KAYA MEKAN

Y r d . Do. Dr . Os m a n GNAY DI N
Yerbilimlerinden teknik giriime kadar
uzanan almalar
Var dar , 2010
Mhendi sl i k Jeol oj i si nde Or t aml ar

( Var dar , 2010)
Kaya,

Byk kt leler veya paralar eklinde bulunan doal ve
kat haldeki mineral oluuk (ASTM),

Byk kt leler veya paralar eklinde bulunan mineral
paralarnn doal olarak meydana getirdii oluuk
(I SRM),

Yapya bal sreksizlikler iht iva eden ve t abii olarak
oluan kt le (TSE),

olarak tanmlanabilir.

Kaya Mekanii,

Kaya kt leleri ve kayann mekanik davrann inceleyen
t eorik ve uygulamal bir bilimdir.

Kaya ile zemini birbirinden ayran birok
paramet re kullanlmaktadr. Bunlar balca
dayanm ve t anelerin skldr. Fakat bunlar her
zaman belirleyici olamamaktadr. Zeminlerin
zellikleri sonsuz bir ort amda srekli olarak
devam ettii halde, kayalardaki zellikler
sreksizliklerle kesint iye uramaktadr.
Dolaysyla zemin mekanii srekli ort am, kaya
mekanii ise sreksiz ort am mekanii olarak
tanmlanabilir (Akyol, 2001).
TARHE
Kaya insanolunun tand ve kulland ilk cisimlerden
birisidir. Kaya mekanii, maden ve inaat mhendisliinin ilk
gnlerine kadar uzanr. niversitelerde ders olarak ilk 1960
yllarnda okutulmaya balanmtr. Tarih ncesi dnemde ok
balar, kaya iine oyulmu yer alt ehirleri kayann ilk kullanm
yerleridir. 4700 yl nce Msrda yaplan piramitlerinde iki
milyondan fazla kireta blou kullanlm olup, kayann
ilenmesi ile elde edilmi en byk eser olarak bilinmektedir.
Bunun dnda, maden karmak, savunma ve su temini iin
yaplm eitli tarihi tneller, kaya ierisinde yaplm ilk
mhendislik faaliyetleri olarak tanmlanabilir. M. 2900
yllarnda ilk barajlar Msr ve Irakta yaplmtr. 19 ve 20 inci
yzylda artan ekonomik ve teknolojik gelimeye bal olarak
yerst ve yeraltnda yaplan mhendislik faaliyetleri byk bir
art gstermitir. Bu faaliyetler kaya mekanii teorisinin ve
uygulama alanlarnn artmasna neden olmutur. Aadaki
tabloda kaya mekaniinin uygulama alanlar grlmektedir:

KAYA MHENDSL

TEMEL JEOLOJS

YERALTI SUYU

GERLMELER
Saha almas Yntemleri ve Deneyler
Tasarm-Modelleme
Hesaplama
Kaz ve Stabilizasyon (durayllk)
Instrumantasyon (aletli alma)
zleme
(Akyol, 2001)
10
Ama ve alma Yntemi

Yeralt kaya yaplar yerkabuu iinde herhangi bir boluun
almasndan sonra bu boluu evreleyen ana kayadan oluan,
mhendislik asndan yet erli ve gvenli tayc sist emlerdir.

Vardar, 2010
FZKSEL BYKLKLER
Fiziksel ller gruba ayrlabilir:
Skalar ller: byklk ifadesidir; scaklk, uzunluk,
arlk vb.
Arlk kg, gr, t

Vekt rel ller: byklk ve yn ifadesidir; kuvvet ,
ak vb.
Kuvvet kgk, grk, t k, N

Tensrel ller: byklk, yn ve et kime dzlemi
ifadesidir; gerilme, permeabilit e vb.
Gerilme kgk/ cm
2
, grk/ cm
2
, t k/ m
2
, N/ m
2
= Pa
Yenilme : Kayacn kapasitesini kaybetmesi sonucu baarszln olumasdr.
rnein, bir kpr ayann yerletirildii kayacn, uygulanan bu yke kar
koyamamas ve kprnn normal fonksiyonunu yerine getirmesinin mmkn
olmamas durumu yenilme olarak aklanr. Ayrca, ayn terim bir baraj veya
basn tnelinde su tutulmasnn mmkn olmamas durumunda da kullanlr.
Krlma veya Kopma : Kayalara uygulanan yk dayanma noktasnn zerinde
ise, kayalarda atlama veya krlmalar oluur. Bu durum ksaca krlma olarak
tanmlanr. Krlma ve yenilme terimleri birbirleri ile kartrlmamaldr. Bir ok
kaz ileminde kayata atlamalar veya krklar olumasna ramen durayllk
veya stabilite bozulmaz. Bu durum yenilme olarak aklanmaz.
Mukavemet veya Dayanm : Bir kaya numunesinin veya ktlesinin uygulanan
basn veya gerilmeler karsnda krlma gsterdii basn veya gerilme
deeridir.
KAYALARIN MEKANK YAPISI

Bt n j eoloj ik malzemeler farkl mineral t anelerinin bir araya gelmesinden olumaktadr. Aadaki
fakt rler kuru bir malzemenin tanmlanmasna olanak vermekt edir:
Mineraloj i
Tane boyut u ve ekli
Tane paket lenmesi
Tane balanmas
Yukarda verilen her bir zelliin ayr bir nemi olmasna ramen bunlarn dorudan llmesi ve
nmerik deerlerle ifade edilmesi maalesef mmkn deildir. Bu nedenle mhendislik veya
mekanik analizlerde bu zelliklerin nemi ikinci plana dmektedir. Genelde laborat uvarda veya
arazide llerek nmerik deerlerle ifade edilebilen aadaki t emel paramet reler mekanik
analizlerde n plana kar:
Younluk
Gzeneklilik ve geirgenlik
Mukavemet veya dayanm
Deformasyon
Kimyasal durayllk

Malzemelerin Homojenlii ve Sreklilii

Bir malzemeden alnan kk parann zellikleri dier paralarla
ayn ise, malzeme homoj en olarak tanmlanr. Eer ayn deil ise
het er oj en olarak tanmlanr.

Bir malzemenin kk paralarnn younluk ve mukavemet gibi
zellikleri ayn veya ok az farkllklar gst eriyorsa malzeme sr ek l i
olarak tanmlanr. Aksi durumda malzeme sr ek si z di r .

Mal zeme ve Kt l e Kavramlar

Kaya iinde yaplan yeralt ve yerst kazlarnda veya inaatlarnda st abilit e
(durayllk), kayacn t mnn yapsal konumuna baldr. Mekanikt e kayacn t m
(arazideki konumu) k t l e ve kt leden alnan salam (sreksizlik iermeyen) kaya
paras da mal zeme olarak ifade edilmekt edir. Kt le zellikleri sreksizliklerin
kont rol altndadr. Sreksizlik t ipleri aada verilmitir:

1. Eklem
2. Tabakalanma
3. Fay zonu
4. Klivaj (dilinim)
5. istozite
6. Foliasyon (yapraklanma)
7. Laminasyon
8. Makaslama yzeyi
9. Gerilim atla
10. Fisr
11. Damar

(Hoek vd. 1995)
Kt le zellikleri arazide (yerinde) belirlenir. Malzeme
zellikleri ise laborat uvarda yaplan deneylerle
belirlenmekt edir. Salam kayacn mukavemet (dayanm)
ve deformasyon gibi mekanik zelliklerinin laborat uvarda
belirlenebilmesi iin ana kayadan alnan st andart karot lar
(silindirik numuneler) kullanlr. St andart karot boyutlar
ekilde verilmitir. Ypranma, geirgenlik, anma, nokt a
yk dayanm gibi dier fiziksel zellikler iin daha farkl
boyut larda numune kullanmak mmkndr.
Karot Alc Tr
(Karotiyer)
Karot ap
(mm)
NX 54.7
BX 42.0
AX 30.1
EX 21.5
NQ 47.6
BQ 36.5
AQ 27.0
St andar t Si l i ndi r i k Numune ( Kar ot ) boyutlar
Salam Kaya

KAYALARA ETK EDEN KUVVETLER
Yer eki mi ve Yzey Kuvvet l er i

Kayalara uzun dnemli olarak et ki eden en nemli kuvvet ler yerekiminden ve kaya
sist emleri arasndaki dokanakt an kayanaklanmaktadr.
Yerekimi kuvvet leri daima mevcut t ur ve kayacn yerkredeki yerekimi alan ierisindeki
konumuna baldr. Kuvvet eitlikleri Newt on'un ikinci kanunu ile aklanmaktadr:

Eer bir cisim zerine et ki eden bileke kuvvet sfr deil ise, cisim bileke kuvvet in
bykl ile orantl olarak bileke kuvvet in uygulama ynnde bir ivme kazanr.

