Algebra1 w12s

Algebra I
Notatki do wykadu w semestrze zimowym 2010/2011

Ewa Cygan
Wersja z 10 stycznia 2011
Spis treci
Wstp ii
Sowo wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ii
Oznaczenia, konwencje i podstawowe twierdzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
0.1 Dziaania i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1 Elementy teorii grup 8
1.1 Wykad 2 - Podstawowe denicje i przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Homomorzmy grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3 Generatory grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4 Grupa ilorazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.5 Twierdzenia o homomorzmach grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2 Elementy teorii piercieni 35
2.1 Podstawowe denicje i przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2 Ideay i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.3 Twierdzenia o homomorzmach piercieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.4 Piercie wielomianw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.5 Piercienie euklidesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.6 Pierwiastki wielomianu i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.7 Ciao uamkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.8 Specjalne elementy w piercieniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
i
Wstp
Sowo wstpne
ii
Oznaczenia, konwencje i podstawowe twierdzenia iii
Oznaczenia, konwencje i podstawowe twierdzenia
1. Liter k rezerwujemy na oznaczenie ciaa.
2. Idea zerowy zapisujemy jako (0). Grup, przestrze wektorow, piercie, itp. zerowy
oznaczamy najczciej przez 0.
3. Jeli X jest ciaem, piercieniem, przestrzeni wektorow, itp., to piszemy
X
:= X 0.
4. Odwzorowanie identycznociowe z X w X notujemy przez id
X
lub 1
X
, czasem dla
prostoty bdziemy te pisa id lub 1.
5. Moc zbioru X oznaczamy przez [X[ lub #X.
6. Funkcja signum jest okrelona na R nastpujco
sgn(a) :=
_
_
1, gdy a < 0,
0, a = 0,
1, gdy a > 0.
Uywamy rwnie zapisu:
X := Y X jest z denicji rwny Y,
X Y X jest podzbiorem Y (niekoniecznie waciwym),
X Y X jest waciwym podzbiorem Y, tzn. X Y oraz X ,= Y,
X

= Y X oraz Y s izomorczne.
Ponadto:
P = zbir liczb pierwszych = 2, 3, 5, . . .,
N = zbir liczb naturalnych = 1, 2, . . .,
N
0
= zbir liczb naturalnych z zerem = 0, 1, 2, . . .,
Z = zbir liczb cakowitych,
Q = zbir liczb wymiernych,
R = zbir liczb rzeczywistych,
C = zbir liczb zespolonych.
Twierdzenie 0.0.1 (algorytm dzielenia z reszt). Jeli a, b Z oraz b ,= 0, to istnieje
dokadnie jedna taka para (q, r) Z Z, e a = qb + r oraz 0 r < [b[.
Twierdzenie 0.0.2 (zasada indukcji matematycznej). Jeli dla pewnego k
0
N
0
zachodzi
wasno W(k
0
) oraz dla kadego k k
0
: [jeli zachodzi W(k) to zachodzi W(k +1)] (czyli
z prawdziwoci wasnoci dla k wynika prawdziwo tej wasnoci dla (k + 1)) to wasno
W zachodzi dla dowolnej liczby naturalnej n k
0
.
Twierdzenie 0.0.3 (zasada minimum). Kady niepusty podzbir zbioru liczb naturalnych
posiada element najmniejszy, (tzn. mniejszy lub rwny od kadej liczby z tego zbioru)
0.1. Dziaania i ich wasnoci 1
0.1 Dziaania i ich wasnoci
Denicja 0.1.1 (dziaanie). Niech X bdzie zbiorem niepustym, za X X := (x, y) :
x X, y X iloczynem kartezjaskim tego zbioru przez siebie. Kade odwzorowanie
przypisujce parze elementw z X, (czyli elementowi z X X) element z X:
: X X (x, y) x y X
nazywamy dziaaniem na zbiorze X. (
1
)
Przykad 0.1.2. (i) R R (x, y) x y R jest dziaaniem na zbiorze liczb
rzeczywistych, (iloczyn liczb rzeczywistych jest liczb rzeczywist)
(ii) N N (x, y) x y Z NIE jest dziaaniem na zbiorze N bo gdy moe parze
liczb naturalnych przypisa liczb ujemn.
Denicja 0.1.3 (rodzaje dziaa). Niech : XX (x, y) xy X bdzie dziaaniem
na zbiorze X.
(i) Dziaanie nazywamy cznym gdy x, y, z X : (x y) z = x (y z)
(ii) Dziaanie nazywamy przemiennym gdy x, y X : x y = y x
(iii) Element e X nazywamy elementem neutralnym dziaania gdy x X :
x e = e x = x (
2
)
(iv) Jeli dla dziaania istnieje element neutralny e, to dla dowolnego x X element x
nazywamy elementem symetrycznym do elementu x wzgldem dziaania jeli
x x = x x = e, (
3
)
(v) Jeli na zbiorze X zadane s dwa dziaania: oraz to dziaanie nazywamy
rozdzielnym wzgldem dziaania gdy:
x, y, z X : (x y) z = (x z) (y z) i z (x y) = (z x) (z y)
Dziaaniach na zbiorach liczbowych
I. Przykady liczbowe - rzeczywiste.
(1) Dziaania dodawania wprowadzone na zbiorach N, Z, Q, R
(2) Dziaania mnoenia wprowadzone na zbiorach Z
, Q
, R
(
1
)czasem fakt, e para punktw z X przechodzi na punkt z X nazywa si wewntrznoci dziaania
(
2
)uwaga: element neutralny nie zawsze musi istnie, np. w N nie istnieje element neutralny dodawania
(
3
)uwaga: element symetryczny moe dla pewnych elementw istnie, dla innych nie np. w zbiorze Z z
dziaaniem mnoenia dla 1 element symetryczny istnieje ale nie istnieje np. dla 2
2 Wstp
II. Zbir liczb zespolonych.
Zbir liczb zespolonych zdeniujemy nastpujco: C := a + bi, a, b R. Symbol i
oznacza bdzie dla nas taki element, ktry spenia zaleno: i i = 1. Kady element
tego zbioru nazywamy liczb zespolon.
Na zbiorze C wprowadzimy nastpujce dziaania:
Dodawanie: (a + bi) + (c + di) := (a + c) + (b + d)i
Mnoenie: (a + bi)(c + di) := (ac bd) + (ad + bc)i (
4
)
Uwaga 0.1.4. (i) Kada liczba rzeczywista a R jest liczb zespolon, majc posta:
a + 0i
(ii) Dla liczby zespolonej z = a+bi liczb rzeczywist a nazywamy czci rzeczywist
liczby z (oznaczenie: Re(z)) za liczb b czci urojon liczby z (oznaczenie:
Im(z)).
(iii) Kad liczb zespolon moemy zinterpretowa jako punkt na paszczynie: na osi
x-w zaznaczamy cz rzeczywist z, a na osi y-w cz urojon.
(iv) Sprzeniem liczby zespolonej z = a + bi nazywamy liczb zespolon z := a bi.
(v) Moduem liczby zespolonej z = a+bi nazywamy liczb rzeczywist nieujemn [z[ :=
a
2
+ b
2
- wida i mona j interpretowa jako odlego punktu (a, b) od pocztku
ukadu wsprzdnych.
III. Dziaania w zbiorach macierzy
Bardzo wanym typem dziaania jest dziaanie mnoenia w tzw. zbiorach macierzy. Wpro-
wadzimy na nasz uytek jedynie bardzo szczeglny przypadek takiego dziaania - z ogln
postaci spotkaj si Pastwo na algebrze liniowej.
Denicja 0.1.5 (macierz). Przez macierz kwadratow stopnia 2 nad zbiorem K gdzie
K = Z, Q, R, C rozumie bdziemy tablic postaci
_
a b
c d
_
gdzie a, b, c, d K. Zbir
wszystkich takich tablic bdziemy oznacza: M
2
(K) i nazywa zbiorem macierzy kwadra-
towych stopnia dwa nad K.
Na zbiore M
2
(K) wprowadzamy dziaanie dodawania macierzy nastpujco:
_
a b
c d
_
+
_
x y
z w
_
:=
_
a + x b + y
c + z d + w
_
(
4
)atwo to zapamita po prostu mnoc wyraz po wyrazie i pamitajc, e mnoenie liczb rzeczywistych
jest przemienne oraz i
2
= 1 gdy (a + bi)(c + di) = ac + adi + bci + bdi
2
= ac bd + (ad + bc)i
Denicja 0.1.6 (macierz nieosobliwa). Macierz A :=
_
a b
c d
_
nazywamy nieosobliw
gdy jej wyznacznik jest rny od zera, gdzie przez wyznacznik tej macierzy rozumiemy
liczb det(A) := adbc. Zbir wszystkich macierzy nieosobliwych stopnia 2 nad K oznaczamy
GL
2
(K).
W zbiorze GL
2
(K) wprowadzamy dziaanie mnoenia macierzy:
_
a b
c d
_
_
x y
z w
_
:=
_
ax + bz ay + bw
cx + dz cy + dw
_
IV. Zbiory odwzorowa i dziaania na nich
Denicja 0.1.7 (permutacje zbioru). Niech X, Y , Z bd zbiorami niepustymi. Niech
f : X Y , g : Y Z bd dwoma odwzorowaniami. Przez zoenie odwzorowa g f
bdziemy rozumie odwzorowanie: g f(x) := g(f(x)).
Odwozorowanie, ktre prowadzi z X w X i elementowi x X przypisuje ten sam element
nazywa bdziemy dalej identycznoci na X i oznacza: id.
Jeli f : X Y jest rnowartociowe i jest odwzorowaniem na (tzn. kady element
z Y dostajemy jako obraz przez to odwzorowanie jakiego elementu z x) to f bdziemy
nazywa bijekcj zbiory X na zbir Y .
Jeli f : X X jest bijekcj zbioru X na samego siebie to odwzorowanie takie
bdziemy nazywa permutacj zbioru X.
Zbir wszystkich permutacji zbioru X bdziemy oznacza przez S(X).
Szczeglnym przypadkiem permutacji s permutacje zbioru skoczonego.
Denicja 0.1.8 (permutacje). Rozwamy zbir n-elementowy: 1, 2, . . . , n. Kade od-
wzorowanie tego zbioru przypisujce jego elementowi dokadnie jeden element tego zbioru
nazywa bdziemy permutacj zbioru 1, . . . , n i zwyczajowo oznacza bdziemy takie
odwzorowania przez greckie literki np.
Kade z takich odwozorowa oznacza bdziemy dalej nastpujco:
=
_
1 2 . . . n
(1) (2) . . . (n)
_
gdzie oznaczenie to mwi, e nasze odwzorowanie przeprowadza 1 na (1), 2 na (2) itd.
a do n na (n).
Zbir permutacji zbioru X bdziemy zawsze rozwaa z dziaaniem skadania tzn.
g f := g f.
Zbir wszystkich permutacji zbioru 1, . . . , n bdziemy dalej oznacza przez S
n
.
4 Wstp
Tabela dziaania na zbiorze
Czstym sposobem zapisu dziaania na zbiorze skoczonym jest tabela
tego dziaania - tzw. tabliczka Cayleya. Arthur Cayley - matematyk i
prawnik angielski (1821-1895) znany m.in. z prac na temat teorii grup,
o ktrej zaczniemy mwi na kolejnym wykadzie. Od niego pochodzi
m.in. dowd faktu, e kada grupa (zbir z dziaaniem cznym,
dla ktrego istnieje element neutralny i kady z elementw posiada
symetryczny) moe by traktowana jako cz grupy permutacji.
Umy dla przykadu tabel dziaania w grupie permutacji:
Tabela dziaania skadania/mnoenia permutacji 3 elementowych
S
3
=
1
,
2
, . . . ,
6
gdzie
1
= id,
2
=
_
1 2 3
2 1 3
_
,
3
=
_
1 2 3
3 2 1
_
,
4
=
_
1 2 3
1 3 2
_
,
5
=
_
1 2 3
3 1 2
_
,
6
=
_
1 2 3
2 3 1
_

1

2

3

4

5

6
1

1

2

3

4

5

6
2

2

1

5

6

3

4
3

3

6

1

5

4

2
4

4

5

6

1

2

3
5

5

4

2

3

6

1
6

6

3

4

2

1

5
IV. Kongruencje i dziaania modulo
Ustalmy najpierw pojcie podzielnoci w zbiorze liczb cakowitych.
Denicja 0.1.9 (podzielno). Niech a, b bd liczbami cakowitymi. Powiemy, e liczba
b dzieli liczb a (jest podzielnikiem a) gdy istnieje c Z taka, e a = bc. Fakt ten
odnotowujemy: b[a
Uwaga 0.1.10. (i) Kada liczba cakowita dzieli sam siebie: a[a - mwimy wtedy, e
relacja podzielnoci w Z jest zwrotna
(ii) Jeli a, b, c Z i a[b, b[c to rwnie a[c - mwimy, e relacja podzielnoci w Z jest
przechodnia
(iii) Moe si zdarzy, e a[b ale b a - sowem relacja podzielnoci nie jest symetryczna.
atwo jednak pokaza, e (a[b i b[a) wtedy i tylko wtedy gdy liczby te rni si co
najwyej znakiem, albo inaczej [a[ = [b[.
(iv) Wprost z denicji wida, e zero moe dzieli tylko zero ! Inaczej mwic adna liczba
cakowita niezerowa NIE jest podzielna przez zero.
Denicja 0.1.11 (nwd). Dla liczb cakowitych a, b Z, z ktrych przynajmniej jedna
jest niezerowa ich najwikszym wsplnym dzielnikiem nazywamy najwiksz liczb
cakowit d, ktra dzieli zarwno a jak i b. Oznaczenie: d = (a, b)
Chwilowo bez dowodu przyjmiemy wasno, ktrej dowd w penej oglnoci pojawi si
na teorii liczb.
Twierdzenie 0.1.12 (tosamo Bacheta-Bezouta). Dla liczb cakowitych a, b Z z
ktrych przynajmniej jedna jest niezerowa istniej k, l Z takie, e (a, b) = ka + lb
Na zbiorze liczb cakowitych wprowadzimy teraz pewn relacj, ktra bdzie tzw. relacj
rwnowanoci - inaczej mwic pewne liczby cakowite bdziemy uznawa za rwne wg
konkretnej zasady. (
5
)
Denicja 0.1.13 (kongruencja - relacja przystawania modulo). Niech k, l bd liczbami
cakowitymi, m N. Mwimy, e liczby k i l przystaj do siebie modulo m gdy
m[(k l). Ozn.: k l (mod m) (
6
)
Przykad 0.1.14. Wemy pod uwag relacj przystawania modulo 5. Z denicji tej relacji
wynika, e dwie liczby cakowite utosamiamy (s rwnowane, co bdziemy odczytywa
dla nas jako rwno) gdy maj takie same reszty modulo 5 albo inaczej rni si midzy
sob o wielokrotno pitki. Na przykad dla nas liczba 1 i 4 oznacza bdzie to samo
modulo 5. W tej sytuacji cay zbir liczb cakowitych podzieli si na 5 rnych zbiorw:
[0]
5
- wszystkie liczby, ktre dziel si przez 5, [1]
5
- wszystkie liczby ktre daj reszt 1
po podzieleniu przez 5 itd. a do [4]
5
- wszystkie liczby ktre daj reszt 4 po podzieleniu
przez 5.
Takich zbiorw bdzie 5 - kady z nich bdziemy traktowa jako element zbioru Z
5
-
zbioru reszt modulo 5.
Kady ze zbiorw [0]
5
, [1]
5
, [2]
5
, [3]
5
, [4]
5
ma nieskoczenie wiele rnych reprezentantw
np. reprezentantami [0]
5
s: 5, 5, 10, 10, 15, 15, . . .. Dalej czsto bdziemy opuszcza
nawiasy i pisa elementy zbioru Z
m
po prostu jako 0, 1, 2, . . . , (m 1) - trzeba jednak
pamita, e kada z tych liczb reprezentuje wtedy cay zbir liczb, ktre daj rwn jej
reszt po dzieleniu przez m.
Denicja 0.1.15 (zbir reszt modulo). Niech m N, k Z. Zbir takich liczb cakowitych
l ktre daj t sam reszt z dzielenia przez m jak liczba k, (inaczej: l k (mod m))
nazywamy klas rwnowanoci liczby k modulo m i oznacza j bdziemy dalej [l]
m
.
Zbir wszystkich takich klas oznaczamy Z
m
.
Uwaga 0.1.16. (i) Kady ze zbiorw Z
m
jest m-elementowy jako, e mamy m rnych
reszt z dzielenia przez m.
(ii) Czsto piszemy Z
m
= 0, 1, 2, . . . , m 1 zamiast Z
m
= [0]
m
, [1]
m
, . . . , [m 1]
m
-
pamita jednak naley, e wtedy oznaczenie

0
mwi, e mamy na myli wszystkie

liczby podzielne przez m itd.
(
5
)wicej o relacjach i relacji rwnowanoci bdzie na teorii mnogoci
(
6
)Pojcie kongruencji i oznaczenie, ktre stosujemy wprowadzi Karl Friedrich Gauss w pracy
Disquisitiones Arithmeticae (1801)
6 Wstp
Na zbiorze Z
m
bdziemy wprowadza dwa dziaania: dodawania i mnoenia.
Denicja 0.1.17. (i) Dla [k]
m
, [l]
m
Z
m
deniujemy: [k]
m
+ [l]
m
:= [k + l]
m
(ii) Dla [k
m
], [l]
m
Z
deniujemy: [k]
m
[l]
m
:= [k l]
m
Uwaga 0.1.18. Zauwamy, e dziaania wykonujemy wic w ten sposb, e dodajemy/mno-
ymy zadane liczby i potem bierzemy reszt z dzielenia wyniku przez m. Powysza denicja
dziaa w Z
m
ma sens, tzn. jeli wemiemy liczby reprezentujce te same klasy z Z
m
to
wynik dziaania bdzie taki sam - przeliczenie tego faktu to polecenie wiczenia 1.8.
Zobaczmy to na przykadzie:
[3]
5
= [8]
5
, [2]
5
= [12]
5
- gdy wymnoymy mamy: [3]
5
[2]
5
= [6]
5
= [1]
5
i analogicznie
[8]
5
[12]
5
= [96]
5
= [1]
5
.
() Tabela dziaania mnoenia modulo 5 w Z
5
= 1, 2, 3, 4
1 2 3 4
1 1 2 3 4
2 2 4 1 3
3 3 1 4 2
4 4 3 2 1
wiczenia do czci 1
(pytania o wasnoci dziaa dotycz wasnoci z def. 0.1.17)
wiczenie 1.1. Sprawdzi, ktre wasnoci z denicji zachodz dla dziaania dodawa-
nia w C, dziaania mnoenia w C
oraz czy dziaanie mnoenia jest rozdzielne wzgldem

dziaania dodawania w C.
wiczenie 1.2. Sprawdzi, ktre wasnoci dziaania zachodz dla mnoenia macierzy w
zbiorze GL
2
(Z) oraz w GL
2
(R). Udowodni te, e dla dowolnych macierzy kwadratowych
stopnia 2 zachodzi rwno: det(AB)=detAdetB.
wiczenie 1.3. Sprawdzi, ktre wasnoci dziaania zachodz dla zbioru funkcji X =
f
a,b
(x) = ax + b, a R
, b R z dziaaniem skadania funkcji tzn. (f g)(x) = f(g(x)).

