C. .

Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

TOPLUMSAL CNSYETLE YOKSULLUK LKS NASIL KURULABLR? BU LK NASIL ALIILABLR?

Yldz Ecevit Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm ve Kadn almalar Yksek Lisans Program retim yesi

En genel olarak toplumsal cinsiyet (gender), kadn ve erkekler iin toplumsal olarak oluturulmu roller ve renilmi davran ve beklentilere iaret etmek iin kullanlan bir kavramdr,1 Bu kavram, kadn ve erkein biyolojik farkllklarna iaret eden biyolojik cinsiyetten (sex) farkldr. Btn toplumlarda doutan gelen bu biyolojik farkllklar kltrel olarak yorumlanp deerlendirilir. Bylece hangi davran ve faaliyetlerin kadnlar ve erkekler iin uygun olduuna, bu iki cinsin hangi haklara, kaynaklara ve gce ne derecede sahip olduuna ya da olmas gerektiine ilikin toplumsal beklentiler gelitirilir. Bu beklentiler toplumdan topluma ve ayn toplum iinde bir toplumsal kesimden dierine ksmen deise de, znde ortak noktalar vardr. Bu z, toplumsal cinsiyet temelli asimetrinin yani farkllklar ve eitsizliklerin varldr. Toplumsal cinsiyet eitlii kavram, kadn ve erkein, toplumsal kurumlar iinde (aile, alma, hukuk, eitim, siyaset, din, salk, vb ) mevcut kaynaklar, frsatlar ve gc kullanmlarnda eitlii ifade ederken toplumsal cinsiyet eitsizlii de bu alanlarda birinin dierine gre eitsiz konumunu anlatr. Son yllarda, toplumsal cinsiyet eitsizlii , kadnn alta sralanml ve ezilmiliini yaratan nedenler konusunda zengin bir literatr olutu. Toplumsal bilimlerin pek ok dal, ama zellikle, sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve ekonominin bu alandaki katklar ile bugn elimizde deiik disiplinlerden destek alan bir kuramlar demeti var. Burada zamanmn snrll nedeniyle bu kuramsal analize girmeyeceim. Toplumsal cinsiyet, ya da kadn-erkek eitsizlii konusu hassas bir konudur; nk bu eitsizliin varl sklkla grmezden gelinmekte ve yadsnmaktadr. Bu grmezden geliin nedenlerini de burada anlatabilecek zaman sahip deilim. Ancak, eitsizliklerin var olduunu iddia etmenin tesinde, eitli alanlardan rnekler ve gstergeler kullanarak anlatmann daha doru bir yntem olduunu dnmekteyim. 20. yzyln ikinci yarsnda kalknmakta olan lkelerin bir ounda toplumsal cinsiyet eitliine ulama ynnde nemli gelimeler olduysa da bu eitsizliklerin hala youn olduu ve kadnlar yoksullua kar daha korunaksz yapan eitsizliklerin en sk grld alanlardan bazlar unlardr: TOPLUMSAL CNSYET TEMELL ETSZLKLER.

Haklarda eit(siz)lik: Dnyann btn blgelerinde sosyal, ekonomik, yasal ve siyasal haklar asndan toplumsal cinsiyet eitsizlikleri vardr. Bu eitsizliklerin varl, toplumsal cinsiyet indeksleri gelitirilerek Humana tarafndan 1992) 2 somut olarak da saptanmtr. Kadnlar, aile reislii, toprak sahiplii, mlkleri ynetme, i kurma ve yrtme gibi konularda erkeklerle eit deildir.

Toplumsal Cinsiyet Rolleri asndan genel olarak ve ok kaba bir snflamaya gidersek u temel rolleri grrz: retim ile lgili Roller : ERKEK> piyasa iin retim ( parasal karl olan ) ve KADIN > ev/hane ii retim (parasal karl olmayan ). Yeniden retimle ilgili Roller : KADIN> Biyolojik Yeniden retim ( ocuk dourma ve yetitirme) ; Gnlk yeniden retim ( Hanenin gnlk ileri, ve hane yelerini ertesi gnn retim srecine hazrlama ) ; deolojik yeniden retim ( ocuklar toplumsal rolleri iin hazrlama). Topluluk Dzeyinde, Hayatn damesine likin Roller: KADIN> Hane ii yeniden retim rollerinin bir uzants olarak topluluk dzeyinde kadn tarafndan yaplan iler: Kstl ve toplu tketime ak kaynaklarn kullanm ( zellikle su, salk ve eitim hizmetleri ) ; Kadnlarn karlk almakszn ve serbest zamanlarnda yaptklar dnlen iler. Topluluk Dzeyinde Politik Roller: ERKEK > Ulusal dzeyde politika ile eklemlenen topluluk politikas. 2 World Bank ( 2000) Engender Development: Through Gender Equality in Rights, Reources and Voice, world Bank, Washington D.C: 4 83

