Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2011) 4/2, 149-163

Mevlnnn Mesnevsinde Nefis Kavram * Musa KAVAL**

zet Gnmzde daha ziyade z varlk ve kiilik kavram ile ifade edilen nefis Kurn- Kerimde birok yete konu edilmitir. Kutsal Kitaplar, ahlak retileri ve felsefi aratrmalarn muhatab olan insann kukusuz temel sorularndan biri kendisini tanmasdr. Bireyin istek, arzu, hrs, nefret vb. duygular araclyla isel ynn oluturan nefis, slam kltrnde arlkl olarak insann negatif yn olarak deerlendirilmitir. Kuran yetleri bata olmak zere dini literatrn hemen hepsi nefsi; insann kt isel istek ve drtleri olarak tarif etmitir. O, insann mnevi olgunlamasnn nndeki en byk engeldir. Bu yzden onun isteklerinin ve arzularn tersine hareket ederek insan kendini gerekletirmelidir. Biz de bu hedef dorultusunda slm corafyas tarafndan nemli bir tasavvuf kaynak kitap olarak grlen Mesnevden hareketle nefis kavram ve nefis terbiyesi zerinde durmaa alacaz. Ayrca bata Kuran- Kerim ve dier dini ve tasavvufi eserlerden de istifade edilmitir. Anahtar Kelimeler: nefis, Mesnev, Mevln, nefis terbiyesi

Concept of the Flesh in Rumis Mesnawi

Abstract The flesh which is generally known as personality and core ego nowadays is subjected in many Quran verses. Human being whose main guestions are about himself is the collucutor of Holy Books, ethical teaching and philosophical researches. The flesh which consist of persons inner part with feelings of wishes, desires, ambitions, abhorrences, etc. is mainly described negative side of human in Islam culture. First of all in Quran verses and all other in religious literature defined the flesh persons inner evil desires and psych. It is the main obstacle against humankinds spiritual maturation. So people must realize himself by acting contrast to the fleshs wishes and
*

Bu alma hazrlanrken Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Prof. Dr. Mustafa AKARn danmanlnda, Musa KAVAL tarafndan hazrlanm Mevlnnn Mesnevisinde Dnemin Sosyo-Dini Yaps ve Tasavvufi Hayat balkl Doktora tezinden istifade edilmitir. ** Dr., MEB, retmen

Sosyal Bilimler Dergisi 150 desires. In our article we try to study on the flesh and its diciplining by moving from Mesnawi that is seen one one main sufistic classic book in Islam geography. Besides it was benefitted from before all else Quran and other religious and sufistic works. Key words: the flesh, Mesnawi, Rumi, diciplining of the flesh

GR Nefis, Arapa kkenli bir kelime olup; ruh, bir eyin kendisi, akl, insan bedeni, ceset, kan, azamet, arzu ve kt istekler gibi anlamlara gelmektedir. Tasavvuf olarak, "kendisinde iradi hareket, his ve hayat kuvveti bulunan latif buharl bir cevher" eklinde tanmlanr. Ktl emreden manasnda da kullanlmtr. (http://tr.wikipedia. org/wiki/Nefis). Kmil insan olabilmek iin en etin engel olan nefis, Mesnevde geni bir ekilde ilenen konulardan birisidir. Bu dorultuda Mevlnnn ifadesi ile en byk put odur. (Mesnevi, I,b.772.) Nefis putlarn anasdr. nsanlarn yaptklar put ylan ise nefis ejderhadr. nsanlarn elleriyle yaptklar putlar krlr, yok edilir ama nefis her dim kvlcm retmeye meyilli akmak gibidir. Put kvlcmdr, nefis ise akmak. Kvlcm karma su ile sner ama ta ve demirden olan akmak su ile snmez. (Mesnev, I,b.773-4.) Muhatab insan ve amac insan dnya ve hiret saadetine gtren yolda klavuzluk olan Kurn- Kerim, insana nce kendini tanmas iin nefis ile alakal yz, trevleri ile birlikte iki yz doksan sekiz yet sunmaktadr. (http://www.erdemyolu.com) Yine Kurn- Kerim ve mutasavvflarn ahsi tecrbelerden hareketle yedi ayr nefis tasnifi yaplarak mahiyetleri aklanmaya allmtr. Bunlar; nefs-i emmre, nefs-i levvme, nefs-i mlheme, nefs-i mutmainne, nefs-i rziyye, nefs-i merzyye, nefs-i kmile/sfiyedir.(Konur, 2007, s.15)

Nefsin Mahiyeti Mevln, akln kart ve dman olan nefsin, iyi insan iinde kt insan iinde elzem olduunu ifade eder. (Mesnev,I, b.2618) Bu

