Eserin orijinal ad: Das Kapital.

Band I Kritik der politischen konomie

Kapital Cilt: Iin ana metninin evirisi Mehmet Selike, kitabn sonunda ek olarak yer alan Dolaysz retim Srecinin Sonular ile Szlkenin evirisi ise Nail Satlgana aittir. Eserin tamamnda Nail Satlgann kavram tercihleri uygulanm, metin iki ayr editr tarafndan gzden geirilmitir. Kavram tercihlerinin sorumluluu Nail Satlgana ait olmak zere, Erkin zalp Almancasyla, Oktar Trel ise ngilizcesiyle karlatrarak metni batan aa gzden geirmilerdir. eitli eviri sorunlarnn zmnde ve kavramlarn Trkeletirilmesinde Sungur Savran ile E. Ahmet Tonakn da grlerinden yararlanlmtr. Yaygn uluslararas uygulamaya uygun olarak, Kapitalin I. cildinin zgn Almanca metni iin, Marxn yakn alma arkada ve Marksizmin ortak kurucusu Friedrich Engels tarafndan yayna hazrlanan 1890 tarihli 4. Almanca basm (Karl Marx ve Friedrich Engels, Werke, C. XIII, Berlin [Demokratik Almanya], Dietz Verlag, 1968) esas alnd. Karlatrma iin kullandmz ngilizce eviriler Samuel Moore ve Edward Aveling (London, Lawrence and Wishart (Moscow, Progress Publishers), 1974) ile Ben Fowkesa (London, Penguin Books, 1976) aittir.

Kapital
Ekonomi Politiin Eletirisi

I. Cilt
Sermayenin retim Sreci

Karl Marx
Almancadan evirenler Mehmet Selik ve Nail

Satlgan

Yordam Kitap: 130 Kapital: Ekonomi Politiin Eletirisi Cilt: 1 Karl Marx ISBN-978-9944-122-58-0 eviri: Mehmet Selik - Nail Satlgan Kavram Editr: Nail Satlgan Editr: Oktar Trel Yayn Koordinatr: Hayri Erdoan Kapak ve Tasarm: Sava eki Uygulama: Gnl Gner Yordam Kitap, 2010 Birinci Basm: Nisan 2011 Yordam Kitap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti. ataleme Soka Genda Han No: 19 Kat:3 Caalolu 34110 stanbul T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordamkitap. com E: info@yordamkitap. com Bask: Pasifik Ofset Baha Merkezi Haramidere - stanbul Tel: 0212 412 17 77

Kapital
Ekonomi Politiin Eletirisi

1. Cilt

Sermayenin retim Sreci

NDEKLER
Yordam Kitapn Notu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 17 22 30 32 35 39

Almanca Birinci Basma nsz Almanca kinci Basma Sonsz nc Basm in

Franszca Basma nsz ve Sonsz ngilizce Basma nsz

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Almanca Drdnc Basma nsz

B R NC K ISI M M E T A V E PA R A
1. 2. 3.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Blm 1: Meta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Metann ki Unsuru: Kullanm Deeri ve Deer (Deerin z, Bykl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Metalarda Cisimlemi Emein ki Ynl Nitelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Deer Biimi veya Mbadele Deeri
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60 61 61 62 67 71 73 74 74 75 76 76 78 79 80

A. Basit, tek bana veya rastlantsal deer biimi 2) Greli deer biimi 3) E deer biimi

1) Deer ifadesinin iki kutbu: Greli deer biimi ve e deer biimi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4) Bir btn olarak basit deer biimi 1) Genilemi greli deer biimi 2) zel e deer biimi C. Genel deer biimi

B. Toplam veya genilemi deer biimi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3) Toplam veya genilemi deer biiminin kusurlar 1) Deer biiminin deimi karakteri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Greli deer biimi ile e deer biiminin birbirine bal olarak gelimesi 3. Genel deer biiminden para biimine gei D. Para biimi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Metann Feti Karakteri ve Bunun Srr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Blm 2: Mbadele Sreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Blm 3: Para veya Meta Dolam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 1. 2. Deerlerin ls Dolam Arac
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

102 111 111 120 129 133 133 137 144

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

a. Metalarn bakalamas . b. Parann el deitirmesi c. Sikke. Deer simgesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

Para

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

a. Gmleme

b. deme arac c. Dnya paras

 K NC K ISI M PA R A N I N S E R M AY E Y E D N M
1. 2. 3.

14 9 Blm 4: Parann Sermayeye Dnm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DRD NC K ISI M GREL A RT IK DEER N RET M

Blm 10: Greli Artk Deer Kavram Blm 11: El Birlii 1. 2. 3. Blm 12: Blm ve Manifaktr Para-i ve Onun Aleti

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

303 305 314 327 330

Sermayenin Genel Forml . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Sermayenin Genel Formlndeki elikiler Emek Gcnn Satn Alnmas ve Satlmas
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159 169

Manifaktr Douran ki Kaynak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

NC K ISI M M U T L A K A RT IK DEER N RET M

Blm 5: Emek Sreci ve Deerlenme Sreci 1. 2. Emek Sreci

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179 181 181 201 212 212 219 222 227 228 228 232 239 251

Manifaktrn ki Temel Biimi - Heterojen Manifaktr ve Organik Manifaktr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Manifaktr inde Blm ve Toplum inde Blm Manifaktrn Kapitalist Karakteri Makinelerin Gelimesi
. . . . . . . . .

4. 5. 1. 2. 3.

340 347 357 357 371 378 378 386 392 400 408 418

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Deerlenme Sreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blm 13: Makineler ve Byk Sanayi Makineden rne Aktarlan Deer

Blm 6: Deimez Sermaye ve Deiir Sermaye Blm 7: Artk Deer Oran 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. Emek Gcnn Smrlme Derecesi Seniorn Son Saati Artk rn

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Makineye Dayanan retim Sisteminin i zerindeki lk Etkileri

a. Ek emek glerine sermaye tarafndan el konulmas. Kadnlarn ve ocuklarn altrlmas . . . . . . . . . . . . b. gnnn uzatlmas . c. almann younlamas

rn Deerinin, rnn Orantl Ksmlaryla Gsterilmesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blm 8: Gn

4. 5. 6. 7. 8.

Fabrika

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gnnn Snrlar

i ile Makine Arasndaki Mcadele

Artk Emee Duyulan Ar Alk, Sanayici ve Boyar Gndz ve Gece almas. Vardiya Sistemi

Makinelerin siz Brakt ilerle lgili Telafi Teorisi

Smrnn Yasayla Snrlandrlmad ngiliz Sanayi Kollar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Makineye Dayanan Fabrika Sisteminin Gelimesiyle ilerin tilmesi ve ekilmesi. Pamuklu Sanayisinin Bunalmlar . . . . . . . . . . . 426 Byk Sanayinin Manifaktrde, Zanaatlarda ve Ev Sanayisinde Neden Olduu Kkl Deiiklikler
a. El iiliine ve i blmne dayanan el birliinin ortadan kaldrlmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Modern manifaktr
. . . . . . . . . . . . . . . .

Normal Bir Gn Salama Mcadelesi. 14. Yzyln Ortasndan 17. Yzyln Sonuna Kadar Gnn Uzatmak Amacyla karlan Zorlayc Yasalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Normal Gn in Mcadele. alma Sresinin Zorlayc Yasalarla Snrlanmas. 1833-1864 Dneminin ngiliz Fabrika Yasalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Normal Gn in Mcadele. ngiliz Fabrika Yasalarnn Baka lkelere Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

439 439 440 442 445 449

6.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b. Fabrika sisteminin manifaktr ve ev sanayisi zerindeki etkisi d. Modern ev sanayisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e. Modern manifaktr ve ev sanayisinden byk sanayiye gei. Fabrika Yasalarnn bu iletme biimlerine uygulanmasyla sz konusu devrimin hz kazanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.

Blm 9: Artk Deer Oran ve Ktlesi

294 9.

. . . . . . . . . . . .

Fabrika Mevzuat. (Salk ve Eitim ile lgili Hkmler.) ngilterede Bunlarn Genelletirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Byk Sanayi ve Tarm

480

2.

BE NC K ISI M M U T L A K V E G R E L A RT I K DEE R N R E T M . . . . . 4 8 3
Blm 14: Mutlak ve Greli Artk Deer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Blm 15: Emek Gc Fiyatnda ve Artk Deerde Byklk Deimeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 I. Gnnn Uzunluu ve Emek Younluu Deimez (Veri), Emein retkenlii Deiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 II. Gn Deimez, Emein retkenlii Deimez, Emek Younluu Deiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 III. Emein retkenlii ve Younluu Deimez, Gn Deiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 IV. Emein Harcanma Sresinde, retkenliinde ve Younluunda E Zamanl Deiiklikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502 Blm 16: Artk Deer Oran in eitli Formller . . . . . . . . . . . . . . . 506

Birikim ve Ona Elik Eden Younlama lerlerken Sermayenin Deiir Ksmnn Greli Azalmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Bir Greli Artk Nfusun Gittike Artan lde retimi ya da Yedek Sanayi Ordusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 Greli Artk Nfusun Farkl Varolu Biimleri. Kapitalist Birikimin Genel Yasas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 Kapitalist Birikimin Genel Yasasnn rneklerle Gsterilmesi
a. 18461866 yllar arasnda ngiltere c. Gebe nfus b. Britanya snai ii snfnn dk cret alan katmanlar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. 4. 5.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d. Bunalmlarn ii snfnn en iyi cret alan kesimi zerindeki etkisi e. Britanya tarm proletaryas 1) Bedfordshire . . . . . . . 2) Berkshire . . . . . . . . . . 3) Buckinghamshire . . 4) Cambridgeshire . . . 5) Essex . . . . . . . . . . . . . . 6) Herefordshire . . . . . . 7) Huntingdonshire . . . 8) Lincolnshire . . . . . . . 9) Kent . . . . . . . . . . . . . . . 10) Northamptonshire 11) Wiltshire . . . . . . . . . . 12) Worcestershire . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

626 626 632 640 644 648 661 661 662 662 663 663 663 664 665 665 665 666

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A LT I NC I K I S I M C R E T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
Blm 17: Emek Gc Deerinin ya da Fiyatnn crete Dnmesi Blm 18: Zamana Gre cret Blm 19: Para Bana cret
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

513 521 529 537

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blm 20: lkeler Arasndaki cret Farklar

f. rlanda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Blm 24: lk Birikim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686 1. lk Birikimin Srr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 686 Kr Nfusunun Topraktan Yoksun Braklmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689 15. Yzyln Sonundan tibaren Mlkszletirilenlere Kar karlan Kanl Mevzuat. cretlerin Drlmesine Ynelik Yasalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 704 Kapitalist iftinin Douu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711 Tarm Devriminin Sanayi zerindeki Etkisi. Sanayi Sermayesi in Pazarn Yaratlmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713 Sanayici Kapitalistin Douu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 Kapitalist Birikimin Tarihsel Eilimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Y ED NC K ISI M S E R M AY E N N B R K M S R E C

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blm 21: Basit Yeniden retim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Blm 22: Artk Deerin Sermayeye Dnmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.

543 547 560

2. 3.

Boyutlar Gittike Byyen Kapitalist retim Sreci. Meta retimine zg Mlkiyet Yasalarnn Kapitalist Mlk Edinme Yasalar Haline Gelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Boyutlar Gittike Byyen Yeniden retimin Ekonomi Politik Tarafndan Yanl Anlalmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 Artk Deerin Sermaye ve Gelir Olarak Ayrlmas. Kanma Teorisi . . . . . 572 Birikimin Miktarn, Artk Deerin Sermaye ve Gelire Oransal Blnnden Bamsz Olarak Belirleyen Koullar: Emek Gcnn Smrlme Derecesi - Emein retkenlii - Kullanlan Sermaye ile Tketilen Sermaye Arasndaki Farkn Bymesi - Yatrlm Sermayenin Bykl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 Emek Fonu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. 5. 6. 7.

2. 3. 4.

Blm 25: Modern Smrgeletirme Teorisi EK

731

6. Blm: Dolaysz retim Srecinin Sonular S Z L K E D Z N

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

741 861 865

5. 1.

588 592 592

Blm 23: Kapitalist Birikimin Genel Yasas

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sermayenin Bileimi Ayn Kalrken, Birikimle Birlikte Emek Gc Talebinin Artmas

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Yordam Kitapn Notu

Elinizde tuttuunuz kitap, Karl Marxn ve Marksizmin temel yapt Kapital: Ekonomi Politiin Eletirisinin tamamn, Almanca aslndan evrilmi olarak Trkeye kazandrma, bylece Trke Marksist edebiyatn en byk eksiini nihayet giderme yolunda son ciddi giriimin ilk basaman oluturuyor. Kapitali Almanca aslndan Trkeye evirip yaynlamaya ilk balayan Hikmet Kvlcmldr. 1937 ylnda balayan bu giriimi Kvlcml, her ay bir fasikl yaynlanarak drt yla yaylacak bir tasar olarak planlamt. lk 7 fasikl 1937 yl iinde yaynland; ancak bu ilk giriim, Kvlcmlnn Donanma davas yznden tutuklanmasyla yarm kald. Kapitali zgn dilinden Trkeye evirme konusunda ikinci ve Yordam Kitapnkinden nce gelen son giriim Mehmet Selike ve Sol Yaynlarna aittir. Bu yayn, 1966-67 yllarnda Kapitalin I. cildinin 5 kitap hlinde yaynlanyla balad; 1970te III. cildin ilk yarsnn yaynlanmasyla devam etti ve bu noktada kesildi. Bylece Kvlcmlnn I. cildin birinci blmyle snrl kalan ilk giriiminden otuz yl kadar sonra Kapitalin aa yukar yars Trkeye kazandrlm oluyordu. Selik Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Trkiye i Partisi yesi sekin bir bilim insanyd. (Kendisi, akademik hayattan ayrlnn ardndan 2005te hayata veda etti.) Bu kitap, onlarn, Kapitali zgn dilinden Trkeye kazandrma giriimlerini srdrme ve sona erdirme abas olarak yorumlandnda asl anlamna kavuacaktr. Kapitalin Trkeletirilmesi konusunda son ve her cildi kapsayarak tamamlanm giriimin onuru Alaattin Bilgiye aittir. Sol Yaynlar arasnda, 1975-78 yllar arasna yaylarak yaynlanan bu cilt, Trkiyeyi Kapitalin tamamlanm bir evirisinin bulunmay aybndan kurtard iin, Marxa ve Marksizme nem veren herkesin minnet duygularn hak eden bir emei ierir. Ancak evirinin Almancadan deil, ngilizceden yaplm olmas, bu alandaki boluun btnyle doldurulmam olmas anlamna gelmekteydi. Yordam Kitapn bu Kapital basm, Mehmet Selikin evirmi olduu blmlerin (I. cildin tamam ile III. cildin ilk yars) gzden geirilmi

olarak yeniden baslmasndan, ayrca daha nce Almancadan evrilmemi olan blmlerin (II. cildin tamam ile III. cildin ikinci yars) Nail Satlgan tarafndan evrilmesinden oluuyor. Elinizdeki I. cilt bu yoldaki ilk admdr. *** 2008 ylnda randa Kapitalin I. cildinin yeni bir Farsa evirisi yaynland (ev. Hasan Mortazavi, Tahran, Agh Yaynlar). Bu cildin sonunda, Kapitalde geen terimlerin drt dildeki (Almanca, Farsa, Franszca, ngilizce) karlklarn veren bir kavramlar szlkesi yer alyor. Biz, bu szlkeyi, Farsa karlklarn yerine Trkelerini koyarak elinizdeki kitabn sonuna aldk. Bilindii gibi Marxn Kapital zerindeki almalar ve hazrlklar on yllarca srm, o arada yaptnn nihai versiyonuyla ilgili planlar birok kez deimitir. Marxn mr Kapitalin yalnzca I. cildini basma hazrlamaya yettii (I. cildin ilk basmnn tarihi 1867, Marxn lm tarihi 1883tr) iin II. ve III. ciltler Engels tarafndan yaynlanmtr. Dolaysyla Marxtan geriye, Engelsin yayna hazrlad bu iki cilde ksmen alnan ya da hi alnmayan ok geni bir msvedde defterleri yn kalmtr. Bunlarn iinde bir tanesinin Marxn ekonomi politik eletirisinin mant ve mimarisi asndan zel bir nem tad, bugn hemen btn Marx uzmanlar tarafndan kabul ediliyor. Sz konusu olan, Marxn balangta Kapitalin I. cildine 6. blm olarak koymay dnd, ancak cilde dhil etmekten daha sonra vazgetii Dolaysz retim Srecinin Sonular balkl el yazmasdr. lk kez 1933te Sovyetler Birliinde Almanca ve Rusa olarak baslan bu metne, 1976daki Penguin Books basmndan balayarak kimi Kapital basmlarnda I. cildin eki olarak yer verilmekte. Daha nce Trkede, ngilizceden yaplm bir evirisinin yaynlanm olduu Sonular biz, ilk kez Almancasndan evirerek elinizdeki kitabn sonuna ekledik. Kapitalin Almanca aslndan Trkeye tam evirisini yaynlamaya balarken Hikmet Kvlcmldan Alaattin Bilgiye kadar, bu uurda evirmen ve yaync olarak emei gemi herkese gnl borcumuzu dile getirmeyi grev biliyoruz. Bu basmn sevincine ortak olamayan Mehmet Seliki saygyla anarken, kitabn aslna sadk, gzel bir eviriyle ve olabildiince az kusurla kmas iin byk bir sabr ve zenle emeklerini ortaya koyan Nail Satlgana, Oktar Trele, Erkin zalpe ve ihtiya duyduumuz her durumda yardmlarn esirgemeyen Sungur Savran ile E. Ahmet Tonaka yrekten teekkrler.

SU N U
Proletaryann yrekli, vefal, yce gnll rnek savas, unutulmaz dostum

W I L H E L M W O L F F e.
21 Haziran 1809da Tarnauda dodu 9 Mays 1864te Manchesterda srgnde ld.

nszler

17

Almanca Birinci Basma nsz

Kamuoyuna birinci cildini sunmakta olduum bu eser, 1859 ylnda yaynlanan Ekonomi Politiin Eletirisine Katk (Zur Kritik der Politischen konomie) adl eserimin devamn oluturur. Balangc ile devam arasndaki uzun fasla, uzun yllar sren, almam tekrar ve tekrar kesen bir hastalk yznden olmutur. Sz geen Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl eserin ierii, bu cildin Birinci Blmnde zetlenmitir. Bu, yalnzca balam ve btnlk kayglaryla yaplmamtr. Konunun sunumu iyiletirilmitir. Ele alnan meseleler imkn verdii lde, daha nce sadece dokunulmu olan noktalar burada daha da gelitirilmi, buna karlk o eserde etrafl olarak incelenmi eylere burada sadece dokunulmutur. Deer ve para teorisinin tarihi hakkndaki blmler, bu kez, doal olarak, tamamen darda braklmtr. Bununla beraber, daha nceki eserin okuyucusu, Birinci Blmn dipnotlarnda bu teorinin tarihi ile ilgili yeni kaynaklar bulacaktr. Her balangcn zor olmas, btn bilimler iin geerlidir. Bu yzden Birinci Blmn, zellikle de metann analizini ieren kesimin anlalmas en byk gl yaratacaktr. zellikle deerin znn ve deerin byklnn analizi ile ilgili yerlerde sylediklerimi mmkn olduu lde, ortalama okuyucunun seviyesine indirdim.1 Tam gelimi
1 Ferdinand Lassallenin Schulze-Delitzsche kar kaleme ald eserin, benim bu konular zerindeki aklamalarmn entelektel zn verdiini sand ksmnda bile nemli yanllar olduuna baklrsa, bu daha gerekli oluyor. Ferdinand Lassallenin iktisat zerine olan yaz ve eserlerinin genel kuramsal nermelerinin, rnein sermayenin tarih karakteri, retim ilikileri ve koullar ile retim biimi arasndaki ilinti vb. zerine olan nermelerin hepsini, benim koyduum terminolojiye varncaya kadar, isim ve kaynak belirtmeksizin, hemen hemen kelimesi kelimesine, benim yaz ve eserlerimden alp kendi mal imi gibi kullanmas, herhalde, propaganda amac ile yaplm bir ey olsa gerek. Benimle hibir ilgisi olmad iin, onun bu nermeleri nasl kulland ve uygulad konusunda, tabii ki, hibir ey sylemiyorum.

