Blm 8: G Kayna Yapm

A. Dorultma (Redresr) Devre Uygulamalar Elektronik devrelerin bir ounun almas iin tek ynl olarak dolaan (DC) akma gerek vardr. Bu blmde doru akm reten devreler incelenecektir. Uygulamada DC retelerine, dorultma, dorultucu, adaptr, g kayna, redresr gibi adlar verilmektedir. Temel Kavramlar Doru Akm (DA, DC, Direct Current) Dinamo, akmltr, pil, gne pili gibi dzenekler tarafndan retilir. DC akm ekil 8.1-a'da grld gibi zamana gre yn ve iddet deitirmeden akar. Yani DC akmn frekans yoktur.
(a) DC sinyal

(b) AC sinyal

Alternatif Akm (AA, AC, Alternative Current) Alternatr ad verilen makineler tarafndan retilen elektrik akm eididir. Bu akm zamana gre srekli olarak yn ve iddet deitirir. Yani alternatrden gelen akm srekli azalp oalr ve ekil 8.1: DC ve AC'nin ak yn deiir. Alternatrn rettii AC sinyal ekil 8.2-b'de elektriksel erileri grld gibi sins erisi eklindedir. Alternatrn rettii akmn zamana gre yn ve iddet deitirme saysna ise frekans ad verilmektedir. Trkiyede retilen alternatif akmn frekans 50 Hz dir. (Hz: Hertz diye okunur.) Gnmzde elektrik enerjisinin % 90a yakn blm alternatif olarak retilmektedir. nk ACnin tanmas, ykseltilmesi ve drlmesi kolaydr. Transformatr (Trafo) Alternatif (dalgal) akm, alaltmaya ya da ykseltmeye yarayan aygtlara trafo denir. Bu elemanlar gerilim dntrme ilemini yaparken frekans deitirmez. Yani girie uygulanan gerilimin frekans 50 Hz ise, ktan alnan gerilimin frekans da 50 Hz olur. Gerilimi drc trafolarda 220 voltun uyguland ksm (primer), ince kesitli telden ok sarml, dk gerilimin alnd ksm (sekonder) ise kaln kesitli telden az sipirli olarak sarlr.

Resim 8.1: Transformatr

ekil 8.2: Trafonun primer ve sekonder sarmlarnn sarld ince elik saclardan yaplm nvenin yaps 111

Transformatrlerin Yaps Transformatrler karlkl indksiyon olaynn genel bir uygulamasdr. Primerde oluan deiken manyetik alan sekonder sargsna ulatran nveler, ekil 8.2'de grld gibi bir yz yaltlm, % 3-4 orannda silisyum katks yaplm ince (0,35-0,5 mm) elik saclardan retilir. Yksek frekansl devrelerde kullanlan trafolarn nvesi ise ferrit maddesindendir.

U1

U2

U1

U2

Ry (yk)

nve

primer sarg (N1)

manyetik ak (f)

sekonder sarg (N2)

ekil 8.3: Transformatrn yaps

Transformatrlerin alma lkesi Transformatrde primer ve sekonder sarglar arasnda hibir elektriksel balant yoktur. Sekonder devresinin ektii g, manyetik alan yardmyla primer devreden ekilir. ekil 8.3'te grld gibi primer (N1) sarmna AC gerilim uygulandnda, bu sarglarn etrafnda F (fi) manyetik alan oluur. Bu alan ince elik saclardan yaplm olan nve zerinden geerek N2 sarglarn keser (iletken iindeki elektronlar hareket ettirir) ve U 2 gerilimini oluturur. Transformatr Seimi Uygulamada eitli gerilim ve akm deerlerinde trafolar kullanlr. Kimi trafolarn k gerilimi tek kademeli olurken bazlar ise ok eitli deerlerde gerilim verebilecek ekilde retilmektedir. Eer, 12 V/1 A k verebilecek bir DC g kayna yaplmak isteniyorsa, bu i iin 10-15 W lk gce sahip bir trafo semek gerekir. zerinde 12 V/50 W yazan bir trafonun verebilecei maksimum akm ise, P = U.I olduuna gre, I = P/U = 50/12 = 4,16 = 4 A dir. Transformatrlerin Salamlk Testi Trafo gerilimi drc zellikte ise, ohmmetre x1 W , x10 W , x100 W ya da x1 k kademesine alnarak yaplan lmde primer direnci sekonder direncinden yksek olmaldr. ACyi DCye Dntren Devreler (Redresrler) Elektronik cihazlarn ounluu DC ile alr. Konutlarda ise AC 220 V luk gerilim vardr. DC gerilim, pil, ak, dinamo gibi aralardan baka dorultmalarla da elde edilebilir. AC'yi DC'ye eviren yi Kalite Dorultma Devrelerinin Blok Yaps yi kalite g kaynaklar, transformatr, dorultucu (AC/DC dntrc), 1. filtre, reglatr (gerilim sabitleyici) ve 2. filtre devrelerinin birleiminden oluur. ekil 8.4'te AC'yi DC'ye eviren g kaynaklarnn blok emas verilmitir.
112

besleme gerilimi AC 220 volt

transformatr

dorultma devresi filtre devresi regle devresi filtre devresi alc

ekil 8.4: AC'yi DC'ye eviren g kaynaklarnn blok emas (kapal ema)

