KEMALZM T R K

SONRASINDA K A D I N I III

(1923-1970)

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mart 2000

Dr.

B E R N A R D

C A P O R A L

KEMALZM T R K

S O N R A S I N D A K A D I N I III

(1923-1970)

eviren D r .

Ercan Eybolu

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER TOPLUMSAL YAAMDA TRK KADINI I. TOPLUMSAL YAAMDA KADININ DURUMUNUN GELM 1- Kemalizm 2- Kemalizm Sonras II. TOPLUMSAL YAAMDA KADININ DURUMU. . 1 - Krsal Dnyada 2-Kentlerde A- ada evrelerde B- Geleneksel evrelerde C- Gei Halindeki evrelerde m. SONU.. 6 7 7 25 30 30 38 38 43 48 51

TRK KADINI VE SYASET 54 I. TRK KADINININ SYASAL HAKLARI 55 1-Kemalizm 55 A- Trk Kadn Birliinin Eylemi 55 B-Mustafa Kemal'in Mdahalesi 63 C- Trk Kadnnn Siyasal Haklan Kabul Ediliyor. 69 2- Kemalizm Sonras 74 H. TRK KADINLARININ SYASAL YAAMA KATILMASI 76 1 Krsal Dnyada 76 2-Kentlerde 85 m. SONU 99 GENEL SONU ..101 Kaynaklar ve Kaynaka 107

Toplumsal Yaamda T r k Kadn

Buraya dein izlediimiz plna uygun olarak nce top lumsal yaamda kadnn durumunun evrimini inceleyip son ra da deiik evrelerde bu durumu betimlemeye alacaz. I. TOPLUMSAL YAAMDA KADININ DURUMUNUN GELM 1- KEMALZM Kurtulu Sava srasnda ve hemen ertesinde, hava, top lumsal yaamda kadnn durumunun zgrletirilmesine hi de elverili deildi. Byk Millet Meclisi'nde geen tartma lar buna tanktr. 1921 'de Bolu Milletvekili Fuat Bey, genilemesi kayg ve rici boyutlara ulaan frengi ile savaa ilikin bir yasa nerisi vermiti. nerisi, hastaln izlenip nlenmesi amacyla ka dnlarn ve gen kzlarn tbbi muayeneden geirilmesine kar kan tutucu milletvekillerinin sert tepkileriyle karlat. Yozgat Milletvekili Hulusi Efendi, frengiye yakalanan kadn larn doktora bavurabileceklerini kabul ediyordu. Nitekim eriat, hasta kadnlarn bir hekimce muayene edilmelerine izin veriyordu. Fakat, zorunlu tbbi muayeneler srasnda tm ka dnlarn vcutlarnn belli yerlerini bir erkek nnde amak zorunda brakacak koruyucu nlemler alnmasna kar k yor, bunun, yasak olduunu ileri sryordu. 7

Bursa Milletvekili Emin Bey ise yasa nergesinin kadn larla gen kzlar arasnda bir ayrm yaptm ortaya att. Bu na gre yasa gen kzlara uygulanmayacakt. Kadnlara uygu lanacak muayene de yalnzca az, boaz, boyun ile snrl tu tulacak, kollarsa dirseklere kadar baklabecekti. Ergani Milletvekili ise bunca geni bir zgrle at n ve byle bir yasann, kadnlarn arya bile kmasna izin verilmedii kendi seim blgesinde asla uygulanamayaca n sylyordu. Meslei doktorluk olan Emin Bey yeniden sz alarak, n lemlerin etkili olabilmesi iin gen kzlarn hi deilse boyun larna ve boazlarna baklabilmesinin salanmasn ileri s recek oldu.- Bir milletvekilinin biraz argo kokan yant hem onu, hem tm doktorlar sindirmeyi amalyordu: "Doktorlar! Sizin onlarn burunlarn bile grmeye hakknz yoktur." Birok olay rnek gstererek aym ynde konuan ve he kimleri ar bir dille eletiren Nide Milletvekili Mustafa Hil mi Efendi, doktorlarn tmnn her trl kukunun stnde kimseler olmaktan uzak olduunu vurgulad. zm olarak da her yerleim yerinde Yallar Kuruluna gvenilmesini, fren gi belirtisi ortaya ktnda bu kurulun salk servislerine bavurmasn nerdi. Tartmalarn zerine zm oluturmakla grevlendiri len kiilik bir komisyon kurulmas kararlatrld. Komis yon, evlenmeye aday erkein zorunlu muayeneden geirilme si ilkesinin benimsenmesini nererek kzlar darda brakn ca Emin Bey bunu ok yetersiz bir zm olarak niteledi. Emin Bey, genel nfus saym srasnda da, kimi blgelerde byle anlamsz yaklamlarla kadnlarn saylmasna kar kldn anmsatt. Emin Bey, milletvekillerine yle sesleni-

yordu: "Kadnlarmzn ve kzlarmzn muayenesine kar kyorsunuz, onlar yabanclara teslim edeceksiniz". Yozgat Milletvekili Hulusi Efendi bunun zerine yerinden frlyor, ar ve aalayc szlerle konumacya saldryordu. Drt bir yandan svglerin younlamas zerine Bakan oturumu ka patmak zorunda kald. (1) Oturum yeniden aldnda Emin Bey yeniden sz ala rak amacmn frengiye kar kkl nlemler alnmas gerekti ini, bu yaplmazsa yirmi yl, otuz yl sonra, ok sayda erke i krp geirebileceini vurgulamak istediini belirtti. Bu ise Trkiye'nin gsz dmesine yol aacakt. Kadn nfusu o unlukta olan bir Trkiye'nin halk ise herhangi bir yabanc halkn merhametine kalm demekti. Tartma yeniden balad. Uyumazlk konusu, esas ola rak, erkeklerin, burada doktorlarn, bir kadnn vcudunun u ya da bu blmn grme hakkna ilikin Kur'an ve hadis me tinlerinin yorumlanmas idi. Sonunda, Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey, komisyondan gelen nerinin yasalamasn; fakat uygulamann yerel meclislerin deerlendirmesine bra klmasn nerdi. Milletvekilleri de, onun bu grn benim sediler.^) Aym yl, Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey, kadm-erkek karma bir retmenler kurultay dzenledii iin, Milli Ei tim Bakam Hamdullah Suphi (Tannver) Beyi ar biimde sulad. Bakan, tm uygar lkelerde her etkinlik alannn sorumlulannn birlikte altklar insanlar dzenli aralklarla

(1) Bir millitvekili, saym srasmda, memurlarn sorularn yantlad ge rekesiyle bir kylnn karsn ldrdn Sylemiti. (2) T. Takran s. 91-95, age. 9

biraraya toplamay vazgeilmez bulduklarn ileri srerek ken dini savundu. Krehir Milletvekili Yahya Galip Bey, "Biz, bu gereklilii ok iyi anlayoruz; fakat bir Kurultayn karma nite liini iddetle knyoruz" diye Bakan yantlad. Yeniden sz alp eletirileri yantlamak isteyen Bakan Hamdullah Suphi, grlt ve seslerden konuma olana bulamad. Karahisar Milletvekili Mehmet kr Bey ise "Bu kurultay kadnlara y nelmi bir hakarettir" diye baryordu. Bu sert eletiriler ve sorular sonucunda bakan ekilmek zorunda kald. (3) Toplumda kadnn durumunda en kk bir zgrletir meye kartbu muhalefet, esas olarak, dncelerini bu ince lemenin birinci kesiminde gelitirmi olduumuz slamclar dan gelmekteydi. Bunlara Byk Millet Meclisi'ndeki en kes kin temsilcileri arasnda bulunan Erzurum Milletvekilleri Zi ya ve Raif Hoca, pek ok kez, sert biimde, uygarlk perdesi altnda batl det ve yaam biimlerinin benimsenmesini n gren modernliin kadn ahlk zerindeki kt ve olumsuz etkisini kmamt.(4) slamclarn kadnn toplumsal yaamdaki yerine ilikin grleri ve tutumu Mehmet Atf (skilipli)n 1925'te yayn lad Tesettr- er'i adl kitapkta sergilenmitir. Mehmet Atf apka giyilmesine kar da bir kitap yaynlamtr. (5) Atf Hoca, araf, rtnme ve saklanma konusunda kadnlarn uy malar gereken kurallar anmsatmaktadr. Akl almaz byk (3) bidem, 95-96. (4) mek olarak, bkz., Raif Hoca'nn bir konumas, T.B.M.M. Zabt Ce ridesi, II. Devre, II. itima Seresi, C. XIII, s. 40. Ziya Hoca ile Hamdullah Sup hi atmasna ilikin bilgi iin, bkz., T. Z. Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatn da Batllama Hareketleri s.107-108. stanbul, 1961. (5) Frenk Mukallitlii ve apka, stanbul, 1925.

10

ayrntlarla sergiledii konumu, en kstlayc yaklamlardan birini yanstmaktadr. Syledikleri, pratik olarak, kadnn evi dnda yzn tm ile kapal tutmas, rtmesi gerektii an lamna geliyordu. Bir gznn rtlmeyip ak braklmas bi le bir dn olarak hogrlyordu. Kaln bir kumatan diki lecek giysisi bol olacak ve vcudunun biimine tam olarak oturmayacakt. Bir Mslman kadn iin bundan deiik bi imde giyinmek, baka dinlerin kadnlarn derekesine alalmak ve bylece de inancn yadsmak demekti. Tesettr- er'i yazan, daha sonra rtl kadmlann g rebilecekleri erkeklerin kimler olduunu ve hangileriyle ko numalarna izin. verildiini belirtiyordu. Bunlar on kate gori iinde snflanmaktayd: Kocalar, babalar^ kaymbabalar, oullar, damatlar, kardeler, karde ve kzkarde ocuklar, am ca ve daylar, kleler, ergin olmayan ocuklar ve tensel istek lerden lartulmu yallar. Bu on kategoriden birine girme yen bir erkekle, zorunlu olmadka temas etmek gnaht. Bu zorunluk da, kadnn yaam tmyle evin iinde geecein den, pek seyrek olarak ortaya kabilirdi. Kadn arya, pa zara bile kmamalyd, zira bu erkee den bir grevdi. Oku la gelince, bir gen kzn oraya gidebilmesi iin retmenin yal olmas gerekiyordu. Tersine hareket etmek, gnah bir davrant.. Atf Hoca daha sonra rtnme ve arafn yararlann bir bir saymaya geiyordu: Bunlar kadm evde kalp almaya ve ocuklarla ilgilenmeye zorlar; her cinsin ilev ve devlerinin snrlarn izer; ahlkszla've fuha kar bir aredir; koca nn kskanlk iin her trl bahanesini elinden alr ve byle ce bir toplumsal bar etkeni oluturur. Bu yararlar, hkmeti, bu kurumlan dzenlemeye, zorun11

lu klmaya ve bunlara sayg gstermeyen herkese ar cezalar vermeye yneltmeliydi. Bu, hkmet iin bir dev, yelerinin herbirinin Tann'ya hesabn verecekleri dinsel bir vecibe idi. Batllamak istediini syleyen Trkiye'nin girdii yol da Atf Hoca, ahlkszlk ve fuhuun en kklerini olutur mad tm ktlklere kapnn alm olduunu gryordu. mana tasallut (6) adl kitabnda Sleyman Nazif ise, Atf Hoca'nn knad ktlklerin yalnzca Bat'nm tekelinde olma dn kantlamakta hibir glk ekmiyordu. Yalnzca bu iki siyle yetinilirse, ahlkszlk ve fuhu, Osmanl mparatorluu'nda her zaman vard. Bu balam iinde Mustafa Kemal'in benimsedii tutum ne oldu? Mustafa Kemal grlerini halka kabul ettirmek iin ilk aamada ikna yolunu kulland. Ayrca, etki alan geni ve de rin olan gericilie de silah vermemek gerekiyordu. Nitekim Gazi, eriat kurallarnn yorumunda daha geni grlere ba vurdu. 1923 'ten balayarak lke iinde yapt birok gezi bo yunca pek ok sylev verdi, konuma yapt, kadnn durumu; reform sorununu ele alarak bunun dinsel buyruk ve yasakla ra aykr olmadn ileri srd. Bu uurda ulusal duygulan da belli bir baar ile titretirmekten ekinmedi, yabanclarn Trkiye'nin ada bir lke haline gelme olanaklan konusu nu da ileri srm olduklar kukulan n plna kararak k nad, eletirdi. Onlara gre, kadn olduu gibi kaldka Tr kiye ada bir lke olamazd: Kadnsa ilkel, bilgisiz, nyar glarn tutsa ve erkeklerce toplumsal yaamdan uzakta tu tulmutur. (6) stanbul, 1324, s. 8. 12

Nitekim, O, 3 i Ocak 1923 'te izmir'de yapt bir konu mada yle diyordu: Dmanlarmz bizi dinin taht tesiri altnda kalm ol makla itham ve tevakkuf ve inhitatmz buna atfediyorlar. Bu hatadr. Bizim dinimiz hi bir vakit kadnlarn erkeklerden ge ri kalmasn talep etmemitir. Allah'n emrettii ey, mslim ve mslimenin beraber olarak iktisab ilm irfan eylemesidir. Kadn ve erkek bu ilm irfan aramak ve nerede bulursa ora ya gitmek ve onunla mcehhez olmak mecburiyetindedir. s lm ve Trk tarihi tetkik edilirse grlr ki, bugn kendimi zi bin trl kaytlarla mukayyet zannettiimiz eyler yoktur.(7) arafa gelince Gazi konumasnda buna aka kar kmad, ayrntlara girmeksizin slm'n araf ille de gerek li grmediini belirterek yle dedi: Mamafih, icab din olan tesettr, ksaca ifade etmek la zm gelirse, denebilir ki, kadnlarn klfetini mucip ve muha lifi adap olmayacak ekli basitte olmasdr. ekli tesettr, ka dn hayatndan, mevcudiyetinden tecrit edecek bir ekilde ol mamaldr.^) 21 Mart 1923'te Konya'da Kzlay Kadnlar ubesi'nde yapt konumada, Gazi, halk kadnnn savunmasn yapa rak onun toplumda ve aile iinde tuttuu yer zerinde durdu ve lkenin ekonomik yaamna olan katksn vurgulad. Ana dolu kadnn ycelten Mustafa Kemal olsa olsa stanbul'da yabanclarn ve Trkiye'nin dmanlarnn betimledii duru ma rastlanabileceini kabul ediyor ve yle diyordu: Dmanlarmz ve Trk kadnnn ruhunu bilmeyen sat hi nazarlar kadnlarmza baz isnadatta bulunmaktadrlar. Ka ro Sylev, C. II, s. 86. (8) bidem, s. 87. 13

dnlanmzn hayatta tlane yaadklarn, ilim ile, irfan ile m nasebetleri bulunmadn, hayat medeniyet ve hayat itima iye ile alakadar olmadklarn, kadnlarmzn her eyden mah rum kaldklarn, onlarm Trk erkekleri tarafndan, hayattan, dnyadan, insanlktan, kisb--krdan uzak tutulduunu sy leyenler vardr. Fakat hakikati hal byle midir? phesiz ki Trk kadnn bu suretle grmek, Trk kadnn grmemektir. Ecnebilerin ve bizi dman nazaryla grenlerin tarif ve tas vir ettikleri kadnlar, bu vatann asl kadn, Anadolu'nun asl Trk kadn deildir. yle kadnlar bizim asl hayatmzda ve asl memleketimizde yoktur. Trk kadnn yanl grp yan l anlatanlar, bilhassa byk ehirlerimizde, mterakki, me deni zannedilen yerlerde, baz Trk kadnlarnn manzarai hariciyelerine bakp aldanyorlar. O kadnlarn harici manza ralarn aleyhimizdeki suitefsirlere msait bir zemin olarak al yorlar. Milletin umumi hayatna nisbetle pek mahdut ve naiz olan o kadnlar, onlarm manzaray hariciyelerinden kardk lar manay btn Trk kadnlna temil ediyorlar. te ilk tashih edilecek hata ve ilk iln edilecek hakikat buradadr. Manzarai hariciyeleriyle dmanlarmza ve bilhassa iimiz deki bedhahlara bilerek ve daha ziyade bilmeyerek hakl bir sermayei tezvir veren manzaralara, hepiniz biliyorsunuz ve herkes biliyor ki, en ziyade memleketimizin en byk ehri olan, asrlarca devletin payitaht ve makam hilafeti bulunan stanbul'da tesadf ediliyor. Dmanlarmz bu manzaradaki kadnlardan aldklar intibaat ile ac hkmler veriyor ve di yorlar ki: Trkiye mtemeddin bir millet olamaz, nk Tr kiye halk iki paradan mrekkeptir. Kadn ve erkek diye iki ksma ayrlmtr, halbuki bir heyeti itimaiye ayn gayeye b tn kadnlar ve erkekleriyle beraber yrmezse terakki ve te-

14

meddn etmesine imkn fenni ve ihtimali ilmi yoktur (9). Daha sonra araf konusunu ele alan Mustafa Kemal, ok byk bir katlk dorultusunda olduu gibi, abartlm bir z grlk ynnde de arlklar eletirerek yle diyordu: Dinimizin tavsiye ettii tesettr hem hayata, hem fazile te uygundur. Kadnlarmz eriatn tavsiyesi, dinin emri mu cibince tesettr etselerdi ne o kadar kapanacaklar, ne o kadar alacaklard. Tesettr er'i, kadnlar iin mucibi mkilat ol mayacak, kadnlarn hayat itimaiyede, hayat iktisadiyede, hayat maiette ve hayat ilimde erkeklerle teriki faaliyet et mesine mani bulunmayacak bir ekli basittedir. Bu ekli basit heyeti itimaiyemizin ahlk ve adabna mugayir deildir (10). Sonu olarak Mustafa Kemal iin kadnn durumu ve onun toplumdaki yerine ynelik vazgeilmez yeniletirmeler dinsel kurallar erevesi iinde gerekletirileceklerdi. O y le diyordu: Daha selmetle, daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk Trk kadnn mesaimizde mterek klmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadmm ilm, ah lak, itima, iktisad hayatta erkek eriki, refiki, muavin ve mzahiri yapmak yoludur. Eer kadnlarmz er'in tevsiye, dinin emrettii bir kyafetle faziletin icap ettirdii tavr hare ketle iimizde bulunur; milletin ilim, sanat, itimaiyat hare ketlerine itirak ederse bu hali emin olunuz, milletin mutaas sb dahi takdiren men'i nefs edemez (11). Gazi, bu alanda rnei, ilk kendi karsnn vermesini is temitir. Daha 1923'te Latife Hanm, siyah giysilerle ve ba(9) Ibidem, s. 148-149. (10)bidem,s. 150. (11) Ibidem, s. 150-151. 15

rtl de olsa arafsz dolayordu. Ancak bat modasna uy gun giyinmek zere bu giyinii ok abuk brakmtr. Hatta o amazon giysileri ve svari izmeleriyle Mustafa Kemal'in yannda askeri denetlemelere bile katlacak, onunla birlikte lo kantaya gidecektir (12). Byk kentlerde kadnlar araf atmakta gecikmediler. Bu konuda C. Diehl 1924'te unlar yazyordu: Eskiden sokaklarda ya da mezarlklarda kl benekler oluturan parlak renkli feraceler bugn yerlerini hemen tmy le koyu renkli giysilere brakm bulunuyor... Tm yzlerde ya da tmne yaknnda araf yok ve hibir Mslman erkek bu konuda azn amyor. Ve bu, ilk admda sanlabilecei gibi ada ve Avrupal dncelerin tutkunu birka gzel ka dnn ii deil, hi deil. stanbul'un en uzak, tmyle ve en kat biimde Trk kalm semtlerinde, yz arafl bir kadn artk bir istisnadr. Byk bir dinsel tren srasnda Fatih ca miine girdiimi anmsyorum: ounluuyla orta halli yz lerce kadn iinde en ok yirmi kadar araflarm koruyorlar d. Oysa cami Osmanl stanbul'unun tam gbeinde ykse liyordu (13). Bu durum, Trkiye'nin tmnn durumunu yanstmaktan uzakt, bu yzden de Mustafa Kemal'in kesinlikten uzak inan drc tavr, ikinci bir aratrmada tehditkr ve kararl bir nite lie brnmt. Gerekten, Trkiye, yukarda da belirttiimiz gibi, 1924'ten itibaren belirleyici dnemeci dnmt. Gazi fe se ve tekkelere kar kampanyanm balang noktas olan ne bolu ve Kastamonu gezisinde, ilk kez araf giyme detini ve kadna reva grlen koullan sert ve kesin bir dille knad.. (12) P. Genziton, s. 63, age. (13) C. Diehl, Constantinople (Istanbul), s. 12. Paris, 1924. 16

Kadnn kurtuluunun ancak erkein kurtulu ile yanyana ilerlemesi gerektiini gsterecek biimde, fes giyilmesine de kesin olarak kar kan Mustafa Kemal, ardndan, 28 Aus tos 1925'te nebolu'da yapt konumada unlar sylemiti: Esnay seyahatimde kylerde deil bilhassa kasaba ve ehirlerde kadn arkadalarmzn yzlerini ve gzlerini ok kesif ve itina ile kapatmakta olduklarn grdm. Bilhassa bu scak mevsimde bu tarz mutlaka kendileri iin bir mucibi azap ve ztrap olduunu tahmin ediyorum. Erkek arkadalar bu bi raz bizim hodbinliimizin eseridir. ok afif ve dikkatli oldu umuzun icabdr. Fakat muhterem arkadalar, kadnlarmz da bizim gibi mdrik ve mtefekkir insanlardr. Onlara mu kaddesat ahlkiyeyi telkin etmek, mill ahlkmz anlatmak ve onlarn dimam nur ile nezahetle tehiz etmek esas ze rinde bulunduktan sonra fazla hodbinlie lzum kalmaz. On lar yzlerini cihana gstersinler. Ve gzleriyle cihan dikkat le grebilsinler. Bunda korkulacak birey yoktur. (14) Gerekten, Mustafa Kemal'e gre yurdun esenlii buna baldr, zira bu adetleri korumakta diretmek ulusu ykmna gtrmek demekti. Gazi szlerini yle balyordu: Mhim olarak unu ihtar ederim ki, bu halin muhafaza snda taannt ve taassup, hepimizi her an kurban koyun olmak istidadndan kurtaramaz (15). ki gn sonra, 30 Austos'ta Mustafa Kemal ayn konu yu ele alyor ve yle diyordu: Baz yerlerde kadnlar gryorum ki, bana bir bez ve ya bir petemal veya buna mmasil bireyler atarak yzn gzn gizler ve yanndan geen erkeklere kar ya arkasn (14) Ak Sz, 25 Austos 1925. (15) Sylev, s. 211, C. II 17

evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn mana ve med lul nedir? Efendiler, medeni bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu vahi vaziyete girer mi? Bu hal milleti ok g ln gsteren bir manzaradr. Derhal tashihi lazmdr (16). Fes iin yaplm olann tersine, araf giyilmesini yasak layan hibir yasa karlmamtr. Ancak yerel nitelikli kimi kararlar bu alanda uygulanm, Mustafa Kemal'in bu alanda balatt reformu eletirme cr'etini gsterenlere kar cezai yaptrmlar getirilmitir. rnein Mersin'de araf giyilmesi, belediyenin bir kararyla tmden yasaklanmtr (17). Trab zon'da valinin bakanlnda toplanan l Genel Meclisi, kadn larn arafl olarak sokaa kmasn yasaklamtr. Karar oy birlii ile alnm ve bir bildiri ile halka duyurulmutu. Bildi ri arafn tm sakncalarn ortaya koyuyor, zellikle de k t niyetli kadnlarn kendilerini gizleme arac haline geldii ni ileri sryordu. Polis, arafl grd herkesi en yalan ka rakola gtrme konusunda emir almt (18). Rize l Genel Meclisi de Trabzon'un ald karar aynen alp uygulamakta gecikmedi (19). Benzer nitelikli nlemler yava yava birok illere ve kentlere yaylmtr (20). Bu gelimeye kout olarak, araf lehinde propaganda ve konumalar yapanlara kar cezalar da uygulanmaya balan d. stanbul'da eyh Musa, vaazlarnda cumhuriyet rejimini ve (16) bidem, s. 217. (17) E.T.I.No.4s. 265,1934. (18)kdam,7 Aralk, 1926. (19) Trkische Post, 21 Ocak 1927; O.M., VII, s. 13,1927. (20) Bu kentlerle olaylarn tarihleri yledir: Bodrum: 6 Ocak 1935, Adana: 16 Mart 1935, Antalya: 2 Nisan 1935, Sungurlu: 10 Temmuz 1935, Zile: 2 Austos 1935, Konya: 17 Austos 1935, Afyon: 27 Austos 1935, Mara: 4Kasm 1935, An takya: 12 Ocak 1937, Hatay: 27 Temmuz 1939 (S. Dirks, age., s. 66). 18

kadnn kurtuluu ve arafn kaldrlmas bata olmak zere onun ald batllama nlemlerini eletirdii iin ceza mah kemesi nne karld (21). Bu yaptrmlar, kadnn kurtulu unun ahlkn aleyhine olarak gelitiini daha kapal biim de ileri srme benzeyenlere bile geniletilmiti. rnein s tanbul'da kan Akam gazetesinde yaynlanan bir karikatr de bir balona binen bir gen kz, havalanmadan nce brak- lan fazla arlklar olarak namus, edep ve teki erdemleri atar ken gsterildii iin gazetenin sorumlular hemen mahkeme nne karldlar. Bayazar, ynetici ve sahibi her ne kadar karikatrn Trk kadirimin karlaabilecei kimi tehlikelere dikkat ekmek isteyen ahlaksal bir amala yaynlandn ile ri srdlerse de, birincisi be ay, son ikisi de er ay hapis ce zas almaktan kurtulamadlar (22). Kadnn, erkein yannda toplumsal yaamla btnleme sinin tek engeli araf deildi. Gerek bir cinsler ayrmcl sistemi kurmu olan tm detlerin tm ve tm kurallarn da ayn biimde ortadan kalkmas gerekiyordu. Daha nce de grmtk, tramvay, tren ve vapurlarda erkekle kadn birbi rinden ayran perdeler veya cinslerden birine ya da brne ayrlm zel blmeler vard. Seyir ve gsteri salonlarnda er kekler bir yanda, kadnlar bir yanda oturmaktaydlar. Daha 1924 Aralk ay sonunda stanbul valisi bir genelge ile tm bu ayrm izgilerini kaldryordu. Gazeteler bu "toplumsal reform"undan dolay valiyi kutladlar, zira onun sayesinde "bun dan byle koca artk karsnn yannda seyahat edebilecekti." (23) Eski bakentin verdii bu rnek, teki byk kentlerce de izlendi. (21) Tan, 23 Mays 1935. (22) ET., No. 4 s. 265,1934. (23) Cumhuriyet, 5 Ocak 1925. 19

Bylece, erkeklerle birlikte zgrce kan Trk kadnla r, tpk batdaki kadnlar gibi toplumsal yaamn tm etkin liklerine katlmak durumundayd. P. Gentizon iin Gzi'nin yapt ilk dans "cinslerin ayrmna ilikin toplumsal kart l eski yasann gerek anlamda ortadan kalkmasn belgele mitir. Bu olay, kadnn toplumsal yaama giriinin resmi ia retini vermitir. Mslman bir halkta ilk kez olarak dnyevi bir yaam yaratmtr." (24). Ne var ki bu dnyevi yaam, yle pek kolay yerleme mitir. rnein Ankara'da Trk Ocanda dzenlenen ilk ba lo, son kerte snk gemitir. arllar, duvar boyunca dizi li koltuklarda oturup havadan sudan konumakla yetinmiler di. . S. Aydemir'in deyimiyle bayram, "bir mevlt okuma toplants"na benzemiti. ikinci baloyu bizzat Mustafa Kemal verdi. arsna yalnzca kadn, Yakup Kadri, Faiih Rft ve Ruen Erefin eleri olumlu yamt verdi. yle ki, Yakup Kadri'nin ei, Gzi'ye yle seslenmekten kendini alamad: "Paam, bu devrimin kurbanlar yalnz bizler miyiz? Subay larn, milletvekillerinin, bakanlarn kanlan nerede?" (25). Mustafa Kemal, bu direni karsmda, erkeklerle kadnlan bir arada dansa zorlamak iin yetkisini ve arln kul lanmakta duraksamad. Cumhuriyetin ilnnn yldnmlerinden birinde verilen ve yabanc temsilcilerle birlikte, devlet yksek yneticilerinin de arl olduu bir baloda niforma l subaylann dans etmediklerini gren Gazi, bunun nedenini sordu. Komutanlardan biri, suun, her dansa any geri e viren kadnlarda olduunu syleyince Mustafa Kemal yksek sesle toplulua yle seslendi: "Arkadalar, dnyada, subay (24) P. Genziton, s. 166, age. (25) . S. Aydemir, Tek Adam, s. 261-262, stanbul, 1969. 20

niformas giymi bir Trk erkeinin dans nerisini geri e virebilecek bir kadnn bulunabileceini dnemiyorum. imdi emrediyorum! Hemen salona dalm! leri, mar! Dans edin!" Ve pek doaldr ki o ana dein subaylarn dansa a rlarn kabul etme cesaretini gsteremeyen tm kadnlar ve kzlar paparay yiyince, hemen ayaa kalkt ve balo olanca ne esi ile devam etti (26). Ak hava yaamna gelince, o da artk yalnzca erkee zg bir yaam deildi. Parklar ve plajlar kadnlar da kabul etmeye balad ve beden eitimine geni bir yer verildi. Ka dn spor kulpleri kuruldu (27) ve gen kzlar her yl dzen lenen spor bayramlarna katlmaya baladlar. R. Marchand'n yazd gibi "ada Trk kz beden eitimine zel bir ei lim gstermektedir. Bugn sk sk yinelenen bu byk gste rileri seyretmek etkileyici bir gsteri olmaktadr. Bu gsteri lerde izlediiniz uyumlu cimnastik hareketleri ve gen olan larla kzlarn birlikte geileri ve yarattklar uyum ve btn lk Prag'n en iyi sokollann bile aratmayacak yetkinliktedir." (28) Trkiye'de 1912'de doan izcilik de srekli bir gelime gsterdi ve izci giysili nc kzlar giderek daha etkin biim de ulusal izci gsterilerine katldlar. Batl lkelerde olduu gibi Trkiye de gzellik yarma lar dzenlemeye balad. Bu yarmalarn ilkini 1929 Mar tnda Cumhuriyet gazetesi dzenledi. Yarmann seici kuru lunda erkek ve kadn yeler vard. 1923'te Trkiye gzeli, dnya gzeli seildi. Burada,zel olarak anlam tayan bir nokta uydu ki, dnya gzeli seilen Keriman Halis, son eyh(26) P. Gentizon, s. 167, not 1, age. (27) J. Castagne, s. 166, age. (28) Vu, No. 363,27 ubat 1935. 21

l-slm'm torunundan bakas deildi (29). Mustafa Kemal bu semeyi yorumlamaktan ve ona ulus u bir not eklemekten geri kalmad. Ayrca Trk genliinin . kltrel ve ahlaksal deerinin tad ok daha byk nem zerinde durdu. Gazi yle diyordu: Trk rknn necip (soylu) gzelliinin daima mahfuz ol duunu (korunduunu) gsteren dnya hakemlerinin bu Trk ocuu zerindeki hkmlerinden memnunuz. Fakat Keriman, hepimizin iittiimiz gibi sylemitir ki, o btn Trk kzlarnn en gzeli olmak iddiasnda deildir. Bu gzel Trk kzmz, rknn kendi mevcudiyetinde tabii olarak tecelli et tirdii gzelliini dnyaya, dnya hakemlerinin tasdikiyle ta nttrm olmakla elbette kendini memnun ve bahtiyar addet mekte hakldr... Trk genlerine bu mnasebetle unu tahat tur ettirmeyi (anmsatmay) lzumlu gryorum: Mftehir ol duumuz (vndmz) tabii gzelliinizi fenn tarzda mu hafaza etmesini biliniz ve bu yolda bir tekmln mtemadi tahakkukunu (gelimenin srekli gereklemesini ihmal etme yiniz. Bununla beraber asl uramaa mecbur olduunuz ey, analarnzn ve atalarnzn olduklar gibi, yksek kltrde ve yksek fazilette dnya birinciliini tutmaktr (30). Ne var ki, Trk hkmeti, ertesi yl, bu tr yarmalarda gelenek olduu zere, 1933 yl dnya gzellik yarmasnn istanbul'da yaplmas nerisini geri evirmitir (31). Daha nce abalarn kadmm hukuksal statsn iyile tirme zerinde younlatran ya da ona erkekle eit siyasal hak(29) L. Jovelet, L'volution sociale et politique des pays arabes (=Arap l kelerinin toplumsal ve siyasal evrimi), REI iinde, Cahier IV, 1933, s. 592. (30) Cumhuriyet, 3 Austos 1932. (31) Orient, 24 Ocak 1933. 22