Musa KAVAL 151

iki gten mteekkil dier bir ifade ile bu glere sahip insan kendi ierisinde sava vermektedir. (Mesnev, IV, b.2718-9) Da dnk yansmalar da olan bu i ekimede nefis daha baskn kmaktadr. nk, nefis kendi evinde yani bedende sava vermektedir. (Mesnev, III, b.2558) Ayn ekilde Mekkde onun topraktan yaratld iin toprakla ilgili olduunu, yni alak ve madd eylere ilgi gsterip meylettiini syler.(2003, s.254) nsann da topraktan yaratlm olduu gereinden hareketle nefis ile yaratl itibar ile bir nsiyeti olduu grlebilir. Bu ba insann yaam boyu devam edip gitmektedir. Zira insann yaamn srdrebilmesi iin tkettii gerek bitkisel gerek hayvansal gdalarn kayna da topraktr. Nefsin nemli silahlarnda birinin de yeme ehvetinin olmas bu balamda dikkat ekicidir. Dolaysyla nefsin beden ile yaratltan gelen yaknl lmne kadar birok alanda doal olarak devam etmektedir. Bu nedenle Mevlnnn dedii gibi nefsi, insann i leminde pusu kurmutur. (Mesnev, I, b.906) Nefsin sahip olduu devaml ve ok ynl istek ateinin, cehennem ateinin hararetinden geri kalr yan yoktur. Nefis, yedi denizi de ise harareti azalmaz. (Mesnev, I, b.1375-6) Nefis, hev ve heveslerini bedenin tabii dngsel duyular araclyla gerekletirir. (Nurbakhsh, 1992) Mevln bu gerei Hz. Davud ile kz sahibinin kssasnda, nefsine uymu insafsz bir zlimin bencellii ile anlatr. (Mesnev, III,b. 2468-71.) Hikyede nefsinin istekleri dorultusunda hareket eden kii bir sre sonra yapt zulm unutur. nk nefsine merhamet eden kii, bakalarna merhamet etmez. (Zeynd-dn, 1988, s.129) Aslnda zulmedenler bilgisizce nefislerinin arzularna uyduklarndan tr (Rm, 29) akl melekeler asndan da marazldrlar. Belki de bu yzden Hz. Davudun hikayesindeki zlim gibi kendilerinin yaptklar ile kyaslanamayacak kadar ehemniyetsiz bir hakszlk karsnda vaveyla koparrken kendi yaptklarn hi dnmezler. Eer insann akl, nefsin gdmde olan duygulara galip gelebilseydi alaltc eylemler yerine faziletli davranlar sergilerdi. (Gzali, MizanulAmel, s.138.) Dolaysyla kendisine tbi olunan nefis insann zamanla deer yarglar, bak as ve etik deerlerinin deimesine neden

Sosyal Bilimler Dergisi 152

olmaktadr. Bu yzden Mevln: Nefsi geride, akl ileride tutmak gerek. demitir. (Mesnev, II, b.1857) Sufler, nefsi; btn yerilmi sfatlarn kendisinden neet ettii rh-i hayvn olarak tanmlamlardr. (Rz, 1363, s.174) Nefis, insandaki kt huylarn kayna olarak grlmtr. (Shreverd, 1990) Bu husus yette de aikr olarak grlmektedir; Ben nefsimi temize karmyorum. nk nefis dima ktl emredicidir. buyrulmutur. (Ysuf, 12/53.) Bir baka yette ona uyarak kendini kirleten insanlarn hsranda olaca, onu arndranlarn ise kurtulua erecekleri buyrulmutur.( ems 91/9-10.) Dolaysyla insan, tabii olan zaaflarna ramen dier ynyle de dnyadan syrlp ruh leme ulaabilme kabiliyetine de sahiptir. (Ibn Hldun, 1988, s.244) nk bir anlamda nefse kar verilen sava, insann irde ve ahlknn mkemmellie ulamas ve Allaha yaknlamasn engelleyen msivadan kurtulma iidir. (Ibn Haldun, 1998, s.48) Hz. Peygamberde nefsin errinden Allaha (c.c.) snmtr.1 O, insann en azl dman olduu iin dikkat edilmesi tavsiye edilmitir. (Acln, I,no:143.) Cehennemin nefse ho gelen eylerle donatldn,2 kibeti gren, faziletli insanlar bilmektedirler. (Mekk, I,s.193.) Onlar, nefislerini tandklar iinde, ona kzarak, ona kar savaa tutuarak (Mekk, I, s.389) huzura kavuurlar. (Mekk, II, s.275.) Nefsin Hileleri Nefis, insan aldatrken ounlukla insann farknda bile olmad, genetiine kodlanm uyum salayabilme, alkanlk edinebilme, gzeli, tatl olan, kolay ve rahat sevme gibi eilimlerini kullanr. Bu nedenle insann nefsi var olduu srece ktlk yapmaya potansiyel aday demektir. nk byk cihadn zorlu dman nefis devaml put reten, her daim akan bir pnardr.(Mesnev, I,b.775.) Bir ta paras yzlerce testiyi krar ama pnarn suyu durmadan kaynar, ta ona kr etmez. O yzden putu krmak kolaydr ama nefsi kk grmek byk hatadr. Zira nefsin her an hileleri

1 2

Bkz. Buhr Edeb:107, Mslim Birr:106 Buhr Rikak:28, Eb Dvd Snnet:22, Tirmiz Cennet:21.