AC/DC dntrme ileminde tek ynl olarak akm geiren kristal diyodlar (1N4001, 1N4002, 1N5400 vb. gibi) kullanlr. Diyodlar AC'yi DC'ye evirebilirler. Ancak bu DC istenilen ekilde dzgn deildir. Filtre devreleri diyodlarn kndaki salnml DC'yi filtre ederek dzgnletirmeye yararlar. Uygulamada filtre devresi olarak kondansatr ve ok bobinleri kullanlr. Regle devreleri kararl ve dzgn bir DC gerilim oluturur. Uygulamada kullanlan regleli g kaynaklarnda regle edici olarak zener diyodlu ya da reglatr entegreli devreler karmza kar. 1. Bir Diyodlu Yarm Dalga Dorultma Devresi AC'yi DC'ye eviren tek diyodlu devredir. Yarm dalga dorultma devresinde k sinyali tam dzgn olmaz. Bir diyodlu yarm dalga dorultma devresinin almasn anlayabilmek iin baz hatrlatmalar yapmamz gerekiyor. yle ki; bilindii zere trafolarn knda zamana gre yn ve iddeti srekli olarak deien dalgal bir akm vardr. Yani AC sinyalin ak yn saniyede 100 kez deimektedir. Trafonun kndaki deiken akm, pozitif ve negatif olmak zere iki alternanstan meydana gelmitir. Diyodlar tek ynl olarak akm geirdiinden trafonun kndaki sinyalin sadece pozitif alternanslar alcya ulaabilmektedir. Yarm Dalga Dorultma Devresinin alma lkesi Bu temel bilgilerden hareket ederek yarm dalga dorultma devresinin almasn u ekilde ifade edebiliriz: ekil 8.5'te verilen devrede grld gibi trafonun st ucundaki (A noktas) sinyalin polaritesi pozitif olduunda diyoddan ve alc zerinden akm geer.
D
A noktas

+,-

1N4001

U, I

trafonun sekonderindeki AC sinyal

trafo AC AC k

t (s) Ry
DC k

U, I t (s)

B noktas

+,-

diyodun kndaki DC sinyal

ekil 8.5: Yarm dalga dorultma devresi

ekil 8.6: Yarm dalga dorultma devresinin giri ve k ularndaki elektrik sinyalleri 113

Trafonun st ucundaki sinyalin polaritesi negatif olduunda ise diyod akm geirmez (kesimde kalr). Sonuta alcdan tek ynl akm geii olur. Alcya seri olarak DC akm lebilen bir ampermetre balanacak olursa ibrenin tek ynl olarak sapt grlr.
D1
A noktas Trafo

+,N1 N2

U, I

+
DC k

trafonun sekonderindeki AC sinyal

t (s) Ry U, I t (s) D2

AC

B noktas

-,+

diyodlarn kndaki DC sinyal

ekil 8.7: Orta ulu trafolu tam dalga dorultma devresi

ekil 8.8: Orta ulu trafolu (iki diyodlu) tam dalga dorultma devresinin giri ve k ularndaki elektrik sinyalleri