18

Kapital

nszler

19

halipara biimiolandeer biimi, son derece kolay ve basittir. Ne var ki, insan akl iki bin yldan fazla zamandan beri bo yere bunun temeline inmeye almtr; oysa ok daha kark ve karmak biimlerin analizinde, en azndan, baarya ok yaklalmtr. Niin? nk, gelimi beden, beden hcrelerinden daha kolay incelenir. Ayrca iktisadi biimlerin analizinde mikroskoptan ve kimyasal ayralardan yararlanlamaz. Bu ikisinin yerini, soyutlama gcnn almas gerekir. Ama, burjuva toplumu iin emek rnnn meta biimi ya da metann deer biimi, iktisadi btnn hcre biimidir. Bunun analizi, eitimsiz olanlara, sadece kl krk yarmak gibi grnr. Burada gerekten de kl krk yarmak sz konusu; ama yalnzca, mikroskobik anatomide de olduu gibi. Bundan dolay, deer biimi zerine olan kesimleri saymazsak, bu kitabn zor anlalmasndan yaknlamaz. Burada, phesiz, yeni bir eyler renmek, yani ayn zamanda bizzat dnmek isteyen bir okuyucuyu dnyorum. Fiziki, doa srelerini ya en belgin biimleriyle ve bozucu etkilere en az maruz kalm olarak grndkleri yerlerde gzlemler ya da, mmkn olduunda, srecin saf hliyle ilemesini salayan koullar altnda deneyler yapar. Benim bu eserde inceleyeceim ey, kapitalist retim tarz ve onunla uyuan retim ve dolam ilikileridir. Bunlarn bugne kadarki klasik yurdu ngilteredir. Teorimi gelitirirken balca rnek olarak ngiltereden yararlanmamn sebebi budur. Ama Alman okuyucu, ngiliz sanayi ve tarm iilerinin durumlar karsnda ikiyzlce omuz silkecek ya da Almanyada iler hi de o kadar kt gitmiyor diye kendisini iyimser bir havaya brakacaksa, ona yle seslenmeliyim: De te fabula narratur! Aslna baklrsa, konu, kapitalist retimin yasalarndan doan toplumsal kartlklarn u ya da bu derecede gelimi olmas deildir. Burada bizatihi bu yasalarn kendileri, yani kat bir zorunlulukla ileyen ve kendilerini ortaya koyan bu eilimler sz konusudur. Sanayi bakmndan daha gelimi olan lke, daha az gelimi olanna, yalnzca kendi geleceinin imgesini gsterir. Fakat bunu bir yana brakalm. Bizde kapitalist retimin tam ve iyice yerletii yerlerde, rnein gerek fabrikalarda, iinde bulunulan koullar ngilterede olduundan ok daha ktdr; nk, fabrikalarla ilgili yasalarn bizde benzerleri yoktur. Dier btn alanlarda, kta Avrupasnn batsndaki btn teki yerlerde olduu gibi, srf kapitalist retimin gelimesinin deil, fakat bu gelimenin eksikliinin de acsn ekiyoruz.
Hikye seni anlatyor! ev.

Modern skntlarn yan sra, eski, khnemi retim tarzlarnn bitkisel yaamlarn srdrmelerinin miras olan bir dizi sknt, dourduklar a d toplumsal ve siyasi ilikilerle birlikte bizi eziyor. Yalnz yaayanlar deil, ller de canmza okuyor. Le mort saisit le vif! Almanyada ve kta Avrupasnn batsndaki baka yerlerde sosyal istatistikler, ngilteredekilere oranla, acnacak durumdadr. Fakat yine de, arkalarndaki ahmeran ban yle bir grmemizi salayacak kadar perdeyi aralyorlar. Bizim hkmetlerimiz ve parlamentolarmz da, ngilterede olduu gibi, iktisadi durum ve koullar zerinde aratrma yapacak soruturma komisyonlar grevlendirse; bu komisyonlara gerein aratrlp bulunmas iin ngilteredekilere benzer yetkiler ve gler verilse; bu grev iin, ngilteredeki fabrika denetileri, public health (halk sal) raporlarn hazrlayan salk grevlileri, kadnlarn ve ocuklarn smrlmesi, barnma ve beslenme koullar vb. konular hakknda alan aratrma komisyonlarnn yeleri kadar alanlarnda yetkin, tarafsz ve kimseyi kayrmayan kiiler bulunabilse, iinde bulunduumuz durumu grp dehete derdik. Perseus, pelerinden gittii devler kendisini grmesinler diye, sisten yaplma bir takke kullanrm. Bizse, devin varln inkr edebilmek iin, sisten takkeyi kendi gzlerimiziin ve kulaklarmzn altna kadar indiriyoruz. Bu konuda kendimizi aldatmamalyz. 18. yzyldaki Amerikan Bamszlk Sava, nasl Avrupal orta snf iin uyan ann ald ise 19. yzyln Amerikan Sava da Avrupa ii snf iin ayn eyi yapt. ngilterede deime ve dnm sreci elle tutulacak kadar aktr. Bunun, belli bir ykseli noktasndan sonra, kta Avrupasn da etkilemesi zorunludur. Orada bu dnm, bizzat ii snfnn kendi gelime derecesine gre, daha vahi ya da daha insani biimler alacaktr. Demek ki daha yksek saikler bir yana, kendi z karlar, u anda egemen olan snflara, ii snfnn gelimesini kstekleyen ve yasal olarak denetlenebilecek olan btn engellerin kaldrlmasn emrediyor. te benim bu ciltte ngiliz fabrika mevzuatnn tarihine, ieriine ve sonularna bu derece geni yer ayrmamn, dierleri yannda, bir sebebi de budur. Bir ulus, dierlerinden renmelidir ve renebilir. Bir toplum kendi hareketinin doa yasasn kefetmek iinde doru yola girmi olsa bile ki bu eserin nihai amac, modern toplumun ekonomik hareket yasasn ortaya karmaktr bu toplum, ne doal geliim aamalarnn zerinden atlayabilir ne de onlar resmi kararlarla
l, diriyi smsk tutar! ev.

20

Kapital

nszler

21

iptal edebilir. Ama doum sanclarnn sresini ksaltabilir, iddetini azaltabilir. Muhtemel bir yanl anlamay nlemek iin unu belirteyim. Kapitalisti ve toprak sahibini kesinlikle pembe gzlklerle bakarak resmetmiyorum. Ama burada, kiiler zerinde, yalnzca iktisadi kategorileri temsil ettikleri, belirli snf ilikilerinin ve karlarnn tayclar olduklar lde duruluyor. Toplumun iktisadi oluumunun geliimini doal bir tarihsel sre olarak kavrayan benim bak am, bireyi, znel olarak kendisini bunlarn ne kadar zerine karrsa karsn toplumsal adan varln borlu olmaya devam ettii ilikilerden sorumlu tutmak konusunda, tm dier bak alarnn gerisinde kalr. zgr bilimsel aratrma, ekonomi politik alannda, sadece dier alanlarda da karlalan dmanlarla kar karya gelmekle kalmaz. Ele ald malzemenin kendine zg doas, insann barndaki en azgn, en baya ve en tiksinti verici tutkular, yani zel karn Furielerini {intikam tanralarn} ona kar sava alanna arr. Sz gelii, ngiliz Yksek Kilisesi, benimsedii 39 iman artndan 38ine yneltilen bir saldry, parasal gelirinin 1/39una ynelik bir saldrya gre daha kolay affeder. Gnmzde, bizzat ateizm, devralnm mlkiyet ilikilerinin eletirisiyle karlatrldnda, bir culpa levistir. Bununla beraber yine de inkr edilemeyecek bir gelime var. rnek olarak, birka hafta nce yaynlanm olan yll gsteriyorum: Correspondence with Her Majestys Missions Abroad, regarding Industrial Questions and Trades Unions. ngiliz tahtnn yabanc lkelerdeki temsilcileri burada ak bir dille, Almanyada, Fransada, ksaca Avrupa ktasnn btn uygar toplumlarnda, sermaye ile emek arasndaki mevcut ilikilerde balayan kkl deiim ve dnmlerin ngilteredeki kadar grlebilir ve kanlmaz olduunu anlatmaktadrlar. Yine ayn zamanda, Atlantik Okyanusunun teki yakasnda, Amerika Birleik Devletleri Bakan Yardmcs Bay Wade, halka ak toplantlarda ilan etti: Kleliin kaldrlmasndan sonra, gndeme, sermaye ve toprak mlkiyeti ilikilerinin dntrlmesi giriyordu! an, mor pelerinlerle veya kara cppelerle gizlenemeyecek iaretleridir bunlar. Elbette, bu szler, yarn bir mucize gerekleecei anlamna gelmiyor. Bugnk toplumun salam bir kristal deil, dnme yeteneine sahip ve srekli olarak dnm sreci iinde bulunan
Kk gnah. ev.

bir organizma olduu sezgisinin bizzat egemen snflarda domaya baladn gsteriyor. Bu eserin ikinci cildi sermayenin dolam srecini (II. Kitap) ve sermayenin gelime seyri iinde ald eitli biimleri (III. Kitap), nc ve son cilt de (IV. Kitap) teorinin tarihini ele alacaktr. Bilimsel eletiriye dayanan her gr honutlukla karlarm. Kamuoyu denen eyin hibir zaman taviz vermediim nyarglar sz konusu olduunda, gemite olduu gibi bugn de, byk Floransalnn u iarn benimsiyorum: Segui il tuo corso, e lascia dir le genti!

Karl Marx
Londra, 25 Temmuz 1867

Snai Sorunlar ve Sendikalar Hakknda Majestelerinin Yurtdndaki Temsilcilikleriyle Yazmalar. ev.

Sen yolundan ama, brak ne derlerse desinler! (Dante, lhi Komedya). ev.

22

Kapital

nszler

23

Almanca kinci Basma Sonsz

Szlerimin banda, birinci basmn okuyucularna ikinci basmda yaplm olan deiiklikler hakknda aklamalarda bulunmam gerekir. Kitabn daha anlalr ekilde blmlenmi olduu hemen gze arpacaktr. Ek notlarn ikinci basma ait olduklar her yerde belirtilmitir. Metinle ilgili en nemli noktalar unlardr: Birinci Blmn Birinci Kesiminde, her bir mbadele deerinin ifade edildii eitliklerin analiz edilmesi yoluyla deerin ortaya karlmas ii daha byk bir bilimsel kesinlikle yaplmtr; ayn ekilde, deerin z ile deer byklnn toplumsal olarak gerekli emek-zamana gre belirlenmesi arasndaki, birinci basmda yalnzca yle bir deinilen balant, ak ekilde vurgulanmtr. Birinci Blmn nc Kesimi (Deer Biimi), baka hibir sebep olmasa bile, birinci basmda iki kere yer ald iin, tmyle gzden geirilmitir. Geerken, sz konusu tekrara, Hannoverdeki dostum Dr. L. Kugelmannn yol atn belirteyim. 1867 ylnn baharnda, Hamburgdan ilk provalar geldiinde onun misafiriydim ve deer biiminin tamamlayc, daha didaktik bir aklamasnn okuyucularn ounluu iin gerekli olduuna beni ikna etmiti. Birinci Blmn son kesimi (Metann Feti Karakteri vb.) byk lde deitirildi. nc Blmn Birinci Kesimi (Deerin ls) dikkatle gzden geirildi, nk birinci basmda, bu kesim, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda (Zur Kritik der Polit. Oek., Berlin 1859) yaplm olan aklamalara gndermede bulunularak, zensiz bir ekilde hazrlanmt. Yedinci Blm ve zellikle de bunun kinci Kesimi byk lde yeniden yazld. Metinde yaplan ve ou yalnzca biimsel olan ksmi deiiklikleri tek tek ele almak gereksiz bir i olurdu. Bandan sonuna kadar kitabn her yerinde bu tr dzeltmeler yaplmtr. Bununla beraber, Pariste kacak olan Franszca eviriyi gzden geirdiim u sra grdm ki, Almanca asl metin baz yerlerde daha kapsaml gzden geirmelere,

baz yerlerde daha ciddi biimsel dzeltmelere ve baz yerlerdeki gzden kam hatalarn daha dikkatli bir ekilde temizlenmesine ihtiya duymaktadr. Ama bunlar iin zaman yoktu. nk kitabn tkendii ve ikinci basmn basksna Ocak 1872de balanaca haberini ancak 1871 sonbaharnda, baka acil ilerin ortasndayken almtm. Kapitalin ok ksa bir sre iinde Alman ii snfnn ok farkl kesimleri tarafndan takdir edilmesi, emeimin en iyi dldr. ktisadi adan burjuva bak asna sahip bir kii olan Viyanal Bay Mayer, Fransa-Prusya Sava srasnda yaynlanan bir brorde, gemite Alman miras saylan parlak teorik kavrayn Almanyann eitimli snflarnda tmyle ortadan kaybolduunu, buna karn ayn lkenin ii snfnda yeniden canlandn isabetli bir ekilde aklamt. Ekonomi politik, Almanyada, u ana kadar yabanc bir bilim olarak kald. Gustav von Glich, Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe, usw. adl eserinde ve zellikle de bu almasnn 1830da yaynlanan ilk iki cildinde, bizde kapitalist retim tarznn gelimesini ve dolaysyla modern burjuva toplumunun kurulmasn engellemi olan tarihsel koullar byk lde tartmtr. Demek oluyor ki, ekonomi politii yeertip yaatacak bir toprak yoktu. Ekonomi politik, ngiltere ve Fransadan hazr mal olarak ithal edildi; Alman iktisat profesrleri renci olarak kaldlar. Yabanc bir gerekliin teorik ifadesi onlarn ellerinde bir dogmalar koleksiyonu haline geldi, onlar tarafndan iinde yaadklar kk burjuva dnyasna gre yorumland ve dolaysyla yanl yorumland. Tmyle bastrlamayan bilimsel iktidarszlk duygusunu ve gerekten yabancs olunan bir alanda ders vermek zorunda olmaktan kaynaklanan vicdan azabn, edebiyat tarihi hakkndaki bilgiliklerle rterek veya Alman brokrasisinin umutlu adaynn Arafn gemesi gereken bir bilgi orbas olan kameral bilimlerden alnma yabanc maddeler ekleyerek gizlemeye altlar. 1848den bu yana kapitalist retim Almanyada hzl bir gelime gsterdi ve gnmzde dolandrcln parlak dnemine (Schwindelblte) girmi bulunuyor. Ama kader, uzmanlarmza yine glmedi. Ekonomi politikle tarafsz olarak uraabildikleri dnemde, modern iktisadi ilikiler Alman gerekliinin bir paras deildi. Ve bu ilikilerin ortaya k, daha banda, burjuva ufkunun snrlar iinde tarafsz olarak incelenmelerine artk izin vermeyen koullar altnda gerekleti. Ekonomi politik, burjuva nitelikte olduu, yani kapitalist dzeni tarihsel adan geici bir gelime aamas olarak deil, aksine toplumsal retimin mutlak ve en son biimi olarak kavrad lde, ancak, snf mcadelesinin rtk kald ya da kendisini yalnzca mnferit olaylarla ortaya koyduu sre boyunca, bilim olarak kalabilir.

24

Kapital

nszler

25

ngiltereyi alalm. Bu lkenin klasik ekonomi politii, snf mcadelesinin gelimemi olduu dneme aittir. Sonunda, onun son byk temsilcisi Ricardo, snf karlarnn, cret ile krn, kr ile toprak rantnn kartln safa toplumsal bir doa yasas kabul ederek, bu kartl, bilinli bir ekilde, aratrmalarnn hareket noktas haline getirir. Ne var ki, bylece burjuva ekonomi bilimi de artk tesine geemeyecei snrlarna gelip dayand. Bu bilim, daha Ricardo hayattayken, ona kar kan Sismondi araclyla, eletiriyle yz yze geldi.1 Arkadan gelen 1820-1830 dneminin ngilteredeki ayrt edici zellii, ekonomi politik alanndaki bilimsel canllktr. Bu dnem, Rikardocu teorinin hem vulgarize edildii ve yayld, hem de eski okulla savat bir dnemdi. Muhteem karlamalara tank olundu. Bu srada olanlardan Avrupa ktas pek az haberdar oldu; nk polemik, byk lde, dergi makalelerine, farkl konulardaki almalara ve brorlere dalmt. Bu polemiin Rikardocu teorinin, daha imdiden, baz istisnai durumlarda, burjuva ekonomisine ynelik bir saldr silah olarak kullanlmasna karn tarafsz nitelikte olmas, zamann koullaryla aklanabilir. Bir yandan, byk sanayi, modern yaamnn periyodik dngsn ancak 1825 bunalmyla balatmasnn da kantlad zere, henz yalnzca ocukluk dnemini geride brakyordu. Dier yandan, sermaye ile emek arasndaki snf mcadelesi, siyasi bakmdan, Kutsal ttifak etrafnda kmelenmi hkmetler ve feodal aristokrasi ile burjuvazinin nclk ettii halk kitleleri arasndaki eliki tarafndan, iktisadi bakmdan, sanayi sermayesi ile aristokrat toprak mlkiyeti arasndaki atma tarafndan (bu atma Fransada kk toprak mlkiyeti ile byk toprak mlkiyeti arasndaki ztln gerisinde sakl kald, ngilterede Tahl Yasalarndan sonra aka patlak verdi), arka plana itilmi bulunuyordu. ngilterede ekonomi politik alannda bu dnem boyunca yazlp izilenler, Fransada, Dr. Quesnaynin lmn izleyen iktisadi frtna ve zorlama dnemini hatrlatr, ama tpk pastrma yaznn bahar hatrlatmas gibi. 1830 ylnda can alc nem tayan bunalm patlak verdi. Fransa ve ngilterede burjuvazi, siyasi iktidar ele geirmiti. O zamandan sonra, snf mcadelesi, hem pratikte hem de teoride, giderek daha ak ve tehdit edici biimler ald. Snf mcadelesi bilimsel burjuva ekonomisinin lm ann alyordu. imdi artk u ya da bu teoremin doru olup olmad deil, fakat sermaye iin yararl m yoksa zararl m, iini kolaylatrc m yoksa zorlatrc m, yasalara uygun mu aykr m oldu1 Bkz. Zur Kritik ... adl eserim, s. 39. Sturm und Drang (Frtna ve Zorlama) Dnemi (1767-1785), Alman edebiyatnda Aydnlanma Dnemi ile Klasik Dnem arasndaki dnemin ad. ev.

u tartlyordu. kar salamaya dnk olmayan aratrmalarn yerini para karl yaplan seyirlik dvler, tarafsz bilimsel incelemelerin yerini zrcln (Apologetik) vicdan azab ve kt niyeti almt. Bu arada, banda Cobden ve Bright gibi fabrikatrlerin bulunduu Anti-Corn-Law Leaguein (Tahl Yasas Kart Birlik) dnyay saran bkknlk verici risalecikleri bile, toprak aristokrasisine kar yrttkleri polemikle, bilimsel olmasa bile tarihsel bir kar vaat ediyordu. Sir Robert Peel ile birlikte gelen serbest ticaret mevzuat baya iktisad bu son dikenden de kurtarmt. 1848deki ktasal devrim ngiltereyi de vurdu. Hl bilimsel bir nemleri olduunu iddia eden ve egemen snflarn sofistleri ve dalkavuklar olmann tesine gemek isteyen kimseler, sermayenin ekonomi politii ile proletaryann artk daha fazla grmezden gelinemeyen taleplerini badatrmaya alt. Ve buradan, John Stuart Millin en mkemmel temsilcisi olduu, yavan bir badatrmaclk dodu. Bu, byk Rus bilgini ve eletirmeni N. ernevskiyin Mille Gre Ekonomi Politiin Temelleri adl almasnda ustalkla aydnlatm bulunduu gibi, burjuva iktisadnn iflasn ilan etmek demekti. Dolaysyla, Almanyada, kapitalist retim tarz, bu retim tarznn antagonist karakteri ngiltere ve Fransada tarihsel snf atmalar ile gmbrtl bir ekilde ortaya ktktan sonra ve Alman proletaryas Alman burjuvazisinden ok daha ak bir teorik snf bilincine varm bulunurken olgunlua ulat. Bu nedenle, bir burjuva ekonomi politik bilimi, burada mmkn hale geliyormu gibi grnmeye balar balamaz, yeniden imknszlamt. Bu koullar altnda onun szcleri iki kampa ayrld. Kurnaz, giriimci, pratik kimselerden meydana gelen bir blk, baya iktisada dayal zrcln en yzeysel ve bunun iin de en baarl temsilcisi olan Bastiatnn bayra altnda topland; bilimlerinin profesrlk mertebesine ulam bulunmann gururunu tayan dier blk, uzlatrlamaz olanlar uzlatrma abasnda, J. St. Milli izledi. Almanlar, burjuva iktisadnn klasik dneminde olduu gibi k srasnda da, rencilikten, taklitilik ve izleyicilikten, byk yabanc irketler iin alan kk perakendeciler olmaktan kurtulamad. Demek ki, Alman toplumunun kendine zg tarihsel geliimi burada burjuvaiktisadnn her tr zgn gelime yolunu tkamt, ama eletiri yolu akt. Byle bir eletiri, bir snf temsil edecekse, yalnzca, tarihsel grevi kapitalist retim tarzn ykmak ve ardndan snflar ortadan kaldrmak olan snf temsil edebilir: proletarya. Alman burjuvazisinin bilgili ve bilgisiz szcleri, ilk nce, Kapitali, nceki eserlerim iin yaptklar gibi, sessizlikle bomay denedi. Bu

26

Kapital

nszler

27

taktik zamann koullaryla artk uyumamaya baladnda, kitabm eletirme ad altnda, burjuva bilincini rahatlatmaya ynelik reeteler yazdlar; ama, ii basnnda (rnek olarak, Joseph Dietzgenin Volksstaattaki makalelerine bakabilirsiniz), borlu olduklar cevab bugne kadar vermedikleri daha stn hasmlarla karlatlar.2 1872 baharnda, St. Petersburgda, Kapitalin mkemmel bir Rusa evirisi kt. Baslan 3.000 nsha u anda hemen hemen tkenmi bulunuyor. Kiev niversitesinde ekonomi politik profesr olan Bay N. Sieber (), daha 1871 ylnda, . (D. Ricardonun Deer ve Sermaye Teorisi vb.) adl eserinde, benim deer, para ve sermaye teorimi, temelleri bakmndan, SmithRikardocu retinin zorunlu devam olarak gstermiti. Bu deerli kitab okurken Bat Avrupallar artan ey, yazarn saf teorik baktan uzaklamamak konusundaki kararlldr. Kapitalde kullanlan yntem, birbirleriyle elien grlerin bile kantlad zere, pek az anlalmtr. yle ki, Pariste kan Revue Positivistein sulamalarna gre, bir yandan iktisad metafizik adan ele alyormuum, dier yandan tahmin edin! gelecein a dkknlar iin tarifler (Comteu tarifler mi?) yazacak yerde, sadece verili olgularn eletirel analizini yapmakla yetiniyormuum. Prof. Sieber, metafizik olma sulamas hakknda unu belirtiyor:
Asl teori sz konusu olduu srece, Marxn yntemi, eksiklik ve stnlkleri en iyi teorisyenler tarafndan paylalan bir okulun, yani btn ngiliz okulunun tmdengelimli yntemidir.

