebiyatnda dini kaynaklardan ve halk inanlarndan gelen unsurlar geni yer tutar. 581

Bu kaynaklardaki hayalet, cin, al kars gibi gerekst varlklar romanlarn konusu olabilmektedir. Ayrca uzayllarn ya da sradan katillerin ykleri de korku edebiyatnn kulland malzemelerdir. Ruh g gibi tartmal kavramlar da bu dnemde korku edebiyatnda kullanlmtr. Korku romanlarnn merkezindeki kiiler ounlukla pozitivist mantkla yetimi ve bu tr dnme yntemini benimsemi kiilerdir. Genellikle ehirlerden krsal kesime giden bu kiilikler, doast veya yle grnen olaylarla karlarlar. Meknlarda ise Anadolu krsal ne kmaktadr. Byk ehirler korku edebiyatnda ok az yer alrlar. Korku edebiyatna dair eserler az olmakla beraber zerinde ciddi olarak dnlm metinlerdir. Casus romanlar 1980 sonrasnda yazlmaya balanan eserlerdendir. Casus romanlarnda olaylar Trkiyede olduu gibi farkl lkelerde de gemektedir. Orta Dou, Rusya, ngiltere ve Yunanistan casusluk faaliyetlerinin en ok ilendii lkeler olarak bu romanlarda yer edinmilerdir. Batl casus romanlarnda olduu gibi yerli eserlerde de sper ajanlar temel kiiliklerdendir. Ancak sradan ajanlarn merkezde olduu casus romanlarnn saylar daha fazladr. Casus romanlarnda ajanlarn cinsel hayatlar geni biimde yer bulur. Cinsellik, polisiye romanlarda olduu gibi ekincesiz biimde verilir. Casus romanlarnn en nemli zellikleri harekete dayanmalardr. Herhangi bir casus romannda tm eser boyunca hi durmayan, yavalamayan bir hareket temposu grlr. Yakn dnemde yerli casus romanlarnda da hzl maceralar sklkla okuyucunun karsna kmaktadr. Siyasal kurgu romanlar genellikle, d dmanlarn Trkiyeye ynelik saldrlarn ve komplolarn konu edinmektedir. Trkiyenin yeralt zenginliklerine gz diken dmanlarn planlar, yetenekleri ile ne kan devlet grevlileri tarafndan bozulmaktadr. Siyasal kurgularda gizli rgtler ve istihbarat tekilatlar youn bir faaliyet ierisindedir. Yabanc lkelerin Trkiye aleyhine oynadklar oyunlar sk sk silahl atma ekline brnr. Siyasal kurgularda Trkiye ile yabanc devletlerin topyekn savalar sklkla ilenen konulardandr. Siyasal kurgularda slamclk ve milliyetilik temel ideolojilerdir. Bunlarn karsnda olan Bat dnyas ise Hristiyanlk ve Yahudiliin ideolojik liderliinde hareket eder. Vatikan birok romanda Trkiye dman olarak anlatlr. Vatikan ve Papann banda olduu komplolara Yahudiler de dhil olur. 582

Sovyet rejiminin kmesi sonrasnda Trkiyenin Bat dnyas ile ilikileri yeniden sorgulanmaya balamtr. Siyasal kurgu romanlar zellik ABDnin bu yeni dnemde Trkiyeye dmanca bir tavr taknacan ne srerler. Bu sper devletin Trkiyeye ynelik askeri mdahalesi zerinde dururlar. Siyasal kurgular sadece Trkiyeye ynelecek saldry deil, blgesel ve kresel krizleri de konu edinmilerdir. Dou ve Batl devletlerin sava ilk defa 1980 sonrasndaki siyasal kurgularda ele alnmtr. Bu dnemde yazlan popler tarihi romanlar eskinin devamdrlar. Bu eserlerde okuyucular tarihte geriye gtrlp okuyucunun o gnlere olan zlemi giderilmeye allr. Popler tarihi romanlarn kahramanlar ideal kiiliklerdir. Hemen hepsi cengver olan bu kiiliklerin hayatlar dmanlarla savata gemektedir. Temel davalar vatan ve din uruna savamaktr. Karlatklar yabanclar, onlar tanyp slam renince dinlerini deitirirler. Popler tarihi romanlarda milliyetilik kilit neme sahiptir. Bu trdeki tm romanlar milliyeti dnceyi yeni nesillere aktarma kaygs gderler. Tarihte geriye giden romanlar, Trk milletinin gemite kurduu devletler, bunlarn ileyi biimi, atalarn soylu tavrlar gibi konularda bilgi vererek milliyetilii ayakta tutmaya alrlar. 1980 sonrasnda Trk edebiyatnda popler roman tr sayca ve nitelike byk gelime kaydetmitir. Popler roman hibir zaman olmad kadar geni kitlelere ulamtr. Yeni yazlan popler roman trleri de ksa zamanda byk baar kazanm, edebiyatmz ierisinde kendilerine salam yerler edinmilerdir. Popler romann, bundan sonraki dnemlerde gelimesini srdrmesi halinde, akademik camiann alma alann da geniletecei grlmektedir.

583

KAYNAKA Tezde ncelenen Romanlar

Altan, Ahmet: En Uzun Gece, stanbul, Alkm Yaynevi, 2004. ------ Tehlikeli Masallar, stanbul, Can Yaynlar, 1997, bs. 34. ------ Kl Yaras Gibi, stanbul, Can Yaynlar, 1999, bs. 44. ------ Aldatmak, stanbul, Can Yaynlar, 2002, bs. 3. Arc, Semih: Ulu Bey: Ganimid Savalar, stanbul, Babali Kltr Yayncl, 2002. Arkun, Kemal: Sultan I. Mehmet (elebi): Ulu narn Kkleri, stanbul, Akademisyen Yaynevi, 2008. ------ Sultan IV. Mehmet Han: Dnyaya Nizam Verenler, stanbul, Akademisyen Yaynevi, 2009. Asena, Duygu: Aslnda Ak da Yok, stanbul, Afa Yay., 1989. ------ Ak Gidiyorum Demez, stanbul, Doan Kitap, 2003. Asmgil, Sevim: Dilara, stanbul, Tima Yay., 2006, bs. 16. ------ smailaa Soka ve Sevda iei, stanbul, Tima Yay., 1999, bs. 2. ------ Sen Gidince, stanbul, Tima Yay., 2005, bs. 2. Aslan, Levent: Kasabann Alt Gn, stanbul, nklap Kitabevi, 2002. Atasoy, Sibel: Srtkan Krmz Ay, stanbul, Altn Kitaplar, 2006. Aydngn, Haldun: Boazii ve tesi, stanbul, Ve Yaynlar, 1999. ------ Planmz Katliam, stanbul, Okuyan Us Yay., 2001. ------Toso: Dan tesi, stanbul, Uanbalk Yaynlar, 2006, bs.2. Aykol, Esmahan: Kitap Dkkan: lk Kati Hirel Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2001. ------ Kelepir Ev: Bir Kati Hirel Polisiyesi:2, stanbul, Merkez Kitaplar, 2007. Aysu, Osman: At Kuyruklu Adam, stanbul, nklap Kitabevi, 1997. ------ Cellat, stanbul, nklap Kitabevi, 1997, bs.2. ------ Leninin Mangas, stanbul, nklap Kitabevi, 1998.