wiczenie 1.4. Na zbiorze Q
+
- liczb wymiernych dodatnich okrelamy dziaanie: xy :=
y
x
. Sprawdzi, ktre wasnoci dziaania spenia .
wiczenie 1.5. Sprawdzi dla jakich n N dziaanie skadania permutacji w zbiorze S
n
jest przemienne.
wiczenie 1.6. Niech P bdzie zbiorem wszystkich odwzorowa ze zbioru Z w Z. Na
zbiorze P okrelimy dwa dziaania: dodawania odwzorowa - (f + g)(x) := f(x) + g(x)
oraz skadania odwzorowa - (f g)(x) := f(g(x)). Sprawdzi, czy zachodzi tu rozdzielno
dodawania wzgldem skadania.
wiczenie 1.7. Udowodni, e jeli a, b, c, d Z, m N to:
(a) Jeli a c (mod m) i b d (mod m), to (a + b) (c + d) (mod m)
(b) Jeli a c (mod m) i b d (mod m), to (ab) (cd) (mod m)
wiczenie 1.8. Sprawdzi, ktre wasnoci dziaania zachodz dla dodawania modulo
m w Z
m
oraz ktre wasnoci dziaania mnoenia modulo m zachodz dla dowolnego Z
m
oraz osobno w przypadku gdy m jest liczb pierwsz (tzn. jedynymi jej podzielnikami s m
i 1).
wiczenie 1.9. Rozwamy zbir wektorw: R
3
:= (a, b, c) : a, b, c R. Na zbiorze
tym okrelimy mnoenie wektorw w nastpujcy sposb:
(v
1
, v
2
, v
3
) (w
1
, w
2
, w
3
) :=
_
det
_
v
2
v
3
w
2
w
3
_
, det
_
v
1
v
3
w
1
w
3
_
, det
_
v
1
v
2
w
1
w
2
__
Tak okrelone dziaanie na R
3
nazywamy iloczynem wektorowym - jego efektem jest
wektor prostopady do obu wyjciowych wektorw. Sprawdzi, czy jest to dziaanie czne
i czy jest to dziaanie przemienne.
wiczenie 1.10. (a) Udowodni, e jeli dane dziaanie jest czne i posiada element
neutralny, to element ten jest jedyny.
(b) Udowodni, e jeli dane dziaanie jest czne i element x posiada element symetryczny
to element ten jest jedyny.
Rozdzia 1
Elementy teorii grup
Korzeni teorii grup doszukiwa si naley bardzo gboko w rozwoju relacji midzy pojciami
klasycznej algebry, arytmetyki i geometrii - do powstania podstaw pojcia grupy doprowa-
dziy w duej mierze prby znalezienia wsplnego opisu wasnoci teorioliczbowych i geome-
trycznych. Te dwa elementy, wspierane bodcem poszukiwania rozwiza rwna wyszych
stopni zostay w kocu sprowadzone do wsplnej paszczyzny tworzc zrby m.in. jzyka
teorii grup. Postp czyniony w badaniach geometrii nieeuklidesowych, dalej prace Gaussa,
Eulera, Lagrangea (
1
) i wielu innych nad rozwizalnoci rwna stopnia co najmniej 5 legy
u podstaw bada Galois (
2
) i Abela. (
3
) Od czasu tych dwch matematykw cae pokolenia
nastpcw podejmoway idee przez nich zapocztkowane rozwijajc teori grup i cia - by
wspomnie Dedekinda, (
4
) Kroneckera,(
5
) Jordana, (
6
) . . .. To oni wzbogacili wprowadzane
wczeniej pojcia i stosowali ju teori grup w mniej lub bardziej znanej nam dzi formie.
Konkretny wkad kadego z nich (albo wikszoci) poznamy w dalszym cigu wykadu.
W przecigu wiekw pojcie grupy przeszo dug ewolucj zanim nabrao wspczesnego
ksztatu, a i dzi moliwe s dwa rne podejcia do charakteryzacji struktury grupowej.
Zaczniemy od ujcia aksjomatycznego pojcia grupy. (
7
)
(
1
)Joseph Louis Lagrange - matematyk i astronom woskiego pochodzenia, pracujcy gwnie we Francji,
(1736-1813)
(
2
)Evariste Galois: matematyk francuski, Mozart matematyki, zgin majc zaledwie 21 lat, (1811-1832)
pozostawiajc po sobie ogromny wkad w rozwj teorii grup i nowoczesnej teorii rwna algebraicznych
(
3
)Niels Henrik Abel - matematyk norweski (1802-1829)
(
4
)Julius Wilhelm Richard Dedekind - matematyk niemiecki, (1831-1916)
(
5
)Leopold Kronecker - matematyk niemiecki (1823-1891)
(
6
)Marie Eddemond Camille Jordan - matematyk francuski, (1838-1922)
(
7
)Pojcie grupy, jeszcze nienazwane, wystpio po raz pierwszy u Lagrangea (grupa permutacji n
elementw). W swoim Disquisitiones Gauss wykorzystuje grup addytywn i multiplikatywn piercienia
reszt modulo m, bada te grupy klas form kwadratowych. Do czsto autorstwo terminu grupa przypisuje
si Galois tym niemniej nie jest to chyba do koca poprawne, gdy co prawda uy on w jednym ze swoich
rkopisw okrelenia groupe, ale t sam nazw zastosowa do tego, co dzi okrelamy jako warstwy
grupy wzgldem podgrupy (bdzie o tym mowa dalej na wykadzie), mia wic chyba bardziej na myli po
prostu zbir ni to co my rozumiemy jako grup, czyli zbir z dziaaniem o konkretnych wasnociach. Z
pewnoci formalnym twrc pojcia grupy abstrakcyjnej jest Arthur Cayley, ktry zdeniowa je w 1854
roku w swoim pierwszym artykule o teorii grup opublikowanym w Philosophical Magazine. Do tego czasu
zajmowano si jedynie grupami permutacji n elementw. Dalej naley obecn form pojcia grupy wiza
z pracami Kroneckera, Burnsidea, von Dycka i H.M. Webera.
8
1.1. Wykad 2 - Podstawowe denicje i przykady 9
1.1 Wykad 2 - Podstawowe denicje i przykady
Pojcie grupy
Denicja 1.1.1 (grupa). Niech G bdzie zbiorem niepustym, za
: GG (x, y) x y G
dziaaniem na G, dla ktrego zachodz nastpujce wasnoci:
(1) jest ono czne,
(2) posiada element neutralny e G,
(3) kady element x G posiada element symetryczny x G.
Wtedy par (G, ) nazywamy grup z dziaaniem . Jeli nie bdzie to prowadzio do
nieporozumie bdziemy czsto pisali po prostu grupa G zamiast grupa (G, ). W domyle
jednak grupa jest zawsze zbiorem wraz z dziaaniem.
Jeli dodatkowo dziaanie jest przemienne grup nazywamy przemienn lub abelow.
Uwaga 1.1.2. (i) Jeli okrelone na G dziaanie spenia jedynie warunek cznoci, to
par (G, ) nazywamy pgrup
(ii) Jeli (G, ) jest pgrup i dodatkowo istnieje w G element neutralny dziaania to
(G, ) nazywamy monoidem
Denicja 1.1.3 (rzd grupy). O grupie G mwimy, e jest skoczona, gdy zbir G ma
skoczon ilo elementw. Wwczas ilo t, czyli #G nazywamy rzdem grupy G i
oznaczamy [G[.
Jeli zbir G ma nieskoczon ilo elementw, to mwimy, e G jest grup o rzdzie
nieskoczonym i piszemy: [G[ = .
Przykad 1.1.4. (i) (Z, +), (Q, +), (R, +), C, +) e = 0, element symetryczny =
liczba przeciwna - grupy abelowe.
(ii) (Q
, ), (R
, ), (C
, ) e = 1, element symetryczny = odwrotno liczby, - grupy

abelowe z mnoeniem.
(iii) Grupy reszt modulo:
(Z
n
, +
n
), gdzie [k]
n
+
n
[l]
n
:= [k + l]
n
- grupa abelowa.
(Z
n
,
n
), gdzie [k]
n
n
[l]
n
:= [k l]
n
- grupa abelowa wtedy i tylko wtedy, gdy n T,
(U(Z
n
),
n
) - grupa reszt modulo n liczb wzgldnie pierwszych z n (tzn. takich, ktrych
najwikszy wsplny dzielnik z n jest rwny 1).
W dalszej czci wykadu, jeli bdziemy mie do czynienia z elementami zbioru Z
n
to
ich dodawanie i mnoenie oznacza bdziemy zwykymi znakami: + i pamitajc
o tym, e oznacza to wykonywanie tych dziaa modulo n.
10 Elementy teorii grup
(iv) Grupy macierzy: (M
2
(G), +) - grupa macierzy kwadratowych wymiaru 2 o wspczyn-
nikach z G, gdzie G oznacza grupy addytywne Z, Q, R lub C, (dziaanie: dodawanie
macierzy).
Jeli F = Q, R, Cto (GL
2
(F), ) - grupa nieosobliwych macierzy kwadratowych wymiaru
2 o wspczynnikach z F,
(v) Grupy symetryczne (oglne grupy permutacji):
Niech E ,= oraz S
E
:= f : E E : f bijekcja. Wtedy (S
E
, ) jest grup
nazywan grup symetryczn.
Dla E := 1, . . . , n grup S
E
oznaczamy S
n
i nazywamy grup permutacji n-
elementowych. Elementy grupy S
n
nazywamy permutacjami i zazwyczaj oznaczamy
maymi literami greckimi. (
8
)
W przypadku gdy E jest zbiorem n-elementowym grup S
E
oznacza bdziemy przez
S
n
- grupa permutacji n-elementowych.
Warto pamita, e czsto pod pojciem grupy permutacji rozumie si dowoln
grup, ktrej elementy tworz permutacje zadanego zbioru a dziaanie jest ich ska-
daniem.
(vi) Grupa diedralna (dihedral(
9
)) - grupa symetrii wielokta foremnego z dziaaniem ska-
dania. Mona spotka si z dwoma notacjami dla tej grupy: D
n
oraz D
2n
gdzie ta
ostatnia zwizana jest z liczb elementw grupy symetrii n-kta foremnego, (grupa
taka zoona jest z n odbi i n-obrotw, (w tym obrotu o 360 stopni - identyczno).
W teorii grup uywa si klasycznie dwch notacji: multiplikatywnej i addytywnej.
Dziaanie Element neutralny Element symetryczny
Nazwa mnoenie jedynka grupy element odwrotny
Oznaczenie x y lub xy 1
G
lub 1 x
1
Tabela 1.1: Notacja multiplikatywna.
Dziaanie Element neutralny Element symetryczny
Nazwa dodawanie zero grupy element przeciwny
Oznaczenie x + y 0
G
lub 0 x
Tabela 1.2: Notacja addytywna.
Czsto notacja addytywna stosowana jest w przypadku, gdy grupa jest abelowa. Na
wykadzie w dalszym cigu teorii grup bdziemy stosowa notacj multiplikatywn, (za
wyjtkiem jednego rozdziau) oraz skrtowo operowa wyraeniem grupa G zamiast
(
8
)Taka notacja przyja si za klasycznym podrcznikiem H.Wielandta,Finite Permutation Groups,
Academic Press, New York, 1964
(
9
)Dihedral group - okrelenie to oznacza dokadnie grup dwucianu
grupa (G, ) oraz znakiem mnoenia , (czsto w ogle pomijanym) zamiast . Nie naley
jednak zapomina o tym, e grupa to zawsze zbir z dziaaniem.
Denicja 1.1.5 (iloczyn standardowy). Niech G bdzie grup, a
1
, . . . , a
n
G. Wtedy
okrelamy iloczyn elementw
n
i=1
a
i
= a
1
. . . a
n
nastpujco:
n
i=1
a
i
= a
1
. . . a
n
:=
_
_
_
a
1
, dla n = 1
_
n1
i=1
a
i
_
a
n
, dla n > 1.
Wasno 1.1.6. Niech G bdzie grup, niech a, b, c G oraz niech a
1
, . . . , a
n
G.
(1) Element neutralny w G oraz element symetryczny s wyznaczone jednoznacznie.
(2) Zachodzi uoglnione prawo cznoci, tzn. (a
1
. . . a
k
)(a
k+1
. . . a
n
) = a
1
cdot . . . a
n
dla dowolnego 0 < k < n.
(3) Zachodzi wzr (a
1
. . . a
n
)
1
= a
1
n
. . . a
1
1
.
(4) Zachodzi prawo skracania, tzn. jeli ac = bc lub ca = cb, to wtedy a = b.
(5) Jeli dodatkowo grupa G jest przemienna, to zachodzi uoglnione prawo przemiennoci,
tzn. a
(1)
. . . a
(n)
= a
1
. . . a
n
dla dowolnej permutacji S
n
.
Dowd.
(1) Jeli e G oraz e
G s elementami neutralnymi, to e
= e
e = e. Jeli za x G oraz
x G s elementami symetrycznymi wzgldem x G, to
x = xe = x(x x) = ( xx) x = e x = x.
(2) Indukcja wzgldem n. Gdy n = 1 lub n = 2, to teza jest oczywista, a jeli n > 2, to
(a
1
. . . a
k
)(a
k+1
. . . a
n
) = (a
1
. . . a
k
)
_
(a
k+1
. . . a
n1
)a
n
_
=
_
(a
1
. . . a
k
)(a
k+1
. . . a
n1
)
_
a
n
= (a
1
. . . a
n1
)a
n
= a
1
. . . a
n
.
(3) Dowd indukcyjny wzgldem n. Dla n = 2 mamy (a
1
a
2
)(a
1
2
a
1
1
) = 1, czyli z jedynoci
elementu odwrotnego mamy tez. Jeli n > 2 oraz teza jest prawdziwa dla n 1, to
(a
1
a
n
)
1
= a
1
n
(a
1
. . . a
n1
)
1
= a
1
n
. . . a
1
1
.
(4) Wynika z cznoci i istnienia elementu odwrotnego do c.
(5) Dowd indukcyjny wzgldem n. Dla n = 2 teza jest oczywista. Niech wic n > 2 oraz
niech 1 j n bdzie takie, e (j) = n. Moemy zaoy, e 1 < j < n (z sytuacj j = 1
lub j = n radzimy sobie prosto). Mamy teraz
a
(1)
. . . a
(n)
= (a
(1)
. . . a
(j1)
)a
n
(a
(j+1)
. . . a
(n)
)
= (a
(1)
. . . a
(j1)
a
(j+1)
. . . a
(n)
)a
n
= (a
(1)
. . . a
(n1)
)a
n
= (a
1
. . . a
n1
)a
n
= a
1
. . . a
n
,
gdzie permutacja S
n1
dana jest wzorem
(k) =
_
(k), gdy 1 k j 1,
(k + 1), gdy j k n 1.
Warto tu znw przypomnie fakt, o ktrym pisalimy ju w notce historycznej przy
okazji denicji wprowadzonej przez Webera. Mianowicie prawo skracania jest rwnowane
istnieniu elementu odwrotnego w przypadku gdy zbir G jest skoczony. Nie jest to trudne
do wykonania wiczenie. Warto jednoczenie poszuka przykadu takiego monoidu niesko-
czonego nie bdcego grup, w ktrym zachodzi prawo skracania.
Denicja 1.1.7 (potgowanie). Gdy G jest grup, a G oraz n Z, to okrelamy
a
n
:=
_
n
i=1
a, gdy n > 0,
1, gdy n = 0,
(a
1
)
n
, gdy n < 0.
Inaczej ostatni rwno moemy zapisa a
n
= (a
1
)
n
dla n > 0. Zauwamy, e
w pgrupie moliwe jest potgowanie z wykadnikiem > 0, natomiast w monoidzie okrelone
s potgi o wykadniku , 0.
Wasno 1.1.8. Jeli G jest grup, a G oraz k, l Z, to a
k
a
l
= a
k+l
oraz (a
k
)
l
= a
kl
.
Dowd. S to bezporednie wnioski z wasnoci 1.1.6.
Podgrupy
Denicja 1.1.9 (podgrupa). Jeli (G, ) jest grup, to podzbir H Gnazywamy podgrup
grupy G, gdy:
(1) H ,= ,
(2) zawenie [
HH
przyjmuje wartoci w H,
(3) (H, [
HH
) ma struktur grupy.
Dziaanie po zaweniu do HH nazywamy dziaaniem indukowanym. Inaczej mwic
H jest podgrup G, jeli jest grup z dziaaniem indukowanym z G. Piszemy wtedy H < G.
Wasno 1.1.10. Gdy G jest grup oraz H G, to nastpujce warunki s rwnowane:
(i) H jest podgrup G,
(ii) H ,= oraz spenione s dwa warunki:
(1) xy H dla dowolnych x, y H,
(2) x
1
H dla dowolnego x H.
(iii) H ,= oraz speniony jest warunek:
(1) xy
1
H dla dowolnych x, y H,
Gdy H jest skoczonym i niepustym podzbiorem grupy G, to wystarczy wykaza warunek
wewntrznoci (1), aby H byo podgrup w G.
Przykad 1.1.11.
(1) (Z, +) < (Q, +) < (R, +) < (C, +).
(2) (Q
, ) < (R
, ) < (C
, ).
(3) Dla n > 0 okrelamy U
n
(C) = z C : z
n
= 1. Wtedy (U
n
(C), ) < (C
, ).
(4) Jeli G jest grup, to podzbir
C(G) := x G : xa = ax dla wszystkich a G(
10
)
nazywamy centrum grupy G. Oczywicie centrum C(G) jest podgrup w G.
Wasno 1.1.12 (charakteryzacja podgrup w Z). Niepusty podzbir H zbioru liczb cako-
witych Z jest podgrup grupy (Z, +) wtedy i tylko wtedy, gdy H = nZ dla pewnego n N
0
.
Dowd. Sprawdzenie, e kady podzbir postaci nZ jest podgrup pozostawiamy jako proste
wiczenie. Udowodnimy teraz, e kada podgrupa ma tak posta. Jeli H = 0, to
wystarczy przyj n = 0. Zamy wic, e H ,= 0 i przyjmijmy (korzystamy z 0.0.3)
n = mink > 0 : k H.
Poniewa n H, wic nZ H. Jeli za k H, to moemy podzieli k przez n z reszt
(por. 0.0.1) otrzymujc takie (q, r) Z Z, e k = qn + r oraz 0 r < n. Oczywicie
r = k qn H, co wobec minimalnoci n daje r = 0. W takich razie k = qn nZ oraz
H nZ.
Uwaga 1.1.13.
(1) Kada grupa G posiada zawsze dwie (czasem rwne) podgrupy trywialne: ca grup G
oraz podgrup 1
G
zoon tylko z elementu neutralnego. Podgrup Gnazywamy podgrup
niewaciw grupy G. Kad podgrup H < G rn od G nazywamy podgrup waciw.
(
10
)zdarza si, e w podrcznikach centrum grupy jest oznaczane przez Z(G) - pochodzi to od notacji z
wersji niemieckiej
(2) Jeli G jest grup, K < H oraz H < G, to wtedy K < G.
(3) Jeli G jest grup, H
i
iI
jest rodzin podgrup G, to przecicie
iI
H
i
:= x G : x
H
i
, i I rwnie jest podgrup G.
(4) Suma mnogociowa podgrup nie musi by podgrup. Przykadowo H
1
= 2Z oraz H
2
= 3Z
s podgrupami Z, jednak H
1
H
2
nie jest podgrup Z, bo 5 = 2 + 3 / H
1
H
2
.
wiczenia do czci 2
wiczenie 2.1. Sprawdzi, czy zbir G = R
+
1 z dziaaniem a b := a
ln b
tworzy
grup.
wiczenie 2.2. Udowodni, e (Z
n
, +
n
) jest grup abelow dla dowolnego n N oraz,
e (U(Z
n
),
n
) te jest grup abelow.
wiczenie 2.3. Udowodni, e jeli w zbiorze skoczonym mamy okrelone dziaanie
czne, dla ktrego zachodzi prawo skracania, (1.1.6) to zbir z tym dziaaniem tworzy
grup. Poda przykad, e wasno taka nie zachodzi bez zaoenia skoczonoci zbioru.
wiczenie 2.4. Wykaza wasno 1.1.10.
wiczenie 2.5. Wykaza, e centrum grupy (1.1.11) jest jej podgrup.
wiczenie 2.6. Udowodni, e przecicie niepustej rodziny podgrup jest podgrup, (por.
1.1.13(3))
wiczenie 2.7. Dowie, e jeli dla dowolnego elementu a w grupie G zachodzi: a
2
= 1
G
,
to G jest abelowa. Odpowiedzie na pytanie, czy warunek a
4
= 1
G
(dla dowolnego a G)
take implikuje abelowo G, (oglnie: dla jakich n N warunek a
n
= 1
G
speniony dla
kadego a G pociga abelowo grupy ?)
wiczenie 2.8. Niech Gbdzie grup. Udowodni, e nastpujce warunki s rwnowane:
(1) G jest abelowa
(2) (x, y) GG : (xy)
2
= x
2
y
2
,
(3) (x, y) GG : (xy)
1
= x
1
y
1
.
wiczenie 2.9. Niech G bdzie grup, H, K jej podgrupami. Udowodni, e HK jest
podgrup G wtedy i tylko wtedy, gdy H K lub K H.
wiczenie 2.10. Udowodni, e adnej grupy G nie da si przedstawi w postaci sumy
mnogociowej dwch nietrywialnych podgrup waciwych, (por. 1.1.13)
1.2 Homomorzmy grup
Jednym z najbardziej skutecznych narzdzi badania wasnoci danej grupy jest porwnywanie
jej z innymi znanymi ju wczeniej grupami. Aby mc to wykona trzeba wiedzie kiedy
dwie grupy posiadaj dokadnie takie same struktury suy nam do tego bd tak zwane
homomorzmy grup, czyli odwzorowania midzy grupami o specjalnych wasnociach.
1.2. Homomorzmy grup 15
Denicja 1.2.1 (homomorzm grup). Jeli (G, ) oraz (G
, ) s grupami, to odwzorowanie
f : G G
nazywamy homomorzmem grup G oraz G
, gdy
f(x y) = f(x) f(y) dla dowolnych x, y G.
Zbir wszystkich homomorzmw grupy G w grup G
oznaczamy Hom(G, G
).
Przykad 1.2.2. Rozwamy odwzorowanie nastpujce: f : R x 3
x
R
. Zauwamy,
e poniewa w R mamy dziaanie dodawania, a w R
mnoenia odwzorowanie to jest

homomorzmem gdy:
f(x + y) = 3
x+y
= 3
x
3
y
= f(x) f(y)
To odwzorowanie pozwala nam zamienia dodawania na mnoenie. Odwrotna transformacja
moe zosta przeprowadzona za pomoc logarytmu - s to wane odwzorowania z punktu
widzenia zastosowa. W wielu przypadkach mnoenie jest znacznie atwiejsze do wykonania
ni dodawania, warto wic wwczas wykorzysta tak zamian.
Denicja 1.2.3 (injekcja, surjekcja, bijekcja). Niech f : X Y . Wwczas odwzorowanie
f nazywamy:
(1) iniekcj gdy zachodzi implikacja: f(x) = f(y) = x = y, (rnowartociowo
odwzorowania),
(2) surjekcj gdy y Y x X : f(x) = y,
(3) bijekcj gdy jest to injekcja i surjekcja.
Wyrniamy ponadto nastpujce rodzaje homomorzmw:
monomorzm = homomorzm injektywny,
epimorzm = homomorzm surjektywny,
izomorzm = homomorzm bijektywny,
endomorzm = homomorzm z grupy w ni sam,
automorzm = endomorzm bijektywny.
Zbir izomorzmw grupy G w G
oznaczamy Iso(G, G
). Zbir endomorzmw grupy G

oznaczamy End(G), natomiast zbir automorzmw grupy G zapisujemy jako Aut(G).
Przykad 1.2.4. Przyjrzyjmy si przykadom:
(1) f : R
xx
2
R
+
jest epimorzmem ale nie jest injekcj.
(2) g : R x2
x
R
jest monomorzmem ale nie jest surjekcj.