Musa KAVAL 153

vardr. Her bir hilesinde yzlerce Firavun, yandalar ile birlikte helk olmutur. Bu yzden nefisten, Hz. Musann Allahna iltica etmek gerek. (Mesnev, I,b.776-81.) Aksi halde Cneyd-i Badadnin (. 297/909) dedii gibi ok gl olan nefsin isteklerine uymak ileride kfrn esas olacaktr. (Hucvir, 1982, s.313) nk tatmin edilmi nefis, zalim ve nankr olan insann (brahim, 34) farknda olmadan kendi iinde tapnd bir varlk olabilir (Furkn, 43) ve insann helkna yol aar. (Th,16) Yine Kasas Sresinde Kim, Allahtan bir yol gsterme olmakszn kendi nefsinin arzusuna uyandan daha sapktr. buyrularak nefsine uyanlarn en aa sevide olduklar bildirilmektedir. Bu denli byk bir tehlikeye gebe olabilen nefse kar mcadele etmeyi Hz. Peygamber, byk cihd olarak nitelendirmitir. (Rzi, XXIII, s.72.) Mevlna da, Hz. Paygamberin szlerini hatrlatarak nefsi; doymak bilmeyen cehennem ateinin bir paras olarak grr. (Mesnev,I,b.1373-9.) Hakk, cehenneminin stne Lmekn leminden ayan koymas ile onu sakinletirir. Dolaysyla nefsi ldrecek ayak da ancak Hakkn ayadr. (Mesnev, I,b.1381-9.) Bir baka beyitinde Mevln, ehvetin ateini ancak din nurunun, Allah nurunu sndrebileceini ifade eder. (Mesnev, I, b.3700) nk nefsin her bir mertebesi bir ehrin kalesi gibidir. (eyh Hlid, v.21-26.) Mslmana den bu savata, onun her dediin zddn yaparak nefsi lyk olduu ekilde kendi kalesinde tutsak etmektir. (Attar, 2006, b.227) Bu savan dier bir zor taraf bir kere galip gelindiinde sona ermiyor olmasdr. Mevlnann belirttii gibi bu mcadele her an ve bir mr srmektedir. Bu balamda her ferdin nefsi aslnda bir Firavundur. (Mesnev, IV,b.3621.) Eer insan, Firavunun frsatlarna sahip olsa nefsi, Firavununun ateini alevlendirdii gibi onunkini de alevlendirir. (Mesnev, III,b.970-5.) Mevln konu ile ilgili olarak unlar syler: nefis, soukta donmu ejderha gibidir. Gne kp hava snnca Firavun gibi neler yapmaz?... O yzden her nefsin eline frsat gese yzlerce Musann ve Harunun yolunu vururdu. Ona bu imkn vermemek iin, o donmu ejderhay ehvet gneinden uzak tutmak gerek. (Mesnev, III,b.1053-60.)

Sosyal Bilimler Dergisi 154

Mevln, nefsin insana namaz kl, oru tut dese dahi onunla meveret edilmemesini tavsiye eder. nk nefis, hayrl olanlar kullanarak da kiiye hile kuracaktr. (Mesnev, II, b.2275-6) O, insann hep aleyhine alt iin ileri aslnda daima hayrn ters istikametine ynelmitir. Bu nedenle insanlar, peygamberlerin vasiyet ettii gibi, nefsin isteinin zddn yapmaldr. (Mesnev, II,b.2266-7) Nefsin, insana uzanan nemli damarlarndan biri ehvettir. Tasavvuf literatrde ehvet; insann ok istek duyduu, arzulad her eyi ifde eden, iddetli bir zlem demektir. (Cebeciolu, 2004) Bunlardan biri yemek yeme arzusudur. Mevln nice ku ve baln bu boaz yznden insann av olduklarn sylemitir. (Mesnev, III,b.1693-5.) Bir gn Bayezid-i Bestmi namaz klma niyetinde bir tembellik hisseder. Sebebini biraz dndkten sonra fazla su imenin neden olduunu anlar. ehvetini krmak iin tam bir yl su imemeye karar verir. Fakat bir baka eyh kendindeki yeme ehvetini Bayezid gibi terbiye edemedii iin boaz yznden elini kaybeder ve halk arasnda eyh-i Akta (eli kesik eyh) olarak tannr. (Mesnev, III,b.1700-4.) Hlsa slik, ehvetini yemeden imeden kestiinde ehvet, stn akln cihetine der, orada yer tutar. Tpk bir aacn kt, marazl dallarn budandnda onlarn yerine gr ve dzgn dallar boy vermesi gibi.(Mesnev, VI,b.1123-4.) Gazali ilk insan Adem Aleyhisselam ve ei Havva Anamzn yeme ehveti yznden cennetten, zillet ve yokluun yurdu olan dnyaya srgn edildiini sylemitir. Devamnda Gazali dier btn ehvetlerin kayna, maddi ve manevi hastalklarn yuvas olduunu belirttii mide ehvetine uyan Adem Aleyhisselamn zrriyetinin ounun azap yeri olan cehenneme gideceini belirtmitir. (2002, s.153) Sultan Veled de beslendii iki ana kaynaktan biri olan yeme ve ime sayesinde nefsin, ejderha kesileceini ve sonunda sahibini de sokacan, kfirler gibi onu cehenneme ekeceini syler. (Sultan Veled, 1976, s.11) Mevln, bo midenin ilhlk iddiasnda bulanamayacan, fakat dolu midenin, eytann pazar olabileceini sylemitir. (Mesnev, VI,b. 4726-8.) Onun, eytann pazar olabilecei u yetten anlalmaktadr: Eer Allah kullarna bol rzk verseydi, yeryznde taknlk eder, azarlard. (ur, 42/27.) Bu balamda Allahn