Alman eletirmenler doal olarak Hegelci sofizm hakknda barp aryor. St. Petersburgda yaynlanan (Avrupa Habercisi), Kapitalin sadece yntemine ayrd bir makalesinde (1872 Mays says, s. 427-436), aratrma yntemimi son derece gereki, buna karlk sunu yntemimi zc ekilde Alman diyalektiine bal buluyor. Diyor ki:
lk bakta, konunun sunuluunun d ekline bakarak deerlendirme yaplrsa, Marx, tam da szcn Almanca, yani kt anlamyla ideal filozoflarn en bydr. Oysa, gerekte, iktisadi eletiri iinde kendisinden nce gelen herkesten sonsuz derecede daha gerekidir... Ona hibir ekilde idealist denemez.

Bay yazara, kendi eletirisinden, Rusa zgn metne eriemeyecek olan kimi okuyucularmn da ilgilenebilecei baz alntlarla cevap vermekten daha iyisini yapamam. Yntemimin maddeci temelini tartm olduum Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl eserimin nsznden yapt bir alntdan (Zur Kritik der Pol. Oek., Berlin 1859, s. IV-VII) sonra, yazar yle devam ediyor:
Marx iin nemli bir tek ey var: incelemesine gi ritii grnglerin yasasn bulmak. Ve, bu grngler belli ve kesin bir ekle sahip bulunduklar ve belli bir zaman aralnda gzlenebilecek bir karlkl iliki iinde olduklar srece, onun iin nemli olan sadece bu grnglere hkmeden yasa deildir. Onun iin daha da nemli olan, grnglerin deiimlerinin, bunlarn gelimelerinin, yani bir biimden dierine, bir ilikiler d zeninden bir dier ilikiler dzenine geilerinin yasasdr. Bir kere bu yasay bulduunda, bu yasann toplumsal yaamdaki ifadeleri olan sonular ayrntlaryla inceler. ... Dolaysyla, Marxn bir tek derdi vardr: kapsaml bilimsel aratrma yoluyla toplumsal ilikilerin belirli dzenlere sahip olmalarnn zorunluluunu gstermek ve kendisine hareket ve dayanak noktalar salayan olgular elverdiince tarafsz bir ekilde saptamak. Bunun iin, ayn anda, hem mevcut dzenin zorunluluunu, hem de, insanlarn buna inanp inanmamasndan, bunun bilincine sahip olup olmamalarndan tmyle bamsz bir ekilde, mevcut dzenin kanlmaz olarak gemek zorunda olduu bir baka dzenin zorunluluunu kantlamas fazlasyla yeterlidir. Marx, toplumsal hareketi, yalnzca insanlarn irade, bilin ve niyetlerinden bamsz olmakla kalmayan, aksine, onlarn irade, bilin ve niyetlerini belirleyen yasalarn ynettii, doal bir tarihsel sre olarak grr... Kltr tarihinde bilinli unsur bu derece baml bir rol oynuyorsa, kltrn kendisini konu alan eletirinin, bilincin herhangi bir biimini ya da herhangi bir sonucunu, herhangi bir baka eyden daha fazla temel alamayaca aktr. Yani dnce (Idee) deil, yalnzca dsal grng, onun hareket noktas olabilir. Eletiri, bir olguyu dnceyle deil, yalnzca dier olguyla karlatrmakla ve kar karya koymakla kendisini snrlandracaktr. Onun iin nemli olan, yalnzca, her iki olgunun elverdii lde tam olarak incelenmesi ve birbirlerine gre gerekten de

Bay M. Block (Les Thoriciens du Socialisme en Allemagne. Extrait du Journal des conomistes, juillet et aot 1872), yntemimin analitik olduunu kefediyor ve unu da sylyor:
Par cet ouvrage M. Marx se classe parmi les esprits analytiques les plus minents. (Bu eserle Bay Marx en nemli analitik dnrler arasna giriyor.)
2 Alman baya iktisadnn zevzek lafazanlar eserimin biimini ve sunu tarzn yeriyor. Kimse Kapitalin edeb eksiklerini benden daha sert bir ekilde eletiremez. Bununla beraber, bu baylarn ve izleyicilerinin yararlanmalar ve mutlu olmalar iin, burada, biri ngiltereden dieri Rusyadan gelen iki deerlendirmeyi aktarmak istiyorum. Benim grlerime tmyle dmanca yaklaan Saturday Review, birinci Almanca basmla ilgili haberinde yle demiti: Sunu tarz, en kuru iktisadi sorunlara bile zgn bir ekicilik (charm) kazandryor. S.P. Vedomosti (St. Petersburg gazetesi) 20 Nisan 1872 tarihli saysnda unlar da yazyor: Sunu tarz, fazla zel balklarn ele alnd az sayda blm dnda, herkese anlalabilirliiyle, aklyla, konunun yksek bilimsellik dzeyine ramen allmadk bir canlla ulam olmasyla bir bakalk kazanyor. Bu bakmdan yazar ... anlalmaz ve kuru bir dille yazdklar kitaplar sradan fanilerin kafalarn atlatan Alman bilginlerinin ouna da hi benzemiyor. Ne var ki, dnemin Alman ulusal liberal profesrlerinin yazlar, okuyucularnda, kafadan bambaka bir eyi atlatyor.

28

Kapital

nszler

29

farkl gelime uraklar oluturmalardr; ama her eyden nemlisi, geliim aamalarnn kendilerini ortaya koyduklar dzenler dizisinin, sralan ve balantlarn, eit lde eksiksiz olarak incelenmesidir. Ama, denecektir, iktisadi hayatn genel yasalar bir ve ayndr; bunlar ister bugne, ister dne uygulansn, hibir ey deimez. Marx, tam da bunu reddeder. Ona gre bu tr soyut yasalar yoktur. ... Aksine, onun fikrine gre, her tarihsel dnem kendi yasalarna sahiptir. ... Yaam, verili bir geliim dnemini geride brakp verili bir aamadan bir bakasna geer gemez, ayn zamanda, baka yasalar tarafndan ynetilmeye balar. Ksacas, iktisadi yaam, bize, biyolojinin dier alanlarndaki gelime tarihine benzer bir grng sunar. ... Eski iktisatlar, onlar fizik ve kimya yasalarna benzetirken, iktisadi yasalarn doasn yanl deerlendirmiti. ... Grnglerin daha derinlikli bir zmlemesi, toplumsal organizmalarn kendi aralarndaki farklarn, bitkisel organizmalarla hayvansal organizmalar arasndaki farklar kadar kkl olduunu gstermitir. ... Evet, bu organizmalarn birer btn olarak farkl yaplara sahip olmas, tek tek organlarnn farkllamas ve farkl koullar altnda faaliyet gstermeleri nedeniyle, bir ve ayn grng bambaka yasalara tabidir. Marx, rnein, nfus yasasnn her zaman ve her yerde ayn olduunu yadsr. Tersine, her gelime aamasnn kendi nfus yasasna sahip olduunu ileri srer. ... retici glerin gelime dzeylerindeki farkllklara bal olarak, ilikiler ve onlar dzenleyen yasalar da deiir. Marx, kapitalist iktisat dzenini bu bak asyla aratrmay ve aklamay hedef olarak belirlerken, iktisadi yaamn her eksiksiz incelemesinin sahip olmas gereken hedefi kat bir bilimsellikle formle etmekten baka bir ey yapmaz. ... Byle bir aratrmann bilimsel deeri, verili bir toplumsal organizmann ortaya kn, varoluunu, geliimini, lmn ve onun yerini farkl, daha yksek bir bakasnn almasn dzenleyen zel yasalarn aydnlatlmasnda yatar. Ve Marxn kitab bu deere gerekten de sahiptir.

Sayn yazar, benim gerek yntemim dedii eyi bu kadar isabetli ve kiisel olarak onu uygulamam sz konusu olduu lde, bu kadar olumlu bir ekilde tarif ederken, diyalektik yntemden baka neyi tarif etmi oluyor? phesiz, sunu tarznn aratrma tarzndan ekil olarak ayrlmas gerekir. Aratrma srasnda, malzemenin tm ayrntlaryla ele alnmas, farkl geliim biimlerinin zmlenmesi ve bunlarn i balantsnn kefedilmesi gerekir. Gerek hareket, ancak bu iin yaplmasndan sonra, uygun ekilde betimlenebilir. Bu baarldnda ve malzemenin yaamnn aynadaki gibi ideal bir yansmasna ulaldnda, a priori bir yapyla kar karya olunduu sanlabilir. Benim diyalektik yntemim, temelinde, Hegelci diyalektik yntemden yalnzca farkl deil, onun dorudan kartdr. Hegel iin, idea ad

altnda bamsz bir zneye bile dntrd dnme sreci, bu srecin sadece d grnn oluturan gerekliin demiurgosudur. Bendeyse, tam tersine, dnsel olan (das Ideelle), maddi olann insan kafasna yerletirilmi ve tercme edilmi biiminden baka bir ey deildir. Hegelci diyalektiin gizemliletirici ynn neredeyse 30 yl nce, henz moda olduu bir zamanda eletirdim. Fakat tam da Kapitalin ilk cildi zerinde altm sralarda, bugnn eitimli Almanyasnda meydan bo bulan, hrn, kstah ve vasat bir taklitiler takm (Epigonentum), gz pek Moses Mendelssohnun Lessing zamannda Spinozaya yapt gibi Hegele lm eek muamelesi yapmann tadn karyordu. Bunun iindir ki, kendimi aka bu byk dnrn rencisi ilan etmiimdir ve deer kuram zerine olan blmn urasnda burasnda onun kendine zg ifade biimi ile cilveletiim olmutur. Diyalektiin Hegelin elinde maruz kald gizemliletirme, onun genel hareket biimlerini kapsaml ve bilinli bir ekilde ilk nce Hegelin ortaya koymu olduu gereini hibir ekilde glgeleyemez. Hegelde diyalektik ba aa durur. Gizemsel kabuun iindeki rasyonel z bulmak iin, tersine evrilmesi gerekir. Gizemliletirilmi biimi ile diyalektik, var olan yceltir grnd iin, Alman modas olmutu. Oysa, rasyonel biimi ile diyalektik, burjuvazi ve onun doktriner szcleri iin rezil ve iren bir eydir; nk, diyalektikle var olan olumlu bir ey olarak kavradmz anda onun olumsuzlanmasn, zorunlu olarak yok olacan da kavrarz; nk, diyalektik her olumu biimi, akan bir hareket iinde ve dolaysyla bunun yok olup gidici yann da gzden ayrmadan kavratr; nk, diyalektik hibir eyin altnda kalmaz, znde eletirici ve devrimcidir. Kapitalist toplumun elikilerle dolu hareketi, kendisini pratik burjuvaya en ak ve seik ekilde, modern sanayinin iinden getii dnemsel evrimin inili kl seyrinde ve bunun doruk noktas olan genel bunalm srasnda hissettirir. Genel bunalm, henz n aamalarnda olmakla birlikte bir kez daha yola km bulunuyor ve hem gsteri alannn evrensellii hem de etkisinin younluu sayesinde, diyalektii, yeni kutsal Prusya-Alman imparatorluunun tredilerinin bile kafalarna sokacak.

Karl Marx
Londra, 24 Ocak 1873

A priori: nsel; deneysel kant aramadan, sadece akl yrtme yoluyla elde edilen. ev.

Demiurgos: Platona gre, fiziksel evrenin biimlendiricisi ve koruyucusu. ev.

30

Kapital

nszler

31

O k uyuc uya

Franszca Basma nsz ve Sonsz

Londra, 18 Mart 1872

Yu r t t a M au r ice L a C ht re a
Deerli Yurtta, Kapitalin evirisini dzenli aralklarla kacak fasikller halinde yaynlama fikrinizi memnuniyetle karlyorum. Eser, bu biimde, ii snfna daha kolay ulaacaktr ve baka hibir dnce benim iin daha nemli deil. n yz bu olan madalyonun bir de teki yz var: Benim kullandm ve daha nce iktisadi sorunlara uygulanmam olan inceleme yntemi, ilk blmlerin okunmasn hayli gletirmi bulunuyor ve sonuca ulamak konusunda her zaman sabrszlk gsteren ve genel ilkelerle kendilerini dolaysz olarak harekete geiren sorunlar arasndaki balanty hemen anlamak isteyen Fransz okuyucularn, bu arzularna hemen ulaamayacaklar iin, hayal krklna uramasndan korkulur. Bu yle bir dezavantaj ki, buna kar, gerein peinde koan okuyucuyu nceden uyarmaktan ve hazrlkl klmaktan baka hibir ey yapamam. Bilime giden dz bir yol bulunmuyor ve yalnzca onun dik patikalarn trmanmaktan ekinmeyenler, aydnlk doruklarna ulama ansna sahiptir.

Bay J. Roy, mmkn olabilecei kadar tam ve hatta kelimesi kelimesine bir eviri yapmaya girimi ve bu grevini titizlikle yerine getirmitir. Ama tam da onun titizlii, beni, okuyucu iin daha kolay anlalr hale getirmek zere, metni deitirmek zorunda brakt. Kitap fasikller halinde yaynlandndan, gn gnne yaplan bu deiiklikler iin hep ayn zen gsterilememi ve slp farkllklar kanlmaz hale gelmitir. Bir kez byle bir gzden geirme iine giritikten sonra, ayn eyi Franszca eviriye temel oluturan zgn metin (ikinci Almanca basm) iin de yapmaya, baz tartmalar sadeletirmeye, bakalarn tamamlamaya, ek tarihsel ya da istatistiksel veriler sunmaya, eletirel notlar eklemeye vb. karar verdim. Edeb kusurlar ne olursa olsun, bu Franszca basm, aslndan bamsz bir bilimsel deere sahip ve Almanca bilen okuyucularn bile bavurmalar gereken bir metindir. Aada, ikinci Almanca basmn sonsznn, ekonomi politiin Almanyadaki geliimiyle ve bu eserde kullanlm olan yntemle ilgili blmlerini sunuyorum.

K a rl M a r x
Londra, 28 Nisan 1875

K a rl M a r x

Bkz. Almanca kinci Basma Sonsz.

32

Kapital

nszler

33

nc Basm in

Bu nc basm bizzat hazrlamak Marxa nasip olmad. Bugn bykl karsnda hasmlarnn bile eildikleri gl dnr, 14 Mart 1883te ld. Hem bu nc basm hem de elyazmas olarak kalan ikinci cildi yayna hazrlama grevi, Marxla birlikte krk yllk, en iyi, en sarslmaz dostunu yitirmi olan bana, ona szcklerle anlatlamayacak kadar ok ey borlu olan bana dm oldu. Burada, grevimin birinci ksmn nasl yerine getirdiim konusunda okuyucuya hesap vermem gerekiyor. Marx, balangta, birinci cildin metnini byk lde elden geirmeyi, baz teorik konular daha net ekillerde formle etmeyi, yenilerini eklemeyi, tarihsel ve istatistiksel malzemeyi en gncel verileri ierecek ekilde geniletmeyi planlyordu. Hastal ve ikinci cildi son dzeltme aamasna getirme iinin acillii, onu bundan vazgeirdi. Yalnzca en zorunlu deiiklikler yaplmal, yalnzca arada geen sre iinde yaynlanm olan Franszca basmda zaten yer alm bulunan ekler (Le Capital. Par Karl Marx, Paris, Lachtre 1873) dahil edilmeliydi. Marxtan kalanlar arasnda, yer yer onun tarafndan dzeltilmi ve Franszca basma gndermeler yaplm bir Almanca nsha ve ayrca, kullanlacak pasajlar tek tek iaretledii bir Franszca nsha da vard. Bu deiiklik ve ekler, az sayda istisna dnda, kitabn Sermayenin Birikim Sreci balkl son ksmyla snrl kalyor. nceki ksmlar daha kapsaml bir ekilde elden geilmi olmasna karn, buradaki metin ilk taslaa daha yakn bir ekilde braklmt. Bu yzden slp daha canlyd, tek bir elden kmlk grntsn daha fazla veriyordu, ama ayn zamanda daha zensizdi, ngilizce deyimlerle doluydu ve baz yerlerde mulakt; dnce zincirinin baz nemli halkalarna yalnzca yle bir deinilerek geildiinden, yer yer boluklar vard. slp sz konusu olduunda, Marx, birok alt blm esasl ekilde kendisi gzden geirmi ve hem bu sayede, hem de ynla szl ne-

risiyle, ngilizce teknik terimleri ve baka ngilizce deyimleri ayklama iinde nereye kadar gidebileceimi bana gstermiti. Marx, her durumda, eklerin ve tamamlayc metinlerin zerinden geer ve dz Franszca ifadeleri, kendi zl Almancasyla deitirirdi; bense, bunlar, zgn metinle mmkn olduunca uyumlu hale getirerek aktarmakla yetinmek zorundaydm. Yani, bu nc basmda, yazarn kendisinin deitireceinden emin olmadm tek bir szck bile deitirilmedi. Kapitale, Alman iktisatlarn kendilerini ifade ederken kullandklar allm jargonu eklemek, aklmn ucundan bile gemedi; bu abuk sabuk dilde, rnein, baka insanlarn, para karlnda, emeklerini (Arbeit) kendisine vermelerini salayan kiiye Arbeitgeber (i veren) ve cret karlnda emei (Arbeit) alnan kiiye Arbeitnehmer (i alan) deniyor. Franszcada da travail szc gnlk hayatta i (Beschftigung) anlamnda kullanlr. Ne var ki, bundan tr kapitaliste i veren, iiye i alan diyen bir iktisatya Franszlar, hakl olarak, deli muamelesi yaparlar. Ayn ekilde, metin boyunca kullanlan ngiliz para, l ve arlk birimlerini Almanyadaki yeni edeerlerine dntrme hakkn da kendimde grmedim. Birinci basm yaynlandnda, Almanyada, bir yln gnleri kadar ok sayda farkl l ve arlk birimi ile bunlara ek olarak iki ayr mark (o dnemde, Reichsmark, sadece, otuzlu yllarn sonunda onu icat etmi olan Soetbeerin kafasnda geerliydi), iki ayr gulden ve birinin birimi neue Zweidrittel (yeni te ikilik) olan en az ayr taler vard. Doa bilimleri alannda metrik sistemin, dnya pazarnda ngiliz l ve arlk birimlerinin egemenlii sz konusuydu. Bu koullar altnda, olgusal kantlarn neredeyse tmyle ngiliz sanayi ilikilerinden almak zorunda olan bir kitapta, ngiliz l birimlerinin kullanlmas son derece doald. Ve dnya pazarndaki sz konusu ilikilerin neredeyse hi deimemesi ve zellikle de kritik sektrlerde (demir ve pamuk) ngiliz l ve arlk birimlerinin bugn bile neredeyse mutlak bir egemenlie sahip olmas lsnde, bu son gereke, belirleyiciliini bugn de koruyor. Son olarak, Marxn pek fazla anlalmam olan alnt yapma tarz hakknda birka sz. Tmyle olgusal veriler ve tarifler sz konusu olduunda, alntlarn (rnein ngiliz yllklarndan yaplan alntlarn), yalnzca kant gstermeye yarad ak. Ama baka iktisatlarn teorik grlerinin alntland yerde durum farkldr. Burada alntnn tek ilevi, geliim sreci iinde ortaya kan bir iktisadi dncenin ilk olarak nerede, ne