Obserwacja 1.2.5. Jeli f : G G
oraz g : G
s homomorzmami grup, to rwnie

g f : G G
jest homomorzmem grup. Ponadto, jeli f jest bijekcj, to f

1
take jest
homomorzmem grup.
Dowd. Pierwsza cz tezy jest oczywista. Dla dowodu czci drugiej niech x
, y
.
Wwczas istniej jedyne takie elementy x, y G, e x
= f(x) i y
= f(y). Wobec tego

f
1
(x
) = f
1
(f(x)f(y)) = f
1
(f(xy)) = xy = f
1
(x
)f
1
(y
).
Denicja 1.2.6 (grupy izomorczne). Grupy G, G
nazywamy izomorcznymi, jeli istnieje

izomorzm grupy G na grup G
. Fakt, e grupy G, G
s izomorczne oznaczamy G

= G
.
Pojcie grup izomorcznych jest niezwykle istotnym pojciem dla badania ich wasnoci.
Grupy izomorczne bowiem, z punktu widzenia wasnoci algebraicznych s nie do rozrnienia
na poziomie struktury grupowej.
Przykad 1.2.7.
(1) Jeli H jest podgrup grupy G, to zanurzenie : H x x G jest monomorzmem.
(2) Zbir Aut(G) automorzmw grupy G z dziaaniem skadania ma struktur grupy,
ponadto kade odwzorowanie postaci
a
: G x axa
1
G
gdzie a G jest automorzmem grupy G. Odwzorowania takie nazywamy automorzmami
wewntrznymi grupy G. Zbir Inn(G) automorzmw wewntrznych grupy G jest podgrup
w Aut(G).
Uwaga 1.2.8. Rozwamy nastpujcy zbir Z
2
Z
2
:= (0, 0), (0, 1), (1, 0), (1, 1) - na tym
zbiorze wprowadzamy dziaanie dodawania modulo 2 po wsprzdnych tzn. np. (1, 1) +
(1, 0) = (0, 1) itd. atwo uoy tabel takiego dziaania i zobaczy, e mamy do czynienia
z grup, (szczeglny przypadek tzw. sumy prostej grupy o czym nieco pniej).
Zauwamy, e grupa ta ma 4 elementy, podobnie jak grupa Z
4
- wobec tego atwo wypisa
odwzorowanie, ktre bdzie bijekcj midzy tymi zbiorami - te zbiory s rwnoliczne. Jednak
jak si okazuje adna z wypisany bijekcji nie bdzie homomorzmem, o czym przekonamy
si dalej. Fakt ten bierze si std, i jak atwo wida kady element Z
4
jest potg (w
sensie dodawania !) elementu 1. Natomiast w Z
2
Z
2
nie istnieje odpowiednik elementu o
takiej wasnoci. Jeli potgujemy np. (1, 1) to dostaniemy: (1, 1) i (0, 0) - adnego innego
elementu. Podobnie jest z pozostaymi, nie ma wic jednego elementu ktrego potg byyby
wszystkie inne.
Denicja 1.2.9 (obraz i przeciwobraz zbioru). Niech f : XY bdzie odwzorowaniem,
A X, B Y .
(1) obrazem zbioru A przez odwzorowanie f nazywamy zbir f(A) = y Y : x
A : f(x) = y,
(2) przeciwobrazem zbioru B przez odwzorowanie f nazywamy zbir f
1
(B) = x
X : f(x) B
Twierdzenie 1.2.10. [podstawowe wasnoci homomorzmu] Niech f : G G
bdzie
homomorzmem grup.
(i) f(1
G
) = 1
G
.
1.2. Homomorzmy grup 17
(ii) Jeli x G, to wtedy f(x
1
) = f(x)
1
.
(iii) Jeli H < G, to wtedy f(H) < G
.
(iv) Jeli H
< G
, to wtedy f
1
(H
) < G.
Dowd.
(i) Zauwamy, e f(1
G
)f(1
G
) = f(1
G
1
G
) = f(1
G
), std z prawa skracania mamy f(1
G
) =
1
G
.
(ii) Jeli x G, to mamy f(x)f(x
1
) = f(xx
1
) = f(1
G
) = 1
G
i analogicznie f(x
1
)f(x) =
1
G
, zatem z jedynoci elementu odwrotnego mamy f(x)
1
= f(x
1
).
(iii) Wobec 1
G
H mamy 1
G
= f(1
G
) f(H). Jeli teraz x
, y
f(H), to istniej takie

x, y H, e x
= f(x) oraz y
= f(y), std za
x
y
1
= f(x)f(y)
1
= f(x)f(y
1
) = f(xy
1
) f(H),
gdy xy
1
H.
(iv) Poniewa H
jest podgrup G
wic 1
G
H
. Na podstawie punktu (1) wiemy, e

f(1
G
) = 1
G
czyli 1
G
f
1
(1
G
) wic H
jest zbiorem niepustym. Niech teraz x, y f

1
(H
)
co oznacza zgodnie z denicj, e f(x), f(y) H
, skoro za H
to podgrupa to wiemy,
e f(x)(f(y))
1
H
. Zgodnie z wasnociami ktre ju poznalimy wiemy jednak, e

f(x)f(y)
1
= f(xy
1
) skd mamy, e xy
1
f
1
(H
) co koczy dowd.
Okrelimy teraz dwa podstawowe obiekty, ktre bd nam suy do badania wasnoci
homomorzmw grup.
Denicja 1.2.11 (jdro i obraz homomorzmu). Jeli f : G G
jest homomorzmem
grup, to obrazem f nazywamy zbir
Imf := f(G) = y G
: x G : f(x) = y,
za jdrem f nazywamy zbir
Ker f := f
1
(1
G
) = x G : f(x) = 1
G
.
Wniosek 1.2.12. Jeli G, G
s grupami, za f : G G
jest homomorzmem grup, to

wtedy Ker f < G oraz Imf < G
.
Kolejne twierdzenie jest doskonaym narzdziem badania wasnoci homomorzmw
grup i bdzie nam bardzo przydatne w dalszej czci wykadu.
Twierdzenie 1.2.13. Niech f : G G
bdzie homomorzmem grup.

(i) f jest monomorzmem wtedy i tylko wtedy, gdy Ker f = 1
G
.
(ii) f jest epimorzmem wtedy i tylko wtedy, gdy Imf = G
.
Dowd. Punkt (ii) jest oczywisty. Przypumy teraz, e f jest injekcj oraz, e x Ker f.
Wtedy f(x) = f(1
G
) = 1
G
, czyli x = 1
G
. Wobec tego Ker f 1
G
, jednak 1
G
Ker f,
wic mamy rwno. Zamy teraz rwno Ker f = 1
G
. Jeli x, y G s takie, e
f(x) = f(y), to 1
G
= f(x)f(y)
1
= f(xy
1
), czyli xy
1
Ker f, zatem x = y.
Przykad 1.2.14. Odwzorowanie GL
2
(R) A det A R
jest homomorzmem grup.

Jego jdro oznaczamy przez SL
2
(R) i nazywamy specjaln grup liniow.
Bardzo wanym twierdzeniem w teorii grup jest twierdzenie, ktre mwi, e kada grupa
moe by traktowana w pewnym sensie jak grupa permutacji elementw swojego zbioru.
Twierdzenie 1.2.15 (Cayley). Kada grupa jest izomorczna z podgrup swojej grupy
symetrycznej.
Dowd. Jeli G jest grup, za a G, to rozwamy odwzorowanie
a
: G x ax G.
Zauwamy, e jest to odwzorowanie bijektywne, z odwrotnym
a
1 . Moemy zatem okreli
: G a
a
S
G
.
Wystarczy teraz udowodni, e jest to monomorzm grup. Istotnie, jeli a, b G, to dla
dowolnego x G mamy
(ab)(x) =
ab
(x) = (ab)x = a(bx) =
a
(bx)
=
a
(
b
(x)) = (
a

b
)(x) = ((a) (b))(x),
skd otrzymujemy rwno (ab) = (a) (b). Jeli teraz (a) = id
G
, to
1 = (a)(1) =
a
(1) = a 1 = a,
czyli rzeczywicie jest monomorzmem.
1.3 Generatory grup
Podgrupy generowane przez zbir
Przyjrzyjmy si bliej naszemu podstawowemu przykadowi, jakim jest (Z, +). Zauwamy,
e kady element tego zbioru mona otrzyma dodajc do siebie stosown liczb jedynek.
W sytuacji takiej powiemy, e element 1 generuje grup Z.
Rozwamy teraz zbir liczb naturalnych parzystych. Jest to podzbir Z ale nie jest to
podgrupa. Aby dosta podgrup musimy dorzuci ujemne liczby parzyste. W ten sposb
otrzymamy 2Z najmniejsz podgrup Z, ktra zawiera 2N. Jest to tak zwana podgrupa
generowana przez zbir 2N.
Denicja 1.3.1 (podgrupa generowana przez zbir, generatory). Jeli G jest grup, za
S G, to zbir
S) :=
H<G,SH
H
nazywamy podgrup generowan przez zbir S (
11
). Jeli zachodzi S) = G, to elementy
zbioru S nazywamy generatorami grupy G.
(
11
)dziki uwadze 1.1.13(3) wiemy, e istotnie jest to podgrupa.
1.3. Generatory grup 19
Wasno 1.3.2. Jeli G jest grup oraz ,= S G, to wtedy
S) = s
k
1
1
. . . s
kn
n
: s
1
, . . . , s
n
S, k
1
, . . . , k
n
Z, n N.
Dowd. Oznaczmy przez H = s
k
1
1
. . . s
kn
n
, n N, k
i
Z, s
i
S.
Oczywicie S H, atwo te wykaza, e jest to podgrupa korzystajc z ??. Jest to
bowiem zbir niepusty bo zawiera niepusty zbir S, za biorc dwa elementy H postaci:
x = s
k
1
1
. . . s
kn
n
, y = r
l
1
1
. . . r
lp
p
otrzymujemy: xy
1
= s
k
1
1
. . . s
kn
n
r
lp
p
. . . r
l
1
1
czyli
element z H, bo l
1
, . . . , l
p
Z.
Wobec tego zachodzi zawieranie S) H (skoro S) to przecicie wszystkich podgrup
zawierajcych S).
Poniewa jednoczenie kada podgrupa G, ktra zawiera S musi zawiera te H, (dziki
wewntrznoci dziaania oraz przynalenoci elementu odwrotnego), wic S) = H.
Wniosek 1.3.3. Jeli G jest grup oraz a G, to wtedy a) = a
k
: k Z.
Przykad 1.3.4.
(1) Zbir generatorw na og nie jest jedyny na przykad dla grupy (Z, +) otrzymujemy
Z = 1) = 1). Dodatkowo zawsze jest G) = G.
(2) W grupie (Z, +) podgrup generowan przez A = 6, 15 jest A) = 6k +15l : k, l Z
i atwo pokaza, e jest to 3Z, czyli podgrupa generowana przez najwikszy wsplny dzielnik
liczb 6 i 15.
(3) Grupa (Q, +) moe by wygenerowana przez kady ze zbiorw A
k
= 1/n : n , k dla
k = 1, 2, 3, . . . Jednoczenie okazuje si, e jest to grupa, ktra nie posiada skoczonego
ukadu generatorw. Mona te pokaza, e kada skoczenie generowana podgrupa grupy
Q da si wygenerowa za pomoc jednego generatora.
(4) Grupa (Q
, ) jest generowana przez zbir liczb pierwszych i 1 i nietrudno sprawdzi,

e jest to minimalny ukad jej generatorw.
(5) Mielimy ju przykad dwch grup rwnolicznych, ktre nie byy izomorczne (patrz
uwaga 1.2.8). Jednak grupy te nie miay tej samej minimalnej liczby generatorw. Dwie
grupy tego samego rzdu o takiej samej minimalnej liczbie generatorw te nie musz by
izomorczne. Niech
a =
_
0 1
1 0
_
, b =
_
0 i
i 0
_
, c =
_
0 1
1 0
_
.
Rozwamy teraz dwie grupy:
Q = a, b) GL
2
(C),
H = a, c) GL
2
(C).
Obie te grupy s omioelementowe, nie dadz si wygenerowa przez jeden element i nie s
izomorczne. Grupa Q nazywana jest grup kwaternionw, gdy jest izomorczna z grup
jednoci 1, i, j, k rzeczywistej algebry kwaternionw H.
wiczenia do czci 3
wiczenie 3.1. Sprawdzi, czy odwzorowanie f : R
+
xlnx R jest homomorz-
mem grup. Wyznaczy obraz tego odwzorowania oraz w przypadku gdy jest to homomorzm
take jego jdro.
wiczenie 3.2. Sprawdzi, czy odwzorowanie g : C z 3
R(z)
R
jest homomor-
zmem. Wyznaczy obraz tego odwzorowania oraz w przypadku gdy jest to homomorzm
take jego jdro.
wiczenie 3.3. Sprawdzi, czy odwzorowanie h : C z [z[ R jest homomorzmem
grup. Wyznaczy obraz tego odwzorowania oraz w przypadku gdy jest to homomorzm
take jego jdro.
wiczenie 3.4. Wykaza, e grupa G jest abelowa wtedy i tylko wtedy, gdy odwzorowanie
G a a
1
G jest homomorzmem grup.
wiczenie 3.5. Wykaza, e kady automorzm wewntrzny (1.2.7) jest rzeczywicie
automorzmem oraz, e zbir tych automorzmw tworzy podgrup grupy wszystkich
automorzmw grupy G.
wiczenie 3.6. Wyznaczy wszystkie automorzmy grupy Z.
wiczenie 3.7. Sprawdzi jak ilo elementw zawiera najmniejszy ukad generatorw
grupy izometrii prostokta.
wiczenie 3.8. Udowodni, e grupy (Q, +) nie da si wygenerowa przez jeden element
oraz znale jeden generator dla podgrupy H =<
4
15
,
7
10
> tej grupy.
wiczenie 3.9. Znale wszystkie generatory grupy Z
4
oraz grupy Z
5
i wyznaczy wszyst-
kie izomorzmy grupy Z
4
na grup Z
5
.
wiczenie 3.10. Udowodni, e grupy Z
4
i Z
2
Z
2
nie s izomorczne.
Rzd elementu w grupie, grupy cykliczne
Denicja 1.3.5 (rzd elementu). Jeli G jest grup, to rzdem elementu a G nazywamy
rzd grupy a). Rzd elementu a oznaczamy przez [a[.
Uwaga 1.3.6.
(1) Jeli G jest grup i a G, to [a[ [G[. Ponadto [a[ = 1 wtedy i tylko wtedy, gdy a = 1.
(2) W grupie (Z, +) kady niezerowy element ma rzd nieskoczony ale nie kady taki
element generuje ca grup Z.
Lemat 1.3.7. Niech G bdzie grup, niech a G oraz H
n
(a) = 1, a, . . . , a
n1
dla n > 0.
(i) Jeli a
n
= 1, to wtedy H
n
(a) G oraz [a[ n.
(ii) Jeli [a[ = n, to wtedy [H
n
(a)[ = n oraz a) = H
n
(a).
Dowd.
(i) Wprost z denicji mamy 1 H
n
(a). Jeli teraz x, y H
n
(a), to istniej takie 0 p, q < n,
e x = a
p
oraz y = a
q
. Piszc p + q = kn + r, gdzie 0 r < n otrzymujemy
xy = a
p
a
q
= a
p+q
= a
kn+r
= (a
n
)
k
a
r
= a
r
H
n
(a).
Ponadto
x
1
= a
p
= a
n
a
p
= a
np
H
n
(a).
Jednoczenie a H
n
(a), std a) H
n
(a), czyli [a[ [H
n
(a)[ n.
(ii) Pokaemy, e jeli [H
n
(a)[ < n, to [a[ < n. Istotnie, jeli [H
n
(a)[ < n, to oznacza to, e
istniej takie 0 p < q < n, e a
p
= a
q
, czyli a
r
= 1, gdzie 0 < r = q p < n. Na podstawie
(i) mamy wic [a[ r < n. Teraz jeli [a[ = n, to H
n
(a) a) i oba te zbiory maj t sam
liczb elementw, skd ich rwno.
Twierdzenie 1.3.8. Jeli G jest grup, a G oraz [a[ < , to [a[ = minn > 0 : a
n
= 1,
za < a >= 1
G
, a, a
2
, . . . , a
n1
.
Dowd. Dziki zaoeniu [a[ < zbir wzgldem ktrego bierzemy minimum jest niepusty.
Oznaczmy zatem
n
0
= minn > 0 : a
n
= 1, n = [a[.
Chcemy pokaza, e n = n
0
. Po pierwsze a
n
0
= 1, wic na podstawie lematu 1.3.7 jest
n n
0
. Ponadto a) = H
n
(a) = 1, . . . , a
n1
, wic istnieje takie 0 p < n, e a
n
= a
p
i wtedy a
np
= 1. Korzystajc znw z lematu 1.3.7 mamy n n p, a tym samym p = 0
i a
n
= 1. Jest wic rwnie n
0
n z minimalnoci liczby n
0
.
Druga cz to dokadnie lemat s 1.3.7.
Wniosek 1.3.9. Niech G bdzie grup, a G spenia [a[ = n oraz niech k, l Z.
(i) a
k
= 1 wtedy i tylko wtedy, gdy n [ k.
(ii) a
k
= a
l
wtedy i tylko wtedy, gdy k l (mod n).
Dowd.
(i) Oczywicie jeli n [ k, to mamy a
k
= 1. Niech wic a
k
= 1. Podzielmy k z reszt przez n,
wtedy k = qn + r, gdzie 0 r < n. Wobec tego
1 = a
k
= a
qn+r
= (a
n
)
q
a
r
= a
r
,
czyli r = 0 i n [ k.
(ii) Jest to bezporedni wniosek z (i).
Przyjrzyjmy si jak na prostym przykadzie pracuje twierdzenie 1.3.8. Rozwamy grup
(Z
8
, +) oraz element 2 Z
8
. Jeli chcemy wygenerowa podgrup 2) w naszej grupie,
to musimy zgodnie z udowodnionymi wasnociami potgowa element 2 a otrzymamy
element neutralny grupy, czyli 2) = 0, 2, 4, 6. Jest to element rzdu 4, tzn. [2[ = 4 w Z
8
.
Grupy cykliczne
Szczeglnie ciekaw a jednoczenie do atw w analizie klas grup s tzw. grupy cykliczne,
czyli takie, ktre generowane s przez jeden element. Inaczej mwic kady element takiej
grupy jest uzyskiwany jako potga jednego ustalonego elementu. Tak jest, jak atwo wida
dla grup (Z, +) i (Z
n
, +), gdzie 1 generuje w kadym przypadku ca grup.
Denicja 1.3.10 (grupa cykliczna). Grup Gnazywamy cykliczn, jeli jest ona generowana
przez jeden element, tzn. istnieje takie a G, e G = a).
Omwimy teraz najprostsze wasnoci grup cyklicznych.
Obserwacja 1.3.11. [podstawowe wasnoci grup cyklicznych] Niech f : G G
bdzie
homomorzmem grupy cyklicznej G o generatorze a G w grup G
oraz niech H bdzie

podgrup grupy G.
(i) G jest grup abelow.
(ii) Imf jest grup cykliczn.
(iii) H jest grup cykliczn.
Dowd.
(i) Jeli x, y G, to istniej wtedy takie k, l Z, e x = a
k
oraz y = a
l
. Teraz mamy
xy = a
k
a
l
= a
k+l
= a
l+k
= a
l
a
k
= yx.
(ii) Oczywicie f(G) = f(a)). Jeli bowiem y f(G), to y = f(a
k
) = f(a)
k
dla pewnego
k Z, zatem f(G) f(a)). Zawieranie w drug stron jest oczywiste.
(iii) Jeli H = 1, to mamy tez. Zamy wic, e H nie jest trywialna i okrelmy
s = minn N : a
n
H.
Wykaemy, e H = a
s
). Jeeli x H, to dziki cyklicznoci G wiemy, e x = a
k
dla
pewnego k , s. Jeli k = qs + r, gdzie 0 r < s, to
x = a
k
= a
qs+r
= (a
s
)
q
a
r
,
std a
r
= x(a
s
)
q
H, czyli z minimalnoci s musi by r = 0. Ostatecznie x = (a
s
)
q
a
s
),
czyli H a
s
). Inkluzja w drug stron jest oczywista.
Przy okazji tych wasnoci warto zapyta: Czy prawd jest, e jeli grupa G da si
wygenerowa przez n elementw, to do wygenerowania dowolnej jej podgrupy te wystarcza
n elementw? Jak wida w przypadku grup cyklicznych odpowied brzmi tak.
Dowd wasnoci dotyczcej podgrupy grupy cyklicznej mona przeprowadzi inaczej
wykorzystujc twierdzenie o klasykacji grup cyklicznych (udowodnimy je za chwil)
i posta podgrup w (Z, +), ktr znamy. Jednak przedstawiony dowd ma t zalet, e
pokazuje bezporednio jak znale element generujcy podgrup w grupie cyklicznej.
Jak si okazuje grupy cykliczne mona bardzo dokadnie opisa oczywicie pamitajc
o tym, e opis w sensie algebraicznym oznacza opis z dokadnoci do izomorzmu.
Twierdzenie 1.3.12 (klasykacja grup cyklicznych). Niech G bdzie grup cykliczn.
(i) Jeli [G[ = , to wtedy G