lar isteyen derneklerden sz etmitik. ok fazla sayda olduk larndan burada tmn ele alamadmz bu derneklerden belli birkama deineceiz. Bunlar iinde ok daha geni he defleri benimseyenler ya da daha genel bir biimde kadnn ykselmesini ve ada yaama geiini ama edinenler ya da hatta toplumsal hizmet ve hayr ilerine kendini adayan rgt ler de vardr. Burada yeniden Trk Ocaklarnn kadn ubelerini zel likle de Trk Kadm Birliini anmamz gerekir. Bu sonuncu dernek, ilk kurulduunda, daha sonra deitirecei bir karar la, siyasal nitelik tayan her trl etkinlii amalan dnda brakm ve esas hedeflerini aile iinde ve toplumda, meslek yaamnda ve zihinsel alanda kadnn ykselmesi uruna a ba gstermek, uygarlk ve ilerleme anlay iinde gen kuaklann eitimine almak ve yoksul kadmlara yardmc ol mak biiminde belirlemiti. Kurulu eitli kesimlerde pek ok kurslar dzenledi, konferanslar verdi, sergiler at. Bu sergi ler, bat modasnn benimsenmesinden sonra zenli ve k giyinebilmeleri iin kadnlara yardm etmek zere terzilerin ha zrlayp sunduu model sergileriydi. Dernek aynca dispanser ler kurdu ve daha nce de belirttiimiz gibi, pek ok kongre ler dzenledi. Trk Kadn Birlii, kadnn siyasal haklann ka zanmasyla amalanna ulatn ileri srerek 193 5'ten ken dini datma karan ald. Dernek, kazanlm haklarn savunul mas ve glendirilmesi fakat ayn zamanda kadnn kltrel geliimi ve yaam koullarnn iyiletirilmesi amacyla 1949'da yeniden kuruldu. Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu gibi bir rgt de, adndan da anlalaca zere, esas olarak konferanslan(32) (32) Bunlarn en nemlileri, Aylk Konferanslar bal altnda, iki cilt ha linde yaynlanmtr. Ankara, 1967 ve 1973. 23

ve yaymlar(33) araclyla kadnn toplumsal ykselii iin aba gsterir. Bakanlm Mjgan Cunbur yapmaktadr. Ay rca, lerici Kadnlar Derneini, Trk Kadnlar Kltr Der neini ve Ev Ekonomisi Kulbn anabiliriz. Kimi kadnlar da hayr derneklerine katlm hatta bu tr dernekleri kendileri kurarak ana ve ocuk koruma merkezle ri, yuvalar ve kreler amaya girimilerdir. Daha nce, Kz lay'n kadn ubelerinin varlndan sz etmitik. Bir kadn, Dr. Kmile evki Mutlu, uzun yllar boyunca bu dernein merkez ynetim kurulu yesi olarak grev yapacaktr. Bunun yannda ilerinde kadnlarn byk bir rol oynad ocuk Esirgeme Kurumu gibi, Dr. Mediha Eldem'in en etkin Genel Bakanlarndan biri olduu Yardm Sevenler Dernei gibi kar ma nitelikli derneklerin varln da belirtelim. Ancak, bu der neklerde grev alan kadnlar zellikle varlkl ve orta snflar dan gelen, belli yetenek ve becerileri olan, bo vakitleri olan ve kiisel bir akal katkda bulunabilecek ya da para topla may rgtleyebilecek kadnlardr. Ancak, bu derneklerden kimileri esas gelimelerini Gzi'nin lmnden sonra gster mi olduu, kimileri de ondan sonra kurulduu iin, bu nok tada Kemalist dnemin erevesi dna tam oluyoruz. Kemalizm-sonras dneme gemeden nce belirtelim ki Ata(33) Demein yapt yaynlardan bir kan sayabiliriz: M. Taolu, Fransa'da ve Trkiye'de kadnn alma artlan zerinde mukayeseli bir tetkik, Ankara, 1955; M. Torkak, Yabanc memleketlerde kadn hareketleri, Ankara, 1955: M. Cunbur, Trk kadm yazarlarn eserleri (Bibliyografya, 1928-1955), An kara, 1955; H. Topuolu, Kadnlarn alma saikleri ve kadm kazancnn aile btesindeki rol, Ankara, 1957; M. Taolu, Trk Osmanl cemiyetinde ka dnn sosyal durumu ve kadm kyafetleri, Ankara, 1958; N. Duranolu, Trki ye'de kadnlar hakknda yaynlanm eserler, Ankara, 1959; A. fetinan, M. alkolu, M. Cunbur, Atatrk ve Trk kadm, Ankara, 1962; A. fetinan, Kaymis'ten skdar'a, Ankara, 1964. 24

trk'n lmnde kadnn totplumsal yaama katlmas hi de genellemi bir olgu deildi. Ortak anlay bunu kabul etmek ten uzakt. Birok evrede belli bir liberalizmin d grnt leri ortaya kmakla birlikte kafalar ve ruhlar ok az deimi ya da hi deimemiti, pek ok kentte ve kyde sokaklar, alan lar, lokantalar, kahveler, sinemalar, vb. hl yalnzca erkekle rin gittii yerlerdi. Bununla birlikte, bu ynde bir akm do mutu, bir dnm, bir deiim gerekleme halindeydi, top lumsal bask ve korkular ortadan kalkmt ve pek ok kadn, kendilerine bir yer tanyan bir toplum iinde zgrce gelime ye balyordu. 2- KEMALZM SONRASI kinci Dnya Sava sona erer ermez, Kemalist reform larda belli bir geriye dne tank olunduuna yukarda de indiimiz iin burada bu konuyu yeniden ele almayacaz. Hangi siyasal partiden olursa olsun Kemalist reformlara hereye karn bal kalan Trk yneticiler iin bu geri dn el bette Atatrk'n yaptyla her trl ba kesme ve bir kopma deildi. Sz konusu olan, zellikle arl yadsnamaz bir semen kitlesine ho grnmek amacyla kimi ilkelerden caylmas, vazgeilmesiydi. Bu politika, toplumsal yaamda ka dnn durumu zerinde olumsuz etkiler yaratmaktan geri kal mamta. Nitekim, araf giyen kadnlara kar daha byk bir ho gr gsterildi. Geri resmi olarak kadnlarn yzlerini kapa malar zendirilmedi ama eski giyim detlerine dnen kadn lar da artk ayn eski kararllk ve katlkla eletirilmiyordu. Bunun sonucunda, kk tara kentlerinde ve kente giden

25

kyl kadnlarda araf giyilmesi yeniden belli bir canllk ka zand. apkann yerine fesin konulmasyla birlikte kadnn ar af giymesinin yeniden getirilmesini isteyen sesler ykselme ye balad. rnein 1951 Martnda yaplan Demokrat Parti Konya l Kongresi'ne bu amala bir dileke sunuldu. Yurtta lar Yasasnn kaldrlarak aile konusunda eriat kurallarnn ye niden yrrle konmasn aka isteyecek kadar ileri giden bu dilekeyi iki milletvekili de destekliyordu.(34) Bu olayda en byk boyutlar ve en geni yanklan ka zandrmaya alan dinsel evrelerin ve tarikatlarn destekle dii bu hareketin genilemesine karn, Demokrat Parti'nin st dzey ynetim katlan aktr ki gerilemediler. Ancak bu ev relerin basks kendini Diyanet leri Bakanl zerinde de duyurdu, bu kurulu, yaynlad bir genelge ile Bakanlk bnyesinde alan bayan memurlann balarn bart ile rt melerini istedi. Bununla birlikte giriim basnda ok kt kar land. Okuyucularn istei zerine gazeteler olay kesin ka rarllkla knadlar. Bu gazetelerden biri olan Cumhuriyet, g revi, kendisinin de kabul ettii gibi, Kemalist devrimin kazanmlann savunmak olan Diyanet leri Bakanl'n, gerici lerin ve banazlarn oyununa gelmekle sulad.(35) Gemiten kalan kimi giyim detlerinin yeniden ortaya knn bu kayg verici belirtileri karsnda Trk Kadnlar Birliinin destekledii kadn milletvekili Byk Millet Meclisi Bakanlna araf yasaklayan bir yasa nerisi sun dular. neri hibir ilem grmedi. Cumhuriyet gazetesi bu ko nuya ilikin olarak duygu ve dncelerini aklamalan iin (34) Vatan, 11 ve 12 Mart 1951. (35) Cumhuriyet, 26 Mart 1955. 26

siyasal kiiliklere ve milletvekillerine sorular sordu. Bunlarn ounluu, yantlarnda bu yasaklamann insan haklarna ve demokratik ilkelere aykr olacan belirttiler. Esas olarak Cumhuriyet Halk Partisi'ne Hrriyet Partisi'ne hatta, Demok rat Parti'ye bal baka milletvekilleri ise, arafn yasaklan masna kar olmadklarn belirtmekle birlikte, ulusal bir ge lenee dayanmayan yz rtme detinin herhangi bir ceza n lemine bavurmaya gerek kalmakszn zaman iinde kendili inden ortadan kalkacan vurguluyorlard. Bir basn toplan ts dzenleyen Mustafa Kemal Dernei Bakan, Trk halk nn slml benimsemesinden nce kadnlarn araf giyme diini belirtiyordu. Bu det, kentlerde, adm adm kendini on lara kabul ettirmiti. Ona gre Atatrk araf kaldrmt, fa kat Gzi'nin lmnden sonra yaylmaya balayan yobazlk, knanmas gereken araf giyimindeki bu yeniden azmann k keninde bulunan olguydu. (3 6) 1960 devrimci toparlanmann hemen ertesinde, araf giy meyi yasaklamay amalayan yerel nlemler alnd. Buna kar lk da kk ve orta byklkteki kentsel yerleim yerlerin de aleyhte gsteriler dzenlendi. Nitekim kaymakamn pee ve araf yasaklama kararn protesto etmek iin Afyon'un Bol vadin ilesinde 3.000 kii bir gsteri yry yapt.(37) Hatta Avrupallam kadnlara aka atan siyaset adamlar ortaya kt. rnein 28 Ocak 1962'de Adalet Parti si Zonguldak Milletvekili ve Genel dare Kurulu yesi Nuri Beer, Ankara'da bir lokantada subay hammlaryla ilgili yk sek sesle baz szler syledi. Bu durum, gerek Millet Mecli sinde gerek partiler iinde byk tepki ve heyecan yaratt. (36) Cumhuriyet, 27.ve 31 Mart 1956. (37) istanbul, 1 Nisan 1961. 27

Adalet Partisi Meclis grubu N. Beer'i karma karan alrken subaylar, hkmetin gereken ilemlerin yaplmasn izleyece ine sz vermesi zerine dzenlemeyi dndkleri gsteri den vazgetiler. Gerekten, milletvekili hakknda kovuturma ald, 12 ubatta da Millet Meclisince dokunulmazl kaldnld. N. Beer tutukland, subay hanmlanna hakaretten 1 yla mahkm oldu ve hapsedildi.(38) Ne Var ki, Kemalist reformlan ktleyenleri cezalandr maya ynelik nlemler pek abuk yumuad. Adalet Partisi'nin iktidara gelmesiyle, tpk Adnan Menderes dneminde olduu gibi, gelenekilerin saldns yeniden balad. Genel olarak, bunlarn mantklanndaki ve kantlanndaki zayflk ve yetersizlik ancak bilgisiz ve az kltrl evreleri etkileyebi lirdi. Nitekim vaizler, depremlerin, kzlann mini etek giyme sinden, erkeklerin ba ak dolamasmdan dolay meydana geldiini ileri sryorlard. (39) Konya Mfts Hac Tahir Bykkrk'ye gelince o da ayn abartmal yaklamla, s lm'n giyime ilikin kurallanmn mini etee ancak ve ancak kar olabilecei savn ileri sryor, konumuna daha da g katabilmek iin de, giyimdeki bu geveme ve zlmenin ko mnistlerin, Marksistlerin Leninistlerin ve masonlann ortak bir komplosunun sonucu olduunu sylyordu. (40) Bu l de byk saptrmalara kadar gitkmemekle, birlikte Adalet Partisi'nin Kadnlar Kolu Kongresi de ayn biimde mini ete e kar tavr alyordu. (41) Gittike oalan bu tr tavr taknmalar olumsuz sonu lar dourmaktan geri kalmadlar. Nitekim Blent Nuri Esen (38) istanbul, 2,6,7,9,13,16 ubat 18 ve 19 Nisan 1961. (39) B. N. Esen, s.248, age. (40) OM, XLVIII, s. 581,1968. (41)lbidem, s. 583. 28

bu dnemde giderek daha ok sayda, "doulu biimde giyi nen kimselere, araf giyen kadnlara rastlandn" belirt mekte ve yle demektedir: Devlet okullarnda zorunlu ve parasz olan ilkretimden gemek yerine Kuran kurslarna devem eden gencecik kzlar, kendilerini bedevi karikatrlerine dndren zel giysiyer gi yiyordu. Buna ek olarak bir de ayrca balarnn zerinde ye il bir sarklar vard. Okullu kzlarn, mini-etek yerine uzun pantalon giymelerini isteyen sesler ykseliyordu... Kamuya ak bir toplantda salon, yans kadnlara yans erkeklere ol mak zere ikiye aynlmt; bu ikiye ayrma, kimi taka kent lerinin sinema salonlannda da aynen uygulanyordu." (42) Kendilerini genel olarak Kemalist reformlann savunucu su olarak gren ilkretmenler arasnda bile bayan retmen lerin giyiminde daha byk bir titizlikten yana tavr taknan lara rastlanyordu. Kimi bayan retmenler uzun etekler giy diler, salarn bartsyle rttler. Bunlardan biri, dinin ken disine, vcudunun ellerinden ve yznden baka yerlerini akta brakmasn yasakladn aklyordu. (43) Hatta ksa giyinmi kadnlara kar eylemli aalamala ra bile giriildi. Sekiz yandaki bir ocuk (yumurcak) bile, k sa etek giydii bahanesiyle sokakta, uluorta bir bayan dokto ra saldrma cretini gsterebiliyordu. Ona gre, bacaklarn gsteren kadnlar cehennemde yanacaklard. (44) Bu tr olaylar, hereye karn, snrl kalmtr. Kadmn toplumsal olarak kurtuluu her zaman, saylan her geen gn artan sekinlerin verdii rneklerle zendiriliyordu. Bu do(42) B. N. Esen, s. 248-249, age. (43) bidem, s. 242. (44) bidem, s. 226. 29

rultudaki her yata ve her evreden Trk kadnlar, gelenek ilerin oluturduundan daha gl bir akm temsil etmek teydi. Bu akm, zellikle byk kentte ve nemli kentler de, genel hareketi, kadnlar iin daha byk bir zgrle doru srklemekten geri kalmamtr. Ne var ki bu akm ta rann kk kentlerine ve krlara henz ulaamam ya da ok az ulamtr. I I . TOPLUMSAL YAAMDA KADININ DURUMU 1 - KIRSAL DNYADA (45) Anadolu kyls, kendi zerine katlanm ve d dnya konusundaki bilsizlii kydan uzaklatka ve douya gidil dike ok daha belirginleen bir halkn zihniyetinin ne olabi leceini ok zel bir netlikle yanstr. Geleneksel tip Anadolu toplumunda erkek ve kadn iki ayr meknda geliir. Bu iki evren, birbirinden yalnzca fark l olmakla kalmazlar. Bunlar birbirinden ayrdrlar da, erkek ler toplumu ile kadnlar toplumu birbirine yabancdrlar. Er kekler ve kadnlar gerekten ayr gruplar oluturur. Aralarn da yalnzca evde ve ite bir iletiim vardr, i de zaten ailesel tipte bir itir. Bu ilikilerin hangi yapda ve zde ilikiler ol duklarn daha nce grmtk. Demek ki kylerde kadn iin toplumsal yaam ancak ve ancak ev yaam erevesinde vardr ve kadnm ev yaam d nda eylemli olarak hibir kiilii yoktur. Sz ve tankl hibir deer tamaz. Kemal Tahir'in bir kyden adn alan Sa(45) Yukarda, krsal ailede kadn bal altndaki dip notlarnda yer alan yaptlarn pek ou, kyl kadnlarn toplumsal yaamdaki durumuna ilikin bil giler vermektedir. 30

rdere romannda betimlenen u sahne, bunu dorular: Bir kpein lmnn ardndan iki gen olan ky muhtarnn odasna arlmlardr: " 'Biz hibir ey grmedik diyece iz', dedi biri... Kadnlardan baka olay gren olmad. Ka dnlarn tankl ise kabul edilmez. 'Peki, dedi br', yley se inkr edeceiz." (46) Belirtmek gerekir ki kadnn yerine ilikin bu snrlayc anlay ve gr yalnzca erkein sayesinde ortaya kmaz. Gerekten, cinslerin ayrl yasas zerine gelip alanan pek ok nyarg, kyl kadnn ruhuna ylesine szm ve ilemi tir ki, o ok doal bir biimde kendi ailesinden olmayan bir erkekle her trl ilikiden kanr. Geri kimi blglerde kad nn araf giymesi yaygmlama eilimindedir ama eer genel olarak kadn araf giymiyorsa banda mutlaka bir rt var dr. ene altnda sk ya da gevek dmlenen bu kuma par as omuzlara dek iner, blgeden blgeye deierek siyah, be yaz ya da ok renkli olur. Kadnn allm giyimi bir gm lek ile, vcudu imanlatnp izgilerini ve biimini gizleyen ve geni pamuklu bir don olan alvardr. Egemenlik andan itibaren bir gen kz, bir erkekle karlanca yzn, ya da hi deilse azm, bam saran yemeninin ucu ile rter. Ger ekten, bir kadmm az, onun mahrem yeri olarak kabul edi lir. (47) Bu alanda kurallara aykr her davran eer kocas bu detlere balysa, kadmm bana nice bellar getirebilir. Ta nmz, Mahmut Makal'm anlatt sahnedir. Daha nce de grdmz zere orada bir koca, azm ak grd kar sn, iyice dayaktan geirir. Yazar ekler: "Bundan baka, sesi de namahremdir kadmm. Rasgele herkesle konuamaz kadn. (46) stanbul, 1935, s. 31. (47) M. Makal, s. 86, age. 31

Hele gen bir kz veya gelin, kendinden byk erkee (...) el ve ba iareti ile dahi meral anlatamaz. Yzne bakamaz." (48) Erkek ve kadn ok seyrek birlikte karlar. Birlikte k ma durumunda kalrlarsa yan yana yrmekten zellikle ka nrlar. Erkek kadnn nnden gider. Eer kadn yalnz ba na kmsa, diye srdrr Mahmut Makal, bir erkein nn den yrmemeli, onu gememelidir: Yolda giderken iki yz adm geride de olsan sen gein ceye kadar bekler, ykl olsun, bo olsun. nk herkesin di linin ucunda hazr duran bir sz var. Hele yanlp da erkei gemeye grsn; beriki hemen yaptrr: "Makas amma da keskinmi be" Kadnn gz ylesine ylmtr ki, bu sz iit mekten korkarak, "biz ar yryeceiz, sen bekleme, ge" desen bile gemez. Ar ar arkadan yrr. (49) Anadolu'nun dousundakiler gibi en az gelimi blge lerde kadn, pek seyrek olarak kynden ayrlr, kynn d na kar. rnein . zankaya'nm 1968-1969 yllarnda, Er zurum'la Artvin arasnda bulunan ve A ve B harfleriyle sim geledii iki kyde gerekletirdii bir ankette, kadnlar, ky lerden birinde %88.7, dalk blgede kurulu tekinde ise %90.6, orannda, kylerinin dna hemen hi kmadklarn sylemilerdir. Erkekler iin bu oranlar ayn kylerde srasy la %23.7ve%18.5 olarak belirmitir. Kyleri dma kma fr sat bulan kadnlar ise bu ii ylda ancak birka kez yapabil mektedirler. (50) stelik birinci kydeki kadnlarn %66.4', ikinci kydekilerinse %84.4' komu bir kente hi gitmemi olduklarn sylemilerdir. (51) (48) bidem. (49) bidem, s: 86. (50) . Ozankaya, Kyde toplumsal yap ve siyasal kltr, s. 132, Anka ra, 1971. (51) bidem, s. 135. 32

Byk kentlere yakn blgelerde durum deiiktir. Nite kim, ayn ankette Ankara ili snrlan iinde byk ana yolla ra uzak olmayan C ve D kylerinde kadnlarn ilkinde %41.9'u, gebeler iin yeni kurulmu olan ikincisinde ise yal nzca %2.4', kylerinin snrlan dna hemen hi kmadklann belirtmektedirler. Byk bir kente hibir zaman gitme mi olduklarn syleyen kadmlann oran birinci kyde ok dkken (%4.7) eski gebelerin oturduu ikinci kyde ol duka yksektir (%38.1). (52) Kente gidiler genellikle pana yr ve pazarlar vesilesiyle olmaktadr. B azan Cumhuriyet Bay ram srasnda askeri trenleri ya da pehlivan grelerini izle mek amacyla 28-30 Ekim arasnda iki gn kent giriinde gecelendii de olur. (53) Byle durumlarda kadnlar ounluk la kapaldrlar. Zaten onlar, oturduktan yere yakn bir kk kente giderlerken, byk bir kentte bulunduklan zamankine oranla daha ok rtnrler. (54) alma gerei bir yerden bir yere gitmelerle yukanda de inilen istisnai kmalar bir yana braklrsa, kadnn evreni evinin ok yakn evresi ile snrldr. (55) Kadnn tand tek bo zaman deerlendirme yntemi, kadn komu ve akraba larla yaplan gidip gelmelerdir. Bu da greli olarak ok sey rek yaplr, nitekim Hasanolan'da bo zamanlann ziyaretle geirdiklerini syleyen kadmlann oran yalnzca %3.5'tur. (56) nce Ramazan orucunun sonu olan eker Bayram, son ra da Kurban Bayram olmak zere dinsel bayramlar, elence (52) bedem. (53) X. de Planhol, s. 347, oge. (54) K. H. Karpat, ada Trk edebiyatnda sosyal konular, s. 54. stan bul, 1962. (55) J. S. Szyliowicz, Politika Change in Rural Turkey: Erdemli (Krsal Trkiye'de siyasal deime: Erdemli:), La Maye, s. 89, 1966 (56) . Yasa, Yirmibe yl sonra, s. 228, age. 33

ve enlikleriyle tarla almalarna ara verirler, uzak akraba lar ziyaret iinde ayrcalkl onlar olutururlar. Fakat doum lar, snnetler, zellikle de bazan tm bir hafta boyunca srez enliklerine akrabadan herkesin arld dnler de ky ka dnlar iin elenme frsatlardr. Trk erkekleri geri dansla rm ok severler, fakat kadnlar bu elencelere pek kartr mazlar. Kadn rolleri gerektiren pantomimlerde bu rolleri ka dn klna giren erkekler oynar. Tahtaclar gibi kimi ende: airetler kadnlar enliklerine katarlar, onlar danslarn pay lamaya arrlar. Bu, kyllerin tm gz nne alndn da bir rezalet nedeni saylr. (57) likilerin seimi ile ilgili olarak kadnn etkisi son ker tede snrldr. Akrabalar szkonusu olunca, S. Timur'un an keti, semeyi %25.2 orannda daha yallarn yaptn, %54.6 ise kocann karar verdiini ortaya karmtr. nceleme kap samndaki durumlann yalnzca % 16.3'nde kan ve koca bir likte seme yapmaktadrlar. Kadnn tek bana karar verdii durumlar %3.9 olarak belirlemektedir. (58) Kadn ahbaplar ko nusunda da oranlar aa yukan ayndr. Kadnlarn tek ba na seme ve karar verme oran %2.1 'dir. (59) G. S. Szyliowicz'in J. Hinderinck'in ve M. B. Kray'm almalan ortaya koymaktadr ki, az gelimi kylerde ky ller, evrelerinin ekonomik kalknmasnn getirdii ada deerleri bile zaten glkle kabul ederken, geleneksel ahl k deitirmeye yatkn olanlar konusunda daha da kapaldr lar. (60) Nitekim bu kyller modernizmin belli biimlerine (57) J. P. Roux, La tradition des nomades..., s. 315. age. (58) S. Timur, s. 138, age. (59) Ibidem, s. 136. (60) J. Hinderinck ve M. B. Kray, Social Stratification as an Obstacle to Development (=Kalkmmann bir engeli olarak toplumsal katmanlama), s. 215. New York, 1970. 34

kar son derece ekingendirler. rnein, krsal dnyada hogrldnden daha deiik kadn-erkek ilikilerine yer ver dii lde, sinemaya kar taknlan tavr byledir. (61) . Ozankaya'nm anketine konu olan Erzurum ile Artvin arasn daki kylerden birincisinde kadnlarn %98.1 'i, ikincisinde ise %90.6's yaamlarnda hi sinemaya gitmediklerini belirtmi lerdir. Bu oranlar erkekler iin srasyla %23.7 ve %18.5 idi. Ayn ankette Ankara ili snrlar iinde yer alan iki kyde de hi sinemaya gitmemi kadnlarn oran olduka dkt: s rasyla %34.9 ve %42.9. (62) Burada da kadnlarn yalnzca %15'i ylda birden ok kez sinemaya gitmiti (63) ve seyre dilen filmler genellikle dinsel filmlerdi. (64) Kyllerin yaamnda dinsel etkenin nemine yukarda deinmitik. baret oran yksektir. . Ozankaya'nm anket yapt kylerde, ilk esasen slmn temel direkleri ara snda saylan namaz, oru, zekt, kurban kesilmesi ve Kuran veya mevlit okutulmas gibi nemli saylan be ibadetten hi birini yerine getirmediini syleyen hi kimse kmamtr. Bu konuda kyler arasndaki farklar nemli olmad gibi bu iba detler gelimi blgelerde de ayn hatta daha byk yaygn lktadr. Erkekler kadnlardan daha az ibadet etmemektedir ler.

(61) J. S. Szyliowicz, s. 89. age. (62) . Ozankaya, s. 129. age. (63) bidem, s. 131; Hasanolan'da kadnlarn %77'si sinemaya hi git memi ya da ok seyrek olarak gitmitir, %12'si ayda bir kez, %4,5'i haftada bir kez, %2'si de daha sk sinemaya gittiklerini belirtmilerdir, (I, Yasa, Yirmibe yl sonra..., s. 328). age. (64) . Ozankaya, s. 130, age. 35

K a d n l a r n i b a d e t o r a n (65) Dzenli yaplan ibadet says % Hepsini yapanlar Drdn yapanlar 1-3 aras Hibirini yapmayanlar A 13.2 26.4 60.3 B 3.1 34.4 62.5 Kyler C 11.6 27.9 60.5 D 14.3 26.2 57.2 2.4

Hasanolan'da kadnlarn %84' gnde be vakit namaz larn klarken %7'si bir ya da birka vakitle yetinmekte, %9'u ise seyrek klmakta ya da hi klmamaktadr (66). Kadnlarn tm Ramazanda orularn tutmamaktadrlar (67). Bu sk ibadete balla, kadnlarn hl gl biimde bal olduu ok sayda bo inanlar gelip karmaktadr. . Ozankaya anketindeki kyl kadn ve erkeklere kehanet, ya mur duas, nazar, trbe ziyareti, muska, frk gibi uygula malardan kama inandklarn sormutu. Kadnlarn yantlan aadaki gibiydi. Anadolu'nun dousundaki kylerde Ankara blgesinde bulunanlar arasnda bu adan nemli bir aynm yoktur. Er kekler bo inanlara kadnlara oranla daha az inanmakla bir likte hibir bo inanca inanmadn syleyen kyl erkekle rin hele kyl kadnlarn pek seyrek olduu da bir gerektir. (65) bidem, s. 256. (66) . Yasa, Yirmibe yl sonra, s. 243, age. (67) Erkeklerin %2'si or tutmadklarn belirtmitir. (bidem, s. 246). 36

Kadnlarn inanp uygulad bo inan oranlar (68) nanlan bo inan says Tmne inananlar 3-5'ine inananlar 1-2'sine inananlar Hibirine inanmayanlar Kyler B C 15.6 68.8 12.5 3.1 7.48.8 41.9 2.3

A 28.3 67.9 3.7 -

D 78.6 19.1 2.4

Krsal evrede kadnn aile iindeki durumu konusunda vurguladmz deerlendirme, burada da yeniden ele alnma ldr (69). Gerekten, burada betimlediimiz durum, zellik le byk kentlerin yaknnda ve kalknmakta olan blgelerde bulunan kylerde trelerde daha byk bir serbestlik dorul tusunda ayrcalklar tar. Bunlara zaten daha nce rnekler de vermitik. Bu blgelerde, askerliklerini yaparken kylerin den daha geni bir dnya ile temasa geen (70) ya da belli bir eitim dzeyine ulaan genler, byklerinin olduu gibi ko rumay dev bildikleri toplumsal yaam yneten kurallarda belli bir evrim olmasn istemektedirler. Bundan doan ve hi de seyrek olmayan kuaklar aras atmalar, ounlukla, bu daha yallar aleyhine zlmektedir. Belirtelim ki elikili bi imde genler, kendi kz kardeleri daha zgr ve yaam is(68) . Ozankaya, s. 252, age. (69) Bkz. yukarda i sayfalar. (70) D. Lerner ve R. Robinson, Swords and Ploughshares: The Turkish Army as a Modernizing Force (=Kl ve saban demiri: Bir modernleme gc olarak Trk ordusu), World Politics, XII, s. 19-44, 1960. 37

tei ile ortaya kt zaman kapal ve ekingen davranmak tadrlar. Bu elikiler kentlerde de aynen vardr. 2- KENTLERDE Ailede kadnn durumunun incelenmesinde benimsedii miz plnda olduu gibi burada da kadnn toplumsal konumu nu gelimi, tutucu ve gei halindeki evrelerde ele alacaz. A- ada evrelerde En gelimi Trklere genel olarak byk metropolde, Ankara, stanbul ve zmir'de rastlanr. Bunlar, esas olarak sa nayi ve i dnyasnn zengin ve varlkl snflarndan niversi te, serbest meslek, yksek memur ve st teknisyen kadro ev relerinden fakat bazen de hiyerarinin orta sralarnda yer alan memur ve cretliler kesiminden gelen insanlardr. Demek ki bu byk metropollerde ve daha kk bir lde olmak ze re teki kentlerde, yani bu batllam evrelerdedir ki kad nn toplumsal yaama katlm en nemli dzeylere ulamtr. Bunlarn giyim beenileri Avrupal kadmlarnkinin ayn dr. Varlkl ailelerden gelen ya da alan kadnlar en son modalardaki deimeleri, kentte olsun, iyerinde, broda olsun, suarelerde ya da plajlarda olsun byk bir dikkatle izlerler; an cak arla dmeden kibarca ve incelikle giyinirler. Giyim deki bu dnm, aktr ki anlaylardaki bir deiiklie denk dmektedir. Yuvalarda genel gelime bo zamanlarn deerlendirilme sine ortak katlm, aileler aras toplantlar; dost ve tandklar arasnda tpk Avrupa'daki gibi ancak daha byk bir gste rile gerekletirilen karlkl ziyaretler olarak belirir. Kabul38

ler, aylar, yemekler ve oyun partileri burada belki biraz daha sk aralklarla yaplr. Ayr yaamay sevmeyen kocalar, geni ailenin salad insan scaklnn yerine toplumun salad yeni ilikileri ve balar koymulardr. Sistemli olarak ken di zerine kapanma gerekte ok enderdir ve gelime d dn ya zerinde almaya dorudur. Hsmlklar nedeniyle grup da yanmasyla, toplumsal sralamadaki yer ve dnce ortakl na gre ya da mesleksel ilikiler erevesinde toplanlr. Bu son durumda, eer alan yalnz koca ise ilikilerde semeyi onun yapmas normaldir. Ancak yine de belirtmek gerekir ki, S. Timur'un incelemesinden ekirdek ailelerin yansndan o unda bu seme ii kan ile koca tarafndan ortaklaa yapl maktadr (71). Koca ve kan, te yandan birlikte gezer, birlikte geziye kar, birlikte sinemaya, tiyatroya, konsere gider, bir kahve te rasnda, bir ay salonunda ya da bir lokantada birlikte bir ma saya rahata oturur. Bir gece kulbnde bir akam geirmek istenirse komu masalarda tpk erkek arkadalan gibi rak yudumlayp sigara ien dekolte giyimli Trk kadmlanna rastla mak ok olaandr. Koca kendi erkek dostlanyla iliki kurmada ne kadar zgrse kans da kendi ynnden ayn hak ve zgrlklerden ya rarlanr. Onun kendi toplantlan vardr ve kadn dost ve ahbaplanyla birlikte allm kmalar dzenleyebilir. Hatta ger ek anlamda bir izin almakszn yalnz bile gnlnn istedii yere gitmesi normaldir. Gerekten kocas bu konuda ona tam bir serbestlik brakmtr. Grlyor ki gelimi evrelerin kadn iin toplumsal ilikiler ve bo zamanlann deerlendirilmesi batda, uygula nanlarn ayndr. (71) S. Timur, s. 135 age. 39