584

------ Londra-Moskova Hatt, stanbul, nklap Yay., 2000, bs.2. ------ Gvercin Kayalklar, stanbul, nklap Kitabevi, 2001. ------ Bak Srt, stanbul, nklap Kitabevi, 2001. ------ Ta Plak, stanbul, nklap Kitabevi, 2002. ------ Leoparn zleri, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2005. ------ Tutkunun Esiri, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2005. ------ Tamarann Gzyalar, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2006. ------Odak Noktas, stanbul, Evrim Yaynevi, 2007, bs. 2. ------ Sakl Gerek, stanbul, nklap Kitabevi, 2003. Bahadr, Halim: Tutunu: Aldatlan Erkein Dnyasna Bir Yolculuk, stanbul, Neden Kitap, 2004. ------ Yal Adam Gen Kadn: Genlik As m, Pis Bir htiyar m?, stanbul, Neden Kitap, 2006. Bahadrolu, Yavuz: Sungurolu: alnan Hazine, stanbul, Nesil Yay., 2009, bs. 38. ------ Kara valye, stanbul, Nesil Yay., 2008, bs. 44. ------ Baskn, stanbul, Nesil Yaynlar, 2008, bs. 22. ------ Tuzak, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007, bs. 39. Baar, Krat: Ak Bulmann ve Korumann Yollar, stanbul, Can Yaynlar, 2000, bs. 16. ------ Sen Olsaydn Yapmazdn, Biliyorum, stanbul, Everest Yay., 2007, bs. 14. Bayar, Zht: Sahte Uygarlk, stanbul, nklp Kitabevi, 1999. Boyunaa, Ahmet Ylmaz: Malazgirtin Atls, stanbul, Tima Yay., 2006, bs. 7. ------ Hanolu, Bir Seluklu Kahraman, stanbul, Tima Yay., 2006. ------ Zafer Rzgarlar: Akdeniz Fatihi Turgut Reis, stanbul, Tima Yay., 2005, bs. 6. Ceylan, smail Fatih: Bir Buket Gl, stanbul, Nesil Yay., 2004. ------ Unutulmu Gnler, stanbul, Nesil Yay., 2005. ------ Kapanmayan Yara, stanbul, Ak Yay., 2007. ------ Beyaz Zambak, stanbul, Nesil Yay., 2006.

585

Deral, Erkut: Gece Gelini, stanbul, Okuyan Us Yay., 2006. ------ Kt l, stanbul, Okuyan Us Yay., 2004, bs.2. Dikenelli, aan: Kr Fahie Ba: Bir Melek Teyze Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar- Maceraperest Kitaplar, 2006. ------Yrek Sken Cinayetleri: Bir Melek Teyze Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar- Maceraperest Kitaplar, 2006. ------ Tayc, stanbul, +1 Kitap, 2005. Ersin, Saygn: Zlfikarn Hkm, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2005. ------Erbain Frtnas, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2006. Erturul, Halit: Dzceli Mehmet, stanbul, Nesil Yay., 2005, bs. 176. ------ Aradn Bulan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 3. ------ Kendini Arayan Kadn, stanbul, Nesil Yay., 2004, bs. 16. ------ Kendini Arayan Adam, stanbul, Nesil Yay., 2002, bs. 68. ------ Selim ve Hande, stanbul, Nesil Yay., 2007, bs. 64. Gedik, Hseyin: Zehirli Oklar, stanbul, Beka Yay., ?. ------ Alatan Notlar, stanbul Beka Yay., 1994. Gezici, Aytekin: mral Firarisi, stanbul, Akis Kitap, 2006. Giray, Can: Bor Bys, stanbul, Kelebek Yaynevi, 2003. Gler, Turgay: Mehdix, stanbul, Popler Kitaplar, 2007, bs. 21. Gngr, Akn: Gohor: Kyametten Sonra, stanbul, Crea Yaynclk, 2008. Gzelsoy, smail: Sincap, Everest Yaynlar, 2005. Hekimolu smail: Maznun, stanbul, Tima Yay., 1985, bs. 13. ------ Minyeli Abdullah, stanbul, Tima Yay., 1995, bs. 60. Hkmenolu, Hikmet: Kar Kuyusu, stanbul, Everest Yay., 2005. stek, Hadi: Serhat Fatihleri: Tarihin Gizli Kahramanlar, stanbul, Tima Yay., 2005. Kanarg, Halil: Akreple Dans,: Boran Trkolunun Maceralar, stanbul, Bilge Karnca Yay., 2005. ------ Metal Eridi: Her An Olabilir, stanbul, Bilge Karnca Yay., 2005. ------ Hedef Aca: Papann Ayak zleri, stanbul, bilge Karnca Yay., 2006.

586

Kaplan, Sadettin: Kara Kasrga: Alparslann Fetih Klc, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007. Karahan, Hakan: 19: Bu Bir Feramuz Gvenlik Macerasdr, stanbul, Alfa Yay., 2004. ------ Azrail: Bir Feramuz Gvenlik Maceras, stanbul, Alfa Yay., 2005. ------ Kyamet Haritas: Kbrsta Son Perde, stanbul, Altn Kitaplar, 2007, bs.2. Karatay, Hseyin: Ana, Bamsz Bask, 1980. Karcllar, Ahmet: Glden Kale Dt, stanbul, Doan Kitap, 2000, bs.7. ------ Anonim Kitap, stanbul, nklap Kitabevi, 2004. Karnas, Mustafa: rk Elma Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005, bs.2. ------Kuzu Kesimi Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005. ------Sleyman Mabedi Operasyonu, Ankara, Elips Kitap, 2005. Kask, Elif Karaka: Ve Sonra Bir Gn, stanbul, nklap Kitabevi, 2000. ------ Lanetli Genler, stanbul, nklap Kitabevi, Tarihsiz. Katrcolu, Erdem: Ylann Azndaki Ot, stanbul, e Yaynlar, 2006, bs. 3. Kavakl, Ali Erkan: Gl Koklayamadm, stanbul, Nesil Yaynlar, 2006. ------ Gerei Arayan Alman Doktor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2001. ------ tiraf Ediyorum: Mafya Serisi 2, stanbul, Nesil Yay., 1999. Kaya, Ycel: Papaya Suikast: 16. Benedicti stanbulda Kim ldrecek, stanbul, Gl Yaymclk, 2006. Kayaba, Selman: Tekilat, stanbul, Tima Yaynlar, 2008. Kiremiti, Tuna: Bu te Bir Yalnzlk Var, stanbul, Doan Kitap, 2004, bs. 28. ------ Git Kendini ok Sevdirmeden, stanbul, Doan Kitap, 2002, bs. 3. Kurdolu, zlem Alpin: Son Cephede afak, stanbul, Us Kitaplar, 2000. ----- Yrein Zafere ars, stanbul, m Yaynlar, 2003. Kr, Pnar: Bir Cinayet Roman, stanbul, Can Yaynlar, 1989, bs.2. ------ Cinayet Fakltesi, stanbul, Everest Yay., 2006, bs.2. Msrolu, Kadir: Malkoolu Kardeler: Bali Bey ve Yahya Paa, stabul, Sebil Yaynlar, 2007. ------ Barbaros Hayrettin Paa, stanbul, Sebil Yaynlar, 2009.