Almancada Arbeit szc hem emek hem de i anlamlarna gelir. ev

34

Kapital

nszler

35

zaman ve kim tarafndan ak ekilde ifade edildiini saptamaktr. Burada nemli olan tek ey, tartma konusu iktisadi dncenin bilim tarihi asndan anlam tamas, kendi zamannn iktisadi durumunun az ok yeterli teorik ifadesi olmasdr. Yoksa, sz konusu dncenin yazarn bak asna gre hl mutlak ya da greli bir geerlilie sahip olup olmamas veya bu dncenin oktan tarihe karm olup olmamas hibir nem tamaz. Yani, bu alntlar, yalnzca, iktisat biliminin tarihinden dn alnarak metne eklenen bir aklamalar dizisini oluturuyor ve iktisat tarihindeki baz daha nemli ilerlemeleri, tarihleriyle ve yaratclaryla birlikte ortaya koyuyor. Ve bunu yapmak, tarihileri imdiye kadar yalnzca kolay yoldan n kazanma heveslilerine zg tarafl bir cehaletle sivrilen bir bilim iin fazlasyla gerekliydi. Bylece, Marxn, ikinci basmn sonszyle uyumlu olarak, Alman iktisatlardan yalnzca ok istisnai durumlarda alnt yapmas da anlalr hale gelecektir. kinci cildin 1884 yl iinde yaynlanabileceini umuyoruz.

ngilizce Basma nsz

Friedrich E n gels
Londra, 7 Kasm 1883

Kapitalin bir ngilizce basmnn neden yapldn aklama gerei bulunmuyor. Aksine, bu kitapta savunulan teorilerin getiimiz yllarda hem ngilteredeki hem de Amerikadaki sreli yaynlarda ve gncel yazlarda srekli olarak anlm, saldrya uram ve savunulmu, aklanm ve yanl yorumlanm olduklar gz nnde tutulursa, ngilizce basmn neden bugne kadar ertelenmi olduu konusunda bir aklama beklenebilir. Marxn 1883 ylndaki lmnden ksa bir sre sonra, eserin bir ngilizce basmnn gerekten gerekli olduu aklk kazandnda, Marxn ve bu satrlarn yazarnn uzun yllardr arkada olan ve bu kitab belki baka herkesten iyi tanyan Bay Samuel Moore, Marxn yaznsal vasiyetinin uygulayclarnn bir an nce kamuoyuna sunmak istedikleri eviriyi yapmaya hazr olduunu aklad. Benim, tasla zgn metinle karlatrmam ve yararl bulacam deiiklikleri nermem kararlatrld. Bay Samuel Mooreun mesleki ilerinin, eviriyi hepimizin arzulad hzla tamamlamaktan onu alkoyduu yava yava ortaya ktnda, Dr. Avelingin iin bir ksmn zerine alma teklifini sevinle kabul ettik; ayn dnemde, Marxn en kk kz Bayan Aveling, alntlar kontrol etmeyi ve ngiliz yazarlardan ve yllklardan alnarak Marx tarafndan Almancaya evrilmi ok sayda pasajn asllarn bulup yerlerine koymay teklif etti. Bu sylenen, baz kanlmaz istisnalar dnda her yerde yapld. Kitabn u blmleri Dr. Aveling tarafndan evrilmitir: (1) 10. Blm ( Gn) ve 11. Blm (Artk Deer Oran ve Ktlesi); (2) 6. Ksm (cret, 19. Blmden 22. Blme kadar); (3) 24. Blmn son ksmn, 25. Blm ve 8. Ksmn tamamn (26-33. Blmler) kapsayacak ekilde, 24. Blmn 4. Kesiminden (... Koullar) kitabn sonuna kadar olan ksm; (4) yazarn iki nsz. Kitabn geri kalan ksm, Bay Moore tarafndan evrilmitir. evirmenlerin her biri bu ekilde iin kendi payna den ksmndan sorumluyken, ben eserin tamamnn ortak sorumluluunu tayorum.

36

Kapital

nszler

37

almamzn btn iin temel alnan nc Almanca basm, yazarn brakt ve ikinci basmdaki hangi pasajlarn, 1873te kan Franszca metindeki1 iaretli pasajlarla deitirilmesi gerektiini gsteren notlarndan yararlanarak, 1883te ben hazrlamtm. Bu ekilde ikinci basmn metninde yaplan deiiklikler, on yl nce Amerikada planlanm, ama asl olarak yetenekli ve uygun bir evirmenin bulunamamas nedeniyle vazgeilmi bir ngilizce eviri iin Marxn elle yazm olduu bir dizi uyaryla genel olarak rtyordu. Elle yazlm bu notlar kullanmamz, eski arkadamz Bay F. A. Sorge (Hoboken, N[ew] J[ersey]) salad. Bu notlarda, Franszca basmdan alnacak daha birok unsura iaret ediliyor; ne var ki, nc basm iin yaplan son uyarlardan hayli eski olduklarndan, istisnalar ve zellikle de zorluklar amamza yardmc olduklar durumlar dnda, bunlar kullanma yetkisini kendimde grmedim. Ayn ekilde, eviride zgn metnin tam anlamndan bir miktar fedakarlkta bulunmann zorunlu olduu g pasajlarn ounda, yazarn kendisinin neleri feda etmeye hazr olduunu gsteren bavuru kayna olarak Franszca metne bavurulmutur. Buna karn, okuyucuyu kurtaramadmz bir glk var: belirli terimlerin, yalnzca gndelik dildeki anlamlarndan deil, ayn zamanda allm ekonomi politiin dilindeki anlamlarndan da farkl anlamlarda kullanlmas. Ama bu kanlmazd. Bir bilimin her yeni yorumu, bu bilimin teknik terimlerindeki bir devrimi de ierir. Bunu en iyi kantlayan, tm terminolojisi yaklak yirmi ylda bir kkten deien ve sre iinde bir dizi farkl isim almam neredeyse tek bir organik bileii bulunmayan kimyadr. Ekonomi politik, genel olarak, ticaret ve sanayi yaamnn terimlerini olduklar gibi almakla ve bunlarla i grmekle yetinmi; byle yaparken de, kendisini, bu terimlerle ifade edilen fikirlerin dar erevesine hapsettiini tmyle gzden karmtr. Bu nedenle, klasik ekonomi politik bile, krn da, rantn da, yalnzca, iinin giriimciye teslim etmek zorunda olduu rnn, karl denmemi alt ksmlar, paralar olduunu gayet iyi bildii halde (giriimci, rnn son ya da tek sahibi olmasa bile, onu ilk mlk edinen kiidir), sradan kr ve rant kavramlarnn tesine hibir zaman gemedi; rnn (Marxn artk rn diye and) karl denmemi ksmn hibir zaman kendi btnl iinde, bir btn olarak incelemedi ve bu yzden de, karl denmemi ksmn kaynan ve doasn da, bunun deerinin sonradan bltrlmesini dzenleyen yasalar da hibir zaman ak ekilde
1 Le Capital, par Karl Marx, J. Roy evirisi, yazarnca btnyle gzden geirilmitir, Paris, Lachtre. Bu eviri, kitabn zellikle son ksmnda, ikinci Almanca basmn metninde yaplan nemli deiiklikleri ve bu metne yaplan nemli eklemeleri iermektedir.

kavrayamad. Benzer ekilde, tarm ve zanaatlk dnda kalan btn sanayi, hibir ayrm yaplmakszn manifaktr terimi altnda toplanr ve bylece, iktisat tarihinin iki byk ve temelden farkl dnemi, yani elle yaplan ilerin blnmesine dayanan asl manifaktr dnemi ile makinelere dayanan modern sanayi dnemi arasndaki ayrm silinir. Buna karn, modern kapitalist retimi yalnzca insanln iktisadi tarihindeki bir gelime aamas olarak gren bir teorinin, bu retim tarzna lmsz ve nihai gzyle bakan yazarlarn alkn olduklarndan farkl terimler kullanmak zorunda olduu aktr. Yazarn alnt yapma yntemi hakknda birka sz sylemek yersiz olmasa gerek. rneklerin ounda, alntlar, allageldii gibi, metinde ileri srlen iddialarn belgesel kantlar olarak i grmektedir. Fakat birok rnekte, belli bir grn ilk olarak ne zaman, nerede ve kim tarafndan aka ifade edildiini gstermek iin, iktisat yazarlarndan pasajlar aktarlmaktadr. Aktarlan grn Marx tarafndan benimsenip benimsenmemesinden ya da genel bir geerlilie sahip olup olmamasndan bamsz olarak, ilgili grn, belli bir dnemde egemen olan toplumsal retim ve mbadele ilikilerinin az ok yeterli bir ifadesi olarak nem tad durumlarda, byle yaplmaktadr. Dolaysyla, bu alntlar, metni, iktisat tarihinden dn alnan bir yorumlar dizisiyle donatmaktadr. evirimiz eserin sadece birinci kitabn kapsyor. Ama bu birinci kitap byk lde kendi iinde bir btndr ve yirmi yl boyunca bamsz bir eser saylmtr. 1885te Alman dilinde yaynladm ikinci kitap, 1887 sonundan nce yaynlanamayacak olan ncsnn yokluunda, kesinlikle eksiklidir. III. Kitabn Almanca asl yaynlandnda, her ikisinin bir ngilizce basmn hazrlamay dnmek iin vakit yeterince erken olacaktr. Kapital, ktada, sklkla ii snfnn ncili diye anlr. Bu eserde varlan sonularn gnden gne ii snfnn byk hareketinin temel ilkeleri haline geldiini; bunun yalnzca Almanya ve svirede deil, Fransada, Hollanda ve Belikada, Amerikada ve hatta talya ve spanyada da geerli olduunu; ii snfnn, gnden gne, her yerde, bu sonularda kendi durumunun ve kendi abalarnn en uygun ifadesini bulduunu, bu hareketi yakndan tanyan hi kimse inkr etmeyecektir. Ve Marxn teorileri, ngilterede de, tam u anda, ii snfnn saflarnda olduu kadar okumular arasnda da yaylmakta olan sosyalist hareket zerinde gl bir etkiye sahip. Hepsi bu kadar da deil. ngilterenin iktisadi durumunun kapsaml bir incelemesinin kar konulmaz bir ulusal zorunluluk olarak kendisini dayataca zamana hzla yaklalyor. retimin ve dolaysyla

38

Kapital

nszler

39

pazarn srekli ve hzl bir genilemesi olmadan ilemesi imknsz olan ngiliz sanayi sistemi durma noktasna geldi. Serbest ticaret, kaynaklarn tketti; Manchester bile, eski iktisadi inanc olan serbest ticaret hakknda kukuya dm durumda.2 Hzla gelimekte olan yabanc sanayi, yalnzca gmrk duvarlaryla korunan pazarlarda deil, ak pazarlar ve hatta Man Denizinin bu taraf da dahil olmak zere her yerde ngiliz retiminin karsna dikiliyor. retici g geometrik olarak artarken, pazarlarn genilemesi en iyi durumda aritmetik bir dizi oluturuyor. 1825ten 1867ye kadar her seferinde yeniden balayan on yllk durgunluk, refah, ar retim ve bunalm evrimi, gerekten sona ermi grnyor; ama yalnzca, bizi, srekli ve kronik bir depresyonun umutsuzluk bataklna brakmak iin. Drt gzle beklenen refah dnemi gelmeyecek; ne zaman onun habercisi olan belirtileri grdmz sansak, yeniden buharlayorlar. Bu arada, birbirini izleyen her k, u soruyu yeniden gndeme getiriyor: sizleri ne yapmal? Ama isizlerin says yldan yla kabarrken, ortada bu soruya cevap verecek hi kimse yok; ve biz, neredeyse, isizlerin sabrlarn yitirecekleri ve kaderlerini kendi ellerine alacaklar an hesaplayabilecek durumdayz. Kukusuz, bylesi bir anda, btn teorisi ngilterenin iktisadi tarihinin ve durumunun mr boyu sren bir incelemesinin rn olan ve bu incelemeden, ngilterenin, en azndan Avrupada, kanlmaz toplumsal devrimin tmyle barl ve yasal aralarla gerekletirilebilecei tek lke olduu sonucunu karm bulunan bir adamn sesine kulak verilmeli. Elbette, ngilterenin egemen snflarnn, bir proslavery rebellion karmadan bu barl ve yasal devrime boyun emesini neredeyse hi beklemediini eklemeyi asla unutmad.

Almanca Drdnc Basma nsz

Friedrich E n gels
5 Kasm 1886

Manchester Ticaret Odasnn bugn leden sonra yaplan aylk toplantsnda serbest ticaret konusu zerinde ateli bir tartma oldu. 40 yl boyunca, ngilterenin sunduu serbest ticaret rneini dier lkelerin de izlemelerinin bo yere beklendii ve odann artk bu yaklam deitirme zamannn geldiini dnd anlamna gelen bir karar tasars sunuldu. Karar tasars yalnzca bir oy farkla, 21e kar 22 oyla reddedildi. (Evening Standard, 1 Kasm 1886).

Drdnc basm iin metne de dipnotlara da mmkn olan en son ekillerini vermem gerekiyordu. Bu grevi nasl yerine getirdiimi aada ksaca aklyorum. Franszca basm ile Marxn elle yazlm notlarn bir kez daha karlatrdktan sonra Almanca metne bu basmdan baz yeni eklemeler yaptm. Bunlarn yerleri yle: s. 80 (nc basmda s. 88), s. 458-460 (ncde s. 509-510), s. 547-551 (ncde s. 600), s. 591-593 (ncde s. 644) ve s. 596daki (ncde s. 648) 79. dipnotta. Ayn ekilde, Franszca ve ngilizce basmlar rnek alarak, maden iileri ile ilgili uzun dipnotu (nc basm, s. 509-515) metne kattm (drdnc basm, s. 461-467). Bunlarn dndaki kk deiiklikler tmyle teknik nitelikte. Ayrca, zellikle deien tarihsel koullarn gerektirir grnd yerlerde, baz aklayc ek notlar dtm. Btn bu ek notlar keli parantez iine alnm ve ismimin ba harfleriyle veya D. H. ile gsterilmitir. Bu arada ngilizce basmn yaynlanmas dolaysyla ok sayda alntnn batan sona gzden geirilmesi zorunlu bir i haline gelmiti. Marxn en kk kz Eleanor bu basm iin btn alntlar asllaryla karlatrma zahmetini zerine almt; bu sayede, eserde byk ounluu oluturan ngilizce kaynaklardan yaplm alntlar, Almancadan yeniden evrilerek deil, ngilizce zgn metinleriyle verilmiti. Drdnc basm hazrlarken bu metinden yararlanmak da bana dyordu. Bu srada birtakm kk hatalarla karlatm. Ksmen defterlerden kopyalama srasnda yaplan hatalar, ksmen basm boyunca biriken bask hatalar nedeniyle, sayfa numaralarnn yanl gsterilmesi...
Belirtilen sayfa saylarnn Yordam Kitap basmndaki karlklar yledir: s. 80: 121-122; s. 458-460: 470; s. 547-551: 565-568; s. 591-593: 605-607; s. 596, dn. 79: 608, dn. 85; s. 461-467: 473-478. ev.

Klelik yanls isyan: ABDnin gney eyaletlerindeki kle sahiplerinin kleliin kaldrlmasna kar balattklar ve 1861-1865 Amerikan Savana yol aan ayaklanma. ev.

40

Kapital

nszler

41

zet defterlerinden ynla alnt yapldnda kanlmaz olduu zere, yanl yerlere konmu alnt ve atlama iaretleri... Orada burada, evrilen bir szcnn pek de isabetli olmayan bir karl... Marxn henz ngilizce bilmedii ve ngiliz iktisatlarn Franszca evirilerinden okuduu gnlerde kaleme ald 1843-1845 Paris defterlerinden aktarlm belirli paralarda, rnein, imdi eserlerinin ngilizce asllarndan yararlanlan Steuart, Ure vb. yazarlardan alnm olanlarda, ifte eviriden kaynaklanan kk anlam farkllklar...Ve bunlara benzer dier kk hatalar ve ihmaller... Ne var ki, drdnc basm ncekilerle karlatrlrsa, tm bu yorucu dzeltme srecinin, kitapta sz edilmeye deer en kk bir deiiklie bile yol amadna ikna olunacaktr. Yalnzca, Richard Jonesden yaplm olan tek bir alnt bulunamad (drdnc basm, s. 562, 47. dipnot); Marx, muhtemelen, kitabn adn yanl yazm.* Tm dierleri, imdiki hatasz biimleriyle, ispat glerini eksiksiz olarak koruyor ya da artryor. Ama burada, eski bir hikyeye dnmek zorundaym. Marx tarafndan yaplan bir alntnn doruluunun sorguland tek bir rnek biliyorum. Ama bu tartma Marxn lmnden sonra da devam etmi olduundan, burada onu basite geitiremem. 7 Mart 1872de, Alman Fabrikatrler Birliinin Berlin merkezli yayn organ Concordiada imzasz bir yaz kt: Karl Marxn Alnt Yapma Yntemi. Bu yazda, ahlaki fke gsterilerine ve parlamento usullerine aykr ifadelere bolca bavurularak, Gladstonenun 16 Nisan 1863 tarihli bte konumasndan yaplan alntnn (Uluslararas i Birliinin 1864 yl Al Konumasnda, sonra tekrar Kapitalde, c. I, s. 617, drdnc basm; s. 670-671 nc basm) dzmece olduu iddia ediliyordu. Bu ba dndrc servet ve g art ... tmyle mlk sahibi snflarla snrl kalmaktadr cmlesinin tek bir szc bile, stenoyla tutulmu (yar resm) Hansard raporunda yer almyormu.Fakat bu cmle Gladstoneun konumasnn hibir yerinde yok. ... Orada bunun tam tersi syleniyor. Bu cmle, biimiyle ve ieriiyle, Marx tarafndan eklenmi bir uydurmadr! Concordiann bu says kendisine izleyen Mays aynda gnderilen Marx, ad bilinmeyen yazara 1 Haziran tarihli Volksstaatta cevap vermiti. Hangi gazete haberinden alnt yapm olduunu artk hatrlamadndan, nce ayn anlama gelen bir alntnn iki ngiliz gazetesinde bu Yordam Kitap basmnda s. 578, dn. 52. ev

lunduunu gstermekle ve ardndan The Timesn haberini aktarmakla yetindi; bu sonuncuya gre, Gladstone unlar sylemiti: That is the state of the case as regards the wealth of this country. I must say for one, I should look almost with apprehension and with pain upon this intoxicating augmentation of wealth and power, if it were my belief that it was confined to classes who are in easy circumstances. This takes no cognisance at all of the condition of the labouring population. The augmentation I have described and which is founded, I think, upon accurate returns, is an augmentation entirely confined to classes possessed of property. Yani Gladstone burada diyor ki, eer byle olsaym zlrm, ama byleymi: Bu ba dndrc g ve servet art, tmyle mlk sahibi snflarla snrl kalyormu. Ve yar resm Hansardla ilgili olarak, Marx yle devam ediyor: Bay Gladstone, sonradan acemice dzeltilen konuma metninden, bir ngiliz maliye bakannn azndan ktnda phesiz tehlikeye yol aabilecek olan blm karverecek kadar zekiydi. Bu arada, bu yaplan, hibir ekilde Laskerciin Bebele kar bir buluu deil, ngiliz parlamentosunun geleneksel uygulamasdr. Ad bilinmeyen yazar kprdke kprr. 4 Temmuz tarihli Concordiada kan cevabnda, ikinci el kaynaklar bir yana iterek, utangaa, parlamentoda yaplan konumalar stenoyla tutulan raporlardan almann det olduunu belirtir; ama ayrca, ona gre, The Timesda kan (uydurulmu cmleyi ieren) metinle Hansardn (bu cmleyi iermeyen) metni,ierik asndan tmyle uyumludur ve ayn ekilde The Timesn haberi, Al Konumasndaki mehur pasajn tam tersini iermektedir; adam, ayn haberde, szde tersinin yan sra, tam da u mehur pasajn aka yer aldn ise zenle gizler! Tm bunlara ramen, ad bilinmeyen kii, sktn ve onu yalnzca yeni bir hilenin kurtarabileceini hissetmektedir. Yani, yukarda grld gibi bir ks-

lkenin zenginlii sz konusu olduunda, durum byle. Kendi payma sylemeliyim ki, bu ba dndrc servet ve g artnn varlkl snflarla snrl kald inancnda olsam, buna neredeyse endieyle ve ac iinde bakmam gerekir. Bu, alan nfusun durumunu hi dikkate almyor. Tarif ettiim ve sanrm doru raporlara dayanan art, tmyle mlk sahibi snflarla snrl kalan bir arttr.ev.