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

Kaynaklarda eitsizlik: Eitim, i, toprak ve sermaye gibi kaynaklara sahiplikte kadnlar erkeklerin gerisindedir. Ayrmcla yol aan geleneksel yaklamlar, erken evlilik ve gebelikler, kz ocuklarnn daha deersiz olmas ve benzer nedenlerle, kz ocuklarnn eitime ulaabilmeleri zordur. Ekonomik faaliyet alannda eitsizlik: Dk cretli ve kt koullu ilerde alma, pazarlk gcnden yoksun olma; Kayt d sektrlerde, geici, gndelik, yar zamanl, szlemeli ve evde almaya dayal istihdam, standart d ilerde alma; e alnmada, cretlerde ve ykseltmelerde ayrmcla urama; yerinde cinsel taciz; cret karl olmayan ilerde alma ( aile iilii) = cretsiz emek kullanma zamanlar fazladr; Ev ii emein kullanmnda toplumsal cinsiyet ilikilerinden kaynaklanan eitsizlikler; Salk ve balantl hizmetlere eriebilmede eitsizlik: Kadnlarn, ocukluk dnemi hastalklar, kt beslenme, anemi, ishale bal hastalklar, bulac hastalklar, stma ve dier tropikal hastalklarn ve tberklozun nlenmesi ve tedavisi iin sunulan salk hizmetlerine ve temel salk kaynaklarna ulalabilmelerinde eitsizlikler. ( Bir rnek: Kalknmakta olan lkelerde her sene btn gebe kadnlarn % 35i ( yaklak 45 milyon kadn) salk kontrol ve bakm almamaktadr). Kadnlarn kendi cinsel ve remeye ynelik yaamlar hakknda snrl gleri ve karar alma srelerindeki etkisiz konumlar; Kadn snneti ve reme organlarna ynelik dier mdahaleler: (Her sene iki milyondan fazla gen kz bu tr bir muameleye tabi olmaktadr. ) iddet, taciz ve istismar: Fiziksel ve psikolojik taciz dahil aile ii iddet, cinsel iddet, evlilikte tecavz, eyize bal iddet; Kadn ve kz ocuklarnn alnp satlmas ve fahielie zorlanmas, cinsel istismar; Sava durumlarnda cinayet, sistematik tecavz cinsel klelik ve gebelie zorlama. ( rn. : Ruvanda 1994, Dou Timor 1998, Kosova 1999) Seks ticareti: kadnlar uluslar aras seks ticaretini nesneleridir. ( rn. : Uluslar Aras G rgtnn verilerine gre, Dominik Cumhuriyetinden, Bangladeten ve Tayvandan kadnlar baka lkelere seks iisi olarak gitmekte/ gtrlmektedir.) Kamusal yaam ve siyasal alanda eitsizlik: Bir ok lkede hala kadnlarn seme ve seilme haklar yoktur ( rn. Kuveyt ve Birleik Arap Emirlikleri); Siyasal partilerin ynetim organlarnda bulunmalar nadirdir. 80 lkede 871 siyasal partinin % 67 sinde ynetim dzeyinde ( parti bakan, yardmcs, parti meclis grup bakan, parti szcs) kadn yoktur. Parlamentoda temsil: 1999 verilerine gre sadece 16 lkenin parlamentosunda kadn milletvekillerinin oran % 25in zerindedir. Avrupa Birlii parlamentosunda bu oran % 30 dur. Babakan: 1974 den sonra sadece 17 lkenin kadn babakan olmutur. Tm dnyadaki bakanlarn % 8 i kadn bakandr.
KADINLAR DAHA MI YOKSULDUR? Bu soru, kalknma ve yoksulluk konularnda yaplan tartmalarn ve yoksullukla mcadele etmek iin gelitirilecek politikalar iin izilen erevenin en temel sorularndan biri olmutur. Uluslar aras kurulularn almalar sonucu elde edilen dnya genelindeki verilerle bu soruya evet cevab verilmektedir. Bu veriler, bizi u arpc sonulara ulatrmaktadr:

84

C. . Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

Dnyadaki toplam igcnn 2/3 kadnlara aitken; kadnlarn gnlk alma sreleri saat olarak erkeklerinkinden % 25 daha uzunken ve btn dnyada toplam gdann %50sini kadnlar retmekteyken,

kadnlarn geliri dnya gelirinin yalnzca % 10 u kadardr. Dnyann tm varlnn ancak %1i kadnlara aittir. Dnyadaki tm yoksullarn % 70ini kadnlar oluturmaktadr.3 Yoksul hanelerin toplam iinde kadn reisli haneler ounluktadr.

KADINLARIN YOKSULLUU BR DNYA SORUNUDUR ! 1990dan beri toplanan btn Birlemi Milletler Konferanslarnda, ama zellikle Kopenhag Dnya Kalknma Zirvesi ve Pekin 4. Dnya Kadn Konferansnda kadnlarn yoksulluunun bir dnya sorunu olduu teyit edilmitir. Yoksulluk,1995 ylnda Kopenhagda saptanan temel sorundan biridir ve bu konferansta 180 hkmetin zerinde anlamaya vardklar on eylem alan arasnda ikinci sradadr. Bu konferans metninde, erkeklere kyasla daha ok kadnn mutlak yoksulluk iinde bulunduu eitli yerlerde tekrarlanmtr. Yine 1995 ylnda Pekin 4. Dnya Kadn Konferansnda kabul edilen Pekin Eylem Platformunda ise yoksulluun kadnlamas kavram youn olarak kullanlmtr. Bu kavram Pekin Konferans ile birlikte, kadn ve yoksulluk konusunda yaplan analizlerin kilit kavram olmutur. Bu kavram, u olgulara iaret etmek iin kullanlmaktadr: Erkeklerle kyaslandnda, kadnlarn yoksullukla karlama olaslklar daha yksektir. Kadnlarn yoksulluu erkeklerin yoksulluundan daha ciddidir. Kadnlar arasnda grlen yoksulluk durumu erkeklerin arasnda grlene gre, zaman iinde artmaktadr.

Bu konferansa katlan hkmetler, 1985-1995 yllar arasnda, zellikle kalknmakta olan lkelerde yoksulluk iinde yaayan kadnlarn saysnn erkeklerden ok daha hzla artt konusunda anlaarak, yoksul kadnlarn gereksinimlerine cevap vermek iin drt genel strateji belirlemilerdir. 1995 Dnya Kadn Konferans Yoksullukla Mcadele Stratejileri: yoksul kadnlarn ihtiyalarn dikkate alan makro ekonomik politikalar ve kalknma stratejileri benimsemek ve bunlar devam ettirmek; kadnlarn ekonomik kaynaklara sahip olmasn ve bunlar zerinde eit haklarnn olmasn salamak iin yasalar ve uygulamalar gzden geirmek; kadnlarn kredi mekanizma ve kurumlarna ulaabilmelerini salamak; yoksulluun kadnlamasn ortaya karacak toplumsal cinsiyet temelli metodolojiler gelitirmek ve aratrmalar yapmak.4

KADINLAR NN DAHA YOKSULDUR? NN YOKSULLUK DAHA OK BR KADIN SORUNUDUR? Daha nce deindiim toplumsal cinsiyet eitsizlikleri, yoksullukla dorudan ilikilidir ve yoksulluun artna paralel olarak artar. Ayrca kadnlar yoksullua kar risk altna sokar ya da yoksulluklarna neden olur. Toplumsal cinsiyet ilikileri ve eitsizlikleri, kadnlarn ve erkeklerin hanede yaadklar yoksulluun farkl olmas sonucunu dourur. Kadnlar erkeklerden daha ok sknt eker. Kadnlarn kapasitelerini gelire ve iyilik (refah) haline dntrebilmeleri zordur. te yandan, Hane gelirlerinin ve deerlerinin dalmnda ve kontrolnde; Kredi gibi retken deerlere eriimde; Kaynaklar kullanmada; Mlkiyet zerinde sz hakkna sahip olmada zayflklar; ve eitsiz muamele grmeleri; gc piyasasndaki ayrmclk; Ev iinde yeniden retim ile ilgili sorumluluklar nedeniyle cretli ekonomik faaliyetlerinin snrlanmas; Ekonomik ve politik kurumlarda yaadklar sosyal dlanma, kadnlarn kronik yoksullua kar korumasz olmalarnn nedenleridir.