1 kglk kt leye (m) sahip bir kayaca yerekimi ivmesi (g) kapsamnda et ki eden kuvvet
aadaki eitlik ile aklanmaktadr:



N veya 81 . 9 ) / 81 . 9 ( ) 1 (
2
Newton sn m kg g m F Kuvveti Yerekimi = = = =
Yerekimi kuvvet i mesafe ve et kilenen malzemenin miktarna bal olarak
deimektedir. Bu t ip kuvvet lere ci si m k uvvet l er i denmekt edir.

Kayalara et ki eden bir dier kuvvet grubu komu kaya sist emleri arasndaki dokanak
yzeylerinden kaynaklanmaktadr. Bu t ip kuvvet lere yzey k uvvet l er i ad
verilmekt edir. Bu kuvvet ler kayac oluturan bir t aneyi, fay bloklarn veya lit osferik
levhalar it er veya ekerler.

Bir yzey kuvvet inin bykl gz nne alnan alann byklne baldr. Yzey
kuvvet leri dokanakt a et kili olduu gibi kaya iinde de herhangi bir dzlemde et kili
olabilmekt edir.

Ger i l me ( St r ess)
Kayann birim alanna et kiyen kuvvet gerilme olarak tanmlanr (kuvvet / uzunluk
2
)
ve SI cinsinden birimi N/ m
2
dir.

Ger i l me eitleri
Gerilme et kime ekillerine gre aadaki biimlerde grlr.
Basma gerilmesi (
B
) ayn dorultuda birbirlerine doru ve zt ynlerdeki kuvvet lerin
oluturduu gerilmelerdir ve kayalarn boylarnda bir ksalma, enlerinde ise bir genilemeye
neden olurlar.

ekme gerilmesi (
C
) ayn dorultuda birbirlerinden uzaklaan ve zt ynlerdeki kuvvet lerin
oluturduu gerilmelerdir ve kayalarn boylarnda bir uzama, enlerinde ise bir daralmaya neden
olurlar.
Kesme (kayma) gerilmesi () kenarlar boyunca farkl dorultuda ve zt ynlerdeki kuvvet lerin
oluturduu gerilmelerdir ve kayalarda ekil deiikliine neden olurlar.

Burulma gerilmesi (
T
) farkl iki nokt adan kaya ierisinde dnme oluturacak biimde et kiyen
gerilmelerdir.
Sktrma ve ekme Kuvvet l er i

Yzey kuvvet leri sktrma veya ekme olarak iki ana grupt a snflandrlr. Bir dzleme
et ki eden kuvvet eer dzlemin her iki tarafndaki part klleri birbirine doru
yaklatryorsa bu kuvvet e s k t rma k u vvet i ad verilir. Eer dzlemin her iki
tarafndaki part kller birbirinden uzaklayorsa bu t ip kuvvet e ek me k uv vet i ad
verilir. Sktrma kuvvet leri pozit if (+ ) olarak kabul edilir ve et kime dzlemine doru
ynlenmi vekt rlerle ifade edilirler. ekme kuvvet leri negat if ( -) iaretiyle gst erilir
ve et kime dzleminin aksi ynnde ynlenen vekt rlerle ifade edilir.

Sktrma ve ekme kuvvet leri gz nne alnan bir alann t mne et ki edebilecei
gibi sz konusu alann t ek bir noktasna da et ki edebilir. Bu ders kapsamnda
kuvvet lerin bt n alanda et kili olduklar gz nne alnacaktr ve kuvvet vekt rlerinin
bilekesi bir vekt rle ifade edilecekt ir . Kaya mekaniinde kayalarn tanmlanmasnda
kullanlan nokt a yk kuvvet i deerinde et kili olan kuvvet bir dzleme t ek bir nokt ada
et ki et mekt edir.

Bir dzlemdeki kuvvet ler dzleme farkl alarda et ki edebilirler. Eer kuvvet dzleme dik a
ile et ki ediyorsa (dzleme normal) bu kuvvet n or mal k uvvet olarak tanmlanr. Normal
kuvvet lerin bileenleri n (n) ve bilekesi N ( N)ile ifade edilir. Eer kuvvet dzleme paralel
veya normale dik a ile et ki ediyorsa bu kuvvet mak asl ama k uvvet i olarak tanmlanr.
Makaslama kuvvet i iin kesme, teetsel veya kayma isimleri de verilmekt edir. Makaslama
kuvvet inin bileenleri t (t ) ve bilekesi T (T) ile ifade edilir.
Nor mal ve Makasl ama Kuvvet l er i
Gerilmelerin Snflandrlmas

Gerilme analizlerinde bir yzeye et ki eden kuvvet vekt rlerinin bilekesi alnarak hesaplamalar
yaplr. Gerilmeler uygulanan kuvvet lere bal olarak balca iki ana grupt a gz nne alnr:
Nor mal ( Eksenel ) Ger i l me : Birim alana dik a ile et ki eden gerilmedir ve sigma () ile ifade
edilir. Normal gerilme, et kime ynne gre s k ma ger i l mesi (+ ) ve ek me ger i l mesi ( -)
olarak iki t ipt edir.


Teetsel ( Kesme veya Makasl ama) Ger i l me : Birim alana paralel olarak et ki
eden gerilmedir ve t au ( ) ile ifade edilir. Teetsel gerilme, aksi saat ynnde ise (+ )
ve saat ynnde ise (-) iaretlerini alr.
Ger i l me Bi r i ml er i ( SI )
Eer birim alana etki eden F kuvvetinin normal bileeni N ve teetsel bileeni T olursa,
gerilme eitliklerinde kullanlan birimler aadaki gibi tanmlanr:

2
2
A
T
= = Gerilme
A
N
= = Gerilme
m
N
etsel Te
m
N
Normal
=
=

N/ m
2
birimi Pascal (Pa) olarak tanmlanr: Pa 1 1
2
=
m
N
Mhendislik uygulamalarnda 1 Pa olduka kk bir deer olduundan aadaki arpmlar
genelde kullanlmaktadr.

1 kPa (kilopascal) = 10
3
Pa = 10
3
N/ m
2
1 MPa (megapascal) = 10
6
Pa = 10
6
N/ m
2
1 GPa (gigapascal) = 10
9
Pa = 10
9
N/ m
2
Metrekarenin Katlar

Dekamet rekare ( dam
2
) ve 1 dam
2
= 100 m
2

Hekt omet rekare ( hm
2
) ve 1 hm
2
= 10000 m
2

Kilomet rekare ( km
2
) ve 1 km
2
= 1000000 m
2


Metrekarenin Askatlar

Desimet rekare ( dm
2
) ve 1 dm
2
= 0,01 m
2

Sant imet rekare ( cm
2
) ve 1 cm
2
= 0,0001 m
2

Milimet rekare ( mm
2
) ve 1 mm
2
= 0,000001 m
2


GENEL YKLENME KOULLARINDA GERLME ;GERLME BLEENLER

nceki blmlerde verilen gerilme koullar tek eksen (eksenel) boyunca uygulanan
kuvvetlerle snrldr. Gerek koullarn ounda, gz nne alnan cisim her ynden
gelen kuvvetlerin neden olduu gerilmelerin etkisi altndadr.
A
X
A
x

=
0
lim
A
Y
A
xy

=
0
lim
A
Z
A
xz

=
0
lim

x
,
x y
ve
x z
i f adel er i ndek i bi r i n ci i ndi sl er ger i l mel er i n et k i l i ol duu dzl eme di k ol an
ek seni tan ml amaktad r ( x - ek sen i ) .
x y
ve
x z
i f adel er i ndek i i k i n ci i ndi sl er i se bi l eeni n
ynn tan ml amaktad r.