Marx, kitabn adn deil, sayfa numarasn yanl aktarmt. 37 yerine 36 diye yazmt. (Bkz. s. 560-561 {Trkesinde 550}.) ngilizce basmn Editr
Yordam Kitap basmnda s. 329 ev.

ngiliz parlamentosunun tutanaklar. ev.

Alman mparatorluk Meclisinin (Reichstag) 8 Kasm 1871deki toplantsnda, milliyeti liberal milletvekili Eduard Lasker, Bebelle yrtt bir polemik srasnda, Alman iilerinin, Parisli Komnclerin rneini sonradan kutlamaya kalkmalar durumunda, namuslu ve mlk sahibi yurttalarn, onlar sopalarla dverek ldreceini aklamt. Bu formlasyon kamuoyuna aklanmad. Meclis oturumunun stenoyla tutulmu raporunda, bunun yerine, onlar kendi gcyle bastraca ifadesi yer ald. Bebel bu tahrifat aa kard. Lasker, iiler arasnda alay konusu oldu. Boyunun ksal nedeniyle, ona Laskercik (Laskerchen) lakab takld. ev.

42

Kapital

nszler

43

taha yalanclk rnei olan kendi yazsn mala fides (kt niyet),namussuzluk, yalan beyan, sz konusu dzmece alnt, kstaha yalanclk, tmyle tahrif edilmi bir alnt, bu tahrifat, tek kelimeyle rezilce vb. yksek duygulara ulatran svglerle sslerken, tartma konusunu baka bir alana kaydrmay gerekli grr ve bu nedenle, biz (yalanc olmayan adsz kii), Gladstoneun szlerinin ieriine yklediimiz anlam ikinci bir yazda aklayacaz szn verir. Sanki bu deersiz dncesinin konuyla herhangi bir ilgisi varm gibi! Bu ikinci makale 11 Temmuz tarihli Concordiada kt. Marx, 7 Austos tarihli Volksstaatta, bu kez sz konusu pasaj hakkndaki 17 Nisan 1883 tarihli Morning Star ve Morning Advertiser haberlerini aktard bir cevap daha verdi. Her ikisine gre de, Gladstone, gerekten varlkl snflarla (classes in easy circumstances) snrl kaldna inansa, bu ba dndrc servet ve g artna endieyle vb. bakacan sylyor. Ama bu art, mlk sahibi olan snflarla snrl kalyormu (entirely confined to classes possessed of property). Yani, bu haberler de, szde uydurularak eklenmi cmleyi szc szcne aktaryor. Marx, ayrca, The Times ile Hansardn metinlerini karlatrarak, ertesi sabah kan, birbirlerinden bamsz ve ayn ierie sahip ayr gazete haberinde gerekten sylendii belirtilen cmlenin, Hansardn bilinen dete gre gzden geirilmi metninde bulunmadn, Gladstoneun bu cmleyi, Marxn szleriyle sonradan el abukluu ile yok ettiini bir kere daha saptyor ve son olarak, adn gizleyen kiiyle daha fazla uraacak zamannn olmadn belirtiyordu. Grne gre bu kii de aznn payn almt; en azndan, Marxa Concordiann baka bir says gnderilmedi. . Bylece, mesele kapanm grnyordu. Geri, daha sonralar, bir veya iki kere, Cambridge niversitesiyle ilikisi bulunan kiilerden, Marxn Kapitalde aza alnmayacak bir yaznsal su iledii yolunda gizemli sylentilerin dolatn duyduk; ama tm aratrmalara ramen daha kesin bir ey renilemedi. Ardndan, 29 Kasm 1883te, Marxn lmnden sekiz ay sonra, The Timesda, Trinity College, Cambridge balkl ve Sedley Taylor imzal bir mektup yaynland; en lml kooperatifilik ileriyle uraan bu kk adam, bu mektupta, ilgisiz bir vesileyle, yalnzca Cambridge sylentileri hakknda deil, ayn zamanda Concordiann ad bilinmeyen kiisi hakknda da sonunda aydnlanmamz salad. Son derece garip grnen ey, diyor Trinity Collegen kk adam, Gladstoneun konumasndan yaplan alnty aka (Al) Konumasna geirtmi olan mala fidesi ... aa vurma iinin Profesr Brentanoya (o srada Breslaudayd, imdi Strazburgda) kalm olmasdr.

Alnty savunmaya alm olan ... Bay Karl Marx, Brentanonun kendisine kar ustaca yrtt saldrnn onu hzla iine drd lm rpnlar (deadly shifts) srasnda, Bay Gladstoneun, konumasnn 17 Nisan 1863 tarihli The Timesda kan metnini, Hansardda yaynlanmadan nce, bir ngiliz maliye bakan iin phesiz tehlikeli olabilecek bir pasaj karvermek amacyla acemice dzelttiini iddia etme cesaretini gstermiti. Brentano, ayrntl bir metin karlatrmas araclyla, The Times ile Hansard metinlerinin, kurnazca seilip ayrlm alntnn Bay Gladstoneun szlerine giydirdii anlam mutlak olarak dlamak konusunda ortaklatklarn kantladnda, Marx, zaman olmad bahanesiyle geri ekildi! Demek iin asl buydu! Ve Bay Brentanonun Corcordiadaki anonim kampanyas, Cambridgein retici kooperatiflerine zg imgeleminde ite bylesine grkemli bir yansma bulmutu! Alman Fabrikatrler Birliinin bu Aziz Georgeu, ustalkla yrtlen saldr srasnda ite bu durumda bulunuyor ve klcn ite bu ekilde kullanyordu, cehennem ejderhas Marx, onun ayaklarnn altnda, lm rpnlaryla, hzla son nefesini verirken! Ne var ki, btn bu Ariostovari sava tasviri, yalnzca, Aziz Georgeumuzun hilelerini gizlemeye yaryor. Burada artkuydurma eklemekten, tahrifattan deil, kurnazca seilip ayrlm alntdan (craftily isolated quotation) bahsediliyor. Tartma konusu tmyle farkl bir yne kaydrlmt ve Aziz George ile Cambridgeli ua bunun nedenini ok iyi biliyordu. Eleanor Marx, The Times cevabn yaynlamay reddettiinden aylk To-Day dergisinin ubat 1884 saysnda cevap verdi ve tartmay, asl konusu olan tek noktaya geri dndrd: Marxn sz konusu cmleyi uydurarak ekledii doru mu deil mi? Bunun zerine Bay Sedley Taylor u cevab verir:
Belirli bir cmlenin Bay Gladstoneun konumasnda yer alp almad sorusunun, ona gre, Marx ile Brentano arasndaki tartmada, sz konusu alntnn yaplma amacnn Gladstoneun anlatmak istediini olduu gibi aktarmak m, yoksa deitirmek mi olduu sorusuyla karlatrldnda, ok daha snrl bir nemi vard.

Ve sonra, The Times haberinin szc szce alnrsa gerekten bir eliki ierdiini teslim eder; ama ve fakat, geri kalan balam doru anlamyla, yani Gladstonea zg liberal anlamyla aklandnda, Bay Gladstoneun ne sylemek istediini gsteriyormu. (To-Day, Mart
Aziz George (St. George, Georgios): 275/281-303 yllarnda yaad dnlen, bir ejderhay ldrd iddia edilen Hristiyan azizi. ev.

44

Kapital

1884.) Burada iin en komik taraf, Cambridgeli kk adammzn, konuma metninden alntlar, anonim Brentanoya gre det olduu zere Hansarddan deil, ayn Brentano tarafndan kanlmaz olarak acemice diye nitelendirilen The Times haberinden yapmakta srar etmesidir. Doal, nk ne de olsa uursuz cmle Hansardda yok! Eleanor Marx, bu kantlamay To-Dayin ayn saysnda darmadan etmekte hi glk ekmedi. ki olaslktan biri, Bay Taylorun 1872deki tartmay okumu olmasyd. Bu durumda, imdi, uydurma eklemekle kalmam, ayn zamanda uydurma yoluyla gizleme yoluna gitmiti. Dieri, okumam olmasyd. Bu durumda, dilini tutmas gerekirdi. Her durumda kesin olan, dostu Brentanonun Marx hakkndaki uydurma ekledii sulamasn bir an iin bile doru kabul etme cesaretini gsteremediiydi. Tersine, artk Marxn uydurma ekledii deil, ama nemli bir cmleyi gizledii iddia ediliyordu. Ne var ki, tam da bu cmle, Al Konumasnn 5. sayfasnda, szde uydurularak eklenmi olan cmlenin birka satr ncesinde aktarlmtr. Ve Gladstoneun konumasndaki elikiye gelince, tam da Marx deil mi, Kapitalin 618. sayfasndaki (3. basmda 672. sayfa) 105. dipnotta,Gladstoneun 1863 ve 1864 bte konumalarndaki srekli ve apak elikilerden sz eden? Tek eksii, la Sedley Taylor [Sedley Taylor gibi], bunlar, liberalleri honut edecek ekilde zmeye kalkmamas. E. Marxn cevabnn sonundaki zetse yle: Tersine, Marx ne aktarlmaya deer bir eyi gizlemi ne de en kk bir uydurma eklemitir. Buna karn, Gladstoneun konumasnn belli bir cmlesini, kukusuz sylenmi ama u ya da bu ekilde bir yolunu bulup Hansarddan km olan bir cmleyi yeniden ortaya karm ve unutulmaktan kurtarmtr. Bylece Bay Sedley Taylor da aznn payn almt ve iki on yl boyunca iki byk lkeye yaylan btn bu profesrler ann elde ettii sonu, Marxn yaznsal drstlne dil uzatma cesaretinin bir daha gsterilememesidir; buna karn, Hansardn kutsal yanlmazlna Bay Brentano o zamandan beri ne kadar gven duyuyorsa, Bay Sedley Taylor da Bay Brentanonun sava bltenlerine en fazla o kadar gven duyacaktr.

K A P TAL
Bi r i nc i C i lt

Ser mayen i n ret i m S rec i

Friedrich E n gels
Londra, 25 Haziran 1890

Yordam Kitap basmnda s. 630-31, dn. 114. ev

Bi r i nc i K s m

Met a ve Pa ra

B l m 1

Meta

1. Metann ki Unsuru: Kullanm Deeri ve Deer (Deerin z, Bykl)

Kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii, muazzam bir meta yn1 olarak grnr; bunun basit biimi tek bir metadr. Bu nedenle, incelememiz, metann analiziyle balyor. Meta, her eyden nce, tad zelliklerle u ya da bu trden insan ihtiyalarn gideren dsal bir nesne, bir eydir. Bu ihtiyalarn doas, sz gelii, mideden mi yoksa hayallerden mi kaynaklandklar, hibir deiiklie yol amaz.2 Burada, eyin, insan ihtiyacn, dorudan doruya geim arac, yani tatmin nesnesi olarak m, yoksa dolayl bir yoldan, yani retim arac olarak m giderdii de nemli deildir. Demir, kt vb. gibi her yararl ey, iki adan, niteliine ve niceliine gre ele alnabilir. Yararl olan her ey, pek ok zelliin bir btndr ve bundan dolay eitli bakmlardan yararl olabilir. eylerin farkl ynlerini ve dolaysyla ok saydaki kullanm biimlerini ortaya karmak tari1 2 Karl Marx, Zur Kritik der Politischen konomie (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk), Berlin 1859, s. 3. Arzu, ihtiya demektir; o, ruhun itahdr ve vcut iin alk ne kadar doalsa, o da o kadar doaldr. ... (eylerin) byk ksm ruhun ihtiyalarn giderdikleri iin deere sahiptir. (Nicholas Barbon, A Discourse on coining the new money lighter. In answer to Mr. Lockes Considerations etc., London 1696, s. 2, 3.)

50

Kapital

Meta ve Para

51

hin iidir.3 Yararl eylerin nicelii iin toplumsal llerin bulunmas da byledir. Meta llerinin eitlilii, ksmen llecek nesnelerin farkl doalarndan, ksmen de alkanlklardan kaynaklanr. Bir eyin yararll, onu kullanm deeri haline getirir.4 Ne var ki, bu yararllk, havada duran bir ey deildir. Meta cisminin zellikleriyle belirlendiinden, o olmadan var olamaz. Demir, buday, elmas vb. gibi bir meta cisminin kendisi, bu nedenle bir kullanm deeri ya da maldr. Onun bu zellii, kendisindeki kullanm zelliklerinin elde edilmesinin insanlar asndan az m yoksa ok mu emee mal olduuna bal deildir. Kullanm deerleri ele alnrken, her zaman, bunlarn u kadar dzine saat, u kadar metre keten bezi, u kadar ton kmr vb. gibi belli nicelikleri kastedilir. Metalarn kullanm deerleri, bir baka disiplinin, meta bilgisinin malzemesini salar.5 Kullanm deeri, kendisini yalnzca kullanmla ya da tketimle gerekletirir. Kullanm deerleri, toplumsal biimi ne olursa olsun, servetin maddi ieriini oluturur. Ele alacamz toplum biiminde, ayn zamanda, mbadele deerinin maddi tayclarn olutururlar. Mbadele deeri, ilk bakta, bir nicel iliki, bir trdeki kullanm deerlerinin bir baka trdeki kullanm deerleriyle mbadele oran6, zamana ve yere gre srekli deien bir iliki olarak grnr. Bu yzden, mbadele deeri, tesadfi ve tmyle greli bir ey gibi, metann znde yer alan, onda ikin bir mbadele deeri (valeur intrinsque) gibi, yani bir contradictio in adjecto (terimlerdeki eliki)7 gibi grnr. Konuyu daha yakndan ele alalm. Belli bir meta, sz gelii bir quarter buday, x kadar kundura boyas veya y kadar ipek ya da z kadar altn vb. ile, ksacas baka metalarla
3 eylerde isel bir vertue (bu, Barbonun kullanm deeri iin kulland zel terimdir) vardr ve bu, mknatsn demiri ekmesinde olduu gibi, her yerde ayndr (l.c., s. 6). Mknatsn demiri ekme zellii, ancak, kendisi yardmyla manyetik kutuplama kefedildikten sonra yararl hale gelmiti. Herhangi bir eyin doal deeri, zorunlu ihtiyalar gidermeye uygunluuna ya da insan hayatna rahatlk salayc iler grmesine dayanr. (John Locke, Some Considerations on the Consequences of the Lowering of Interest, 1691, Works iinde, London 1777, v. II, s. 28.) 17. yzyln ngiliz yazarlarnda sk sk worth teriminin kullanm deeri iin, value teriminin mbadele deeri iin kullanldn grrz. Bu, gerekten var olan eyleri Cermence, zihinde yansyan eyleri Latince ifade etmeyi seven bir dil anlayyla pek uyuan bir kullanmdr. Burjuva toplumunda, her insann meta alcs olarak meta hakknda ansiklopedik bilgi sahibi olduu fictio jurisi (varsaym) egemendir. Deer, bir eyle bir dier ey, bir rn miktar ile bir dier rn miktar arasndaki mbadele orandr. (Le Trosne, De lIntrt Social, Physiocrates, d. Daire, Paris 1846, s. 889). Hibir eyde bir i mbadele deeri olamaz (N. Barbon, l.c., s. 6), ya da Butlern dedii gibi: Bir eyin deeri tam olarak, getirecei kadardr.

en farkl oranlarla mbadele edilmektedir. Yani, budayn bir deil, ok sayda mbadele deeri vardr. Fakat, hem x kadar kundura boyas, hem y kadar ipek, hem de z kadar altn vb., bir quarter budayn mbadele deeri olduundan, x kadar kundura boyas, y kadar ipek, z kadar altn vb., birbirlerinin yerini alabilen ya da birbirlerine eit byklkte mbadele deerleri olmak zorundadr. Buradan kan ilk sonu udur: Ayn metann geerli mbadele deerleri, eit bir eyi ifade eder. Ama ikincisi: Mbadele deeri, ancak, kendisinden ayrt edilebilecek bir ieriin ifade tarz, grnm biimi olabilir. rnein buday ve demir gibi iki metay alalm. Bunlar arasndaki mbadele oran ne olursa olsun, bu oran, her zaman, belli bir miktarda buday belli bir miktarda demire eitleyen bir denklemle gsterilebilir; sz gelii, 1 quarter buday = a ton demir. Bu denklemin anlam nedir? Bunun anlam, iki farkl eyde, hem 1 quarter budayda hem de a ton demirde, ayn byklkteki ortak bir eyin olduudur. Demek ki, bu iki ey, kendisi bu iki eyden ne biri ne dieri olan, bir nc eye eittir. Mbadele deerleri olduklar lde, her ikisi de, bu ncsne indirgenebilir olmak zorundadr. Bunu geometriden alnan basit bir rnekle gsterebiliriz. okgenlerin alanlarn belirlemek ve karlatrmak iin, bunlar genlere ayrlr. genin kendisi, grnr eklinden bambaka bir ifadeye indirgenir: taban ile yksekliinin arpmnn yars. Bunun gibi, metalarn mbadele deerlerinin de, u ya da bu miktarn temsil ettikleri bir ortak eye indirgenmesi gerekir. Bu ortak ey, metalarn geometrik, fiziksel, kimyasal ya da baka bir doal zellii olamaz. Metalarn cisimsel zellikleri, ancak, onlar yararl kldklar, yani kullanm deerleri haline getirdikleri lde inceleme konusu haline gelir. Ama te yandan, metalarn mbadele ilikisini ak ekilde karakterize eden ey, tam da onlarn kullanm deerlerinden soyutlanmlktr. Bir mbadele ilikisinde, bir kullanm deeri, yeterli miktarda bulunmak kouluyla, tm dier metalarla ayn deerdedir. Ya da yal Barbonun dedii gibi:
Mbadele deerleri ayn byklkteyse, bir meta tr dieri kadar iyidir. Mbadele deerleri eit byklkte olan eyler arasnda hibir farkllk ya da ayrt edilebilirlik bulunmaz.8

5 6

Metalar, kullanm deerleri olarak, her eyden nce, farkl niteliklere sahiptir; mbadele deerleri olarak ise, yalnzca farkl niceliklerde olabilirler, yani bir zerre bile kullanm deeri iermezler.
8 One sort of wares are as good as another, if the value be equal. There is no difference or distinction in things of equal value ... One hundred pounds worth of lead or iron, is of as great a value as one hundred pounds worth of silver and gold. (N. Barbon, l.c., s. 53 ve 7). Yz sterlin eden kalay veya demir, yz sterlin eden gm veya altn deerindedir.