Musa KAVAL 155

gazabna urayan Ad (uara, 132-14.) ve Semud (Araf, 73,74.) kavimleri de bol nimetler ierisindeydiler. Dolaysyla Erefolu Rumnin dedii gibi nefsin a braklmadka Rabbe mut olmadan ve kullua bel balamadn anlyoruz. (1997) Bu gerei Attr u beyitlerle k tutar: Kim ki dman beslemi, yapm hata. Pis nefis emrinde olmak yle ya. (Attar, b.394) Fakat, onu yemeden imeden kesti mi, ehvet yce akl cihetine der, oradan ba gsterir. (Mesnev, VI,b.1123.) nk az azaltldnda Firavun olan nefsin azgnl dizginlenmi olur. (Mekk, II, s.321.) Dolaysyla eski kafirlii aklna gelmez. (Mesnev, IV, b.3621.) Gazali, hya adl eserinde aln maddi ve mnevi yararlarn maddeler halinde ele alarak tafsilatl bir ekilde anlatmtr. rnein aln, uykunun azalarak daha fazla ibadet edilmesine, ibadetlerden ve zikirlerden daha fazla zevk alnmasna, tuyan, gaflet, markl, taknlk ve arszlktan men ederek kalbin saflamasna, uurun almasna vesile olduunu aklamtr. (2002) Nefsin isteklerini kesmek, asgariye indirmek, ona zor gelen eyleri yaptrmak (Serrc, s.513.) olan riyzeti, slik nce kolay ilerle balamak sretiyle giderek zorlaan uygulamalardan sonra zamanla bir noktaya ulatrr. Attar kendisini on iki yllk riyzet ile balad ve uzun yllar sren nefis savann sonunda, onun cenaze namazn klarak nasl kurtulduunu anlatr. (Attar, 2002, I, s. 177.) Mevln, slikin ruhi ykseliin nemli basama olan al tavsiye eder; Sen de yava, yava kendini gdadan kesmeye al vesselm. (Mesnev, III,b.40-9.) Dikkat ektii gerei uygulayan Mevlnnn kendisi de oru tutmaktan zayf ve sap sar bir ehreye sahipti. (Can, 2003, s.96) Hatta riyzet iin aznn tatl suyunun bile boazndan gememesi ve nefsine tat vermemesi iin helile3 inerdi. (Araz, 1975, s.180) ehvet, insan benliinde oluan kibrin ve kinin de kk salmasna neden olur.(Mesnev, II,b.3458.) Mevln bu durumu yle izah edilir; Kt huy, det edindiinden dolay salamlar, yerleir. Seni ondan vazgeirmek isteyene kzarsn. Toprak yemeye alrsan
3

Hindistan Erii olarak bilinir. eitleri vardr. Tad ac bir bitkidir. Mevlnnn, nefsine tat vermemek iin helilenin acl ile azn aclatrrd. Bkz.Ahmed Eflki, Ariflerin Menkbeleri ark slam Klasikleri, M.E.B., s.29.