1997 U.N.D.P. nsani Kalknma Raporuna gre dnyada 1.3 milyar yoksul vardr. Bu hesaplamada Dnya Bankasnn Gnde 1 dolar veya daha altnda gelire sahip olarak yaayanlar tanmn kullanmtr. 4 UNIFEM, (2000) Progress of the World Women 2000, Unifem, New York: 53. 20

85

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

Toplumsal cinsiyet temelli i blm ve bunun sonucu kadnlarn cret karl olmayan iler yapmalar, onlar ekonomik ve sosyal olarak gvensizlie iter ve hem kronik yoksullua hem de kiisel, sosyal ve ekonomik krizlerden doan geici sreli yoksullua kar korumasz brakr. Yapsal ekonomik politikalarn uyguland ve makroekonomik krizlerin yaand durumlarda ise kadnlar, cretli ve cret karl olmayan emeklerini artrarak ve erkeklere kyasla daha fazla alarak hanenin ayakta kalmas iin urarlar. Yukarda sralanan toplumsal cinsiyet eitsizlikleri Trkiyede de vardr. Sadece gelir alanndan seilmi kk bir rnek bile bu eitsizlikleri anlatmaya yeter: 2001 ylnda Hazrlanan Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Yoksullukla Mcadele zel htisas Raporuna Gre: Trkiyede gelir getiren fertlerin % 36s kadn, % 64 erkektir. buna karlk, yaratlan gelirin sadece % 12si kadnlara, % 88i erkeklere aittir. Erkeklerde fert bana den ortalama gelir, kadnlar iin fert bana ortalama gelirin 4.2 katdr. Gerek kadnlarda gerekse erkeklerde ortalama geliri en dk olan grup, okuryazar olup bir okul bitirmeyenlerdir. Bu grupta bile erkeklerin elde ettii gelir kadnlarn neredeyse 10 katdr. En yksek gelirli grup olan lisans st dereceli kadnlar ve erkekler grubunda dahi, kadnlar erkeklerin ancak yars kadar gelir elde etmektedirler. YOKSULLUK LE LGL ALIMALARDA ANALZ VE DEERLENDRME BMLER. Sosyal bilimler alannda yoksulluun eitli ynlerini ortaya karmak iin kullanlan aralar genellikle unlardr: Resmi istatistikler Hane Anketleri Katlmc Yoksulluk deerlendirmeleri Haritalama oklu Teknikler

Bunlardan ilk ikisi nicelikler teknikler, dierleri ise niteliksel teknikler grubuna sokulabilir.