52

Kapital

Meta ve Para

53

Meta cisminin kullanm deeri bir yana braklrsa, geriye metalarn yalnzca bir tek zellii, emek rnleri olmalar kalr. Ama emek rn bile elimizde dnme uram bulunur. Emek rnn kendi kullanm deerinden soyutladmzda, onu, meta cismini kullanm deeri yapan maddi unsur ve biimlerden de soyutlam oluruz. Emek rn artk masa ya da ev ya da iplik ya da baka bir yararl ey deildir. Tm duyusal zellikleri yok olmutur. O artk marangoz emeinin ya da yapclk emeinin ya da eirmecilik emeinin ya da herhangi bir baka retici emein rn de deildir. Emek rnlerinin yararl olma zellikleriyle birlikte, emeklerin bunlar araclyla ortaya konan yararl olma zellikleri de yok olur; dolaysyla, bu emeklerin farkl somut biimleri de yok olur; bunlar artk birbirlerinden ayrt edilmez olur; hepsi eit insan emeine, soyut insan emeine indirgenir. imdi emek rnlerinden arta kalan eyi ele alalm. Bunlardan arta kalan ey, ayn hayal nesnellikten, farksz insan emeklerinin donmu birikiminden, yani hangi biimlerde harcanm olursa olsun, harcanm insan emek gcnden baka bir ey deildir. Bu eyler, artk yalnzca, retimleri srasnda insan emek gcnn harcanm olduunu, kendilerinde insan emeinin birikmi bulunduunu gsterir. Bunlar, hepsinde ortak olan bu toplumsal zn kristalleri olarak, deerlerdir (meta deerleridir). Metalarn mbadele ilikisinde, onlarn mbadele deerleri, kullanm deerlerinden tamamen bamsz bir ey olarak grnmt. Ama emek rnleri kullanm deerlerinden gerekten soyutlandnda, biraz nce belirtildii ekilde, bunlarn deerlerini elde ederiz. Metalarn mbadele ilikisinde ya da mbadele deerlerinde kendini gsteren ortak ey, demek ki, bunlarn deeridir. ncelememiz ilerledike, deerin zorunlu ifade tarz ya da grnm biimi olarak mbadele deerine dneceiz; bununla beraber, imdilik, deeri, bu grnm biiminden bamsz olarak gzden geirmemiz gerekiyor. Demek ki, bir kullanm deeri ya da mal, yalnzca, onda soyut insan emeinin nesnellemi ya da cisimlemi olmas nedeniyle bir deere sahiptir. yleyse onun deerinin bykl nasl llr? Onun ierdii deer yaratc zn, yani emein miktaryla. Emein nicelii, sresi ile llr ve emek-zamann lei de, saat, gn vb. gibi belli zaman birimleridir. Bir metann deeri, onun retimi srasnda harcanm emek miktar ile belirlendiine gre, bir kimse ne kadar tembel ya da beceriksizse, rettii metann, bu metann yapm o kadar fazla zaman alaca iin, o kadar deerli olaca sanlabilir. Oysa, deerlerin zn oluturan emek, eit insan emeidir, ayn insan emek gc harcamasdr. Metalar

dnyasnn deerlerinde nesnellemi bulunan toplumun toplam emek gc, saysz bireysel emek glerinden olumakla birlikte, burada, bir ve ayn insan emek gc saylr. Bu bireysel emek glerinden her biri, bir toplumsal ortalama emek gc niteliini tadklar ve toplumsal ortalama emek gc olarak etkili olduklar, yani bir metann retiminde yalnzca ortalama olarak gerekli ya da toplumsal olarak gerekli emekzamana ihtiya duyduklar lde, tm dierleri gibi, ayn insan emek gcdr. Toplumsal olarak gerekli emek-zaman, herhangi bir kullanm deerini, toplumun o sradaki normal retim koullar altnda, ortalama toplumsal hner derecesi ve emek younluuyla elde edebilmek iin gerekli olan emek-zamandr. rnein, ngilterede buharl dokuma tezghlarnn kullanlmaya balamasndan sonra, belli bir miktarda iplii kuma haline getirmek iin, eskiden gerekenin belki yars kadar emek yeterli hale gelmiti. ngiliz el dokumacs, aslnda, ayn miktarda kuma elde etmek iin, bu yenilikten sonra da, gemitekiyle ayn emek-zamana ihtiya duyuyordu; ancak, onun bir saatlik bireysel emei artk yalnzca yarm saatlik toplumsal emei temsil ediyor ve bundan dolay da deeri eskisinin yarsna dyordu. Demek ki, bir kullanm deerinin deer bykln belirleyen ey, toplumsal olarak gerekli emek miktar ya da bunun retilmesi iin toplumsal olarak gerekli olan emek-zamandr.9 Tek bir meta burada yalnzca kendi trnn ortalama bir rnei saylr.10 Eit byklkte emek miktarlar ieren ya da ayn alma sresi iinde retilebilen metalar, bundan dolay, ayn deer byklne sahiptir. Bir metann deerinin, dier herhangi bir metann deerine oran, birinin retimi iin gerekli olan emek-zamann, dierinin retimi iin gerekli olan emek-zamana oran gibidir. Btn metalar, deerler olarak, yalnzca, belirli miktarlardaki donmu emek-zamandr.11 Bundan dolay, bir metann retimi iin gerekli olan emek-zaman deimez olsayd, onun deer bykl de deimeden kalrd. Ama emein retkenliindeki her deimeyle, gerekli emek-zaman da deiir. Emein retkenlii ok farkl koullar tarafndan belirlenir; bunlar arasn9 2. basma not: The value of them (the necessaries of life) when they are exchanged the one for another, is regulated by the quantity of labour necessarily required, and commonly taken in producing them. Kullanm nesnelerinin deeri, bunlar birbirleriyle mbadele edildikleri zaman, retimleri iin zorunlu ve harcanmas normal saylan emein miktaryla belirlenir. (Some Thoughts on the Interest of Money in general, and particularly in the Public Funds etc., London, s. 36, 37.) Geen yzylda kaleme alnm olan ve sahibi bilinmeyen bu dikkate deer eser tarihsizdir. Bununla beraber ieriine baklrsa, II. George zamannda, 1739 veya 1740 yllarnda yazlm olmas gerekir.

10 Ayn trden btn rnler, gerekte, fiyatlar genel olarak ve zel durumlara baklmakszn belirlenen tek bir ktle oluturur. (Le Trosne, l.c., s. 893). 11 K. Marx, l.c., s. 6.

54

Kapital

Meta ve Para

55

da, iinin ortalama hner derecesi, bilimin gelime dzeyi ve teknolojik kullanlabilirlii, retim srecinin toplumsal bileimi, retim aralarnn kapsam ve etkinlii ve doal koullar da bulunur. Ayn miktarda emek, sz gelii, uygun bir mevsimde 8 bushel budayda maddeleirken, uygun olmayan bir mevsimde ancak 4 bushel budayda maddeleir. Ayn miktarda emek, zengin bir madende, yoksul bir madende olduundan daha fazla maden cevheri karr vb. Elmas topran st katlarnda az bulunur ve bu yzden bulunup karlmas, ortalama olarak, fazla emek-zamana mal olur. Bunun iin, az miktarda elmasta ok emek yatar. Jacob, acaba altn tam deerini hi elde etmi midir, diye pheye der. Bu phe elmas iin daha da geerlidir. Eschwegeye gre, 1823 ylna kadar seksen yl boyunca Brezilya elmas ocaklarndan elde edilen toplam elmas rn, ok daha fazla emei ve dolaysyla deeri temsil ettii halde, Brezilyann 1 yllk ortalama eker ya da kahve rnnn fiyatna ulamamt. Daha zengin elmas ocaklarnda ayn miktarda emek daha fazla elmasta temsil edilir ve elmasn deeri derdi. Kmr az emekle elmasa evirmenin yolu bulunabilse, elmasn deeri tulann deerinin altna debilir. Genel olarak: Emein retkenlii ne kadar byk olursa, bir nesnenin yapm iin gereken emek-zaman o kadar kk, o nesnede kristalleen emek ktlesi o kadar kk ve o nesnenin deeri o kadar kk olur. Buna karlk, emein retkenlii ne kadar kk olursa, bir nesnenin yapm iin gereken emek-zaman o kadar byk ve nesnenin deeri o kadar byk olur. Yani, bir metann deer bykl, o metada gerekleen emein miktaryla doru orantl, retkenliiyle ters orantl olarak deiir. Bir ey, deer olmadan da kullanm deeri olabilir. eyin insana salad yarar, emek harcamasn gerektirmiyorsa byle bir durum sz konusudur. Hava, el srlmemi topraklar, doal ayrlar, kendi kendine yetien aalar vb. iin durum budur. Bir ey, meta olmadan da yararl ve insan emeinin rn olabilir. rnyle kendi ihtiyacn karlayan bir kimse, kullanm deeri yaratm, ama meta yaratmam olur. Meta retmek iin, o kimsenin, yalnzca kullanm deeri deil, bakalar iin kullanm deeri, toplumsal kullanm deeri retmesi gerekir. [Ve srf bakalar iin retmesi de yetmez. Orta an kyls, feodal bey iin hara-tahl, papaz iin r-tahl retirdi. Ama, hara-tahl da r-tahl da, bakalar iin retildikleri iin meta olmuyordu. Meta olabilmek iin, rnn, kullanm deeri olarak hizmet edecei bakasna, mbadele yoluyla aktarlmas zorunludur.]12 Son olarak, hibir ey, bir kullanm nesnesi olmadan deer olamaz. Bir ey yararszsa, onun ierdii emek de yararszdr; bu emek, emek saylmaz ve dolaysyla deer oluturmaz.
12 4. basma not: Parantez iinde bu ifadeyi ekliyorum; nk, bu nokta belirtilmedii takdirde, reticiden baka bir kimse tarafndan tketilen her rnn Marx tarafndan meta sayldn sanma yanllna dld ok sk grlmtr. F. E.

2. Metalarda Cisimlemi Emein ki Ynl Nitelii

Balangta, meta bize iki yz, kullanm deeri ve deiim deeri olan bir ey gibi grnmt. Daha sonra grld ki, emek de, deer olarak ifade edildii lde, kullanm deerlerinin yaratcs olarak tad zelliklere sahip olmaktan uzaklar. Metalarn ierdii emein bu iki ynl doasn eletirel olarak ilk ortaya koyan bendim.13 Ekonomi politii anlamann k noktasn oluturduundan, bu noktay biraz daha aydnla kavuturmak gerekiyor. ki meta alalm; bunlar, 1 ceket ve 10 yarda keten bezi olsun. lki dierinin iki kat deerde olsun; yani, 10 yarda keten bezi = W ise, ceket = 2W. Ceket belli bir ihtiyac karlayan bir kullanm deeridir. Onu elde etmek iin, belli trden bir retici faaliyet gereklidir. Bu faaliyeti belirleyen, amac, ileyi tarz, nesnesi, aralar ve sonucudur. Yararll bu ekilde rnn kullanm deeriyle temsil edilen ya da rnn bir kullanm deeri olmasyla grnen emee, ksaca, yararl emek diyoruz. Bu adan baklnca emek, her zaman, yararl etkisi ile ele alnr. Ceket ve keten bezi nasl nitelike birbirinden farkl kullanm deerleri ise, bunlar var eden emekler de nitelike birbirinden farkldr: terzilik ve dokumaclk. Bu eyler nitelike farkl kullanm deerleri ve dolaysyla nitelike farkl yararl emeklerin rnleri olmasayd, birbirlerinin karsna metalar olarak kamazlard. Ceket, ceketle mbadele edilemez, bir kullanm deeri kendisinin ayn olan bir baka kullanm deeriyle mbadele edilemez. Farkl trden kullanm deerlerinin ya da meta cisimlerinin btnl, cinsleri, trleri, aileleri, alt trleri, eitleri asndan ayn lde farkl olan yararl emeklerin btnln, yani toplumsal bir i blmn yanstr. blm, meta retiminin var olma kouludur; buna karlk, bunun tersi doru deildir; yani, meta retimi, toplumsal i blmnn var olma koulu deildir. Eski Hint topluluklarnda, i, toplumsal olarak blnmt; ama, rnler meta haline gelmezdi. Ya da, daha yaknmzdan bir rnek almak gerekirse, her fabrikada i, bir sisteme gre blnmtr; ama, bu blnme, iilerin bireysel rnlerini mbadele konusu yapmalar sonucu olmamtr. Yalnzca, kendi hesabna alan ve birbirlerinden bamsz olan kiisel emeklerin rnleri, birbirlerinin karsna metalar olarak kar. Dolaysyla unlar grm olduk: her metann kullanm deerinde, belli bir amal retici faaliyet ya da yararl emek sakldr. Nitelike farkl yararl emekler barndrmayan kullanm deerleri, birbirlerinin karsna metalar olarak kamaz. rnleri genel olarak meta biimini alan bir toplumda, yani meta reticilerinden oluan bir toplumda,
13 l.c., s. 12, 13 ve passim.

56

Kapital

Meta ve Para

57

kendi balarna hareket eden reticilerin zel iktisadi faaliyetleri olarak birbirlerinden bamsz ekilde kullanlan yararl emeklerin bu nitel farkll, ok dall bir sistem, bir toplumsal i blm oluturacak biimde geliir. Bu arada ceket asndan, terzi tarafndan m yoksa terzinin mterisi tarafndan m giyildii nemsizdir. Her iki durumda kullanm deeri olarak i grr. Terziliin zel bir meslek, toplumsal i blmnn bamsz bir unsuru haline gelmesi de, ceketle onu reten emek arasndaki ilikinin kendisinde bir deiiklik yapmaz. Herhangi bir insann terzi olmasndan nce, insanolu, giyinme ihtiyacnn onu zorlad yerlerde binlerce yl boyunca terzilik yapmtr. Ancak maddi servetin dorudan doruya doadan gelmeyen btn dier unsurlar gibi, ceket ve keten bezinin var olmalar iin, her zaman, doann verdii belli maddeleri yine belli insan ihtiyalarn karlayacak hale sokan, zel, amaca uygun retici faaliyet zorunlu olmutu. Bundan dolay, kullanm deerlerinin yaratcs, yararl emek olarak emek, insann btn toplum biimlerinden bamsz bir varolu koulu, insan ile doa arasndaki madde alveriini ve dolaysyla insan hayatn mmkn klan ezel ve ebed bir doal zorunluluktur. Ceketin, keten bezinin vb. kullanm deerleri, ksaca meta cisimleri, iki unsurun, madde ile emein bileimleridir. Cekette, keten bezinde vb. sakl bulunan btn farkl yararl emeklerin toplam karlrsa, geriye, insann hibir etkisi olmadan, doa tarafndan salanan bir maddi z kalr. nsan, retim srasnda, ancak doann kendisi gibi hareket edebilir, yani maddelerin yalnzca biimlerini deitirebilir.14 Dahas var. Bu biimlendirme iinde srekli olarak doa gleri tarafndan desteklenir. Demek ki, emek, kendisi tarafndan retilen kullanm deerlerinin, yani maddi servetin biricik kayna deildir. William Pettynin dedii gibi, emek onun babas ve toprak onun anasdr. imdi, buraya kadar bir kullanm nesnesi olarak grdmz metadan, meta deerine geelim.
14 Evrendeki btn grngler, ister insan elinin ister genel fizik yasalarnn eseri olsunlar, gerekte yeni yaratlm eyler deil, sadece maddedeki bir biim deiikliidir. Birletirme ve ayrma, insan aklnn yeniden retim dncesinin analizi srasnda tekrar ve tekrar karlat biricik unsurlardr; ve topran, havann ve suyun tarlalarda tahla dnmesi ya da insan eliyle bir bcee ipek yaptrlmas veya durmadan alan bir saati meydana getirmek zere baz metal paracklarnn dzenlenmesi rneklerinde olduu gibi, deer (Verri, burada fizyokratlara kar giritii polemikte ne tr deerden sz ettiini kendisi de doru drst bilmemekle beraber, kullanm deerini kasteder) ve zenginliin yeniden retiminde olan da budur. (Pietro Verri, Meditazioni sulla Economia Politica -ilk basm 1771tedir- Custodinin talyan ktisatlar basmnda, Parte Moderna, t. XV, s. 21, 22.)

Varsaymmza gre, ceket, keten bezinin iki kat deere sahiptir. Ne var ki, bu, u aamada bizi henz ilgilendirmeyen, yalnzca nicel bir farktr. Hemen anlalaca gibi, bir ceketin deeri, 10 yarda keten bezinin deerinin iki kat olunca, 20 yarda keten bezinin deeri bir ceketin deeri kadar olur. Ceket ve keten bezi, deerler olarak, ayn ze sahip eyler, ayn tr emein nesnel ifadeleridir. Ne var ki, terzilik ve dokumaclk nitel olarak birbirinden farkl ilerdir. Bununla beraber, yle toplumsal durumlar vardr ki, bu durumlarda ayn insan, farkl biimlerde alarak, hem terzilik, hem dokumaclk yapar; bu nedenle, bu iki farkl alma biimi ayn bireyin almasnn sadece iki deiik hali olur ve farkl bireylerin sk skya belirlenmi zel grevleri haline gelmemilerdir; tpk terzimizin bugn yapt ceketle yarn yapaca pantolonun ayn bireyin farkl biimlerde almasn gerektirmesi rneinde olduu gibi. Ayrca, bir bakta grlebilecei zere, bizim kapitalist toplumumuzda, insan emeinin belirli bir oran, emek talebinin ynndeki deimelere gre, dnml olarak, terzilik emei ya da dokumaclk emei biiminde arz edilir. Emein bu biim deiiklii przsz olarak gerekleemeyebilir, ama gereklemek zorundadr. Ald zel biimi ve dolaysyla emein yararl niteliini bir yana brakrsak, retici faaliyet, bir insan emek gc harcamasndan ibaret hale gelir. Nitel olarak farkl retici faaliyetler olmakla beraber, terzilik ve dokumacln her ikisi de insan beyninin, kaslarnn, sinirlerinin, elinin vb., retici ekilde harcanmasdr ve bu anlamda her ikisi de insan emeidir. Bunlar, insan emek gcn harcamann sadece iki farkl biimidir. Kukusuz, u ya da bu biimde harcanabilmek iin, insan emek gcnn kendisinin az ok gelimi olmas zorunludur. Ne var ki, metann deeri, basit insan emeini, genel olarak insan emeinin harcanmasn temsil eder. Burjuva toplumunda nasl bir general ya da bankac byk, buna karlk basit insan pek sradan roller stleniyorsa,15 burada da insan emei iin ayns sz konusudur. nsan emei, ortalamada, zel bir gelikinlie sahip olmayan her sradan insann canl organizmasnda bulunan basit emek gcnn harcanmasdr. Basit ortalama emein kendisi, farkl lkelerde ve farkl uygarlk alarnda nitelik deitirse bile, belli bir toplumda veridir. Karmak emek, sadece, younlatrlm ya da daha dorusu oaltlm basit emek demektir; karmak emein daha kk bir miktar, basit emein daha byk bir miktarna eit olur. Deneyimler, bu indirgemenin srekli olarak gerekletiini gstermektedir. Bir meta, en karmak emein rn olabilir. Ne var ki, onun deeri, bu metay basit emein rnne eitler ve dolaysyla basit emein belli bir miktarn
15 Kr. Hegel, Philosophie des Rechts, Berlin 1840, s. 250, 190.

58

Kapital

Meta ve Para

59

temsil eder.16 Farkl emek trlerini, l birimleri olarak basit emee indirgeyen farkl oranlar, reticilerden bamsz bir toplumsal srele belirlenir ve bu yzden, onlara, geleneksel olarak belirlenmi gibi grnr. imizi basitletirmek iin, bundan sonra her trden emek gcn dorudan doruya basit emek gc sayacaz ve byle yaparak yalnzca indirgeme zahmetinden kurtulmu olacaz. Demek ki, nasl ceket ve keten bezinin deerleri zerinde dururken bunlar kullanm deerlerinin farklarndan soyutluyorsak, bu deerlerde sakl bulunan emekleri ele alrken de, onlar, yararl biimlerinden, terzilikten ve dokumaclktan soyutluyoruz. Nasl kullanm deerleri olarak ceket ve keten bezi, belli amalara ynelmi retici faaliyetlerin kuma ve iplikle birlemesinden douyorsa, ama buna karlk, ceket ve keten bezi deer olarak nasl ayn trden donmu emek ktlelerinden baka bir ey deilse, bunun gibi, bu deerlerin ierdii emekler de, kuma ve iplikle retici ilikileri asndan deil, srf insan emek gc harcamas olarak ele alnr. Terzilik ve dokumaclk, tam da farkl niteliklerinden tr, kullanm deerleri olarak ceket ve keten bezinin yaratc unsurlardr; buna karn, yalnzca, zel niteliklerinden soyutlandklar ve her ikisi de ayn nitelie, insan emei niteliine sahip olduu lde, ceket deerinin ve keten bezi deerinin zn olutururlar. Bununla beraber, ceket ve keten bezi, yalnzca genel olarak deerler olmayp, belli byklkte deerlerdir; varsaymmza gre ceket 10 yarda keten bezinin iki kat kadar deere sahiptir. Deer byklklerindeki bu fark nereden gelir? Bu fark, keten bezinin, ceketin ierdiinin ancak yars kadar emek iermesinden ve dolaysyla ikincinin retimi srasnda, birincinin retimine harcanan emek gcnn iki kat kadar emek gc harcanm olmasndan kaynaklanr. O halde, kullanm deeri asndan bakld zaman metada sakl emek sadece nitelik bakmndan ele alnyorsa, deerin bykl asndan bakld zaman, baka hibir nitelie baklmakszn insan emeine indirgenmi olarak, yalnzca nicelik bakmndan ele alnr. Birinde emein nasl ve ne olduu, dierinde emein ne kadar olduu, hangi sre boyunca harcand sz konusudur. Bir metann deer bykl yalnzca onun ierdii emek miktarn gsterdiinden, belli oranlardaki metalar her zaman eit byklkte deerler olmak zorundadr. Diyelim bir ceketin retimi iin gereken tm yararl emeklerin retkenlii deimeden kalrsa, ceketlerin deer bykl, bunlarn nice16 Okuyucu burada, iinin, sz gelii bir i gn karl olarak elde ettii cret ya da deerin deil, iinin emek gcnn nesnelletii meta deerinin sz konusu olduuna dikkat etmelidir. ncelememizin bu aamasnda henz cret kategorisi diye bir ey yoktur.