587

Mine, Selma: Unutulan Gezegen: dni, stanbul, Oses Yaynlar, 2002. ------ Tanrlarn Kenti abbilu, stanbul, Oses Yaynlar, 2002. Mstecaplolu, Bar: Korkak ve Canavar: Perg Efsaneleri I: stanbul, Metis Yaynlar, 2002. ------ Merderann Srr: Perg Efsaneleri II: stanbul, Metis Yaynlar, 2002. ------ Bataklk lke: Perg Efsaneleri III: stanbul, Metis Yaynlar, 2004. ------ Tanrlarn Alfabesi: Perg Efsaneleri IV: stanbul, Metis Yaynlar, 2005. Nar, Ali: Uzay iftileri, stanbul, Elif Yaynlar, 2002. Oker, Celil: Bir apka Bir Tabanca: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005. ------ Rol alan Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2001. ------ Son Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2004. ------ Bin Lotluk Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Doan Kitap, 2000. ------ Kramponlu Ceset: Bir Remzi nal Polisiyesi, stanbul, Merkez Kitaplar, 2005. t, Gndz: afa Getirenler, zmir, Ege Meta Yaynlar, 2000. ------ Nehrin ki Yakas, zmir, Ege Meta Yaynlar, 2003. Ruscuklu, Blent: Savan Eiinde, stanbul, Evrim Yaynevi ve Bilgisayar San., 2005. ------ Suikast, stanbul, Alfa Yaynlar, 2006, bs. 2. Serbes, Emrah: Her Temas z Brakr: Bir Ankara Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2006. ------ Son Hafriyat: Bir Ankara Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2008. Somer, Mehmet Murat: Buse Cinayeti: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2003. ------ Peygamber Cinayetleri: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, bs.2. ------ Peruklu Cinayetler: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2004, bs.2.

588

------ Jigolo Cinayeti: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Everest Yaynlar, 2005, bs.2 ------ Ajdann Elmaslar: Bir Hop-iki-Yaya Polisiyesi, stanbul, Merkez Yaynlar, 2006. Snmez, Zafer: Sakl lke: Gerdekkaya I, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2002. ------Gen Tanrlar: Gerdekkaya II, Ankara, Phoenix Yaynlar, 2002. afak, Ahmet: Kurt: Muhta Olduun Kudret Damarlarndaki Asil Kanda Mevcut, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2008. ------ Kan Meclisi: 1915, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2007. engel, Piraye: Ay rei, stanbul, Altn Kitaplar, 2006. ------ Cenin ve Ceset: nsann Ktlk Yapamayan ki Hali, stanbul, Altn Kitaplar, 2008. enlikolu, Emine: Hristiyan Gl, stanbul, Mektup Yay., 2000, bs. 5. ------ mamn Manken Kz, stanbul, Mektup Yay., 1997, bs. 7. ------ Maria, stanbul, Mektup Yay., 1992, bs. 5. ------ Bize Nasl Kydnz?, stanbul, Mektup Yay., ?. enyener, ebnem: Bir Trk Casusunun Mektuplar, stanbul, letiim Yaynlar, 2001. ------ Danszn lm, stanbul, Can Yaynlar, 2006. ------ 30 ubat: Bir Glme Salgnnn Roman, stanbul, Can Yaynlar, 2008. ------ Bigeran, stanbul, Profil Yaynlar, 2007. Tan, Canan: Yreim Seni ok Sevdi, stanbul, Altn Kitaplar, 2007, bs. 11. Tatekin, Nihan: Yamur Balamt, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002. Tunaboylu, Armaan: Yldz Cinayetleri: Bir Metin akr Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar, Maceraperest Kitaplar, 2004. ------ Resim Cinayetleri: Bir Metin akr Polisiyesi, stanbul, Olak Yaynlar, Maceraperest Kitaplar, 2005. Turna, Burak: Metal Frtna 2: Kurtulu, stanbul, Tima Yaynlar, 2005.

589

------nc Dnya Sava, stanbul, Tima Yaynlar, 2005. ------ Bigeran, stanbul, Profil Yaynclk, 2007. Uar, Orkun- Turna, Burak: Metal Frtna: ABDnin Trkiyeyi gali, stanbul, Tima Yaynlar, 2005, bs.4. Uar, Orkun: Metal Frtna 2: Kayp Naa, stanbul, Altn Kitaplar, 2005. ------ Metal Frtna 3: Kzl Kurt, stanbul, Altn Kitaplar, 2006. ------ Asi: Habis lemesi I, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi, 2007, bs. 4. Uzunyaylal, Mustafa Talat: Aydnl Bulan Adam, stanbul, Beka Yay.,1993, bs. 2. mit, Ahmet: Kar Kokusu, stanbul, Can Yaynlar, 1998, bs.3. ------Kukla, stanbul, Om Yaynevi, 2002, bs.7. ------ Beyolu Rapsodisi, stanbul, Doan Kitap, 2003, bs.7. nl, Ferhat: Buzdan Gzya, stanbul, Bak Yaynlar, 2002. ------ Bir Glgenin ntikam, stanbul, Everest Yaynlar, 2003. Yavuz, brahim Ulvi: Bahar Beklerken, stanbul, Elips Kitap, 2007. Yel, Hakan: Sultana Dokunmak, stanbul, altn Kitaplar, 2005, bs. 2. ------ Lokanta, stanbul, Altn Kitaplar, 2006. Yemni, Sadk: Amsterdamn Gl, stanbul, Everest sYay., 2003, bs.2. ------ zc, stanbul, Everest Yaynlar, 2003. ------ Yatr, stanbul, Everest Yaynlar, 2005. ------ Muska, stanbul, Metis Yaynlar, 1997, bs. 2. ------ te Yer, stanbul, Metis Yaynlar, 1997. Yldrm, Orhan: oruh Seni Lanetliyor: Bir Katilin Anatomisi, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2004. ------ Ecinni: Aykr Dnyayla likiler, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003. ------ Beyaz ntikam, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2005. Yldz, Ahmet Gnbay: Aka Uyanmak, stanbul, Tima Yay., 2009, bs. 17. ------ Seni Unutmaya Gcm Yetmedi, stanbul, Tima Yay., 2007.

590

------ Sular Durulursa, stanbul, Tima Yay., 1998, bs. 7. ------ Azat Kular, stanbul, Tima Yay., 1998, bs. 7. ------ Sevdalar Szde Kald, stanbul, Tima Yay., 2009, bs. 15. Ycel, Dou: Hayalet Kitap, stanbul, Stdyo mge Yay. 2002. Zeren, Mehmet: z Yurdunda Garipsin III: niversiteli Bir Kzn Hatralar, zmir, Hazen Yaynlar, ?,. ------ z Yurdunda Garipsin IV: niversiteli Bir Kzn Hatralar, zmir, Hazen Yaynlar, ?,.

ncelenen Makaleler
Akyldz, Kaya-Karacasu, Bar: Trk Hmanizmi ve Edebi Kanonun Oluumu, Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., Yaz 1999, Say:81, s. 26-43. Arslanolu, Kaan: Seri Katilin Kiilii, Fikret Topall, Seri Katiller, stanbul, thaki Yay., 2008 iinde. Atakay, Kemal: Kanon Huzursuzluu, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 70-77. Baker, Ulus: Ulusal Edebiyat Nedir? Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., Yaz 1999, Say:81, s. 7-24. Belge, Murat: Trkiyede Kanon, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 54-59. Beyatl, Yahya Kemal: Tepe, Eil Dalar, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 1999, bs. 4., Bloom, Harold: Kanona At, ev: Mehmet H. Doan, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 79-91. Bora, Tanl: Sunu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, cilt 4. Bould, Mark: Cyberpunk, David Seed, (ed.) A Companion to Science Fiction, Oxford, Blackwell Pub, 2005 iinde.