Toplumsal yaama bal bambaka bir alanla ilgili ola rak, gelimi kadnda genel olarak dine, zel olarak da oru ve namaz ibadetlerine kar belli bir soukluk ve sevgisizlik belirdii gzlenmektedir. Nitekim S. Dirks'in gerekletirdi i ankette niversiteli kadnlarn %16's dzenli, %32'si d zensiz olarak ramazan orularm tuttuklanm sylerken, %52'si hi oru tatmadklarn belirtmitir. Yine ounluk, %64 ora nyla hi namaz klmamakta, %24 dzensiz, %12'si ise gn de bir kez namaz kldm sylemektedir (72). Namaz klmak ve oru tutmak soru sorulan kiilerin di ne ballk derecelerini deerlendirmede tek ve mutlak lk olmad iin S. Dirks niversiteli kadnlara namaz klp oru tutmamalarnn ya da bunlar eksik biimde yapmalarnn ne denlerini de sordu. Kadnlarn %12'si tanrtanmaz olduklar n, %36 's bir yararn grmediklerini, Tann'ya inanmakla bir likte dine inanmadklarn, %28'i de salk nedenlerini ya da vakit bulamadklarn ileri srd (73). Bu konudaki her anket her eye karn yorumlamas g bir anket olacaktr. Ancak yine de en ok batllam kadnlar ile islm'm dinsel kurallarnn uygulanmasndaki bir geveme, hatta dorudan doruya belli bir inan yok olmas ba bulun duu ileri srlebilir. Bat tipi toplumsal yaama belli bir biim de en ok alanlar, en az slmlatnlm Trk kadnlardr. Bu na bal olarak, bu yaam trnn baka elerle birlikte, bu yaama derin biimde katlan kadmlarda inantan bir uzakla ma hatta bir kopma meydana getirdii ileri srlebilir. Bu a dan niversite evrelerindeki kadnlarn erkeklerle ayn tutum ve davranlar gsterdiklerini vurgulamak gerekir. Gen kzlar, ablalarna oranla daha da ok zgrlk iste(72) S. Dirks, s. 112, age. (73)bidem, s. 113. 40

inekte, zlemektedirler. Ne var ki liberal bile olsalar, ana-baba ou zaman kzlarnn erkek arkadalaryla ilikilerinde e kingen davranmaktadrlar. Bu ilikiler, geleneksel ltler nda, kzlarnn iyi bir evlilik yapma anslarn nemli l de baltalayabilecektir. Erkek ocuklar diledikleri gibi karken gen kzlarn bir erkekle kma haklan, sk sk reddedilir. S. Dirks'in anketini yantlayan niversiteli kadmlann bu konuda erkeklerden daha hogrl olma eilimi gstermeleri ilgin bir gelimedir. Gerekten bu kadmlann %76's, buna karlk erkeklerinse %56's kzlanmn bir erkek arkadalan olmasna izin vereceklerini sylemektedirler. Kadnlar kendilerini gen liklerinde yokluunu bizzat ektikleri iin kzlarna daha ok zgrlk tandklann da itiraf etmektedirler. Ancak bu zgr lk, gen kzn izin verilen snrlara sayg gstermesini bilme si durumunda ve lsnde ona tannmaktadr (74). Bu arada deinelim ki giderek daha sk biimde kendilerini yle pek giz leyip saklamakszn arkadalk eden ve geceler boyu diskotek lerde dans eden gen iftlere rastlanmaktadr. Ana-babalar, kendilerine verilen tlere uymay reddeden ocuklan kar snda aresizdirler ve anlamldr ki, boyun emektedirler. Ne var ki gen erkekler, evlenecekleri kadnn evlenme den nce kendileri dnda bir erkekle iliki kurmasn her za man pek beenmemektedirler. rnein Siyasal Bilgiler Fakl tesi erkek rencilerinin %54', Ankara Hukuk Fakltesi rencilerinin %62 'si ve Ortadou Teknik niversitesi erkek rencilerinin %43', bir gen kzn evlenmeden nce bir ba ka erkekle km olmasn evlilik karann alnken nemli bir e olarak deerlendireceklerini sylemilerdir. Kzlarnn erkek arkadalar edinmede ok fazla zgr (74)lbidem, s. 115-117. 41

davranmalar konusunda ekingen olan ana-babalar, onlarn kendilerini henz pek onurlu saylmayan yollarda kabul ettir meleri ve sivrilmeleri sz konusu olunca da yine hogrsz ve ekingendirler. Bu tr tavrlara tamk, birka yl nce, Trk folklorunu Fransa'da ok sevdiren Tlay'm bandan geen se rvendir. Yksek bir memurun kz olan Tlay'a, babas, ei limi ve yetenei olduuna inand eyi gerekletirmesini yasaklamt: "Evimde soytar istemiyorum!" Tlay dost ili kileri ve annesinin yardmyla radyo evrelerine girmeyi ve takma adla da olsa orada ark sylemeyi baard. stanbul 'un en byk kabarelerinden birinde kimliini gizleyerek ark sylemeye balad. Ne var ki bir akam, salonda dinleyiciler arasnda bulunan Milli Eitim Bakam onu tanymca skandal oldu. Tlay, zlemlerini gerekletirmek zere evresinden kopmak zorunda kald. Belli durumlarda gen kzlarn zgrlne getirilen ve batnn gelimi evrelerinde de rastlanabilecek olan bu kst lamalar ne olursa olsun, metropollerin hatta byk kentlerin Avrupallam evrelerinde kadnn toplumsal zgrlemesi nin ve cinsler aras eitliin byk lde salanm olduu ileri srlebilir. Bunlarn oturduu semtler Avrupal mahalle lerin grntsn yanstr. Sokaklarda kadnlar ve gen kz lar erkekler kadar kalabalktrlar. D grnlerindeki hibir ey onlar Fransa'nn ya da baka bir yerin kentlerinin kadn larndan ayrmaz. Ayn uralara giderler ve maazalarda, b rolarda, elence yerlerinde, arabalarn direksiyonunda, kamu tama aralarnda, her yerde onlarla karlalr, her yerde vardrlar. ay salonlan, kahve teraslar, pastaneler, lokantalar artk yalnzca erkeklere ayrlm yerler deildir. iftler, kar ma gruplar, yalnz bana kadnlar ve gen kzlar hibir komp leks duymadan ve son kertede rahat bir biimde buralara ge42

Kentlerin gelimi kadm, onurla ve Trk geleneklerinin en iyisini koruyarak, belli semtlerde toplum iindeki yerini bulmutur. B- Geleneksel evrelerde Aile konusunu incelerken tutucu kentlilere hemen her yerde rastlamakla birlikte bunlarn asl kk kent ve kasaba larda ve orta byklkteki yerleim yerlerinde, kyden yeni gelmi ve yerletirilmi nfus arasmda, fakat ayn zamanda za naatkar esnaf iinde, kapc, iportac, hamal... gibi meslek lerde ve aktr ki din adamlar arasmda bulunduunu grm tk. Bunlarn her biri, toplumsal ilikileri belirleyen deerle ri titizlikle korur. Bu evrelerin kadnlar bir yan kapatlmlk iinde ya arlar. Az sayda olmakla birlikte bunlarn bir blm yeni den arafa brnmtr, zellikle en doudaki kentler iin durum byledir, bir blm de tpk kyl kadnlar gibi, ba larnda omuzlanna dein inen ve ene altndan az ok sk bi imde balanan bir kuma paras (earp, ember), yemeni ta rlar. ou, yaz-k salarm zerine konmu ve yine ene al tnda dmlenmi bir bartsyle bir manto giyerler. Bu earbm, ulusal kadn sa modeli olduu (75) bile ileri srlebilmitir. Bakent Ankara'nn eski kent merkezinde, atl b yk Atatrk heykelinden arkaya doru ykselen Anafartalar Caddesi boyunca gezinmek bu klktaki kadmlan ok byk sayda grmek iin yeterlidir. Tutucu evrelerde kadnn toplumsal yaam, ky kad(75) J. P. Roux, La Turquie (= Trkiye), s. 124, Paris 1968. 43

nnki gibi esas olarak ev iine yneliktir. Kadn normal ola rak evinde yaar, buras onun var oluunun oda ve merkezi dir. Erkek de kars gibi evinde yaar, ama gidip gelmelerin de, girip kmalarnda zgrdr. Bu zgrlkten de zaten ken dini yoksun brakmaz. Sk sk kahveye, arada srada arkada larla lokantaya ve pek seyrek olarak da sinemaya gitmek iin kar. Karsyla kt pek enderdir. Bunun iin ok zel ko ullarn olumas gerekir. Bylesi durumlarda yan yana yr mekten her ikisi de belli bir sknt ve rahatszlk duyarlar. Tutucularda akrabalar aras ilikiler sklna karlk dost ilikileri daha az yaygndr. Gerekten bunlarn gznde, ai lenin kutsal niteliini korumak byk nem tar. Bu, bkl mez ve dokunulmaz bir kuraldr. Tutucularn aileleri kapal ai lelerdir. Bunlar arasmda eskilerin d ilikileri seyrek tutma y tleyen szlerine titizlikle uyanlar bulunduu gibi, ah laksal isterler gvence altna alnr alnmaz toplumsal iliki lere belli bir alm gsterenler de vardr. Ancak tutucular, ge rek kendileri gerek yaknlar iin yeni toplumla bir btnle meyi aramaktan uzaktrlar. Yzyllardan beri atalarnn akta ra geldii geleneklerle her trl ilikiyi koparan, inan ve duygu birliini baltalayan adalar hakknda hibir sevgi beslemezler. Hatta onlara kar belli bir dmanlk duygusu beslerler ve bu duygu kadnlarda erkeklerde olduundan da ha canl ve gldr. Her durumda tutucular ilikilerini kstlamaya ve zenle snrlandrmaya alrlar. Semelerini genel olarak erkekler yapar. Nitekim, S. Timur'un belirlediine gre kasabalarda hangi ahbaplarla grleceine, %56.1 koca, %16.4 aile b ykleri karar vermektedir. Karnn kocasyla birlikte bu karar almaya katlmas ailelerin ancak %24.8'i iin sz konusudur. Bu oran, ataerkil ailelerde %19.9'a kadar dmektedir. Kan44

nn tek basma karar ald durumlar oram ise yalnzca %2.7'dir (76). Akrabalar ilgilendiren kararlarla ilgili oranlar da yuka rda belirtilenlerin aa yukar ayndr (77). Kadnn evden kabilmesinin kocasnn kesin iznini ge rektirdiini daha nce sylemitik. Bu klar bir nedene da yanmal, geleneklere uygun olmaldr. Gelenekler bunlar sn net, dn, cenaze, bir trbeyi ziyaret vb. vesilelerle snrlan drmtr. Kadn aynca annesiyle, bir kadn akraba ya da ahbabyla birlikte olmak kouluyla, kocasnn yapamayaca alverileri yapmak zere arya kabilir, maazalara gide bilir. Bu grev kocaya den bir i olduu iin kadnn bu tr klar seyrektir. Sinema kadnlar iin ok istisnai bir elen cedir. D. Dirks'in inceleme yapt Ankara gecekondularn dan bilinde kadnlarn %4 ; , sinemay vakit geirme yollarn dan biri olarak belirtmilerdir (78). Dinsel adan kadnlarn % 100' ramazanda dzenli ola rak oru tutmaktadr. Yine ayn kadnlarn %68'i gnde be vakit namaz klarken, %4' gnde bir kez, %20'si dzensiz olarak kldn, %8'i ise hi klmadm sylemektedir (79). Tutucu ailelerden gelen genler ana-babalarmm gelenek sel konumlarna kar savam vererek onlarn onaylamad tavrlar benimsemeye koyulmaktadr. Bu deiiklikler zaten daha zgr olan delikanllarda daha az kendini duyururken bir bro iinde alan gen kzlarda ok daha belirgin bir nitelik kazanmaktadr. R. Anciaux baka rnekler arasnda kapc kzlarnn durumunu ele alyor. Ba ak dolamann ve bal(76)S.Mrun, s. 136 age. (77) Srasyla: %53, %16.8, %25.4 (ataerkil tip ailelerde yalnzca %14.5) ve %4.8 (bidem, s. 138). (78) S. Dirks,s. 113, age. (79) ibidem, s. 112. 45

drlan rtmeyen bir etek giymenin gnh sayld bu en tu tucu evrelerden birinde okuldan beri Avrupal giysiye: al m olan kz ocuklar, iyerlerine gitmek iin de ayn biim de giyinmeyi srdrmektedirler, zira baka herhangi bir biim de giyinmek onlara artk gln gelmektedir. Hatta bunlar, ar kadalarnn olaylarna konu olmamak iin gnll olarak en son modaya uymaya hazrdrlar. Anne-babalar da, ii, ocuk larna yknmeye dein vardrmamakla birlikte, fazla bir g lk karmadan duruma ayak uydururlar. Demek ki burada ekonomik gerekler ar basmakta; kzlarnn, u y da bu bi imde giyinmesini gerekli klmaktadr. Aile ekonorsindeki rollerinin iyice-bilincinde olan bu kzlar, annelerinin gster mi olduu edilgin ve silik tavrdan az ok gl bir biimde ayrlmaktadrlar. Kendi deneyleriyle yetitikleri iin daha b yk bir hareket zgrl istemekte ve zlemektedirler. Anababalarnm tersine olarak onlar daha geleneksel bir topluma dn reddederler, nk bu, glkle kazandklar zgr lklerini azaltmaktan baka bir anlama gelmeyecektir. R. Anciaux'ya gre inceleme konusundaki on drt kzdan yalnzca ikisi i bulmadklar iin anne-babalarnm etkisi altnda ya yor, ama yine de eskilerden deiik giyinme haklarn sakl tutuyordu.(80). Ana-babanm tavr, almayan kzlarna kar ise, bam bakadr.-Ankara'nn'bir semtindeki ana-babalann yalnzca %4', bunlarn evden serbeste kmalarna, erkek arkada edinmelerine ya da onlarla konuabilmelerine izin veriyordu, izin vermeme kararnn altndaki gerekelerse bunun yaplma yaca, bu tr davranlarn kzlarnn adna ve nne zarar ve recei, kzlarnn kt bir yola decei ve son olarak da bun(80) R. Anciaux, s. 155-156, agm. 46

dan bir gereklilik grmedikleri gibi nedenlerdi.(81 ) Tutucularn ounlukta bulunduu kasabalar ve byk ve orta byklkteki kentlerin kimi semtleri, geleneksel doulu yerleim merkezleriyle ayn d grnty sunarlar; kadmsz kentler. Sokaklar, alanlar, kahveler, lokantalar, yalnzca erkek lere zglenmi yerler olarak kalmtr. J. E Roux yle yazyor: Tarada, cuma gnleri arya kp dolanz, burada yz lerce kk dkkn slm arlarn anmsatr. Kadnlar ara ynz. Kldke klmeye alan birkana rastlarsnz, ama bunlarn orada bulunmas nerdeyse tuhaf grnr. Camiye giriniz. Kamuya ak olan ibadet yalnzca erkeklere, yalnzca tankl kabul edilenlere ayrlmtr. Kadn sofular, namazla rm yatak odalarnda klmaldrlar. Bir kenarda, bir perdenin ya da bir itin gerisinde bzlm yal kadnlar alak sesle ne olduu bilinmeyen bir eyler mrldanp dururlar. Gerekten orada mdrlar? Sanki hi kimse onlar grmemektedir. Bak kaldan haftalk yiyecekleri erken satn alr. Almanlar bir o cuk eve getirip brakacaktr. Kundurac bu uzun boylu bykl adama ya da drt ift kadn ayakkabs veriyor. Yoksa onun hl bir haremi mi var ki? Hayr, yasaklanm bulunan ok ka nllk pek seyrek rastlanr oldu. Fakat ayaa uydurmak iin de iik modeller denemek gerekir. Dairelerin dalnda saysz kahvelere byk bir kalabalk r. Erkekler kalabal. Ka dnlar abucak evlerine dnerler. Sonu gelmez konumalar iin, bardaklarca aylar imek, kt ya da tavla oynamak iin erkekler kahvede buluurlar. Sigara ierler. Daha genler, eer hava gzelse kk gruplar halinde dolarlar ya da kulbe'gi derler (...). Sinemada saat iki seans kadnlara ayrlmtr (...). Saat bete kaplar alr almaz ilk drt sra dnda tm salon (81) S. Dirks, s. 115-116, age. 47

doludur. Buralara, son dakikada, yerlerini nceden ayrtan ift ler gelip otururlar. Kentin bu burjuvalar eleriyle birlikte kar. Bunlar ekrana o kadar yakndrlar ki hibir ey greme meleri gerekir: te ada olmak demektir.(82) C - Gei Halindeki evrelerde Aileye ayrlan blmde gei halinde aile tipinden ne an ladmz belirtmitik. Bu bakmdan bu noktaya yeniden dn meyeceiz, ancak, anmsatalm ki bu kavram, byk kentsel merkezlerin ve orta byklkteki kentlerin nfusunun geni kesimlerini kapsamakta, hemen her evreden insan iermek le birlikte ounluunu kk memurlar, cretliler ve iiler oluturmaktadr. Gelimi kadnla tutucu kadn arasnda her ikisine eit uzaklkta bulunan gei halindeki aile tipi kadn, giyim ko nusunda bir yan-adalk uygular. Gelenekilerin manto ve bartsn giymez ama batl son modann kurallarna gre de giyinmez. O, giyiminde belli bir arballk ve belli bir kla sik yaklam ile kendini belli eder, kendisince, bir cesaretli adm sayd kimi fantezilerden de geri kalmaz. Ayrca, tutu- cu evreden bir kadna giderken ya da onunla birlikte kar ken tutucu kadnlar gibi giyinmesi de seyrek deildir. Ailenin gizli nitelii yok olmutur ya da yok olma eili mindedir. Toplumsal yaamn rgtlenmesinde herey ada yaamn yknlmesine doru dzenlenmitir, ancak bu lm l bir yknmedir. Eve ve i dnyasna kapatlm olmaktan uzak olan kadn, gelimi kadnn zgrlklerinden de yarar lanamaz. Kocalarn gznde eski aileyi saran, giz, ilerlemeyi (82) J. P. Roux, La Turquie, (=Trkiye), s.122 ve 125. Paris, 1968. 48

yavalatan verilerden biridir. Kapal yaam onlara da ar gel mekte ve onlar da bir dost ve tandk evresini yaknlarnda duyma gereksinimi iinde bulunmaktadrlar. Somut olarak ift ska konuk kabul eder ve akraba ve dost ziyaretine gider. Gelenee uyulmasn gerektiren zel koullar dnda kadnlar evrenini erkekler evreninden ayran eski blmeler yklmtr. Koca ve kar birlikte kmay genel likle doal karlarlar ve birlikte bir lokantaya gidip yemek ye mekte ya da bir pastaneye girmekte duraksamazlar. Ancak kadn tek basma byle yerlere asla gitmeyecek, eer kadnla ra zg bir gsterim deilse sinemaya da adm atmayacaktr. Kadn nceden izin olmakszn kabilir ama kmadan nce kocasna haber vermeyi de ihmal etmemelidir. Gene de evin den sk kmaz. Hl duraksamal ve temelde sakmmhdr. Ge limi kadnlarn ve gelenekselin yaamlarn gzlemler, bo zamanlarn karlatrr. Kadnn kadn dnyasna kendi ili kilerini kendi kurmaya nem verdiini belirtmek de ilgiye de er bir noktadr. Onun bu noktaya ilgi duymas yannda, bu yol, kadn iin, kiiliini kantlamann dolayl bir biimidir. Gerekten, kiiliinin kocasnn kiiliiyle kantnlmad bir gelime dzeyine ulatn, dolayl da olsa ileri srmek, onun asndan nemli bir aamadr. Bununla birlikte o, gidip gelecei kadnlar arasnda ancak ahlaksal ynden gvenilir ka dnlar alacaktr. Onurunu ve iyi nn korumaya nem verir. inde bulunduu gei aamasnda gelimi bir kadndan da ha ok eletirilmeye ak olduunu, belli bir kt niyetle gz lemlendiini bilir. Yanl admlar atmas drt gzle beklenir. Kadn eer alyorsa kendisini darda daha da ok z gr duyar. Ne var ki bu bamszlk ruhunun eylemlerle da vurulmas gelimi kadna gre ok snrl kalmaktadr. Gei halindeki ailelerin en youn olduu orta snfta S. 49

Dirks'n saptamalarna gre kadnlarn %72'si dzenli olarak, %12'si dzensiz olarak Ramazan orucunu tutmaktadrlar. Oru tutmayan kadnlarn oran yalnzca % 16'dr. Buna karlk ka dnlarn %8'i dzenli olarak be vakit namaz klarken yine %8'i gnde bir kez, %52'si ise dzensiz aralklarla namaz kl maktadrlar. Hi namaz klmayan kadnlarn oram ise %32'yi bulmaktadr.(83) Kadnlarn hepsi de namaz klmamalarna gereke olarak, vakitleri olmadm ya da salk nedenlerini ileri srmlerdir.(84) Gei halindekiler, ocuklar sz konusu olur olmaz hi glksz ada giysileri kabul etmektedirler. ocuklarn ar kadalarnn seimi, raslantlara braklmamtrr; ana-babamn dnlm katlmlar etkili, denetimleri de bazan titizdir. Kzlar iin karma klar her zaman makbul deildir. Anababalar geri tutuculara oranla ok daha az katdr ama bu kmalara ancak kendilerine karn izin verirler. Kz, ou kez erkek kardei ile birlikte kacak ve babasyla annesine tam bir gven verecektir. Bununla birlikte gei halindeki ailelerin ocuklar, pek ok yerleik dnceyi altst ederek ileri admlar atmlardr. S. Dirks'n gerekletirdii anketin bulgular bunu kolayca grmemizi salamaktadr. Nitekim, byk sayda gei halin de aileyi ieren orta snfn ana-babalarmn %40' kzlarna z grce kma izni verirken %76's onlarn erkek arkada edin melerine ya da onlarla konumalarna msaade etmektedirler. Bunun iin bu arkadalarn ciddi olmas koulunu da ileri sr mekten geri kalmamaktadrrlar(85). Kzlarna izin vermeyi reddeden ana-babalar, tavrlarn bunun det olmad, bunun (83) S. Dirks, s. 112, age. (84) bidem, s. 113. (85)bidem, s. 115. 50

ktye gidebilecei, gen kzlarn saygnln korumak ge rektii gibi gerekelerle hakl gsterirler.(86) Gei halindekilerin ounlukta olduu kentler ya da semtler ne ada Batl kentlere ne de geleneksel doulu kentlere benzer. Buralar kadnsz kentler deildir ama kadn lar yine de ok az saydadrlar. Al veri yaptklar dkkn larda deilse bile sokaklarda gezen, lokantalara ya da sinema ya giden kadnlarn says azdr. Gecenin inmesiyle birlikte kent ya da mahalle, yeniden erkein yeledii yerler haline ge lirler; kadn evine dnmtr. Son olarak kaydedelim ki halk elenceleri ve aile bayram lar boyunca erkekler ve kadmlar sk sk buluup bir araya ge lir. Daha az yaygm biimde birlikte danseder. Bu gibi durum larda arllar bir dans pistinin evresinde halka olup oturur lar. Ortada her biri kendi kocasyla danseden kadn iftler var dr. Gen kzlar ya bir kenarda uslu uslu otururlar ya da kendi aralarnda dansederler. Baka alanlarda olduu gibi burada da, grlyor ki, gei halindeki aileler toplumsal yaamda ger ekten adalar ve gelenekseller arasnda yer almaktadrlar. III. SONU Bu blmn sonunda, kadnn toplumsal yaama katl masyla ilgili adalama srecinin Trkiye'nin her yannda bir biim olmaktan uzak olduunu vurgulamamz gerekir. Gerekten, kyl kadn ya da kasaba kadn ile metropollerin ya da byk ve orta byklkteki kentlerin gelimi evrele rinin Trk kadm arasnda ortak hibir ey yoktur. Birincile rin durumu elli kadar yldan bu yana hemen hemen hi dei(86) Ibidem, s. 115-117. 51

mezken, ikincilerin durumu nemli bir deimeye tank ol mutur. Bu deime, S. Timur(87) ve A. Schnaiberg'in de or taya koyduklar gibi,(88) evlenmeden nce yerlemi olanla r olduu kadar, evlendikten soma gelip yerleenleri de ok derin biimde etkilemitir. Yeni gelen kyl kadnlar bile, ge leneksel yaam evrelerinden kopanldklan ve toplumsal bas ky zerlerinde daha az duyduklar iin, adm adm yeni ha reket biimleri edinmilerdir. Yaplmas gereken bir baka saptama da, kuaklar arasn daki farktr. Bu fark, daha nce incelemi olduumuz alanlar dan daha ok toplumsal yaamda belirgindir. Bu fark, kimi semtlerde ya da byk halk gsterileri srasndna, hl rastla nan bir grntde belirmektedir: grntde, yanyana yryen kadn vardr, kadnlardan birincisi byk annedir ve hemen tmyle kapaldr; ikincisi annedir ve geleneksel mantosunu ve bartsn giyinmitir; nihayet ncs olan kz bir blu cin ya da mini-etek giymektedir. Gerekten, gen kzlar, al an ve orta ve yksek retime devam edenler, gen kzlar, a lan ve orta ve yksek retime devam edenler ya da daha yaln olarak, basn, radyo, televizyon ve sinema yoluyla a da yaamla, ada dnya ile temasta olan gen kzlar, anababanm ve yal kimselerin klasik otoritelerine kar bu dn yann kural ve geleneklerini doallkla izlemektedirler. Bu, ge lecek iin nemli etkileri olacak bir durumdur, zira erikinin yaamn ynetecek olan kurallar genlik yalarnda sapta n r . ^ 0 ) Geri bu gen kzlarn bir blm, genlerin zgr(87) S. Timur, s. 107-114, age. (88) A. Schnaiberg, Rural-Urban Residence and Modernism: A. Study of Ankara Province, Turkey, (= Krsal-Kentsel Yerleim ve Modernleme: Trki ye, Ankara ilinde bir inceleme). Demography iinde, s. 71-85, VII, 1970. (89) A. Schnaiberg, s. 80-83, agm. 52

lnden korkuya kaplan kocalarnn, elerinin zgrlkle rini kstlamaya kalktn greceklerdir. Bu davrann altn da yatan gereke de kadnn geliimine kar tavr almaktan ok, ahlkn bozulmas korkusu olacaktr. Her ne olursa olsun bu kstlamalar snrl kalmaya mahkmdur, zira kadnlar, ka zanlm zgrlklerin yeniden tartma konusu yaplmasna her zaman katlanamazlar.

53

T r k K a d n ve Siyaset

54

Tarih srasna gre Kemalist devrimin kadnlara en son tand haklar siyasal alanla ilgili olanlardr. Bu haklar neler dir ve kadnlar bunlar hangi biimde kazanmlardr? Siya sal yaam iin gsterdikleri ilgi ve katlm nedir? Bu iki grup soruya verilecek yantlar, bu blmn deiik kesimlerini oluturacaktr. I. TRK KADINININ SYASAL HAKLARI 1- KEMALZM A- Trk Kadn Birlii'nin Eylemi Kadnlarn siyasal haklarn kazanmalar, seim yasas nn deitirilmesinin tartld Byk Millet Meclisinin 3 Ni san 1923 gnl oturumunun da tanklk ettii gibi, byk ap l bir giriimdi. O zamana dein seimler, 1909 yasasnn getirdii d zenlemelere gre yaplyordu. Oylama biimi toprak temeli ne dayanyordu. Her il bir seim blgesi saylyor ve her vila yet, her 50.000 erkek nfus iin bir milletvekili seiyordu. Ya sada yaplmak istenen deiikliin hedefi, Ulusal Kurtulu Sa va srasnda ok sayda erkein lm olmas nedeniyle bu saynn 50.000'den 20.000'e indirilmesinden ibaretti. Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey gibi kimi milletvekilleri, bu de55

iiklikten yararlanarak, zellikle Kurtulu Savanda oyna dklar byk rol nedeniyle kadnlarn da hesaba katlmasn salamak istediler. ounluun tepkisi ok sert oldu. Millet vekilleri Tunal Hilmi Beyin konumasn yksek sesler ve g rltlerle kestiler. Byk Millet Meclisinin ounluunun duygular buna hi hazn deildi. Tunal Hilmi Bey: Arkadalar! Savatan ulusumuza ka lan anneler erkeklerden daha kalabalktr (eitli grltler, ayak sesleri). Ayaklarnz vurmaynz! Baylar! Ayaklarnzla kutsal analarmzn ve kutsal baclarmzn kafalarna vurmu oluyorsunuz. (...) Sizden rica ediyorum, benim anam, babam dan daha ycedir (Ayak sesleri). Analar cennetten bile yce dir (ayak sesleri). Msaade ediniz arkadalar, sizlerden ana lara, baclara... (iddetli grltler) kadnlara seilme hakk ta nmanz istemiyorum. Fakat arkadalar, analarmza, bacla rmza... (grltler). Emin Bey (Eskiehir Milletvekili): Hilmi Bey, Ulusun du yarl ile oynama. ('Dinsel yasaya sayg gsteriniz' sesleri) Tunal Hilmi Bey: Ben onlara seilme hakk tannmas n istemiyorum (grltler). Ben size, analarmza oy hakk verelim demiyorum. Benim din yasasna saygm vardr. M saade edin arkadalar, dncemi aklayaym. Emin Bey: Byle dnce olmaz. Tunal Hilmi Bey: Ne sylediimi anlamayan arkadalar, meramm anlatabilmem iin sussunlar. Analar iin, baclar iin... (iddetli grltler) (1). Bakan oturuma ara vermek zorunda kald. Grlyor ki Byk Millet Meclisinde, milletveldllerinin ounluu, kadn lar iin nemsiz de olsa kimi siyasal haklar verilmesi ynn de her trl tartmanm yaplmasna bile kar kyordu. (1)T. Takran,s. 98-99. age. 56

Mustafa Kemal'in niin bu grmenin geliimini etki lemeye almad sorusu akla gelebilir. Bunun aklamas n bize A. Afetinan veriyor. Bu soruyu Gzi'ye ynelten A. Afetinan u yamt alr: Baarmak iin zaman ve zemini daima hesaba katmak lazmdr. O gn Mecliste hava elverili deildi (2). Bir yl soma bu hava hafife gelimiti. Gerekten, Tr kiye Byk Millet Meclisinde anayasa metni zerinde gr meler yaplrken pek ok parlamenter, tasamn 10 ve 11. mad delerinin "18. yam bitiren her Trkn milletvekili seimle rine katlabileceini" ve "30 yan bitiren her Trk'n mil letvekili seilebileceini" ngrdn ileri srerek, bu ilke ler dorultusunda kadn ile erkek arasmda artk herhangi bir ayrm yaplmamas gerektiinin kabul edilmesini salamaya altlar. Szc Celal Nuri Bey bunun yanl bir yorum oldu unu, bunlardan nce gelen 9. maddenin dorudan doruya seim yasasna gnderme yaptn belirtti. Oysa bu yasa ak ve kesin olarak ngrmekteydi. Ona gre "her Trk" deyi minden yalnzca erkeklerin anlalmas gerekiyordu. Bu kez Ktahya Milletvekili Recep Bey szcye yant vermek gere ini duydu: "yeni kadnlar Trk deil midirler?" Evet, Trktrler" diye yantlad szc. "yleyse ad geen maddeler onlar da kapsamaktadr" diye srdrd Recep Bey. Urfa Mil letvekili Yahya Kemal "her Trk" yerine "erkek ve kadn her Trk" deyiminin konulmas ynnde bir deiiklik nergesi verdi. Bu nerge, byk bir parlamenter ounluunun alk laryla reddedildi. Recep Bey onlara u ac yant veriyordu: "Bu haklan kadnlara vermiyorsunuz, bari alklamaktan vazgeniz". 10 ve 11. maddelere ise "her erkek Trk" deyimi gir(2) A. Afetinan, L'mancipation, s. 63. age. 57

misti. Kadnn siyasal haklarn savunanlar bu kez de yenil milerdi ama, hi deilse seslerini duyurabilmilerdi (3). Milletvekilleri kadnlarn siyasal haklan lehinde bir re formu kabule hazr deillerdi ama kamuoyu daha elverili bir durumda saylmazd, ite Trk Kadn Birlii, bu alanda zihin leri evrimletirmeye alacakt. 1924'te kurulduunda Trk Kadn Birlii, zamanm ok zel koullar nedeniyle ve kuruluuna kar kabilecek en gelleri nlemek iin, siyasal nitelikli tm maddeleri tzn den karmaya karar vermiti. Ancak, Bakan Nezihe Muhit tin Hanm, daha 1926'da birka yl iinde yaamn tm alanlannda ve en alak gnll ilerde olduu gibi ok byk uz manlk ye beceri gerektiren mesleklerde de yeteneklerini ka ntlam olan kadnn, zellikle seme ve seilme haklannm elde edilmesiyle siyasal yaama tam olarak katlmasnn ka bul edilmesini istediini belirtiyordu (4). Bu, bir kampanyann k noktasyd. Kampanyaya, yal nzca eski imparatorluk bakentinde deil, Anadolu'nun pek ok yerinde kurulan Trk Ocaklan gibi baka demekler de ka tldlar. rnein, Trabzon Trk Oca erevesinde verdii bir konferansta Sreyya Hulusi Hanm, kadmn siyasal haklardan yararlanmas zamanmn artk geldiini ileri sryor ve yle diyordu: Trk kadn tarihte siyasal bir rol oynamtr. O kendi olanaklann tanmaktadr. Ekonomik yaamda bir yer almaya yetenei olduuna gre, lkenin ileriyle uramaya yetenek li olduu niin kabul edilmiyor? Herkes ondan yurttalk ders leri alrken, ulusun kaderi ve ynetimi szkonusu olduunda onu neden ihmal ediyoruz (5). (3) T. Takran, s. 100-103. age. (4) CM, VI, s. 19. 1926. (5) Trk Yurdu, C. III, No. 16, 1926. 58