likleriyle birlikte artar. 1 ceket x i gnn temsil ediyorsa, 2 ceket 2x i gnn temsil eder vb. Ama diyelim ki, bir ceketin retimi iin gereken emek iki katna ksn ya da yarsna dsn. Her iki durumda da bir ceketin yine ayn hizmeti grmesine ve ierdii yararl emein ayn zellikleri tamasna karn, birinci durumda bir ceket eskiden iki ceketin sahip bulunduu kadar, ikinci durumda iki ceket yalnzca eskiden bir ceketin sahip bulunduu kadar deere sahip olur. Ama retimleri srasnda harcanan emek miktar deimi bulunmaktadr. Daha byk miktarda kullanm deeri, her durumda, daha fazla maddi servet oluturur; iki ceket, bir ceketten daha fazla maddi servet oluturur. ki ceketle iki kii, bir ceketle bir kii giydirilebilir vb. Buna karn, maddi servetin ktlesindeki arta, bunun deer byklnn e zamanl bir d karlk gelebilir. Bu elikili hareket emein ikili karakterinden kaynaklanr. retkenlik, doal olarak, her zaman, yararl, somut emein retkenliidir ve gerekte, yalnzca, belli bir amaca ynelmi retici faaliyetin belli bir zaman aralndaki etkinlik derecesini belirler. Bu nedenle, yararl emek, kendi retkenliindeki artma ya da azalma ile doru orantl olarak, daha zengin ya da yoksul bir rn kayna olur. Buna karlk, retkenlikteki bir deime, deerde cisimleen emei hibir ekilde deitirmez. retkenlik, emein somut yararl biimine ait olduundan, emein somut yararl biiminden soyutlanr soyutlanmaz, doal olarak, artk, emek zerinde herhangi bir etkide bulunamaz. Bundan dolay, retkenlik nasl deiirse deisin, ayn emek, ayn zaman aralklarnda her zaman ayn deer bykln yaratr. Ama ayn zaman aralnda farkl miktarlarda kullanm deerleri salar; retkenlik ykselirse bu miktar byr, derse klr. Yani, emein verimliliini ve dolaysyla onun tarafndan salanan kullanm deerlerinin ktlesini artran ayn retkenlik deiimi, dier yandan, eer retim iin gerekli olan emek-zaman ksaltyorsa, artm olan bu toplam ktlenin deer bykln azaltr. Bunun tersi de dorudur. Her tr emek, bir taraftan, fizyolojik anlamda insan emek gc harcamasdr ve bu farksz insan emei ya da soyut insan emei olma zelliiyle meta deerini yaratr.17 Her tr emek, dier taraftan, insan emek
17 2. basma not: Emein btn metalarn deerlerini her zaman ve her yerde lmeye ve karlatrmaya elverili nihai ve gerek tek l olduunu kantlamak iin A. Smith der ki: Eit emek miktarlarnn her zaman ve her yerde iiler iin ayn deerde olmalar gerekir. Normal salk, g ve etkinlik dzeylerinde ve varsaylan ortalama hner derecesi ile bir ii dinlenmesinden, zgrlnden ve mutluluundan daima ayn oranda vazgemek durumundadr. (Wealth of Nations, b. I, ch. V, [s. 104-105].) Bir kere A. Smith burada (her yerde deil) iki eyi birbirine kartryor: deerin metann retimi iin harcanm emek miktaryla belirlenmesi ve meta deerinin emein deeriyle belirlenmesi. Bunun iin de, ayn emek miktarlarnn daima ayn deerde olduklarn kantlamaya alyor. kinci olarak, emein, metann deerinde grnd srece, srf insan emek

60

Kapital

Meta ve Para

61

gcnn belli bir amaca ynelmi zel bir biimde harcanmasdr ve bu somut yararl emek olma zelliiyle de kullanm deerleri retir.

3. Deer Biimi veya Mbadele Deeri

Metalar, kullanm deerleri ya da demir, keten bezi, buday vb. gibi meta cisimleri biiminde dnyaya gelir. Bu onlarn basit fiziksel biimidir. Buna karn yalnzca iki ynl olduklar, ayn anda hem kullanm nesneleri hem de deer tayclar olduklar iin metadrlar. Bu yzden, bunlar ancak ikili biimde, yani fiziksel biimde ve deer biiminde olduklar srece meta olarak grnrler ya da meta biimine sahip bulunurlar. Metalarn deer nesnelliini (Wertgegenstndlichkeit) Mistress Quicklyden ayran, nerede elde edileceinin bilinmemesidir. Meta cisminin duyusal kaba nesnelliinin tam kart olarak, onun deer nesnelliine tek bir doal madde zerresi bile girmez. Bundan dolay, tek bir metay dilediimiz gibi evirip evirebilir olsak bile, bir deer cismi (Wertding) olarak meta, anlalmazln korur. Buna karn, metalarn, yalnzca, ayn toplumsal birimin, yani insan emeinin ifadeleri olduklar lde deer nesnelliine sahip olduklarn, dolaysyla da deer nesnelliklerinin tmyle toplumsal olduunu hatrlarsak, deer nesnelliinin kendisini yalnzca meta ile meta arasndaki toplumsal ilikide gsterebilecei de kendiliinden anlalr. Gerekten, arkalarnda sakl bulunan deerin izini yakalayabilmek iin, metalarn mbadele deerlerinden ya da mbadele oranlarndan hareket etmitik. imdi deerin bu grnm biimine dnmemiz gerekiyor. Herkes, baka hibir ey bilmese bile, unu bilir: metalar, kullanm deerlerinin farkl fiziksel biimleriyle arpc bir kartlk iinde bulunan, ortak bir deer biimine sahiptir: para biimi. imdi, bugne kadar burjuva iktisad tarafndan el srlmeden braklm bir ie girieceiz; yani, bu para biiminin douunu gsterecek ve dolaysyla, metalarn deer ilikilerinin ierdii deer ifadesinin geliimini, en basit ve en fark
gc harcamas olarak sz konusu olduunu seziyor; ama, bu harcamay, normal yaamsal faaliyet olarak deil, srf dinlenme, zgrlk ve mutluluktan fedakrlk olarak anlyor. phesiz, gz nnde tuttuu, modern cretli emekidir. Yukardaki 9 numaral notta alnt yaplan, A. Smithin ismi belirsiz selefi ok daha isabetli ekilde yle demektedir: Bir adam, bu ihtiya gideren nesneyi elde etmek iin bir haftasn harcamtr. ... Ve, bu adama mbadele srasnda bir baka nesne veren kimse bu eyin gerek e deerinin ne olduunu, bunun kendisine ne kadar emek ve zamana mal olduunu hesaplamaktan baka bir yolla, daha doru olarak tahmin edemez. Bu ise, gerekte, bir kimsenin bir nesne iin belli bir sre iinde harcad emein, bir bakasnn ayn srede bir baka meta iin harcam olduu emekle mbadelesinden baka bir ey deildir. (Some Thoughts on the Interest of Money in general etc., s. 39.) [4. basm iin: ngilizcenin, arbeitn (emek, i) bu iki farkl yn iin iki farkl szce sahip olma stnl bulunuyor. Kullanm deerleri yaratan ve nitelike belli olan ie labourdan farkl olarak work; deer yaratan ve nicel olarak llen emee workten farkl olarak labour deniyor. F. E.]

edilmez biiminden itibaren, gz alc para biimine gelinceye kadar izleyeceiz. Bylece, ayn zamanda, para bilmecesi de zlecek. En basit deer ilikisi, hi kukusuz, bir metayla, hangisi olursa olsun, farkl trdeki tek bir baka meta arasndaki ilikidir. Bu yzden, iki metann deerleri arasndaki iliki bize bir metann en basit deer ifadesini verir.

A. Basit, tek bana veya rastlantsal deer biimi

x kadar A metas = y kadar B metas, veya: x kadar A metas, y kadar B metas deerindedir. (20 yarda keten bezi = 1 ceket, veya: 20 yarda keten bezi, 1 ceket deerindedir.)

1) Deer ifadesinin iki kutbu: Greli deer biimi ve e deer biimi

Deer biiminin btn srr, bu basit deer biiminde sakldr. Bu yzden bunun analizinin zel bir gl vardr. Burada, farkl trlerdeki A ve B metalarnn, rneimizde keten bezi ve ceketin, iki farkl rol oynadklar aka grlr. Keten bezi, deerini ceketle ifade eder; ceket, bu deer ifadesinin malzemesi olarak hizmet grr. Birinci meta aktif, ikincisi pasif bir rol oynar. lk metann deeri, greli deer olarak ifade edilir ya da greli deer biiminde bulunur. kinci meta, e deer olarak ilev grr ya da e deer biiminde bulunur. Greli deer biimi ile e deer biimi, ayn deer ifadesinin, birbirlerine sk skya bal, karlkl olarak birbirini gerektiren, ayrlmaz unsurlar, ama ayn zamanda da birbirlerini dlayan ya da birbirlerine kart ular, yani kutuplardr; bunlar her zaman, deer ifadesinin aralarnda iliki kurduu farkl metalara blnr. rnein, keten bezinin deerini keten bezi ile ifade edemem. 20 yarda keten bezi = 20 yarda keten bezi, bir deer ifadesi deildir. Daha dorusu, bu denklem, tersine, 20 metre keten bezinin 20 metre keten bezinden, kullanm nesnesi olan keten bezinin belli bir miktarndan baka bir ey olmadn syler. Dolaysyla, keten bezinin deeri yalnzca greli olarak, yani bir baka metayla ifade edilebilir. Bundan dolay, keten bezinin greli deer biimi, dier herhangi bir metann kendi karsnda e deer biiminde bulunmasn gerektirir. Dier yandan, e deer klnda grnen bu dier meta, ayn zamanda greli deer biiminde bulunamaz. Bu meta kendi deerini ifade etmez. Bu meta yalnzca dier metann deer ifadesinin malzemesini salar.

62

Kapital

Meta ve Para

63

Kukusuz, 20 yarda keten bezi = l ceket, veya 20 yarda keten bezi, 1 ceket deerindedir ifadesi, bunun kartn da kapsar: 1 ceket = 20 yarda keten bezi, veya 1 ceket, 20 yarda keten bezi deerindedir. Ama bu durumda, ceketin deerini greli olarak ifade etmek iin, denklemi tersine evirmem gerekir; ve bunu yapar yapmaz, ceket yerine keten bezi, e deer halini alr. Demek ki, ayn meta ayn deer ifadesinde ayn zamanda her iki biimde grnemez. Tersine, kart kutuplar olarak bunlar birbirlerini dlar. Bir metann greli deer biiminde mi, yoksa kar taraftaki e deer biiminde mi bulunduu, tmyle, bu metann deer ifadesinde her seferinde ald yere, yani, onun deeri ifade edilen meta m, yoksa kendisiyle deer ifade edilen meta m olduuna baldr.

2) Greli deer biimi

a. Greli deer biiminin ierii Bir metann basit deer ifadesinin iki meta arasndaki deer ilikisinde nasl sakl bulunduunu ortaya karmak iin, ilk nce, bu deer ilikisinin, kendi nicel ynnden tamamen bamsz olarak gzden geirilmesi gerekir. ou zaman tam tersi yaplr ve deer ilikisinde, yalnzca, iki ayr meta trnn belli miktarlarn birbirine eitleyen oran grlr. Burada, farkl eylerin byklklerinin, ancak bunlarn ayn birime indirgenmesinden sonra karlatrlabilir hale geldikleri gzden kaar. Bunlar, yalnzca ayn birimin ifadeleri olarak, ayn adl ve dolaysyla karlatrlabilir byklklerdir.18 ster 20 yarda keten bezi = l ceket, isterse = 20 ceket ya da = x ceket olsun, yani verilmi bir keten bezi miktar ister az isterse ok sayda ceket deerinde olsun, bu trden her oran, her zaman, keten bezi ile ceketlerin, deer byklkleri olarak, ayn birimin ifadeleri, ayn doaya sahip eyler olduklar anlamna gelir. Keten bezi = ceket, denklemin temelidir. Ne var ki, nitel olarak eitlenmi iki meta ayn rol oynamaz. Yalnzca keten bezinin deeri ifade edilir. Peki nasl? E deeri ya da mbadele edilebilecei ey olarak ceketle ilikisi araclyla. Bu ilikide ceket, deerin varolu biimi, deer cismi olarak yer alr, nk, ancak bu ekilde, keten beziyle ayn ey olur. Dier yandan, keten bezinin kendi deer olarak varl ne kar ya da bamsz bir ifade kazanr, nk
18 Aralarnda S. Baileyin de bulunduu, deer biiminin analizi ile uram az sayda iktisat hibir sonuca ulaamamtr, nk, ilk olarak, deer biimi ile deeri kartrrlar, ikinci olarak, pratik burjuvann kaba etkisi altnda kalarak, bandan itibaren yalnzca nicel belirlenmeye nem verirler. Miktar zerindeki egemenlik... deeri oluturur. ( Money and its Vicissitudes, Lond. 1837, s. 11.) Yazan S. Bailey.

keten bezi, yalnzca deer olarak, ceketle ayn deerdeki ya da onunla mbadele edilebilir bir ey haline gelir. Benzer ekilde, btirik asit, propil formattan farkl bir maddedir. Ama bunlarn ikisi de ayn kimyasal maddelerden, karbondan (C), hidrojenden (H) ve oksijenden (O) oluur ve dahas ayn oranl bir bileime sahiptirler: C4H8O2. Btirik asit propil formatla eitlenseydi, bu ilikide, birincisi, propil format yalnzca C4H8O2nin varolu biimi olur, ikincisi, btirik asidin C4H8O2den olutuu sylenmi olurdu. Yani, propil format ile btirik asidin eitlenmesiyle, bunlarn fiziksel biimlerinden farkl olarak kimyasal zleri ifade edilmi olurdu. Metalar, deerler olarak, yalnzca homojenlemi insan emeidir, dersek, analizimiz onlar deer soyutlamasna indirger, ama, onlara kendi fiziksel biimlerinden farkl bir deer biimi vermez. Bir metayla dier bir meta arasndaki deer ilikisinde durum bakadr. Burada metann deer nitelii, onun dier metayla kendi ilikisi araclyla ortaya kar. Sz gelii, ceket, deer cismi olarak keten bezine eitlenirken, cekette sakl bulunan emek, keten bezinde sakl bulunan emee eitlenmi olur. Geri, ceketi yapan terzilik emei, keten bezini yapan dokumaclk emeine gre farkl trde bir somut emektir. Ama, dokumacla eitlenme, terzilii, fiilen, her iki emekte de gerekten ayn olan eye, ikisinin de ortak nitelii olan insan emeine indirger. O halde, bu dolayl yoldan u ifade ediliyor: deer dokuduu srece, dokumaclk da kendisini terzilikten ayracak herhangi bir zellie sahip deildir; yani soyut insan emeidir. Deer yaratan emein zgl karakterini, yalnzca, farkl trden metalarn e deerlilik ifadesi ne karr; bu da, e deerlilik ifadesinin, farkl trden metalarda sakl bulunan farkl trden emekleri fiilen ortak zelliklerine, genel olarak insan emeine indirgemesiyle gerekleir.19 Bununla beraber, keten bezinin deerini oluturan emein zgl karakterini ifade etmek yetmez. Akc durumdaki insan emek gc ya da insan emei, deer yaratr, ama deer deildir. Ancak katlatnda, nesnel biim kazandnda deer olur. Keten bezinin deerini insan emeinin donmu hali olarak ifade edebilmesi iin, onun, keten bezinden cisimsel olarak farkl ve ayn zamanda keten bezinin dier metalarla
19 2. basma not: William Pettyden sonra deerin doasn incelemi ilk iktisatlardan biri olan nl Franklin der ki: Ticaret genel olarak bir emein bir baka emekle mbadelesinden baka bir ey olmad iin, her eyin deeri en doru olarak emekle llr. (The Works of B. Franklin etc., edited by Sparks, Boston 1836, v. II, s. 267) Franklin, her eyin deerini emekle lerken, mbadele edilen emekleri farkllklarndan soyutladnn ve bylece bunlar ayn insan emeine indirgediinin bilincine sahip deildir. Bununla beraber, bilmedii eyi, sylyor. lk nce bir emekten, ardndan dier emekten, sonunda da, her eyin deerinin z olarak, bir baka nitelendirme eklemeden, emekten sz ediyor.

64

Kapital

Meta ve Para

65

birlikte ortaklaa sahip bulunduu bir nesnellik olarak ifade edilmesi gerekir. Problem artk zlm bulunuyor. Keten bezinin deer ilikisinde, ceket, bir deer olduu iin, keten bezinin nitel eiti, ayn doaya sahip ey saylr. Bu nedenle, ceket, burada, deerin grnmesine araclk eden ya da elle tutulur fiziksel biimiyle deeri temsil eden bir eydir. Geri ceket, ceket metasnn cismi, sadece bir kullanm deeridir. Deer ifade etmek sz konusu olduunda, ceket, karmza kan ilk keten bezi parasndan daha fazlasn yapmaz. Bu, yalnzca unu kantlar: ceket, keten bezi ile kendi arasnda kurulmu deer ilikisinde, bu ilikinin dnda olduu zamandakinden daha fazla bir ey ifade eder; tpk, baz kimselerin fiyakal bir krkle, krksz olduklar zamandakinden daha nemli kiiler saylmalar gibi. Ceketin retimi srasnda, gerekten, terzilik biimi altnda, insan emek gc harcanmtr. Dolaysyla, onda insan emei birikmitir. Bu ynden baklnca, ceket, en ypranm haliyle bile bu zelliini gstermese de, deerin taycsdr. Ve keten bezinin deer ilikisinde, ceket, yalnzca bu ynyle, dolaysyla da cisimlemi deer, deer cismi olarak yer alr. Kapal grnmne ramen, keten bezi, cekette soyda olan gzel deer ruhunu tanmtr. Byle olmakla beraber, ceket, keten bezi iin deerin bir ceket biimini almasna kadar, keten bezi karsnda deeri temsil edemez. Benzer ekilde, A bireyinin B bireyini majeste sayabilmesi iin, ayn zamanda, Ann gznde, majestenin, Bnin maddi biimine brnm ve dolaysyla lkenin her yeni babas ile birlikte deien yz hatlarna, salara ve baz baka eylere sahip olmas gerekir. Demek ki, ceketin keten bezinin e deeri olduu deer ilikisinde, ceket biimi, deer biimi olarak i grr. Dolaysyla, keten bezi metasnn deeri, ceket metasnn cismi tarafndan, bir metann deeri dierinin kullanm deeri tarafndan ifade edilir. Keten bezi, kullanm deeri olarak, ceketten gzle grlr ekilde farkl bir eydir; deer olarak ise, ceketle ayndr ve bu nedenle de bir ceket gibi grnr. Keten bezi, bylece, fiziksel biiminden farkl bir deer biimi kazanr. Keten bezinin deer olarak varl, ceketle eitlii iinde ortaya kar; tpk, Hristiyann koyun doasnn, onun Tanrnn Kuzusuna (saya) benzerliiyle ortaya kmas rneinde olduu gibi. Grlyor ki, meta deeri hakkndaki analizimizin bize daha nce syledii her eyi, bir dier metayla, ceketle iliki iine girer girmez, bizzat keten bezi dile getiriyor. Ancak keten bezi dncelerini yalnzca kendisinin bildii bir dilde, meta diliyle aa vuruyor. Keten bezi, kendi deerini, soyut insan emei niteliiyle emein yarattn anlatmak iin, ceketin, onunla eit olduu lde, yani deeri olduu lde, keten

beziyle ayn emek tarafndan oluturulduunu syler. Kendisinin yce deer nesnelliinin yine kendisinin kaba cisminden farkl olduunu belirtmek iin, deerin bir ceket gibi grndn ve dolaysyla da bir deer cismi olarak kendisinin, tpk bir yumurtann dierine benzemesi rneinde olduu gibi, cekete benzediini syler. Yeri gelmiken belirtelim; meta dilinin, branice dnda da, u ya da bu derecede doru olan pek ok lehesi vardr. rnein Almancadaki Wertsein (deer olma, deerinde olma), B metas ile A metas arasnda kurulan eitliin Ann kendi deer ifadesi olduunu anlatma bakmndan, Latincedeki valere, valer, valoir fiillerinden daha az arpc bir ifade gcne sahiptir. Paris vaut bien une messe! (Paris bir ayine deer). Demek ki, deer ilikisi araclyla, B metasnn fiziksel biimi A metasnn deer biimi haline geliyor ya da B metasnn cismi, A metasnn deerinin yansd ayna oluyor.20 A metas, B metas ile deer cismi olarak, insan emeinin maddelemi hali olarak ilikiye girerken, kullanm deeri Byi kendi deer ifadesinin malzemesi yapyor. Bu ekilde B metasnn kullanm deeri ile ifade edilen A metasnn deeri, greli deer biimine sahiptir. b. Greli deer biiminin nicel bakmdan belirlenmesi Deeri ifade edilecek olan her meta, 15 bushel buday, 100 libre kahve vb. gibi, belirli miktardaki bir kullanm nesnesidir. Bu belli meta miktar, belirli miktarda insan emei ierir. Demek ki, deer biimi, yalnzca genel olarak deeri deil, ayn zamanda nicel adan belirli deeri ya da deer bykln ifade etmek zorundadr. Bundan dolay, A metas ile B metas, keten bezi ile ceket arasndaki deer ilikisinde, ceket trnden meta, keten bezine, yalnzca deer cismi olarak nitel bakmdan eitlenmekle kalmaz, ama ayn zamanda, belirli miktardaki, sz gelii 20 yarda keten beziyle, belirli miktardaki bir deer cismi ya da bir e deer, sz gelii 1 ceket eitlenir. 20 yarda keten bezi = l ceket, veya 20 yarda keten bezi 1 ceket deerindedir denklemi, 1 cekette, 20 yarda keten bezindekiyle tam olarak ayn miktarda deer znn sakl bulunduunu, dolaysyla her iki meta miktarnn da ayn emee ya da ayn byklkte emek-zamana mal olduunu varsayar. Ne var ki, 20 yarda keten bezi ya da 1 ceketin retimi iin gerekli olan emek-zaman, dokumacln ya da terziliin retkenliindeki
20 Bu, bir bakma insan iin de, metalar iin olduu gibidir. nsan dnyaya elinde bir aynayla ya da ben benim diyen Fichteci bir filozof olarak gelmedii iin, kendisini ilk nce bir baka insanda grr ve tanr. nsan Alinin kendi benliini insan olarak tanmas, ancak kendisini kendi benzeri olan insan Veli ile karlatrmasyla mmkndr. Bylece, Ali iin, etten kemikten yaplm Veli de, insan trnn grnm biimi olur.