= Z.
(ii) Jeli [G[ = n, to wtedy G

= Z
n
.
Dowd. Niech a G bdzie generatorem grupy G.
(i) Okrelmy
: Z k a
k
G.
Wprost z denicji wynika, e jest to epimorzm. Jeli teraz (k) = 1, to mamy a
k
= 1.
Wtedy rwnie a
k
= 1. Gdyby k ,= 0, to l = [k[ > 0 i a
l
= 1, zatem z lematu 1.3.7 mamy
[G[ = [a[ l, sprzeczno. Ostatecznie k = 0 oraz jest izomorzmem.
(ii) Niech [G[ = n. Tym razem okrelmy odwzorowanie
: Z
n
[k]
n
a
k
G.
Po pierwsze zauwamy, e jest ono poprawnie okrelone. Istotnie, k l (mod n) wtedy
i tylko wtedy, gdy a
k
= a
l
, zatem jest to rwnie injekcja. Fakt, e odwzorowanie jest
epimorzmem jest oczywisty. cznie jest izomorzmem.
Czsto grupy cykliczne rzdu n oznaczane s przez C
n
, za nieskoczona grupa cykliczna
przez C
.
Jak dowiemy si dalej, jeli mamy do czynienia z dowoln grup, ktrej rzd jest liczb
pierwsz p, to taka grupa musi ju by cykliczna rzdu p, a tym samym na podstawie
poprzedniego twierdzenia jedyn (z dokadnoci do izomorzmu) grup o zadanym rzdzie
bdcym liczb pierwsz p jest grupa C
p
.
Ciekawym problemem jest pytanie o to dla jakich jeszcze innych liczb n, oprcz liczb
pierwszych, zachodzi taka wasno, e jedyn grup rzdu n jest grupa cykliczna C
n
.
Okazuje si, e liczby takie maj do prost charakteryzacj (liczby takie nazywa si
liczbami cyklicznymi). Ot zachodzi twierdzenie: Grupa C
n
jest jedyn grup rzdu n wtedy
i tylko wtedy, gdy gcd(n, (n)) = 1, gdzie oznacza funkcj Eulera (
12
).
Zauwamy, e na przykad dla n = 4 mamy (4) = 2, czyli zgodnie z tym twierdzeniem
istniej co najmniej dwie grupy rzdu 4. Mona wykaza, e istniej dokadnie dwie grupy
rzdu cztery: C
4
oraz C
2
C
2
.
Dotychczasowe rozwaania prowadz te do wnioskw mwicych co o postaci generatorw
dowolnej grupy cyklicznej.
Wniosek 1.3.13. Niech G bdzie grup cykliczn o generatorze a G.
(i) Jeli [G[ = , to jedynymi generatorami grupy G s elementy a oraz a
1
.
(ii) Jeli [G[ = n N, to dla k Z jest G =
a
k
_
wtedy i tylko wtedy, gdy gcd(n, k) = 1.
(iii) Jeli [G[ = n N, to liczba generatorw grupy G jest rwna liczbie liczb naturalnych
wzgldnie pierwszych z n
(
12
)funkcja Eulera to funkcja ktra kadej liczbie naturalnej przypisuje liczb liczb wzgldnie z ni
pierwszych mniejszych od niej - zapoznamy si z ni na teorii liczb
Dowd.
(i) Skoro G

= Z, to dziki twierdzeniu 1.3.12 tylko obrazy elementw 1 mog generowa
G (gdy tylko 1 generuj Z). Obrazami tymi s oczywicie a oraz a
1
.
(ii) Jeli a
k
(0 k < n) jest generatorem, to a = (a
k
)
p
= a
kp
dla pewnego p Z, zatem
a
kp1
= 1, czyli n [ kp 1. Istnieje wic takie q Z, e pk + qn = 1, czyli gcd(n, k) = 1.
Odwrotnie, jeli gcd(n, k) = 1, to z wniosku 1.1.10 wynika, e istniej takie p, q Z, e
pk + qn = 1. Teraz
a = a
pk+qn
= (a
k
)
p
(a
n
)
q
= (a
k
)
q
,
czyli za pomoc a
k
jestemy w stanie otrzyma generator grupy G, wic rwnie ca grup.
Jednym z przykadw grup cyklicznych wanych z punktu widzenia dalszych zastosowa
s grupy U
n
(C) = z C : z
n
= 1 zespolonych pierwiastkw n-tego stopnia z
jedynki. Kada taka grupa jest grup cykliczn. Generatory grupy U
n
(C) nazywamy n-tymi
pierwiastkami pierwotnymi z jedynki. Z naszego twierdzenia wynika, e jeli U
n
(C) jest
pierwiastkiem pierwotnym z jedynki stopnia n, to element
k
jest pierwiastkiem pierwotnym
z jedynki stopnia n wtedy i tylko wtedy, gdy gcd(n, k) = 1.
Denicja 1.3.14 (posta trygonometryczna liczby zespolonej). Kad liczb zespolon
z = a + bi moemy w jednoznaczny sposb zapisa w tzw. postaci trygonometrycznej tzn.
z = r(cos + i sin ) gdzie r = [z[ jest odlegoci punktu (a, b) od pocztku ukadu
wsprzdnych, za jest ktem nachylenia prostej przechodzcej przez (0, 0) i (a, b) do osi
x-w, czyli zachodz zwizki cos =
a
|z|
, sin =
b
|z|
. Kt nazywamy argumentem liczby
z. Jak wiadomo funkcje cos i sin s funkcjami okresowymi tak wic argumentw dla danej
liczby zespolonej jest nieskoczenie wiele. Dla liczby z istnieje jednak dokadnie jeden tzw.
argument gwny czyli argument z przedziau [0, 2).
Na przykad liczb i moemy zapisa jako i = cos

2
+ i sin

2
.
Kolejne dwie wasnoci daj nam wzory na wygodne potgowanie i pierwiastkowanie
liczb zespolonych. Nosz one nazw wzorw de Moivrea
13
Wasno 1.3.15. Dla liczb zespolonych z = r(cos + i sin ), w = s(cos + i sin )),
k N zachodz wzory:
(1) z w = (r s)(cos( + ) + i sin( + ))
(2) gdy w ,= 0 to
z
w
=
_
r
s
_
(cos( ) + i sin( ))
(3) z
k
= r
k
(cos(k) + i sin(k)
(4) gdy z ,= 0 to z
k
=
1
r
k
(cos(k) + i sin(k)).
Wzory te atwo mona wykaza indukcyjnie stosujc wzory trygonometryczne.
(
13
)Abraham de Moivre - matematyk francuski yjcy w latach 1667-1754 zajmujcy si gwnie geometri
analityczn, teori szeregw liczbowych oraz liczbami zespolonymi
Wasno 1.3.16. Niech z = r(cos +i sin ) bdzie liczb zespolon n N. Wtedy liczby
z
1
, . . . , z
n
C ktre s pierwiastkami stopnia k z liczby z, tzn. z
n
k
= z wyraaj si wzorami:
z
k
=
n
_
[z[
_
cos
_
+ 2k
n
_
+ i sin
_
+ 2k
n
__
gdzie k = 0, . . . , n1. Dla kadego n mamy wic zbir pierwiastkw stopnia n z danej liczby
zespolonej.
Dla uzasadnienia wzoru wystarczy zauway, e kade z
k
istotnie podniesione do potgi
k daje liczb z oraz skorzysta z faktu, e wielomian f(X) = X
n
z nie moe mie wicej
zespolonych pierwiastkw ni n, co wykaemy nieco pniej.
Wrmy po tej dygresji do rozwaa o grupach cyklicznych. Grupy te odgrywaj ogromn
rol w klasykacji grup skoczonych. S one bowiem cegiekami, z ktrych zbudowane s
na przykad wszystkie skoczone grupy abelowe.
Twierdzenie o klasykacji takich grup wypowiemy bez dowodu. Zanim jednak to zrobimy
musimy wprowadzi pojcie sumy prostej grup, (na razie wycznie skoczonej iloci takich
grup, cho mona rozwaa produkty nieskoczone o czym powiemy pniej).
Denicja 1.3.17 (suma prosta grup). Sum prost niepustej, skoczonej rodziny grup
G
i
n
i=1
nazywamy zbir G
1
. . . G
n
wraz z dziaaniem
(a
i
)
n
i=1
(b
i
)
n
i=1
:= (a
i
b
i
)
n
i=1
, (a
i
)
n
i=1
, (b
i
)
n
i=1
G
1
. . . G
n
.
Sum prost grup G
1
, . . . , G
n
oznaczamy przez G
1
. . . G
n
.
Majc taki zestaw informacji moemy pokusi si najpierw o klasykacj grup niskich
rzdw - te przeprowadzimy j bez dowodu.
Uwaga 1.3.18.
(1) Jeli n
1
, . . . , n
r
> 0 oraz n = n
1
n
r
, to C
n

= C
n
1
C
nr
wtedy i tylko wtedy, gdy
liczby n
1
, . . . , n
r
s parami wzgldnie pierwsze.
(2) Jeli n = p
k
1
1
p
kr
r
jest rozkadem liczby naturalnej n na iloczyn liczb pierwszych
p
1
, . . . , p
r
P parami rnych, to
C
n

= C
p
k
1
1
C
p
kr
r
.
Uwaga 1.3.19 (klasykacja grup rzdu 10). Jeli G jest grup rzdu 10, to jest ona
izomorczna (jest w klasie izomorzmu) jednej z poniszych grup.
Przypadek gdy rzd jest liczb pierwsz omwimy niebawem. Pozostaym warto przyjrze
si w ramach wicze. Nieprzypadkowo gdy n = 4 lub n = 9 dostajemy dokadnie dwie
grupy. Rezultat ten mona uoglni: Jeli p P, to jedynymi grupami rzdu p
2
s C
p
C
p
oraz C
p
2, w szczeglnoci grupa rzdu p
2
jest abelowa.
Twierdzenie 1.3.20. Jeli G jest skoczon grup abelow, to istniej takie p
1
, . . . , p
r
P
oraz k
1
, . . . , k
r
> 0, e G

= C
p
k
1
1
C
p
kr
r
.
Rzd grupy Klasy izomorzmu
1 1 (grupa jednoelementowa)
2 C
2
3 C
3
4 C
2
C
2
(pierwsza grupa niecykliczna), C
4
5 C
5
6 C
2
C
3
, S
3
(pierwsza grupa nieprzemienna)
7 C
7
8 C
2
C
2
C
2
, C
2
C
4
, C
8
, D
4
, Q (grupa kwaternionw)
9 C
3
C
3
, C
9
10 C
2
C
5
, D
5
Tabela 1.3: Klasykacja grup rzdu 10.
Inaczej mwic kada skoczona grupa abelowa jest sum prost grup cyklicznych. Jak
si okazuje wasno taka dotyczy rwnie grup abelowych skoczenie generowanych.
Twierdzenie 1.3.21. Kada skoczenie generowana grupa abelowa jest izomorczna z
grup postaci C
d
1
C
dr
C
d
, gdzie liczby d
1
, . . . , d
r
> 1 speniaj dodatkowo d
i
[ d
i+1
dla i = 1, . . . , r 1 oraz d , 0.
wiczenia do czci 4
wiczenie 4.1. Znale rzd elementu a w grupie G gdzie:
(a) a = (2, 5), G = Z
4
Z
11
, (b) a =
_
1 2 3
3 1 2
_
, G = S
3
, (c) a =
_
1 1
0 1
_
,
G = GL
2
(R).
wiczenie 4.2. (a) Sprawdzi, e elementy: A =
_
0 1
1 0
_
i B =
_
0 1
1 1
_
maj
rzdy skoczone w G = GL
2
(R) ale ich iloczyn nie jest elementem rzdu skoczonego.
wiczenie 4.3. Poda przykad grupy i dwch elementw tej grupy, ktrych rzdy s
wzgldnie pierwsze ale rzd ich iloczynu nie jest rwny iloczynowi rzdw. Zbada co si
stanie gdy zaoymy dodatkowo przemienno elementw.
wiczenie 4.4. Obliczy liczb elementw rzdu 2, 4, 8 i 16 w Z
16
Z
16
.
wiczenie 4.5. Wykaza, e jeli G jest grup abelow, to H := a G : [a[ < jest
podgrup G.
wiczenie 4.6. (a) Udowodni, e jeli dwie grupy s izomorczne to maj t sam ilo
elementw tych samych rzdw.
(b) Poda przykad dwch grup, w ktrych liczba elementw tych samych rzdw jest
taka sama ale nie s one izomorczne.
wiczenie 4.7. Rozwamy grup (Q, +). Udowodni, e grupa QQ nie jest cykliczna.
wiczenie 4.8. Udowodni, e Z
n
Z
m
jest cykliczna wtedy i tylko wtedy, gdy (n, m) = 1.
1.4. Grupa ilorazowa 27
wiczenie 4.9. Udowodni, e w grupie G cyklicznej rzdu n dla kadej liczby naturalnej
d dzielcej n istnieje dokadnie jedna podgrupa G rzdu d.
wiczenie 4.10. Odpowiedzie na pytanie, czy jeli dana grupa G daje si wygenerowa
przez 2 elementy, to kada jej podgrupa te musi da si wygenerowa przez co najwyej 2
elementy.
1.4 Grupa ilorazowa
Warstwy grupy wzgldem jej podgrup
Gdy G jest grup, za H jej podgrup, to na zbiorze G okrelamy nastpujce relacje
a
H
1b : a
1
b H,
a1
H
b : ab
1
H.
Twierdzenie 1.4.1. Niech G bdzie grup, niech H < G oraz niech a G.
(i) Relacje
H
1 oraz 1
H
s relacjami rwnowanoci, tzn. s zwrotne, symetryczne i
przechodnie.
(ii) Klasami rwnowanoci elementu a (czyli zbiorami elementw, ktre s z nim w
relacji) wzgldem relacji
H
1 oraz 1
H
s zbiory
[a]
H
R
= aH = ah : h H,
[a]
R
H
= Ha = ha : h H
odpowiednio.
(iii) aH = H = Ha wtedy i tylko wtedy, gdy a H.
Dowd.
(i) Zwrotno wynika z 1 H. Symetryczno z faktu, e jeli x H, to rwnie x
1
H.
Natomiast przechodnio jest zapewniona przez wasno: jeli x, y H, to xy H.
(ii) Przykadowo a
H
1b wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie h H, e a
1
b = h, a to ma
miejsce tylko wtedy, gdy b = ah aH. Podobnie postpujemy dla relacji 1
H
.
(iii) Jeli aH = H = Ha, to a aH = H (gdy 1 H). Gdy za a H, to aH H oraz
Ha H. Jeeli natomiast h H, to h = a(a
1
h) = (ha
1
)a aH Ha (bo a
1
h H
oraz ha
1
H), zatem H aH Ha. cznie mamy aH = H = Ha.
Denicja 1.4.2 (relacje rwnowanoci wzgldem podgrupy, warstwy). Jeli G jest grup,
za H jej podgrup, to relacje rwnowanoci
H
1oraz 1
H
nazywamy odpowiednio lewostronn
i prawostronn relacj rwnowanoci grupy G wzgldem podgrupy H. Klas rwnowanoci
elementu grupy G wzgldem tych relacji nazywamy odpowiednio warstw lewostronn i
prawostronn tego elementu wzgldem podgrupy H.
Wrmy do przykadu grupy (Z, +). Wemy dowoln podgrup H w tej grupie wiemy,
e jest ona postaci H = nZ dla pewnego n N. Wwczas k1
H
l wtedy i tylko wtedy, gdy
k l nZ, a to ma miejsce dokadnie wtedy, gdy k l (mod n). Std zbir warstw, ktry
otrzymujemy w ten sposb, to nic innego jak zbir reszt modulo n.
Twierdzenie 1.4.3. Niech H bdzie podgrup grupy G oraz niech a, b H.
(i)
aG
aH = G =
aG
Ha.
(ii) Albo aH = bH albo aH bH = , podobnie dla warstw prawostronnych.
(iii) Kada warstwa lewostronna (prawostronna) wzgldem podgrupy H jest rwnoliczna
z podgrup H.
(iv) Zbir (G/H)
l
:= aH : a G jest rwnoliczny ze zbiorem (G/H)
p
:= Ha : a G.
Dowd. Zauwamy, e (i) oraz (ii) wynikaj z faktu, e warstwy s klasami abstrakcji
wzgldem pewnej relacji rwnowanoci na zbiorze G. Dowd (iii) oraz (iv) przeprowadzimy
dla warstw lewostronnych, analogicznie przebiega on dla warstw prawostronnych.
(iii) Skonstruujemy bijekcj midzy warstw elementu a G a podgrup H. Niech
: H x ax aH.
Jest jasne, e odwzorowanie to jest surjekcj. Jest ono rwnie injekcj, bo gdy ax = ay, to
mnoc przez a
1
z lewej strony otrzymujemy x = y. Wobec tego oba zbiory s rwnoliczne.
(iv) Skonstruujemy znw bijekcj midzy oboma zbiorami warstw
: (G/H)
l
aH Ha
1
(G/H)
p
.
Najpierw sprawdzimy poprawn okrelono i zarazem injektywno naszego odwzorowania:
aH = bH a
1
b H b
1
a H Hb
1
= Ha
1
.
Ponadto Ha = (a
1
H), co zapewnia surjektywno naszego odwzorowania. Wobec tego
oba zbiory s rwnoliczne.
Powysze twierdzenie pozwala nam wprowadzi jedn z waniejszych denicji w teorii
grup, denicje indeksu podgrupy w grupie oraz udowodni bazowe twierdzenie tej teorii.
Denicja 1.4.4 (indeks podgrupy w grupie). Indeksem grupy G wzgldem jej podgrupy H
(indeksem podgrupy H w grupie G) nazywamy liczb warstw lewostronnych (prawostronnych)
grupy G wzgldem podgrupy H (jeli liczba ta jest skoczona), w przeciwnym wypadku
mwimy, e indeks jest nieskoczony. Innymi sowy
[G : H] := [(G/H)
l
[ = [(G/H)
p
[.
Twierdzenie 1.4.5 (Lagrange). Jeli H jest podgrup grupy G, to [G[ = [G : H][H[.
Dowd. Dla dowodu rozwaa bdziemy warstwy lewostronne grupy G wzgldem podgrupy
H, czyli jak wiemy zbiory postaci aH. Zauwamy najpierw, e kady element a G jest
elementem swojej warstwy tzn. a = a 1
G
aH, wobec tego G =
aG
aH. atwo te wida,
(co wiemy te z teorii mnogoci) e warstwy dwch rnych elementw s albo rozczne
albo si pokrywaj, (gdy jaki element c ley w przeciciu warstw aH i bH to jest w relacji
zarwno z elementem a jak i z elementem b a to z przechodnioci relacji oznacza, e elementy
a i b same s w relacji wic ich klasy s rwne). Wobec tego moemy zaoy, i z kadej
warstwy wybieramy jednego reprezentanta i przedstawiamy G jako sum rozcznych
warstw tzn. G =
aS
aH gdzie S oznacza zbir pojedynczych reprezentantw wszystkich
warstw, czyli #S = [G : H]. Wiemy ju, e kada warstwa jest rwnoliczna z H, czyli w ten
sposb [G[ = #
aS
aH =
aS
#(aH) =
aS
[H[ = [G : H][H[ co chcielimy dowie.
Wniosek 1.4.6. Niech G bdzie grup skoczon rzdu n, niech H < G oraz niech a G.
(i) [H[ [ [G[ oraz [a[ [ [G[.
(ii) Jeli n P, to wtedy G

= C
n
.
Dowd.
(i) To bezporednia konsekwencja twierdzenia Lagrangea.
(ii) Jeli n P, to istnieje w G element rny od neutralnego, powiedzmy a. Wtedy jego
rzd jest dzielnikiem [G[ = n i jest rny od 1, skd [a[ = n i a) = G. Jest wic G grup
cykliczna rzdu n, czyli jak wiemy z twierdzenia klasykacyjnego 1.3.12 jest G