Yandaki verilen cisim iinden alnan kenar uzunluu a
olan bir kbn her yzeyinde bir normal gerilme ve iki
makaslama gerilmesi olmak zere t oplam 3 gerilme
et kili olacaktr. Kbn alt yzeyinde ise 6 normal
gerilme ve 12 makaslama gerilmesi olmak zere
t oplam 18 gerilme et kili olacaktr. Yandaki ekilde
kbn grnen yzeyinde et kili olan normal
gerilme ve 6 makaslama gerilmesi olmak zere t oplam
9 gerilme oluaca grlmekt edir. Grnmeyen dier
yzeyde ise, grnen yzeylerdeki gerilme deerleri
ile ayn byklkt e fakat aksi ynde t oplam 9 gerilme
mevcut t ur:
yz-dzleminde et kili olan gerilmeler :
x
,
xy
ve
xz

xy-dzleminde et kili olan gerilmeler :
z
,
zy
ve
zx

xz-dzleminde et kili olan gerilmeler :
y
,
yx
ve
yz
Makasl ama Ger i l mel er i Bileenleri Arasndaki likiler
Yukarda verilen kbn her yzeyinin alan Adr. Koordinat eksenleri kbn merkezinde yer
alan Q noktasnda kesiirse aadaki 3 kuvvet ve 3 moment eitlikleri yazlabilir:

= = = 0 0 0
z y x
F F F

= = = 0 0 0
z y x
M M M

z-eksenine gre olan moment eitliini gz nne alrsak,
xy-dzleminde oluacak kuvvet vektrleri yandaki ekilde
grld gibi olacaktr. z-eksenine gre momenti sfrdan
farkl olan kuvvetler sadece makaslama kuvvetleridir. Bu
kuvvetler iki ift oluturmakta olup, birincisi aksi saat
ynnde (pozitif moment), dieri de saat ynndedir
(negatif moment). Buna gre,

( ) ( )

= = 0 : 0 a A a A M
yx xy z

yx xy
=
xz zx zy yz
= =
bir nokt adaki gerilme koulunu tanmlayabilmek iin 9 yerine 6 gerilme bileeninin bilinmesi
gereklidir:
x
,
y
,
z
,
xy
,
yz
ve
zx


nceki blmde merkezi Q olan bir kbn yzeylerinde etkili olan gerilme koullarnn 6 bileen ile
tanmlanmas analiz edilmitir. Eer koordinat eksenleri dndrlrse ayn gerilme koullar iin
farkl bileenlerin tanmlanmas gerekecektir.

DZLEMSEL GERLME

3 boyutlu gerilme koullarnda koordinat eksenlerinin dndrlmesi ile farkl a deerlerinde yeni
konumdaki kbn yzeylerinde oluacak gerilme deerlerinin hesaplanmas 2 boyutlu zmlerle
gerekletirilecektir. Bu koulda kbik elemann karlkl iki yznde gerilme olumad kabul
edilmektedir. Bu tip problemlerde gerilme olumayan yzeyler z-ekseninin normal olduu xy-
dzlemidir. Dzlemsel gerilme koulu olarak isimlendirilen bu koulda aadaki eitlik geerli
olup,
x
,

y
, ve
xy
gerilme bileenleri ile tanmlanmaktadr:

0 = = =
zy zx z

Kbik elemann z-ekseni etrafnda as kadar aksi saat ynnde dndrldn kabul edelim.
Aadaki ekilde bu koul gsterilmitir. Burada ama, kbn yeni konumunda yz-dzlemleri (x-
eksenine dik olan yzeyler) ve xz-dzlemlerinde (y-eksenine dik olan yzeyler) oluacak yeni
gerilme deerlerinin, dndrme ncesi gerilme deerlerinin kullanlarak hesaplanmasdr.
Bilinen deerler:
x
,
y
,
xy
ve
Hesaplanacak deerler:
x
,
y
, ve
xy
Kbik elemann z-eksenine dik olan xy-dzleminde dndrme ncesi ve sonras gerilme deerleri
sfrdr.


x-eksenine dik olan yzeydeki normal ve makaslama gerilmelerinin hesaplanmas iin, x, y ve x-
eksenlerine dik a yapan kbn prizmatik bir eleman gz nne alnacaktr.

Yukardaki ekillerden de grlecei gibi prizmat ik elemann t oplam drt yzeyi vardr. Bu
yzeylerden gen olanlarnda herhangi bir gerilme mevcut deildir. Dier yzeyin alanlar
aadaki eitliklerle tanmlanacaktr:
x-eksenine dik olana alan, ALAN1= A
x-eksenine dik olan alan, ALAN2 = A.cosALAN3
y-eksenine dik olan alan, ALAN3= A. sin
ALAN1 (A) x-ekseni ile dik a yapmaktadr ve kbn x-ekseni ile dik a yapan yzeylerine
paraleldir. Gerilme deerlerinden aadaki kuvvet eitlikleri tanmlanabilir:

) sin (
) sin (
) cos (
) cos (
' ' ' '
' '

=
=
=
=
=
=
A T
A N
A T
A N
A T
A N
xy yx
y y
xy xy
x x
y x y x
x x
Yukarda verilen kuvvet eitliklerinin x ve y-eksenlerindeki bileenlerinin tanmlanmas iin x ve
y-eksenlerindeki gerilme bileenleri eitlikleri kullanlabilir. Nx ve Txy vekt rleri srasyla x ve y-
eksenlerine paralel olduklarndan t ek bileenden oluacaktr. Buna gre bu kuvvet ler gerilme
deerlerine gre aadaki eitlikler ile tanmlanacaktr:
A T
A N
' y ' x ' y ' x
' x ' x
=
=


2 sin 2 cos
2 2
'

|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
+
=
xy
y x y x
x


2 cos 2 sin
2
' '
+
|
|
.
|

\
|

=
xy
y x
y x


2 sin 2 cos
2 2
'
+
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+
=
xy
y x y x
y
(
(

+
|
|
.
|

\
|

=

2 cos 2 sin
2
' ' xy
y x
x y
A B
C D
y
x
x
xy
y
Q
Verilen gerilme koullarna gre normal gerilmelerin maksimum ve minimum deerde etkili olaca
dzlemleri asna gre tanmlamak, Verilen gerilme koullarna gre makaslama gerilmesinin
maksimum ve minimum olduu dzlemleri asna gre tanmlamak.

A B
C D
y
x
x
xy
y
Q
y '
x '
A'
B'
C'
D'
x'
y'
x'y'
x'
x'y'
y '
x '


2 sin 2 cos
2 2
'

|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
+
=
xy
y x y x
x


2 cos 2 sin
2
' '
+
|
|
.
|

\
|

=
xy
y x
y x


2 sin 2 cos
2 2
'

|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|
+

xy
y x y x
x
| |
| |
2
' '
2
'
2
' '
2 2
'
2 sin 2 cos
2 2
2 cos 2 sin
2
2 sin 2 cos
2 2
2
2
(
(

|
|
.
|

\
|

= +
(
(

|
|
.
|

\
|
+

+
(
(

+
|
|
.
|

\
|

=
(
(

|
|
.
|

\
|

=
(
(

|
|
.
|

\
|
+

xy
y x
y x
y x
x
xy
y x
y x
xy
y x y x
x
| | ( )
2
2
' '
2
'
2 2
2
xy
y x
y x
y x
x

+
|
|
.
|

\
|

= +
(

|
|
.
|

\
|
+

2
y x
ort

+
=
( ) ( )
2
2 2
2
2
veya
2
2
xy
y x
xy
y x
R R

+
|
|
.
|

\
|

= +
|
|
.
|

\
|

=
2 2
' '
2
'
) 0 ( ) ( R
y x ort x
= +
2 2
' '
2
'
) 0 ( ) ( R
y x ort y
= +
( ) ( )
2
2 2
2
2
veya
2
2
xy
y x
xy
y x
R R

+
|
|
.
|

\
|

= +
|
|
.
|

\
|

=
0 2 cos 2 sin
2
' '
= +
|
|
.
|

\
|

=
p xy p
y x
y x

y x
xy
p

=
2
2 tan
y
x '
x
y '
min
max
p
p
Q
R R
ort ort
= + =
min max
ve
( )
2
2
max
2 2
xy
y x y x

+
|
|
.
|

\
|

+
+
=
( )
2
2
min
2 2
xy
y x y x

+
|
|
.
|

\
|

+
=
|
|
.
|

\
|
+
=
|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
+
2
2 sin 2 cos
2 2
y x
xy
y x y x