1927 Mart'inda Trk Kadn Birlii stanbul'da bir kong re yapmaya karar verdi. Oturumlara bakanlk eden Nezihe Muhittin Hanm almalar srasnda, kadnlar iin oy hakk ve onlarn yerel seimlere katlmalarn istedi (6). Trk Kadn Birlii bylece yeni bir yn benimsemi oluyordu. Bu durum da dernein tznn deitirilmesi gerekiyordu ve stanbul valisi bu deiiklii yapmay reddetti. Kadnlarn grevleri nin esas olarak ocuk dourmak ve yetitirmek olduunu ile ri sren vali, onlarn ne siyasal haklara sahip olmalarn, ne de kamu grevi yapmalarn uygun buluyordu. Kadn Birlii bu tavr karsnda isyan ederken hkmet, valinin tatumunu be nimsemedi, tz onaylamasn istedi (7). Ayn yl iinde, yaplmas beklenen seimler Kadn Bir liinin istemlerini younlatrmasna neden oldu. Dernein bakan yle diyordu: Devrimleri douran, abalar ve savamdr. Biz de, seim den seime her yurtta gibi haklarmz alacamz gne de in savamay srdreceiz. Yasalar, erge toplumsal yaamn gereklerine uymak zorundadrlar (8). Seimlerin yaklamas da kamuoyunda kadnn siyasal haklan sorununu yeniden iyice alevlendirdi. Kimi milletve killeri konumlarn deitirmilerdi ama, ou hl, saknml (ihtiyatlayd. Byk Millet Meclisi Bakam Kzm Paa da bu sorunu henz erken buluyordu. Ona gre kadn, seilme hakkn elde etmeden nce, bir ilk adm olarak oy hakkm ka zanmalyd (9). Kadnn siyasal haklan sorunu, 21 Haziran 1927'de, zorunlu askerlik hizmeti yasas grlrken Mec(6) Cumhuriyet, 26 Mart 1927. (7) Milliyet, 25 Nisan 1927. (8) T. Takran, s. 124. age. (9) Akam, 4 Haziran 1927. 59

liste yeniden ortaya atld. U konumac bu konuda sz ald: Giresun Milletvekili Hakk Tank (Us) Bey, Ktahya Millet vekili ve Savunma Bakan Recep (Peker) Bey ve Mentee Mil letvekili Yunus Nadi Bey. Kk aynntlarla her konuma c da bu haklarn kadnlara tannmasndan yanadr. Dile geti rilen gr aynlklan bir yandan bu haklann verilme zaman nn uygun olup olmad, te yandan da kadmlann, zellikle de Kadn Birliinin bu haklan elde etmek iin kullandklan yntemlerin niteliine ilikindi (10). Basn da ll ve dikkatli davranarak Kadn Birliine isteklerini lmlatrmasm tlyordu (11). Kadn Birlii ise nedense ok umut dolu bir grnm ver mekteydi. Nezihe Muhittin Hanm yle diyordu: "Bu yasa ma dnemi sona ermeden kadnlarla ilgili olarak ok byk bir deiiklie tank olacamz tahmin ediyorum" (12). Bu izlenim, stanbul'da bulunan Mustafa Kemal'in Kadn Birli inin bir heyetini kabul etmesiyle daha da glendi (13). Ancak, bu ok fazla bir iyimserlik gsterisi olmutu. Ger ekten seimler ekim aynda yaplacakt ve hibir nemli ka ram alnmasna yetecek vakit yokta. Bylece seimlere kat lamayaca ortaya kan Trk Kadn Birlii, stanbul Valilii Hukuk leri Mdr Kenan Beyin kiiliinde bir aday gs termek istedi. Demek iindeki kimi gr aynlklan karsn da Kenan Bey aday olmay kabul etmeyince Kadn Birlii de bu niyetinden vazgeti (14). Nezihe Muhittin Hanm bu olay dolaysyla aadaki aklamay yapt; (10) T.Takrans. 125-128. age. (11) Cumhuriyet, 17 Haziran 1927. (12) Cumhuriyet, 23 Haziran 1927. (13) Cumhuriyet, 5 Temmuz 1927. (14) stanbul, 10 Temmuz 1927. 60

Bugne kadar yaptmz, kadn konusunda ne dnd n renmek iin kamuoyunun nabzn yoklamakt. Takti imiz tam bir baar kazanmtr. Kamuoyu btn olarak biz den yana tavr almtr. Amacmz gereklemitir, dolaysy la gelecek seimlerde aday gstermeye gereksinmemiz kalma mtr (...). Kenan Bey bizden ayrlmtr ama yz yeni er kek yemiz vardr. En son olarak da basnn en kdemlisi ola rak Mahmut Sadk Bey bize katlmtr. Bunun yansra Kadn Birlii de, istemlerini yeniden ile ri sryordu: Biz, seim haklarmz elde etmeye dayal olan idealimiz den vazgemi deiliz. Zira bundan vazgeersek derneimizin hibir varolu nedeni kalmaz. Davamzn zaferi iin lnceye kadar alacaz. Bizim yaammz buna yetmezse hi olmaz sa bizden sonra gelenler iin ortal temizlemi oluruz (15). Ne var ki, anlamazlklar ve byk atmalar Kadn Bir liini sarmt. Hatta, 1927 Eyllnde, dernek iinde bir b lnme oldu ve Nezihe Muhittin Hanmla birlikte ynetim ku rulu yeleri, ynetimden uzaklatrldlar. Polis, dernek mer kezinde arama yapt, "idari usulszlk" gerekesiyle de ka ytlarn mhrledi (16). Gerekte, bu nlemlerin gerisindeki gereke, dernein ve dernek sorumlulannm ok ar bulunan istekleriydi. Trk Kadn Birlii'nin seimler srasndaki istem lerini hi de olumlu karlamayan pek ok gazete (17) Birlik ynetim kurulununun datlmas kararndan ok sevin duy dular. rnein, Cumhuriyet'e gre ynetim kurulu, hayalle rin peinden gidiyor, fakat Trk kadnnn gerek durumu ve (15) stanbul, 20 Temmuz 1927. (16) kdam, 27 Eyll 1927. (17) OM, VII, 1927, s.484. 61

onun gereksinimleri konusunda hibir ey bilmiyordu. ste lik tartmalar gerekten zc bir nitelik tayordu. Maka lenin yazar, yeni ynetim kurulunun ve bakann gnn ko ullan konusunda daha net bir duyguya sahip olmasn dili yordu (18). Yeni ynetim kumlu, bir ortaokul mdr olan Sadiye Hanm bakan seti. Sadiye Hanmn ok abuk grevden aynlmas zerine yerine Latife Bekir Hanm getirildi. Yeni ba kannn etkisiyle Trk Kadn Birlii kltrel, hayrsever, hat t ekonomik etkinliklerini gelitirdi (19). Kadmlann siyasal haklanna ilikin isteklerini terk etmiyordu ama onlan artk da ha lml ve gsterisiz biimlerle aklyordu. Zaten ksa s rede demek iindeki blnme sona ermi, bundan glenerek kmt. 1929'da Trk kadmlannm siyasal haklanm elde etme savamlannm birinci aamas kazanlma benzemektedir. La tife Bekir Hanm 12 Nisanda basma verdii bir demete ka dmlann yerel seimlerde oy hakkn kazanm olduunu ke sinlemi sayyordu (20). Gerekte, bu oy hakk ve ayn biim de seilme hakk kadnlara 3 Nisan 1930'ta tannmtr. 1933 'te Ky Kurullarna katlma hakkn elde ettikten soma kadnlar, 1930'dan be yl soma, 1935 'te Byk Millet Meclisi'nde san dalye sahibi olacaklardr. Demek ki 1935'te kadnlar, siyasal haklanm kullanmada erkeklerle kesin olarak eitlii elde etmilerdir. Ayn yln 18 Nisannda ise stanbul'da XII. Uluslararas Kadnlar Kongre si toplanyordu. Bu, "Kadnn oy hakk ve medeni eitlii Uluslararas Birlii"nin dzenledii kongreydi. Kongrede krk (18) Cumhuriyet, 18 Eyll 1927. (19) J. Castagne, s. 169, agm. (20) kdam, 12 Nisan 1929. 62

lke temsil ediliyordu. Trk Kadm Birlii, kadnlar iin er keklerle hak eitlii amacm gerekletirdiini ileri srerek kendi kendim datma karan ald. Daha kongrenin alnda yapt konumada Latife Be kir Hanm, Trk kadnnn kurtuluunun erdeminin Mustafa Kemal'e ait olduunu vurgulamt. O yle diyordu: Trkiye 'de kadm, Atatrk tarafndan araf kanp atma ya ve erkein yanmasnda kendisine den yeri almaya anlmtr. Onca frtnalar arasmda yansna kadar batm bir ulu sun yazgsna derin bir inanc korumay bilmi ve o binbir e it elikiler ortasnda Trk kz kardelerinizin zlemlerini fark edebilmi bir dhi olarak O, biz kadnlar iin, yalnzca yurdun kurtancs deil, Trk kadnnn da kurtancsdr. Bu nedenle dir ki, XII. Kongrenin toplanma yeri olarak, stanbul'u ner mekle, bizlere kendiliinden verilmi bulunan ve Trk kadn nn haremin parmakhklanndan parlamento krssne geii ni bir tek kuan grmesine yol aan haklar iin, Atatrk'e olan minnet ve kranlarmz dile getirmek istedik (21). Kongrenin kendisi de Gzi'ye, Trk kadnna salanan, hak ve zgrlklerden dolay teekkr eden bir tel ekti (22). Gerekten, kadnn siyasal haklanm kazanmasnda Mustafa Kemal'in rol belirleyici olmuta. te imdi bu rol incele memiz gerekiyor. B- Mustafa Kemal'in Mdahalesi Mustafa Kemal, o zamana dein kadmm siyasal haklan stne grlerini aklamaktan ekinmiti. Kemalist Trki(21) Milliyet, 19 Nisan 1935. (22) bidem. 63

ye'de zaman, artk, yukardan buyruklarla uygulanan reform lar zaman deildi. Ancak Gazi, sorunun geliimi konusunda son kertede dikkatliydi. Onun tavr zaten A. Afetinan o zaman lar, Atatrk'n korumas altnda ve ok yaknnda yetien gen kzlardan biriydi (23). 1929-1930 retim ylnda gelecein konservatuar olan Mzik retmen Okulu'nda Yurttalk bil gisi dersleri veriyordu. Kz ve erkeklerin birlikte okuduu bu okulda verdii derslerin bir uygulamas olarak, yrrlkteki yasalara gre bir belediye seimi dzenlemiti. Bir kz ren ci belediye bakanl grevine seilince bir erkek renci y rrlkteki -yasalara gre kadnlarn seme v e seilme hakk bulunmadm ileri srerek itiraz eder. Erkek, siz bir yandan bi ze yasay retirken te yandan da yasaya aykr olarak arka damz olan bir kza bu haklar tanyorsunuz, diyordu. A. Afetinan yle deerlendiriyordu bu durumu: renci itiraznda hakl idi. Ancak teki rencilerin nnde ona hak veremezdim. yle dedim: Bu rendikleri niz ilerisi iin sizlere lzumlu olacaktr. Kadnlarmz da ya knda oy hakk kazanacaktr. Dersten soma bu olaydan dolay ok skldn, ren cilerinin karsna kmaya cesaretinin bile kalmadn belir ten A. Afetinan, aym gn Atatrk'le ve ileri Bakan kr Kaya ile buluur ve okulda olup bitenleri onlara anlatr. "Ata trk bana bu konuda almam ve baka memleketlerde bu meselelerin nasl halledilmi olduunu tetkik etmemi tavsiye etti." ileri Bakan kr Kaya ise, bir yldan beri Byk Millet Meclisinde grlmekte olan ve yine gndeme gele(23) A. Afetinan bu any ve onu izleyen olaylar, Atatrk ve Trk kadn haklarnn kazanlmas, (s. 122-129) ve L'mancipation de la femme Turque (= Trk kadnn kurtuluu) (s. 63-64) adl yaptlarnda anlatr. 64

cek olan Belediye Yasas'nda sorunun ele alnabileceini ve kadnlara oy hakk tannabileceini sylyordu. "Atatrk d nyordu" diyor A. Afetinan, birden, 'Bavekille konuuruz, fakat bu meselede hazrlkl olmak ve tartmak lazmdr' de di. O akam Atatrk, devlet adamlarn, Hukuk Mektebi ho calarn ve bu konulan tartabilecek kimseleri ankaya'ya a rd. Toplant boyunca, kadmlann belediye seimlerine ka tlmasnn yannda ve karsnda olanlar Gzi'nin dikkatli baklan altnda dncelerini ortaya koydular. Bu tr tartma l toplantlar epey srd. Mustafa Kemal daha ok dinlemek te yetiniyor ve tartmalan ynlendiriyordu. Bunun yansra, ortaya atlan sorunlann hukuksal ynleri konusunda gr be lirtmekle grevli bir uzmanlar grubu kuruldu (24). Bylece, 3 Nisan 1930'da, Belediye yasasyla kadnlara oy kullanma ve seilme hakk tannm oluyordu. Mustafa Kemal'in zendirdii, yreklendirdii A. Afetinan'a gelince, o da aratrmalann srdrd, "bakalkeler de siyasal yaamda kadnn durumu"nu inceledikten soma konuya ilikin bir makale yazd, daha sonra da, 3 Nisan 1931 'de Ankara Trk Ocanda "Kadnlar iin genel oy" ba lkl bir konferans verdi. Burada, konferans metnini titizlikle inceleyen Atatrk'n gr ve nerilerinden geni lde ya rarlanmt. Konferans izleyenler arasnda Mustafa Kemal, ba kanlar, pek ok milletvekili, yabanc diplomatlar, basm tem silcileri, vb. vard. A. Afetinan, daha sze balarken kadmlann oy hakk so rununu ele alacan syledi. lk blmde demokratik rejim de deiik hkmet biimlerinden sz etti. Bir ikinci blm de kadnn durumunu ve baka lkelerde bu durumun yaan(24) Necip Ali (Kka), Kadn Hukuku, s. 7-8. Ankara, 1931. 65

ma biimini zmledi. Sonu olarak da, kadnlarn siyas yaama tam olarak katlmalar gerektiini, buna haklan old unu ortaya koydu. Bu, demokrasinin bir gerei idi. Gerel ten, eer oy sandndan, en bilgisiz bir erkek semenin oy en yksek sorumluluk katlanndaki devlet adamnmki ile ay n deere sahipse, nasl olur da kadn bu eitliin dnda b; Taklabilirdi? Tm yurttalarn eitliini ilke olarak benimse yen Trkiye Cumhuriyeti, bu hakk kadnlara tanmak zorun dayd. Zaten kadnlar her alanda yeteneklerini kantlam v zellikle Kurtulu Sava srasnda olmak zere ulus ilerin duyduklar ilgiyi gstermilerdi. Demokratik Trkiye Cum huriyeti kadnlara belediye seimlerinde oy ve seilme hakla nm salamt. Ayn haklan ona genel seimlerde de tanma sim geciktirmesi iin hibir neden yoktu. Aktr ki bu konferansn amac, siyasal haklardan yarar lanmada ve bunlarn kullanlmasnda kadnlarla erkeklerin eit lii sorunu konusunda kamuoyunu etkilemek ve duyarl kl makt. Bu eitliin somutlamas, diyor A. Afetinan, evresin de bunu dile getirmekten geri kalmayan Atatrk'n arzusuydu. Konferansnn szlerinin daha byk ve geni etkiye sa hip olmas iin Gazi, metnin yaymlanmasnn salanmasn is tedi. Bir yandan basn geni biimde konferans metnini yayn lar ya da yorumlarken (25), A. Afetinan da dncelerini ge litirerek ntihap balkl bir brorde toplayp sergiledi. Bro rn kapa oy kullanan bir kadn temsil ediyordu. A. Afetinan bize, Atatrk'le ilgili bir baka ansn daha aktarmaktadr. 4 Haziran 1933 'te Gazi, Ruen Eref naydn, Falih Rfk Atay, Saffet Arkan, Recep Peker, Necip Ali K(25) Hakimiyet-i Milliye, 4 Nisan 1931. Ayrca o gnn gazetelerine ba klabilir. 66

ka, Fethi Okyar, Tevfik Rt Aras, kr Kaya, vb. ileri gelen kiileri evresinde toplamt. Tartma, Trkiye'de Mus tafa Kemal'in savunduu gerek bir demokrasinin kurulmas zerinde younlat. Sra byle bir rejimde kadnlarn hakla rndan konumaya geldi. O akam, kadn ile erkein haklar nn eitliine hikimse kar kmad. O zaman Atatrk sz alarak yle dedi: Cumhuriyet rejimi, demokratik hkmet sistemi ve bii mi demektir. Biz cumhuriyeti kurduk, cumhuriyet onuncu y lna ulat, zaman gelince demokrasinin tm isterlerini yeri ne getirmeye almalyz. Bunlardan biri de kadnlarn hak larn tanmaktr (26). Bylece Trk kadn, ky kurullar seiminde oy ve se ilme haklarna kavumu oluyordu. Genel seimler iin kadnlarn haklan sorunu ise hl zlmemiti. 1934'te Mustafa Kemal ile o zaman babakan olan smet nn btn gece alrlar. afakla birlikte Ata trk, A. Afetinan' uyandnr. smet nn'yle birlikte A. Afetinan'm kendisini beklemekte olduu kitapla giren Atatrk, ona yle der: "nn'nn elini p ve teekkr et." aran A. Afetinan nedenini sorunca Gazi yle aklar: "Genel seim lerde kadnlara oy kullanma ve seilme hakk verilmesini h kmet Byk Millet Meclisine teklif edecek" (27). 5 Aralk 1934'te i tamamd. Mustafa Kemal, kadnlarn genel seimlere katlma hak knn nemini daha soma yle vurgulayacaktr: Bu karar Trk kadnna, toplumsal ve siyasal yaamda, baka uluslarn kadmlannm sahip olduundan daha yksek bir (26) A. Afetinan, Atatrk ve Trk Kadm, s. 137-139. age. (27) tbidem. 67

yer kazandrmtr. arafl ve kapal Trk kadnn, gelecek te tarih kitaplarnda aramak gerekecektir. Trk kadm byk bir yeterlikle aile iindeki yerini doldurmutur; mesleksel ya amda ise, tm alanlarda byk basanlar kazanmtr. Bele diye seimlerine katlarak siyasal yaamda kendini deneyen Trk kadn, imdi genel seimlere katlrken haklarn en nemlisini kullanmaktadr. Pek ok uygar lkede kadnlara ta nnmayan bu hak, Trk kadnnn elinde bulunmaktadr. O bu hakk, yetkinlikle ve gerektii gibi kullanacaktr (28). Gazi, kadnn oy hakk ve medeni eitlik Uluslararas Derneinin Kongresine gnderdii 18 Nisan 1935 gnl telg rafnda, insanln iyilii ve mutluluu iin Trk kadnlarna tannm bulunan haklann yeryzndeki kadmlann tmne geniletilmesi dileini belirtiyordu: Eminim ki, kadnn siyasal ve toplumsal haklanm kullan mas insanln mutluluu ve prestiji iin gereklidir (29). Atatrk iin cinsler arasndaki eitlik, yalnzca seimsel haklarla yerel topluluklann ve ulusun ynetimine katlmay iermemekteydi. Bu, gerekirse askerlik ykmlln de ieriyordu. Demokrasinin gerei olan eitlik baka trl ger ekleemezdi. Cinsiyetler arasnda nasl haklar asndan bir ayrm ol mamas gerekiyorsa, devler konusunda da yine hibir aynm yaplmamaldr. Dolaysyla kadn da, gereksinme durumun da, eylemli olarak askerlik ykmllklerini yerine getirme lidir. Askerlik ise herkesin gznde bir yurtseverlik devi, fa kat ayn zamanda bir onur ve haysiyet hakkdr. Kadmlann f izyolojik yapsnn buna elverili olmad ileri srlemez. He1956. (28)P.N. Eldeniz, Atatrk ve Trk Kadn, "Belleten" iinde, XX. s. 741.

(29) 1935 Arsulusal Kadnlar Kongresine Atatrk'n Telgraf, Ayn Ta rihi, XX, s. 14. 1935. 68

pimiz biliyoruz ki Trk kyl kadnlar zor ilere erkekler ka dar dayankldrlar. Kadnlarn tarih boyunca, Hele Ulusal Kur tulu Sava srasnda gerekletirdikleri zveri eylemleri, on larn sava alanlarnda neler yapabileceklerini kantlar. u an da, askerlik ykmll konmas gncel bir sorun deildir. Fakat tm kzlarmz, gerekirse yurdunu ve ulusun karlar n savunabilecek biimde yetitirilmelidirler. Gen kzlarm zn bedensel, zihinsel ve duygusal eitiminde bu noktay he saba katmalyz (30). Gen kzlar geri askeri hazrlk derslerine katlmakla ykml tatulmulardr, hatta 1955-1961 (31) yllarnda Harp Akademilerine bile kabul edilmilerdir, ama hibir zaman zo runlu askerlik ykmll altna konmamlardr. Trk kadnna siyasal haklarnn verilmesinde Trk Ka dn Birliinin ve Mustafa Kemal'in etkisini ele aldk ve B yk Millet Meclisinde hangi koullarda bu haklarn onlara ve rildiini grmemiz gerekiyor. C- T r k Kadnnn Siyasal Haklar Kabul Ediliyor Trk kadnlar, aamada siyasal haklarn kullanlma snda erkeklerle tam bir eitlie ulamlardr. 3 Nisan 1930'da Belediyeler Yasasmm 23. maddesi 18 ya ndaki kadnlara oy hakk tanrken 24. madde seilebilme hakkm getiriyordu. Oysa, milletvekillerine hkmetin sun duu ilk tasarda, bu haklardan sz edilmemekteydi (32). Bu haklar tasarya, yukarda deindiimiz koullarda Mustafa Kemal'in istei zerine eklenmiti. Belediyeler Yasas tasarsnn kadn haklaryla ilgili ola(30) Hakimiyet-i Milliye, 3 ubat 1931. (31) N. Abadan, Social change, s. II. age. (32) kdam, 25 Kasm 1929. 69

rak deitirilmesini isteyen nergeyi ileri Bakam kr Kaya verdi. nergeyi sunu konumasnda Trk kadnnn ulusal yaamn her alannda oynad rol ven bakan, kad nn semen ve yerel temsilci devlerini ciddiyet ve yeterlikle yerine getireceine kesin inanc olduunu belirtti. Ulusal Kur tulu Sava srasnda kadnn erkek savalarla yan yana ve omuz omuza arptn uzun uzun anlatan kr Kaya, sz lerini yle balad. "stibdat ve cehalet devirlerinden arta kalan kt ve sakat zihniyetlerin, geri ve rk dncelerin Cumhuriyet ve inklabn temiz ve erdemli muhitinde yeri yok tur. Kadnlarmzn yakn yllarda yasama meclislerinde de er demli yerlerini alacaklarna phe yoktur." Daha soma sz alan Kars Milletvekili Ahmet Aaolu ve Eskiehir Milletvekili Emin Bey de uzun uzun bu grleri savundular (33). Byk Millet Meclisi' nin bu kararma kout olarak zama nn tek partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi kadnlardan da ye kabul etmeye balad. Partiye ilk yazlan kadn, Parti M fettii Hakk inasi Paann kz Resmiye Hanm stanbul il rgl yesi oldu (34). Yerel seimler erevesinde kadnlarn haklarnn Parla mentoda oylanmas vesilesiyle Trk Kadm Birlii 11 Nisan (1930)'da Sultanahmet alannda bir ak hava toplants dzen ledi. Toplantnn sonunda bir kadm yry kolu Taksim ala nna dein yryerek Atatrk antna iek koydu (35). kinci aama 26 Ekim 193 3 'te ald. 1924 tarihli Ky ya sasnn 20 ve 25. maddelerini deitiren yasa koyucu, ihtiyar heyeti seiminde ve muhtarn belirlenmesinde kadnlara da (3-3) A. Afetinan, Atatrk ve Trk Kadn, s. 129-137. (34) Milliyet, 7 Nisan 1930. (35) Milliyet, 12Nisan ,1930. 70

seme ve seilme hakkm tand (36). Anmsatalm ki kyler de ynetme yetkisi, medeni ve siyasal haklara sahip 18 yan daki tm kyllerin yesi bulunduu Ky Dernei, Ky Der neince seilen ve nfusu bin kiiden az kylerde sekiz, bin den ok olan kylerde ise on iki yeden oluan ihtiyar heyeti ve son olarak da, yine Ky Dernei Genel Kurulu'nca seilen muhtar eliyle kullanln (37). En nemlisi olan nc aama ise, Trk kadnlarnn si yasal zgrlemesi yaptn talandrma aamasdr. Bu aa ma onlara, 4 Aralk 1934'te, yasama seimlerinde genel oy hakkn veriyordu. Trkiye Byk Millet Meclisinde o gn, Anayasann ve genel oyu erkeklerle snrlayarak kabul eden seim yasasnn ilgili maddelerinin deitirilmesi lehinde pek ok nemli konumalar yapld. 191 nilletvekilinin imzasm tayan tasan, eski 10. ve 11. maddelerin yerine aadaki maddeleri neriyordu. 22 yan bitiren "Kadn erkek her Trk, milletvekili seme hakkna sa hiptir" ve 30 yan bitiren "Kadn erkek her Trk milletve kili seilebilir". Tasan aynca seim yasasnn 2. maddesini de itirerek her 20.000 nfusa bir milletvekili ilkesi yerine her 40.000 nfusa bir milletvekili ilkesini getiriyordu. Seim ya sasnn 5.11,16,28 ve 58. maddeleri, tpk Anayasann 10 ve 11. maddelerindeki deyimleri ierdiinden kadnlar siyasal haklar dmda brakmaktayd. Dolaysyla Anayasada yaplan deiikliklerle uyumlu olarak bu maddelerin de deitirilme si gerekiyordu. Tasany sunu konumasnda smet nn, kadna siya(36) Cumhuriyet,-28 Ekim 1933. (37) E. Ergin. Ky daresi, Sivas, 1945; A. Tu, Village Administration in Turkey (= Trkiye'de Ky Ynetimi), Ankara, 1970. 71

sal haklarnn tmn tanmakla Trkiye'nin, ona eski yetki lerini geri vermekten baka birey yapmadn sylyor ve yle srdryordu: Trk kadnnn hakk olduu yerden ayrlp, bir ss gibi, memleket iine karmaz bir varlk gibi bir keye konmas, Trk tresinin ve Trk anlaynn zdd olan bir usuldr ki onun Trk memleketlerinde yerlemesi, asrlarca geirdiimiz felketlerin balcalarmdan ve esasllarndan birini tekil eder. ebinkarahisar Milletvekili Sadri Maksudi de Babaka n destekliyor ve Trk tarihinin her dneminde kadnn siya sal yaama katld grn doruluyordu. Bunun "binbir kant" arasnda o yukarda daha nce andmz tanesini ne karmaktayd. Araplar Buhara blgesini ele geirdikle rinde, Hakan'n ya kk olduu iin, lkeyi annesi yneti yordu. Orhun yaztlarnn szn ettii Kutluk'un kars ve Gltekin'in annesi, devlet ynetimine katlyordu. Nihayet X. yzylda in'e gelen ve Uygur Han' ile inliler arasndaki siyasal grmelere katlan bir gezgin, bu grmelerde ha nn karsnn da yer aldn gzlemlemiti. Bundan kard sonu ise udur: "Kadnn siyasete katlmas, tartmasz ola rak Trklerde bir gelenektir". Trklerin tm tarihleri boyunca kadnn erkein yannda oynad siyasal rol nedeniyle olduu kadar Ulusal Kurtulu Sava srasnda kadnlarn da kavgalara katlm olmas ne deniyle de smet nn yle diyordu: Trk kadnna bu hakk bir ltuf olarak veriyoruz kana atinde asla deiliz ve kimse bu kanaatte olamaz. Bizim kana atimiz, bizim an'anemiz, Trk kadm iin byle vazifelere girmek, esasen hakk olduu ve yanl olarak, zulm olarak, oktan beri geri brakld merkezindedir. Manisa Milletvekili Refik evket nce ayn ynde bir ko72

numa yaparken Sadri Maksudi, kadnlara erkeklerle ayn hak lan tanmann Trkiye'nin demokratik bir rejimi benimsememesinin doal bir sonucu olduunu ortaya koydu. Hemen ar dndan sz alan Sivas Milletvekli ismail Mehmet ise yle hayknyordu: Senelerden beri hizmet ettiimiz padiahtan biz bu hak k isteseydik, mkfat olarak bizi ya ipe ekerdi, ya denize atar d. Trk kadmlan, Trk kylleri, sizin iin mutluluun yolu almtr, nk bamzda Atatrk vardr. Babakan iin Kemalist devrim kadn gerekten zgrletirmitir: Trk inklbn tarih anlatrken bunun bir kurtulu oldu unu en bata syleyecektir. Trk inklb denildii vakit, bu nun kadnn kurtulu inklb olduu beraber sylenecektir. imdi almakta olduumuz teebbs, bu kurtulu istikameti nin tamamlanmas, sonulanmas ve en verimli hale getiril mesidir. teki konumaclar gibi smet nn iin de tm Trk hal k ve Byk Millet Meclisi, kadnn devlet ilerine katlmasn dan geni lde yararlanacaklardr. Babakan yle diyordu: Gelecek Byk Millet Meclisi'nde kadn soylarla bera ber almak, Byk Millet Meclisinin kuruluundan beri, bu memlekete getirdii feyizlerin daha ok genilemesini, daha iyi verimlerde bulunmasn temin edecektir kanaatindeyiz. smet nn kadnn kurtuluunun Mustafa Kemal'in ulu sa yapt byk hizmetlerden biri olarak anlacam ve im diki meclisin en byk vncnn de kadnlara erkeklerin sahibolduu siyasal haklann aymm tanm olmaktan gelecei ni belirterek szlerini tamamlad. Bu konumalardan soma oylamaya geildi. Tasan, 317 milletvekilinden 258'inin olumlu oyu ile kabul edilirken 53 73

kii, ekimser kalm, 6 bo oy kullanlmt (38). 1930'da olduu gibi tm yurtta gsteriler dzenlendi. Bakent Ankara'da kadnlar Halk Evinde toplandlar. Birok bayan konumacy dinledikten soma yry halinde Byk Millet Meclisine gidilerek milletvekillerine ve Gazi'ye min net ve kran duygular iletildi. Bylece Trk Kadn, daha 1934'te, yani tm Mslman lkelerdeki, kzkardelerinden, hatta batdaki rnein Fransz ve talyan kadnlarndan daha nce, erkekle ayn siyasal hak lar elde etmi oluyordu (39). 2- KEMALZM SONRASI Kadnlara erkeklerle ayn koullarda seme ve seilme hakk tanyan bu yasalarda hibir deiiklik yaplmamtr. Yalnzca, eitli yasalar daha grkemli deyimlerle bu haklan (38) A. Afetinan, Atatrk ve Trk Kadn, s. 139-150. age. (39) Birinci Dnya Sava'ndan nce, "yalnzca lke kadnlara erkek lerle seim eitlii hakkn tanyordu: Yeni Zelanda (1889), Finlandiya (1906) ve Norve (1913). Bunlara kukusuz, Avustralya ve Amerikan Federal Devlet lerinde yer alan birok zel federe devleti de eklemek gerekir; bunlardan Wyo ming eyaleti daha 1868'de bir nc rol oynamtr. ki sava arasnda benezer reformlar tamamlayan lkeler ise unlardr: Gney Afrika Birlii (1930), Sey lan (1931 -1934), spanyol Cumhuriyeti (1931), Trkiye (1934), Brezilya (1932), Siyam (1932), Kba (1934), Uruguay (1934), Birmanya (.1935), Romanya (1935) ve Filipinler (1937). Dnyann byk devletlerinin ounda kadnlarn oy hak k Birinci Dnya Sava srasnda ya da onu hemen izleyen yllarda kabul edil mitir: SSCB, ABD, Byk Britanya, Kanada, Avustralya, Almanca, Danimar ka, sve, Hollanda, Avusturya, Polonya, ekoslovakya vb. kinci Dnya Sava srasnda ya da bu savatan hemen sonraki yllarda kadnlarn oy kullanma hak k baka bir dizi devlette daha benimsenmitir: Fransa, talya, Yugoslavya, Ma caristan, Bulgaristan, Hindistan, Japonya, in Moolistan, Arjantin, Venezuela, ili, srail vb. (M. Duverger, La participation des femmes la vie politique (= Ka dnlarn siyasal yaama katlmas) s. 143-144. Paris, 1955. 74

pekitirmilerdir. Trkiye nce, 31 Mart 1953'te, Birlemi Milletler Ge nel Kurulunun 20 Aralk 1952'de kabul ettiini, Kadnn Si yasal Haklar Szlemesine katld. Bu szleme kadnla er kee siyasal haklardan yararlanmada ve bunlarn kullanlma snda tam bir eitlik tanmaktadr (40). Szlemeyi bu tarih te, aralarnda Trkiye'nin de bulunduu yalnzca41 devlet im zalamt (41). te yandan 1961 Anayasas, balang blmnde, insan hak ve zgrlklerini gerekletirmeyi ve gvence altna al may temel ama olarak kabul etmektedir. Ayrca 2. madde, devletin esas olarak, insan haklan temeli zerine kurulu oldu unu ngrr. Bylece Anayasa, erkekle kadnn siyasal eit liini benimseyen insan Haklan Evrensel Bildirgesine aka gnderme yapmaktadr (42). Bu bildirgeye gnderme yapl(40) Bu szlemenin temel ilkeleri unlardr: "Birlemi Milletler Antla masnda sz edilen kadm-erkek hak eitlii ilkesinin uygulanmasn dileyen; her bireyin, dorudan doruya veya seilmi temsilcileri eliyle kendi lkesinin kamu hizmetlerine katlmas hakkm kabul edip, Birlemi Milletler Antlama syla nsan Haklan Evrensel Bildirgesindeki ilkelere uygun olarak siyasal hak lardan yararlanmay ve bu haklarn kullanlmasnda erkekler ile kadnlar arasn da tam bir eitlii gerekletirmeyi isteyen bat taraflar, bu amala bir szle me yapmaya, karar vermiler ve aadaki ilkeler zerinde anlamlardr: Madde: 1) Kadnlar, erkeklerle eit koullar altnda, hibir ayrmc ile me konu olmakszn, tm seimlerde oy hakkna sahip olacaklardr. Madde: 2) Kadnlar, erkeklerle eit koullar altnda, hibir ayrmc ile me konu olmakszn, ulusal yasalarn ngrd ve halkn setii tm kurulu lara seilme hakkna sahip olacaktr. Madde: 3) Kadnlar, erkeklerle eit koullar altnda ve hibir ayrmc i leme konu olmakszn, lke yasalarnn ngrd tm grevleri yerine getir mede ve tm makamlara gelmede, erkeklerle ayn haklara sahip olacaklardr. (41) M.T. Renard, La participation des femmes la vie civique (= Kadmlann medeni yaama katlmas, Paris, s. 56-57. 1965. (42) "Temel nsan haklarna, insan kiiliinin onuruna ve deerine, erkek ve kadnn haklarnn eitliine olan inancn bir kez daha dile getirmeye karar l biz Birlemi Milletler halklar..." 75

mas, Anayasaya belirgin biimde hukuksal bir deer kazan drmaktadr. Son olarak unu da vurgulamak gerekir ki, cinsler aras her trl ayrmcln ortadan kaldrldn iyice gstermek isteyen Anayasa ve seim yasas ya da belediyeler yasas gi bi yasalar, "kadn, erkek her Trk" deyimini brakarak onun yerine "Herkes" ya da "Her Trk" deyimlerini benimsemi lerdir (43). II. TRK KADINLARININ SYASAL YAAMA KATILMASI Bundan nceki u birka sayfamn okunmas, Trk kad nnn, lkesinin siyasal yaamna etkin biimde katldn dndrebilir, deil mi ki bu hak ona uzun yllardan beri ta nnmtr ve onun erkekle eitlii grkemli deyimlerle dile getirilmitir. Oysa, hukukla gerek arasnda, ilkelerle onlarn somut uygulan arasnda byk bir fark, bir akmama du rumu vardr. Buraya dein kadmm kltr dzeyi, aile iinde, toplumda ve alma dnyas iindeki durumu zerinde sy lediimiz herey, bu fark ve elikileri aklayc niteliktedir. Kylerden balamak zere, kadnlarn pek ou iin siyasal yaama ilgi ve katlm, hi yok deilse bile son derece azdr. 1- KIRSAL DNYADA O. Ozankaya'nm drt kyde gerekletirdii anketin de tanklk ettii gibi, kyl kadnlarn politikaya kar ilgisizli(43) Bkz. rnein: 306 sayl seim yasasnn 6 ve 10'uncu, Belediyeler le ilgili 19 Temmuz 1963 tarihli ve 307 sayl yasann 24. ve Anayasann 12, 54, 55, 68, 71 ve 72. maddeleri... 76

i zellikle byktr. almann zelliklerini ylece zet leyip anmsatalm: A bir ova, B ise Kuzey-Dogu Siyasete ilginin yzde olarak ifadesi (44) Yantlar E ok Az Hi Yantsz 28.8 49.2 22 A K 96.2 3.8 E 25.42.9 28.6 3.6 B K 100 E 16.3 46.5 c K 2.3 11.6 2.3 E 9.8 D K 2.4