2. Orta Ulu Trafolu Tam Dalga Dorultma Devresi AC'nin her iki alternansnn da alcdan tek ynl akarak gemesini salayan devredir. Bu tip bir devrenin kurulabilmesi iin orta ulu trafoya gerek vardr. Orta Ulu Trafolu Tam Dalga Dorultma Devresinin alma lkesi ekil 8.7'de verilen devrede grld gibi trafonun st ucunda (A noktas) pozitif polariteli sinyal olutuunda D1 diyodu ve alc zerinden akm geii olur. Trafonun alt ucunda (B noktas) pozitif polariteli sinyal olutuunda ise D2 diyodu ve alc zerinden akm geii olur. Grld zere diyodlar sayesinde alc zerinden hep ayn ynl akm gemektedir. Ve bu da DC akmdr. Ek Bilgi D1 ve D2 diyodlarndan geen akmlar trafonun orta ucundan devresini tamamlar. Devrenin yapmnda kullanlan trafonun sekonder sarm uludur. Bu sayede trafonun knda iki adet gerilim olumaktadr. ekil 8.7'de trafonun sekonder sarmnn N1 ve N2 sarglarndan olutuu grlmektedir. Bu iki sarmda birbirinin tersi polaritede iki gerilim domaktadr. Yani, trafonun A noktasnda oluan sinyalin polaritesi pozitif iken, B noktasnda oluan sinyalin polaritesi negatif olmaktadr. Trafoda oluan akmlarn devresini tamamlad u ise orta u olmaktadr. 3. Kpr Tipi Tam Dalga Dorultma Devresi AC'yi en iyi ekilde DC'ye dntren devredir. Her trl elektronik cihazn besleme katnda karmza kar. Kpr Diyodlu Tam Dalga Dorultma Devresinin alma lkesi ekil 8.9'da verilen devrede grld gibi trafonun sekonder sarmnn st ucunun (A noktas) polaritesi pozitif olduunda D1 ve D3 diyodlar iletime geerek Ry zerinden akm dolar. Trafonun sekonder sarmnn alt ucunun (B noktas) polaritesi pozitif olduunda ise D2 ve D4 diyodlar iletime geerek Ry zerinden akm dolar.
114

A noktas Trafo

+,D4 D3 D1

U, I

trafonun sekonderindeki AC sinyal

AC

t (s)

+
DC k

D2 Ry

B noktas

+,-

U, I

diyodlarn kndaki DC sinyal

t (s)

ekil 8.9: Kpr tipi tam dalga dorultma devresi

ekil 8.10: Kpr diyodlu dorultma devresinin giri ve k ularndaki elektrik sinyalleri

4. Dorultma Devrelerinden Alnan DC'yi Tam Doru Akm Hline Getirici Szgeler (Filtreler) Dorultma devrelerinde trafonun kna balanan diyodlarla iki ynl olarak dolaan akm tek ynl hle getirilir. Ancak diyodlar akm tam olarak dorultamazlar. Yani elde edilen DC dalgaldr (nabazanldr, deiken doru akmdr). Bu da alclarn dzgn almasn engeller. te, k tam doru akm hline getirebilmek iin kondansatr ya da bobinler kullanlarak szge (filtre) devreleri yaplmtr.
U, I t (s) ekil 8.11: Deiken doru akm rnekleri U, I t (s)

Deiken Doru Akm Zamana gre yn deimeyen, ancak deeri deien akma denir. Yarm ve tam dalga dorultmalarn filtresiz k sinyallerine nabazanl DC, ondlasyonlu DC gibi adlar da verilir. ekil 8.11'de deiken doru akma ilikin rneklere yer verilmitir. Dorultmalarda Kullanlan Filtre eitleri I. Kondansatrl (Cli) Szge Dorultma devresinin kna paralel bal olan kondansatr k sinyalini filtre ederek dzgnletirir. ekil 8.12'de grld gibi diyoddan geen pozitif alternans maksimum deere doru ykselirken kondansatr (C) arj olur. Alternans sfr (0) deerine doru inerken ise C1,