0 2 sin 2 cos
2
=
|
|
.
|

\
|

s xy s
y x


s
y x
s xy


2 cos
2
2 sin
|
|
.
|

\
|

=
xy
y x
s
s

2 2 cos
2 sin

=
xy
y x
s

2
2 tan

=
y
x '
x
y '
ort
ort
s
s
( )
2
2
max
2
xy
y x
R

+
|
|
.
|

\
|

= =
( )
2
2
min
2
xy
y x
R

+
|
|
.
|

\
|

= =
Maksimum makaslama gerilmesinin et kili
olduu dzlemler ile asal gerilme dzlemleri
arasnda 45lik a vardr. Serbest diyagramda
gst erilen her a deeri Mohr dairesinde iki
kat ile gst erilmekt edir.
BC (veya AD) dzleminde etkili olan gerilmeler (x-eksenine dik olan yzey;
X-dzlemi olarak da isimlendirilecektir):
Normal gerilme = +
x
(Sktrma gerilmesi)
Makaslama gerilmesi =+
xy
(aksi saat ynnde)
AB (veya DC) dzleminde etkili olan
gerilmeler (y-eksenine dik olan yzey; Y-
dzlemi olarak da isimlendirilecektir):
Normal gerilme = +
y
(sktrma
gerilmesi) Makaslamagerilmesi = -
xy
(saat
ynnde)
MOHR DARES KURALLARI
1. Aama) BC (X) ve AB (Y) dzlemlerinin koordinatlarnn belirlenmesi:
BC dzlemi Mohr dairesine X noktas olarak, AB dzlemi de Y noktas olarak
aktarlacaktr. X (+
x
, +
xy
) Y (+
y
, -
xy
)

2. Aama) X ve Y noktalarnn koordinat
eksenlerine gre iaretlenmesi:
3. Aama) Mohr dairesinin apnn belirlenmesi:
4. Aama) Mohr dai r esi ni n mer kezi ni n bel i r l enmesi :
5. Aama) Mohr dai r esi ni n i zi l mesi :
6. Aama)
max
ve
mi n
deerlerinin
tanmlanmas:
7.Aama) Asal ger i l me dzl eml er i ni n
tanmlanmas (p) :
|
|
.
|

\
|
+

= =
2
) tan(
y x
x
xy
ort x
xy
LM
XL
XML

y x
xy
XML

=
2
) tan(
8. Aama)
max
ve
mi n
deerlerinin tanmlanmas: Maksimum makaslama gerilmesi aadaki ekillerde
grlecei gibi X
s
noktasnda olacaktr. Eer XY ap aksi saat ynnde XMP as kadar dndrlrse
X noktas X
s
noktasna ve Y noktas da Y
s
noktasna tanm olacaktr.
xy
y x
x
xy
ort x
PM
XP
XMP

|
|
.
|

\
|
+

= =
2
) tan(
xy
y x
XMP

2
) tan(

=
9. Aama) as i l e bel i rt i l en AC dzl emi ndeki geri l mel eri n
tanmlanmas: Eer ABCD elemann bir kopyas aksi saat ynnde x-eksenine
gre as kadar dndrl rse ABCD eleman el de edi l ecekt i r. x-
ekseni ne di k a yapan BC ve AD dzl eml eri , ABCD elemanndaki AC
dzl emi ne paral el olacaktr. Bunun anlam, eer BC veya AD
dzl eml eri nde et ki l i ol acak normal ve makasl ama geri l mel er
tanmlanrsa, AC dzl emi nde et ki l i ol acak normal (
x
) ve makasl ama
(
xy
) geri l mel eri bulunmu olacaktr.

Yukarda verilen gerilme koullarna gre aada verilen sorulara Q merkezine gre cevap veriniz:

a) ac dzleminde oluacak normal ve makaslama gerilmelerini analit ik yntemle hesaplaynz.
Asal gerilmeleri ve asal dzlemleri analit ik yntemle tanmlaynz.

b) Maksimum makaslama gerilmesinin oluaca dzlemleri analit ik yntemle tanmladktan sonra, bu
dzlemlerde oluacak gerilme deerlerini hesaplaynz.

c) ac dzleminde oluacak normal ve makaslama gerilmelerini grafiksel yntemle hesaplaynz.

d) Asal gerilmeleri ve asal dzlemleri grafiksel yntemle tanmlaynz.

e) Maksimum makaslama gerilmesinin oluaca dzlemleri grafiksel yntemle tanmladktan sonra, bu
dzlemlerde oluacak gerilme deerlerini hesaplaynz.
DEFORMASYON VE STRAN
ANALZ

Tek Eksenli Gerilme Koullarnda Deformasyon ve St rai n

Cisimler gerilmelerin et kisi altnda kaldklar zaman ekillerinde bir deiiklik meydana
gelir. Bu deiiklik gerilmenin t ipine (ekme, basn ve teetsel) ve gerilmenin
uyguland eksenlere gre farkllklar gst ermekt edir.

Bas n geri l mesi ni n etkisi altnda cismin boyunda
ksalma oluur. Boydaki deiime ( + ) def or masyon
ve boy deiiminin birim uzunlua den miktarna
(+ ) St r ai n ( - epsilon) denir.
Deformasyon, , (+ ) Deformasyon
St rain, , (+ ) St rain
L L L =
0 1
=
L
L
0
ek me Ger i l mesi etkisi altnda cismin boyunda
uzama oluur. Boydaki deiime ( -) def or masyon ve
boy deiiminin birim uzunlua den miktarna (-)
St r ai n denir.
Deformasyon, , (-) Deformasyon
St rain, , (-) St rain
L L L =
0 1
=
L
L
0
Bir ok sert kaya, skma dayanm limit leri altnda elast ik davran gst ererek,
uygulanan dey gerilme altnda, yanal (enine) genileme ve dey (boyuna) ksalma
davran gst erirler. Dey y-ekseni boyunca uygulanan Fy kuvvet inin et kisindeki bir
cismi gz nne alalm. Bu kuvvet in et kisi altnda x, y ve z-eksenlerinde oluacak
deformasyonlar ve st rainler aadaki eitlikler ile ifade edilebilir;


0
xz xy z x
= = = =

z x
y
y
L L
F

x
x x
x
L L
L
=

y
y y
y
L L
L
=

'

z
z z
z
L L
L
=


uzama (-)
ksalma (+)
uzama (-)
Young Modl ( El ast i si t e Modl )

Mhendislik yaplarnn ounda uygulanan gerilmeler sonucu oluacak def ormasyon olduka
kk bir deerde gerekleir. Bu deformasyon esnasnda gerilme-st rain diyagramnn
balang ksm olan elast ik blgede gerilme () ve st rain () arasnda doru orantyla
aklanabilen bir iliki vardr. Lineer elast ik malzemeler iin;

=
Bu iliki ngiliz mat emat iki Robert Hooke (1653-1703) tarafndan ort aya konmutur ve Hooke
Kanunu olarak bilinmekt edir. Buradaki E sabit i ngiliz bilim adam Thomas Young (1773-1829)
tarafndan El ast i si t e Mod l veya Youn g Modl olarak isimlendirilmitir. E sabit i, mekanik
anlamda kayalarn katlnn, ya da sertliinin bir belirt isidir. Gerilmenin basn veya ekme
olmas durumunda elast isit e modlnn deeri deimez. Tek eksenli (z-ekseni boyunca) gerilme
koullar iin;


m
kN

y
y
2

E = Young Modl = Elast isit e Modl = (MPa)

Poi sson Oran
Normal gerilmelerin et kisi altnda zorlanma dzlemleri iinde oluan st rainin (x- ve z-
dzlemleri) , et kime dorultusundaki st raine olan oranna poi sson oran denir ve
(n) ile belirt ilir (birimsiz bir sabit t ir) . Dey ynde t ek eksenli skma koullarnda
(y-ekseni);

Elast isit e modl ve poisson orannn her ikisi birden el ast i k sabi t l er olarak isimlendirilir.
Aadaki izelgede sert kayalar ve elik iin t ipik elast ik sabit deerleri verilmitir.

=
z x
y
y
z
y
x

E E
y
y z x
y
y

= =

= =
ki Eksenli Gerilme Koulunda Deformasyon ve St rai n

0
yz xz xy z
= = = =

y z
x
x
z x
y
y
L L
F
L L
F

=
E E
y
x
x

=
E E
x
y
y

.
=
E
.
E
.
z
y
x
- -


=
Eksenli Gerilme Koulunda Deformasyon ve St rai n

= 0

x
0
y
0

z
0

z y
x
x
L L
F

=

z x
y
y
L L
F

=

y x
z
z
L L
F

=
( )
| |

x
x
y
z
x y z
E E E E
=

= +
1
.
( )
| |

y
y
x z
y x z
E E E E
=

= +
1
.
( )
| |

z
z x
y
z x y
E E E E
=

= +
1
.
Gevr ek ve Snek Davran

Art an gerilme deerlerine karlk belirlenen st rain deerleri bir grafik zerinde
iaretlenerek ger i l me- st r ai n ilikisi elde edilebilir.
Vardar, 2010
Vardar, 2010
Haci msel Def or masyon ve St r ai n

( )

x x
a a
a
a a =

= 1
( )

y y
b b
b
b b =

= 1
( )

z z
c c
c c =

=
c
1
= V a b c
( )
( )
( )
= V a b c
x y z
1 1 1
( )
= + V a b c ihmal edilir
x y z
1 .....
Hacimsel Deformasyon
( )
= = = V V a b c a b c a b c a b c
x y z
1
( )
= + + a b c
x y z

= = = + +
Hacimsel D
Orjinal hacim
x y z
eformasyon

Hacimsel Deformasyon
Hacimsel veya Volumet rik st rain
Hacimsel veya Volumet rik st rain
= + +
x y z
Hidrostatik Skma

= = = = = =
x y z xy yz zx
, 0
( )



x y z
E E
= = = = -
.
E
-
.
E
1 2
( )
= = 3
3
1 2 .