41.5 -48.8 95.2 2.4

37.2 83.7

Anadolu'da Artvin'le Erzurum arasnda yer alan bir da kydr; C eski bir kydr, D ise gebelerin yerlemesi iin yeni kurulmu bir kydr ve her ikisi de Ankara ili snrlan iinde, byk anayollara yakn yerlerde bulunan kylerdir. Grlyor ki, Dou kylerinde hibir kadm politikaya merak ve ilgi gstermiyor. Ankara kylerinde de eski ge belerin ilgisi zellikle zayftr. Buna karlk C kynde, bu oran, ok dk bir ortalama iinde yer almakla birlikte, bi raz daha yksek grnmektedir. Her iki durumda da bu ilgi, soru yneltilen kadmlann belirttiklerine gre son be yl iin de artmtr.(45) demek ki bu ilgi daha nceleri hemen hemen hi yoktu. Burada zel olarak bir kadn sorunu karsndayz. nk yukardaki tablonun da gsterdii gibi erkek kylle rin politikaya gsterdii ilgi ok daha belirgindir. Politikaya kar ilgisizliklerinin nedenlerini aklarken, (44) . Ozankaya, s. 139. age. (45) Ibidem, s. 142. 77

kadnlar, bilgisizlii (A kynde %58.5, B kynde %46.9, C kynde %60.5 ve D kynde %47.6 oranlan ile) ve bunu ge rekli grmemelerini, (srasyla %32.1, %31.3, %16.3 ve %2.4 oranlan ile) ileri srmlerdir.(46) Bu nedenlere, ne srlen ikinci gereke iinde ele alnabilirse de, bir nc neden ola rak, erkeklerin, politikayla ilgilenen ya da politikadan konu mak isteyen kadnlara kar takmdklan dman ve aalay c tavri da eklenebilir. 1943 'te Kastamonu'dan, 1946 ve 1950'de de Kars'tan milletvekili seilen T. Takran, erkeklerin kyler de sk sk karlat bu davrann knayarak sergiler. Bayan milletvekili, kylerdeki gezileri srasnda kimi kadmlann er keklerle birlikte siyasal tartmalara katldklanm gzlemli yor. Bunlar anlaml grler ileri sryor, fakat evlerine dn melerini isteyen erkeklerin alaylan ile karlayorlard. Akl dan yoksun bir varln tartmalarda sz alp konuabilmesinden dolay kadn milletvekilinden zr dileyen kyllere o, ken disinin de bir kadn olduunu anmsatnca kyller u yant veriyorlard: Ayn ey deil. Sen bizim kadnlarmza bakma."(47) Bundan kan sonu odur ki, nice kadmn gznde politika yalnzca erkeklere zg bir itir, kadnn bununla u ramamas daha iyidir.Bu sorunlar zerine bir gr belirtmek, hemen tmyle uygun olmayan bir davrantr. Hem zaten kyl kadnlar, hibir bilgi sahibi olmadkla r politika ile nasl ilgilenebileceklerdir? Onlann toplumsal ya amlarnn byk lde aile erevesi ile snrl olduunu ve pek seyrekolarak kyleri dna ktklarn ve zaten haberle me aralarnn kadnlar evresine hi ulamadm ya da ok az ulatn grmtk. Krsal dnyada kadn nfusun byk ounluu okuma(46) bidem, s. 148. (47) T. Takn, s. 173, age. 78

Kitle iletiim aralar kadm dnyas zerinde eylemli ola rak bir etkiye sahip olmadna gre, geleneksel aralar, kii den kiiye, konuma ve dorudan temaslarla, bunlarn yapa madn yapyor mu? Bylece kyl kadnlar politika konu maya balyorlar m? Bu soruya olumlu yant veren kadnla rn oran, A kynde %1.9, D kynde ise %2.4 olarak belirlenmitir.(53) Bylece kyl kadnlarn politik bilgilerinin kstl oldu u anlalmaktadr. Onlarn bilisizlii ylesine ortaya kmak tadr ki yarya yakn, bir siyasal partinin adn bile syleye m e m i t i r . ^ ) A kyndeki kadnlarn %84.9'u, B kyndekilerin %84.4', C kyndekilerin %48.8'i ve D kyndekilerin de %54.8'i hibir siyasal nderin adn bilmiyordu (55). Yakn gemiteki bir seim kampanyas srasnda smet n n ile Sleyman Demirel'in urad C kynde bu oran g reli olarak dktr. Ancak bir btn olarak bu oranlarn yk seklii, dndrcdr. Mustafa Kemal'in en yakn arkada ve elli yllk siyaset adam smet nn'nn adn pek ok kadm hl karamamaktadr. Bu balamda kadnlarn siyasal yaama katlmas ne de mektir? 1968-1969'dagerekletirilen. Ozankaya'nn anke tine giren tek ge olan milletvekili seimlerindeki oylar ara clyla bu soruya aklk getirmeye alalm. Sizce seimlerin lkenin gelecei iin tad nem ne dir, sorusuna verilen yantlar yle olmutur:

(53) bidem, s. 145. (54) ibidem, s. 152. (55) bidem, s. 154. 80

yazma bilmediinden gazete okumak onlar iin tmyle ola nakszdr. . Ozankaya onlara b konuda soru sormay bile gerekli grmemitir. Erkeklerinse basma ulamalar olanakl dr; zira kendileri gazete okumasn bilmeseler bile okumas n bilen ve yksek sesle okuyacak bir arkada mutlaka vardr.(48) Televizyon henz yeni yeni kurulmakta olduundan, izlenceleri okuma-yazmas olmayan kadnlarca da dinlenebi lecei iin ayrcalkl bir iletiim arac olarak karmza ka bilirdi, ancak kadnlarn tm radyo dinlemekten uzaktr. 1970'te, 22 milyon nfusun yaad kylerde toplam 1.047.712 radyo alcs vard.(49) A kyndeki kadnlarn %30'unun, B kyndekilerin %43.7'sinin, C kyndekilerin % 18.6 ve D kyndekilerin de %9.5 'unun hi radyo dinleme mesini ksmen de olsa aklayan olgu bu olsa gerekir. (50) Radyonun etkisinin kstl oluunun bir baka nedeni de siya sal yaynlarn kadnlar pek ilgilendirmemesidir. Gerekten, eitilmemi ve kapal kalm bu kadnlar iin, kavramlar elle tutulur hibir gerei canlandrmadndan; politik sorunlar anlalmaz, kavranmaz sorunlardr. Nitekim, A kyndeki ka dnlarn yalnzca %38'i, B kyndekilerin hibiri, C kyn dekilerin %11.6's ve D kyndekilerin de %11.9'u radyoda haberleri dinlemektedir. (51) Buna karlk, bu tip yaynlar er kekleri daha ok ekmektedir.(52) (48) J. Kolars, The Integration of the Villager into the National Life of Tur key (= Trkiye'de kylnn ulusal yaamla btnlemesi). K. Karpat, Social Change and Politics in Turkey (= Trkiye'de toplumsal deime ve siyaset), iin de s. 193, Leiden, 1973. (49) DIE, Trkiye statistik Yll, s. 323,1973. (50) . Ozankaya, s. 125, age. (51) bidem, s. 126. (52) Dinleme oranlan da srasyla %54.2, %63, %30.2 ve %63.4't (Ibidem). 79

Yzde olarak seimlere verilen nem (56) Yantlar ok nemli Az nemli nemsiz Bilmiyor Yantsz A 26.4 3.7 1.8 56.6 11.3 3.1 87.5 ' - [: B 9.4 C 32.6 9.3 2.3 % 55.8 D 21.4 2.4 2.4 73.8 -

Grlyor ki seimlerin nemini bilmeyen kadnlarn sa ys ok yksektir. Oysa ayn soruda ok nemli yantn ve ren erkeklerin oranlan, A kynde %94.9, B kynde %96.4, C kynde %84 ve D kynde de %80.5 olarak belirmitir. Bununla birlikte, ilerde greceimiz zere kadmlar oy kullan mada erkeklerden hi de geri kalmamaktadnlar. Peki, kadnlar nasl oy kullanyorlar? Erkekler, tm aile gibi onlarn da kendi gsterdikleri dorultuda oy kullandkla rm ileri srerler. Bir gazeteci ile bir kyl arasnda geen u konuma buna tanktr: "Benim ailemde" der kyl, "tam 62 kiivardr". "okgzel" dergazeteci, "bunlardan ka oy kul lanabilir?" "Otuz otuz bei" diye yantlar kyl. "Kime oy kullanacaklardr?" Bu soruyu beklemiyordu: "Benim gste receim adaylara tabii". (57) Bu, I S. Syiowicz'in(58) ve J. Kolar'm(59) da grdr, oysa gerek bu alanda daha kar mak grnmektedir. (56) bidem, s. 185. (57) Cumhuriyet, 2 Ekim 1957. (58) J. S. Szyiiovvlcz, The Politieal Dynamics of Rural Turkey (=Krsal Trkiye'nin Siyasal Dinamikleri), MEJ iinde, XVI, s. 432-433. '(59) J. Kolars, s. 201, age. 81

Karlarnz hangi adaya oy vereceklerine nasl karar ve rirler sorusuna, kocalar u yantlar vermilerdir.(60). Yantlar Hangi adaya oy vereceini ben sylerim Kendisi karar verir Yantsz 84.8 13.6 1.7 82.1 7.1 10.7 69.8 20.9 9.3 56.1 34.2 9.8 A B C D

Ayn soru dorudan kadnlarn kendilerine sorulduun da ise u yantlar alnmtr: (61) Yantlar Kendim karar veririm Kocam bana syler Baka yantlar Yantsz A 13.2 54.7 13.2 18.9 B 59.4 21.9 18.6 C 7.57.1 11.6 37.3 4.8 14.3 D 23.8

Yukardaki iki tabloda dile getirilen farkllklar stne ya placak yorumlar ne olursa olsun ortada olan bir gerek var dr ki o da ok az sayda kadnn oy verecekleri aday kendi lerinin karar vererek setikleridir. Kyl tutum ve davranlarnn sadk gzlemcisi Mah mut Makal bir kyde seimin nasl yapldn yle anlatr: Seim gn geldi. Her semenin elinde, en az bir ay n cesinden datlm aday listeleri vardr. Ona her partinin lis(60) . Ozankaya, s. 204, age. (61) bidem, s. 205. 82

teleri verilir, o da, hi kimseyi krmamak iin hepsini alr. Er kekler, zerindeki iaretten listenin hangi partiye ait olduu nu bilirler, kadnlar ise evlerinden koparmak gerekir. Toz top rak iindeki kadnlar, daraacma gtrlrcesine oy sand na gtrlrler. Geen bir adam onlara bir liste verir, arkadan gelen ikincisi iki tane birden verir... ve elinde bulunan alp yrtar. ki bin nfuslu bir kyde ilkokul nc snfa kadar giden ve okuma-yazma bilen belki de bir tek kadn vardr. O da bakabir blgeden gelip buraya yerleen bir kadndr. Girmeden nce kendilerine verilen btn talimata ramen kadnlar karanlk odada yalmz balarna kalmca ellerindeki drt listeyi olduu gibi zarfa koyup sanda atarlar. Bir san dk grevlisi iin en g i, bu kadar ok sayda kadnn par mak izlerini almaktr. At arabalar gelir geer; arabalara ya l kadnlar; kmriimler ite kaka bindirilir ve tm bu insanlar bata ka karanlk oda nne getirilir. stelik ksp danlanlar vardr: "- Hayrszlar! Bizim Parti iin bireyler yapsamza. Sr tnzdaki ulun yerine yenisini alacaksnz, nk kumalar ucuzlatacak." Okulun karsnda, oylarn kullanmak iin s rada bekleyen bir grup kadnn konumalarna kulak misafiri oluyorum. Onlar da verilen talimatlar dinlemiler. lerinden biri etrafn saranlara hararetle aklyor: "Amann kzlar, ye ni bir herif gelmi, ad Demokratm. Oylarmz onun iin yazacakmz. Benim kocam onun ktlarn datyor. Hereyi ucuzlatacam. Oylarmz onun iin yazacakmz. Be nim kocam onun ktlarm datyor. Hereyi ucuzlataca m. Sultan Hamit zamanndaki gibi dnya yeniden Mslman olacam."(62) (62) M. Makal, s. 253-255, age. 83

Kocalarnn ynlendirmeleri dorultusunda, ya da bir ha reketin u ya da bu kyl szcsnn mdahalesiyle hatta bir parti adm bir kii adyla kartran bir komu kadnn tle rine gre oy kullanan kyl kadnn oyu, ancak ve ancak bel li bir siyasal kltr kazandktan somadr ki bir kiisel eylem deeri tayacaktr. 1935'teh bu yana bir tek kyl kadm milletvekili seilmlitir. Bu, Hatice rpan'dr (Sat Kadm). Onun adnn se im listelerine yazlmas Mustafa Kemal'in eseridir. Olay yi ne A. Afetinan anlarnda vurgular. Bir gn Gazi, yaveri Nu ri Conker ve A. Afetinan'la birlikte Kzlcahamam'a doru gi derken araba Kazan'da durur. Geiini bekleyen kyller yak lamaya cesaret edemezken Kazan kynn muhtar olan Sa t Kadm arabaya yaklar ve Atatrk'e hogeldiniz der. Diller zlnce Mustafa Kemal kyllerle tartabildi ve muhtar dan ky stne bilgiler ald. Muhtarn kiiliinden etkilenen Gazi, "te milletvekili olacak bir kadm" diye de dncele rini belirtti. Sat Kadm bir sava sakatnn kzyd ve be o lu ve kocasyla birlikte kk bir iftlii iletiyordu.(63) 1935'te Byk Millet Meclisi'nde kadm milletvekillerinin and imesi youn bir coku an oldu. Sat Kadm'a sra gelince coku doruuna ulamt. Okuma-yazma bilmeyen milletve kili belirgin bir kyl aksanyla milletvekili andn ezbere okumutu. (64) Bir kyl kadnn milletvekilliine gz dikebilmek iin esasl koullardan biri, erkeklerin gvenini kazanmaktr. Mah mut Makal'm anlatt u sahnenin de gsterdii gibi, bu ise, her zaman kolay olan birey deildir: (63) A. Afetinan, s. 152-153; age., OM, XV, 75, 1935. (64) Cumhuriyet, 3 Mart 1935. 84

Bir gn nc partinin, Milliyeti Kyl Partisinin ye si bir hanm geldi. Kyl yurttalarna bir sylev verdi. Rad yoda, traktr sayesinde toprak veriminin arttrlacandan konuuluyormu. Oysa nce kylye toprak verilmesi daha iyi olmaz m?.. O gittikten soma tarttlar: - Bir yn sama, delilik! Gire gire de bir kadnn parti sine girecek deiliz ya! Erkeklerin iine burnunu sokmasa ol maz m?(65) Kyl kadnn, siyasal yaama gerek anlamda katlmas sz konusu olmadndan, imdi de kent kadnnn ona oranla daha istekli ve daha etkin olup olmadn grmeye alalm. 2- KENTLERDE Deiik kentsel evrelerde, bundan nceki blmlerde yaptmz zere kadnn siyasal yaama katlmasn incele yebilmek iin elimizde ok az eler vardr. Bilebildiimiz ka daryla tek nemli alma. . Ozankaya'nn gerekletirdi idir ve Ankara niversitesinin erkek ve kz rencilerine ilikindir. Bununla birlikte, baz incelemelerde dank olarak yer alan kimi veriler, renciler dndaki evrelere de belli bir yaklam getirebilmemize yardm edecektir. . Ozankaya 1965'te 207 erkek, 107 kz renciye soru lar yneltmiti. alma, kz rencilerin siyasal ilgileri ve balanmalar zerine bir gr belirtmemize olanak sala maktadr. Baba mesleklerine gre dalm, tccar (% 13.6), memur ve subay (% 70) ve serbest meslek sahiplerim (% 9.2) n plna kard iin. bunlarn az ok varlkl ve ada, ya da olsa olsa gei halindeki ailelerden geldiini ortaya koy maktadr. Kz rencilerin yalnzca %3.6's ii kesiminden, (65) M. Makal.s. 253. age. 85

% 2.7 'si de, byk olaslkla toprak sahiplerinin ocuklar ola rak krsal dnyadan gelmektedir (66). niversitede okuyan kz rencilerden 5 71.8'inin aile geliri ayda bin Trk lirasnn zerindedir (67). Babalarnn renim dzeyi ise u dalm gstermektedir. %.46.8 niversiteye devam etmi, % 23.8'i li se ve dengi, % 12.8'i ortaokul ve dengi bir okulu, % 14.7'si ise ilkokulu bitirmitir. Hi okula gitmeyenlerin oran ise yal nzca % 1.8'dir. Annelerine gelince bu oranlar, srasyla % 5.5, % 20.9, % 11.8, % 50 ve % 11.8 olarak belirmitir (68). Anababalarmn % 94.4' bir byk kentte, % 4.6's ise kasabalarada oturmaktadr. Kyde oturan ise yoktur (69). Kz rencilerin politikaya gsterdii ilgi ok seyrek ola rak ileri bir dzeydir ama politikaya hi ilgi gstermeyenler de ok azdr. Politikaya duyulan ilginin yzde olarak aklan (70) erkek renciler 26.60.8 12.5 0.4 kz renciler 8.1 79.12.7 -

Yantlar ok Az Hi Yantsz

(66) . Ozankaya, niversite rencilerinin siyasal ynelimleri, Ankara, 1966, s. 100. Erkek renciler iin bu oranlar srasyla: %17.6. %4.8, %45.4. %6.8 ve %22.5'ti (bidem). (67) Erkek renciler iin %36.2 (bidem). (68) Erkek rencilerin babalan iin: %18.7. %20.2, %15.8, %27.1, %18.2; anneleri iin: %1.4, %10.2, %12.1, %32.8, %43 (bidem). (69) rencilerin %62.6'snn ana-babas byk kentlerde, %18.2'si ka sabalarda. %19.2'si de kylerde yaamaktadr (bidem). (70) bidem, s. 121. 86

Erkek arkadalarna gre daha az siyasallam olan kz renciler, kstl sayda da olsa, dikkatlerinin giderek artt n sylemilerdir (%50 ve %63.3). (71) Politikayla ilgilenmeyenlerin ilgilenmeme nedenleri ara snda, politikay sevmemeleri (%50), rencilik durumlar (%21.4) ve politikay bilmemeleri (%7.1), n sralar almak tadr. %21.4' ise politikaya neden ilgi gstermediklerini be lirleyememitir. (72) Buna karlk, politikayla ilgilenenlerin ilgilerinin kayna nda, gazete ve dergi okuma, radyo dinleme, siyasal toplan tlara katlma ve tartmalar yer alyor. Okumalarnda, kz rencilerin % 50.4' ciddi gazetele ri (73), %26.5'u da yine ciddi dergileri yelemektedirler (74). Bu gen kz renciler, ilgilerine gre okumalarm nasl snf landrmaktadr?

(71)bidem,s. 122. (72) Erkek renciler iin bu oranlar yleydi: Srasyla, %23, %26, % 15,3 ve %15.3. Onlar, aadaki oranlarda baka nedenler de ileri srmektedirler. %7.6: politikaclarn ahlkszl, %3.8; siyasetin lkeyi bld gerei, %3.8: siyasetin lke sorunlarn zme yeteneksizlii ve %3.8: ailelerin siyasetle ilgi lenmemesi (bidem s. 124). (73) Milliyet, Cumhuriyet, Akam, Vatan, Adalet, Son Havadis, Terc man ve Yeni stanbul, bunlar arasnda yer almaktadr (bidem, s. 105). (74) r'n, Sosyal Adalet, Eylem, Dnen Adam, Durum, Varn, bunfar arasndadr (bidem. s. 106). 87

Okumaya gsterilen ilgide nceliklerin yzdelerle aklanmas (75) Yantlar Siyasal aktalite, yorum ve ke yazlan politika haberleri D politika haberleri Bilimsel yazlar Spor Kadn modas Sinema, Tiyatro Dier Yantsz / 56 7.2 9.1 10.1 6.2 -1.4 0.4 9.1 8.1 36.3 11.8 3.6 16.3 11.8 11.8 Erkek renciler Kz renciler

Grlyor ki dorudan doruya i politika yazlan kz rencileri erkeklere oranla daha ok ilgilendirmektedir. Okuma ile birlikte radyo dinlemek de kz renciler iin ayncalkl bir bigilenme aracdr. Aileleri yannda oturanlann % 51.3' bildiriler ve haberleri dinlerken bu oran, yurtlarda kalanlarda % 41'e dmektedir (76). Kamuya ak toplant lara katlma skl pek yksek deildir: % 4.5'u hepsine katldn, % 45.4' birkana, (75) bidem, s. 107. (76) Erkek renciler iin bu oranlar srasyla yleydi: % 67.5 ve % 28.4. Bu son orandaki dklk, yurtta kalan erkek rencilerin kz rencilere gre ok daha sk kmalar ile aklanabilir. (bidem, s. 110). 88

% 27.2'si ok seyrek olarak, % 22.7'si ise hibirine katlmadm belirtmilerdir (77). Belirtelim ki kz rencilerin % 74.3' konumalarndan siyasal nitelikli konulara girmeyi istemekte, buna karlk % 25.7'si bu konulara girmekten holanmamaktadr (78). Siya sal konulardan szetmek isteyenlerin % 30'u bu konular ai leleriyle, % 61.8'i tandk ve ahbaplaryla tartmay arzula maktadr (79). Kz rencilerin tarttklar konular nelerdir? En ok tartlan konular (80) Yantlar ktisadi kalknma Toprak reformu Kbrs sorunu Sosyalizm,- toplumsal adalet Eitim D politika Siaysal partiler ve i politika Yabanc sermaye ve petrol Baka yantlar Yantsz Erkek rencileri 15.4 7.2 24.5 9.1 6.1 1.9 6.2 2.7 22.6 4.3 Kz renciler 10 2.7 52.7 1.8 8.1 0.9 6.3 12.7 4.5

Kz rencilerin erkek rencilere oranla daha sk tart(77) Erkek rencileri ilgilendiren oranlar aadaki gibiydi: % 14.9, % 51.2, % 24.1 ve % 9.1 (bidem, s. 111). (78) Erkek renciler iin: % 86.7 ve % 13.3 (bidem, s. 112). (79) Erkek renciler, ana-babalanyla olduundan (%5.8) ok daha fazla tamdk ve dostlaryla tartmay yelemektedirler (% 91.4) (bidem, s. 113). (80) bidem, s. 113. 89

t konular, ille de yksek dzeyde bir siyasallamann sim gesi olmayan Kbrs sorunu ile eitim sorunu olarak belirmek tedir. politika ve siyasal partilere duyulan ilgi birbirinin ay ndr. Buna karlk, iktisadi kalknma, toprak reformu, sos yalizm ya da toplumsal adalet gibi nemli sorunlar kz ren cileri daha az lde ilgilendirmektedir. Kz rencilerin siyasal konulardaki bilgileri greli ola rak, kaba ve stnkrdr. rnein kz rencilerin % 55.5'i Cumhurbakannn nasl seildii konusunda, % 49.5 'u ise g rev sresi konusunda yanlm, birinci durumda % 13.6 's, ikin ci durumda ise % 7.4' bilmiyorum yantn vermitir. Erkek rencilerde bu oranlar belirgin biimde daha dktr (81). Kz renciler erkek rencilere gre daha tutucu konum lan benimser grnmekte, daha yksek bir oranda sorulan so rulara "dncem yok" biiminde yant vermektedirler. Ayn oranda kz ve erkek renci (% 8) tek parti lehinde gr belirtirken, kzlann % 60.9'u, erkeklerin ise % 72.9'u tek partiye kar kmaktadr. Kz rencilerin % 30.9 'u bu ko nuda dncesi olmadn ileri srerken erkeklerde bu oran % 18.3 'e dmektedir. Kz rencilerin bu amac, Trkiye'nin setii demokratik rejimin gelecei gibi temel bir sorun kar snda fazla yksek bulunabilir (82). Halk tarafndan bir ynetimden mi, yoksa halk iin bir ynetimden mi yana olduklan sorusu karsnda kz renci lerin % 50'si birinci, % 37.2'si ikinci seenei belirtirken er kek renciler ayn sorulan srasyla % 57 ve % 35.2'lik oran larla yantlamlardr. Kz rencilerin % 12.7'si, erkek ren(81) Erkek renciler iin bu oranlar yledir: % 35.2, % 29.6, % 4.4, ve % 2.6 (bidem, s. 119). (82)bidem, s. 115. 90

cilerinse % 6.7'si bu somya yant vermemilerdir (83). Erkek ve kz renciler her dummda dikta tipi bir yne time kar kmamada birleirken, byle bir hkmeti benim seme nedenleri deiik olmaktadr. Nitekim, erkek renciler youn biimde ekonomik kalknma uruna byle bir yneti min istenebileceini ileri srerken (% 21.2) kzlarda bu oran ok daha dk olmaktadr (% 7.2) (84). Son olarak da kz rencilerin yalnzca % 14.5'inin Tr kiye'de dnce zgrlnn smrl olduunu kabul ettikleri ni belirtmek gerekir. % 31.8' i dnce zgrlnn snrl ol madm dnmesine karlk, % 53.6's bu konuda dnce leri olmadm belirtmilerdir. Ayn konularla ilgili oranlar, er kek renciler iin srasyla % 37.6, % 27 ve % 35.2'dir (85). elikili olarak, siyasal semelerini yapmada kz ren ciler Cumhuriyet Halk Partisi'ne erkeklerden (% 52.5) daha ok gven duyarken (% 57.2), daha sada yer alan Adalet Par tisi'ne ise erkek rencilerden (% 14.9) daha az ynelim gs termektedirler (% 6.3). Soldaki Trkiye i Partisi'ne okkk bir aznlk oy vereceini ileri srerken (% 0.9) erkek rencilerin 5 8.6's oylarn bu partiye verecekleri ortaya k mtr. Belirtmek gerekir ki kararszlk oram, kzlar arasnda erkeklere gre daha yksektir (86). Son olarak, siyasal bir balanmaya katlmada kzlar er kek rencilere gre daha geri bir plndadrlar.