= C
n
.
Podgrupy normalne
Zauwamy, e w poprzedniej czci udowodnilimy, e liczba warstw lewo- i prawostronnych
grupy G wzgldem jej podgrupy H jest taka sama ale nie oznacza to wcale, e te warstwy
musz by takie same! Rozwamy grup S
3
i jej podgrup H = 1, (1, 2). atwo sprawdzi,
e warstwy prawostronne i lewostronne grupy S
3
wzgldem podgrupy H s rne. Taka
sytuacja prowadzi nas do nastpnej bardzo wanej denicji w teorii grup podgrupy
normalnej.
Denicja 1.4.7 (podgrupa normalna). Podgrup H grupy G nazywamy normaln, jeli
zachodzi rwno relacji
H
1 = 1
H
lub inaczej rwnowanie a G zachodzi rwno:
aH = Ha. Piszemy wtedy H G.
Wygodnym sposobem sprawdzania, czy dana podgrupa jest normalna jest warunek
rwnowany, ktry wykaemy teraz.
Wasno 1.4.8. Niech G bdzie grup oraz H < G. Wwcza H jest normalna w G wtedy
i tylko wtedy, gdy a G h H : aha
1
H.
Dowd. Zamy najpierw, e H jest podgrup normaln G i ustalmy dowolne a G oraz
h H. Wtedy element ah naley do zbioru aH o ktrym z normalnoci wiemy, e aH = Ha
czyli istnieje h
H takie, e ah = h
a skd za aha
1
= h
H wic warunek nasz jest

speniony.
Zamy teraz, e warunek ktry proponujemy jest speniony. Chcemy pokaza, e aH =
Ha. Niech wic ah bdzie elementem aH. Zgodnie z naszym warunkiem wiemy, e aha
1
H czyli istnieje h
H takie, e aha
1
= h
skd ah = h
a Ha wic mamy zawieranie

aH Ha.
Niech teraz ha Ha. Zwrmy uwag, e nasz warunek ma duy kwantykator czyli
dla dowolnego elementu z grupy G zachodzi bHb
1
H. Jako element b przyjmijmy wic
a
1
i dostaniemy, e a
1
ha H skd wic a
1
ha = h
dla pewnego h
H i ha = ah
aH
wic mamy zawieranie w drug stron.
Uwaga 1.4.9. Niech K H bd podgrupami grupy G.
(1) Zawsze mamy 1
G
G oraz G G.
(2) Jeli K G, to wtedy K H.
(3) Kada podgrupa grupy abelowej jest jej podgrup normaln.
(4) Jeeli [G : H] = 2, to H jest podgrup normaln. Wynika to z faktu, e jedn z warstw
(zarwno lewo- jak i prawostronnych) jest warstwa elementu neutralnego rwna H.
(5) Grupa kwaternionw jest nieabelowa ale kada jej podgrupa jest normalna.
Obserwacja 1.4.10. Niech f : G G
bdzie homomorzmem grup, niech H, H

i
G dla
i I oraz niech H
.
(i)
iI
H
i
G.
(ii) f(H) f(G) (
14
).
(iii) f
1
(H
) G.
Dowd. Wystarczy w kadym przypadku zastosowa na przykad warunek (iv) z twierdzenia
1.4.8 i wykorzysta wasnoci znane z wczeniejszej teorii dla podgrup.
Konstrukcja grupy ilorazowej
Niech G bdzie dowoln grup, za H jej podgrup normaln. Wprowadzimy teraz struktur
grupy na zbiorze wszystkich warstw grupy G wzgldem podgrupy H.
Niech G/H oznacza zbir wszystkich warstw lewostronnych (prawostronnych) grupy G
wzgldem podgrupy H. Innymi sowy
G/H = aH : a G = Ha : a G.
Na zbiorze tym zadajemy nastpujce dziaanie
(aH)(bH) := (ab)H, a, b G.
(
14
)Niekoniecznie w G
.
Sprawdzimy najpierw, e dziaanie to jest poprawnie okrelone, tzn. nie zaley od wyboru
reprezentantw klas.
Niech wic aH = a
H, bH = b
H. Musimy wykaza, e (ab)H = (a
)H. Skoro aH =
a
H, to elementy a, a
s w relacji lewostronnej czyli a

H
1a
skd a
1
a
H. Analogicznie
mamy b
1
b
H.
Policzmy (ab)
1
(a
) = b
1
a
1
a
b
1
Hb
= b
1
b
H (skorzystalimy w ostatniej
rwnoci z normalnoci podgrupy. Ale poniewa b
1
b
H, wic b
1
b
H = H, czyli (ab)
1
(a
)
H co oznacza, e (ab)
H
1(a
) a std (ab)H = (a
)H czego dalimy.
Twierdzenie 1.4.11. Niech H bdzie podgrup normaln grupy G.
(i) Zbir G/H z wprowadzonym wyej dziaaniem ma struktur grupy.
(ii) Odwzorowanie
H
: G a aH G/H jest epimorzmem grup, ponadto mamy
Ker
H
= H.
Dowd.
(i) czno dziaania w G/H wynika z cznoci dziaa w G. Wida, e warstwa 1H = H jest
elementem neutralnym okrelonego dziaania. Ponadto atwo sprawdzi, e (aH)
1
= a
1
H
dla dowolnej warstwy aH G/H.
(ii) Fakt, e
H
jest homomorzmem grup wynika bezporednio z okrelenia dziaania w grupie
G/H. Poniewa kady element grupy G/H jest postaci aH dla pewnego a G, wic jest to
oczywicie surjekcja. Jeli a G, to
H
(a) = 1
G/H
wtedy i tylko wtedy, gdy aH = H, za
rwno ta ma miejsce dokadnie wtedy, gdy a H. Skd wynika teza o jdrze.
Denicja 1.4.12 (grupa ilorazowa). Jeli G jest grup, za H jej podgrup normaln, to
zbir G/H z wprowadzonym wyej dziaaniem nazywamy grup ilorazow grupy G przez
podgrup H. Odwzorowanie
H
nazywamy odwzorowaniem (rzutowaniem) kanonicznym
(naturalnym) grupy G na grup G/H.
Jednym z podstawowych przykadw grup, ktre mona otrzyma jako grupy ilorazowe,
to znane nam grupy reszt modulo n. Wykaemy, e dla n > 0 grupa (Z
n
, +) jest izomorczna
z grup ilorazow grupy Z przez jej podgrup nZ, czyli z (Z/nZ, +). W tym celu okrelmy
odwzorowanie
: Z/nZ k + nZ [k]
n
Z
n
.
Proste przeliczenie wykazuje, e jest izomorzmem grup.
W jzyku grupy ilorazowej moemy wyrazi jeszcze jeden przydatny warunek rwnowany
na to, aby podgrupa bya normalna.
Obserwacja 1.4.13. Podgrupa H grupy G jest jej podgrup normaln wtedy i tylko wtedy,
gdy istnieje grupa G
oraz taki homomorzm grup f : G G
, e H = Ker f.
Dowd. Jeli H jest podgrup normaln grupy G, to zgodnie z twierdzeniem 1.4.11 wystarczy
przyj G
= G/H oraz f =
H
. Odwrotnie, jdro homomorzmu jest zawsze podgrup
normaln jako przeciwobraz podgrupy normalnej, jak jest podgrupa trywialna.
wiczenia do czci 5
wiczenie 5.1. W grupie (C, +) rozwamy podgrup H = z C : (z) = 2(z).
Opisa jak wygldaj warstwy grupy C wzgldem podgrupy H oraz odpowiedzie na pytanie
jaki jest indeks H w C.
wiczenie 5.2. W grupie S
3
wygenerowa podgrup przez =
_
1 2 3
2 1 3
_
, sprawdzi
jej normalno oraz wyliczy indeks.
wiczenie 5.3. Rozwamy grup (C
, ) oraz jej podgrup H = R

+
. Odpowiedzie
na pytanie jaki podzbir paszczyzny tworzy warstwa ustalonej liczby z C
wzgldem
podgrupy H.
wiczenie 5.4. W grupie G izometrii wasnych trjkta rwnobocznego (z dziaaniem
skadania) wyznaczy podgrup generowan przez dowoln ustalon symetri osiow i sprawdzi,
czy jest to podgrupa normalna.
wiczenie 5.5. Rozstrzygn dla jakich n > 1 naturalnych podgrupa H
n
= S
n
:
(2) = 2 jest normalna w S
n
.
wiczenie 5.6. Niech G bdzie grup rzdu n N. Wykaza, e jeli H jest podgrup
G o rzdzie wikszym lub rwnym
n
2
to jest to podgrupa normalna G.
wiczenie 5.7. Wykaza, e w grupie kwaternionw wszystkie podgrupy s normalne
cho grupa nie jest abelowa.
wiczenie 5.8. Wykaza, e jeli f : GG
jest homomorzmem grup to jdro tego

homomorzmu jest normaln podgrup G.
wiczenie 5.9. Wykaza, e kada grupa o rzdzie bdcym liczb pierwsz jest grup
cykliczn.
wiczenie 5.10. Wykaza, e centrum jest normaln podgrup grupy G oraz, e grupa
G jest abelowa wtedy i tylko wtedy gdy G/C(G) jest cykliczna.
1.5 Twierdzenia o homomorzmach grup
Twierdzenie 1.5.1 (twierdzenie o przenoszeniu podgrup). Jeli f : G G
jest epimorzmem
grup, ( jest rodzin podgrup w G zawierajcych Ker f, za (
jest rodzin wszystkich podgrup

w G
, to odwzorowania
: ( H f(H) (
,
: (
f
1
(H
) (
s wzajemnie odwrotnymi bijekcjami. Bijekcje te zachowuj rwnie podgrupy normalne.
Dowd. Zauwamy najpierw, e powysze odwzorowania s poprawnie okrelone, rwnie
w przypadku podgrup normalnych. Dziki surjektywnoci f mamy f(f
1
(A)) = A dla
dowolnego A G, w szczeglnoci jest = id. Wiemy rwnie, e dla dowolnego A G
jest A f
1
(f(A)), zatem jeli Ker f H G, to pozostaje wykaza, e f
1
(f(H)) H.
Istotnie, jeli x f
1
(f(H)), to f(x) f(H), zatem istnieje takie h H, e f(x) = f(h),
1.5. Twierdzenia o homomorzmach grup 33
czyli h
1
x Ker f. Ostatecznie jest wic x h Ker f hH = H, czyli = id oraz
i s wzajemnie odwrotnymi bijekcjami.
Dobr ilustracj zastosowania twierdzenia 2.5.1 jest wyznaczenie postaci podgrup w grupach
reszt modulo n. Rozwaamy epimorzm
f : Z k [k]
n
Z
n
.
Dla przykadu z twierdzenia tego otrzymujemy, e wszystkie podgrupy w grupie (Z
8
, +), to
0, 0, 4, 0, 2, 4, 6 i caa grupa.
Twierdzenie 1.5.2 (Podstawowe twierdzenie o izomorzmie). Jeli f : G G
jest homomorzmem
grup, to wtedy G/ Ker f

= Imf.
Dowd. Izomorzm skonstruujemy bezporednio. Rozwamy odwzorowanie:
F : G/ Ker f a Ker f f(a) Imf
Sprawdzimy, e jest ono poprawnie okrelonym izomorzmem, (w oczywisty sposb jest to
surjekcja).
Zauwamy, e mamy nastpujcy cig rwnowanoci:
a Ker f = b Ker f b
1
a Ker f f(b
1
a) = 1
G
[f(b)]
1
f(a) = 1
G

f(b) = f(a) F(b Ker f) = F(a Ker f).
Wynikanie od strony lewej do prawej dowodzi poprawnej okrelonoci odwzorowania,
za od prawej do lewej jego injektywnoci.
Sprawdmy jeszcze homomorzm:
F[(a Ker f) (b Ker f)] = F((ab) Ker f) = f(ab) = f(a)f(b) = F(a Ker f)F(b Ker f).
wiczenia do czci 6
wiczenie 6.1. Udowodni, e grupa ilorazowa grupy (C
, ) przez podgrup H = z
C
: [z[ = 1 jest izomorczna z (R, +)

wiczenie 6.2. Udowodni, e grupa ilorazowa (R, +)/Z jest izomorczna z S = z
C : [z[ = 1 z dziaaniem mnoenia.
wiczenie 6.3. Odpowiedzie na pytanie, czy istnieje epimorzm grupy permutacji S
3
na Z
2
wiczenie 6.4. Niech G bdzie grup, C(G) - centrum grupy G. Wykaza, e G/C(G)
jest izomorczna z Inn(G) czyli grup automorzmw wewntrznych grupy G.
wiczenie 6.5. Wyznaczy centrum grupy permutacji S
n
wiczenie 6.6. Uzasadni, e w grupie S
4
jest 9 elementw rzdu 2, 8 elementw rzdu
3 i 6 elementw rzdu 4.
wiczenie 6.7. Sprawdzi, e zbir (1, 2, . . . , n), (1, 2) generuje S
n
wiczenie 6.8. Sprawdzi, e w grupie A
4
permutacji parzystych 4 elementowych nie ma
podgrupy rzdu 6
wiczenie 6.9. (a) Udowodni, e jeli G jest grup H, K podgrupami G przy czym H
jest normalna, to HK = hk, h H, k K jest podgrup G
(b) Przy zaoeniach z punktu (a) udowodni, e HK/H

= K/(H K), (II twierdzenie
o izomorzmie)
wiczenie 6.10. Udowodni, e jeli G jest grup, K, H G oraz K H, to wtedy
H/K G/K oraz (G/K)/(H/K)

= G/H (III twierdzenie o izomorzmie)
Rozdzia 2
Elementy teorii piercieni
2.1 Podstawowe denicje i przykady
Do tej pory struktur algebraiczn zadawalimy na zbiorze za pomoc jednego dziaania.
Teraz, podobnie jak w sposb naturalny pojawia si to w przypadkach podzbiorw liczbowych,
bdziemy operowa dwoma dziaaniami zadajc tym samym (przy odpowiednich wasnociach
dziaa) struktur piercienia. Najbardziej intuicyjnym przykadem jest tu ponownie
znany nam zbir liczb cakowitych, na ktrym mamy dwa naturalne dziaania dodawania i
mnoenia. Jest to bazowy dla nas przykad piercienia.
Denicja 2.1.1 (piercie). Jeli P jest zbiorem niepustym, na ktrym zadano dwa dziaania
oznaczane odpowiednio + oraz (nazywane dodawaniem i mnoeniem) o nastpujcych
wasnociach:
(1) (P, +) jest grup abelow z elementem neutralnym oznaczanym przez 0,
(2) (P, ) jest pgrup (czno mnoenia),
(3) a(b + c) = ab + ac oraz (b + c)a = ba + ca dla dowolnych a, b, c P (rozdzielno
mnoenia wzgldem dodawania),
to trjk (P, +, ) (w skrcie P) nazywamy wwczas piercieniem. Dodatkowo jeli:
(4) istnieje takie 1 P, e a 1 = a = 1 a dla dowolnego a P (element neutralny
mnoenia), to mwimy o piercieniu z jedynk,
(5) ab = ba dla dowolnych a, b P (przemienno mnoenia), to mwimy o piercieniu
przemiennym.
Jeli zachodz warunki (1) (5), to mwimy o piercieniu przemiennym z jedynk.
Podzbir R piercienia (P, +, ) nazywamy jego podpiercieniem, gdy (R, +[
RR
, [
RR
)
jest piercieniem. Jeli P ma jedynk 1
P
, to dodatkowo wymagamy aby 1
P
R.
Obserwacja 2.1.2. Niech P bdzie piercieniem oraz niech a, b, a
1
, . . . , a
n
, b
1
, . . . , b
m
R.
(i) a 0 = 0 = 0 a.
(ii) (a)b = ab = a(b) oraz (a)(b) = ab.
35
36 Elementy teorii piercieni
(iii) (ka)b = k(ab) = a(kb), k(a + b) = ka + kb oraz k(la) = (kl)a = l(ka) dla k, l Z.
(iv)
_
n
i=1
a
i
__
m
j=1
b
j
_
=
n
i=1
m
j=1
a
i
b
j
.
Uwaga 2.1.3 (dwumian Newtona). Jeli P jest piercieniem oraz a, b P speniaj ab = ba
(tzn. a oraz b s ze sob przemienne), to (a + b)
n
=
n
i=0
_
n
i
_
a
i
b
ni
dla dowolnego n > 0.
Zestawimy teraz denicje wyrnionych elementw zadanego piercienia, z ktrymi b-
dziemy mieli do czynienia w dalszej czci wykadu.
O wszystkich piercieniach dalej zakadamy, e s przemienne
Denicja 2.1.4 (dzielnik zera, element odwracalny). Jeli P jest piercieniem, to element
a P
= P 0 nazywamy dzielnikiem zera, gdy istnieje takie b P 0, e ab = 0 = ba.

Zbir dzielnikw zera piercienia P oznaczamy D(R). Jeli dodatkowo P jest piercieniem
z jedynk, to element u P nazywamy odwracalnym (jednoci), jeli istnieje takie v P,
e uv = 1 = vu. Zbir elementw odwracalnych piercienia P oznaczamy przez U(P).
Oglnie mona wprowadzi pojcie lewostronnych (prawostronnych) dzielnikw zera
i elementw odwracalnych. My bdziemy operowa jedynie obustronnymi (okrelonymi jak
wyej) dzielnikami zera i elementami odwracalnymi.
Przykad 2.1.5.
(1) Dla piercienia (Z, +, ) mamy D(Z) = oraz U(Z) = 1, 1.
(2) Dla piercienia (Z
6
, +, ) mamy D(Z
6
) = 2, 3, 4 oraz U(Z
6
) = 1, 5.
Denicja 2.1.6 (piercie cakowity, ciao). Mwimy, e piercie P jest cakowity (jest
dziedzin), jeli P nie posiada dzielnikw zera (
1
). Piercie z jedynk rn od zera, w
ktrym kady niezerowy element jest odwracalny nazywamy ciaem
Denicja 2.1.7 (homomorzm piercieni). Jeli P oraz R s piercieniami, to odwzorowanie
f : P R nazywamy homomorzmem piercieni, gdy
f(x + y) = f(x) + f(y), f(xy) = f(x)f(y) dla dowolnych x, y P.
Ponadto, gdy P oraz R maj jedynk, to wymagamy aby f(1
P
) = 1
R
.
Stosujemy tu analogiczn jak w teorii grup terminologi dotyczc monomorzmu,
epimorzmu, endomorzmu czy izomorzmu.
Obserwacja 2.1.8. Niech P bdzie piercieniem z 1 ,= 0.
(i) Element odwracalny nie moe by dzielnikiem zera, inaczej U(P) D(P) = .
(ii) Kade ciao jest piercieniem cakowitym.
(iii) Piercie liczb cakowitych jest piercieniem cakowitym ale nie jest ciaem.
(iii) Zbir U(P) tworzy grup z dziaaniem mnoenia.
Denicja 2.1.9 (piercie liczb Gaussa). Piercieniem liczb Gaussa nazywamy piercie
postaci Z[i] = a + bi, a, b Z. Warto sprawdzi, e U(Z[i]) = 1, 1, i, i. Poniewa
Z[i] C za C jest piercieniem cakowitym, wic Z[i] te jest piercieniem cakowitym.
(
1
)Innymi sowy z faktu ab = 0 wynika, e a = 0 lub b = 0.
2.2. Ideay i ich wasnoci 37
2.2 Ideay i ich wasnoci
Pojcie ideau i operacje na ideaach
Wprowadzimy teraz pojcie, ktre odgrywa w teorii piercieni podobn rol jak podgrupy
normalne w teorii grup. W szczeglnoci to wanie za pomoc tego typu podzbiorw
bdziemy konstruowa piercienie ilorazowe.
Denicja 2.2.1 (idea). Podzbir I P piercienia P nazywamy ideaem w P, jeli:
(1) (I, +) jest podgrup (P, +),
(2) ba = ab I dla dowolnych a P oraz b I.
Jeli I jest ideaem w P, to piszemy I P. Idea I nazywamy waciwym, jeli I ,= P.
Podobnie jak w przypadku dzielnikw zera i jednoci, mona te mwi o ideaach
lewostronnych (prawostronnych). Jednak dalej sowo idea oznacza bdzie idea obu-
stronny (zdeniowany powyej).
Analogicznie jak w przypadku grup przecicie dowolnej liczby ideaw jest ideaem (suma
mnogociowa ideaw nie musi by ideaem, wszak nie musi by podgrup grupy addytywnej
piercienia). Wasno ta prowadzi do okrelenia (znw analogicznie jak w grupach) pojcia
ideau generowanego przez zbir.
Denicja 2.2.2 (idea generowany przez zbir). Jeli A jest podzbiorem piercienia P, to
przecicie wszystkich ideaw piercienia P zawierajcych podzbir A nazywamy ideaem
generowanym przez zbir A, innymi sowy
(A) :=
IR:AI
I.
W szczeglnoci, jeli A = a
1
, . . . , a
n
, to piszemy (A) = (a
1
, . . . , a
n
).
Denicja 2.2.3 (piercie (dziedzina) ideaw gwnych). Jeli P jest piercieniem, to
mwimy, e idea I P jest gwny, jeli istnieje takie a P, e I = (a). Mwimy, e P
jest piercieniem ideaw gwnych, jeli kady idea w P jest gwny. Dziedzin ideaw
gwnych nazywamy piercie ideaw gwnych, ktry dodatkowo jest cakowity.
Przykad 2.2.4. Piercie Z jest dziedzin ideaw gwnych. Z jednej strony wiemy, e
jest on cakowity, a z drugiej strony wiemy, e wszystkie podgrupy s postaci nZ, czyli
inaczej (n), a wic ideay jako podgrupy s ideaami gwnymi.
Wasno 2.2.5. Niech P bdzie piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, niech a
1
, . . . , a
n
P
oraz I P.
(i) (a
1
, . . . , a
n
) = Pa
1
+ + Pa
n
.
(ii) Jeli I U(P) ,= , to wtedy I = P.
(iii) P jest ciaem wtedy i tylko wtedy, gdy jedynymi ideaami w P s (0) oraz P.
Dowd.
(i) Niech J = Pa
1
+ + Pa
n
. Najpierw wykaemy, e J jest ideaem co bdzie oznaczao,
e (a
1
, . . . , a
n
) J. Fakt, e (J, +) jest podgrup (P, +) jest natychmiastowy. Istotnie, jeli
b, c J, to
b = b
1
a
1
+ + b
n
a
n
, c = c
1
a
1
+ + c
n
a
n
dla pewnych b
i
, c
i
P (1 i n). Std wniosek, e
b + c = (b
1
+ c
1
)a
1
+ + (b
n
+ c
n
)a
n
J.
Podobnie gdy a P, to
ab = (ab
1
)a
1
+ + (ab
n
)a
n
J.
Zawieranie w drug stron wynika z denicji ideau. Skoro a
1
, . . . , a
n
(a
1
, . . . , a
n
), to
kada ich kombinacja z J te musi nalee do (a
1
, . . . , a
n
).
(ii) Gdy u I U(P) oraz v P spenia uv = 1, to dla a P jest a = auv I.
(iii) Jeli I jest niezerowy, to I U(P) ,= , czyli z (ii) mamy I = P. Jeli a P 0, to
wobec aP ,= (0) mamy aP = P, czyli istnieje takie b P, e ab = 1.
Zauwamy, e podpiercie waciwy nie musi by ideaem, na przykad Z jest podpiercieniem
Q, nie jest to jednak idea, gdy Q jako ciao nie zawiera nietrywialnych ideaw.
Piercie ilorazowy
Jeli I jest ideaem piercienia P, to wwczas (I, +) jest podgrup grupy abelowej (P, +),
czyli podgrupa normaln. Moemy wobec tego rozwaa grup ilorazow (P/I, +). Przypo-
mnijmy, e w notacji addytywnej elementy P/I maj posta a + I, gdzie a P oraz
a + I = b + I a b I, a + I = I = 0
P/I
a I.
Wprowadzamy dwa dziaania na P/I:
(a + I) + (b + I) := (a + b) + I, (a + I) (b + I) := ab + I
Pierwsze z tych dziaa to dziaanie w grupie ilorazowej (P/I, +) wic wiemy z teorii grup,
e jest poprawnie zdeniowane.
Twierdzenie 2.2.6. Niech I bdzie ideaem piercienia P.
(i) Dziaanie (a + I)(b + I) = ab + I jest poprawnie okrelone,
(ii) Zbir P/I z dziaaniami (a + I) + (b + I) = (a + b) + I oraz (a + I)(b + I) = ab + I
dla a, b P tworzy struktur piercienia.
(iii) Odwzorowanie : P a a + I P/I jest epimorzmem piercieni.
Dowd.
(i) Jeli a, b, a
, b
P speniaj a+I = a
+I oraz b+I = b
+I, to aa
I oraz bb
I,
zatem ab a
= a(b b
) + (a a
)b
I.
2.3. Twierdzenia o homomorzmach piercieni 39
(ii) Wynika z wasnoci dziaa w P.
(iii) Wynika z denicji dziaa w P/I oraz denicji odwzorowania .
Denicja 2.2.7 (piercie ilorazowy). Jeli I jest ideaem w piercieniu P, to zbir P/I
z dziaaniami
(a + I) + (b + I) := (a + b) + I, (a + I)(b + I) := ab + I, a, b P
nazywamy piercieniem ilorazowym piercienia P wzgldem ideau I.
wiczenia do czci 7
wiczenie 7.1. Sprawdzi, czy zbir macierzy M
2
(Z) z dziaaniami dodawania i mnoenia
macierzy jest piercieniem przemiennym z jedynk.
wiczenie 7.2. Sprawdzi, czy zbir wszystkich liczb zespolonych o zerowej czci rzeczywistej
ze zwykym dodawaniem i mnoeniem jest piercieniem.
wiczenie 7.3. Sprawdzi, czy zbir wszystkich wielomianw o wspczynnikach wymiernych
ktrych wyraz wolny jest parzyst liczb cakowit jest piercieniem.
wiczenie 7.4. Poda przykad piercienia nieprzemiennego o skoczonej liczbie elementw.
wiczenie 7.5. Znale wszystkie dzielniki zera i elementy odwracalne w piercieniach:
P
1
= Z
6
Z
3
, P
2
= f : RR f : funkcja.
wiczenie 7.6. Czy zbir wszystkich cigw zbienych do zera tworzy idea w piercieniu
wszystkich cigw ograniczonych z dziaaniami dodawania i mnoenia cigw ?
wiczenie 7.7. Wykaza, e 6Z jest ideaem w Z oraz wypisa elementy piercienia
ilorazowego Z/6Z. Oglnie odpowiedzie na pytanie jak wygldaj ideay w Z.
wiczenie 7.8. Wykaza, e idea (15, 24) jest rwny ideaowi (3) w Z.
wiczenie 7.9. Udowodni, e jeli I jest ideaem niezerowym w Z, a - najmniejszym
dodatnim elementem I to I = (a).
wiczenie 7.10. Niech R bdzie piercieniem przemiennym z jedynk rn od zera,
P jego podpiercieniem. Przebada jakie zachodz (jeli zachodz) zwizki midzy U(R) i
U(P) oraz midzy D(R) i D(P).
2.3 Twierdzenia o homomorzmach piercieni
Obserwacja 2.3.1. Niech f : P R bdzie homomorzmem piercieni.
(i) Ker f jest ideaem w P.
(ii) Imf jest podpiercieniem w R (
2
).
(iii) Jeli I - idea w P, to f(I) idea w f(P).
(
2
)Imf moe nie by ideaem w R.
Twierdzenie 2.3.2. [twierdzenie o przenoszeniu ideaw przez homomorzm] Niech P,
R - piercienie, f : P R - epimorzm piercieni. Wtedy odwzorowanie : I
idea w P, Ker f I I f(I) J, idea w R jest bijekcj.
Dowd. Podobnie jak w dowodzie analogicznego twierdzenia dla grup zauwaamy, e odwzorowanie
odwrotne do to