591

Ceylan, Deniz Tarba: Fantastik Romanda Szn Gc, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006. alkan, Koray: zenilesi Yaamlar: slami romanlar zerine Bir nceleme, stanbul, Birikim Yaynlar, Birikim, Kasm 1996, Say: 92. Dziemianowicz, Stefan: Comtemporary Horror Fiction, 1950-1998, Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Neil Barron (ed.)Lanham, Maryland, and Londra, The Scarecrow Press, 2000. Eco, Umberto: Kara Korsann Gzyalar, ev: Kemal Atakay, stanbul, Adam Sanat, Say 111, ubat 1995. Elkatip, Zeynep Uysal: Modernleen Trk Edebiyatna Bir Bak Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., Yaz 1999, Say:81, s. 127-137. Eren, Ouz: Romanzda korku(1912-74), Virgl Dergisi, Ocak-ubat 2009, Say: 126, s. 35-40. Esen, Nket: Fantastik Bir Osmanl Metni: Aziz Efendinin Muhayyelat, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006. Grsel, Nedim: Tarihsel Roman tarihi yorumlayan romandr, Hrriyet Gsteri Dergisi, stanbul, 1997, No:197-198, s. 74-75. Haris-Fain, Darren: Comtemporary Fantasy, 1957-1998, Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, The Scarecrow Press, 2000. Hunt, Peter: Introduction, Alternative Worlds in Fantasy Fiction: Contemporary Classics of Childrens Literature, Peter Hunt ve Millicent Lenz, Londra ve New York, Continuum International Publishing, 2004. llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Neil Barron (ed.)Lanham, Maryland, and London,

592

Jourde, Pierre -Paolo Tortoresse, Fantastik: Mantk in Bir Skandal, Kitaplk Dergisi, Kasm 2003, Say: 66. Kellner, Douglas: Popler Kltr ve Postmodern Kimliklerin nas, ev. Glcan Sekin, Dou Bat Dergisi, Yl:4, Say:15, Mays, Haziran, Temmuz 2001. Koak, Orhan: Kanon mu, Siz nanyor musunuz?, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 60-65. Kksal, Duygu: Devlet Ana ve Osmanck: ki Kurulu Anlats Toplum ve Bilim, stanbul, Birikim Yay., Yaz 1999, Say:81, s. 44-60. Moran, Berna Bir Cinayet Roman ve Postmodern Polisiye, ada Trk Dili Dergisi, Cilt IV, Kasm/Aralk 1991, Say: 45-46. Neydim, Necdet: Fantastik ocuk Edebiyat, stanbul, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Akit Gktrk Anma Toplants: Yazda ve eviride Fantastik, 2006. Ouzertem, Sha: Sentetik Bir Salata ya da Fil Hayaleti Olarak Kanon, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 68-69. Parla, Jale: Edebiyat Kanonlar, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68, s. 51-53. ------ Trk Romannda Tarih ve stkurmaca, Virgl, Ekim 2006, Say: 100, s. 610. Ranson, Nicholas: Spy Fiction, TheGuide to United States Popular Culture, Ray B. Browne-Pat Browne (ed.) Wisconsin, University of Wisconsin Pres, 2001 iinde. Salk, aban: Kitle Kltr ve Popler slami Romanlar II,Dergah Dergisi, Cilt IX, Say 107. Seed, David: Spy Fiction, Martin Priestman (ed.), The Cambridge Companion to Crime Fiction, Cambridge, Cambridge University Press, 2003 iinde. entrk, Levent: Kanon Dejenere, Kitaplk, Yap Kredi Yay., Ocak 2004, Say:68.

593

Tahir, Kemal: Kemal Tahirin Roman Hakknda Dnceleri, Notlar,/Sanat Edebiyat, Cilt 1, Balam Yaynlar, 1989dan aktaran HrriyetGsteri Dergisi, stanbul, 1997, No:197-198, s. 71. Tanyol, ar: Cumhuriyet Roman ve Kanon, zgr Edebiyat, stanbul, MartNisan 2007, Say 2, s. 74-79. Tekeliolu, Orhan: Edebiyatta Tekil Bir Ulusal Kanonun Olumasnn mkanszl zerine Notlar, Dou Bat, Ankara, 2003, Yl: 6, Say: 22. Toy, Erol: Roman yazar fili kr gibi tarif etmeyip btnn anlatmaldr, Hrriyet Gsteri, stanbul, 1997, No: 197-198, s. 66-68. Trke, mer A.: Gdk Bir Edebiyat Kanonu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, stanbul, letiim Yay., 2002, bs. 2, cilt 2. ------ Yeni Polisiye Diziler, Yine Eski Kalplar, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:5, ubat 1998, s. 3-6. ------ Bir polisiye akm: Hard Boiled, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:5, ubat 1998, s. 15. ------ Hafifinden iki yerli polisiye, Virgl: Aylk Kitap ve Eletiri Dergisi, Say:116, Mart 2008, s. 14-16. ------ Tarihi Roman Roman Gibi Tarih, Virgl Dergisi, Haziran 1998, Say: 9, s. 16-19. Westfahl, Gary: Hard Science Fiction, David Seed, (ed.) A Companion to Science Fiction, Oxford, Blackwell Pub., 2005 iinde.

nternet Kaynaklar
Akay, Kenan: slami Edebiyat, Milliyet Kitap, 04 Mays 2005. evrimii: http://www. milliyet.com.tr/ozel/kitap/050805/02.html Eriim Tarihi: 18 Aralk 2008.

594

Atmaca, Efnan: evrilecek 20 Trke Eser, Radikal Kitap, Yayn Tarihi: 03/07/2005 (evrimii) http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=157566 (Eriim Tarihi: 20 Mays 2009.) Aygndz, Filiz -Sema Aslan: Yayn Sektrnn Muamma Dolu Profili, 27 Nisan 2006 evrimii < http://www.milliyet.com.tr/2006/04/27/kitap/akit.html> 157566 (Eriim Tarihi:15 Mays 2009). Aysu, Osman: Mecburiyetten Polisiye Yazar Oldum, Sevda Alkan ile Rportaj, Yeni afak Gazetesi,19 Ocak 2003. evrimii: http://www.yenisafak.com/arsiv/2003/ocak/19/kultur.html Eriim Tarihi: 13 Mays 2009. Baudrillard, Jean: Simulations, ngilizceye evirenler: Paul Foss, Paul Patton and Philip Beitchman, Semiotext(e), New York, Columbia University, 1983. evrimii:http://www.ee.sun.ac.za/~hgibson/docs/html/Simulacra-andSimulation.html (Eriim Tarihi: 05 Nisan 2007). Dzgn, Ouz: Evliya Menkbelerinden Trk Fantastik Edebiyatna, 25 Austos 2007 evrimii:< http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=60694#> (Eriim Tarihi: 03 Mays 2009) Erciyes, Cem: Frtnann Alak Basn Alan, Radikal Gazetesi, 01.04.2005, evrimii: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleI D=856771&Date=1.4.2005&CategoryID=40 Eriim Tarihi: 20 Aralk 2007