I. Niceliksel Teknikler. Niceliksel lmler kullanldnda, haneler, iinde atma olmayan uyumlu birimler olarak kabul edilir. Ekonomide bymeyi esas alan yoksullukla mcadele yaklamlar, nasl byme olduunda bunun yoksul hanelere otomatik olarak yansyacan savunursa, gelir/tketim temelli yaklamlar da yoksul hanelerde gelir ykselmesinin, btn hane yelerini ayn derecede olumlu etkileyeceini savunur. Oysa hanelerde ibirlii ve paylama olduu kadar atma ve eitsizlikler de vardr. Niceliksel teknikler bunlarn ortaya karlmasnda yardmc olamaz. Bu grup teknikler iinde yoksullukla ilgili olarak en sk, geleneksel hane halk anketleri kullanlmakta, ne var ki bunlar ou zaman yetersiz kalmaktadr. Yoksulluu kavramaya alrken kullanlan hane temelli analizlerin ve lmlerin, kadnlarn yaad gerek yoksulluu gsteremedii; ancak konuya toplumsal cinsiyet perspektifiyle5 yaklaldnda anlalabilmektedir. Bu perspektifin zayflndan dolay, kadnlarn birey olarak yoksulluklar nemli bir sorun olarak grlmemekte ve onlarn yoksulluunun, ait olduklar hanelerin yoksulluundan daha belirgin ve youn olabilecei hesaba katlmamaktadr. Hane anketlerinin yetersizlii aadaki nedenlerden dolaydr: Hane anketlerinde veriler, kadn ve erkek iin ayr ayr toplanm, ancak bu fark gzetilerek analiz edilmemitir. Aratrma aracnda ( rnein anket) doru sorular sorulmu olabilir, fakat cevaplayann genellikle tek kii, onun da hane reisi olmas verilen cevaplarn znelliini artrr. Aratrma arac uygun olsa da, soru sorulan kiilerin sorulara bakalarnn varlnda cevap vermesi zordur ve bu durum, cevaplarn doruluunu etkiler. Hem aratrma arac hem de veri toplama metotlar, almann amacna uygun deildir. Hane anketleri, ou zaman yiyecek, para ve retimle ilgili kaynaklarn hane iinde nasl ve kimler arasnda daldn ve
Toplumsal cinsiyet analizi: bu tr bir analiz erkekler ve kadnlarn kaynaklara sahipliini ve kontroln dikkate alr. Cinsel i blmn ve yaratt sonular deerlendirmeye katar. Kadnlarn ve erkeklerin gereksinimlerinin farkllna ve kalknmann kadnlar ve erkekler zerinde yaratt farkl etkilere nem verir. Snf, rk, etnisiti ve dier faktrlerin toplumsal cinsiyet faktr ile nasl ilikiye girdiini ve ayrmclk ieren sonular ortaya kardn dikkate alr. 86
5

C. . Tp Fakltesi Dergisi 25 (4), 2003 zel Eki

nasl kontrol edildiini analiz etmekte baarszdr. Sonuta, kz ocuklarn ve kadnlarn daha az ve kt beslenme, salk hizmetlerine eriememe, nakit para kullanamama gibi durumlarn ortaya karamazlar. Baz hane aratrmalarnda toplumsal cinsiyet analizi yapabilmek iin bilgi vardr, ancak aratrmac tarafndan toplumsal cinsiyet nemli bir kategori olarak dnlmediinden ve dikkate alnmadndan bu bilginin kullanmna gidilmez.