(J) = f
1
(J). Wystarczy jedynie sprawdzi, e przeciwobraz ideau jest
ideaem co jest prostym wiczeniem.
Twierdzenie 2.3.3. Niech f : P R bdzie homomorzmem piercieni. Wtedy R/ Ker f

=
Imf czyli piercienie te s izomorczne.
Dowd. Poniewa (P, +) jest grup za jdro jej podgrup normaln, wic wiemy z teorii
grup i odwzorowanie: F : P/ Ker f a + Ker f f(a) Imf zadaje izomorzm grup.
Wystarczy wic jedynie sprawdzi, e jest to te homomorzm piercieni. Ale oczywicie:
F((a+Ker f) (b+Ker f)) = F(ab+Ker f) = f(ab) = f(a)f(b) = F(a+Ker f)F(b+Ker f)
Ideay pierwsze i ideay maksymalne
Denicja 2.3.4 (idea pierwszy). Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, to idea
p ,= P nazywamy ideaem pierwszym, gdy dla dowolnych a, b P z faktu ab p wynika,
e a p lub b p.
Obserwacja 2.3.5. Jeli R jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, za p jest ideaem
waciwym w R, to p jest pierwszy wtedy i tylko wtedy, gdy piercie R/p jest cakowity.
Dowd. Dla a R oznaczmy a = a +p. Teraz jeli p jest pierwszy i a
b = 0, to ab p, czyli
a p lub b p, zatem a = 0 lub

b = 0. Odwrotnie, jeli R/p jest cakowity oraz ab p, to
a
b = 0, zatem a = 0 lub

b, co oznacza, e a p lub b p.
Denicja 2.3.6 (idea maksymalny). Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, to
idea m ,= P nazywamy ideaem maksymalnym, gdy dla dowolnego ideau I P z faktu
m I wynika, e I = m lub I = P.
Przykadowo idea (n) w Z jest maksymalny wtedy i tylko wtedy, gdy [n[ jest liczb
pierwsz.
Obserwacja 2.3.7. Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, za m jest ideaem
waciwym w P, to idea m jest maksymalny wtedy i tylko wtedy, gdy P/m jest ciaem.
Dowd. Przypomnijmy, e rzutowanie kanoniczne : P P/m jest epimorzmem piercieni
i wiemy, e kady idea J w piercieniu P/m jest obrazem przez to rzutowanie pewnego
takiego ideau I w P, e m I. Jeli wic m jest ideaem maksymalnym, to jedynymi
takimi ideaami I, e m I s m oraz cay piercie P. Std jedynymi ideaami w P/m
s (0) oraz P/m, wobec tego P/m jest ciaem na podstawie obserwacji 2.2.5. Jeli teraz
P/m jest ciaem, to P/m nie posiada ideaw waciwych. Wemy taki idea I piercienia
P, e m I. Wtedy (I) = I/m jest ideaem w P/m, zatem I/m = (0) i wtedy I = m lub
I/m = P/m i wtedy I = P, czyli m jest maksymalny.
2.4. Piercie wielomianw 41
Obserwacja 2.3.8. Niech P bdzie piercieniem przemiennym z 1 ,= 0.
(i) Kady idea waciwy w P zawiera si w pewnym ideale maksymalnym.
(ii) Kady idea maksymalny w P jest ideaem pierwszym.
Dowd.
(i) Ustalmy idea I ,= P i rozwamy rodzin J P : I J ,= P. Jest ona niepusta
i uporzdkowana czciowo przez inkluzj, ponadto dowolny acuch 1 w tej rodzinie posiada
w niej majorant
1 (wtedy jest to idea co atwo przeliczy). Dziki lematowi Kuratowskiego-

Zorna istnieje w tej rodzinie element maksymalny i idea ten spenia tez.
(ii) Jeli idea m jest maksymalny, to P/m jest ciaem. W szczeglnoci P/m jest piercieniem
cakowitym i obserwacja 2.1.8 koczy dowd.
Przykad 2.3.9.
(1) W piercieniu Z ideay pierwsze to (0) oraz (p), gdzie p jest liczb pierwsz. Ideay
maksymalne s za postaci (p) dla liczby pierwszej p.
(2) W piercieniu wielomianw Z[x] (
3
) idea (x) jest ideaem pierwszym, nie jest to jednak
idea maksymalny (bo Z[x]/(x)

= Z jest piercieniem cakowitym lecz nie ciaem).
2.4 Piercie wielomianw
Wielomiany jednej zmiennej
Sprbujemy teraz zdeniowa pojcie, ktre dobrze znamy z zastosowa: wielomian zmiennej
X. Odpowiemy wic na pytanie co to takiego zmienna ? i co to takiego wielomian.
Wyobramy sobie wielomian w takiej postaci w jakiej si z nim spotykamy: f = a
n
X
n
+
a
n1
X
n1
+. . .+a
0
. Zauwamy, e moglibymy wielomian taki utosami z cigiem nieskoczonym
(a
0
, a
1
, . . . , a
n
, 0, . . . , 0, . . .) gdzie od pewnego momentu wystpuj same zera.
Zobaczmy teraz jak dodajemy wielomiany ? Wielomiany f = a
0
+ a
1
X + . . . + a
n
X
n
,
g = b
0
+ b
1
X + . . . + b
m
X
m
(np. n m) po dodaniu stworz wielomian f + g = (a
0
+
b
0
) +(a
1
+b
1
)X +. . . +(a
m
+b
m
)X
m
+ (a
m+1
+0)X
m+1
+. . . + (a
n
+0)X
n
. Moemy wic
patrze na to dodawanie jak na dodanie do siebie cigw (a
0
, a
1
, . . . , a
m
, a
m+1
, . . . , a
n
, 0, . . .)
i (b
0
, b
1
, . . . , b
m
, 0, . . . , 0, . . .)
Zobaczmy dalej jak mnoymy wielomiany ? Wielomiany f = a
0
+ a
1
X + . . . + a
n
X
n
,
g = b
0
+b
1
X+. . . +b
m
X
m
(np. n m) po dodaniu stworz wielomian f g = (a
0
b
0
) +(a
1
b
0
+a
0
b
1
)X+(a
2
b
0
+a
1
b
a
+a
2
b
0
)X
2
. . . +(a
n
b
m
)X
m+n
, czyli patrzc na wyjciowe cigi
chcemy je przemnoy nastpujco: (a
0
, a
1
, . . . , a
n
, 0, . . .) (b
0
, b
1
, . . . , b
m
, 0, . . .) = (c
0
, c
1
, . . .)
gdzie c
k
=
k
i=0
a
i
b
ki
tzn. suma indeksw powinna by taka sama.
W ten sposb udao nam si doj do denicji wielomianu - bdzie ona pena gdy
rozszyfrujemy pojcie zmiennej X.
(
3
)Z denicj piercienia wielomianw zapoznamy si niebawem.
Niech P bdzie ustalonym piercieniem przemiennym z 1 ,= 0. Okrelmy zbir
R := f = (a
0
, a
1
, . . .) P
N
0
: i
0
N
0
: i i
0
: a
i
= 0
Na zbiorze R wprowadzamy nastpujce dziaania na f = (a
0
, b
0
, . . .), g = (b
0
, b
1
, . . .)
f + g = (a
0
, a
1
, ...) + (b
0
, b
1
, ...) = (a
0
+ b
0
, a
1
+ b
1
, ...)
f g = (c
0
, c
1
, ...) gdzie c
k
=
i+j=k
f
i
g
j
, dla k N
0
.
Bezporednie przeliczenie prowadzi do nastpujcej wasnoci.
Wasno 2.4.1. (1) Dziaania okrelone powyej wprowadzaj na R struktur piercienia.
(2) Odwzorowanie i : P a (a, 0, 0, ...) R jest injektywnym homomorzmem
piercieni.
Bdziemy teraz prbowali zinterpretowa zapis f = a
0
+a
1
X+. . .+a
n
X
n
. Zauwamy, e
za pomoc odwzorowania i z powyszej wasnoci moemy utosami a
0
z cigiem (a
0
, 0, . . .)
std ma sens zapis f = a
0
- oznacza wielomian (a
0
, 0, . . .). Jeli teraz za X przyjmiemy
cig (0, 1, 0, . . .) to zauwamy, e a
1
X = (a
1
, 0, . . .) (0, 1, 0, . . .) = (0, a
1
, 0, . . .) czyli takie
mnoenie wstawia a
1
na odpowiedniej pozycji.
Czym jest X
2
? Policzmy X
2
= (0, 1, 0, . . .) (0, 1, 0, . . .) = (0, 0, 1, . . .) czyli podniesienie
zmiennej do kwadratu wstawi element na pozycji 2 (liczenie pozycji zaczynamy od zera).
Podsumujemy te rozwaania denicj.
Denicja 2.4.2 (zmienna nad piercieniem). Element (0
P
, 1
P
, 0
P
, 0
P
...) wprowadzonego
powyej piercienia R oznaczamy przez X i nazywamy zmienn nad piercieniem P.
Denicja 2.4.3 (piercie wielomianw). Piercie R z okrelonymi powyej dziaaniami
nazywamy piercieniem wielomianw nad piercieniem P jednej zmiennej X i oznaczamy
P[X].
Elementy tego piercienia nazywamy wielomianami jednej zmiennej nad piercieniem P.
Zauwamy, e nasze dotychczasowe rozwaania prowadz do nastpujcego wniosku:
Jeli a P, n N to cig aX
n
jest cigiem postaci (0, 0, . . . , 0, a
n
, 0, . . .) gdzie a
n
pojawia si na pozycji n-tej. W ten sposb wielomian f = a
0
+ a
1
X + . . . + a
n
X
n
oznacza
cig (a
0
, a
1
, . . . , a
n
, 0, . . .).
Denicja 2.4.4 (stopie wielomianu). Dla dowolnego ustalonego elementu f = (a
0
, a
1
, a
2
, . . .)
P[X] 0 okrelamy
deg(f) := maxn N
0
: a
n
,= 0.
Liczb t nazywamy stopniem wielomianu f. Dla wielomianu zerowego przyjmujemy stopie
rwny .
Zauwamy, e dziki 2.4.1 wyjciowy piercie P mona traktowa jako podpiercie
piercienia P[X]. Zgodnie z okreleniem mnoenia w piercieniu P[X] i okreleniem zmiennej
X mamy nastpujc wasno.
2.4. Piercie wielomianw 43
Wasno 2.4.5. Dowolny wielomian f P[X] posiada jednoznaczne przedstawienie w
postaci:
() f(x) = a
n
x
n
+ a
n1
x
n1
+ + a
1
x + a
0
,
gdzie a
i
P oraz a
n
,= 0 dla n =deg(f).
Denicja 2.4.6 (wspczynniki wielomianu). Elementy a
i
z powyszego przedstawienia
wielomianu nazywamy wspczynnikami wielomianu f,
element a
0
- wspczynnik wolny f,
element a
n
, gdzie n =deg(f) - wspczynnik wiodcy f.
Nastpna wasno powie nam co dzieje si ze stopniem wielomianw gdy je dodajemy
i mnoymy.
Wasno 2.4.7. Niech P - piercie przemienny z 1 ,= 0, f, g P[X]. Wtedy
deg(f + g) maxdeg(f),deg(g),
deg(f g) deg(f)+deg(g).
Jeli dodatkowo oba wielomiany s niezerowe i wspczynnik wiodcy ktrego z wielomianw
nie jest dzielnikiem zera w piercieniu P to zachodzi wzr:
deg(f g) = deg(f) + deg(g).
Dowd. Niech f(x) = a
n
x
n
+a
n1
x
n1
+ +a
1
x +a
0
a g(x) = b
m
x
n
+a
m1
x
m1
+ +
b
1
x + b
0
, gdzie n =deg(f) i m =deg(g). Oznacza to, e a
n
,= 0 i b
m
,= 0.
Nierwno dla sumy wynika wprost z denicji i wida od razu, e nie mona jej zastpi
rwnoci. Wystarczy bowiem wzi wielomian f i f (niezerowe) aby nierwno bya
ostra.
Rwnie w przypadku iloczynu wida na podstawie jego denicji, e najwyszym wsp-
czynnikiem wiodcym jaki moemy uzyska jest wspczynnik indeksowany przez n + m.
Wspczynnik z tym wskanikiem jest rwny a
n
b
m
. Jeli wic ktry z tych wspczynnikw
nie jest dzielnikiem zera to wobec niezerowoci obu na pewno te a
n
b
m
,= 0 i wwczas
deg(f g)=deg(f)deg(g).
Wasno 2.4.8. Jeli P - cakowity, f, g P[X]. to deg(f g) = deg(f) + deg(g).
Przykad 2.4.9. Niech P = Z
6
oraz f(X) = 2X+1 Z
6
[X] i g(X) = 3X Z
6
[X]. Wtedy
deg(f) = 1 =deg(g), ale (fg)(X) = 3X i wobec tego deg(fg) = 1 < 2 =deg(f)+deg(g).
Wasno 2.4.10. Jeli piercie P jest piercieniem cakowitym, to take piercie P[X]
jest piercieniem cakowitym.
Dowd. Niech f(x) = a
n
x
n
+a
n1
x
n1
+ +a
1
x+a
0
, g(X) = b
m
x
m
+b
m1
x
m1
+ +b
1
x+b
0
bd wielomianami niezerowymi z P[X] takimi, e fg = 0. Wtedy deg(f) = n i deg(g) = m.
Skoro fg = 0 to rwnie a
n
b
m
= 0 ale piercie P jest cakowity, wobec tego oznacza
to, e a
n
= 0 lub b
m
= 0 czyli deg(f) < n lub deg(g) < m - sprzeczno.
Twierdzenie 2.4.11 (algorytm dzielenia z reszt). Jeli R jest piercieniem przemiennym
z 1 ,= 0, f R[x] oraz g R[x] jest wielomianem o odwracalnym wspczynniku wiodcym,
to istnieje dokadnie jedna para q, r R[x] dla ktrej f = qg + r oraz deg r < deg g.
Dowd. Niech f(x) =
n
i=0
a
i
x
i
oraz g(x) =
m
j=0
b
j
x
j
, gdzie b
m
jest odwracalny. Jedno-
znaczno jest natychmiastowa, gdy jeli f = qg + r = q
g + r
, gdzie deg r < deg g oraz