Sosyal Bilimler Dergisi 156

kim seni bundan menetmeye kalkrsa onu dman sayarsn. Puta tapanlar, bu tapmay huy edindiklerinden men edenlere dman olmulardr. blis, ululanmay huy edinmiti de eekliinden demi kendisinden aa grd. Benden daha ulu baka birisi yok ki. Benim gibi bir kii, ona secde eder mi? (Mesnev, II,b.3459-63.) dedi. Ancak ululuun zehir olduunu bilmiyordu: Kafana ululuk yerlemi, onun iin kim seni krarsa onu ezel dman sayarsn. Birisi huyuna aykr sz sylerse ona bir hayli kinlenirsin. Beni huyumdan evirecek, akirt haline sokacak, kendisine tbi klacak dersin. Byle adam kt huyu serke olmasa, o huya aykr eylere niye atelenir, kzar. Yahut muhalife mdna eder, onun gnlnde bir yer kazanr? nk kt huyu adamakll kuvvetlenmitir. Karnca gibi olan ehveti, itiyat yznden adeta ejderha kesilmitir. (Mesnev, II,b.3464-71.) inde kibir ve kin ile nefsini azdrm byle adamlar en kt adamlardr. (Mesnev, I,b.906.) yle olduu halde kendilerine Fahreddin lkabn takmalarn isterler. (Mesnev, I,b.1350.) Nefsin dier bir kaps da ba olma sevdasdr. Sultan Veled, insanda mevki hevesinin ortaya kmasn tatmin edilmi yeme ehveti ile ilikilendirir. Ayn ekilde Gazlide dier olumsuz ruhsal hastalklar gibi hret ve ba olma sevdasnn tatmin edilmi yeme ehvetinden neet ettiini syler.(2002, s.153-4) Tatminden sonra insan canla bala liderlik etmek ister. Bey olabilmek iin padiahlara kulkle olur. Bu yzden Sultan Veled, nefsin ana gdas olan yeme ve babuluk erbetini imemeyi tavsiye eder.( btidnme, b.538-40.) Bu hkikati bilen Hz. merin halifelii zamannda birok klesi olmasna ramen odun destesini srtnda tamas ve soranlar da Nefsimi denemek ve onu slh etmek istiyorum cevabn vermesi mnidardr. (Serrc, s.92.) Yaam olduu dnemde devlet ricali ile iyi ilikileri bulunan Mevlna bu konuda deta onlar uyarrcasna u tavsiyelerde bulunur; Pek babuluk davasnda bulunma... sen, reyinde mstakil deilsin, ancak gnln akirdisin ve istidadn var diye srer! Der ki: Yr gnle git... nk sen gnln czsn; kendine gel, sen dil padiahn kulusun! Ona kulluk etmek, sultanlktan iyidir... nk Ben ondan hayrlym sz,

Musa KAVAL 157

eytan szdr. Be aalk, demin kulluu ile blisin kibrine bak da aradaki fark gr. demin kulluunu se. Yol gnei olan peygamber bile Nefsini aalayan kiiye ne mutlu dedi. Tuba glgesini gr de gzelce uyu... o glgeye ba koy da serkelik etmeden uykuya dal! Nefsi aalama glgesi, gzel bir yatlacak yerdir... o ayrla istidad olana ho bir uyku verir. Bu glgeyi brakr da benlik tarafna gidersen abucak asi olur, azar, yolunu kaybeder gidersin!(Mesnev, IV,b.3340-7.) Mesnevde ba olma yznden nefsinin elinde oyuncak olmu padiah ile bir eyh arasnda geen bir hikye anlatlr. Hikyede padiah sohbet srasnda eyhe; Benden bir ey dile! der. eyh; Padiahm, bana byle sylemekten utanmyor musun? diyerek cevap verir. Sonra devam eder; Hele biraz daha yksel! Benim iki kulum var. Onlar hor ve hakr kiilerdir ama ikisi de sana hkmederler, ikisi de emrederler.der. (Mesnev, II,b.1465-7.) Bu ifadelerden biraz alnan padiah; Bu sz hatal bir sz. diyerek sitem eder, O iki kul kimler? diye de sormadan edemez. eyh cevap olarak onlarn kzmak ve ehvet olduunu syler. (Mesnev, II,b.1468.) ehvetine tapan herkes gibi padiah ta nefis atnn kuyruuna uyduu iin ters istikmette gider. At nefsine uyan daima geri geri gtrr. (Mesnev,VI,b.1120-1.) Bu durumdan kurtulmak iin Mevln unlar syler; Padiahlktan fergat edeni padiah bil Varla, malup olan, varla dman olan kiidir. Lokmann efendisi, grnte onun efendisiydi ama hakikatte Lokmann kuluydu. Bu ters dnyada benzerler pek oktur. (Mesnev, II,b,1469-74.) Mesnevde ehvetin cinsellik ynne de deinilmitir. Mstehcenlik ieren hikye ile nefsin yasak cinsel hazlarnn zararlarna deinilmitir. Hikyede ev hanm, criyenin uygunsuz ilikiye girdiini grr. Kendisi de ehvetine yenik derek bu kt yola tevessl eder. Nihayetinde kt bir son ile karlar. Uygunsuz iliki sonucu kadn hayatn kaybeder. (Mesnev, V,b.1341 vd.) Mevln nefsi, eek ile sembolletirerek hikyeyi sonuca yle balar;