595

Jameson, Fredric: Postmodernism and Consumer Society. (?) evrimii:http://evans-experientialism.freewebspace.com/jameson_ postmodernism_consumer.htm (Eriim Tarihi: 23 Eyll 2008). Mstecaplolu, Bar: Doludizgin Fantezi, Radikal Kitap, 05.12.2003. evrimii: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleI D=855424&Date=5.12.2003&CategoryID=40 10.10.2008.) Tuncer, Serpil Durak: tekinin kk Zaferi, Radikal Kitap, Yaym Tarihi: 10/10/2003. (evrimii) http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2226 (Eriim Tarihi: 20 Mays 2009.) Turna, Burak: Sradan Kurgunun Sonu Geldi Emeti Saruhanla rportaj, Yeni afak Gazetesi,15.09.2007 evrimii: http://yenisafak.com.tr/KulturSanat/Default.aspx?t=20.09.2007&i=68660 Eriim Tarihi: 18 Nisan 2008. Trke, A. mer: Korkuyu ok Sevdik Ama Az rettik, Radikal Gazetesi Kitap Eki, 18 Kasm 2005. evrimii: http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=4558 Eriim Tarihi: 22 Ocak 2008. yepazarc, Erol: EMRAH SERBES N BAARILI B R LK ROMANI: HER TEMAS Z BIRAKIR evrimii: http://www.cinairoman.com/makaleler.php?tip=1&goster=17 (Eriim Tarihi: 21 ubat 2009) (Eriim Tarihi:

596

Yan, Mehmet: Holdingler sayesinde kitap sektr olutu, 13 Mays 2003. evrimii: http://www.tempodergisi.com.tr/eglence/kitap/01991/ (Eriim Tarihi:15 Mays 2009). Yldz, A. Gnbay: Romanla Hidayete Erilmez, Glizar Baki ile Rportaj, Zaman Gazetesi, 03 Mays 2008 Cumartesi. (evrimii): http://zaman.com.tr/haber.do?haberno=777476&keyfield=61686D65742067 C3BC6E6261792079C4B16C64C4B17A Eriim Tarihi: 18 Aralk 2008.

Binary Opposition. (evrimii) http://en.wikipedia.org/wiki/Binary_opposition. (Eriim Tarihi: 07 Mart 2007). GSMH ve Kii Bana Den Milli Gelir, (?) http://sgb.tarim.gov.tr/Tarim_Politikalari/tarimsal_veri_kitabi/gsmh.htm (Eriim Tarihi:13 Haziran 2009) 100 Temel Eser, Haz. Milli Eitim Bakanl Aratrma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl. evrimii:http://www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular/100TemelEser/100Te melEser.htm 31.05.2007 (Eriim Tarihi: 08. 11. 2008). Okur-yazar olmayan ve okur-yazar oran (?). evrimii <http://www.die.gov.tr/tkba/English_TKBA/istatistikler3.htm> (Eriim Tarihi: 13Haziran 2009). SSCByi Ykma Gtren Darbenin 10. Yl evrimii: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/100659.asp Eriim Tarihi: 18 Mays 2009.

597

ncelenen Tezler
Aygn, zcan: Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz. Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Ocak, 2002. Karaca, smail: Trk Edebiyatnda Tarihi Romanlar: Trk Tarihi le lgili, 1951-1960, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, 2004. Salk, aban: Popler Roman ve Estetik Roman Kavramlar Asndan Esat Mahmut Karakurt ile Ahmet Hamdi Tanpnarn Romanlar zerine Mukayeseli Bir alma. Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. Samsun 1998. Yaln, Sddka Dilek: XIX. Yzyl Trk Romannda Popler Roman. Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana bilim Dal. Doktora Tezi. ubat, 1998. Yakn, Asl: Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar. Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal. Doktora Tezi. Ankara. Haziran, 1999 Ycesoy, zge: Korku Edebiyat (Gotik Edebiyat) ve Trk Romanndaki rnekleri, Yaymlanmam Master Tezi, stanbul, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, 2007.

598

Dier Kaynaklar
Adorno, Theodor W.: The Culture Industry-Selected Essays on Mass Culture, J. M. Bernstein (ed.) London-New York, Routledge, 2001. ------ Aesthetic Theory, Gretel Adorno and Rolf Tiedemann (eds.) London, The Athlone Press, 1997. ------ Edebiyat Yazlar, ev: Sabir Ycesoy, stanbul, Metis Yaynlar, 2004. Ahmet Mithat Efendi: Esrar- Cinayat, Osmanlcadan ev.: Veli Uur, stanbul, Emre Yaynlar, 2005. Akay, Ahmet Sait: Bellekteki Huriler: slamc Poplist Kltre Eletirel Bak, stanbul, Selis Kitaplar, 2006. Allardice, Pamela: Myths Gods&Fantasy, Santa Barbara, ABC-CLIO, 1991. Althusser, Louis: deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. ev. Alp Tmertekin, stanbul, thaki Yaynlar, 2003. ------: Marx in. ev. Ik Ergden, stanbul, thaki Yaynlar, 2002. ------: Lenin ve Felsefe. ev: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge, Haz: M. Belge, stanbul letiim Yaynlar, 2004. Anderson, Benedict: Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ev. skender Savar, stanbul, Metis Yay., 2004, bs. 4. Anderson, Perry: Postmodernitenin Kkenleri, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. And, M. Fatih: Roman ve Hayat, stanbul, Kitabevi Yay., 1999. ------ Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Kitabevi Yay. 2000. Arnold, Matthew: Culture and Anarchy, Michigan, Yale University Press, 1994. Ashley, Bob (ed.): Reading Popular Narrative: A Source Book, London and Washington, Leicester University Press, 1989. Ayvazolu, Beir: Peyami: Hayat, Sanat, Felsefesi, Dram, stanbul, tken Yay., 1998.

599

Baker, Brian: Masculinity in Fiction and Film:Representig Men in Popular Genres, 1945-2000, Londra ve New York, Continuum Internatinal Publishing Group, 2006. Bakhtin, Mikhail: Karnavaldan Romana. ev. Cem Soydemir. stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2001. Banarl, Nihat Sami: Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 2001, 2 Cilt. Barron, Neil (ed.): Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the Internet, Lanham, Maryland, London, The Scarecrow Press Inc, 1999. Barthes, Roland: ada Sylenler, ev. Tahsin Ycel, stanbul, Metis Yay. 2003. Baudrillard, Jean: Tketim Toplumu, ev. Hazal Deliceayl,-Ferda Keskin, stanbul, Ayrnt Yay., 1997.
------ The Evil

Demon of Images and The Precession of Simulacra. Thomas

Docherty (ed.) Postmodernism A Reader, New York, Columbia University Press, 1993, iinde. Bayar, Zht: Bilimkurgu ve Gereklik, stanbul, Broy Yay., 2001. Behramolu, Ataol: Son Yzyl Byk Trk iiri Antolojisi: Modern iirimizin ki Yzyl, ki cilt, stanbul, Sosyal Yaynlar, 6. bs. 2001. Benjamin, Walter: Pasajlar, ev: Ahmet Cemal, stanbul, Yap Kredi Yay. 1995. Bennett, Tony: Popular Fiction: Technology, Ideology, Production, Reading, London and New York, Routledge, 1990. Berger, Arthur Asa: Popular Culture Genres: Foundations of Popular Culture Vol:2, Newbury Park, London, New Delhi, Sage Publications, 1992. ------ Popular Culture Genres: Theories and Text. California: Sage Publications, 1922. Berman, Marshall: Kat Olan Herey Buharlayor, stanbul, letiim Yaynlar, 2.bs.1999. Best, Steven Kellner, Douglas: Postmodern Teori: Eletirel Soruturmalar, ev.Mehmet Kk, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1998.