E

Volumet rik St rain;
Bul k veya Skma Modl

Hidrost at ik gerilmeler altndaki cisim iin, volumet rik gerilmenin
volumet rik st raine olan oran bul k modl veya skma modl
olarak isimlendirilir.

( )
BULK MODL veya
SIKIMA MODL
Volumetrik
Volumetrik
k
E

`
)
= = = =

Gerilme
Strain

3 1 2
(MPa)
Makaslama veya Teetsel St r ai n

Teetsel (makaslama) gerilmenin et kisi altnda cismin biiminde bir a deiiklii olur. Bu a deiiklii
() balangta dik olan bir ann teetsel gerilmenin et kisiyle diklikt en sapmasn ifade eder. Radyan ile
llen bu boyut suz byklk, ancak nceden birbirine dik olan iki doru parasnn bilinmesiyle
bulunabilir.
ekseni boyunca normal gerilmeler ve teetsel gerilmelerin et kisi altnda kalan bir cisim, deformasyon
esnasnda kegenleri boyunca a deiikliine urarken bir dnmede yapacaktr. Teetsel st rainin
hesaplanmasnda sadece birbirine komu iki yzn (x ve y dzlemleri) gz nne alnmas yet erli
olacaktr (sadece ).


yx xy
=
xy
o
A A A A

+ = = = = =
2


2
90

xy
o
B B B B

= = = = =
2


2
90

2 (radyan) = 360

1 radyan =
180

Teetsel strain =
xy
(radyan olarak aklanr)
Ri j i di t e veya Katlk Modl

Cismin teetsel gerilme dayanm snrn amayan teetsel gerilme
deerleri ile (homojen izot ropik malzeme) oluacak teetsel st rain
arasnda bir doru orant mevcuttur;
ve bu iliki elastik sabit olan ri j i di t e veya katlk modl ad
verilen G deeri ile tanmlanr.

= = G G Rij idit e Modl = Shear Modl (MPa)

Elastik Sabitler Arasndaki likiler

Young Modl ve Rij idit e Modl arasnda aadaki iliki;
1/ 3 E < G < 1/ 2 E
( )
G
E
=
+ 2 1
Rijidite Modl = Katlk Modl (MPa)

x
x
E
y
E
z
E
= +

xy
xy
G
=

y
x
E
y
E
z
E
=

+

yz
yz
G
=

z
x
E
y
E
z
E
=

+

zx
zx
G
=
Eik Bir Dzlemde St rai n ve Deformasyonun Hesaplanmas


x
ve
y
gerilmelerinin aadaki ekillerde verilen ve x- ekseni ile as yaparak kegenleri
birletiren OPRS dzleminde oluturaca st rain ve deformasyonun hesaplanmas iin iki boyut t a
(xy dzleminde) zm mmkndr. Buna gre xy dzlemindeki zmde sadece OP uzunluu
gz nne alnarak, deformasyon ve st rain OP'ye gre hesaplanr.

PP'=
x
gerilmesinin x-eksenine paralel olarak oluturaca uzunluktaki deiim
(deformasyon)
PP''=
x
gerilmesinin OP dzleminde oluturaca uzunluktaki deiim
(deformasyon)

x
=
x
gerilmesinin x-eksenine paralel olarak oluturaca strain

x
= OP dzleminde
x
gerilmesinin oluturaca strain
cos cos = =
OX
OP
OX OP

x
PP
OX
PP OX
x
PP OP
x
=

= = cos
OPX Byk genine gre;
PP'P" Kk genine gre;
cos cos cos =

= =
PP
PP
P PP P OP
x
P P
2

x
PP
OP
OP
x
OP
=

=

cos
2

x x
= cos
2
PP'=
y
gerilmesinin y-eksenine paralel olarak oluturaca uzunluktaki deiim
(deformasyon)
PP'=
y
gerilmesinin OP dzleminde oluturaca uzunluktaki deiim (deformasyon)

y
=
y
gerilmesinin y-eksenine paralel olarak oluturaca strain

y
= OP dzleminde
y
gerilmesinin oluturaca strain
OPX Byk genine gre;
sin sin = =
PX
OP
OP PX

y
PP
PX
y
PP
OP
P OP
y
=

=

= P
sin
sin
PP'P" Kk genine gre;
sin sin sin =

= =
PP
PP
P PP P OP
y
P P
2

y
PP
OP
OP
y
OP
=

=

sin
2

y y
= sin
2
OPX Byk genine gre;
sin sin = =
PX
OP
OP PX
tan
tan tan
sin sin tan

=

=



= =
PP
PX
PP PP
OP P OP PX P

xy
= tan
PP OP
xy
= sin
PP'P" Kk genine gre;
cos cos sin cos =

= =
PP
PP
P PP P OP
xy
P P
( ) ( )

xy
PP
OP
OP uzunlu u artt ndan =

,

xy
xy
OP
OP
=


sin cos

xy xy
= sin cos
OP` deki toplam strain
xy y x
+

= +
x y
xy
cos sin cos sin
2 2

|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
+
=

2 sin
2
1
2 cos
2
y x
2
y x
xy
Mohr Dai resi Ynt emi i l e St rai n Anal i zi

Teetsel st rain olumad zaman, x- ve y- eksenleri boyunca oluacak
st rainler asal st rainler adn almaktadr (
1
>
2
). ki asal st rain arasndaki
a 90
0
olacaktr.

Asal gerilmelerde olduu gibi, asal st arinler de Mohr
dairesi ynt emi kullanlarak gst erilebilir. Bu sefer -
ekseni yerine / 2 ve -ekseni yerinede geecekt ir.
Buna gre
1
st raini ile as yapan AB dzleminde
oluacak st rainler hesaplanmak ist enirse, aada
verilen eitlikler gz nne alnacaktr;

=
+
+

1 2 1 2
2 2
2 cos

1 2
2
+
Daire merkezi P =

1 2
2

Daire yarap Q =
2 2
2 1 max

=
St r ai nl er i n l l mesi

90 St r ai n Rozet i
Sadece A ve B gibi birbirine dik a yapacak iki gey kullanlarak
1
ve
2
hesaplanr. Aadaki
ekilde A ve B olarak iki st rain geycinin 90 st rain rozet i konumunda kaya yzeyine
yerletirilmeleri grlmekt edir.

Karga aya- 45-45 st r ai n r ozet i

Del t a r ozet i - 60-60 st r ai n r ozet i
St r ai n Rozet l er i i i n Genel zm

45-45' l i k St rai n Rozet i i i n Genel zm

60-60' l i k St r ai n Rozet i i i n Genel zm

LABARATUVAR DENEYLER
Temel kaya gruplarnn tanmlanmas ve kayalar zerinde yaplan snflama-indeks ve dayanm deneyleri (Ulusay ve di. 2005)
Kaya mekanii deneyleri iin rnek hazrlama aamalar (Ulusay ve di. 2005)
LABARATUVAR DENEYLER
Fiziksel zellikler
Hacim V (cm
3
)= Arlk W (gr)=
Wh=
Ws=
Vb=
Wt=
Vs=
Vh=
Vt=
Hava
Su

Tane
Su

Tane
Hava

Tane
Hacim V (cm
3
)=
Arlk W (gr)=
Wh=
Ws=
Vb=
Wt=
Vs=
Vh=
Vt=
Hava
Su

Tane
= =
tm
V
W
n

tm
V
s
W
k
=
tm
V
h
W
t
W
s
W
d

+ +
=
t
V
b
V
e =
Doal Birim Hacim Arl (
n
) (gr/cm
3
)

Kuru Birim Hacim Arl (
k
) (gr/cm
3
)


Suya Doygun Birim Hacim Arl (
d
) (gr/cm
3
)

Boluk Oran (e) (%)