ekil 8.12: C'li filtre 115

zerindeki yk (akm) alcya (Ry) verir. Dolaysyla alcdan geen doru akmn biimi (ekli) daha dzgn olur. Osilaskopla yaplacak gzlemde bu durum grlebilir. Filtre olarak kullanlan kondansatrn kapasite deeri byk olursa ktan alnan DC daha dzgn olur. Dorultma devrelerinde alcnn ektii akm gz nne alnarak 470-38.000 mF aras kapasiteye sahip, elektrolitik tip kondansatrler kullanlr. Pratikte, 1 A k verebilen bir dorultma devresinin kna 1000-2200 m F lk kondansatr balanmaktadr. Yani, kullanlacak kondansatrn kapasite deeri alcnn ektii akma baldr. Filtre Olarak Kullanlan Kondansatrn k Gerilimini Ykseltmesinin Nedeni Kondansatrler ACnin maksimum deerine arj olurlar. ACnin maksimum deeri etkin deerden % 41 fazla olduundan, dorultmacn kndaki DC, girideki AC gerilimden yaklak % 41 orannda daha yksek olur. Devrenin kna yk balannca gerilimdeki bu ykselme der. rnein 12 volt k verebilen bir trafo kullanlarak tam dalga dorultma devresi yaplrsa, devrenin kna alc bal deilken yaplan lmde voltmetre 16-17 voltluk bir deer gsterir. nk, 12 voltluk AC'nin maksimum deeri Umaks = Uetkin.1,41 = 16,92 volttur. II. Bobinli (Lli) Szge Bobinler, zerlerinden geen dalgal akmlarn deimelerine (salnm yapmasna) kar koyarlar. ekil 8.13'te grld + gibi diyodlarn L kna balanan bobin, dalgal Ry (titreimli) olan DC sinyalin azalp oalmasn belli oranda nleyerek ekil 8.13: L'li filtre ka bal olan alcdan daha dzgn akmn gemesini salar. Bobinin Filtreleme (Szme) lemini Yapma ekli Bobinlere deiken zellikli akm uygulandnda sarglarn etrafnda bir manyetik alan oluur. Bu alan, kendisini oluturan etkiye (akma) kar koyar. Yani ykselen giri akmn bastrr. Uygulanan akm kesilince ise bobin etrafndaki alann aniden sfr deerine doru azalmas nedeniyle bobinde bir gerilim (EMK) oluur. Bu EMK, ebekenin geriliminde ykseltme etkisi yapar. Yani, diyodun knda bulunan dalgal (salnml) akm sfrdan itibaren ykselirken bobin bunu bastrmaya alr. Akm tepe deerinden sfra doru inerken ise bobin bir EMK oluturarak alcya giden gerilimi ykseltmeye alr. Szge olarak kullanlan bobinler (ok bobini), ince elik saclarn ya da ferritten yaplm nvelerin zerine sarlm izoleli iletkenlerden oluur. Bobinde kullanlan iletkenin kesiti ve sarm says devrenin akmna bal olarak deiir. III. Bobin ve Kondansatrl (L-C) Szge Bobin ve kondansatr ekil 8.14'te grld gibi bir arada kullanldnda ktan alnan DC daha dzgn olur. Filtre devresindeki bobin ktaki titreim (salnm) orann biraz drr. Daha sonra kondansatr dolup boalarak alcya giden akmn ok dzgn hle gelmesini salar.
116

ekil 8.14: L-C filtre

IV. Kondansatr Bobin Kondansatrl (CLC, p Tipi) Szge En iyi szge devresidir. Hassas yapl ve kaliteli devrelerin knn filtre edilmesinde kullanlr. Diyodlarn kndan gelen dalgal (salnml) akm, CLC'den oluan szge devresinden geerken etkiye maruz kalarak dzgn bir akma dnr.

ekil 8.15: CLC filtre

CLC Filtrenin alma lkesi ekil 8.15'te grld gibi devrenin giriine gelen salnml DC, C1 tarafndan biraz dzgnletirilir. Ardndan bobin, kendine has zelliinden dolay, ykselmek isteyen sinyalleri bastrrken, alalmak isteyen sinyalleri ise ykseltir. Bobinden sonraki noktada DC zellikli sinyaller olduka dzelmi bir hle gelir. kta bulunan C2, sinyallerin filtreleme ilemini bir kez daha yaparak elde edilen DC'nin tam dzgn hle gelmesini salar. B. DC G Kaynaklarnda Kullanlan Regle (Reglatr) Devreleri Deiik deerlerde akmlar eken devrelerden oluan elektronik cihazlardaki akm deiiklii, aygt besleyen g kaynann k geriliminde deiiklik yapar. Halbuki g kaynaklarnn k geriliminin sabit kalmas istenir. te bu sakncay gidermek iin reglel g kaynaklar yaplarak, deiken akmlara kar k geriliminin sabit kalmas salanmaktadr. Hassas yapda olan elektronik cihazlara sabit deerli DC salamak iin eitli tiplerde regle devreleri gelitirilmitir. 1. Zener Diyodlu Basit Paralel Reglatrler ekil 8.17'de verilen basit paralel reglatr devresinde giri gerilimi 15 volt olmasna ramen k gerilimi 9,1 volt olmaktadr. Devrede kullanlan zener diyod 12 volt olur ise k 12 volt olmaktadr. Yani, giri gerilimi deise dah, k hep sabit kalmaktadr. Devrede zener diyodu ar akma kar korumak iin kullanlan R direncinin deeri:

+
Ugiri=15 V

9,1 V

ekil 8.16: Zener diyodlu basit paralel reglatr devresi

W R = (Ugiri-Uzenerdiyod)/Iz [W ] denklemiyle hesaplanr. Kk gl regle devresi hesaplamalarnda IZ akm 5-10 mA (0,005-0,01 A) aras bir deerde alnabilir.
117