deg r
< deg g, to
deg g + deg(q q
) = deg(g(q q
)) = deg(r r
) < deg g (
4
),
zatem deg(q q
) < 0, czyli q = q
i w konsekwencji r = r
.
Jeli n < m, to wystarczy przyj q = 0 oraz r = f. Gdy za n , m, to dowd
przeprowadzimy indukcyjnie wzgldem n. Jeli n = 0, to rwnie m = 0 i wystarczy przyj
q = a
0
b
1
0
oraz r = 0. Jeli za n > 0, to zauwamy, e wielomian f(x) a
n
b
1
m
x
nm
g(x)
jest stopnia < n, zatem z zaoenia indukcyjnego istniej takie wielomiany q
1
, r
1
R[x],
e f(x) a
n
b
1
m
x
nm
g(x) = q
1
(x)g(x) + r
1
(x) oraz deg r
1
< deg g. Wystarczy teraz przyj
q(x) = q
1
(x) + a
n
b
1
m
x
nm
oraz r(x) = r
1
(x).
Dzielenie z reszt w piercieniu wielomianw nie zawsze jest wykonalne. Na przykad
w piercieniu Z[x] nie da si podzieli z reszt x przez 2x.
2.5 Piercienie euklidesowe
Denicja 2.5.1 (piercie (dziedzina) Euklidesa). Jeli P jest piercieniem przemiennym,
za : P
N tak funkcj, e dla kadych a P i b P
istniej takie q, r P, e:
(1) a = bq + r,
(2) jeli r ,= 0 to (r) < (b)
to wwczas par (P, ) nazywamy piercieniem Euklidesa. Jeli P jest dodatkowo piercieniem
cakowitym, to mwimy, e (P, ) jest dziedzin Euklidesa. Funkcja nazywana jest czasem
algorytmem Euklidesa w piercieniu P.
Warto zaznaczy, e nasza denicja nakada niewiele zaoe na funkcj . Czsto
w denicji piercienia euklidesowego pojawiaj si dodatkowe zaoenia o funkcji (na
przykad jej multiplikatywno). Okazuje si, e w zalenoci od tego jakie dodatkowe
wasnoci narzucamy na funkcj moemy otrzymywa rne charakteryzacje piercieni
euklidesowych.
Przykad 2.5.2.
(1) Jeli przyjmiemy (n) = [n[ dla n Z, to (Z, ) bdzie dziedzin Euklidesa. W
tym przypadku dla dowolnej pary liczb cakowitych otrzymujemy dokadnie dwie reszty
speniajce warunki z denicji (o ile jedna liczba nie dzieli drugiej). Piercienie takie nazywane
s piercieniami z podwjn reszt. Jak si okazuje jedynym (z dokadnoci do izomorzmu)
piercieniem euklidesowym z podwjn reszt jest wspomniany piercie (Z, [ [).
(
4
)Tu wykorzystujemy fakt, e b
m
nie jest dzielnikiem zera.
2.5. Piercienie euklidesowe 45
(2) Kade ciao k jest dziedzin Euklidesa z funkcj okrelon wzorem
(a) =
_
0, gdy a = 0,
1, gdy a ,= 0.
(3) Piercie liczb cakowitych Gaussa Z[i] = a + bi : a, b Z jest dziedzin Euklidesa
z funkcj okrelon wzorem
(a + bi) = a
2
+ b
2
, a + bi Z[i].
Kolejnym przykadem piercienia euklidesowego, z ktrym spotkamy si w dalszej czci
wykadu bdzie piercie wielomianw jednej zmiennej o wspczynnikach z ciaa k. W tym
przypadku dobr funkcj zadajc na k[x] struktur piercienia euklidesowego jest odwzorowanie,
ktre wielomianowi przypisuje jego stopie. Jak udowodnimy dalej wynik dzielenia i reszta
s wyznaczone jednoznacznie.
Okazuje si, e piercie euklidesowy (R, ) z jednoznaczn reszt (o ile nie jest ciaem)
jest izomorczny wanie z piercieniem k[x], gdzie k = U(R) 0 (
5
).
Udowodnimy teraz jedn wan wasno piercieni Euklidesa, dotyczc ideaw w takich
piercieniach.
Twierdzenie 2.5.3. Kady piercie Euklidesa jest piercieniem ideaw gwnych.
Dowd. Jeeli (R, ) jest piercieniem Euklidesa, za I jest ideaem niezerowym w R, to
zbir (I 0) jest niepusty, czyli posiada element najmniejszy. Niech wic b I 0
bdzie takie, e
(b) = min(a) : a I 0.
Wemy teraz a I. Istniej wtedy takie q, r R, e
a = bq + r, (r) < (b).
Ponadto r = a bq I, wic musi by r = 0, skd a = bq i ostatecznie I = (b).
Twierdzenie 2.5.4. W dziedzinie ideaw gwnych zachodzi rwnowano: idea niezerowy
w tym piercieniu jest pierwszy wtedy i tylko wtedy gdy jest maksymalny.
Dowd. Wiemy, e kady idea maksymalny zawsze jest ideaem pierwszym. Musimy wic
wykaza, e idea pierwszy w naszym piercieniu jest maksymalny. Niech wic I bdzie
ideaem pierwszym i niech J - idea w P taki, e I J. Poniewa piercie jest piercieniem
ideaw gwnych wic istniej elementy a, b P takie, e I = (a) i J = (b), czyli (a) (b).
Skoro a (b) to znaczy, e a = bc dla pewnego c P, ale to znaczy, e bc I a z pierwszoci
naszego ideau mamy, e b I lub c I. Jeli b I to mamy rwno I = J. Jeli c I,
to c = da = dbc skd c(1 db) = 0 a skoro piercie jest cakowity i I ,= 0 to 1 = db czyli
1 J a wtedy J = P.
(
5
)Wicej o przykadach piercieni euklidesowych oraz podanych wyej charakteryzacjach mona znale
w pracy dyplomowej Pani Anny Staczyk O Piercieniach Euklidesowych, Tarnw 2003.
wiczenia do czci 8
wiczenie 8.1. Sprawdzi z denicji ktry z ideaw: I = (17), J = (48) jest pierwszy a
ktry maksymalny w Z.
wiczenie 8.2. Wyznaczy wszystkie ideay w Z
18
i sprawdzi, ktre z nich s pierwsze
a ktre maksymalne.
wiczenie 8.3. W piercieniu wielomianw Z[X] sprawdzi, e idea J = (X) jest
pierwszy ale nie jest maksymalny.
wiczenie 8.4. Odpowiedzie na pytanie, czy podzbir I = a
0
+ a
1
X + . . . + a
n
X
n
:
n
i=0
a
i
= 0, n N
0
jest ideaem pierwszym w Z[X].
wiczenie 8.5. Wyznaczy wszystkie ideay w Z
11
Z
12
i wskaza wrd nich ideay
pierwsze.
wiczenie 8.6. Odpowiedzie na pytanie, dla jakich n N idea I
n
= (n) w Z[X] jest
ideaem pierwszym a dla jakich maksymalnym.
wiczenie 8.7. Uoy tabel dziaania mnoenia dla piercienia ilorazowego Z
3
[X]/(X
2
+
X + 1). Sprawdzi na jej podstawie, czy piercie ten jest ciaem.
wiczenie 8.8. Udowodni, e Z[i] z funkcj (a + bi) = a
2
+ b
2
jest piercieniem
euklidesowym.
wiczenie 8.9. Niech P = Z[i]/I gdzie I = (1+3i). Udowodni, e f : Z k k+I
P jest epimorzmem piercieni oraz, e Ker(f) = (10) = 10Z. Wywnioskowa, e P

= Z
10
.
wiczenie 8.10. Poda przykad dwch piercieni, ktre s izomorczne jako grupy z
dodawaniem nie s za izomorczne jako piercienie.
2.6 Pierwiastki wielomianu i ich wasnoci
Pierwiastek i jego krotno
Denicja 2.6.1 (pierwiastek wielomianu). Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0,
dany jest wielomian f = a
n
X
n
+ a
n1
X
n1
+ . . . + a
0
P[X] oraz c P.
f(c) := a
n
c
n
+ a
n1
c
n1
+ . . . + a
0
P
nazywamy wartoci wielomianu f w punkcie c. Element c nazywamy pierwiastkiem (miejscem
zerowym) wielomianu f, gdy f(a) = 0.
atwo wykaza, e w piercieniach wielomianw jednej zmiennej zachodzi znane nam
dobrze Twierdzenie Bezouta.
Twierdzenie 2.6.2 (Bezout). Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0, f P[X]
oraz a P, to a jest pierwiastkiem wielomianu f wtedy i tylko wtedy, gdy X a dzieli f.
2.6. Pierwiastki wielomianu i ich wasnoci 47
Dowd. Dziki twierdzeniu 2.4.11 moemy wielomian f podzieli z reszt przez X a
w piercieniu P[X]. Otrzymujemy wwczas takie dwa wielomiany q, r P[X], e
f(X) = (X a)q(X) + r(X), deg r < 1. ()
Zatem r jest sta z R. Kadc X = a w () otrzymamy, e r = f(a), skd mamy rwno
f = (X a)q(X) + f(a),
z ktrej od razu wynika teza.
Denicja 2.6.3 (krotno pierwiastka). Jeeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0
oraz f P[X], to element a P nazywamy n-krotnym pierwiastkiem wielomianu f, gdy
(X a)
n
dzieli f, za (X a)
n+1
nie dzieli f.
Twierdzenie 2.6.4. Niech P bdzie przemiennym piercieniem cakowitym z 1 ,= 0. Zamy,
e wielomian f P[x] jest niezerowy oraz, e a
1
, . . . , a
n
P s parami rnymi pierwiastkami
wielomianu f o krotnociach k
1
, . . . , k
n
> 0 odpowiednio.
(i) Istnieje taki wielomian g P[X], e f = (X a
1
)
k
1
(X a
n
)
kn
g oraz dodatkowo
g(a
i
) ,= 0 dla i = 1, . . . , n.
(ii) k
1
+ + k
n
deg f.
Dowd.
(i) Dowodzimy indukcyjnie ze wzgldu na n. Gdy n = 1, to element a
1
jest k
1
-krotnym
pierwiastkiem wielomianu f. Istnieje zatem takie q P[X], e f = (X a
1
)
k
1
q. Gdyby
q(a
1
) = 0, to (X a
1
) [ q i w konsekwencji (X a
1
)
k
1
+1
[ f wbrew denicji krotnoci.
Przypumy teraz, e n > 1. Z zaoenia indukcyjnego istnieje takie h P[X], e
f = (X a
1
)
k
1
(X a
n1
)
k
n1
h, h(a
i
) ,= 0, i = 1, . . . , n 1.
Poniewa piercie P jest cakowity oraz 0 = f(a
n
) = (a
n
a
1
)
k
1
(a
n
a
n1
)
k
n1
h(a
n
),
to h(a
n
) = 0, zatem h = (X a
n
)
s
g, gdzie 1 s k
n
, g R[x] i g(a
n
) ,= 0. Mamy zatem
f = (X a
1
)
k
1
(X a
n1
)
k
n1
(X a
n
)
s
g. ()
Skoro g(a
n
) ,= 0, to xa
n
nie moe dzieli g, podobnie Xa
n
nie moe dzieli wielomianu
(X a
1
)
k
1
(X a
n1
)
k
n1
, zatem musi by s = k
n
. Pozostaje zauway, e g(a
i
) ,= 0
dla i = 1, . . . , n. Dla i = n wiemy to wprost, natomiast dla 1 i < n gdyby g(a
i
) = 0, to
rwnie h(a
i
) = 0, sprzeczno.
(ii) Poniewa piercie P jest cakowity, to z () wynika deg f = k
1
+ +k
n
+deg g. Jednak
g(a
1
) ,= 0, czyli deg g , 0 i mamy dan nierwno.
Uwaga 2.6.5. Bez zaoenia cakowitoci P twierdzenie 2.6.4 nie zachodzi! Przykadowo,
gdy f = X
3
traktujemy jako element Z
8
[X], to f(0) = f(2) = f(4) = f(6) = 0. Nie ma
take sensownego rozkadu.
Wniosek 2.6.6. Niech P bdzie przemiennym piercieniem cakowitym z 1 ,= 0 oraz niech
f, g P[X].
(i) Jeli f ,= 0, to wtedy f ma co najwyej deg f pierwiastkw.
(ii) Jeli maxdeg f, deg g n oraz istniej takie a
1
, . . . , a
n+1
R, e f(a
i
) = g(a
i
) dla
i = 1, . . . , n + 1, to wtedy f = g.
Rniczkowanie w piercieniu wielomianw
Denicja 2.6.7 (pochodna wielomianu). Jeli P jest piercieniem z jedynk, to pochodn
(rniczk) wielomianu f = a
0
+ a
1
X + + a
n
X
n
P[X] nazywamy wielomian
f
=:= a
1
+ 2a
2
X + + na
n
X
n1
,
f
(n)
:= (f
(p1)
)
, n > 1.
Uwaga 2.6.8. W przypadkach R = R lub R = C powysza pochodna wielomianu pokrywa
si z pojciem pochodnej odpowiadajcej mu funkcji wielomianowej z jakim to pojciem
spotkaj si Pastwo na analizie.
Obserwacja 2.6.9. Niech P bdzie piercieniem z jedynk, niech a, b P oraz niech f, g
P[X].
(i) (af + bg)
= af
+ bg
(liniowo rniczkowania).
(ii) (fg)
= f
g + fg
(regua Leibniza).
Sprbujemy teraz ustali zaleno midzy krotnoci pierwiastka a wasnociami pochodnej
wielomianu.
Twierdzenie 2.6.10. Jeli P jest przemiennym piercieniem cakowitym z 1 ,= 0 oraz
f P[X], to element c P jest wielokrotnym pierwiastkiem wielomianu f wtedy i tylko
wtedy, gdy f(c) = f
(c) = 0.
Dowd. Dzielc wielomian f przez (X c)
2
w P[X] otrzymamy takie q, r P[X], e
f = (X c)
2
q + r, deg r < 2. ()
Poniewa deg r < 2, to r = a(X c) + b dla pewnych a, b P. Kadc X = c w rwnoci
() i wykorzystujc posta r otrzymujemy b = f(c). atwo te sprawdzi, e
f
= 2(X c)q + (X c)
2
q
+ a. ()
Analogicznie kadc X = c w rwnoci () dostajemy a = f
(c), czyli
f = (X c)
2
q + f
(c)(X c) + f(c). ()
Jeli f(c) = f
(c) = 0, to z () wynika, e (X c)
2
dzieli f. Odwrotnie, jeli c jest
przynajmniej dwukrotnym pierwiastkiem f, to f(c) = 0 oraz (X c)
2
dzieli f, za z ()
wynika, e X c dzieli f
(c). Skoro tak, to musi by f
(c) = 0 na mocy porwnania stopni

w piercieniu cakowitym.
Denicja 2.6.11 (wielomian rozkadalny). Wielomian f P[X] nieodwracalny w P[X]
nazywamy wielomianem rozkadalnymgdy istniej dwa elementy g, h P[X] - wielomiany
nieodwracalne w tym piercieniu takie, e f = gh.
Wielomian f P[X] nieodwracalny w P[X] nazywamy wielomianem nierozkadalnym
gdy nie jest wielomianem rozkadalnym.
Na przykad wielomian f = 2X 2 Z[X] jest wielomianem rozkadalnym w tym
piercieniu, gdy f = 2(X 1) i oba wielomiany: g = 2 (wielomian stay) oraz X 1 s
wielomianami nieodwracalnymi w Z[X].
Jeli jednak spojrzymy na ten sam wielomian jako na element piercienia Q[X] to
bdzie to wielomian nierozkadalny. Przypumy bowiem, e f = gh gdzie g, h Q[X]
- nieodwracalne. Wtedy, poniewa Q to piercie cakowity (nie ma tam dzielnikw zera)
to 1 =degf =deg(gh) =deg g+ deg h. By tak byo jeden z wielomianw g lub h musi mie
stopie zero, czyli musi by sta niezerow, ktra w ciele Q jest odwracalna, sprzeczno.
Wasno 2.6.12. (1) Jeli P - piercie cakowity, f P[X] jest niezerowy, rozkadalny,
to I = (f) w P[X] nie jest ideaem pierwszym, (tym samym nie moe by maksymalny),
(2) Jeli K - ciao, f K[X] jest nierozkadalny, to I = (f) w P[X] jest ideaem
maksymalnym, (tym samym jest ideaem pierwszym).
Dowd. (1) Jeli wielomian f jest rozkadalny to znaczy, e istniej dwa wielomiany nie-
odwracalne w P[X] takie, e f = gh. Idea I = (f) to idea zoony z wielomianw
podzielnych przez wielomian f i oczywicie gh = f I. Gdyby idea I by ideaem
pierwszym, to g I lub h I. Powiedzmy, e g I. Oznacza to, e g jest wielomianem
podzielnym przez f czyli istnieje q P[X] takie, e g = fq = ghq, czyli g(1 hq) = 0.
Piercie P jest cakowity wic cakowity jest te piercie P[X] czyli g = 0 lub 1 hq = 0.
Jednak wielomian g nie moe by zerem (bo f nie jest) wic 1 = hq czyli h musi by
odwracalne, sprzeczno.
(2) Aby I by ideaem maksymalnym musimy sprawdzi, e I ,= P[X] oraz, e jedynym
istotnie obejmujcym go ideaem jest P[X]. Oczywicie, I ,= P[X] gdy gdyby I = P[X]
to 1 I a to znaczy, e 1 = fg dla pewnego g P[X] czyli f nie moe by nierozkadalny,
(wielomian nierozkadalny jest z denicji nieodwracalny).
Niech teraz I J gdzie J - idea w K[X]. Jak wiemy, poniewa K jest ciaem, to
K[X] jest piercieniem euklidesowym a wic dziedzin ideaw gwnych. Oznacza to, e
istnieje g K[X] taki, e J = (g). Wobec tego wielomian f (g) czyli g[f wic f = gh
dla pewnego wielomianu h K[X]. Ale wielomian f jest nierozkadalny, wic albo g albo
h to wielomiany odwracalne, czyli stae niezerowe. Jeli g jest odwracalny to g J, czyli
J = K[X]. Jeli h jest odwracalny, to g = fh
1
I, czyli I = J.
Twierdzenie 2.6.13 (Twierdzenie Kroneckera). Niech K - ciao, f K[X] - wielomian
nierozkadalny. Wtedy istnieje L - ciao takie, e K jest podciaem L oraz w L istnieje
element u, bdcy pierwiastkiem f tzn. f(u) = 0.
Dowd. Skoro K jest ciaem to wiemy, e K[X] jest piercieniem ideaw gwnych, czyli
idea I := (f) jest maksymalny w K[X]. Wobec tego piercie ilorazowy K[X]/(f) jest
ciaem. Twierdzimy, e mona przyj L := K[X]/(f).
Zauwamy najpierw, e K mona traktowa jako podciao L. Rozwamy bowiem odwzorowanie
i : K a a+(f) K[X]/(f). atwo, z denicji dziaa w piercieniu ilorazowym wida,
e jest to homomorzm piercieni. Sprawdmy jak wyglda jdro tego homomorzmu.
Element a Keri wtedy i tylko wtedy, gdy a + (f) = i(a) = 0
K[X]/(f)
= 0 + (f) czyli wtedy
gdy a (f). Oznacza to, e w jdrze i s wielomiany stae podzielne przez f. Jednak f
jako wielomian nierozkadalny nie moe by sta niezerow z K (bo kada staa niezerowa
jest odwracalna gdy K ciao a wielomian nierozkadalny nie moe by odwracalny). W
takim razie rwno: a = fg moe zachodzi dla pewnego wielomianu g tylko wtedy gdy
ten wielomian jest zerowy, (inaczej stopie prawej strony to co najmniej 1). W takim razie
zachodzi to tylko wtedy, gdy a = 0. Skoro jdro i jest zoone tylko z zera, to jest to
monomorzm. W takim razie piercie K jest izomorczny z i(K) i moemy go traktowa
jako podpiercie L utosamiajc z tym obrazem.
Pozostaje znale w L = K[X]/(f) pierwiastek wielomianu f = a
n
X
n
+ a
n1
X
n1
+
. . . +a
0
. Twierdzimy, e jest to warstwa zmiennej tzn. u = X +I. Sprawdmy: f(X +I) =
a
n
(X + I)
n
+ a
n1
(X + I)
n1
+ . . . + a
0
= a
n
X
n
+ a
n1
X
n1
+ . . . + a
0
+ I = f + I. Ale
f I = (f), czyli f + I = 0
L
i udowodnilimy twierdzenie.
Uwaga 2.6.14. Twierdzenie Kroneckera jest prawdziwe take bez zaoenia nierozkadalnoci
wielomianu (wystarczy by wielomian nie by niezerow sta. Udowodnimy to w dalszej
czci wykadu.
Przykad 2.6.15. Popatrzmy na klasyczny wielomian f = X
2
+ 1 R[X], ktry jest
wielomianem nierozkadalnym w R[X]. Zgodnie z twierdzeniem Kroneckera ma on pierwiastek
w ciele R[X]/(X
2
+ 1). atwo pokaza, e jest to ciao izomorczne z C np. stosujc
twierdzenie o izomorzmie do odwzorowania R[X] f f(i) C.
Wszystkie dotychczasowe rozwaania dotyczyy wielomianw nierozkadalnych. Nie jest
jednak rzecz atw na og sprawdzi, czy dany wielomian jest czy nie jest rozkadalny.
W przypadku wielomianw o wspczynnikach z ciaa, jeli s one wielomianami stopnia
co najwyej 3 wystarczy sprawdzi, czy posiadaj pierwiastek, jednak przy wielomianach
wyszych stopni sprawa nie jest ju taka prosta. Np. wielomian (X
2
+1)
2
= (X
2
+1)(X
2
+1)
jest rozkadalny w R[X] mimo i nie ma pierwiastka.
Zauwamy jednak, e jeli wielomian f K[X] gdzie K ciao jest wielomianem rozkadalnym
w K[X] to musi da si zapisa jako iloczyn wielomianw stopnia dodatniego, gdy wielomiany
stopnia zero (stae z K) s odwracalne ze wzgldu na fakt, e K jest ciaem.
Zajmijmy si przez chwil badaniem nierozkadalnoci wielomianw o wspczynnikach
cakowitych.
Lemat 2.6.16 (Lemat Gaussa). f = c
0
+c
1
X+. . .+c
n
X
n
Z[X] taki, e NWD(c
0
, . . . , c
n
) =
1 rozkadalny w Q[X]. Wwczas f jest te rozkadalny w Z[X] i daje si zapisa jako iloczyn
wielomianw z Z[X] stopnia dodatniego.
Dowd. Niech f = gh Q[X], zgodnie z tym co przed chwil zaobserwowalimy wielomiany
g i h musz mie stopnie wiksze od zera. Rozwamy m
1
- najmniejsz wspln wielokrotno
mianownikw wspczynnikw (wspczynniki s wszak liczbami wymiernymi) wielomianu
g, (inaczej mwic m
1
g Z[X]) i niech z kolei l
1
bdzie najwikszym wsplnym dzielnikiem
wspczynnikw wielomianu m
1
g tzn. m
1
g = l
1
G gdzie wspczynniki G Z[X] s ju
wzgldnie pierwsze. Analogiczn operacj przeprowadzamy dla wielomianu h dostajc rwno
m
a
h = l
2
H gdzie H Z[X] i ma wspczynniki wzgldnie pierwsze. Niech = l
1
/m
1
i
= l
2
/m
2
. Wtedy
f = GH
gdzie G, H mona zapisa jako: G = a
r
X
r
+ . . . + a
1
X + a
0
, H = b
s
X
s
+ . . . + b
1
X + b
0
,
n = r + s. Moemy bez straty oglnoci zaoy, e > 0. Dobrze byoby pokaza, e
= 1, wtedy otrzymalibymy rozkad naszego wielomianu w Z[X].
Element to liczba wymierna wic zapiszmy j jako = l/m gdzie m, l N
oraz NWD(m, l) = 1. Wtedy mf = lGH. Otrzymujemy wic, e l[mc
k
dla k = 0, 1, . . . , n
i NWD(m, l) = 1 czyli l[c
k
dla k = 0, . . . , n. Ale NWD(c
0
, c
1
, . . . , c
n
) = 1 czyli l =
1. Przypumy teraz, e m > 1 i wybierzmy p - liczb pierwsz dzielc m. Poniewa
NWD(a
0
, . . . , a
r
) = 1 liczba p nie moe dzieli wszystkich a
i
czyli istnieje 0 i < r taka,
e p nie dzieli a
i
. Wybierzmy minimalny taki indeks, tzn. p dzieli a
0
, . . . , a
i1
ale nie dzieli
a
i
. Podobnie wybieramy minimalny indeks dla wielomianu H powiedzmy j, (tzn. p dzieli
b
0
, b
1
, . . . , b
j1
ale nie dzieli b
j
. Wtedy
mc
i+j
= . . . + a
i1
b
j+1
+ a
i
b
j
+ a
i+1
b
j1
+ . . .
W tej sytuacji po prawej stronie wszystkie skadniki na prawo i na lewo od a
i
b
j
dziel si
przez p, przez p dzieli si te lewa strona rwnania a to znaczy, e p[a
i
b
j
a skoro jest to
liczba pierwsza to musi dzieli a
i
lub b
j
sprzeczno. Oznacza to, e m = 1 i dowiedlimy
naszej wasnoci
Ciekawym kryterium nierozkadalnoci wielomianu o wspczynnikach cakowitych jest
kryterium Eisensteina, z ktrym zapoznamy si teraz wstpnie. Kryterium to ma swoje
uoglnienia (na inne rodzaje wspczynnikw ale te na inne wersje) - my jednak pozostaniemy
przy wersji najprostszej.
Twierdzenie 2.6.17 (Kryterium Eisensteina). Niech f = c
n
X
n
+c
n1
X
n1
+. . .+c
0
Z[X]
taki, e istnieje p - liczba pierwsza taka, e p dzieli c
0
, c
1
, . . . , c
n1
, p nie dzieli c
n
oraz
p
2
nie dzieli c
0
. Wwczas f jest wielomianem nierozkadalnym w Q[X] a jeli dodatkowo
NWD(c
0
, . . . , c
n
) = 1 to jest on nierozkadalny take w Z[X].
Dowd. Przypumy, e f jest rozkadalny w Q[X]. Dla dowodu tej czci moemy, bez
straty oglnoci zaoy, e c
0
, . . . , c
n
s wzgldnie pierwsze w Z, (pomnoenie f przez sta
niezerow nie wpynie na jego nierozkadalno/rozkadalno w Q[X] bo stae niezerowe
si odwracaj). Moemy wic teraz zastosowa lemat Gaussa - z rozkadalnoci f w Q[X]
wynika jego rozkadalno w Z[X] tzn. f = gh gdzie g, h Z[X] i s one oba dodatnich
stopni. Zapiszmy:
h = a
r
X
r
+ . . . + a
1
X + a
0
, g = b
s
x
s
+ . . . + b
1
X + b
0
Z zaoenia wiemy, e p[c
0
czyli p[a
0
b
0
skd musi dzieli dokadnie jeden z czynnikw a
0
albo b
0
(bo kwadrat p nie dzieli c
0
). Powiedzmy, e p[a
0
ale nie dzieli b
0
. Zauwamy, e
c
1
= a
0
b
1
+a
1
b
0
- poniewa p[c
1
i p[a
0
ale p nie dzieli b
0
to musi dzieli a
1
. Dalej indukcyjnie
pokazujemy analogicznie, e p[a
k
dla k = 0, 1, . . . , r (korzystamy tu z faktu, e r < n). W
takim razie p dzieli wszystkie wspczynniki f, sprzeczno z naszym wyborem.
Pokazalimy przy okazji, e jeli f ma wzgldnie pierwsze wspczynniki to mamy jego
nierozkadalno take w Z[X].
Przykad 2.6.18. Kryterium Eisensteina mona stosowa nawet w sytuacjach pozornie nie
dopuszczajcych takiej moliwoci. Dla zbadania nierozkadalnoci wielomianu
f(x) = 1 +x + + x
p1
,
gdzie p jest liczb pierwsz, warto na przykad zauway, e jego nierozkadalno jest
rwnowana nierozkadalnoci wielomianu g(x) = f(x + 1), a nastpnie przedstawi f
w postaci f(x) = (x
p
1)/(x 1). Wtedy
g(x) =
(x + 1)
p
1
x
=
p
i=1
_
p
i
_
x
i1
= x
p1
+ px
p2
+ + p.
Pozostaje zauway, e p [
_
p
i
_
dla 0 < i < p i ponadto p 1 oraz p
2
p.
2.7 Ciao uamkw
Jeeli P jest piercieniem cakowitym, to na zbiorze P P
deniujemy relacj
(a, s) (a
, s
) : as
s = 0
Obserwacja 2.7.1. Wprowadzona powyej relacja jest rwnowanoci na zbiorze P P
,
niech S := P
.
Dowd. Zwrotno jest oczywista, bo gdy (a, s) P P
, to as as = 0 dla dowolnego
t S, zatem (a, s) (a, s). Symetryczno jest rwnie prosta, gdy jeli (a, s) (a
, s
),
to as
s = 0 zatem rwnie a
s as
= 0, czyli (a
, s
) (a, s). Zamy teraz, e