Por ozi t e ( n) ( % )
tm
V
b
V
n =
Doygunl uk Der ecesi ( S
r
) ( % )
b
V
s
V
r
S =
Fiziksel zellikler
NUMUNE NO
RNEN ALINDII YER
PROJE
KAYA TR
DENEY YAPAN
SMB
TANIM BRM 1.r. 2.r. 3.r. ORT. St.S.
L
Numune Boyu
cm
D Numune ap cm
A En Kesit Alan cm
2

V Numune Hacmi cm
3

W Numune Arl gr
W
d
Kuru Numune Arl gr
W
s
Suya Doygun Numune Arl gr
V
s
Su erisindeki Arl gr
P Younluk gr/cm
3

Doal Birim Hacim Arl kN/m
3

P
d
Kuru Younluk gr/cm
3

d
Kuru Birim Hacim Arl kN/m
3

P
s
Suya Doygun Younluk gr/cm
3

s
Suya Doygun Birim Hacim
Arl
kN/m
3

V
v
Boluk Hacmi cm
3

n Gzeneklilik (Porozite) %
e Boluk Oran %
A
w
Arlka Su Emme %
H
w
Hacimca Su Emme %
KULLANILAN FORMLLER
P=W/V V
v
=(W
s
-W
d
)/P
w
(Pw=Suyun
younluu)
=9.81*P n=(V
v
/V)*100
P
d
=W
d
/V e=n/(100-n)

d
=9.81*P
d
A
w
=[(W
s
-W
d
)/W
d
]*100
P
s
=W
s
/V Hw=[(Ws-Wd)/V]*100

s
=9.81*P
s

LABARATUVAR DENEYLER
Schmidt Deneyi
Nokt a yk deneyi, kayalarn dayanmlarna gre snflandrlmasnda kullanlan nokt a
yk dayanm indeksinin saptanmas amacyla yaplr. Nokt a yk dayanm indeksi t ek
eksenli skma ve ekilme dayanm gibi dier dayanm paramet relerinin dolayl olarak
belirlenmesinde kullanlr. Deney sonucu esas alnarak kayacn Nokt a yk dayanm
indeksi ve ayrca Dayanm anizot ropi indeksi de belirlenir (Topal, 2000).
Deney numuneleri karot eklinde (apsal veya eksenel) kesilmi bloklar halinde veya
dzgn olmayan paralar eklinde olabilir.
Bu deney iin; Ykleme sist emi , Yk lme sist emi ve ykleme sist emindeki
planet leri u noktalar arasndaki uzakl (R) lmek iin kullanlan lm
sist eminden oluan aadaki fotorafta grlen alet kullanlmtr.
Nokta Yk Dayanm ndeksi
Nokt a ykleme deneyi
1)apsal deney,
2)Eksenel deney,
3)Blok ve dzensiz deney, olmak zere farkl ekilde yaplmaktadr.
Hesaplamalar
ndirekt (Brazilian) ekme Dayanmnn Deneyi
Tek Eksenli Skma Dayanm Deneyi
Eksenli Skma Deneyi
YENLME KRTERLER
s= =n.t an+c
Coul omb ve Mohr Yeni l me Kr i t er i
Mohr hipozezine gre ( 1900 da) bir dzlem zerinde bir kesme krlmas meydana
geldiinde, bu dzlem zerindeki normal () ve kesme () gerilmeleri arasnda bu
malzemenin zelliklerine bal olarak aralarnda fonksiyonel bir iliki vardr : = f()
ekil Hoek ve Brown yenilme kriteri
ekil Mohr zarf rnekleri
KAYALARIN MHENDSLK ZELLKLER
Yerkabuunu oluturan kayalar, mhendislik ilerinde deiik amalar iin (yap temelleri,
malzeme vb.) kullanlmaktadr.
Temel olma durumunda; doabilecek eitli olaylara (oturma, kabarma, skma, kayma vb.)
malzeme olarak kullanlmalar halinde; kazlabilme, ilenebilme, parlatlabilme gibi zellikleri;
kayalarn jeolojik (petrografik, mineralojik, yapsal), mekanik (diren, elastisite) ve
fiziksel (sertlik, zgl arlk, porozite vb.) zellikleriyle yakndan ilgilidir.
Kayalarn yaplara ve kazlara etkiyen zellikleri;
Jeolojik zellikler,
Kimyasal zellikler,
Fiziksel zellikler,
Mekanik zellikler,
Elastik zellikler,
Teknolojik zellikler,
Ekonomik zellikleridir.
Deneylerden elde edilen sonulara gre;
a) eitli kayalarn temel olma ynnden, salamlklar, durayllklar ve depreme kar
dayankllk derecesi,
b) eitli kayalarn yeralt sularn depolama ve verme zellikleri
c) Kayalarn yap malzemesi olma deerleri ve endstride kullanlma nitelikleri belirlenir.
KAYALARIN JEOLOJK ZELLKLER
a) Zaman (stratigrafi, paleontoloji, jeokronoloji)
b) Ortam (fasiyes, homojenlik, heterojenlik)
c) Ta (litoloji, mineraloji, petroloji)
d) Doku ve yap (sreksizlik)
e) Jeohidrolojidir.
KAYALARIN KMYASAL ZELLKLER
Bileim,
Erime,
Ayrma,
Suya kar davrantr.
KAYALARIN FZKSEL ZELLKLER
Birim hacim arlk,
zgl arlk,
Doal su ierii,
Su emme,
Porozite,
Permeabilite,
Kapillarite
Doygunluk derecesidir.
KAYALARIN MEKANK ZELLKLER
Basn direnci,
ekme direnci,
Nokta yk direnci,
Kesme-kayma direnci,
Burulma direnci,
Eilme direncidir.
KAYALARIN DRENCNE ETKYEN FAKTRLER
Bileim ve doku,
Kristallenme derecesi,
Kenetlenme derecesi,
imentolanma derecesi ve imentonun tr,
Sreksizlikleri,
Porozitesi,
Doygunluk derecesi,
Anizotropisi,
Kayacn ayrma derecesidir.
Kaya Ktlelerinin Tanmlamas
Kaya ktleleri; srekli, homojen ve izotrop malzemelerden olmayp,
eitli sreksizlikler tarafndan kesilir. Sreksizliklerin fiziksel
paramet releri;
1. Sreksizliin tr
2. Sreksizlik aral
3. Sreksizliin devamll
4. Sreksizlik yzeyinin przll ve dalgall
5. Sreksizlik yzeyinin akl
6. Dolgu malzemesinin zellikleri
7. Sreksizlik yzeyinin dayanm ve bozunmann derecesi
8. Sreksizlik yzeyindeki su durumu
9. Sreksizliin ynelimi ve sreksizlik takm says
10. Blok boyut u



Sreksizlik t rleri
Dokanak; iki farkl lit oloj ik birim arasndaki snr olup, bu snr
uyumlu yada uyumsuz veya geili olabilen bir sreksizlik yzeyidir
Tabaka dzlemi; sediment er kayalarn oluumu srasnda t ane boyu ve ynelimi,
mineraloj ik bileim, renk ve sert lik gibi fakt rlerdeki deiime bal olarak gelien bir
yzeydir.
Tabaka kalnl: Tabaka, kelme ve oluum srasnda duruu denet leyen yzey veya yzeylerdir
(Shroc, 1948).
KAYA TANIMI
TABAKA KALINLII (cm)
Deere (1963) Londra Mh. Jeo. Grubu
ok kaln tabakal > 300 > 200
Kaln tabakal 100-300 60-200
Orta tabakal 30-100 20-60
nce tabakal 5-30 6-20
ok ince tabakal < 5 2-6
Laminal - 0.6-2
nce laminal - < 0.6
Fay ve makaslama zonu; yzeyi boyunca birka sant imet reden
met relerce uzunlua kadar greceli bir yer deitirmenin meydana
geldii makaslama yenilmesine maruz kalm yzeydir.
Eklem; yzeyi boyunca herhangi bir yerdeitirmenin meydana
gelmedii doal krktr. Birbirine paralel olan eklem gruplarna eklem
takm, birbirini kesen eklem takmlarna da eklem sist emi denir.
2
2
1
1
Dilinim (klivaj ); ince t aneli kayalarda, sktrc kuvvet e dik ynde
olumu, sk aralkl, birbirine paralel ynde gelimi zayflk
dzlemleridir.
Fisur; Fookes ve Denness (1969) tarafndan srekli bir malzemeyi
ufak birimlere ayrmadan blen sreksizlik olarak tanmlanrken,
Fourmaint raux (1975) tarafndan ise iki ynde gzlenebilen, ancak
nc ynde sralanan dzlemsel sreksizlik eklinde
tanmlanmaktadr.
Ayrm zon
Sreksizlik aral
Sreksizlik aral, kaya kt lelerinde komu iki sreksizlik
veya birbirine paralel eklemlerden oluan bir sreksizlik
set indeki iki sreksizliin arasndaki dik mesafedir.
Sreksizlik aral, most ra yzeyi zerinde belirli bir
ynde serilen erit met re boyunca erit met reyi kesen
sreksizliklerden olua bilecei gibi, sondaj karotlarndan
da t ayin edilebilir. Ancak uygulamada erit met renin her
zaman sreksizlik set lerine dik ynde serilmesi mmkn
olmadndan iki t r aklk llebilmekt edir.