Ry = 1 kW

Uk = 9,1 V

R=270 W

2. Transistr ve Zener Diyodlu Seri Reglatrler Seri reglatr devreleri NPN ya da PNP transistr kullanlarak yaplabilir. ekil 8.17'de verilen NPN transistrl devrede kullanlan n diren (R) zener diyodu ve transistrn beyzini ar akma kar korur. Girie DC uygulannca, zener diyod zerinde sabit bir gerilim oluur. Bu gerilim, transistrn beyz ucunu tetikler. Tetiklenen transistr ise iletime geerek ka bal alcy besler. Giri gerilimi deise bile zener diyod sayesinde k ayn kalr. Bu tip devrelerde transistr alcya seri baldr. k ular ksa devre edilirse devreden ar akm geer ve transistr bozulur. Not 1: Seri reglatr devresinde 12 V luk zener diyod kullanldnda BD135 adl transistr silisyumdan yapld iin k gerilimi 11,4 V olur. 0,6 voltluk gerilim transistrn B-E ular arasnda der. Devrede kullanlan transistr germanyum (AC187 vb.) olursa k geriliminin deeri 11,8 V dolaynda olur. Not 2: Uygulamada BD135 kullanlan gelimi R=1-3,3 kW + seri reglatr + + UBE R devrelerinde zener 0,6 V 12 V 1kW diyoda paralel olarak bir kondansatr daha 12 V balanr. Bu eleman, BD135 giri geriliminde oluan salnmlar en ekil 8.17: Transistr ve zener ekil 8.18: Transistr ve zener aza indirme grevi diyodlu seri reglatr devresi diyodlu nt reglatr devresi yapar.
Ugiri=12-15 V Uk=11,4 V

3. Transistrl Paralel (nt) Reglatrler ekil 8.18'de verilen devreye uygulanan giri gerilimi ykselince k da ykselir. Bu da alcya paralel bal olan transistrn beyz ucuna bal zener diyodu iletime sokarak transistrn iletime gemesine neden olur. letken olan transistr art utan eksi uca doru belli bir akm geirir. Transistrn aseye doru ilve bir akm geirmesi R direncinden geen akm artrc etki yapar. R'den geen akmn artmas bu elemann zerinde den gerilimi ykseltir. R'nn zerinde den gerilimin artmas ka bal olan alcda den gerilimin azalmasna yol aar. Bu sayede alcya yksek gerilim gitmesi nlenmi olur. Paralel reglatr devreleri k gerilimini ok hassas olarak sabit tutamadndan uygulamada pek tercih edilmez. 4. Transistrl Hata Ykselteli Seri Reglatrler ekil 8.19'da grld zere T2nin emiterine bal olan zener diyod, sabit bir gerilim oluturur. T1in beyzinde ise UZ+UCE2 kadar gerilim oluur. UCE2 gerilimini pot ile deitirmek mmkndr. Potun orta ucu yukar doru kaydrlrsa UCE2 azalr ve k gerilimi der. Potun orta ucu aa doru kaydrlrsa UCE2 byyeceinden k gerilimi de ykselir. Devrenin giri gerilimi ykselince pot zerinden polarma alan T2 transistrnn iletkenlii de artar. T2'nin iletken olmas T1'in beyzindeki gerilimi ve akm drr. T1'in beyz
118
T1 R3 3,3 k R4 33 k P 10 k R2 1k R1 1,5 k Uk=9,1-10 V

Ugiri=15 V

BD135

Ugiri=15 V

T2

9,1 V

ekil 8.19: Hata ykselteli seri reglatr devresi

Ry=560 W

BC547

Uk=12-12,6 V

Ry=1 kW

akmnn dmesi ise alcya giden akm azaltr. Alcnn akmnn azalmas k geriliminin dmesine yol aar. Transistrl, Regleli DC G Kaynaklaryla lgili Uygulanm Devreler I. 12 Volt Sabit kl Seri Regleli G Kayna Devresi ekil 8.20'de verilen devrede trafo ACyi drr, diyodlar dorultur, kondansatr filtre eder, R, zener diyodu ve transistrn beyz ucunu ar akma kar korur, zener diyod sabit bir gerilim oluturur, transistr zenerden ald sabit polarma gerilimiyle iletime geerek alcy besler. Devrede 12 voltluk zener diyod ve silisyum transistr kullanld iin k gerilimi 11,4 - 12 volt olur. 0,6 voltluk gerilim transistrn B-E ular arasnda der. Not: k ular ksa devre olursa transistr bozulur.

R 820-2,2 kW

+ 12 V BD135 C2 100-1000 mF

trafo (3-10 W)