Sosyal Bilimler Dergisi 158

kt bir lm, kadnn cann ald. Kt lm, yzlerce rezillikle gelip att babacm. Sen hi eein aletinden ehit olmu insan grdn m? Kurndan rezillikle azap edilmeyi duy da byle kepazelikle can verme. Bil ki bu hayvan nefis bir erkek eektir. Onun altna dmekse ondan daha kt ve ayp bir eydir. Nefis yolunda benlikle lrsen bil ki hakikatte sen de o kadn gibisin. Tanr, nefsimize eek sreti vermitir. nk sretler, huylara uygundur.( Mesnev, V,b.1389-94.) Nefis Tezkiyesi Nefsin hilelerini insan ou zaman anlayamaz. Zira onun hileleri birok eittir. (Mesnev, III,b.2548.) Onunla ba etmek iin halis bir klavuza ihtiya vardr. Mevlnya gre nefsi, pirin glgesinden baka hibir ey ldrmez. (Mesnev, II,b. 2538) nk insan tek bana onunla baa kamaz ve onun inadnn karsnda duramaz. (Mesnev, II, b.2275) Nefsin ok ynl saldrlarna ancak zmrt gibi olan eyhin yz, ejderha nefsin gzn kr eder. (Mesnev, III, b.2548) Bu nedenle Mevln, nefse kar verilen mcadelede sliklere: Yr bir dost kazan, onunla uzla, (Mesnev, II, b.2276) O, nefis ldrenin eteine sarl (Mesnev, II, b.2538) tavsiyesinde bulunur. Ankarav de nefsin afetlerini bilmeyen bir slike salam bir dostun lazm olduun syler. (1996, s.89) nk O, Hak erlerinin yzlerce gzel vasflar vardr. O yzden onlarn eteine sarlmal, onun elini hi brakmadan aalk lemden ycelere ykselmelidir. Zira onlar insan, lemin tesine gtrr. Onun buyruu incilerden daha kymetlidir, paha biilemez. (Ankarav, 1996, s. 89.) std Ebu Ali Dekkak da konu ile ilgili yle dedii iitilmitir; Yetitireni ve dikeni olmadan kendi kendine ve hud-nbit olarak biten bir aa yaprak aar, fakat meyve vermez. Nefes nefese ve tedrici bir srette tarikatn adbn retecek bir stda sahip olmayan mrdin durumu da byledir. Bu durumda olan mrit hev ve hevesine tapar, baka bir kurtulu yolu bulamaz.( Kueyri, 2003, ss.483-4.) Kendi aklna gvenenler ise ou zaman zarar ederler. nk nefis, anne gibi samimi, sefktli olur, bylece kendisini iyi kamufle eder. Mevln, annesini ldren adamn hikayesi ile konuya dikkat

Musa KAVAL 159

eker. Hikaye; Birisi kzgnlkla anasn hanerleyerek, dverek ldrd. Biri ona irkin herif, anan neden ldrdn! o sana ne yapt ki? dedi. Adam: ok ayp bir i iledi, bende onu ldrdm. Aybn toprak rtsn diye cevap verdi. (Mesnev, II,b.776-9.) Knayan: Be adam, anan ldreceine o kiiyi ldrseydin deyince dedi ki: Her gn baka birisini mi ldreyim? Onu ldrdm, halkn kanna girmekten kurtuldum; halkn boazn keseceime onu boazladm, bu daha iyi! O kt huylu ana, fesd her tarafta zhir olan nefsindir. (Mesnev, II,b.780-85.) Yukarda ele alnan Firavun, kz, padiah ve bu son kssalarnda nefsin, bireyin i dnyasnn yannda sosyal hayatnda da kt neticelere neden olabilecei anlalmaktadr. Sosyal bir varlk olarak insann sahip olduu fikirler, huylar ve davran kalplar doal olarak d leme bir ekilde yansyacaktr. Nefsni isteklerin gdmnde haz merkezli bir yaamn, bireyin dnce sistemi ve ahlak anlaynda zaman ierisinde olumsuz deiiklere neden olduuna deinmitik. Bu hikayeler araclyla nefsani arzularn toplumsal hayatn temelini oluturan huzur, gven ve milli birlii tesis eden hasletlerin yerine toplumsal dokuya zarar verebilecek duygu ve dncelerin zuhur edebileceini gryoruz. nk bedensel hazlar tatmin eden kii daima ben-merkezli bir yaam srdrr. Dnyaya, insanlar ve olaylara kendi istekleri dorultusunda deerlendirip bu dorultuda eylemler sergilemeyi dnecektir. Ancak kaza-kader gerei her zaman arzuladklarna eriemeyecek ve hayal krklklar yaamak zorunda kalacaktr. Nefsi, aklnn nne getii iinde mantk ve rasyonel dnce sisteminin zddna dahi olsa kendi heva ve heveslerinin saplantl takipisi olma eilimi sergileyecektir. Hedefe varma srecinde karlaaca her engel veya baarszlk kskanlk, nefret, ihtiras, kin, garez gibi bir ok menfi duyguya kaplacak ve bunun neticesinde insanlar ile olan ilikilerinde sorun yaayacaktr. Kii, nefsi tarafndan kr ve sar edildiinden dolay problemin kaynann kendisi olduunu gremeyecei iin hataya dier insanlarda arayacaktr. Mevln,