(83) bidem, s. 116. (84)bidem, s. 118. (85) bidem, s. 120. (86) bidem, s. 125. 91

Siyasal etkinliklere katlma oran (87) Yantlar Seim toplantlar, mitingler, yryler Bir partiye balanma Bir milletvekiline mektup yazma Hibir etkinlii olmayan Yantsz 71.7 6.3 2.8 25.1 2.5 43.4 1.8 1.8 56.4 1.8 Erkek renciler Kz renciler

1967-1968 renim ylnda Necla Macit adl bir gen k zn Yksek Okul rencileri Birlii bakan seildiini bura da belirtmek gerekir. 1968 'de renci hareketleri balad za man kz renciler burada nemli rol oynamlardr. rnein, stanbul ve Ankara Olgunlama Enstitlerinde adlan basma yansyan Aye Hekimolu, Neriman Karaglle, Glten AKar, Melek Arpak, Nahide Renda, Olcay Kargener, Piraye Aras ve Sevim Kurtylmaz gibi kz renci nderleri, rencilerin ken dilerine ya renci ya da alan ilemi yaplmas ve belirsiz durumlanna son verilmesi ynndeki isteklerini ileri srm ler, bu amala dersleri boykot etmilerdi (88). Aadaki tablonun da gsterdii gibi, kzlarn oylama lara katlmas, siyasal etkinliklere oranla erkeklerle daha k k farklar ortaya karmaktadr. Gelecek seimlerde oy kullanacak msnz sorusuna ve rilen yantlann dalm yle olmutur (89): (87) Ibidem, s. 127; somda birok etkinlii sayma olana veriliyordu. (88) G. zkaya, s.401.age. (89) . Ozankaya, s. 125. age. 92

Yantlar Evet Hayr Bilmiyorum Oy kullanamadm Yantsz %

Erkek renciler 51.6 8.6 14.24.6

1

Kz renciler 40.9 7.2. 19.32.7 :'"' :\

Sonu olarak Trkiye'de renci evresi, Fransz basn nn da dzenli aralklarla gsterdii gibi, olduka siyasallamtr. Geri erkek renciler kz rencilere oranla daha ok siyasallamtr, ancak onlar da, birok Avrupa lkesindeki kz rencilerden daha yksek bir oranda, politika ile ilgilenmek te, siyasal tartma ve gsterileri izlemektedirler. Bir siyasal partiye girmede daha az bir kitlesel eilim gstermekle bir likte, ok az (% 7) seimlere katlmaya niyetleri olmadn belirtmektedir. Yetikinler konusunda ise, deindiimiz gibi, ancak bir ka dnce izimlemesine giriebiliriz. Geleneksel evrelerde, zel olarak da, Kemal Karpat'la birlikte (90) son kertede tutucu bir zellii olduunu belirt memiz gereken kasabalarda, kadnn siyasal yaama katlma s, kyl kadnlarn siyasal yaama katlmasndan hi de fark l deildir. ok az eitim grm, ou zamanda okuma yaz ma bilmeyen, eve ve ev ilerine hapsedilmi, d toplumsal ya am bulunmayan kiiliiyle onun politikaya ilgisi ve hele ka nlm, oy kullanma devi bir yana braklrsa, ancak ve ancak ok snrl olabilir. Bunlar, belli bir biime, tam bir kasaba sa ylmasa da onun belli zelliklerim, tayan Hasanolan'a do(90) K. Karpat, ada Trk Edebiyatnda, s. 6 age. 93

rulayabiiriz. Gerekten, buras yalnzca bir tarm ky olma yp gl bir ifti ve hayvan yetitirici ekirdeiie onun ev resine gelip alanan nemli ticaret, sanat ve ynetim ilevle rinden oluan ve geleneksel kylerde raslanmayan bir yerle me yeridir. . Yasa'mn anketine gre Hasanolan'da %34 ift i ve hayvan yetitirici, %11.5 sanat ve esnaf, %20 memur ve tarm d cretli, %18.5 ii ve %10.5 niteliksiz ii var dr. (91) Oysa burada da politikayla ilgilenen kadnlarn ora n, yukarda incelediimiz kylerdeki kadar dktr. Gerek ten, kadnlarn yalnzca %0.5'i politikaya byk ilgi duyduk larm, % 1.5 'i ise zaman zaman ilgilendiklerim sylemektedir ler. Bu oranlar 25 ylda hemen hi gelimemilerdir. (92) Kadnlarn siyasal bilgileri de ok az gelimitir ve her durumda erkeklerin bilgilerinin ok altndadr. (93) Son ola rak belirtelim ki, tpk yukarda incelediimiz kylerde oldu u gibi, seim zamam kadnlar burada da ounlukla kocala rnn grleri ynnde davranmaktadrlar. (94) Grlyor ki geleneksel evrelerde siyasal sorunlar ka dnlar asndan anlalmaz niteliklerini korumakta ve onlar ilgilendirmemektedir. Kadnlarn politikayla ilgilenmeleri za ten pek olanakl da deildir, zira, T. Takran'm da iaret etti i gibi, buna niyetlenen kadnlar erkeklerin kar kmas ile karlaacaklardr. Milletvekili olarak kt ky gezilerinde kadnlarla ancak onlar evlerinde ziyarete giderek karlaa biliyordu. (95) Tersine, varlkl ve gelimi, hatta gei halindeki bir ev(91) 1. Yasa, Yirmibe yl sonra, s. 127. age. (92) bidem, s. 173. (93) bidem, s. 178-180. (94) bidem, s. 182. (95) T. Takran, s. 174, ae. 94

rede kadn politikayla daha geni biimde ilgilenmektedir. renciler zerinde yapt anket srasnda . Ozankaya on lara ana-babalanmn siyasal soranlarla ne lde ilgilendikle rini soruyordu. Anneleriyle ilgili olarak gen kzlarn yantla r, erkek rencilerin yantlarna gr ok daha olumlu idi. rencilerin annelerinin yzde olarak politikaya ilgi derecesi (96) Kz Annesi 1.9 31.4 61.4 4.4 0.5 Erkek Annesi 9.1 50.9 32.7 7.3 -

Yantlar ok ilgileniyor Az Hi ilgilenmiyor Bilmiyorum Yantsz

Bu farklar ancak, daha kltrl, daha varlkl evrelerden gelen byk kentlerde oturan ve sonu olarak da daha ada olan kadnlarn, hi deilse toplam olarak ve siyasal sorunla ra gsterilen ilgi dzeyinde siyasallama gstergesinin daha yksek olmas gereiyle aklanabilir. Gerekten, grd mz zere bu zelliklere kz rencilerin annelerinde erkek rencilerin annelerine oranla daha sk Talanmaktadr. te yandan, saten bu zellikleri tayan kadnlardr ki, A. Schnaiberg'in de iaret ettii gibi, Trkiye'de kitle iletiim aralar ile geni biimde i iedirler. (97) Bununla birlikte, ii sn(96) . Ozankaya, s. 122, age. (97) A. Schnalberg, s. 71-85, agm. 95

finin bymesi ve sendikacln nem kazanmas ile alan kadnlarn siyasal bilincinin byk boyutlar kazanmaya ba ladn da belirtmek gerekir. Yirmi yl sendika liderlii ya pan bir Dervie Koolu'nun yrtt eylem, bugn artk bir istisna saylmamaktadr. Bu gibi kadnlarn gsterdii rnek ler ve etkililik, baka evrelere de ulam, istemlerini elde et mede rgtlenmelerini zendirmitir. rnein 1968'de Anka ra'da ayaklan amurlu kadnlar, gruplar halinde Belediye'ye yrm ve belli mahallelerin sokaklarnn temizlenmesini istemilerdir. Yine ayn yl stanbul Bakrky'de kadnlar da ha az kesinti yaplmas iin Sular daresi'ni kuatmlardr. s parta'da 70 kadm, kimi kamulatrmalardaki hakszlklan pro testo etmek amacyla Belediye'ye yrmlerdir. Ertesi yl, 500 kadn, zmir'de Babakan'm arabasmn yolunu keserek kendisine yakmmalanm iletmilerdir. (98) Ne olursa olsun uras bir gerektir ki 193 5'ten beri mil letvekili seilen kadnlarn drtte yksek renimden gel mitir. (99) 1971'de kapatlmasndan nce Trkiye i Partisi'nin Genel Bakan olan Behice Boran'm kendisi de Ame rika Birleik Devletleri'nde Michigan niversitesi'nden dip loma almt. 1965'te Urfa Milletvekili seilen B. Boran, bir siyasal kuruluun bana geen ilk kadm olmutur. Anlalan odur ki parti nderleri, istisnalar bir yana bra klrsa, yalnzca bu kadmlan, kltr dzeyleri ve yeni bir bi linlenme onlara, gerekli olanak ve zerklii salam oldu u iin, kamusal ilerin grlmesine ve kamu mallarnn y netimine, taanlarn hazrlanmasna ve uygulanmasna erkek lerle ayn dzlemde ve birarada olarak etkin biimde katlma yeteneine sahip kimseler olarak kabul etmektedirler. (98) G. zkaya, s. 400-401, age. (99) K. Savc, s. 85, age. 96

Aadaki tablo, 1935 'ten beri deiik yasama dnemle rinde Parlamentoya giren kadn milletvekili saysn gster mektedir. Kadn milletvekillerinin says ve yzdesi (100) Kadn milletvekili says 18 15 16 9 3 4 8 3 8 5 /'

Seim yl 1935 1939 1943 1946 1950 1954 1957 1961 1965 1969

yzdesi 4.5 3.5 . 3.5. 2 0.6 0.7 1,3 0.7 1.8 1.1

Kadm milletvekillerinin says ve yzdesi Mustafa Ke mal dnemindeki dzeyine hibir zaman ulamamtr. Bu sa y ve yzdeler, smet inn dneminin sonlarna doru d meye balam ve bu, Demokrat Parti dneminde daha da hz lanm, sonunda dk bir dzeyde duraanlamtr. P. Esenkova burada "kadnlara ve kadnlarn kamusal yaamdaki rol-

(100) T. Takran, s. 143, age. 97

lerine kar belli bir gvensizlik" grmektedir. (101) Senato iin de durum ayndr, iki meclis sisteminin geti rildii tarih olan 1961'den 1970'e dein ikinci meclise yalnz ca be kadn ye girmitir (102). Bu tarihe kadar hibir kadnn bakanlk yapmadn da son olarak belirtmemiz gerekiyor, ilk kez bakan olan kadn, 1971'de yalmzca onbir ay sreyle de olsa, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl koltuunda oturan Trkn Akyol'dur. Ancak, bayan semenlerin arl, erkek semenlerin arlndan daha byktr. Gerekten de kadnlar erkekler ka dar seimlere katlmaktadrlar zira seime katlmayanlar er keklerde ve kadnlarda birbirinden fazla deildir. te yandan, semen listelerinde yazl kadm says erkek saysndan daha oktur. rnein 1954 seimlerinde yazl 10.287.735 seme nin 4.921.71 l'i (% 47.84) erkek, 5.366.024' (% 52.16) ka dnd. Seime katlan 9.092.538 kiinin de 4.351.234' ( % 47.85) erkek, 4.741.304% (% 52.15) ise kadnd (103).

(101) P. Esenkova, s. 276, agm. (102) K. Savc, s. 92. age. (103) A. Afetinan, s. 154. Atatrk ve Trk Kadn. 98

I I I . SONU Bizim Trkiye'de gzlemlediimiz, kadnn siyasal ya amdaki durumu tek bana, bamsz bir olay deildir, konu ya ilikin ok sayda inceleme, anket ve istatistikte, dnyann her yerinde, her dzeyde, kadm evrenin bir katlmazl ken dini gstermektedir. Bu, demek ki, hemen hemen genel bir du rumdur ve kukusuz gemiin ve gelenein rndr. Erkeklerle hemen hemen eit bir kltr dzeyleri olan, mesleksel dnya ile geni lde btnlemi, darya dnk bir toplumsal yaam sren adalam batl lkelerin ka dnlar bile siyasal yaamla btnlemede skntlarla karla yorsa, bu sorunun, Trk kadm iin, zellikle de kyl ka dn iin, kasabada yaayan kadm iin ne kadar daha karmak grnebilecei aktr. Bu karmaklk, saysz nyarglar nedeniyle esas olarak erkeklerden gelmekle birlikte, kadnlarn hl fazla yaygn olan kendi teslimiyeti ve boyun eici tavrlarndan da kay naklanmaktadr. Erkekler, politikann kadnlarn ii olmadn, erkekle re ayrlm bir zel alan olduunu ileri srmeye devam etmek tedirler. Onlar kadnlarn siyasal yaam iin yeteneksiz olduk larna, bu konuda olgunluklarnn eksik olduuna ve her ne olursa olsun zaten bu sorunlar karsnda belirgin bir ilgisiz lik gsterdiklerine inanmay srdrmektedirler. Varlkl evrelerden gelen ve bu kimliiyle de bir sekin.er kesimi olarak beliren bir aznlk dnda kadnlar da, b."..-: glkler gstermeksizin bu basmakalp dncelere boym emektedirler. Eitimsizlikleri ve daryla ilikisi olma kapal bir evre oluturan aileleri, onlarn siyasal yaam la btnlemelerini hi de kolaylatrc deildir. 99

Bununla birlikte, her geen yl daha ok sayda kadn, okul yolu ile, bo zamanlarn deerlendirilmesi yoluyla, bir meslek ve i seimi yoluyla daha ok sayda kadn daha yo un biimde toplumsal yaama karmakta ve katlmaktadr. Son yllarda kadn semenlerin aulm ve neminin bilin cine varlmas da bu gelimede etkili olmutur. Bu durumda, Trkiye'de, kadnlarn tmnn, ister ky, ister kasaba, ister kent, ister blge dzeyinde, ister tm ulus lsnde olsun gelecei, kendi geleceklerini balayc ve be lirleyici kararlarn alnmasna, temel semelerin ve yeleme lerin yaplmasna dorudan ve etkin bir katlm, ancak zihni yetlerde bir gelime ve evrim olduu zaman ve cinsler arasn da gerek bir eitliin somut koullan yaratld zaman ger eklemi, somutlam olacaktr.

100

Trkiye'de kadnn her dzeyde erkekle ayn haklan kazan masn salayan, ayn zamanda da onu erkek karsnda daha aa bir konuma yerletiren tm nlem ve dzenlemeleri orta dan kaldran kurtanc, zgrletirici aba, elli yln sonunda, kadnlann tmne gerekte ulam olmaktan uzaktr. Geri, byk kent bata olmak zere, Fransa'nn ya da baka yerlerin en gelimi, en zgrlemi kadnlanndan hi geri kalmayan Trk kadnlan grmek olanakldr, ancak durumlan Osmanl mparatorluu'nun dnden beri pratik olarak hemen hemen hi deimeyen kadnlara, stelik ok daha byk oranlarda, raslamak da olanakldr. Tm bu incelememiz boyunca saptad mz gibi Trkiye'de kadn evreni, bir blgeden tekine nemli lde farkllk gsterir, yalnzca kentlerde krlar arasnda de il, fakat bir kentin, semtleri, mahalleleri arasmda bile arpc ztlklar gsterir, toplumsal snflara ve kuaklara gre temelli aynlklan yanstr. Bu deiimler nasl aklanabilir, Trkiye'de zgrlemi kadm saysmm greli olarak hl dk olmas na sl anlalabilir? Bu sorular, bundan nceki sayfalarda, yant e leri bulmulardr, burada bunlan yemden bir araya getirmek ve birletirmek uygun olacaktr. lkin, kimi nedenler, giriimin doasmda sakl glkler den kaynaklanmaktadr. "Bir lkenin tanyabilecei en derin devrim, ndira Gandi'nin dncesine gre, kadnn kurtulu u devrimi deil midir?" (104). okiyi yasalarve baskc, oto riter, nlemler byle bir alanda zihniyetleri deitirmeye yet mez. Gerekten, tre kurallan yasalara ve toplumsal ve eko(104) Aktaran: H. Vandevelde, La participation des femmes algeriennes la vie politique et sociale (= Cezayir kadnlarnn siyasal ve toplumsal yaama katlmas), s. 440. Cezayir, 1972. 101

nomik olaylara gre her zaman daha yava bir hzla evrimleir, deiir. Eski mitler, az ok hi zedelenmeksizin ve varlk lar bilinerek bazan ayn bireyde, elikili biimde yeni deer lerle kark olarak uzun sre varlklarn srdrrler. Bu nedenler ayn zamanda, Trkiye'nin, kadnn erkee bamll, tutsakl ve genellemi ve yaygn itaati gibi ar bir kalt devralm olmas gereinden kaynaklanmaktadu. Nitekim Arap Ortadousunda ve Rusya Mslmanlannda bel li bir etki yaratm olan reform hareketi Osmanl mparatorluu'nda ayn gle kendini kabul ettirmemitir. Gerekten Abdlhamit dneminin olduu kadar Jn-Trkler dneminin de gl eilimi olarak slamclar, yaplmas gerekli dnm lere kar kmlardr. Trklerin ve Batclarn etkisi ve itkisiyle gerekletirilen deiiklikler, pek az etki ve yank uyan drm ve bunlarn, ailesel, eitsel, toplumsal, ekonomik ve uy gar alanlarda kadnn durumunun dntrlmesi abalar an cak ok clz sonularla talanmtr. Bu sonular bile ayrca, Birinci Dnya Sava'ndan ve Osmanl mparatorluu'nun yenilgisinden soma yeniden tartlr duruma gelmiti. Hatt, eski dengenin umutsuz savunusu ve bat uygarlnn "ahlk bozucu" etkilerine kar sava, incelememizin birinci kesimin de de grdmz gibi, kadnn durumunun daha da arla mas sonucunu dourmutan Kimi nedenler ise, zellikle dousu ok engebeli byk bir lke olan Trkiye'nin corafi yapsndan kaynaklanmak tadr. letiimin zor ve eitsiz dalm olmas sonucu, son yl larda karayollar yapmnda gerekletirilen ilerlemelere kar n birok kyler hatta kk kentler, ulam yokluu yzn den yalnzla itilmitir. Pek ok kez vurguladmz zere, Anadolu kylleri, kendi zerine katlanan ve d dnya hak kndaki bilgisizlii kylardan uzaklatka ve douya doru

102

gidildike daha da belirginleen bir halkn zihniyetinin ne ola bileceini ok net biimde yanstmaktadr. Kemalist reform lar bunlara her zaman dokunamamta. Yine gzden uzak tatmamak gerekir ki, kadnn kurtulu ve zgrlemesi, esas olarak bir nderin istencinin rn ol muta. Geri bir sekinler katman ona yardm etmiti, ancak, bu sekinlerin hepsi bylesine kktenci bir reformun gerek liliini her zaman grememilerdir. Oysa, Kurtulu Savann bitiminden soma, lkesini tepeden trnaa dntrmeyi, onun kltrel ve tinsel mirasn, birikimini yeniden biimlen dirmeyi ve kiilii yenilemeyi amalayan bir devrimi baar ya ulatrmak iin Mustafa Kemal'e yalnzca ve yalnzca on be yllk bir zaman verilmiti. Atatrk ok erken ld. smet nn'nn tartlmaz niteliklerine karn 193 8'de "insan-st olandan insana" dlmtr (105). Ve 1950'den somaki partiler rejimi, demokratik plnda bir kazanm olsa bile, o u zaman oy kaygsmdan hareketle, zaten tm kafalara ken disini kabul ettirmi olmaktan uzak bulunan bir devrimin y ryn yavalatmtr. Batclk ve liklik bata olmak ze re Kemalizmin temel ilkelerinin az ok, ak biimde yeniden tartma gndemine getirilmesi, geleneksel zihin, aile ve top lum yaplaryla bunlarn da vurumlannn pohpohlanmas, di nin saygnl ile sslendii iin etkisi hl daha byk kala bilmi kat slamclara, gemiin yaam biimlerinin, trele rinin ve davranlarnn bu gayretkelerine kar hogr gs terilmesi, kadnn kurtuluuna giden hareketi yavalatmaktan, durdurmaktan geri kalmamtr. Trkiye'nin zellikle kinci Dnya Sava'ndan soma iz ledii ekonomi politikas da, kadnn kurtuluu hareketinin ilerlemesinde kaydedilen gecikmeden sorumlu tutulabilir. Ger105) I. P. Roux, La Turquie (= Trkiye),s. 90. Paris, 1968. 103

i Trkiye, olanaklar snrl, gelimekte olan bir lkedir, an cak, yneticilerinin, yine kendilerinin saptadklar hedeflere ulamay salayacak akal aralar devlete vermesini bileme dikleri de en az bunun kadar gerektir. Nitekim, bir tek rnek le yetinerek belirtebiliriz ki, lkeyi, kadnlarn kurtuluu y rynde nemli bir aama olarak kzlarn eitimini kolay latrc toplumsal-kltrel ara gere donammyla donatma programlar hibir zaman gerekletirilememitir. Buna kar lk, Milli Eitim Bakanl btesi, hl Milli Savunma Ba kanl btesinden, belirgin biimde daha kktr. te yandan, kadnn durumunun toplumunun ekonomik durumu ile ok sk iliki iinde bulunduu kabul edilen bir gerektir. Ekonominin dnmesiyle gelenekler, ahlk kural lar ve detler de kout olarak geliir, deiir. Hatta daha da ileri gidilerek denebilir ki, kadnn stats, yasal dzenlemelereden ok, iinde bulunduu toplumun ekonomik kalknma sna baldr. Oysa, Trkiye'de, egemen snfn ve ayrcalk larn yararna eitsizce paylatrlan byme sonular, Trk lerin tmnn maddi koullarnda -derin deiiklikler yarata mamlardr. Krsal dnyamn ok byk ounluu ve halk ynlarnn nemli bir kesimi hl, kadnn durumunun geli imini hi de kolaylatrmayan geleneksel tipte bir ekonomi iinde yaamaktadr. Son olarak kadnlarn ada alma dnyasna girme lerinin, herkesin, kim olduundan daha ok ne yapt ile ta nmland bir toplumda, snrsallklarm (marjinalite) azalta rak, ekonomik bamszla kavuturarak ve bir kiilik vere rek, onlar iin gl bir zgrletirici etken oluturduu, ka bul edilen bir gerektir. Ancak bu almamn, bugn hl sk sk rastland zere yeni bir ezilme vesilesi oluturmamas da gerekir. Bugn, serpilip gelimelerini ve kurtolulanm ko104

laylatnc bir i yapanlar, yalnzca gerek bir niteliklenmeyi gerektiren, zgrce semesi yaplan ve olanca kiilikleriyle kendilerini verdikleri, meslekleri yrten kadnlardr. Bu tr mesleklerse, ounlukla kentlerin varlkl evrelerinden gelen snrl bir grup kadna ayrlm durumdadr. Sonu olarak Tr kiye, birok bakmlardan, ok elemeci bir kadn kurtuluu so nucu elde etmitir. Bununla birlikte, bu olumsuz-yanlar ve eksiklikler, kad nn kurtuluu Trk deneyiminin hereye karn dikkate deer olduu gereini gzden karmamaldr. Gerekten Trkiye, kadna erkekle hukuksal eitlik stats salam ilk Mslman lkedir. Gemii yerle bir eden Trkiye, bu alanda Mustafa Kemal'in itkisiyle, Tunus 'ta yaplanlar bir yanabraklrsa, hi bir slm lkesinde, hi olmazsa Ortadouda ve Akdeniz hav zasnda bugn bile dengi bulunmayan kktenci bir devrimi gerekletirme yrekliliini gstermitir. Bu lkelerin hibi ri, hukukta, kadnn durumunu bylesine kesin bir biimde d ntren bir Yurttalar Yasasm kabul edememi, ya da kabul etmesi gereini dnememitir. Fakat Trk deneyimi, ayn zamanda, bazlar bugn yad sma yoluna gitse bile Mslman uluslarn ve halklarn tm zerinde meydana getirmi olduu etki ile de ilgiye deerdir. Eer Trkiye yolu amam olsayd, bu lkelerden hibirinin, deiik binlerde de olsa, kendi geliimlerini byk olas lkla srdremeyeceklerini hatta balatmam olacaklarn ile ri srmek, an bir sav deildir. Msr'da reformlannn etkisi ne ayran Doria Ragai (afik), "lkesinde kadn haklarnn ge liiminin Trkiye'de kadnn kurtoluunun etkisinde kald n" kantlamaktadu. Ona gre "bu geliim, Trk kadnlarnn tam kurtuluu ile cesaret kazanmtr. Balangta haklarnn birkan ekingenlikle, utana-skla isteyen Msr kadn, Tr105

kiye'nin verdii rnek sayesinde haklarnn tmn kararl lkla istemeye ynelmitir (106). kinci bir rnek olarak Tu nus'u ele alacak olursak o da, M. Bormans'n belirttii gibi, kendi yeni Yurtalar Yasasnn kabul edilmesinde Trk rne inin kktenciliini benimsemitir (107). Ne olursa olsun, izlemeye altmz Trk kadnnn kurtulu yks bitmemitir, tamamlanmamtr; bu yk de vam etmekle kalmyor, fakat hzlanmak iin de, nnde tm anslar vardr. Gerekten ulusun zinde gleri, en azndan bunlarn nemli bir blm, tm olumsuzluklara ve engelle re karn Kemalizmin ilkelerine ve onun, kadm erkein tut sa yapan toplumsal ve dinsel geleneklerin tm anlndan ve yknden Trkleri kurtarma istencine bal kalmlardr. Bu durum, zellikle genler arasnda byledir. Oysa gl bir nfus art genlerin ailede ve toplumda kitlesel biimde var lklarm duyurmasn da birlikte getirmekte, bu ise ailenin ve toplumun genlemesi sonucunu dourmaktan geri kalmamaktedr. Onlarn zlemleri belirleyici biimde daha adil ve daha eiti bir toplum, kadn ya da erkek olsun her kiinin hak sahibi olduu gelimi bir aile tipi lehinde dile gelmektedir. Onlar, okulda ya da ite, ada kltrn tm ifade aralary la rendikleri yeni deerleri yaamak istemektedirler. Bu z lemler, etkileri duruma, evrenin ve ortamn koullarna, ki ilerin ve alkanlklarn direncine gre deise de, her alan da kendilerim gstermektedirler. imdilik, krsal dnyay kent sel dnyadan ayran uzakln bymekte olduunu belirt mek gerekir. uras bir gerektir ki, bugn dein yalnzca b yk kentler kadnn durumunun evrimine yol aan saysz et(106) Doria Ragai (afik), s. 130. age. (107) M. Borrmans, Statut personnel et famille, s. 622-623. age. 106

kenlerin bir arada mdahalesinden tam olarak yararlanmlar dr. Ne var ki, gen kuaklarla birlikte kzlar da kendi devrim lerini yaamaya balamlardr. Gerekten, yukarda, buralardaki ailelerin % 24'nn ge i halindeki aileler olduunu grmemi miydik? Kentlerde olduu gibi kylerde de bu genlerin etkileri gelecekte by yecek, toplumsal ve ailesel yaplarda olduu kadar zihniyet ler dzeyinde de geri dnlmez dnmleri birlikte getire cektir. Bu dnmler, Kemalizmin ve 27 Mays 1960 devri minden beri doan yeni dncelerin itkisi altnda ulusun eko nomik, toplumsal ve tinsel glerinin de yardm ile, daha da etkili hale gelecek, sonulan da daha abuk alnacaktr. Her ne olursa olsun, ne kurnazlklar, ne de geleneksel politika oyunlan yrrlkteki bu gelimeyi durduramaycaktr. Trki ye, her yerde, acsn ektii ktlklerin bilincine varmakta dr. Bunlardan biri de kadnn tutsakl ve kleliidir ve o, bu ktlklere uygun gelecek zmleri aramaktadr.

KAYNAKLAR VE RESM STATSTKLER

KAYNAKA

Devlet statistik Enstits DE-Genel Nfus Saym, darBln. 25.10.1970. Cnsus of Populationby administrative division, Ankara, 1973. - statistik Yll. 1959, 1963, tybd. - Trkiye statistik Yll. 1964, 1968,1970, 1973, An kara 1969. - Genel Nfus Saym. Nfusun Sosyal ve Ekonomik Ni telikleri, 24.10.1965. Ankara, 1969. 107

- Mill Eitim Hareketleri, 1927-1966, Ankara 1967, 1942-1972 Ankara 1973. - Mill Eitim statistikleri. retim Yl Ba, 1970-71, Ankara 1972. - Mill Eitim statistikleri. Yksek retim, 1967-70, Ankara 1972. - Boanma statistikleri. 1932-1960 tybd. UNESCO-Annuaire statisque (statistik Yll) 1973, Paris 1974. MUSTAFA KEMAL'N SYLEV VE DEMELER - Atatrk'n Sylev ve Demeleri. C. I (2. bask), Anka ra 1959. C. 11(2. bask), Ankara, 1961; C. ffl(2. bask), Ankara 1961. - Nutuk (3 cilt), 11. bask, stanbul 1970. (Nutuk'un Fran szca metni iin, Leipzig 1929 basks kullamlmtr). - Atatrk'in Fikir ve Dnceleri. Ankara 1971. - Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri zmir Yollarnda. Bakumandan Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin zmir Seya hatleri Esnasmda muhtelif mahallerde irat buyurduklar nutuklar ve hasbihaller 1922. - Atatrk'n Maarife Ait Direktifleri. stanbul 1939. - Reisicumhur Atatrk'n Kamutay' A Nutuklar. 1 Kasm 1937, Ankara 1937. KTAP VE DERGLER Abadan, N, L'avenir des institutions politiques en Tur quie. Le probablme et le faisable (= Trkiye'de Siyasal Ku rumlarn Gelecei. Olas Olanla Yaplabilir Olan). Analyse et Prvision, 1,1967, s. 111-128. Social change and Turkish wo108

men (= Toplumsal Deime ve Trk Kadnlar), Ankara 1963 ; Trk Kadn Nfusunun Toplumdaki Yeri "SBFD", XXIII, 1968, s. 145-158. Abadan, Y, nklap Tarihine Giri. Ankara 1960 nklap ve nkilaplk, Ankara 1933. Abalolu,N.N,27Mays'tanl2Mart'aKadar stanbul. 1971. Abdullah, E, Muallim Naci le Recaizade Ekrem Arasn da Mnakaalar. TM. No. 10, 1951-1953. Abdlaziz Cavi, slm ve Medeniyet, "Sebil-r-Reat", No. 367, 389, 390, 1334. Abut, Z., Sivas'da D p n detleri, "Folklor", II, 1970, s. 47-51. Advar, A., slamic And Western Tought in Turkey (= Tr kiye'de slamc ve Batc Dnce), MEJ, I, 1947, s. 270-280. Advar, Halide Ebip, Ateten Gmlek, stanbul 1922. Handan, stanbul, 1912; Hammlanmzm Maksad Nedir? "Ak am", 9 ubat 1924; Memoirs (= Anlar), Londra, 1926; Sinekli Bakkal, stanbul 1969; Tatarck, stanbul 1939; Turkey faces west. A Turkish view of rcent thanges and their origin = Trkiye Bat ile Kar Karya? Son Deimeler ve Kken leri stne Bir Trk Gr), Londra 1930; The Turiksh Ordeal (= Trkn Atele mtihan); Londra, 1928; Yeni Truna, stanbul 1912; Zeyno'nun Olu, stanbul 1926; Ziya Gkalp, "Vakit" 27 Ekim 1924. Afetinan, A., Atatrk ve lim, Ankara 1963; Atatrk ve Tarih Tezi, "Belleten", No. 10, 1939, s. 243-246; Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, stanbul 1968; L'man cipation de la femme torque (= Trk kadnn kurtuluu), Pa ris, 1962; Gazi Mustafa Kemal ve Trk Tarihi Kurumu, An kara 1953; Herkesin Bir Dnyas Var, Ankara 1958; ntihap, stanbul 1930; Tarih Boyunca Trk Kadnn Hak ve. Grev leri, Ankara 1975; Taymis'ten skdar'a, Ankara 1964; Trk 109

Tarih Kurumu'nun Kuruluuna Dair, "Belleten", XI, 1947, s. 173-179. Afetinan, A., alkolu, M. Cumhur, M., Atatrk ve Trk Kadn, Ankara 1927. Aaolu, S. Hdaiolu, Hukuku Tarihi, Ankara 1938. Ahmet nsan, Matubat Hatralarm, stanbul, 1931. Ahmet Muhiddin, Die Kulturbewegung in modernen Trkentum (= Modern Trklkte Kltr hareketi), Leipzig 1921. Ahmet Mithat, Diplomal Kz, stanbul 1308; Dnyaya kinci Geli, stanbul 1290; Esaret, stanbul 1287; Eyvah!, s tanbul 1288; Fatma Aliye Hanm, stanbul, 1311; Feltun Bey'le Rakm Efendi, stanbul 1292; Felsefe-i Zenan, stan bul, 1287; Hasan Mellah, stanbul 1290; Henz Onyedi Ya nda, stanbul 1298; Mahedat, stanbul 1308; Teehhl, s tanbul, 1286. Ahmet Cevat, Bizde Kadn stanbul 1328. Ahmet Riza, La crise de FOrient (= Dounun Bunalm), Paris, 1907. Ahmet uayp, Hukuk'u dare, stanbul 1326-1328. Ahmet Ziya, Bir Mays nklab- Adlsi, zmir, 1340. Akaltun, N, slm Hukukunda Aile Hukuku, Ankara 1971. Akarsu, B., Modern Toplumda Kadn, stanbul 1963. Akay, I., Atatrkln lkeleri, stanbul, 1964. Ama (olu) Yusuf, Gaspral smail Bey, "Trk Yl", I, 1928, s. 338-346; Tarz- Siyaset, stanbul 1327; Trk lk, "Trk Yl"-1. 1928, s. 289-455. Akda, M., Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, (2 cilt), Ankara, 1959-1971. Akman, E.H., Trk Devrimi ve Devrimcilii, zmir 1936. Aksoy, S., 100 Soruda Toprak Meselesi, stanbul 1969. Aktan, R., Problem of land reform in Turkey (- Trki ye'de toprak reformu sorunu), MEJ, XX, 1966, S. 317-334; 110

Trkiye ktisadi, (2 cilt), Ankara, 1972. Akun, .F., Namk Kemal, A, C. X, s. 54-72. Akurgal, E., Tarih lmi ve Atatrk, "Belleten", XX, 1956, s. 571-584. Akyz, K., La littrature moderne de Turquie (= Trki ye'nin modern edebiyat), Philologia Turcicae Fundamente, C. II, Weisbaden, 1964, s. 465-634; Tevfik Fikret, stanbul 1947. Akyz, Y, Le parti politique uniue de la Turguie (19231946) et l'education politique de peuple (= Trkiye'nin Tek Siyasal Partisi (1923-1946) ve Halkn Siyasal Eitimi), Nancy, 1966. Alangu, T, mer Seyfeddin, Ankara 1952. Alpay, G, leri Djelal Nr maddesi, el. (2), C. III, s. 11444145. Altan, ., Atatrk'n Sosyal Grleri, stanbul, 1965. Altmdal, A., Trkiye'de Kadn, stanbul 1975. Ama, F.M., Laik nklab'nn XXV Yldnm Hak knda Milletvekillerine Ak Mektup, Malatya 1954. Anl, E., La Femme turque est-elle li'er'ee? (= Trk Kad n zgrlemi midir?), Le Monde Diplomatique, Ekim 1973. Ansay, S.., Bugnk Hukukumuzda ve Cemiyetimizde Kadn, Ankara 1939; Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Anka ra 1949. Antel, S.C., Tanzimat Maarifi, "Tanzimat", stanbul 1940. Aran, S.,EvedikKy. Bir Ky Monografisi. Ankara 1938. Arburnu, K., Mill Mcadelede stanbul Mitingleri, An kara 1951. Ank,K.E, Aile Hukuku, "SBFD",XVIII, 1963, s. 421-430; Meden Kanun ve Yaplan Baz Tetkikler, "SBFD", XVIII, 1963, s. 193-213; Mukayeseli Toprak Reformu, Ankara 1961. Ark, R.O., Ky Kadn, Ankara 1943. Art, E, Havalarda lk Trk Kadnlar, stanbul 1967. 111

Arkun, N., Trkiye'de Evlenme ve Boanmalar Hakkn da Psiko-Sosyal Bir Aratrma, stanbul 1965. Arnaldez, R., Tolrance et laicit en slm (= slmda ho gr ve laiklik "Cahiers d'Histoire"), IV, 1959, s. 19-30 Arol, M., alan Kadnlarn Durumu, stanbul 1950. Arslan al-Amir akb- Al Sayyid Rait Riza wa-iha arba in sana (= Raid Riza usta ve krk yllk bir kardelik), am 1937. Asal, A., Devrimden Sonra ve Meslek Hayatna At lan Kadnn Sosyal Durumunda Grlen Deimeler, Anka ra 1945-1946. Asm, N., Hoca Tahsin, "TTEM", No, 19, 1928, s. 57-63. Atav, T, The place of the worker in turkish sociatyand politics, (= Trk Toplumu ve Trk Politikasnda inin Yeri), "Turkish Yearbook of International Relations", VIII, 1967, s. 85-147. Atay, ER., Atatrklk Nedir? stanbul 1966; La base de la rforme (= Reformun Temeli) "La Turquie Kmaliste", No. 16, 1936, s. 1-2; ankaya, "Dnya", No. 73, 1957. Atuf N, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 1931. Auber, J.M., La femme (= Kadn), Paris 1975. Avcolu, D., Trkiye'nin Dzeni, Ankara 1968. Avery, C.R., Muslim lige in Turkey Today (= Gnmz Trkiye'sinde slm Yaam), MW, XXXVII, 1947, s. 185-191. Aydemir, .S., Tek Adam. Mustafa Kemal, (3 cilt), stan bul 1963-1965; kinci Adam. smet nn (3 cilt), stanbul, 1966-1968. Aydeniz, A., Ekonomimiz ve Tarmn Yeri, "Verimlilik Dergisi", III. 1972, s. 221-247. Ayiter, N., Trk Meden Kanununa Gre Aile Dzeni, Ankara 1964. Aykut, S., Kemalizm, stanbul 1936. Ayn M.A., Darlfnun Tarihi, stanbul 1927. 112