1)Grnr aklk
2)Gerek aklk
KAYA TANIMI
ATLAK ARA UZAKLII (cm)
Deere (1963) Londra Mh. Jeo. Grubu
Fevkalade sk atlakl - < 2
ok sk atlakl (krlm ve ezilmi) 5 > 2-6
Sk atlakl (atlakl) 5-30 6-20
Orta atlakl (bloklu) 30-100 20-60
Seyrek atlakl (masif) 100-300 < 60-200
ok seyrek atlakl (kat) 300 < 200 <
Sreksizlik ara uzaklna gre kaya tanm
Sreksizlik aralna gre kaya tanm
KAYA TANIMI Sreksizlik aral (mm) (dolgu, damar, fay kalnl)
ok geni aralkl < 200
Geni aralkl 60-200
Orta genilikte aralkl 20-60
Orta derecede aralkl 6-20
Dar aralkl 2-6
ok dar aralkl 0-2
Sk 0

Tanmlama Snf



Przllk
Kaygan-parlak 1
Dz 2
Przl 3
kntl 4
Basamakl 5


Dalgallk
Dzlemsel 1
Az dalgal 2
Dalgal 3
Kavisli 4
Kvrml 5
Przllk ve dalgall lme yntemleri
Dorusal profil alma yntemi
Pusula ve disk eklindeki klinometre ile
Mekanik profilomet reler ile
ekil. Przllk profilleri ve JRC (Eklem Przllk Katsays) deerleri (Barton ve Choubey, 1977)
Sreksizliklerin zeliklerinin yzeyde ve sondaj larda t ayini
Kaya mekanii uygulamalarnda kaya kt lelerinin nemli
bir elaman olan sreksizlik zelliklerinin, ynelimlerinin
ve dalmlarnn t ayini amacyla ok sayda ynt em
kullanlmktadr. Bu ynt emlerden balcalar; hat et d,
sondaj karotlarnn j eot eknik amalarla loglanmas,
ynlendirilmi karot ve sondaj kameras veya taraycs
gibi t ekniklerdir.
Kaya kalit esi Gst ergesi ( RQD ) : RQD , bir ilerleme
aralnda doal sreksizliklerle ayrlm, boyu 10 cm ve
daha byk olan ve silindirik eklini koruyan karot
paralarnn t oplam ilerleme aralnn uzunluuna
orannn yzde olarak ifade edildii kant it at if bir
indekst ir.
KAYA KTLES

SI NI FLAMALARI
SINIFLAMA SSTEMLERNN HEDEF VE ZELLKLER
Kaya ktle snflama sistemleri eer belirli koullar yerine getirilirse; gzlem, lm,
tecrbe ve mhendislik yarglar sonucu elde edilen bulgularn birletirilmesiyle, niceliksel
(saysal) olarak kaya ktlesi zelliklerini ve tahkimat gereksinimlerini n tasarm
safhasnda belirlemek iin kullanlr (Bieniawski, 1984).
Snflama sistemlerinin mhendislik uygulamalarnda salad yararlar unlardr;
1) Belirli bir blgede bulunan kaya ktlelerini ayn davran gsterecek gruplara ayrmak,
2) Her bir grubun zelliklerini anlayabilmek iin bir temel oluturmak,
3) Tasarm iin saysal veriler salamak,
4) Kaya mhendisleri arasnda iletiimi salamak iin herkesin kullanabilecei ortak bir temel
oluturmak.
Snflama sistemlerinin, yukarda belirtilen yararlar salamak iin u zelliklere sahip
olmas gerekir;
1) Basit, kolayca hatrlanabilme ve anlalabilmelidir.
2) Kullanlan her terim ak ve mhendislikte kabul edilen bir ekilde anlatlmaldr.
3) En nemli kaya zelliklerini iermelidir.
4) Arazide ucuz ve abuk yaplabilecek deneyler sonucu elde edilen ve llebilir verilere
dayanmaldr.
5) Snflama parametrelerinin greceli nemini tartabilen bir deerlendirme sistemine sahip
olmal
6) Kaya tahkimat tasarm iin saysal veri salayacak ekilde kullanlabilmelidir.
SINIFLAMA SSTEMNDE KULLANILAN DEKENLER
Snflama sistemlerinin bir ounda aada belirtilen deikenler kullanlmaktadr;
1) Kayann basn dayanm,
2) Kaya kalite belirteci, RQD,
3) Sreksizliklerin:
a) Aral,
b) Durumu (przllk, devamllk, dolgu maddesi)
c) Konumu (dorultusu, eim ve yn)
4) Yer alt suyu durumu
5) evre etkileri
a) Gerilmeler,
b) Kaz tr,
c) Ana sreksizlik dzlemlerin etkisi.
Kaya basma dayanm bir ok snflama sisteminde gz nne alnmtr. Bunun nedeni, kaya ktlesi dayanmn, bir
lde sreksizliklerle bunlarn arasnda yer alan kaya dayanmna bal olmasdr. kinci yaygn kullanlan
parametre Kaya Kalitesi Belirteci (Rock Quality Designation-RQD) dir. Sreksizlik zelliklerinden bir
blm iermesi bakmndan nem tar. Yeralt suyu durumu ve dier evre etkilerinden kaya ktlesi
dayanm ve davranna belirli lde etkisi vardr.
Bu blmde, yaygn olarak bilinen snflama sistemlerinden aada belirtilen tanesi yer verilecektir:
1) Terzaghi (1946) tarafndan nerilen kaya yk ykseklii ad verilen snflama sistemi,
2) Bieniawski (1973) tarafndan nerilen Jeomekanik Kaya-Ktlesi Snflama sistemi (RMR Sistemi)
3) Barton ve ark. (1974) tarafndan nerilen Q snflama sistemi
Kaya Yk ( Ter zaghi ) Snflamas
Terzaghi 1946 ylnda, elik dest ek sist emlerine uygun olarak
gelitirilen ilk gereki snflama ynt emini ort aya koymutur. Bu
nemli bir gelimeydi nk t nel kazlarnda elik dest ekler o
t ariht e 50 yldr kullanlyordu. Laborat uvarda kum kullanarak yapt
fiziksel modellere ve Alplerde elik-ba tahkimatl t nellerdeki
t ecrbelerine dayanarak, eitli kaya t rlerini tanmlam ve bu t rler
iin t ahkimat zerine gelecek kaya yk snrlarn belirlemitir.
Snflama elik dest eklerle dest eklenen t nellerin zerindeki kaya
yklerini t ahmin et mek iin tasarlanmtr ve pskrt me bet on, kaya
bulonu gibi ynt emlerin kullanld modern t neller iin uygun
deildir. Terzaghinin tanmlamasndan sonra eitli aratrmaclar
tarafndan baz deiikler yaplm ve imdi kullanmda olan son hali
aada verilmitir.
Terzaghinin tnel kaya yk kavram
ekilde;
B: Tnel taban genilii,
H
t
: Tnel ykseklii,
H
p
: Kaya yk.
Bi eni awski ni n Jeomekani k Kaya Kt l esi Snflama Si st emi ( RMR)
( Rock Mass Rat i ng Syst em)
Jeomekanik kaya kt le snflama sist emi veya kaya kt lesi deerlendirme (RMR) sist emi
Bieniawski (1973) tarfndan ort aya konulmu, daha sonra zerinde baz deiiklikler
yaplarak gelitirilmitir. Bu snflama sist eminde, aada sralanan ve sahada llebilen
veya sondaj verilerinden elde edilebilecek, alt deiken kullanlr:

a) Kaya rneinin t ek eksenli basn dayanm,
b) Kaya kalit e belirt eci (RQD)
c) Sreksizlik aral,
d) Sreksizliklerin durumu,
e) Yer alt suyu durumu,
f ) Sreksizliklerin konumu