AC 220 V

AC 12 V

4X1N4001 C1 470-2200 mF

+ -

+ -

zener diyod 12 V

ekil 8.20: 12 V sabit kl g kayna

II. 0-12 V Ayarl kl, Darlington Balantl DC G Kayna ekil 8.21'de grlen devre amatr almalar iin ok iyi sonu vermektedir. Trafo 10 W lk olursa k akm 1 ampere yakn olmaktadr. ekil 8.21'deki 0-12 volt ayarl g kayna devresinde bulunan elemanlarnn grevleri: Trafo AC'yi drr. Diyodlar AC'yi DC'ye evirir. C1 kondansatr salnml sinyalleri filtre eder. R zener diyodu ve T1 transistrn beyzini ar akma kar korur. Zener 12 voltluk sabit bir gerilim oluturur. Pot zener diyoddan ald 12 voltluk gerilimi blerek T1 transistrnn beyzine AC verir. T1 transistr 2N3055 12 V iletime geerek T2 BD135 BC140 transistrn srer. T2 + 4X1N4001 soutucu iletime getiinde ise T2 alcya akm gitmeye balar. ka T1 balanan C2 BC547 BC107 kondansatr alcya BD135 giden DC sinyalleri 12 V bir kez daha filtre ederek tam dzgn DC sinyalin ekil 8.21: 0-12 V ayarl kl, darlington balantl g kayna devresi olumasn salar.
AC 220 V R 820-2,2 kW C1 470-2200 mF C2 100-1000 mF trafo (4-15 W)

119

P 5-50 k

0-12 V / 1 A

5. Entegre (IC) Gerilim Reglatrleri DC g kayna devrelerinde montaj kolayl salamak iin bir ok elektronik devre eleman (zener diyod, transistr, diren vb.) bir gvde iinde birletirilerek DC reglatr entegreleri yaplmtr. G kaynaklarnda ebeke gerilimi transformatr ile drlr, diyodlarla dorultulur, filtrelerle dzgnletirilir. Daha sonra reglatr entegreleriyle sabitletirilerek alclar beslenir. Reglatr Entegresi eitleri a. Pozitif (+) kl Gerilim Reglatrleri aseye gre pozitif DC verirler. Uygulamada yaygn olarak kullanlan tipler, 78XX, TDD16XX serisi eklinde olup 2-24 volt aras k veren modelleri yaygndr. 78XX serisi reglatr entegrelerinin k akmlar eitli deerlerde (100 mA, 500 mA, 1 A, 2 A... gibi) olurken, TDD16XX serisi entegrelerin k akm 500 mA dir. 78XX Serisi Pozitif kl Reglatr Entegrelerinin eitli Tiplerinin zellikleri *78MXX serisi reglatrlerin k akm 0,5 amperdir. eitleri: 78M05 (5V), 78M06, 78M08, 78M09, 78M10, 78M12, 78M15, 78M18, 78M24 *78XX serisi reglatrlerin k akm 1 amperdir. eitleri: 7805, 7806, 7808, 7809, 7810, 7812, 7815, 7818, 7824

78XX

1: giri 2: ase 3: k

giri

giri

7805
ase

k R1 50 W

3-35 V DC

1000 mF

ekil 8.22: 78XX serisi pozitif kl reglatr entegrelerinin ayaklarnn dizilii

ekil 8.23: Reglatr entegrelerinin sabit akm kayna olarak kullanl

Reglatr Entegrelerinin Sabit Akm Kayna Olarak Kullanl 78XX serisi gerilim reglatrleri sabit akm veren eleman olarak da kullanlabilir. Bunu yapabilmek iin entegrenin kna seri olarak diren eklenir. Elemann asesi ise eksi uca deil, entegreye seri olarak balanan direncin kna balanr. rnein, 7805 adl reglatr entegresinin ase ucu ekil 8.23'te grld gibi 50 W luk seri diren ile birlikte pozitif ka balanacak olursa k akm, Ik = U/R = 5/50 = 0,1 A = 100 mA olur. Not: Sabit akm kl devrelerin kullanm alanlarndan birisi pil arj devreleridir. b. Negatif (-) kl Gerilim Reglatrleri 78XX serisinin aynsdr. Sadece k gerilimi aseye gre negatif olur. Yaygn olarak kullanlan eitleri: 7905, 7906, 7908, 7909, 7912, 7915, 7918, 7924'tr.
120