600

Bloom, Clive: Bestsellers: Popular Fiction Since 1900, Hampshire and New York, Palgrave Macmillan, 2002. Booker, M. Keith: A Practical Introduction to Literary Theory and Criticism, New York, Longman Pub., 1996. ------ Monsters, Mushroom Clouds, and the Cold War: American Science Fiction and the Roots of Postmodernism, 1946-1964, Westport, Connecticut- London, Greenwood Pres, 2001, s. 6-10.
------ , Anne-Marie Thomas

ile, The Science Fiction Handbook, Oxford, John

Wiley and Sons Publishing, 2009. Browne, Ray B- Browne, Pat (eds) : Digging into Popular Culture, Bowling Green, Ohio, Green State University, 1991. Bourdieu, Pirerre: Sanatn Kurallar, ev: Necmettin Kamil Sevil, stanbul, Yap Kredi Yay. 2006, bs.2. Bullock, Katherine: Rethinking Muslim Women and The Veil: Challenging Historical&Modern Stereotypes, Herndon, The International Institute of Islamic Thought, 2003. Burke, Peter: Yenia Banda Avrupa Halk Kltr, stanbul, mge Kitabevi, 1996. Byron, Glennis: Dracula: Bram Stoker, New York, St. Martins Press, 1999. Carroll, Nol: The Philosophy of Horror, or Paradoxes of the Heart, New York, Routledge, Chapman and Hall, 1990. Carter, Lin: Imaginary Worlds: The art of Fantasy, New York, Ballentine Boks, 1973, s. 70ten aktaran Brian Stableford, Fantasy in the Nineteenth Century, 1812-1899, Neil Barron (ed.) Fantasy and Horror: A Critical and Historical Guide to Literature, llustration, Film, Tv, Radio, and the nternet, Lanham, Maryland, and London, The Scarecrow Press, 2000. Cavaliero, Glen: Supernatural and English Fiction, Pxford, New York, Oxford University Press, 1995.

601

Cawelty, John G.: Mystery, Violence, and Popular Culture, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 2004. ------ Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1976. Chambers, Ian: Popular Culture: The Metropolitan Experience, London: Routledge, 1986. Chernaik, Laura: Social and Virtual Space: Science Fiction, Transnationalism, an The American New Right, Madison [N.J.], Fairleigh Dickinson Univ. Press 2005. Cohn, Jan: Romance and The Erotics of Poetry: Mass-Market Fiction for Women, Durham ve Londra, Duke University Pres, 1988. Connor, Steven: Postmodernist Culture: An Introduction to Theories of the Contemporary, Oxford, Blackwell Publishers, 1996. Court, Franklin E.: Institutionalizing English Literature, Stanford, Stanford University Press, 1992. Curran, James Gurevitch, Michael (eds): Mass Media and Society, Ner YorkLondon..., Edward Arnold, 1991. ayr, Kenan: Trkiyede slamclk ve slami Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Mslmanlklara, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008. Davenport-Hines, Richard: Gotik: Arlk, Dehet, Ktlk ve Ykmn Drt Yz Yl, ev: Hakan Gr, Ankara, Dost Kitabevi, 2005. Derrida, Jacques: Positions, translated and annoted by Alan Bass, Londra, The Athlone Press, 1981 ------- Gstergebilim ve Gramatoloji: Jacques Derrida.ile Julia Kristeva Arasnda Sylei, ev. Tlin Akin, stanbul, Afa Yay., 1994. ------ Writing and Difference, Trans. And Addn. Alan Bass, London, Routledge, 1997.

602

Docherty, Thomas (ed.): Postmodernism: A Reader, New York, Columbia University Press, 1993. During, Simon: The Cultural Studies Reader, London-New York, Routledge, 1994. Eagleton, Terry: The Idea of Culture, Blackwell Publishers, Oxford, 2nd. ed. 2000. ----- The Illusions of Postmodernism, Blackwell Publishers, Oxford, 2nd. ed.1997. ------Edebiyat Kuram: Giri. ev. Tuncay Birkan, stabul, Ayrnt Yay. 2004. b.s. 2, Edelstein, Alex S.: Total Propafanda: From Mass Culture to Popular Culture, New Jerjey, Lawrence Erlbaum Associates Inc., 1997 Enginn, nci: Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergah Yaynlar. 2001. ------ Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul, Dergah Yaynlar, 3.bs. 1998. Ergun, Zeynep: Kardeimin Bekisi: Balangcndan kinci Dnya Savana ngiliz Dedektif Yazn, stanbul, Everest Yay., 2003. Feltes, N. N.: Literary Capital and the Late Victorian Novel, Wisconsin, The University of Wiskonsin Press, 1993. Filmer, Kath: Scepticism and Hope in Twentieth Century Fantasy Literature, Ohio, Bowling Green State University popular Pres, 1992. Finderup, Anne Mette -Agnete Fog: Worlds of Fantasy, Hftet, Systime, 2005. Finn, Robert P.: Trk Roman: lk Dnem, 1872-1900, ev: Tomris Uyar, stanbul, Agora Kitapl, 2. bs. 2003. Fuat, Mehmet: ada Trk iiri Antolojisi, stanbul, Adam Yaynlar, 7. bs. 1993. Gans, Herbert J.: Popler Kltr ve Yksek Kltr, ev: Emine Onaran ncirliolu, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005. Geuss, Raymond: Eletirel Teori, ev: Ferda Keskin, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2002.

603

Gorak, Jan: The Making of The Modern Canon: Genesis and Crisis of a Literary Idea, Londra, Athlone Press, 1991. Gramsci, Antonio :Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, London, GBR:ElecBook, 2001. Gust, John: Adventures in Fantasy: Lessons and Activities in Narrative and Descriptive Writing, San Francisco, John Wiley&Sons, 2007. Gney, K. Murat (der.): Baka Dnyalar Mmkn: Bilimkurgu, Siberpunk ve Siyaset, stanbul, Varlk Yaynlar, 2007. Habermas, Jurgen: deoloji Olarak Teknik ve Bilim, ev: Mustafa Tzel, Yap Kredi Yaynlar, 5. bs. 2004. Hauser, Arnold: The Social History Of Art, New York, Vintage Books, 1985, 4. cilt. Hawkins, Harriett: Classics and Trash: Traditions and Taboos in High Literature and Popular Modern Genres, Toronto-Buffalo, University of Toronto Press, 1990. Hobson, Marian: Jacques Derrida: Opening Lines. Londra ve New York, Routledge, 1998. Hoggart, Richard: The Uses of Literacy. New Brunswick (U.S.A.) ve Londra, Transaction Publishers, 1998 Holbrook, David: Creativity and Popular Culture, London-Toronto, Assoziated University Presses, Inc.,1994. Hollands, Neil: Read on: Fantasy Fiction: Reading Lists for Every Taste, Westport, CT, Libraries Unlimited Inc.,U.S., 2007. Horkheimer, Max- Adorno, Theodor W.: Aydnlanmann Diyalektii-Felsefi Fragmanlar, 2 Cilt, ev: Ouz zgl, stanbul, Kabalc Yaynlar, 1995. Howard, Jacqueline: Reading Gothic Fiction: A Bakhtinian Approach, Oxford, Clarendon Press, 1994.