RMR sist emini uygulamak iin, aratrma yaplan galeri veya t nel boyunca kaya kt lesi yet erli
sayda yapsal blgelere ayrlr. Yapsal blgeler, ilerinde kaya yapsnn aa yukar ayn
zonlardr. Yukarda belirt ilen alt paramet re deerleri her yapsal blge iin lmlerden
belirlenerek st andart j eot eknik veri t oplama formlarnda veya sondaj loglama formlarna
ilenir.
ekil: RMR deerlerine bal olarak tnel kazlarnn ayakta kalma zaman
(Bienawski, 1989)
P: Destek basnc kN/ m
2

: Kayann birim hacim arl kN/ m
3

B: Tnel genilii m
S: Gerilme faktr (Yatay gerilmenin dey gerilmeye oran)
BS
RMR
P )
100
100
(

=
Q Sistemi (NGI Snflamas)
1974 ylnda Bart on ve arkadalar tarafndan Norve Jeot eknik
Enst it snde gelitirilmi bir snflamadr. Sist em alt adet
paramet reyi esas almaktadr:
ESR: KAZI DESTEK ORANLARI FAKTR
37
4 . 0
max
) ( 2 Q ESR B =
3 / 1
)
2
(

= Q
J
P
r
tavan
44 ln 9 + = Q RMR
JEOLOJK DAYANIM NDEKS (GSI)
EV DURAYSIZLIKLARININ ANALZ
KNEMATK ANALZ YNTEM
evlerin durayll; kinemat ik, analit ik ve nmerik analiz ynt emlerinden yararlanlarak incelenir.
Kinemat ik analiz ynt emi, duraylln sreksizlik sist emleri tarafndan denetlendii kaya
kt lelerinde durayl ve duraysz olabilecek evlerin ayrt edilmesi amacyla, ayrntl analizlere
balanmadan nce yararlanlan prat ik bir ynt emdir. Bu ynt emde; dzlemsel, kama ve devrilme
t r durayszlklar incelenir ve sadece,

A) Sreksizliklerin ynelimi
B)evin ynelimi
C)Sreksizlik yzeylerinin isel srt nme as

dikkat e alnr. Bunlarn dnda kalan; kohezyon, d ykler, yeraltsuyu koullar, ev geomet risi ve
kayan kt lenin arl ve dinamik ykler gibi fakt rler ise gzard edilir. Bu nedenle, kinemat ik
analiz ynt emi daha ok bir n deerlendirme ynt emi olarak kabul edilir.

Kinemat ik analizlerde aada belirt ilen iki aama izlenir.

1. aama: St ereografik izdm tekniiyle evin byk dairesi ile sreksizliklerin byk daireleri
ve kut up noktalar st ereonet e ilenir.
2. aama: Ynelimler ve isel srt nme as dikkat e alnarak, durayszlk t r saptanr.
Eim
yn
K
Dorultu
Azimut
Eim as
Eim
Sreksizlik
dzlemi


Dey
Referans kre
Kutup
Kutup
Byk daire
B D
Meridyen
(Byk daire)
Kk daire
Meridyen
(Byk daire)
Zenit noktas
E

im

y

S
t
e
r
e
o
g
r
a
m
D
o

r
u
lt
u
Kutup
x
335 eim ynl (K 24 B) ve
GB'ya 30 eimle dolan bir tabaka
dzleminin stereogratik
projeksiyonu
0 0
0
335 eim ynl (K 25 B) ve
GB'ya 30 eimle dolan bir tabaka
dzleminin kresel projeksiyonu
0 0
0
K
G
10
20
30
40
50
60
70
80
Stereografi k Proj eksi yon
B
K
D
G
Dzlem
Kutup
x
Sreksizlik dzlemi ile kut bunun gst erimi
Sreksizlik dzleminin kre zerinde gst erimi
Sreksizliin byk dairesinin alt yarm
kredeki proj eksiyonu ve
(Ulusay, 2001)
2
0
aralkl e-alan st ereonet i
2
0
aralkl kutupsal e-alan st reonet i
K 1
3
0
0
Eim
Yn
50
0
50
0
90
0
Eim
KUTUP
x
Kutup
Byk
daire
Eim
yn
(c)
(b)
(a)
K
(a) Nete ilenmi kutup noktalar
(c) Kenar saycnn boyutlar
(b) Karelaj a zerinde i ve kenar
sayclarnn kullanm
Kenar
sayc
sayc K
R
5
4
3 2 1
B
K
S
0.12D
1.175 D
D = Kullanlan
stereonetin
ap
0
.
1
7
5

D
D
Bir kontur diyagram rnei ve belirlenen ana sreksizlik setleri (Snmez,
1996)
K
Toplam 351 kutup
Tabakalanma
Eklem
Fay
% 6
% 6
% 3
% 5
Fay
Toplam 351 kutup
% 2 (7 kutup)
% 3 (10 kutup)
% 4 (14 kutup)
% 5 (17 kutup)
% 6 (22 kutup)
K
Farkl sreksizlik trlerinin kutuplarnn nete ilenmesi ve bunlara ait kontur diyagramlarnn hazrlanmas (Hoek ve
Bray, 1977).

f

f

f

p

p

p

p
Kayma
Durayl
Durayl
=

f

> >
p p
0
f p
20 =

f

= evin eim yn
: Sreksizliin eim yn
: evin eim as
:
:
Sreksizliin eim as
sel srtnme as
(1)
(2)
Dzlemsel kayma koulu:
Sreksizlik dzlemi
(kayma dzlemi)
ev aynas
+
2
0
0
2
0
0

Sreksizlik
ev

Dzlemsel Kaymann Kinematik Analizi
(Norrish and Wyllie, 1996)
evin yatklatrldktan
sonraki konumunu
gsteren byk daire
evin balangtaki
konumunu gsteren
byk daire
x: ev asnda azalma
(telenme miktar ve
yn)
K
G
B
D
D
B
G
20
0
Dzlemsel kaymaya
neden olan sreksizliin
byk dairesi
evin balangtaki
konumu
evin dorultusu
deitirildikten sonraki
konumu
(a) (b)
x
Kinematik anlamda dzlemsel kayma koulunun nlenmesi iin izlenen yntemler; (a) evin yatklatrlmas ve
(b) evin eim ynnn (dorultusunun) deitirilmesi (Ulusay, 2001).
f

> >
i f
a

f
b

= evin eim yn
= a dzleminin eim yn
= b dzleminin eim yn
= evin eim as
= a dzleminin eim as
= b dzleminin eim as
= sel srtnme as
= Kesime hattnn dalm
Kesime hatt
b dzlemi
a dzlemi
ev
aynas
K
K
Kama tipi kayma koulu
K
i

Kesime hatt
a dzlemi
ev
b dzlemi
Tehlikeli blge
Kama Tr Kaymann Kinematik Analizi
(Norrish and Whyllie, 1996)
I
1,2
evin
balangtaki
konumu
evin dorultusu
deitikten sonraki
konumu
evin
yatklatrlmasndan
sonraki konumu
1. dzlem
2. dzlem
G
G
K K

evin
balangtaki
konumu
x

1,2
: Sreksizliklerin kesime
noktas
evin balangtaki konumu
iin kritik blge
evin yatklatrlmas veya
dorultusunun deitirilmesi
sonrasndaki kritik blge
x : ev asndaki azalma
(telenme miktar)


I
Kinematik anlamda kama tipi kaymann nlenmesi iin izlenen yntemler: (a) evin
yatklatrlmas ve (b) evin eim ynnn (dorultusunun) deitirilmesi (Ulusay,
2001).
Devrilme Tr Durayszln Kinematik Analizi
f

ev aynas
p

= evin eim yn
= sreksizliin eim as
= evin eim as
= sreksizliin eim as
= sreksizliin srtnme as
(2) = ( 180 ) 30
p f

0 0
(1) (90 )
p f
Devrilme koulu
+ +
p

90-
N
p

f
+30
f

f
-30

Devrilmeye neden
olan sreksizliin
byk dairesi
evin
byk
dairesi


Devrilmeye neden
olan sreksizliin kutbu

(Norrish and Wyllie, 1996).

N
N
G
G
K
K

evin
balangtaki
konumu
evin
balangtaki
konumu
Sreksizliin
byk dairesi
evin
yatklatrldktan
sonraki konumu
evin
dorultusunun
deitirilmesinden
sonraaki konumu
N : Sreksizliin kutup
noktas
evin balangtaki konumu
iin kritik blge
evin yatklatrlmas
veya dorultusunun
deitirilmesinden
sonraki kritik blge
x : ev asndaki azalma
(telenme miktar)
(a)
(b)
30
30
x
Kinemat ik anlamda devrilmenin nlenmesi iin izlenen ynt emler: (a) evin
yatklatrlmas ve (b) evin eim ynnn (dorultusunun) deitirilmesi (Ulusay,
2001).