(a, s) (a
, s
) oraz (a
, s
) (a
, s
). Wobec tego mamy as
s = 0 oraz a
= 0.
Mnoc pierwsze z rwna przez s
a drugie przez s i dodajc stronami dostaniemy, e

s
(as
s) = 0 a skoro s
,= 0 i piercie jest cakowity to musi by as
s = 0 skd
(a, s) (a
, s
).
Klas rwnowanoci pary (a, s) P S wzgldem relacji bdziemy oznacza przez
a/s, za zbir ilorazowy (P P
)/ przez K(P).
Na zbiorze K(P) wprowadzimy dziaania dodawania i mnoenia wzorujc si na znanym
nam dodawaniu i mnoeniu uamkw w Q. Mianowicie:
a/s + a
/s
:= (as
+ a
s)/ss
, (a/s)(a
/s
) := aa
/ss
, a/s, a
/s
P
S
.
Obserwacja 2.7.2. Zdeniowane powyej dziaania s poprawnie okrelone, zbir K(P) z
tak wprowadzonym dodawaniem i mnoeniem ma struktur ciaa, za odwzorowanie i : P
a a/1 K(P) jest monomorzmem piercieni.
2.8. Specjalne elementy w piercieniach 53
Dowd. Po pierwsze musimy wykaza, e wartoci dziaa nie zale od wyboru reprezentantw.
Wykaemy ten fakt najpierw dla dodawania. Niech a/s = a
/s
oraz b/t = b
/t
. Oznacza
to, e
as
s = 0, bt
t = 0.
Mamy teraz, e
(at + bs)s
(a
+ b
)st = tt
(as
s) + ss
(bt
t) = 0.
Dla mnoenia mamy za
abs
st = (at
t)bs
+ (bs
s)a
t = 0.
Chcc pokaza, e K(P) z tak wprowadzonymi dziaaniami jest ciaem, wystarczy
wykona odpowiednie obliczenia korzystajc z przemiennoci i cznoci w P. atwo rwnie
sprawdzi, e 0/1 jest zerem, za 1/1 jedynk piercienia P
S
. Zauwamy jeszcze, e 1/1 ,=
0/1, bo inaczej byoby 1 = (1101) = 0 wbrew zaoeniu e 1 ,= 0. Elementem odwrotnym
do kadego elementu postaci
a
s
gdzie a ,= 0 jest element
s
a
. Zauwamy te, e dla dowolnego
s S jest s/s = 1/1 oraz 0/s = 0/1. Na koniec jeli a, b P, to
i(a + b) = (a + b)/1 = a/1 +b/1 = i(a) + i(b),
i(ab) = ab/1 = (a/1)(b/1) = i(a)i(b).
Skoro jest to wic homomorzm to wiadomo, e bdzie on injektywny dokadnie wtedy, gdy
jego jdro skada si tylko z zera. Ale jeli
a
1
=
0
1
to wprost z denicji mamy a = 0 co koczy
dowd.
Denicja 2.7.3 (ciao uamkw). Jeli P jest piercieniem cakowitym z 1 ,= 0 to ciao
K(P) nazywamy ciaem uamkw piercienia P.
Przykad 2.7.4.
(1) Gdy P = Z, to przeprowadzenie konstrukcji ciaa uamkw prowadzi do ciaa Q.
(2) Jak wiemy piercie K[X] jest cakowity, gdy K - ciao. Ciao uamkw tego piercienia
oznaczamy K(X) i nazywamy ciaem funkcji wymiernych n-zmiennych nad ciaem K.
2.8 Specjalne elementy w piercieniach
Denicja 2.8.1 (relacja podzielnoci i stowarzyszenia). Jeli P jest piercieniem przemiennym
oraz a, b P, to mwimy, e b dzieli a w P, jeli istnieje takie c P, e a = bc. Piszemy
wtedy b [ a. Elementy a, b P nazywamy stowarzyszonymi, jeli a [ b oraz b [ a. Piszemy
wtedy a b.
Uwaga 2.8.2.
(1) Relacja stowarzyszenia jest symetryczna i przechodnia. Ponadto, jeli piercie ma jedynk,
to jest to relacja zwrotna.
(2) W przemiennym piercieniu z 1 ,= 0 mamy: a 1 a U(P).
(3) W przemiennym piercieniu cakowitym z 1 ,= 0 mamy: a b b = au dla pewnego
u U(P).
(4) Liczby 2 i 2 s stowarzyszone w Z, za wielomiany 2x + 2 i x + 1 w Q[x].
Elementy nierozkadalne
Denicja 2.8.3 (element nierozkadalny). Jeli P jest piercieniem przemiennym z 1 ,= 0,
to element a P (U(P) 0) nazywamy nierozkadalnym, gdy dla dowolnych b, c P
z faktu a = bc wynika b U(P) lub c U(P). Element a P (U(P) 0) nazywamy
rozkadalnym, jeli a nie jest nierozkadalny.
Inaczej a P (U(P) 0) jest rozkadalny, jeli istniej takie b, c P U(P), e
a = bc.
Przykad 2.8.4.
(1) W piercieniu Z kada liczba pierwsza p (podobnie p) jest elementem nierozkadalnym.
S to jedyne elementy nierozkadalne w tym piercieniu.
(2) W piercieniu wielomianw jednej zmiennej K[X] kady wielomian postaci X a jest
nierozkadalnym elementem tego piercienia.
Uwaga 2.8.5. Jeli w piercieniu P element a P jest nierozkadalny, za u P jest
odwracalny, to element au te jest elementem nierozkadalnym piercienia P.
Dowd. Element au jest niezerowy bo inaczej mnoc przez u
1
dostaniemy a = 0. Jest to
element nieodwracalny bo w przeciwnym wypadku a byby odwracalny. Niech teraz au = bc,
wtedy a = (bu
1
)c. Z nierozkadalnoci elementu a wynika, e bu
1
lub c jest odwracalny.
Jeli wic c nie jest odwracalny to musi istnie takie d R, e bu
1
d = 1, czyli b jest
elementem odwracalnym.
Obserwacja 2.8.6. Niech P bdzie przemiennym piercieniem cakowitym z 1 ,= 0 oraz
niech a P 0. Jeli idea (a) jest pierwszy, to element a jest nierozkadalny.
Dowd. Skoro idea (a) jest pierwszy, to element a jest nieodwracalny. Ponadto, jeli a = bc,
gdzie b, c P, to bc (a), std b (a) lub c (a). Zamy, e b (a). Istnieje wtedy
takie u P, e b = au, a std b = bcu i dziki b ,= 0 oraz cakowitoci P mamy cu = 1,
czyli c jest elementem odwracalnym. Analogiczne postpowanie, gdy c (a), prowadzi do
wniosku, e b jest odwracalny.
Przykad 2.8.7.
(1) Gdy piercie nie jest cakowity, to moe si zdarzy, e idea gwny jest pierwszy,
a mimo to jego generator jest rozkadalny, np. (2) w Z
6
jest ideaem pierwszym ale 2 = 2 4,
gdzie 2 i 4 s nieodwracalne.
(2) Implikacja odwrotna w obserwacji 2.8.6 nie musi by prawdziwa tzn. idea generowany
przez element nierozkadalny nie musi by pierwszy. Dla przykadu rozwamy piercie
Z[
5] = a+b
5 : a, b Z. Element 1+
5 jest nierozkadalny ale idea przez niego

generowany zawiera 6 nie zawierajc ani 2 ani 3.
Przyjrzyjmy si teraz jak si ma sprawa w szczeglnym typie piercieni jakim s dziedziny
ideaw gwnych.
2.8. Specjalne elementy w piercieniach 55
Twierdzenie 2.8.8. Jeli P jest przemienn dziedzin ideaw gwnych oraz a P 0,
to idea (a) jest maksymalny wtedy i tylko wtedy, gdy jest pierwszy, a to zachodzi dokadnie
wtedy, gdy element a jest nierozkadalny.
Dowd. Oczywicie wystarczy wykaza, e jeli a jest elementem nierozkadalnym, to idea
(a) jest maksymalny. Niech wic idea I P spenia (a) I. Poniewa w P kady idea jest
gwny, to istnieje takie b P, e I = (b). Wobec tego a = bc dla pewnego c P. Dziki
nierozkadalnoci a jeden z elementw b lub c jest odwracalny. Jeli b jest odwracalny, to
I = P, jeli za c jest odwracalny, to b = ac
1
oraz I = (a).
Zauwamy, e wobec tego wszystkie elementy w piercieniu moemy podzieli na cztery
grupy: zero, elementy odwracalne, elementy nierozkadalne i elementy rozkadalne.
Najwikszy wsplny dzielnik i najmniejsza wsplna wielokrotno
Denicja 2.8.9 (najwikszy wsplny dzielnik). Jeeli R jest piercieniem przemiennym, za
a
1
, . . . , a
n
P, to element d P nazywamy najwikszym wsplnym dzielnikiem elementw
a
1
, . . . , a
n
, gdy:
(1) d [ a
i
dla i = 1, . . . , n (d jest wsplnym dzielnikiem elementw a
1
, . . . , a
n
),
(2) jeli d
R spenia d
[ a
i
dla i = 1, . . . , n, to d
[ d.
Zbir najwikszych wsplnych dzielnikw dla a
1
, . . . , a
n
oznaczamy NWD(a
1
, . . . , a
n
).
Denicja 2.8.10 (najmniejsza wsplna wielokrotno). Jeeli P jest piercieniem przemiennym,
za a
1
, . . . , a
n
R, to element m P nazywamy najmniejsz wspln wielokrotnoci
elementw a
1
, . . . , a
n
, gdy:
(1) a
i
[ m dla i = 1, . . . , n (m jest wspln wielokrotnoci elementw a
1
, . . . , a
n
),
(2) jeli m
P spenia a
i
[ m
dla i = 1, . . . , n, to m [ m
.
Zbir najmniejszych wsplnych wielokrotnoci dla a
1
, . . . , a
n
oznaczamy NWW(a
1
, . . . , a
n
).
Zauwamy, e najwikszy wsplny dzielnik oraz najmniejsza wsplna wielokrotno nie
s jedyne s wyznaczone jednoznacznie z dokadnoci do relacji stowarzyszenia: np.
NWD(12, 30) = 6, 6 oraz NWW(12, 18) = 36, 36. W obu przypadkach s to
wic zbiory a nie elementy. Czsto jednak piszemy np. NWD(12, 30) = 6 co oznacza,
e 6 reprezentuje zbir najwikszych wsplnych dzielnikw, z ktrych wszystkie s ze sob
stowarzyszone.
Denicja 2.8.11 (elementy wzgldnie pierwsze). Elementy a
1
, . . . , a
n
piercienia przemiennego
z jedynk P nazywamy wzgldnie pierwszymi, jeli 1 NWD(a
1
, . . . , a
n
).
Najwikszy wsplny dzielnik jest szczeglnie przydatny w wyznaczaniu generatorw
ideaw gwnych.
Twierdzenie 2.8.12. Niech R bdzie przemiennym piercieniem cakowitym oraz niech
a
1
, . . . , a
n
P bd takie, e idea (a
1
, . . . , a
n
) jest gwny.
(i) Element d NWD(a
1
, . . . , a
n
) wtedy i tylko wtedy, gdy (a
1
, . . . , a
n
) = (d),
(ii) Element m NWW(a
1
, . . . , a
n
) wtedy i tylko wtedy, gdy (a
1
) (a
n
) = (m).
Dowd.
(i) Jeli d NWD(a
1
, . . . , a
n
), to oczywicie (a
1
, . . . , a
n
) (d). Poniewa idea (a
1
, . . . , a
n
)
jest gwny, wic istnieje takie b P, e (a
1
, . . . , a
n
) = (b). Wobec tego b dzieli elementy
a
1
, . . . , a
n
, a skoro d jest najwikszym wsplnym dzielnikiem, to b [ d, czyli (d) (b), skd
dana rwno. Odwrotnie, niech teraz d R bdzie takie, e (a
1
, . . . , a
n
) = (d). Wtedy
oczywicie d [ a
i
dla i = 1, . . . , n. Ponadto, gdy d
P rwnie dzieli elementy a

1
, . . . , a
n
,
to (d) = (a
1
, . . . , a
n
) (d
), czyli d
[ d, a std d gcd(a
1
, . . . , a
n
).
(ii) Zamy, e (a
1
) (a
n
) = (m) dla pewnego m P. Wtedy oczywicie a
i
[ m dla
i = 1, . . . , n. Jeli m
P oraz a
i
[ m
dla i = 1, . . . , n, to m
(a
1
) (a
n
) = (m),
czyli m [ m
, std za m NWW(a
1
, . . . , a
n
). Odwrotnie, jeli m NWW(a
1
, . . . , a
n
), to
mamy m (a
1
) (a
n
), czyli (m) (a
1
) (a
n
). Gdy za a (a
1
) (a
n
), to
a
i
[ a dla i = 1, . . . , n, a std m [ a, czyli a (m), co daje (a
1
) (a
n
) (m).
wiczenia do czci 9
wiczenie 9.1. Zbada, czy
3
4
jest elementem nierozkadalnym w piercieniu Z
_
1
2
wiczenie 9.2. Znale rozkad na czynniki nierozkadalne elementu 1 + 3i w Z[i].

wiczenie 9.3. Zbada czy liczba 7 jest elementem nierozkadalnym w piercieniu Z[i
5]
wiczenie 9.4. Znale NWD dla wielomianw f = 3X
4
+ 6X
3
+6X
2
+2X +4, 4X
3
+
2X
2
+ 6X + 2 w piercieniu
wiczenie 9.5. W piercieniu Q[X] dane s ideay I(f) = (2X
3
+2X
2
6X+6), I(g) =
(X
4
X
2
12). Odpowiedzie na pytanie czy ideay J
1
= I(f) I(g) oraz J
2
= I(f) +I(g)
s gwne, a w przypadku odpowiedzi pozytywnej poda generator takiego ideau.
wiczenie 9.6. Znale NWD(7 i, 4 4i) w piercieniu Z[i].
wiczenie 9.7. Wykaza, e w piercieniu Z[i
6] zbir NWD(6, 10i
6) jest zbiorem
pustym.
wiczenie 9.8. Udowodni, e jeli w piercieniu przemiennym z 1 ,= 0 dla dwch
niezerowych elementw tego piercienia a, b zbiory NWD i NWW s niepuste to zachodzi
zwizek: NWD(a, b)NWW(a, b) ab.
wiczenie 9.9. Sprawdzi, czy w dowolnym piercieniu przemiennym z 1 ,= 0 prawdziwy
jest zwizek: NWD(ca, cb) cNWD(a, b).

Algebra1 w12s

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Algebra1 w12s

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Algebra I

Notatki do wykadu w semestrze zimowym 2010/2011

mwi, e mamy na myli wszystkie

oraz czy dziaanie mnoenia jest rozdzielne wzgldem

, b R z dziaaniem skadania funkcji tzn. (f g)(x) = f(g(x)).

, ) e = 1, element symetryczny = odwrotno liczby, - grupy

nazywamy homomorzmem grup G oraz G

mnoenia odwzorowanie to jest

). Zbir endomorzmw grupy G

jest monomorzmem ale nie jest surjekcj.

s homomorzmami grup, to rwnie

jest homomorzmem grup. Ponadto, jeli f jest bijekcj, to f

= f(y). Wobec tego

nazywamy izomorcznymi, jeli istnieje

f(H), to istniej takie

. Na podstawie punktu (1) wiemy, e

jest zbiorem niepustym. Niech teraz x, y f

. Zgodnie z wasnociami ktre ju poznalimy wiemy jednak, e

jest homomorzmem grup, to

bdzie homomorzmem grup.

jest homomorzmem grup.

, ) jest generowana przez zbir liczb pierwszych i 1 i nietrudno sprawdzi,

oraz niech H bdzie

H wic warunek nasz jest

a Ha wic mamy zawieranie

bdzie homomorzmem grup, niech H, H

H. Musimy wykaza, e (ab)H = (a

s w relacji lewostronnej czyli a

oraz taki homomorzm grup f : G G

, ) oraz jej podgrup H = R

jest homomorzmem grup to jdro tego

jest rodzin wszystkich podgrup

: [z[ = 1 jest izomorczna z (R, +)

= P 0 nazywamy dzielnikiem zera, gdy istnieje takie b P 0, e ab = 0 = ba.

1 (wtedy jest to idea co atwo przeliczy). Dziki lematowi Kuratowskiego-

, gdzie deg r < deg g oraz

N tak funkcj, e dla kadych a P i b P

(c). Skoro tak, to musi by f

(c) = 0 na mocy porwnania stopni

) (a, s). Zamy teraz, e

). Wobec tego mamy as

a drugie przez s i dodajc stronami dostaniemy, e

,= 0 i piercie jest cakowity to musi by as

5 jest nierozkadalny ale idea przez niego

P rwnie dzieli elementy a

wiczenie 9.2. Znale rozkad na czynniki nierozkadalne elementu 1 + 3i w Z[i].

6] zbir NWD(6, 10i

You might also like