604

Humm, Peter, Paul Stigant, Peter Widowson (eds.): Popular Fictions: Essays in Literature and History, London and New York, Methuen Co. Ltd., 1986. Irwin, Harvey J.: An Introduction to Parapsychology, North Carolina, McFarland &Company, 2007, bs. 4., s. 1. Jameson, Fredric: Dil Hapishanesi, ev: Mehmet H. Doan, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2. bs. 2003. ------ Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism, Durham, Duke University Press, 1999, bs. 8 ------The Politics of Theory: Ideological Positions in the Postmodernism Debate, New German Critique, Sonbahar 1984, Say 33, s. 64. Jancovich, Mark: Rational Fears: American Horror in the 1950s, Manchester, Manchester University Press, 1996. Jay, Martin: Adorno, ev: nsal Oskay, stanbul, Der Yaynlar, 2001. Johnson, David (ed.): The Popular & The Canonical: Debating TwentiethCentury Literature 1940-2000, Londra ve Newyork, Routledge, 2005. Jusdanis, Gregory: Gecikmi Modernlik ve Estetik Kltr: Milli Edebiyatn cat Edilii. ev. Tuncay Birkan, stanbul, Metis Yay. 1998. Kaplan, Mehmet: Edebiyatmzn inden, stanbul, Dergah Yaynlar, 2004. ------ iir Tahlilleri, stanbul, Dergah Yaynlar, Mart 1994, bs.12. ------ Tevfik Fikret: Devir- ahsiyet-Eser, stanbul, Dergah Yay. 1993, bs. 3. ------ Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, stanbul, Dergah Yaynlar, 1995. ------ Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar II, stanbul, Dergah Yaynlar, 1997, bs.3. Kemme, Tom: Political Fiction, The Spirit of The Age, and Allen Drury, Ohio, Bowling Gren State University Pres, 1987. Kendrick, Walter: The Thrill of The Fear: 250 Years of Scary Entertainment, New York, Grove Weidenfeld-Grove Press, 1991.

605

Kenning, Jennifer E.: How to be Your Own Script Doctor, New York, The Continuum International Publishing Group, 2006. Kilgour, Maggie: The Rise of the Gothic Novel, London and :New York, Routledge, 1995. Kolbas, E. Dean: Critical Theory and the Literary Canon, Colorado,Oxford, Westview Press, 2001. Krolu, Erol: Trk Edebiyat ve Birinci Dnya Sava: (1914-1918): Propagandadan Milli Kimlik nasna, stanbul, letiim Yaynlar, 2004. Laforsa, Martin W.: Popular Culture and American Life: Selected Topics in the Study of American Popular Culture. Chicago: Nelson- Hall, 1981. Latham, Robert A.- Robert A. Collins (ed.): Modes of the Fantastic: Selected Essays from the Twelfth International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport, Connecticut-London, Greewood Press, 1995. Levi-Strauss, Claude: Irk, Tarih ve Kltr, ev: Haldun Bayr, Reha Erdem, Arzu Oyacolu, Ik Ergden, stanbul, Metis Yay., bs. 4, 2007. ------ Yaban Dnce, ev: Tahsin Ycel, stanbul, Yap Kredi Yay., bs. 2, 1996. Lewis, Reina: Rethinking Orientalism: Women, Travel and The Otoman Harem, Londra, I. B.Tauris Pub., 2004. Lindenberger, Herbert: The History in Literature: On Value, Genre, Institutions, New York, Columbia University Press, 1990. Lwenthal, Leo: Literature, Popular Culture, and Society, Englewood Cliffs, N. J., Prentice Hall Inc., 1961. Lukacs, Georg: ada Gerekiliin Anlam, stanbul, Payel Yaynlar, (Nisan 4. bs.1986. ------ Avrupa Gerekilii, stanbul, Payel Yaynlar, 2.bs. Mays 1987. Lyotard, Jean-Franois: The Postmodern Explained: Correspondences 19821985, Minneapolis- Londra, University of Minnesota Press, 1992. ------ Postmodern Durum, ev. Ahmet idem, stanbul, Vadi Yay. 1994.

606

Macherey, Pierre: A Theory of Literary Production, London and New York, Routledge, 2006. Makinen, Merja: Feminist Popular Fiction, Hampshire and New York, Palgrave Pub., 2001. Mandel, Ernest: Ho Cinayet: Polisiye Romann Toplumsal Bir Tarihi, ev: N. Saraolu, stanbul, Yazn, Yay., 1996, bs. 2. Manuel, Peter: Popular Musics of thr Non-Western World, New York-Oxford, Oxford University Press, 1988. Marcuse, Herbert: One-Dimonsional Man: Studies in the Ideology of Advanced Industrial Society, Boston, Beacon Press, 1991. Marx, Engels, Lenin-Sanat ve Edebiyat, ev: Aziz allar, Ankara, Ekim Yaynlar, 1990 Mathews, Richard: Fantasy: The Liberation of Imagination, New York, Routledge Publishing, 2002. McCracken, Scott: Pulp: Reading Popular Fiction, Manchester and New York, Manchester University Press, 1998. McGuigan, Jim: Cultural Populism, Routledge, London. 1992 McRobbie, Angela: Postmodernism and Popular Culture, Routledge, London. 1994. Miles, Robert: Gothic Writing: 1750-1820, A Geneology, London and New York, Routledge, 1993. Miller, Toby Mcoul, Alec: Popular Culture and Everyday Life, LondonThousand Oaks-New Delhi, Sage Publications, 1998. Mishra, Vijay: The Gothic Sublime, New York, State University of New York Press, 1994. Modleski, Tania: Hnla Sevmek: Kadnlar in Kitlesel Fantezi retimi, ev: Yavuz Alogan, stanbul, Pencere Yay., ?. ------ (ed): Elence ncelemeleri, ev: Nurdan Grbilek, stanbul, Metis Yaynlar, 1998.

607

Moran, Berna: Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, c.1, stanbul, letiim Yaynlar, bs. 2. 1987. ------ Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, c.2, stanbul, letiim Yaynlar, bs.3.1994. ------ Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak, c.3, stanbul, letiim Yaynlar, bs.3. 1994. Morley, David / Chen, KuanHsing (eds): Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, London and New York, Routledge, 1996. Nemoianu, VirgilRoyal, Robert (eds): The Hospitable Canon: Essays on Literary Play, Scholarly Choice and Popular Pressures, Philadelphia/Amsterdam, John Benjamins Publishing Company, 1991. Neuburg, Victor E.: Popular Literature: A History and Guide, Middlesex, Penguin Books, 1977. Nesin Vakf Edebiyat Yll 1976, stanbul, Tekin Yaynevi, 1976. zbek, Meral: Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski, stanbul, letiim Yaynlar, 2. bs. 1994. zdemir, Emin: Trk ve Dnya Edebiyatnda Dnemler-Ynelimler, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1999. zkaracalar, Kaya: Gotik, stanbul, L&M Yay., 2005. zn, Mustafa Nihat: Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945. Pawling, Christopher (ed.): Popular Fiction and Social Change, Hong Kong, Macmillan Pub. Ltd. 1985. Pearce, Lynne, Jackie Stacey (eds): Romance Revisited, New York and London, New York University Press, 1995. Radford, Jean (ed.): The Progress of Romance: The Politics of Popular Fiction, Londra ve New York, Routledge & Kegan Paul, 1986. Radway, Janice A.: Reading the Romance: Women, Patriarchy, and Popular Literature, Chapel Hill and London, The University of North Carolina Press, 1991.