2. Niteliksel Teknikler. Yoksulluk deerlendirmelerine niteliksel yaklamlar, yoksullularn yoksullukla ilgili kendi kriterlerine ve kendi zmlerine vurgu yaplmasn saladklarndan nemlidir. u sorulara cevap bulmak, yoksullukla mcadelede srdrlebilirlii olan siyasalar gelitirebilmek iin nemlidir: -Yoksullar yaamlarnda ne tr maddi, sosyal ve kltrel engellerle karlayorlar? - Yaamlarnda ne trden deiiklikler, yoksulluklarn azaltma konusunda etkili olabilir? - Kendilerinin yoksulluktan nasl kurtulacan dnyorlar? - Kadnlar ve erkekler yoksulluktan neden farkl etkileniyor? Bu ve benzeri sorulara cevap bulabilmenin en etkin yolu katlmclk temelli yoksulluk aratrmas6 yapmaktr. Katlmc aratrma, yoksullar dinlemek iin ve deiik gruplardan insanlarn ( kadnlar ve erkekler; topraksz emekiler; kk toprak sahipleri; dini, etnik ve rk temelli aznlk gruplar) kendi yoksulluklarn nasl deerlendirdiklerini, hangi yaama stratejileri kullandklarn, hangi gruplarn, hkmetlerin uygulad hangi yoksulluu giderme stratejilerini tercih ettiklerini ve hangilerini desteklemeye hazr olduklarn anlamak iin tasarmlanr. Katlmclk temelli yoksulluk aratrmalarnn niceliksel teknikler kullanlarak yaplan aratrmalardan farkn bir rnekle aklayaym. Ginede hane ii yoksulluu aratrmak iin tketime ve gelire arlk veren ve bunlar niceliksel olarak len bir yaklam kullanldnda, kadnlarn erkeklerle ayn dzeyde yoksul olduklar sonucuna varlm ve kadn reisli hanelerin de, erkek reisli haneler kadar yoksul olduu ama daha yoksul olmad sonucu elde edilmitir. Katlmc Yoksulluk Deerlendirilmesi yapldnda ise kadnlarn en korunmasz kiiler ve yoksullarn yoksulu grup olduu bulunmutur.7 Yoksullar anlamak iin onlarn algladklarn ak bir tavrla syleyebilecekleri metotlar kullanlmaldr. Katlmc yoksulluk deerlendirmelerinde kullanlan drt niteliksel aratrma metodu unlardr: Derinlemesine mlakat. Ak ulu sorulardan oluan bir grme formu kullanlarak veya bu form olmakszn, grmenin ana konular hatrda tutularak yaplan yaplandrlmam mlakat. Odak grup almas. 6-12 kii ile yaplan ve bir konuda ok sayda kiinin ne dndn ortaya karan toplu mlakat. Katlmc gzlem. Deerlendirilecek toplulukta uzun sreli kalmay ve yaamay gerektirir. ki hafta olabilecei gibi aylarca da srebilir. Topluluun temsilcileri ile derinlemesine mlakatlar ierir. Ayn zamanda topluluktaki ekonomik, sosyal ve politik faktrleri de derinlemesine takdim eder. Kurumsal deerlendirme. Toplulukta kilit kurumlar yneten kiilerle ve yerel hkmet, sivil toplum kurulular, sendika temsilcileriyle grmeler yaplr. Bu almann amac, toplulukta kalknma odakl almalar yaplrken bu kurumlarn hangisinin ne kadar destek vereceini ya da verip vermeyeceini deerlendirmektir.
SONU Burada vurgulayacam noktalar, genel olarak yoksulluk ve kadn balamnda alma yapan toplum bilimciler ve dier disiplinlerden aratrmaclar tarafndan gz nnde bulundurulmas gereken noktalardr. 1. Kadnlarn glenmesi ve toplumsal cinsiyet eitsizlii, kendi balarna nemli konular olduklar kadar, yoksulluk ile ilikileri iinde de nemli konulardr. TOPLUMSAL CNSYET ETSZLKLER LE YOKSULLUK LKSN GZDEN KAIRMAMAK GEREKR. Eitim, salk ve beslenme, igc piyasasna katlm ve benzeri alanlardaki toplumsal cinsiyet eitsizlikleri, genel yoksulluk dzeyini artrmaktadr. Bu nedenle, toplumsal cinsiyet eitsizliklerini gidermek yoksulluu azaltc bir rol oynayacaktr. Participatory poverty research/assesment. Nilfer aatay ( 1998) Gender and Poverty, UNDP: Social Development and Poverty Elimination Division, Working Paper Series, No:5, s.10.
7 6

87

8. Halk Sal Gnleri,Halk Sal Ve Sosyal Bilimler, 23 - 25 Haziran 2003 Sivas

2. Yoksullukla mcadele iin gelitirilecek politikalarda TOPLUMSAL CNSYET TEMELL ANALZ gerekir. byle bir analiz TOPLUMSAL CNSYET PERSPEKTFN gerektirir. Bu perspektif, kadn ve erkeklerin kaynaklara eriimindeki farkllklar ortaya karrken, toplumsal cinsiyet ilikilerinin ne kadar nemli olduunu vurgular ve kadn yoksulluunun nasl yeniden retildiini anlamamz salar. 3. Toplumsal cinsiyet analizi, geleneksel olarak bu analizin yapld salk ve eitim gibi sektrlerle snrl kalmamaldr. TOPLUMSAL CNSYET LKLERNN VE ZELLKLE TOPLUMSAL CNSYET ETSZLKLERNN TEMELNDE YATAN G LKLERNN DKKATE ALINMASI NEMLDR. Hemen her alanda, yapsal toplumsal cinsiyet eitsizliklerine ve stratejik gereksinimlere odaklanmadan, sadece kadnlarn yaamlarn kolaylatrc, gereksinimlerine cevap arayan ve ksa vadeli sorunlarn zmeye ynelik bir yaklamdan kanmaldr. 4. Kadnlara yaklarken onlar sadece pasif bir HEDEF KTLE olarak grme eiliminden vazgeilmelidir. Benimsenecek yaklam, HAKLAR TEMELNDE VE GLENDRC bir yaklam olmaldr.

88