Aytul, T., Trkiye'de Cinsiyet Problemi, stanbul 1964. Aziz, A. A., Gkeada zerinde Toplumsal Bir nceleme, SBFD, XXVIII, 1937, s. 85-119. Balaban, M.R., Gazi Paa Hazretlerinin Maarif Umdesi ve Asr Terbiye ve Maarif, Ankara 1923. Balaban, A.R., Ankara Kylerinden rencik'te Meydana Gelen Kltr Deimesi, "Antropoloji", No. 4,1969, s. 1-69. Balkan, A., La Turquie la crois'ee des chemins (= Tr kiye Yol Ayrmnda), "Orient", No. 32-33, s. 121-145. Balta, P., La Turquie en Libert survell (= Gzaltnda z gr Trkiye), "Le Monde", 13-17 Nisan 1971. Baltacolu, I.H., Halkn Evi, Ankara 1950. Banolu, N.A., smet nn, stanbul 1943. Barkan, .L., iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Tr kiye'de Zira Bir Reformun Ana Prensipleri, "FM", VI, 1944-1945; iftiyi Topraklandrma Kanunu, stanbul 1946; Osmanl mparatorluu'nda ifti Snfnn Hukuki Stats; "lk", IX, 1937, s. 101-116- 329-341; X 1937, s. 147-159293-302; X 1938, s. 414-422; XI. 1938, s. 233-240; XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluu'nda Toprak ilii nin Organizasyon ekilleri, "FM", 1,1939, s. 29-74. Trk Toprak Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Ka nunnamesi, "Tanzimat", stanbul 1940, s. 321-421. Barlas, H.., Mara Dn detleri, stanbul 1963; Kay seri Dnleri, stanbul 1963; Ktahya Dn detleri, stan bul 1964. Bastid, P., La laicit et l'Etat.cours de droit consitutionnel (= Laiklik ve Devlet Anayasa Hukuku Dersleri), Paris, 1960-1961. Baaran, E, Attitudes towards marryng more than one wi fe (polygyny) (= Birden ok karl evlenmeye ilikin tavrlar), "Aratrma", VI. 1968, s. 103-110. 113

Basan, Tezmen N., Notlu, izahl I Hukuku ve Sigorta Mevzuat, istanbul 1961. Bagil, A.Fl., La rvolution militaire de 1960 en Turqu ie (= Trkiye'de 1960 Askeri Devrimi, Cenevre 1963). Bagz, I., Wilson H.E., Educational problems in Turkey (= Trkiye'de Eitsel Sorunlar), Bloomington, 1968; Trkiye Cumhuriyeti'nde Eitim ve Atatrk, Ankara 1968. Battal-Tayman A., Kazan Trkleri, istanbul 1341; Trk Tatar Tarihi Mukden, 1938; Rizaeddin Fahreddinolu, stan bul 1958; Musa Carulla Bigi, stanbul 1958; ki Maksudiler, stanbul 1959. Baykurt, E, Ylanlarn c, stanbul 1959. Baymur, E, Trk Kadn ve Eitim, "TKA" VI, 1971, s. 22-24. Baysal O., Trkiye Cumhuriyeti Devrinde Zira Hukuku muz Hakknda Umum Bir Aratrma, Ankara 1952. Belgesay, M.R., Aperu des difficult'es sociales, cono miques et techniques provoques en Turquie par l'introducti on d'un droit 'tranger (= Yabanc Bir Hukukun Girii Dola ysyla Trkiye'de karlalan Toplumsal, Ekonomik ve Tek nik Glklere Ksa Bir Bak), "BISS", IX. 1957, s. 52-54; Kar-Koca Arasnda Vazifeler ve Boanma, stanbul 1944; Mecellenin Kll Kaideleri ve Yeni Hukukun ana prensipleri, stanbul 195; Tanzimat ve Adliye Tekilat, "Tanzimat", s tanbul 1940. Berelson B., Trkiye'de Nfus Aratrmalan, Ankara 1964. Berkes, F.K., The Village Institute mouvement of Turkey, An educational mobilisation for social change (= Trkiye'nin Ky Enstitleri Hareketi, Toplumsal Deime in bir Eitim Seferebrlii), Columbia, 1960. Berkes, N., Elvan Ky zerinde Sosyolojik Bir Ara trma, "DTCFD", II/l, 1943; Hseyin Rahmi'nin Romanla114

rnda Kadn Tipleri, Idem, III/5,1945; Hseyin Rahmi'nin Romannlarnda Aile ve Kadn, dem, IH/3, 1945; Kyde Kad nn Durumu, "Yurt ve Dnya", IH/21, Austos 1942; Bat clk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, stanbul 1965; Baz Ankara Kyleri zerinde Bir Aratrma, Ankara 1942; The development of secularisn in Turkey (= Trkiey'de Laikliin Geliimi), Montreal, 1964; Ziya Gkalp maddesi, el (2), C. II. s. 1143-1144; slm-Turquie madde si, el (2), C. IV, s. 174,177; Hseyin Rahmi'nin Sosyal G rleri, " D T C F D " , III/3, 1945; Ziya Gkalp. His contri bution to Turkish nationalism (= Ziya Gkalp ve Trk Ulusuluuna Katks), " M E J " , VIII, 1954, s. 375-390. Berki, O.F., La nationalit en droit turc (= Trk hukukun da uyrukluk), Annales de l'Unversit d'Ankara, V 1954-1955, s. 79-95. Berki, ., Toprak Hukuku, Ankara 1957. Berktin, C.T., Atatrk ve Eitimin Amalar, Ankara 1967. Besim mer, Hanmefendilere Hilal-i Ahmer Hakknda Konferans, stanbul, tbd. Beiki, ., Dou Anadolu'nun Dzeni, ybd, 1969; Do uda Deiim ve Yapsal Sorumlar, Ankara, 1969. Bilgesu H, Askerlie Hazrlk Notlar. "Kz talebeye okutulacak ksm", stanbul 1937. Bilmen, M.S., The Turkish Iyc'ee. Its stable char'acteristics and curriculum (= Trki Lisesi. Deimeyen zellikleri ve Eitim Program), Ankara 1960. Bilsel, C, stanbul niversitesi Tarihi,istanbul 1943. Binat, T. Mill Kltr ve Ahlk, istanbul 1971. Birinci Trk Tarihi Kongresi, istanbul 1932. Bombac, A., Histoire de la littrature turque (= Trk Edebiyat Tarihi), Franszcaya eviren: I. Mlikoff, Paris, 1968. Borak, S., Atatrk ve Din, istanbul 1962. 115

Boran. S., Toplumsal Yap Aratrmalar. ki Ky eidi nin mukayeseli Tetkiki, Ankara 1945; Blm ve Kadnn Sosyal Mevkii, "DTCFD", III/2, 1945. Boratav, P.N., Hseyin Rahmimin romancl, "DTCFD", m/2, 1945; Une "rvolution culturelle" fonde l'unit nationale. (= Bir "Kltr Devrimi" ulusal birliin te mellerini atar), "Le Monde Diplomatique", Ekim 1973. Boratav, K., Trkiye'de Devletilik (100 soruda) stanbul 1974. Bulut, R., stanbul Kadnlarnn Kyafetleri ve kinci Abdlhamit'in araf Yasaklamas, "BTTD", No. 8, 1868. . Bureau International du Travail (= Uluslararas alma Brosu), Les Problmes Du Travail En Turquie (= Trkiye'de alma Sorunlar), Cenevre, 1950. Bursal, M.T., Osmanl Mellifleri, stanbul, 1338. Caferolu, A., XlX'uncu Asr Byk Azeri Reformatr Mirza Feth-Ali Ahundzade, "Annali del R. Instituto Superiore Orientale di Napoli", Nuova Sria, I, 1940, s. 69-85. Candar, A., kinci Reisicumhurumuz smet nn, An kara, 1939. Caporal, B., Mustafa Kemal et l'Islam, Le Iaicisme dans un pays musluman (= Mustafa Kemal ve slmlk, Mslman Bir lkede Laiklik), (2 cilt), Strasbourg, 1972 (oaltlm tez). Cebesoy, A.F., Siyasi Hatralar, stanbul, 1960. Celal Nuri (leri), Kadnlarmz, stanbul, 1331, Celasin, Z., Tarih Boyunca Kadn, stanbul, 1946. elik, N, Hukuku, stanbul, 1971: Hukuku Dersle ri, stanbul, 1972. Cem, I., Trkiye Ekonomisi, stanbul, 1972. Cillov, H, Trkiye Ekonomisi, stanbul, 1972. Cin H, slm Hukukunda Mehr, "AHFD", XIX, 1972, s. 199-254. Conker, O., Witmeur E., Redressement conomique et in116

dustrialisation de la nouvelle Turquie (= Yeni Trkiye'nin Ekonomik Kalknmas ve Sanayilemesi), Paris, 1937. Cumhuriyet Halk Frkas Byk Kongresi, Ankara, 1927. Cumbur, M., 1928'den Evvelki Kadm Yazarlarmz, Ka dnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu'nda verilen Konferan sn Yaymlanmam Metni (12 Mays 1955): Atatrk ve Ka dn, "TKD",No. 37,Ekim 1965: Trk Kadn Yazarlarn Eser leri, Ankara, 1955 : Trk Kadn Romanclar (yaymlanmam alma): Ziya Gkalp ve Kadn, " T K D " , No. 36, Ekim 1965. aatay, N, Trkiye'de Gerici Eylemler, Ankara, 1972. aka, C, Tarih Boyunca Harp ve Kadn, Ankara, 1948. alkolu M., Ailede Kadnn Mevkii, Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar, 1953-1964, An kara, 1967, s. 69-84. alkolu, m. M. Cumbur, A. Afetinan, Atatrk ve Trk KAdn, Ankara, 1967. alma BAkanl, 50 Ylda alma Hayatmz, tybd. andarl, Z., L'volution Du Mariage En Droit Turc Et La Condition Du Mari (= Trk Hukukunda Evlenmenin Ev rimi ve Kocann Durumu), Fribourg, 1941. andarlolu, G., Trk Toplumunda Kadn, "Hayat Ta rih Mecmuas", No. 4, Mays 1966. ankaya, A., Mlkiye ve Mlkiyeliler, stanbul, 1954. avl, E.A., Trk Kadnnn Tekml Merhalelerine Da ir, "Dnya ve Trkiye Dergisi", X/114, 20 ubat 1960. een, A., Trkiye'de Sendikaclk, Ankara, 1973, ekmegil, M.S., Milliyet Anlaymz, MAlatya, 1959. emberci, C, 1475 Sayl Kanunu erhi, Ankara, 1972. erman, O.N., Modern Trkiye in Dinde Reform. Ke malizm, ybd, 1959. Ciladr, A.N., Halkevinden Kye, Zonguldak, 1937. iti, O., Kadn ve alma "AD", VII, 1972, s. 45-75. 117

orbacolu, S., iftiyi Topraklandrma Kanunu erhi, Ankara, 1954. Dalolu, H.T., emseddin Sami, stanbul, 1934. Daver, B., Kadnlarn Siyasal Haklar, "SBFD", XXIII, 1968, s. 121-130; Trkiye Cumhuriyeti'nde Laiklik, Ankara, 1955. Deliorman, N., Merutiyetten nce Hudut Harici Trk Gazetetecilii, istanbul, 1964. Demir, M., Ky Enstitleri ve Solculuk, stanbul, 1959. Demirer, E., Din, Toplum ve Atatrk, Ankara, 1969. Demirkan, S., Kk ekmece Ky istanbul, 1941 ; Celaliye ky, istanbul, 1941; Balum Ky Tetkiki, SD, VII, 1952, s. 17-34. Deniz, A., Sosyal Gvenlik Sistemi ve Aile Yardmlar, "Ankara Ticaret Odas Dergisi", XIII, 1976, s. 33-36. Dereli, T., The Development Of Turkish Trade Unionism (= Trk Sendikaclnn Geliimi), stanbul, 1968. Dewey, J., Trkiye Maarifi Hakknda Rapor, stanbul, 1939. Dickermann, W., Trkiye'de Halk Eitimi Hakknda Ra por, Ankara, 1956. Diner, E., Trk Toplumunda Kadn Sorunu, (A. Bebel, "Kadn ve Sosyalizm inde), C. II, Ankara, 1966, s. 1-44. Dino, G, Cinquante ans de Littrature rpublicaine (= Cumhuriyet Edebiyatnn Elli Yl), Le Monde, 25 Ekim 1973 ; La Gense Du Roman Turc Au XIXe Sicle (~ XlX.cu yz-, ylda Trk Edebiyatnn Douu), Paris, 1973. Diyanet leri Bakanlnn Islmda Kadn Haklar Ko nusunda Gerekli Bir Aklamas, TK, XI, 1973, s. 658-661. Dizdarolu, H, Abdlhak Hmid Tarian, Hayat, Sana t, Eserleri, stanbul, 1953. Doan, L., Kadn ve nan, Kadnn Sosyal Hayatn Tet kik Kurumu. Aylk Konferanslar, 1966-1972, Ankara, 1973, 118

s. 43-47. Dnmezer, S., La protection de la famille et les infraclions cortre la morale sexuelle dans le droit penal turc (= Trk Ceza Hukukunda Ailenin Korunmas ve Cinsel Ahlka Ayk r Davranlar), "HF Yll", XV 1965, s. 99-114. Duranolu, N., Trkiye'de Kadnlar Hakknda Yaynlan m Eserler, Ankara 1959. Duru, K.N., Kemalist Rejimde retim ve Eitim, stan bul 1938; Atatrk ve Kltrmz, stanbul 1947; Ziya gkalp, istanbul 1949. Duygu, S., Trk Sosyal Hayatnda Kadn, "TK", XI, 1973, s. 612-621. Drder, B., Halide Edib. Hayat ve Sanat, istanbul 1940. Ebiri, K., The development of under development in Tur key with special referance to rural operation (= zellikle Kr sal Alana likin Ynleriyle Trkiye'da Azgelimiliin Ge liimi), Ankara, 1970. Ecevit, B., Labor in Turkey as a new social and political force (= Yeni Bir Toplumsal ve Siyasal G Olarak Trkiye'de Emek), Leiden, 1973, s. 151-183. Edib, S., Bizde Nikhn ekli Hazr ve Meden Nikh, "Trk Yurdu", No: 154, 1918, s. 126-130. Ege, N.N., Kadnn Cemiyette Yeri, stanbul 1946. Egeli, M.H., Kadn Dnyas, stanbul 1957. Eke, K., Kadnn Toplumdaki Yeri ve alma Hayat, Ka dnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu Yaynlanmam Konfe rans, 23 Ekim 1965. Elbir, H.K., Aile Topluluu Vesayet, stanbul 1960. Eldeniz, P.N., Atatrk ve Trk Kadn, "Belleten", XX, 1956, s. 739-742. Eliin, E.T., Kemalist Devrim deolojisi, stanbul tbd. Emine Semiye, Sefalet, stanbul 1307. 119

Emirolu, M., Edili Kynn (Akakoca) Kltr Dei mesi Bakmndan ncelemesi, "Antropoloji", VI, 1971-1972, s. 223-234. Engin, A., Atatrklk Savamzda Avrupa Kltr Nedir ve Ne Deildir? stanbul, 1960; Kemalizm nklabnn prensipleri (3 cilt), stanbul 1938-1939. Enho, M., brad'da Dn detleri, "Trk Folklor Ara trmalar", No. 124, 1959. Emin Nihat, Vasfi Bey'le Mukaddes Hanmn Sergze ti, stanbul 1289. Erden, A. E, stanbul nn, stanbul 1952. Erdentu, N., Baz Devrek Ky Toplumlarnda Kadnn Mevkii, "Antropoloji", 1/2,1963-1964, s. 8-20; Familly struc ture and marriage customs of a Turkish village (= Bir Trk Kynn Aile Yaps ve Evlenme detleri) idem, 1/1, 1963, s. 5-16; Trkiye'nin Karadeniz Blgesinde Evlenme Grenek leri ve Trenleri, idem, V, 1969-1970, s. 131-236; VI, 19711972, s. 1 -27; Halk Kynn Etnolojik tetkiki, Ankara, 1966; Sn Kynn Etnolojik Tetkiki, Ankara, 1959; A study on the social structure of a turkish village (= Bir Trk Kynn Top lumsal Yaps zerine bir alma), Ankara, 1959; Ankara li Kylerinde Sosyal Hizmetler ve Sosyal Antropoloji Bakmn dan Bir Aratrma), Ankara 1966. Eren, N., Turkey today and tomorrow. An experiment in westernization (= Bugnk ve Yarnki Trkiye, Batllama da bir deney), New York, 1963. Ergin, E., Ky daresi, Sivas 1945. Ergden, G, alan Kadnn Rolleri Arasndaki at malar, Ankara 1964. Erhat, A., Kadnlardan Balamal, "Yeni Ufuklar", IX/100, Eyll, 1960; Kadnlarmz, idem, VI/66, Kasm 1957. Erii, L., Trkiye i Snfnn Tarihi, stanbul 1951. 120

Erienler, S., mer Seyfettin'e Gre Kadn, Ankara 1972. Eriirgil, E., Mehmet kif, Ankara 1956; Ziya Gkalp, stanbul 1951. Erolu, H, Trk Devrim Tarihi, Ankara 1967. Erz, M., Evlenme ve Dn Treni ile lgili Trk gele nekleri, "Tre", VI, 1973, s. 21-2. Ertaylan, .H., Ahmet Hikmet, stanbul, 1933; inasi. Hayat, Sanat Eserleri. stanbul 1954. Ertu, H.R., Basn ve Yayn Hareketleri Tarihimiz, C. I, s tanbul, 1959; The Turkish press (= Trk Basn), stanbul 1964. Ertrk, S., ok Gayeli Okullar Meselesi, Ankara, 1962. Ertzn, S., Zeytinburnu Gecekondu Ailelerin Sosyal Yaplan ve Blgeden G, "Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Blm Dergisi", (stanbul niversitesi), stanbul, 1,1972, s. 31-46. Esen, B.N., La Turquie (= Trkiye), Paris, 1969; Ka nunu, Ankara 1948. Esener, T., Hukuku, Ankara 1973. Esenkova, E., Connaissance des Turcs ed de la Turquie (= Trkleri ve Trkiye'yi Tanmak), "ESNA, Hommes et Mig rations", No. 108, 1967. Esenkova, P., La femme turque contemporaine. Educati on et role social. (= ada Trk Kadn. Eitim ve Toplum sal Rol), "BLA", No. 55, 1951, s. 255-227. Esin, N, Un bilan de la rvolituon turque du 27 mai 1960; "Orient", No. 27, 1963, s. 209-213. Evdokimov, P., La femme et le sault du monde (= Kadn ve Dnyann Esenlii), Tournia-Paris, 1958. Evliyaolu, G, Milliyetiliimizn n Hedefleri, stanbul, 1962. Evrenol, H.M., Dinin Kalknmas, Ankara 1954. Eybolu, S., Ky Kadnl ve Eitim, "Yn", No. 17, 121

11 Nisan 1962. Fatma Aliye, Meram, stanbul, 1307; Muhaderat, stan bul, 1309;Refet, stanbul, 1314; Ud, stanbul, 1315;Nisvan slm, stanbul 1309. Eroz, A., ttihd ve Terakki Djemiyyeti Maddesi, El. (2), EV, s. 296-198; ttihd-i Muhammedi Djemiyyeti Maddesi, El. (2), C. IV, s. 296. Feyziolu, F.N., Aile Hukuku Dersleri, stanbul 1971. Fevziye A., Hseyin Rahmi Maddesi, A, C. V s. 655663. Fmdkolu, Z.F., Aile Sosyoloji Meseleleri, " ve D nce Dergisi", XXXV 1970, s. 16-32; Essai sur la transfor mation du code familial en Turquie (= Trkiye'de Aile Yasa snn Dnm zerine Deneme), Paris 1936; La rception d'un droit 'tranger en Turquie (= Trkiye'de Yabanc bir Hu kukun Benimsenmesi), "BISS", IX, 1957, s. 14-20; Tanzimatta Aile Kadn Telakkisinde Tebeddl, stanbul, 1940; Ziya Gkalp, sa vie et sa sociologie (= Ziya Gkalp, Yaam ve Sos yolojisi), Paris 1936. Fiek, N.A., Dmographie surveys in Turkey (= Trki ye'de demografik gzlemler), Turkish Demography: Proceedeins of a Confrence, Ankara 1969. Gedikolu, ., Toplumumuzda Kadn ve Halk Eitimi, "Halkevleri", No. 67, 1972, s. 6-10; lkemizde Kadn Hak lan, dem, No. 74. 1972, s. 2-4. Gen, S. 12 Mart'a Nasl Gelindi? Ankara, 1971. Genler A., Gzpmar'da Kltr Deimeleri, "Antropo loji", VI, 1971-1972, s. 235-255. Geray, C, Memleketimizde Evlilik D Birlemeler ve Bunlardan Doan ocuklarn Nesepleri Meselesi, "dare Der gisi", XXVI, 1955, s. 40-53; Evlilik D Birlemelerle Bun lardan Doan ocuklarn Tesciline Dair 4727 ve 5524 Sayl 122

Kanunun kizdere Kazas Dahilindeki Tatbikat, dem, XXVII, 1956, s. 61 -72; Gecekondu Sorununa Toplu Bir Bak, "AD", I, 1968, s. 11-28. Gerek, S.N., Trk Gazetecilii (1831-1881), stanbul, 1931. Giritli; L, Turkey since the 1965 elections (= 1965 Seim lerinden Beri Trkiye), "MEJ", XXV, 1969, s. 351-363; So me aspects of the new turkish constitution (= Yeni Trk Ana yasasnn Kimi Ynleri), dem, XVI, s. 17; 27 May s'tan kin ci Cumhuriyete, stanbul, 1961. Gknil, N., Garbi Anadolu Ky Monografileri: Bilecik ve Edremit Blgeleri, " S D " , II, 1943, s. 312-357. Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, Ankara, 1339; Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1925; Trklemek, slmlamak, Muasrlamak, stanbul, 1334; Yeni Hayat, stanbul, 1334; Cinsi Ahlk, "Yeni Mecmua", 1/9, 1333, s. 162-168; Aila Ahlk, dem, 1/10/22, 1333; Trk Ailesinin Bnyesi, dem, 1/23, s. 441-444; Fkh ve timaiyat, "slm Mecmuas", I, 1330, s. 40-44; rf Nedir? dem, I, 1330, s. 113-116; Millet Nedir? dem, s. 148-155; Bir Kavmin Tetkikinde Takip Olu nacak Usul, "Mill Tetebbler Mecmuas", 1,1331,s. 193-205; Trklerde itimai tekilat, dem, s. 388-456; Trk devletinin tekml, "Kk Mecmua", 1/4-28, 1338; Trk Ailesinin Tekml, dem, 1/1, 1338, s. 6-8; Trklerde Aile Adlar, dem, II, 1339, s. 14-15; Eski Trklerde din, "Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas", I, 1332, s. 457-474; Turkish nationalism and western civilisation (= Trk Ulusuluu ve Bat Uygarl), N. Berkes evirisi, Londra, 1959. Gksel, A.N., Ziya Gkalp, Hayat ve Eserleri, stanbul, 1949. Gken, E.N., Mehmet Emin Yurdakul, Ankara, 1963. Gktrk, H.A., La famille, la propri^ete, le travail (= Ai123

le Mlkiyet, alma), "La vie juridique des peuples: la Tur quie", Paris, 1939, s. 152-195; nn, Ankara, 1962. Gnen, A.H., Ky Sal, stanbul, 1960. Gnenli, M., (Bkz. Taolu M.) Gnensay, A.S., Meden Hukuk, C. II, Aile Hukuku, s tanbul, 1937, C. III, Miras Hukuku, stanbul, 1938; La prop rit, les droits rels, les successions (= Mlkiyet, Gerek Haklar, Miras), "La vie juridique des peuples: la Turquie", Pa ris, 1939, s. 196-223. Gr. Yavuz, nsan Haklar ve Kadnn Durumu, "nsan Haklar Dergisi", No. 9, 1947. Gbilmez, E., Yenimahalle ve Kayadibi: Karlatrma l Bir Ky Aratrmas, Ankara, 1972. Glmez, M., Kamu Ynetiminde Feminizasyon Olay, "AD",V 1972, s. 51-72. Gntekin, R.N., The autobiography of a turkish girl (= Bir Trk Kznn zyaam yks), Londra, 1949. Gnyol, V ve Mango A., Djarida maddesi, El. (2), C. II, s. 478. Grgen, Y. Organisation et action des syndicats en Tur quie (= Trkiye'de Sendikalarn rgtlenmesi ve Eylemi), Bordeaux, 1967. Grkaynak, M. ve Ege, H.., Celal Sahir Erozan, Bile cik, 1936. Grpnar, H.R., BirMuadele-i Sevda, stanbul, 1315; Ha zan Blbl, 1327; ffet stanbul, 1314; Kuyruklu Yldz Al tnda Bir zdiva, stanbul, 1328; Metres, stanbul, 1318; Mutallka, stanbul 1316; Mrebbiye, stanbul, 1316; k, stan bul, 1306; psevdi, stanbul, 1911 ; Tebessm- Elem, stan bul, 1328. Gven, B., Kadn Kahramanlarmz, stanbul, 1962. Gventrk, E Gerek Kemalizm, stanbul, 1963; Lyk124

lk ve slmiyet, stanbul 1965; 29 yl Sonra Atatrk nklp larna Bak, stanbul, 1968. Glen, O.K., Trk Kadnnn Salk Eitimindeki Rol, Toplum Kalknmasndaki Yeri, (Kadnn Sosyal Hayatn Tet kik Kurumu'nda 22 Mays 1965'te Verilen Yaymlanmam Konferans). Haceminolu, N., Milliyeti Eitim Sistemi, stanbul, 1972. Halil Hamit, Msavat- Tamme, Feminizme Dair, stan bul, 1328. Halim ffet, Yeni Trkiye'de Kadn, Ankara, 1933. Hanerliolu, O, Merhamet (nsansz ehir inde), s tanbul, 1953: Ekilmemi Topraklar, stanbul, 1954. Haydar Kemal, Celal Nuri Bey, stanbul, 1331. Hiylmaz, E., Sporumuzda Kadn, Ankara, 1973. Hzarc, S., Hseyin Rahmi Grpnar, Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul, 1953; Hseyin Cahit Yaln, stanbul, 1957. bnlhakk Mehmet Tahir, Merutiyet Hanmlar, stan bul, 1913. brahim Necmi (Dilmen), Abdlhak Hmid ve Eserleri, stanbul, 1932. brahim inasi, air Evlenmesi, stanbul, 1276. kizlerolu, N, Kadn ve Haklan, "Trk Sanat Dergi si", II/1, Mays 1954. leri, R.N., Atatrk ve Komnizm, stanbul, 1970. lhan, M., Trkiye Cumhuriyeti Devrinde Belediyeler Kanunu ve Belediye Meclislerinde alan Kadnlanmz, (= Kadnn Sosyal Hayatm Tetkik Kurumu Konferanslar), 19531964, Ankara, 1967, s. 151-161. lmen, S., Zavall Serbest Frka, stanbul, 1951. mar ve skn Bakanl, stanbul Gecekondular, Anka ra, 1966. mre, D.Z., Trk Miras Hukuku, stanbul, 1972. 125

naU.M.K., Son Asr Trk airleri, stanbul, 1930-1942. nalclk, H., Atatrk ve Trkiye'nin Modernlemesi, "Belleten", XXXVII, 1963. nan, A.N., Fiili Birlemelerle Bunlardan Doan ocuk larn Tesciline Dair Kanun, Ynetmelik ve Szlemeler, An kara, 1965. nan, R., Eitimde En Ar Sorunlarmzdan Biri: Kadn Eitimi (= Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu Konfe ranslar 1966-1972), s. 27-41, Ankara, 1973. nan, Y.Z., Trklerde Batllama Akm ve slmda Ba tl Dnce, stanbul, 1971. nn Demokrasiyi Trk Kadnna Emanet Etti, ybd. 1962. skit, S.R., Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine bir Bak, stanbul 1939. smail Hakk, Mesail-n Nikah (= Evlenmenin Sorunla r), stanbul 1887. smail Hikmet (Ertaylan), Abdlhak Hmid, stanbul 1832; Nbizde Nzm, stanbul, 1932; Recaizade Ekrem, s tanbul, 1932; inasi, stanbul, 1932. stanbul'da alan Kadnlara Mahsus Anket, stanbul 1950. ler, M., slmda zdiva ve Aile, stanbul 1972. z, E, Husayn Djahid maddesi, El. (2), C. III, s. 642-643; Hsayn Rahmi maddesi, El. (2), CIII, s. 651-652. zveren, A., Sosyal Politika, Hukuku ve Sosyal Sigor talar, Ankara, 1966. Kalkanolu, M., Trkmen Kylerinde Dn, "Trk Folklor Aratrmalar" No. 51, 1953. Kansu, C.A., Infant mortality in turiksh villages (= Trk Kylerinde ocuklar lmleri), The Turish Jorunla of Pedi atrics, III, 1961, s. 129-143. Kalustyan, H, Hayat Arkadann Seiminde Tahsil Se viyesinin Tesiri, stanbul, 1966. 126

Kandemir, S., Trk Kadn, Kyl Kadn, stanbul 1936. Kankat, C, Etudo philosophique et analyse psychologique sur les orifines de I. l'ultrapopularisme, philosophie moderne de Kemal Atatrk, II. la civilisation turque actuelle, III, l'man cipation de la femme torque (= I. Kemal Atatrk'n Modem Felsefesi ve Halkn Olaanst Sevgisi, II. Gnmz Trk Uy garl, III. Trk Kadnn Kurtuluu'nun Kkenleri zerine Fel sefesi nceleme ve Psikolojik zmleme), Paris, 1935. Kansu, C.A., Atatrk Olmak, stanbul, 1966. Kaplan, M. Namk Kemal, Hayat ve Eserleri, stanbul 1948; Tevfik Fikret, stanbul, 1948. Karaca, K., Milliyeti Trkiye, Ankara, 1971. Karacaolu, F.R., Les institutions de la Turquie (= Tr kiye'nin Siyasal Kurumlar), "Notes et Etudes Documenta i r e s " , ^ . 3074, Paris, 1964. Karal, E.Z., Osmanl Tarihi, C. VII, Ankara 1956; Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, "Tanzimat", s. 1330 stanbul 1940, La transformation de la Turquie d'un Em pire oriental en un Etat modem et national (= Trkiye'nin Do ulu Bir mparatorluktan Modern ve Ulusal Bir Devlete D nm), "Cahiers d'Histoire Mondiale", IV, s. 426-445; 1958, Trk nklabnn Mahiyeti ve nemi, stanbul, 1937. Karaosmanolu, Y.K., Kadnlk ve Kadnlarmz, stan bul 1923. Karpat, K., ada, Trk Edebiyatnda Sosyal Konular, stanbul 1962; Economie, social change and politics in Turkey (= Trkiye'de Ekonomik, Toplumsal Deime ve Siyaset), "The Turkish Yearbook of International Relations", 1960, s. 1-12; deology in Turkey after the rvolution of 1960. Nationalism and socialism (= 1960 Devriminden Sonra Trki ye'de deoloji. Ulusuluk ve sosyalizm), ybd 1965; mer Seyfeddin and the transformation of turkish thought (= mer Sey127

feddin ve Trk Dncesinin Dnm), "Revue des Etu des Sud-Est Europennes", X, s. 677-691, 1972, The Peopl's Houses in Turkey, establishment and growth (= Trkiye'de Halkevleri, Kurulu ve Gelimeleri), MEJ, XVII, s. 55-67; 1963, Recent development in Turkey and their social backg round (= Trkiye'de Son Gelimeler ve Toplumsal Temelle ri), "International Affairs", XXXVIII, s. 304-323; 1962,Reflexions sur l'arriere plan social de la volution turque de 1960 (= 1960 Trk Devriminin Toplumsal Perde Gerisi ze rine Dnceler), "Orient", No. 37, s. 27-55; 1966, Change and modernization of social groups (= Toplumsal Gruplarn Deiim ve Modernlemesi)- "Social change and politicks in Turkey", s. 45-92; Leiden 1973, Society, economics and po litics in contemporary Turkey (= ada Trkiye'de Toplum, Ekonomi ve Siyasal), "World Politics", XVII s. 50-74,1964. Kazancgil, A., L'absence d'une politique cohrente est l'origine de la crise de l'enseignement (= retimin Buna lmnn Kkekinde Tutarl Bir Politikann Bulunmamas Yat maktadr), "Le Monde", 28 Eyll 1968. Kazgan, H, Hukuku Dersleri, stanbul 1964. Kazgan, G.O., Tarm Ekonomisi ve ktisad Gelime, s tanbul, 1966. Kele, R., Eski Ankara'da Bir ehir Tipolojisi, Ankara 1971 ; Kyl Gz ile Trk Kylerinde iktisad ve Toplumsal Deime, Ankara, 1962; Trkiye'de ehirleme Eilimleri, " S D F D " , XXV 1970, s. 41-83; Trkiye'de ehirleme Hare ketleri (1927-1960), Ankara, 1961; Trkiye'de ehirleme, Konut ve Gecekondu (100 soruda), istanbul 1972. Kemal Tahir, Kyn Kamburu, stanbul 1958; Gelin-Kadn Oyunu, Gl insanlar iinde, idem. Key, K.K., Origins of the Young Turk Movement (1839-1908) (= Gen Trk Hareketi'nin Kkenleri: 1839-1908), (= Gen Trk 128