Sosyal Bilimler Dergisi 160

psikolojide yanstma4 olarak tarif edilen bu durumu yle izah eder: Bu benim dmanm, u bana haset ediyor, der durur, halbuki kendisine haset eden, kendisine dman olan o tendir, kendi nefsidir. (Mesnev, II, b.773) Bu tespite zm olarak da nefsi ldrerek aslnda kiinin kendisinin rettii sanal dmanlardan ve sk sk zr dileme zorunluluunda da kurtulabileceini salk verir. (Mesnev, II, b.786) Nefis daima bedensel hazlar dzleminde hareket ettii iin onun yeri bu lemdir. Bu yzden nefsin insandan istedii hep fni kazantr. Onun btn kazanmlar geici ve aalk eylerdir. Nefis insana yce bir kazan ile yaklasa dahi ona itibar etmemek gerek. Zira onun birok hilesi ve oyunu vardr. (Mesnev, II,b.2600-3.) Hatta nefis sa elinde tesbih ve Kurn tar ama ona aldanan insan bilmez ki yeninde haner ve kl gizlidir.( Mesnev, III, b.2554.) O yzden insan onun mushfna, riyasna kanmamal. Onun ikiyzllne aldanp onunla srda, hemhal olmamal. Eer sliki abdest almas iin havuzun kenarna getirse, bilsin ki onu frsatn bulduunda suyun dibine atarak bomak isteyecektir.(Mesnev, III,b.2555-6.) Mevln, nefsin bu kadar gl olmasn u gereke ile izah eder; nefis, kendi evinde, kendi yurdundaaklsa garip! Kpek bile kapsnda korkun bir aslan kesilir! (Mesnev, III,b.2558.) Akl nurandir, burada herhangi bir muhalefet sz konusu deildir. Onun yenik dmesine nedeni menei deil, bulunduu geici mekndr. Dnya nefsin yeridir, yni bu lemde ev sahibi, dolaysyla sz ve hkm sahibi de nefistir. Dolaysyla kendi akl ile insan nefsin stesinden ou zaman gelemez. (Mesnev, III,b.2689.) Alak nefse kanp onun isteklerini tatmin ettike, o inkr yolunu seer ve giderek de azgnlar. (Mesnev, III,b.3010.) Yani zamanla ierisinde nefis, kt eyleri gzel gstermeye balayarak insan kr ve sar eder. (Mesnev,II, b.2724) Katiyen bulunduu halden raz olmaz. Ne darlk ne de genilikten memnun kalr. Nankr olduu iin gebertilmeye layktr. Her eyin srrn bile Allah (c.c.) da ldrn nefislerinizi (Bakara,54.) demitir. Mevln, nefsi keli dikene benzetir. Yere
4

lk defa Freudun ortaya koyduu savunma mekanizmalarndan olan yanstma: sel bir gerein yaratt kayg yznden bireyin kendinden kaynaklanan bir sorunu kendi dndakilere balamas olarak tanmlanr.

Musa KAVAL 161

den bu keli diken Romallarn savata kullandklar iviler gibi hangi yzeyi zerine derse dsn insana batar, ondan kurtulmaya imkn yoktur. O dikenin kkn kazmadktan sonra onun ehil ellerde dahi olsa kiiye zarar kanlmazdr. (Mesnev, III,b.372-5.) Bir baka hikyede Mevln, halkn kulland yola diken eken bir kiinin hikyesini anlatr. Yollara diken dikmeyi alkanlk haline getiren bu adam, vali birok defa uyarr. Ancak adam her seferinde vakit var, yarn skerim diyerek erteler. Bu arada dikenler her geen gn biraz daha kk salar, kuvvetlenir. Dikenler kuvvetlendike adam yalanp zayf dmekte idi. (Mesnev, II,b.1234-6.) Bu hikyeden ders kararak slik, nefsinin kt huylar kklemeden derhal sklp atlmaldr. (Mesnev, II,b.1237 vd.) Mevln, insann her kt huyunu bir diken bilmesi gerektiini syler. Kendi eli ile diktii dikenler ka keredir kendi ayan zedelemektedir. Kt bir hle dt halde, onu hissetmez olur. nk duygusu yok olmutur ve ok duygusuzdur. Mekknin ifadesi ile nefsine uyduu iin bir eit kr olmutur. (s.319.) Bakalarn ve kendini zarara uratan byle bir durumda insann yapmas gereken ey; bir an evvel baltay eline alarak, Hz. Ali gibi ercesine Hayber kapsn krmaldr.(Mesnev, II,b.1240-45.) Aksi halde insan, nefsinin gdmnde sahip olduu kt alkanlklarn skp atmazsa, gzel davranlarn kendisinde yerleme olana ortadan kalkar. (Atullah, 2003, s.36) Bu yzden ehvetin, kinin ve kibrin, insanda yerleip kuvvetlenmesini engellemek iin nefis ejderhasn daha kk bir ylan iken ldrmek gerek. (Mesnev, II,b.3472-4.) Nefsin beli sabrla bklmeli. nk o alaktr, ktdr, iyilik etmeye de hi gelmez.( Mesnev, III,b.2979.) SONU Slikler iin klavuz kitap mahiyetinde olan Mesnev, toplumun eitli kiiliklerine roller bierek adeta nefsin insan ve toplumsal hayat zerindeki ok ynl etkisini gstermek istemitir. yet zerine ina ettii hikyelerinde kimi zaman abdest alp namaz klan mminin, kimi zaman ehvetinin ibretlik kurban olan kadnn, kimi zaman da makamnn ve gcnn bysne kaplarak insanlara