1000-2200 mF

+ -

RA RB RC RD RE

R2

+ -

ekil 8.24: 79XX serisi negatif kl reglatr entegrelerinin ayaklarnn dizilii

ekil 8.25: LM317T'li kademeli kl g kayna devresi

c. Kademeli k Veren Reglatr Entegreli Devreler Reglatr entegrelerinde aseye giden uca balanan zener diyod, dorultma diyodu ya da direnlerle devrenin k gerilimi deitirilebilir. LM317T Entegreli, Kademeli kl DC G Kayna ekil 8.25'teki LM317T reglatr entegreli kademeli g kayna devresinde k geriliminin deeri, Uk = Uref.(1 + R2/R1) + IADJ.R2 [V] denklemiyle bulunabilir. Denklemde, R2: RA...RE, Uref = 1,25 V, IADJ = 50-100 mA dir. d. Ayarl k Veren Reglatr Entegreli Devreler Bu tip reglatr entegreleriyle k gerilimi geni bir snr iinde ayarlanabilmektedir. ekil 8.27'de LM317T'li 1,2-37 volt ayarl kl g kayna devresi verilmitir. LM317T kodlu reglatr entegresi 1 A k akm ve 1,2-37 volt aras ayarl, regleli k gerilimi verebilmektedir. Ayrca bu reglatr entegresinin iinde ksa devre korumas da vardr. Entegrenin giriine uygulanabilecek gerilim, 5 ile 37 V arasnda deiebilir. LM317T reglatr entegresiyle yaplan ayarl g kayna devresinde k geriliminin deeri, Uk = Uref.(1 + R2/R1 ) + IADJ.R2 [V] denklemiyle bulunur. Denklemde, Uref = 1,25 V, IADJ = 50-100 mA dir. rnek: R1 = 240 W , R2 = 2,4 kW olduunda k ka volt olur? zm: Uk = 1,25 . (1 + 2400 / 240) + 0,0001 . 2400 = 13,75 . 0,24 = 13,99 V
giri k Uref 1,2-37 V k

LM317T

1: giri 3: k A: ayar

giri 5-37 V

LM317T
ayar (adj.) Iadj

100 nF

R1 240 W R2 5 kW

10 mF 35 V

ekil 8.26: LM317T serisi ayarl kl reglatr entegrelerinin ayaklarnn dizilii ekil 8.27: LM317T'li ayarl kl g kayna devresi

121

10-47 mF

79XX

1: giri 2: ase 3: k

4X1N4001 AC 220 V AC 30 V

giri LM317T k R1 ayar U ref 220 W

Reglatr Entegreli Uygulanm Devre rnekleri a. 7805 Reglatr Entegresiyle Yaplan 5 Volt Pozitif kl G Kayna ekil 8.28'de verilen devrenin k akm 1 A dir. Giri ve ka balanm olan kk kapasiteli (100 nF) kondansatrler, k gerilimindeki parazitleri (gerilimde istenmeyen ykselme ve yksek frekansl sinyalleri) yok etmeye yarar.
trafo (220/6V/4-10 W)

giri C1 470-2200 mF AC 6V 4X1N4001

AC 220 V

7805

k +5 V

ase C2 100 nF C3 100 nF

+ -

ekil 8.28: 7805'li 5 V sabit kl g kayna

Not: Devrede kullanlan reglatr entegresi deitirilerek k gerilimi deitirilebilir. Reglatr entegresi olarak 7812 kullanld zaman kullanlan trafonun k gerilimi de 12 ile 14 V arasnda olmaldr. b. 7909 Reglatr Entegreli, 9 Volt Negatif kl DC G Kayna Sekil 8.29'daki devrenin k akm 1 A, k gerilimi ise -9 volttur.

trafo (220/9V/4-10 W)

giri AC 9V

AC 220 V

7909 ase

k -9 V

4X1N4001 C1 470-2200 mF C2 100 nF C3 100 nF

ekil 8.29: 7909 entegreli "-9 V" negatif kl g kayna

C. Sekizinci Blmle lgili Temrinler

no 1: Yarm Dalga Dorultma Devresi Yapm Ama: AC'yi DC'ye eviren yarm dalga dorultma devresinin yaps ve almas hakknda bilgi edinmek. lem Basamaklar 1. ekil 8.30'daki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. 3. Osilaskop kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k sinyallerini inceleyiniz.
122

Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Yarm dalga dorultma devresinin alma ilkesini anlatnz. no 2: Orta Ulu Tam Dalga Dorultma Devresi Yapm Ama: Orta ulu trafolu tam dalga dorultma devresinin yaps ve almas hakknda bilgi edinmek. lem Basamaklar 1. ekil 8.32'deki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. 3. Osilaskop kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k sinyallerini inceleyiniz. Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Orta ulu trafolu tam dalga dorultma devresinin alma ilkesini anlatnz. no 3: Kpr Tipi Tam Dalga Dorultma Devresi Yapm Ama: Kpr tipi tam dalga dorultma devresinin yaps ve almas hakknda bilgi edinmek. lem Basamaklar 1. ekil 8.34'teki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. 3. Osilaskop kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k sinyallerini inceleyiniz.
123