608

Randall, Rona: Writing Popular Fiction, Londra, A&C Black Publishers, 1992, bs.2 Readings, Bill: Introducing Lyotard, Londra ve New York, Routledge, 1991. Rfat, Mehmet: (Yayna Hazrlayan) Eletirel Bak Alar, stanbul, Dnya Kitaplar, 2004. Ross, Trevor: The Making of The English Literary Canon: From the Middle Ages to the Late Eighteenth Century, Montreal&Kingston-LondraBuffalo, McGill-Oueens University Press, 1998. Said, Edward W.: arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev. Berna lner, stanbul, Metis Yay. 2006, bs.3. Safa, Peyami: Yazarlar, Sanatlar, Mehurlar, stanbul, tken Yay., 1980. ------ Sanat, Tenkit, Edebiyat, stanbul, tken Yay., 1970. Sarup, Madan: An Introductory Guide to Poststructuralism and Postmodernism, Athens, The University of Georgia Press, 1993. Scannel, Paddy, Philip Schlesinger and Colin Sparks. (ed.): Culture and Power: a Media, Culture& Society. California: Sage Publication, 1992. Schick, Cemil rvin and Tonak, Erturul Ahmet (ed.): Gei Srecinde Trkiye, stanbul, Belge Yaynlar, Ocak 1998. Scognamillo, Giovanni: Dehetin Kaplar, stanbul, Kamer Yay. 1997, bs.2. Sevk, smail Habip: Edebi Yeniliimiz, stanbul, Remzi Kitabevi, 1935. Shaw, Stanford J. and Shaw, Ezel Kural: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, stanbul, e Yaynlar, 1983. Siegel Spratford, Becky -Tammy Hennigh Clausen, The Horror Readers Advisory: The Librarian Guide to Vampires, Killer Tomatoes, and Haunted Houses, Chicago, American Library Association, 2004. Silverman, Hugh J. (ed.): Postmodernism: Philosophy and The Arts, New York ve Londra, Routledge, 1990. Sinclair, Francis: Riveting Reads Plus Fantasy Fiction, Scotland, School of library Association, 2008.

609

Slater, Phil: Frankfurt Okulu, ev: Ahmet zden, stanbul, Kabalc Yaynevi, 1998. Storey, John: An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture, London- New York..., Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, 1997. ------: Cultural Consumption And Everyday Life, London, Sydney, Auckland, Arnold Publishers, 1999. ------: Popler Kltr almalar, ev: Koray Karaahin, stanbul, Babil Yaynlar, 2000. Strinati, Dominic: Introduction to Theories of Popular Culture, London, Routledge, 2nd. ed. 1996. Suffe Kltr Sanat Yll 1983, stanbul, Suffe Yaynlar, 1983. Sullivan, Larry E., Lydia Cushman Schurman (ed.): Pioneers, Passionate Ladies, and Private Eyes: Dime Novels, Series Books, and Paperbacks, New York- London, Haworth Press, 1996. Tanpnar, Ahmet Hamdi: 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, alayan Kitabevi, 8. bs. 1997. ------ Edebiyat zerine Makaleler, stanbul, Dergah Yaynlar, 6. bs. 2000. ------ Yahya Kemal, stanbul, Dergah Yaynlar, 4. bs. 2001. Trkiye Kltr ve Sanat Yll 1994, hz. D. Mehmet Doan, Ankara, Trkiye Yazarlar Birlii Vakf. Thompson, E. P.: ngiliz i Snfnn Oluumu, ev: Uygur Kocabaolu, stanbul, Birikim Yaynlar, 2004. Thompson, John B.: Ideology and Modern Culture, Oxford, Polity Press, 1990. Thurston, Carol: The Romance Revolution Erotic Novels for Women an Quest for a New Sexual Identity, Urbana, University of Illinoi Press, 1987. Todorov, Tzvetan: Yazn Kuram: Rus Biimcilerinin Metinleri, ev: Mehmet Rfat - Sema Rfat, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1995. ------ Fantastik: Edebi Tre Yapsal Bir Yaklam, ev: Nedret ztokat, stanbul, Metis Yay., 2004.

610

Tokgz, Ahmet hsan: Matbuat Hatralarm, Yayna Hazrlayan: Alpay Kabacal, stanbul, letiim Yaynlar, 1993. Tolkien, J. R. R.: Peri Masallar zerine, stanbul, Altkrkbe Yay., 1999. Tomlinson, John: Kltrel Emperyalizm, ev: Emrehan Zeybekolu, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1999. Tucker, Jeffrey A.: A Sense of Wonder:Samuel R. Delany, Race, Identity, and Difference, Middletown, Wesleyan University Press, 2004. Urgo, Joseph R.: Novel Frames: Literature as Guide to Race, Sex, and History in American Culture, University of Missisipi, 1991. naydn, Ruen Eref: Diyorlar ki, Yay. Haz. emsettin Kutlu, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1972. yepazarc, Erol: Korkmaynz Mr. Sherlock Holmes: Trkiyede Yaynlanm eviri ve Telif Polisiye Romanlar zerine Bir nceleme 1881-1928, stanbul, Gebe Yay., 1997. Wagner, Tamara S.: Longing: Narrative of Nostalgia in The British Novel , 17401890, Rosemunt Pub., 2004. Wells, Paul: The Horror Genre: from Beelzebub to Blair Witch, Londra, Wallflower Press, 2004, bs. 3. Westfahl, Gary, George Slusser: Science Fiction, Canonization, Marginalization, and the Academy, Westport, Connecticut-London, Greenwood Press, 2002. Whissen, Thomas Reed: Classic Cult Fiction: A Companion to Popular Cult Literature. Westport: Greenwood Publishing Group, 1992. White, Rosie: Violent Femmes: Women as Spies in Popular Culture, New York, Routledge, 2007. Williams, Raymond: Anahtar Szckler, ev: Sava Kl, stanbul, letiim Yaynlar, 2005. ------: Kltr, ev: Suavi Aydn, stanbul, mge Kitabevi, 1993. Williamson, Judith: Consuming Passions: The Dynamics of Popular Culture, London: New York: M. Boyars, 1986.

611

Wisker, Gina: Horror Fiction: An Introduction, Londra, The Continuum International Publishing Group, 2005. Witkin, Robert, W.: Adorno On Popular Culture, London and New York, Routledge, 2003. Worthington, Heather: The Rise of the Detective in Early Nineteenth-Century Popular Fiction, New York, Palgrave Mcmillan Pub., 2005. Wright, Will: The Wild West: The Mythical Cowboy and Social Theory, LondraThousand Oaks-Yeni Delhi, Sage Publications, 2001. ------: Sixguns & Society: A Structural Study of the Western, Berkeley, Los Angeles, London, University of California Press, 1977. Yelkenli, Mustafa: teki Dnyal: Bilimkurgu Dnyasna Gizemli Bir Yolculuk, stanbul, iviyazlar Yay., 2000. Yeti, Kazm: Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar, stanbul, Alfa Basn Yayn Datm,1996. ------ Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat, stanbul, Kitabevi, 2007.

612

ZGEM
24. 04. 1974 tarihinde Sivasta dodu. Hac Mehmet Sabanc Lisesini bitirdi. 1997 ylnda Boazii niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blmnden mezun oldu. Ayn yl Boazii niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Yeni Trk Edebiyat Yksek Lisans Programna girdi. Burada hazrlad Hseyin Rahmi Grpnar'n Romanlarnn Popler Edebiyat Kuramlar erevesinde Analizi balkl tezi ile 2000 ylnda mezun oldu. 2003 ylnda . . Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal Doktora Programna girdi.

613