Sosyal Bilimler Dergisi 162

zulmeden hkm sahiplerinin nefis mcadelelerini anlatr. Eser boyunca insanlarn sahip olduklar imknlar nispetinde karlaacaklar nefsin hilelerine kar bedensel isteklerin karanlk glgesinde kalm clz akllarna dayanmaktan ise vahyin ve nbvvetin etraf aydnlatan st Akln ndan istifade ederek, nefsin hilelerinden syrlarak insan- kmil olmann yollar anlatlr. Mevln sk sk insann yukarya doru olan dikey hareketinde urayaca duraklara iaret eder. nsana, tekmln ancak ve ancak ok eitli hileleri olan nefis ve onun sdk mttefiki olan bedene kar, son nefes verilene kadar onlarn isteklerinin zddn yapmak kouluyla kazanabileceini tavsiye edilir. Mevlnnn tavsiyeleri dorultusunda slik, alk ile balayan mcdelenin sonunda brakn ilhlk iddiasn kendi varlndan bile bihaber olarak yokluun hafiflii ile dikey ykseliini tamamlar.

KAYNAKA -Acln, smail b. Muhammed, Kefl-Haf ve Muzill-Libas, ner. Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut. - Ankarav, ., (1996). Minhacl-Fukara, haz. Ekici, S., stanbul, nsan Yay. -Attar, Feridddn Ebu Hamid Muhammed b. brahim elHemedn (2006). Pendnme, ev. ahin, A.M. stanbul, Yamur Yay. - Attar, Feridddin.(2002). Tezkiretl-Evliy I-II, ev.Uluda, S. stanbul, Mavi Yay. -Araz,N.(1975). Anadolu Evliyalar, stanbul, ler Matbaas -Can, . (2003). Mevln Hayat, ahsiyeti ve Fikirleri, stanbul, tken Yaynlar, -Cebeciolu, E. (2004). Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Szl, stanbul, Anka Yay. -Chittick, W.C., (2000). Sufism: A Short Introduction, Oxford, Oneworld Publications, -Eflki, A., Ariflerin Menkbeleri ark slam Klasikleri, M.E.B -Erefolu Rum, (1997) Muzekkin Nfus, ev. Arkan, Y., stanbul

Musa KAVAL 163

-Gzli, Mizanul-Amel, ev., mer Dnmez, stanbul, Hisar yay., t.y. -Gzli, (2002) hya-u Ulumiddin, ev. Abdulhalk Duran, stanbul, Hikmet Neriyat -http://tr.wikipedia.org/wiki/Nefis -http://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruhkavramlari.html -Hucvir, (1982). Keful-Mahcb, ev. Uluda, S., stanbul, Dergh Yay. -Ibn Hldun, (1988). Mukaddime, ev. Uryan, Z.K. stanbul, MEB. -Ibn Haldun, (1998). Tasavvufun Mhiyeti, ev. Uluda, S. stanbul -skender Atullah, (2003). Hikem-i Atiyye, trc. Kara, M., stanbul, -Konur, H. (2007). Sufi Ahlak, stanbul, Ensar Yay. -Kueyri, Abulkerim, (2003). Kueyri Rislesi, Haz. Uluda, S., stanbul, Dergah Yaynlar -Mevln, (1990). Mesnevi, ev. . zbudak, gz. ge. Abdlbaki Glpnarl, stanbul, M.E.B. Yay., -Nurbakhsh, J. (1992. The Psychology of Sufism (Del wa Nafs), New York: Khaniqahi-Nimatullahi Publications. -Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn (Hak Yolunun Esaslar), (2005) trc. Dilaver Selvi, stanbul, Semerkand Yay. -Schultz, Duane P. & Schultz, Sydney E., Modern Psikoloji Tarihi,(2002) ev:Yasemin Aslay, stanbul, Kakns Yaynlar -Sultan Veled, (1976). btidanme, ev.Glpnarl, A. Ankara, Konya Turizm Dernei -Shreverd, Ebu Hafs mer, (1990). Tasavvufun Esaslar Avrifl Mearif Tercemesi, ev. Ylmaz, H.K., Gndz, ., stanbul, Erkam Yaynlar -eyh Necmeddin Rz, (1363). Mirsdl-ibd, Ketathane-i Senayi, Tahran, H.. -Zeynd-dn Ahmed b. Ahmed b. Abdillatf Zebd, (1998) Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, XII+I, trc. ve erh: Kmil Miras, Ankara, DB. Yay.