D 1N4001
trafo AC 220 V AC AC k 12 V

+
Ry 1k
DC k 12 V AC

ekil 8.30: Yarm dalga dorultma devresi 1N4001

+
Ry

ekil 8.31: Yarm dalga dorultmacn baskl devresi

D1 trafo

1N4001 N1 N2

+
DC k 12 V

AC 220 V

AC 220/2x12 V

Ry

1N4001
D2

ekil 8.32: Orta ulu trafolu, iki diyodlu tam dalga dorultma devresi

+
Ry

D1 D2 AC

ekil 8.33: Orta ulu trafolu tam dalga dorultmacn baskl devresi

trafo

Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Kpr tipi tam dalga dorultma devresinin alma ilkesini anlatnz. no 4: Kondansatr Filtreli Kpr Tipi Tam Dalga Dorultma Devresi Yapm Ama: Kondansatr filtreli kpr tipi tam dalga dorultma devresinin yaps ve almas hakknda bilgi edinmek. lem Basamaklar 1. ekil 8.36'daki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. 3. Osilaskop kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k sinyallerini inceleyiniz. Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Devredeki kondansatrn k sinyalini nasl dzelttiini aklaynz. no 5: 12 V (Yaklak 11,4 V) Sabit kl Seri Reglatrl G Kayna Devresi Ama: Seri reglatrl g kaynann (dorultma devresi) yaps ve almas hakknda bilgi edinmek.
AC 220 V AC 220 V

D4 4x1N4001 D3

D1 D2 Ry

ekil 8.34: Kpr tipi tam dalga dorultma devresi

D1

+
DC Ry

D2 D3 D4 AC

ekil 8.35: Kpr tipi tam dalga dorultmacn baskl devresi

trafo

D4 4x1N4001 D3

D1 D2 Ry

+ C

100-1000 mF

ekil 8.36: Kondansatr filtreli kpr tipi tam dalga dorultma devresi

+
Ugiri=12-15 V R 1KW

BD135 Ry=1 KW
UBE

0,6 V

lem Basamaklar 12 V 1. ekil 8.37'deki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, ekil 8.37: Transistr ve zener bread board (deney bordu) zerine kurunuz. diyodlu seri reglatr devresi 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar
124

Uk=11,4 V

Sorular 1. Devrede kullanlan zener diyodun grevini aklaynz. no 6: nt Reglatrl G Kayna Devresi Yapm Ama: nt reglatrl g kaynann (dorultma devresi) yaps ve almas hakknda bilgi edinmek.

Ugiri=15 V

12 V

BD135

ekil 8.38: Transistr ve zener lem Basamaklar diyodlu nt reglatr devresi 1. ekil 8.38'deki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks, bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz.

Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. nt reglatr devresinin alma ilkesini aklaynz.
trafo (220/6V/4-10 W) giri 4X1N4001 C1 470-2200 mF AC 12 V 7812 k ase C2 100 nF C3 100 nF

AC 220 V

+12 V

+ -

ekil 8.39: 7812'li 12 V sabit kl g kayna devresi

no 7: 7812 Reglatr Entegreli G Kayna Devresi Yapm Ama: Reglatr entegreleri kullanlarak yaplan sabit kl g kaynaklar hakknda bilgi edinmek. lem basamaklar 1. ekil 8.39'daki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks ya da bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Devrede kullanlan 7812 adl reglatr entegresinin zelliklerini aklaynz
125

Uk=12-12,6 V

R=1-3,3 kW

AC 220 V

AC 12 V 4X1N4001 R 820-2,2 kW T2 T1 P 5-50 k

2N3055 BD135 BC140 soutucu C2 100-1000 mF

C1 470-2200 mF

trafo (4-15 W)

BC237 BC107 BD135

12 V

ekil 8.40: 0-12 volt ayarl kl, darlington balantl g kayna devresi

no 8: Seri Reglatrl, Darlington Balantl 0-12 V Ayarl kl G Kayna Ama: Ayarl kl g kayna devresi hakknda bilgi edinmek. lem Basamaklar 1. ekil 8.40'daki devreyi okul imknlarn gz nne alarak bakrl plket, delikli pertinaks, delikli bakrl pertinaks ya da bread board (deney bordu) zerine kurunuz. 2. AVOmetre kullanarak retmeninizin gzetiminde devrenin giri ve k gerilimlerini lnz. Kullanlan Ara Gereler Devre elemanlar, el takmlar Sorular 1. Devrede kullanlan potansiyometrenin grevini aklaynz.

T2 c d P e R C1 Z

D1 D2 D3 D4

DC

T1 C2

ekil 8.41: 0-12 volt ayarl kl, darlington balantl g kaynann baskl devresi

126

0-12 V / 1 A
a AC b

220 V

cam sigorta
a b

e d

220/12 V 3-4 W trafo

12 V

+ -

dii born fi

kl anahtar

0-12 V ayarl DC k

ekil 8.42: ekil 8.40'daki g kaynann kutuya montajnn yapl

ekil 8.43: 0-12 V ayarl kl, darlington balantl g kayna devresinin genel grnm

127

gerilim ayarlama potu

bakrl plket (baskl devre)