Hareketinin Kkenleri: 1839-1908), Washington, 1955. Kirby, E, Trkiye'de Ky Enstitleri, Ankara, 1964. Kray, M., Ereli, Ar Sanayiden nce Bir Sahil Kasa bas, Ankara 1964. Kray, M. ve J. Hinderink, Interdependencies between agroeconomic develpoment and social change: A comparati ve study conducten in ukurova region of Southern Turkey (= Tarmsal-Ekonomik Kalknma Ile Toplumsal Deime ara sndaki Bamllklar: Trkiye'nin Gneyinde ukurova Bl gesinde Ynetilmi Bir alma), "The Journal of Develop ment Studies", IV s. 497-528; 1968, Social stratefication as an obstacle to development: A study of four turiksh villages (= Kalknmann Bir Engeli Oalarak Toplumsal Katmanlama: Drt Trk Ky zerine Bir alma), New York, 1970. Kocagz, S., Fndk Yapraklar, Sam Amca iinde, stan bul 1952. Koer, H.A., Kadn Eitimi, "Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu'nda Verilen Yaymlanmam Konferans" (18 Mays 1971); Trkiye'de Kadn Eitimi, "A.. Eitim Fakl tesi Dergisi", V, s. 81-124, 1972. Kodamanolu,M.N., Trkiye'de Eitim, 1923-1960, An kara, 1963. Kongar, E., izmir'de Kentsel Aile, Ankara, 1972; zmir'de ehirsel Ailenin Baz Nitelikleri, Ankara 1969; Somme com parative characteristics of gecekondu families in Izmir (= z mir'de Gecekondu Ailelerinin Kimi zellikleri "O.D.T.. Ge lime Dergisi", No. 4, s. 643-655, 1972. Koay, H.Z., Trkiye'de Trk Dnleri zerine Muka yeseli Malzeme, Ankara, 1944. Kprl, B., Toprak Hukuku Dersleri, stanbul, 1958; La rforme agraire et fonciere dans le plan de relvement quin quennal turc (= Trk Be Yllk Kalknma Plannda Toprak ve 129

Tarm Reformu), AFD, XIV, s. 27-38, 1964. Kprl, M.F., Essai sur le dveloppement historique de I'hrodoxie musulmane en Asie Mineure (= Anadolu'da s lm Din eitliliinin Geliimi zerine Deneme). Actes du Congrs International d'Histoire des Religions (= Uluslara ras Dinler Tarihi Kongresi Bildirileri). Paris, 1923 ; Tevf ik Fik ret ve Ahlk, stanbul, 1918. Ky Mektepleri Mfredat Program, stanbul, 1930. Kubah, H.N., Modernisation et lacisation comme facteurs dterminants de la rception (du droit) en Turquie (= Trkiye'de Yabanc Hukukun Benimsenmesinin Belirleyici Etmenleri Ola rak Modernleme ve Laikleme), BISS, IX, s. 68-72. 1967. Kum, E., Hemirelik ve Kadn, "Kadnn Sosyal Hayat nn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar", 1953-1954, s. 129142, Ankara. Kuntay, M.C., Namk Kemal, (3 cilt), stanbul, 19441956; Sarkl htilalci Ali Suavi, stanbul, 1946. Kuran, A.B., nklap Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, s tanbul, 1948; nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul, 1945. Kuran, E., The impact of nationalism on the turkish eli te in the nineteenth century (= On dokuzuncu yzylda ulus uluun Trk sekinleri zerindeki etkisi), Ankara, 1966. Kurgan, ., Recizde Ekrem. Hayat, sanat, eserleri. s tanbul, 1854. Kurtbek S., Mill Savunma Hizmetinde Kadn, stanbul, 1941. Kutlu, G.N., Kadnn Sosyal Durumu, "Trk Dergisi", III/33, Ekim 1965. Levend A.S., Hseyin Rahmi Grpnar, Ankara, 1969. Lewis, B., Ahmad Mithat Maddesi, El, (2), C. I, s. 298300; Hasan Fehmi Maddesi, El. (2), C. III, s. 257; Hurriya Maddesi, El, (2), C. III, s. 613; Democracy in Turkey (= Tr kiye'de Demokrasi), "Middle East Affairs", X, s. 55,72; Dje130

miyyet-i lmiyye-i Othmniyye maddesi (Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye), El. (2), C. II, s. 545; Thae Emergence of modern Turkey (= Modern Trkiye'nin douu), Londra, 1968; History-writting and national revival in Turkey (= Trkiye'de Ta rih-Yazm ve Ulusal Dirili), "Middle East Affairs", IV s. 218-227; 1953, Islamic revival in Turkey (= Trkiye'de s lm'n Yeniden Douu) "International Affairs", XXVIII, 1952, s. 36-48; Recent developments in Turkey (= Trkiye'de Son Gelimeler), dem, XXVII, 1951, s. 320-331. Lewis, G, La Turquie (= Trkiye), Venders, 1965. Lewis, R., Every day life in Ottoman Turkey (= Osman l Trkiye'sinde Gnlk Yaam), Londra-New York, 1971. Mahmut Cevat, Maarifi Umumiye Nezareti Tarihe-i Te kilat ve craat, stanbul, 1338. Mahmut Esat. Kitab-n Nikh ve Talak (= Evlenme ve Bo ama Kitab), stanbul, 1926; Taaddd- Zevcat, stanbul, 1316. Makal, Mahmut, Un vilage anatolien (= Bizim Ky), Pa ris, 1963. Malko, ., Hukuku erhi, stanbul, 1957. Mardin, ., Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908, Ankara, 1964; Libertarian mouvements in the Ottoman Em pire (= Osmanl mparatorluunda zgrlk Hareketler), "MEJ", s. 169-182; 1962, The Genesis of Young Ottoman Thougt: A study in the modernization of Turkish political ide as (= Gen Osmanllar Dncesinin Douu: Trk Siyasi Dncelerinin Modernlemesi zerine Bir alma), Princetown, 1962. Mehmet Akif, Mslman Kadn, "Srat- Mstakim", No. 3, 1324. Mehmet At (skilipli), Frenk Mukallitlii ve apka, s tanbul, 1925; Tesettr- er'i, stanbul, 1925. Mehmet Talk, Kadn, stanbul, 1341. 131

Mehpare, T., Trk Tarihinde Aile Hayat Evrimi ve Bun da Kadn, istanbul, 1936. Melia, J., Mustafa Kemal ou la rlovation de la Turquie (= Mustafa Kemal ya da Trkiye'nin Yeniletirilmesi), Paris, 1929. Merad, A., Le rformisme Musulman en Algrie de 1925 1940(= 1925'ten 1940'a Cezayir'de islm Reformizmi), Pa ris-La Haye, 1967. Mill Eitim Bakanl, L'adoption des caracteres latins en Turquie en 1928 (= 1928'de Trkiye'de Latin Harflerinin Benimsenmesi), Ankara, 1951; LVedecation des adultes en Turquie (= Trkiye'de Yetikin Eitimi), Ankara, 1951; Edu cation in Turkey (= Trkiye'de Eitim), Ankara, 1955; L'eseignement professionelle et technique en Turguie (= Trkiye'de Mesleksel ve Teknik retim), Ankara 1962; lkokul Progra m, Ankara 1969; Lise Mfredat Program, Ankara 1970; Or taokul Mfredat Program, istanbul, 1930; Ortaretim Ko mitesi Raporu, Ankara, 1961; Milli Eitiminin Temel tikele ri, istanbul 1962; Programme des coles primaires turques (= Trk ilkokullar Program), ybd 1969; Rapport de la Commis sion Nationale sur L'ducation Publique en Turquie (= Trki ye'de Kamu Eitimi Ulusal Komisyonu Raporu), stanbul 1960; Schools of Commercial education in Turkey (- Trki ye'de Ticari Eitim Okullar), Ankara 1962; TC. Maarifi 19231943; Ankara 1944; Trkiye'de Mesleki ve Teknik retim, Ankara 1962; Vocational and technical education. Girls ins titutes (= Mesleksel ve Teknik retim. Kz Enstitleri), An kara 1961; Vocational training of adults in Turkey (= Trki ye'de Yetikinlerin Mesleksel Eitimi), istanbul 1967b Mustafa Reit, Muharrerat- Nisvan (Kadn Yazlar), is tanbul 1311. Mutlu, K., Hekimlik Mesleinde Trk Kadn, "Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar", 1953132

1964, s. 18-27 Ankara 1967. Nabi Zade Nzm, Kara Bibik, istanbul, 1306; Zehra, s tanbul, 1312. Namk Kemal, Aile, "ibret" No. 56, 1288; Bizde ahl kn hali, '.'ibret", No. 124, 1289; ntibah, istanbul, 1305; Terbiye-i Nisvan hakknda bir lyiha, "Tasvir-i Efkr" No. 457, 1283; Vatan Yahut Silistre, stanbul 1873; Zavall ocuk, s tanbul, 1290. Nasrettinolu, LU, Afyonkarahisar'da Evlenme Trele ri, "Trk Folklor Aratrmalar", No. 256,1970, s. 5789-5793. Nayr, Yaar Nabi, Atatrk Yolu, stanbul 1967; Atatrk lk Nedir? stanbul 1965; Tevfik Fikret. Hayat, Sanat, i irleri. stanbul 1952. Necip Ali (Kka), Kadn Hukuku, Ankara 1931. Nedjide Hanum, La lgislation ouvrire de la Turquie contemporaine (= ada Trkiye'nin i Yasalar), " R E I " , II, s. 234-236, 1928. Nezihe Muhittin (Tepedelenligil), Trk Kadn, stanbul 1931. Nihal, ., Cumhuriyette Kadn, "Karnca Dergisi", XIV/131-132, Kasm-Arahk 1947. Odabaolu, M., Antalya Kylerinde Dn, "Halk Bil gisi Haberleri", No. 50, 1950, s. 26-32. Ouzcan, L., Atatrk ve Trk Kadn, Mersin 1961. Ouzkan, T, L'ducation des adultes dans la Rpubli que turque (= Trkiye Cumhuriyeti'nde Yetikinlerin Eitimi), Paris 1955; Kadnlarmzn Eitimi, "Kadnn Sosyal Haya.tn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar", 1953-1964, s. 7-17, Ankara 1967. Okyar, O., Turkish industrialization policies: 1923-1970 (= Trk Sanayileme Politikalar: 1923-1970), "D Politi ka", III, s. 93-115, 1973. Okur, A.R. ve K, Bayraktar, Doum Kontrolnn Ortaya 133

Koyduu Hukuki Problemler ve zm Yollan, stanbul 1970. Olacaytu, R.F., Dou Kylerinde Tetkikler, stanbul 1938. Omurtak, S., Ycel, H.A., Sungu, L, Karal E.Z., Unat F.R., Skmen, E., demir, U., Atatrk, stanbul, 1970 (stan bul Ansiklopedisi'nin Atatrk maddesinin kitap olarak yapl m ayn basm). Onar, S.S., La codiication d'une partie du droit musulman (= Mslman Hukukunun Bir blmnn Yasalatrlma s), "AFDI", No. 4- 1954, s. 90-129; Kadnn Cemiyet ve Ai ledeki Rol ve Hukuki Vaziyeti, stanbul 1942. Onay P, Trkiye'nin Sosyal Kalknmasnda Kadnn Ro l, Ankara tbd. Onger, B., Atatrk Devrimi ve Kadnlarmz, stanbul 1965; Kadnlarn Kurtuluu, stanbul 1967. Ongun, C.S., Yeni Kadn, stanbul 1936. Onur, A.A., Mill Sava ve Sosyal Yardmda Kadna D en Vazifeler, stanbul 1935. Ordu lbayl, Halkevleri ve devlerimiz, Ordu 1938. Orga, I., Portrait of a turkish family (= Bir Trk Ailesi nin Portresi), Londra 1950. Orhan Kemal, Bereketli Topraklar zerinde, stanbul 1954. Orta Dou Teknik niversitesi, Yasshyk. Bir Ky n celemesi Ankara 1965. Ortak, Y.Z., smet nn, stanbul 1961. Oruz, .H., Trkiye'de Kadn, Ankara 1933. Oskay, ., Bozdoan, E.S., Umarosman, ., Sosyal ve Kltrel Dnceleriyle Atatrk, ybd, 1962. Osmanl Hilal-i Ahmer Hanmlar Cemiyet-i Merkeziyesi tarafndan tertibedilen takvim, stanbul 1919. Ozankaya, ., Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr. ki Grup Kyde Yaplan Karlatrmal Bir Aratrma, Ankara 1971; Social life in four Anatolian villages (= Drt Anadolu K134

ynde Toplumsal Yaam), "SBFD" XVII, s. 613-633; 1972, niversite renilerinin Siyasal Ynelimleri, Ankara 1966. kn, G, 1923 Ylnda zmir'de Toplanan Trkiye k tisat Kongresinde Kabul Edilen Esaslar, " S B F D " , XXIII, 1968, s. 53-100; Osmanl Sanayii, Ankara 1971. mer Seyfettin, Ak Dalgas, stanbul 1964; Bahar ve Ke lebekler, stanbul 1963; Eleimsama, Mahcupluk mtihan inde, stanbul 1943; Gizli Mabet, stanbul 1926; Harem, lk Den Ak inde, stanbul 1945; Horoz, Yksek keler in de, stanbul 1945; Tarih Ezel Bir Tekerrrdr, Dalga inde, stanbul 1943. ymen, H.R., Kadn Eitimi (Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu'nda 10 Aralk 1966'da verilen yaynlanmam Konferans). zalp, R. Trkiye Meslek ve Teknik retim, Ankara 1956. zanolu, Y.S., Erciyas ve Civarnda Folklor Aratrmalan, " S D " , II, 1949-1950, s. 72-81. zbel, K., Anadolu Kadn Klklar, Ankara 1947. zdil, 1., Education in Turkey (= Trkiye'de Eitim), "Middle East Affairs", I, 1950, s. 285-290. zn, M.N., Namk Kemal ve "bret" gazetesi, stanbul, 1938; Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1941. zer, Y.Z., Cumhuriyet'te Hukuk nklab, "Belleten", No. 7-8 1938, s. 379-396. zek, ., Trkiye'de Laiklik, stanbul 1962. zgne, M., Kalknma abamz ve Kadn (Kadnn Sos yal Hayatn Tetkik Kurumunda 23 Ekim 1968'de verilen ya ynlanmam konferans). zkaya, G., Tutsaklktan zgrle, "Trk Folklor Ara trmalar", No. 32, Mart 1952. ztrk, H.N., Trklemek, Laiklemek, adalamak, stanbul 1963. 135

Peker, R., CHP Programnn zah Mevzuu zerinde Konaferans, Ankara, 1931. Pilavolu, K., Tarihe ve Dinimize Gre Kadn, Ankara 1964. Planlama, (DPT), 3, Ankara, 1962. Polat, H., inin Ekonomik Korunmas ve Sendikalar, Ankara, 1973. Poray, N., Laiklik Hakknda, stanbul, 1951. Postacolu, I.E., Aperue de l'organisation judiciaire en Turquie et son fonctionnement (= Trkiye'de Yargnn rgt lenmesine ve ileyiine Ksa Bir Bak), AFDI, IV, 1954, s. 155-161; Les techniques de rception des codes trangers la lumire de Turque (= Trk Deneyi Inda Yabanc Yasalar Benimseme Teknikleri), "BISS", 1957, s. 57-63. Recai Zade Mahmut Ekrem, Name-i Seher, istanbul, 1288; Vuslat, istanbul, 1291. Rodoplu, R., Trk itimai Hayatnda Kadn, Krklareli, 1941. Sabahattin (Prens), Les Turcs et le Progrs (= Trkler ve ler leme), "Revue des Deux Mondes", Seri: IV s. 433-448,1905. Safa, P. Din, nklap, irtica, Istanbul, 1971 ; Nasyonalizm (= Milliyetilik) ybd. 1961: Trk inklabna Baklar, stan bul, ybd, (1938). Safiye Mithat, Kadn Ruhu, O (Kemal) Domasayd Biz Bu Kemale Ermeden Yok Olurduk, istanbul, 1930. Sait Halim Paa, Burhan- itimaimiz, stanbul, 1333; Burhanlarmz, stanbul, 1335; islmlamak, istanbul, 1337; Taassup, stanbul, 1332. Selahattin Asm, Trk Kadnlnn Tereddisi, stanbul, tbd. Saim Paa Zade Sezai, Sergzet, istanbul, 1305. Sanay, A.., Orta Dereceli Okullarmz, Ankara, 1962. Sar, .C., Trkiye'de ehirleme Temaylleri, "I..I.F.M." IX, 1947-1948, s. 30-54. Saryal, N., Kadn Ozanlarmz ve iirleri (= Kadnn Sos136

yal Hayatn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar, 1966-1972), Ankara, 1973, s. 22-26. Savc, B., Laiklik Prensibi Karsnda retim ve re nim Hrriyeti, "SBFD", II, 1947, s. 277-294. Savc, K., Cumhuriyetin Ellinci Ylnda Trk Kadn, An kara, 1973. Saygn, C.M., Diyanet Cephesinde Atatrk inklaplar, Ankara, 1952. Sayl, A., Hayatta En Hakiki Mrit ilimdir, Ankara, 1948. Saymen, F.H., Zirai Miras Hukuku, "I..I.F.M.", IV, 1944, s. 355-388; Trk I Hukuku, istanbul, 1954. Sencer, O., Trkiye'de i Snf, istanbul, 1969. Serdarolu, S., Aile evresi: Kadn Erkek ilikileri, is tanbul, 1972. Sertel, S.Z., Tevfik Fikret-Mehmet kif Kavgas, istan bul, 1941. Sevk, I.H., Avrupa Edebiyat ve Biz, C I , istanbul, 1940. Sevengil, R.A., Hseyin Rahmi Grpnar, istanbul, 1944; Yakn alarda Trk Tiyatrosu, (CI, Merutiyet Tiyatrosu), istanbul, 1932. Sevk, I.H., Tanzimattan Beri Trk Edebiyat Tarihi, (CI), istanbul, 1944. Seydahmet, C, Gaspral ismail Bey, istanbul, 1934. Seyfiolu, A.R., Gazi ve nklap, ideoloji, istanbul, 1933. Siyavugil, Abdlhak Hamid Maddesi, I.A., C I , s. 6873; Ahmet Hikmet Maddesi, I.A., C I , s. 183-184; Ahmet Mit hat Efendi Maddesi, I.A., C I , s. 184-187. Snmez, E., Trk Romannda Aile Yaps, "Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi", IV, 1972, s. 62-85; Trk Romannda Kadn HAklar, "Trk Kltr Aratrmalar", IVV-VI, 1966-1969, s. 19-70; Turkish women in turkish littra ture of the 19th century (= 19. yy. Trk Edebiyatnda Trk Ka137

dnlar), " W I N S " , XII, 1969, s. 1-73. Su, M.K., Tarihte Trk Kadn, Ankara, 1971. Sungu, L, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, "Tanzimat", s tanbul, 1940, s. 777-857. Sleyman Nazif, mana Tasallut, stanbul, 1324. Slker, K., Trkiye'de i Hareketleri, stanbul, 1973; Trkiye'de Sendikaclk, stanbul, 1955. ahinkaya, R., Aile likileri ve Evliliin Yaantmzdaki Rol, Ankara, 1969; Aile Mnasebetleri, stanbul, 1973; Hatay Blgesinde Ky ve ehirde Aile Mutluluu ve ocuk lm, Ankara, 1970; Orta Anadolu Kylerinde Aile Strktr, Anka ra, 1966; Psikososyal Ynleriyle Aile, Ankara, 1967. apolyo, E.B., Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, stanbul, 1958; nklap Tarihi, Ankara, 1961: Ziya Gkalp, Ha yat, Sanat, Eseri, stanbul, 1963. emsettin Sami, Kadnlar, stanbul, 1296; Taak-u Ta lt ve Fitnat, stanbuml, 1289. ensoy, N, Le d'lit d'adultr dans le droit pnal turc (= Trk Ceza Hukukunda Zina Suu), "AFDI", No. 3, s. 349362, 1954. Tala C, Dilik S., A., Trkiye'de Sendikaclk Hareketi ve Toplu Szleme, Ankara, 1965. Tala, C, La lgislation du travail en Turquie (= Trki ye'de alma Mevzuat), Cenevre, 1948. Tanpnar, A.H., XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, C I , s tanbul, 1967; Ekrem Bey Maddesi, "LA", C. IV, s. 218-221. Tanrver, H.S., TrkKadm, "Trk Yurdu", V/335, Tem muz 1966, s. 116-123. Tansel, S., 27 Mays nklabn Hazrlayan Sebepler, s tanbul, 1960. Tansel, F.A., Mehmet Akif, stanbul, 1945. Tanyol,C.,PekeBinamlsKy, 'SD",XVI, 1961,s. 17138

62;ElifoluKy, "SD",XVII-XVIII, 1962-1963, s. 171-222. Tanyu, H, Atatrk ve Trk Milliyetilii, Ankara, 1961. Taolu, M., Fransa'da ve Trkiye'de Kadnn alma artlar zerinde Mukayeseli Bir Tetkik, Ankara, 1955; Tan zimat'tan Beri Trkiye'de Kadnn timai Durumundaki Tahavvllerle Alkal Olarak Kadn Kyafetleri (= Kadnn Sos yal Hayatn Tetkik Kurumu Aylk Konferanslar erevesin de 17 Kasm 1955 'te Verilen Yaynlanmam Konferans); Trk Osmanl Cemiyetinde Kadnn Sosyal Durumu ve Kadn K yafetleri, Ankara, 1958. Taolu, R., Manisa li Mtevelli Ky Monografisi, " S D " , X-XI, 1955-1956, s. 28-31; Manisa ili Kayalolu K y Monografisi, dem, s. 32-35. Takran, T, Cumhuriyetin Ellinci Ylnda Trk Kadn Haklan, ybd 1973; Kadn Haklan, stanbul, 1965. Tekg, H.R., Kemalizm, stanbul, 1971. Tekinay, S.S., Trk Aile Hukuku, stanbul, 1971. Tekken, S., Neden Ky Enstitleri, ybd, 1962. Tevetolu, E, Byk Trk Mftolu Ahmet Hikmet, Ankara, 1951. Tevfik Fikret, Tarih-i Kadim, stanbul, 1325. Tezcan, M.,- Memleketimizde Ky Yaantsnn Baz Top lumsal Sorunlar ve zm Yollar, "Eitim Fakltesi Dergi si", II, 1969, s. 125-153. Tezel, E., Bizde Kadn Hekimler, "Mazhar Osman Sh hat Almana", stanbul, 1933. Tezel, S., Kyde Kadn (= Kadnn Sosyal Hayatn Tet kik Kurumu Aylk Konferanslar erevesinde 11 Nisan 1966'da Verilen Yaymlanmam Konferans). Tezmen, N., Tatbikatta Hukuku ve Sosyal Sigorta Kl liyat, Ankara, 1966; Trkiye'de Hukuku ve Sosyal Sigor talar Mevzuat, stanbul, 1972.

139

Tezmen, N., Cebeci, N., Hastaolu, S., 1475 Sayl Ka nunu, Ankara, 1971. Timur, S., Trk Devrimi, Tarihi Anlam ve Felsefi Teme li, Ankara, 1968. Togan, Z.V, Gaspral (Gasrinski) smail Maddesi, El. (2), C. II, s. 1001-1003. Toker, T, Tarihte Trk Kadn, Aile Hayat. Kadn Hak lar, Denizli, 1966; Trkiye'de Kadn, Ankara, 1972. Tolga, O., Ziya Gkalp ve ktisadi Fikirleri, stanbul, 1949. Tolga, V, Hukuku, stanbul, 1952. Topalolu, B., slmda Kadn, stanbul, 1973. Topuolu, H, Kadnlarn alma Saikleri ve Kadn Ka zancnn Aile Btesindeki Rol, Ankara, 1957. Toygar, A., Sanayide ve Kk Sanatlarda Kadn, "a lma Vekleti Dergisi", V/2, 1957. Tkin, I.H., smet nn, ahsiyeti ve lks, Ankara, 1946; Trkiye Ky ktisadiyat, Ankara, 1934. Trak, T.S., ktisadi ve Ticari Trkiye, zmir, 1950. Tuga, A., Trk Kynde Modernleme Eilimleri Ara trmas, 3 cilt, Ankara, 1970-1971. Tu, A., Village administration in Turkey (= Trkiye'de Ky Ynetimi), Ankara, 1970. Tuna, O., Tarlada alan Kadnlar Meselesi "alma Dergisi", 1/7 Haziran 1948. Tunaya, T.Z., Devrim Hareketleri iinde Atatrk ve Ata trklk, stanbul, 1964; ideological character of the 1924 constitution (= 1924 Anayasasnn ideolojik zyaps), "AFD I " No. 15, 1960, s. 99-135; islamclk Cereyan, istanbul, 1962; Trkiye'de lk rtica Partisi: ttihad- Muhammedi Fr kas, "Vatan", 6 Mart 1949; Trkiye'de Siyasi Partiler, 18591952, stanbul, 1952; Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batlla ma Hareketleri, stanbul, 1960. 140

Tun, M.., Yeni Trk Kadn, Ankara, 1939. Tundilek, N., Bozani Ky, stanbul, 1964. Tunoma, K., Trk Hukuku, stanbul, 1971. Turhan, M., Kltr Deimeleri, stanbul, 1972; niver site Problemi, stanbul, 1967; Where are we in westernizati on? (= Batllamann neresindeyiz?) stanbul, 1965. Tmertekin, E., Trkiye Ziraatindeki Kadn Gcnn Dal, "Trk Corafya Dergisi", XIV-XV, 1958-1959, s. 173-176; Trkiye Ziraatndaki Kadnlarn Miktar ve Dalndaki Deime, "stanbul niversitesi Corafya Enstits Dergisi", VII, s. 54-61, 1964. Trk Devrim Ocaklar, Laiklik, stanbul, 1954. Trk Medeni Kanunu, Yeni Trke metniyle birlikte ha zrlayan: H.V Velidedeolu, Ankara, 1970. Trkdoan, O., Beikdz ve Dursunbey Blge Monogra fileri, Karlatrmal Sosyal Aratrmalar, Erzurum, 1966; Er zurum ve evresinde Sosyal Aratrmalar, Erzurum, 1965; Tr kiye'de Ky Sosyoliojisinin Temel Sorunlar, Erzurum, 1970. Trkkaya, A., The 27th of May revolution and its after math (= 27 Mays Devrimi ve Yan Etkileri), "Turkish Year book of International Relations", I, 1960, s. 13-22. Ttengil, CO., L'evolution de la condition agricole en Turquie (= Trkiye'de Tarmsal Durumun Geliimi), SD, XV, 1960, s. 48-57; hsaniye Ky incelemesi, " S D " , IX, 1954, s. 37-58; Keiler Ky ncelemesi, " S D " , X-XI, 1955-1956, s. 36-43; Kyden ehire g Meselesi, stanbul, 1963; Trki ye'de Ky Sorunu, Ankara, 1969; Krsal Trkiye'nin Yaps ve Sorunlar, stanbul, 1975; Ziya Gkalp ve Kadnlar, "I Dergisi", XVIII/136, 1 Aralk 1952. Uurol, H, Halide Edib Advar, Hayat ve Eserleri, s tanbul, 1963. Unat, F.R., smet nn, stanbul, 1945; Trkiye Eitim 141

Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, 1964. Uraz, M., Kadn air ve Muharrirlerimiz, stanbul, 1941. Uyguner, M., Halide Edib, stanbul, 1968. lken, H.Z. Evolution de la condition fminine en Tur quie (= Trkiye'de Kadnn Durumunun Geliimi), " S D " , XV, 1960, s. 140-152; Le noveau code civil et l'ancien droit coutumier (= Yeni Yurttalar Yasas ve Eski Geleneksel Hukuk), "BISS", IX, 1957, s. 54-56; Le rle social des classes moyen nes en Turquie et au Proche-Orient (= Trkiye ve Yakn-Dou'da Orta Snflarn Rol), " S D " , XII, 1957, s. 1-65; Trki ye'de Kadnn Hayatnn Tekml, Ankara 1967; Ziya Gkalp, istanbul 1939. lken, H.Z., Kserhihal N.., Tanyol C, Karata Ky Monografisi, " S D " , I, 1950- s. 85-103. lktar, M. S., Trk Tarihinde Kadn ( 15 ubat 1971 'de Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu'nda verilen yaynlan mam konferans);Trk Toplumunda Kadn, "Hayat Tarih Mecmuas", No. 4 Mays 1967. , niversiteliler Kltr Kulb, Atatrk ve Eitim, Anka ra 1964. nver, S., Tarih Boyunca Trk Kadn (13 Haziran 1964'te Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu'nda verilen yaynlanm konferans). rgpl, M.H., Kadn Hukuku, "lk", VIII, 1936, s. 16-24. Vambry, A., La Turquie d'aujourd'hui et d'avant qu arante ans (- Bugnn ve Krk Yl ncesinin Trkiye'si), Pa ris, 1968. Velidedeolu, H.V, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzi mat, "Tanzimat", istanbul, 1940; Trk Hukukanda Kadnn yeri, "lk", V, 1928, s. 301-310; La r'eception du code ci vil Suisse en Turquei (= Trkiye'de isvire Yurttalar Yasas nn Benimsenmesi), "BISS", IX, s. 63-68; 1957, okkrllk ve rtnme, istanbul, 1954; Trk Kadnn Eski ve Yeni Hu142

kuktaki ve Gerek Hayattaki Durumu,, izmir 1968; I mi . dmm Hukuki Vaziyeti: Tarihte ve Yeni Trkiye Hukuk ti stanbul 1937. Yaln, H.C., Ebed Hatralar, istanbul 1935. Yalman, A.E., Berrakla Doru, istanbul 195/, Ih struggle for multi-party government in Turkey (= Trk \ > . I. ok Partili Ynetim iin Savam), "MEJ", 1,1947 s. 46 5 Yasa, I., Ankara'da Gecekondu Aileleri, 1966; Gecekon du Aileleri, "SBFD" XXV, 1970, s. 9-17; Hasanolan Ky Ankara 1955. Hasanolan: socio-economic structure of a turkish villa ge (= Hasanolu: bir Trk kynn toplumsal ve ekonomik yaps Ankara 1957; Sindel Kynn Toplumsal ve Ekoo mik Yaps Ankara 1957; Sindel Kynn Toplumsal ve Eko nomik Yaps, Ankara 1960; Le Taygeldi, une forme de mari age atypique en Turquie (= Taygeldi, Trkiye'de Atipik Bir Ev lenme Biimi), "Correspondance d'Orient, Etudes", No. 101966, s. 115-129; Gecekondu Ailesi Moziyiki, "AID", VI, 1973, s. 41-46; Yirmibe Yl Sonra Hasanolan Ky, Anka ra 1969; Trkiye'de Kz Karma Gelenekleri ve Bunlarla il gili Baz idar Meseleler, Ankara 1962. Yazga, E., Ertui Airetinde Evlenme Trenleri, "Trk Folklor Aratrmalar", No. 255, 1956, s. 2555-2556. Yazgan, E., Labor unions in Turkey (= Trkiye'de ii Sendikalar), Ankara 1971. Yazgan, T, Trkiye'de Sosyal Gvenlik Sistemi, istanbul, 1969. Yazg, K., Ahmet Mithat Efendi, istanbul, 1940. Yeleki, M.,Notlu izahl, itihad 506 Sayl Sosyal Si gortalar Kanunu, Ankara 1974. Yenal, A., Trkiye'nin iktisadi Gelimesi, 1927-1960, is tanbul, 1963.

143

Yener, C, Halit Ziya Uaklgil. Bir Romancnn Dnya s ve Romanlanndaki Dnya, stanbul 1959. Yeni Strateji ve Kalknma Pln. nc Be Yl, 19731977, Ankara 1973. Yerasimos, S., Turquie: Le processus d'un sous-d'eveloppement (Paris, 1973), (= Azgelimilik Srecinde Trkiye), stanbul, 1974-1975. Yntem, A.C., mer Seyfeddin (1884-1920), stanbul, 1947. Yrkhan, T. ve Cebe T, atak Ky Aratrmas, " SD", X-XI, 1955-1956, s. 1-27. Yurduseven, N., Antalya Ihsaniye Ky ncelemesi, "SD",XV, 1960, s. 99-104. Yurt, L, Orman Kylerinin Sosyo-Ekonomik Durumu, Ankara, 1971. Yurtren, S. Fertility and related attitudes among txo so cial classes in Ankara (= Ankara'da ki Toplumsal Snfta Do urganlk ve Bal Davranlar), Cornell, 1965. Yurtseven, A.V, Mirza Fethali Ahuntzade'nin Hayat ve Eserleri, Ankara, 1950. Yceba, H., Byk Mcahit Hseyin Cahit, stanbul, 1960; Halide Edip, stanbul, 1964; Milli airimiz Mehmed Emin, stanbul, 1947; Tevfik Fikret, stanbul, 1959. Yce, T. T. niversite ve zerklik, Erzurum, 1971. Ycel H., Fikret'in Fikir Hayatmzdaki Yeri, "Hayat", III, 1929, s. 136-147; Trkiye'de Ortaretim, stanbul, 1938. Yksekk, N., Bilimde Trk Kadn, "TKA", VI, 1972, s. 14-16. Yksel, H.A., Yeni Tiran'da Trk Kadn "TKA", IV, 1970, s. 18-19. Zeki, A., Essai sur la dcadence de l'empire ottoman (= Os manl mparatorluu'nun k zerine Deneme), Paris, 1929. 144