66

Kapital

Meta ve Para

67

her deimeyle birlikte deiir. imdi, byle bir deimenin deer byklnn greli ifadesi zerindeki etkisi daha yakndan incelenecek. I. Ceketin deeri sabit kalrken, keten bezinin deeri deiiyor olsun.21 Keten yetitirilen topraklardaki verimsizliin artmas sonucu keten bezi retimi iin gereken emek-zaman iki katna karsa, bunun deeri de iki katna kar. 20 yarda keten bezi = l ceket yerine, artk 20 yarda keten bezi = 2 ceket olur; nk imdi, 1 ceket, 20 yarda keten bezinin ierdiinin yalnzca yars kadar emek-zaman ierir. Buna karlk, keten bezi retimi iin gerekli olan emek-zaman, dokuma tezghlarnn iyiletirilmesi sonucu, yar yarya ksalacak olsa, keten bezinin deeri yar yarya der. Buna gre, imdi, 20 metre keten bezi = ceket olur. Demek ki, B metasnn deeri ayn kalrken, A metasnn greli deeri, yani B metasyla ifade edilen deeri, A metasnn deeri ile doru orantl olarak ykselir ve der. II. Ceketin deeri deiirken, keten bezinin deeri sabit kalyor olsun. Bu koullar altnda, yn retiminin uygun gitmemesi sonucunda ceket yapm iin gereken emek-zaman iki katna kacak olsa, 20 yarda keten bezi = l ceket yerine, imdi, 20 yarda keten bezi = ceket olur. Buna karlk ceketin deeri yar yarya derse, 20 yarda keten bezi = 2 ceket olur. O halde, A metasnn deeri ayn kalrken, bunun greli, B metas ile ifade edilen deeri, B metasnn deer deiiklii ile ters orantl olarak der veya ykselir. I ve IIdeki eitli durumlar karlatrlrsa, greli deerin byklndeki ayn deimenin, tmyle kart nedenlerden kaynaklanabilecei anlalr. Bu ekilde, 20 yarda keten bezi = 1 ceket denkleminden, keten bezi deerinin iki katna kmas veya ceket deerinin yar yarya dmesi sonucu, 1. 20 yarda keten bezi = 2 ceket denklemi ve keten bezi deerinin yar yarya dmesi ya da ceket deerinin iki katna kmas sonucu, 2. 20 yarda keten bezi = ceket denklemi elde edilir. III. Keten bezi ve ceket retimi iin gereken emek miktarlar, ayn zamanda, ayn ynde ve ayn oranlarda deiebilir. Bu durumda, bunlarn deerleri nasl deiirse deisin, eskisi gibi 20 yarda keten bezi = l cekettir. Bunlarn deerlerindeki deime, bunlar, deeri sabit kalm olan bir nc metayla karlatrr karlatrmaz kefedilir. Btn metalarn deerleri ayn zamanda ve ayn oranlarda ykselecek ya da decek olsa, bunlarn greli deerleri deimemi olarak kalr. Bunlardaki gerek deer deimesi, ayn emek-zamanda, genel olarak ncekinden daha byk ya da daha kk bir meta miktar elde edilmesinden anlalr.
21 Deer terimi burada, daha nce zaman zaman olduu gibi, nicelike belirli deer, yani deer bykl iin kullanlmaktadr.

IV. Keten bezi ve ceket retimi iin gereken emek-zamanlar ve dolaysyla bunlarn deerleri, ayn zamanda, ayn ynde, ama eit olmayan derecede ya da kart ynde deiiyor olabilir vb. Bu trden olas tm bileimlerin bir metann greli deeri zerindeki etkisinin ne olaca, I, II ve III. durumlar kullanlarak kolayca bulunur. Demek ki, deer byklndeki gerek deime, kendi greli ifadesinde ya da greli deerin byklnde kesin ve tam olarak yansmaz. Bir metann deeri sabit kalsa bile greli deeri deiebilir. Deeri deise bile greli deeri sabit kalabilir. Ve son olarak, metann deer bykl ile bu deer byklnn greli ifadesindeki e zamanl deimelerin birbirlerini dengelemeleri hibir ekilde zorunlu deildir.22

3) E deer biimi
Bir A metasnn (keten bezinin), deerini, baka trden bir B metasnn (ceketin) kullanm deeriyle ifade ederek, ikincisini zel bir deer biimine, e deer biimine soktuunu grm bulunuyoruz. Keten bezi metas, kendi deer olma niteliini, ceketin, kendi maddi biiminden farkl bir deer biimine brnmeden, ona eit olmasyla ne karr. Demek ki, keten bezi, kendinin deer oluunu, gerekte, ceketin kendisiyle dolaysz olarak mbadele edilebilir bir ey olmasyla ifade eder. Bundan dolay, bir metann e deer biimi, bir baka metayla dolaysz olarak mbadele edilebilirliinin biimidir. Ceket gibi bir meta tr, keten bezi gibi bir baka tr meta iin e deer olmaya yaryorsa ve bu yzden ceket, keten bezi ile dorudan doruya deitirilebilir bir ekilde bulunmak gibi belirgin bir zellik kazanyorsa, bu, hibir ekilde, ceket ve keten bezinin birbirleriyle mbadele edilme orannn verilmi olmas demek deildir. Keten bezinin deer
22 2. basma not: Deer bykl ile bunun greli ifadesi arasndaki bu uyumazl, baya iktisat, bilinen keskin zeksyla kendi karna kullanmtr. rnein: Ann, karlnda deitirildii Bnin deeri ykseldii iin dtn ve bunun Aya daha az emek harcanmad halde gerekletiini kabul ettiiniz anda, genel deer ilkeniz yere serilmi olur. ... Ricardo, Ann Bye oranla deerinin ykseldiini, Bnin Aya oranla deerinin dtn kabul ederse, kendi yce nermesinin, ki bir metann deerinin her zaman kendisinde maddelemi emekle belirlendiini syler, dayand temeli kendi eliyle ykm olur; nk, Ann maliyetinde olan bir deime yalnz onun Bye oranla kendi deerini deitirmekle kalmaz, kendisiyle deitirildii bu Bnin, retimi iin harcanan emek miktarnda hibir deime olmad halde, deerini de Ann deerine oranla deitirirse, sadece, bir nesnenin deerini kendisi iin harcanm emek miktarnn belirlediini ileri sren doktrin yklmakla kalmaz, metann deerinin retim maliyeti ile belirlendiini savunan doktrin de ayn zamanda yklm olur. (J. Broadhurst, Political Economy, London 1842, s. 11, 14.) Bay Broadhurst yle de diyebilirdi: 10/20, 10/50, 10/100 vb. kesirlerine bir gz atalm. 10 says deimiyor, buna karlk bunun orantl byklkleri, 20, 50, 100 paydalarna gre byklkleri devaml klyor. Demek ki, sz gelii 10 gibi bir tam saynn byklnn kendisindeki birlerin saysyla dzenlendii byk ilkesi yere serilir.

68

Kapital

Meta ve Para

69

bykl veri olduu iin, bu oran ceketin deer byklne baldr. ster ceket e deer ve keten bezi greli deer olarak, isterse tersine keten bezi e deer, ceket greli deer olarak ifade edilmi olsun, ceketin deer bykl yine eskisi gibi, retimi iin gereken emek-zamanla, yani kendi deer biiminden bamsz olarak belirlenmeye devam eder. Ama ceket metas deer ifadesinde e deer durumuna geer gemez, kendi deer bykl, deer bykl olarak bir ifade kazanmaz. Deer denkleminde sadece bir eyin belli bir miktar olarak yer alr. rnein: 40 metre keten bezinin deeri nedir? 2 cekettir. Burada ceket metas e deer roln oynadndan, kullanm deeri ceket, keten bezinin karsnda deer cismi olarak yer aldndan, keten bezinin belirli bir deer miktarn ifade etmek iin belli bir miktardaki ceket de yeter. Bundan dolay, iki ceket, 40 metre keten bezinin deer bykln ifade edebilir, ama kendi deer bykln, yani ceketlerin deer byklklerini, hibir zaman ifade edemez. Deer denkleminde e deerin her zaman yalnzca bir eyin, bir kullanm deerinin basit bir miktar durumunda bulunmas olgusunun stnkr kavranmas, kendisinden nce ve sonra gelenlerin pek ou gibi Baileyi de, deer ifadesinde sadece nicel bir iliki grme hatasna srklemiti. Oysa, bir metann e deer biimi, nicel bir deer belirlemesi iermez. E deer biimini incelerken dikkatimizi eken ilk zellik udur: kullanm deeri, kendi kartnn, yani deerin grnm biimi haline gelir. Metann fiziksel biimi, deer biimi halini alr. Ama, dikkat edilsin, bu, yani bir biimin dier bir biim haline gelii, bir B metas iin (ceket veya buday veya demir vb.), dier herhangi bir A metasnn (keten bezi vb.) karsnda yer ald deer ilikisi iinde ve yalnzca bu iliki iinde olur. Hibir meta e deer olarak bizzat kendisiyle iliki kuramayaca ve dolaysyla da kendi doal kln kendi deerinin ifade arac haline getiremeyecei iin, e deer olarak bir baka metayla kendi arasnda iliki kurmas ya da bir baka metann doal kln kendisinin deer biimi haline getirmesi zorunludur. Meta cisimleri, yani kullanm deerleri olarak meta cisimlerine uyguladmz llerden biri, bu noktay aydnlatmaya yarayacaktr. Bir kesme eker, bir cisim olduu iin ardr ve dolaysyla arl vardr; ancak ondaki bu arlk ne grlebilir ne de hissedilebilir. Bu nedenle, arlklar nceden belli olan eitli demir paralarn alrz. Demirin cisimsel biimi, kendi bana ele alndnda, arln grnm biimi olmaktan eker kadar uzaktr. Bununla beraber, ekeri arlk olarak ifade etmek iin, onunla demir arasnda bir arlk ilikisi kurarz. Demir, bu ilikide, arlktan baka hibir eyi temsil etmeyen bir cisim olarak i grr. Bundan

dolay, belli bir miktarda demir, ekerin arln bulmaya yarar ve eker cisminin karsnda srf arlk cismini, arln grnm biimini temsil eder. Demir bu rol sadece demirin ya da arl bulunmak istenen dier herhangi bir metann karsnda yer ald bu iliki iinde oynar. Her iki eyin de arlklar olmasayd aralarnda byle bir iliki kurulamaz ve bu sebeple de biri dierinin arln ifade etmeye yarayamazd. Her ikisini terazinin kefelerine koyduumuz zaman, bunlarn, gerekten, arlklar olarak ayn eyler olduunu ve bunun iin belli oranlarda alndklar zaman da ayn arlkta olduklarn grrz. Demir cismi, arlk ls olarak ekerin karsnda nasl srf arlk ise, deer ifademizde de ceket cismi keten bezinin karsnda yalnzca deeri temsil eder. Ne var ki, benzerlik burada biter. Demir, ekerin arlk ifadesinde her iki cisimde de ortak olan doal bir zellii, bunlarn arlklarn temsil eder; oysa, ceket, keten bezinin deer ifadesinde, her iki eyin doa st bir zelliini, onlarn tmyle toplumsal bir ey olan deerlerini temsil eder. Bir metann, rnein keten bezinin, greli deer biimi, bu metann deerini onun cisminden ve zelliklerinden tamamen farkl bir ey, sz gelii ceket benzeri bir ey olarak ifade ederken, bizzat bu ifade, kendisinde toplumsal bir ilikinin sakl bulunduunu gsterir. E deer biiminde durum bunun tersidir. Bu biimin z udur: ceket gibi bir meta cismi, bu ey nasl ve ne durumda olursa olsun, deeri ifade eder; yani, deer biimine doal olarak sahiptir. Geri bu yalnzca keten bezi metas ile e deeri olan ceket metas arasnda kurulan deer ilikisinde sz konusudur.23 Ama, bir eyin zellikleri bir baka eyle kendi arasnda kurulan ilikiden domad, byle bir iliki ile ancak teyit edildii iin, ceket de kendi e deer biimini, dolaysz olarak mbadele edilebilirlik zelliini, ar olma ya da scak tutma zellikleri gibi, doadan alyormu gibi grnr. Bundan dolay, e deer biiminin bu esrarl nitelii, bu biim tam anlamyla geliip para olarak karsnda boy gsterinceye kadar, ekonomi politikinin kaba burjuva dikkatinden kamtr. Bundan sonra da, altn ve gmn esrarengiz karakterini, bunlarn yerine daha az gz alc metalar koyarak ve gittike artan bir evkle, u ya da bu zamanda e deer meta roln oynam olan akla gelebilecek btn metalarn katalogunu sayp dkerek aklamaya alr. 20 yarda keten bezi = l ceket gibi en basit deer ifadesinin bile e deer bilmecesinin zmn ortaya koyduu aklna gelmez.
23 Bu tr yansma ilikileri (Reflexionsbestimmungen), genel olarak, apayr bir olaydr. rnein, u kii, sadece, bakalar ona bal olarak hareket ettikleri iin kraldr. O bakalar ise, tersine, o kii kral olduu iin ona bal olduklarna inanr.

70

Kapital

Meta ve Para

71

E deer olarak i gren metann cismi, her zaman soyut insan emeinin cisimlemesi anlamna gelir ve her zaman belirli bir yararl, somut emein rndr. Demek ki, bu somut emek, soyut insan emeinin ifadesi haline geliyor. Eer ceket, soyut insan emeinin gereklemesinden baka bir ey deilse, bunun gibi, kendisinde fiilen gereklemi olan terzilik emei de, soyut emein gerekleme biiminden baka bir ey olmaz. Keten bezinin deer ifadesinde, terziliin yararll, onun elbise yapmasnda deil, deer ve dolaysyla da keten bezinin deerinde nesnellemi bulunan emekten hibir fark olmayan donmu emek oluunu fark ettiimiz bir cisim yapmasndadr. Byle bir deer aynas yapabilmek iin, terziliin, kendisinin soyut zellii olan insan emei olma dnda baka hibir eyi yanstmamas gerekir. Terzilik biiminde de, dokumaclk biiminde olduu gibi insan emek gc harcanr. Bundan tr, ikisi de soyut insan emei olma genel niteliine sahiptir ve yine ayn sebeple, belli durumlarda, rnein deer retiminde, yalnzca bu gr asndan ele alnabilirler. Btn bunlarda esrarengiz olan bir ey yoktur. Ama, metann deer ifadesinde iler tersine dner. rnein, dokumacln, keten bezini, dokumaclk eklindeki somut biimiyle deil, insan emei olma genel zelliiyle yarattn ifade etmek iin, terzilik, yani keten bezi e deerini reten somut emek, soyut insan emeinin elle tutulur gerekleme biimi olarak, dokumacln karsna yerletirilir. Demek ki, e deer biiminin ikinci bir zellii, somut emein, kendi kartnn, yani soyut insan emeinin grnm biimi haline gelmesidir. Ne var ki, bu somut emek, terzilik, yalnzca farksz insan emeinin ifadesi sayldndan, dier bir emekle, keten bezinde sakl bulunan emekle ayn eydir ve dolaysyla, meta reten dier btn emekler gibi zel bir emek olmakla beraber, yine de dolaysz toplumsal biimdeki emektir. Ve bu emein, kendisini, bir dier metayla dolaysz olarak mbadele edilebilen bir rn araclyla ortaya koymasnn nedeni de budur. u halde, e deer biiminin bir nc zellii, kiisel emein kendi kartnn biimine, dolaysz toplumsal biimdeki emee dnmesidir. E deer biiminin biraz nce incelediimiz her iki zellii, pek ok dnce biimi, toplum biimi ve doa biimi gibi deer biimini de ilk kez analiz etmi kii olan byk aratrmacya dnersek, daha iyi kavranabilir. Aristotelesten sz ediyorum. Aristoteles, her eyden nce, metann para biiminin, yalnzca, basit deer biiminin, yani bir metann deerinin dier herhangi bir metayla ifadesinin daha gelimi biimi olduunu aka belirtir; nk, kendi ifadesiyle:

5 yatak = l ev (Kliuaipenteantioikiaz) undan farkl deildir: 5 yatak = u kadar para (Kliuaipenteanti...osouaipenteklinai) Aristoteles, bu deer ifadesine yol aan deer ilikisinin, evin nitel olarak yataa eitlenmesini gerektirdiini ve bu aka farkl eylerin byle bir zsel eitlii bulunmasa, lekde byklkler olarak aralarnda iliki kurulamayacan da grr. yle der: Eitlik olmadan mbadele, lekdelik olmadan da eitlik olamaz (outisothzmhoush zsummetriaz). Ama burada durur ve deer biiminin analizine devam etmez. Ne var ki, gerekte, bu kadar farkl trden eylerin lekde, yani nitel adan ayn olmalar olanakszdr (thmenounalhdeiaadu naton). Bu eitleme ancak eylerin gerek doalarna yabanc bir ey, yani ancak pratik ihtiyacn gerektirdii bir geici are olabilir. Bylece, Aristoteles, kendisini analize devamdan alkoyan eyin ne olduunu da bize sylemi oluyordu: deer kavramndan yoksunluk. Bu eit olan ey, yani yatan deer ifadesinde yatan deerini evle temsil ettiren ortak z nedir? Aristoteles, byle bir ey, gerekte, var olamaz diyor. Neden? Ev, her iki eyde, yatakta ve evde, gerekten eit olan bir eyi temsil ettii lde, yatan karsnda eit bir eyi temsil eder.Ve bu, insan emeidir. Ne var ki, Yunan toplumu kle emeine dayandndan ve bu nedenle insanlarn ve onlarn emek glerinin eitsizlii bu toplumun doal temeli olduundan, meta deerleri biimi altnda, btn emeklerin eit insan emei olarak ve dolaysyla eit saylarak ifade edildiklerini, Aristoteles, deer biiminin kendisinden karamad. Deer ifadesinin srr, yani genel olarak insan emei olduklar iin ve olduklar lde btn emeklerin eit ve e deerde olmalar, insanlarn eitlii kavram halkn bir n yargs haline gelerek yerleiklik kazanmadan zlemez. Ama, bu da ancak meta biiminin emek rnnn genel biimi halini ald ve dolaysyla insanlar arasndaki meta sahipliine dayanan ilikinin egemen toplumsal iliki haline geldii bir toplumda mmkn olur. Aristotelesin dehas, metalarn deer ifadesinde bir eitlik ilikisinin olduunu grmesindedir. Yalnzca, iinde yaad toplumun tarihsel snrlar, onun bu eitlik ilikisinin gerekte nerede olduunu bulmasna engel olmutur.

4) Bir btn olarak basit deer biimi

Bir metann basit deer biimi, onunla bir baka meta arasndaki deer ilikisinde veya mbadele ilikisinde yatar. A metasnn deeri, B

72

Kapital

Meta ve Para

73

metasnn A metas ile dolaysz olarak mbadele edilebilirlii araclyla nitel olarak, B metasnn belli bir miktarnn A metasnn belli bir miktar ile mbadele edilebilirlii araclyla nicel olarak ifade edilir. Bir baka deyile: Bir metann deeri, bu metann mbadele deeri olarak ortaya konmasyla, bamsz olarak ifade edilir. Bu blmn banda, teknik olmayan bir ifadeyle, metann hem kullanm deeri hem de mbadele deeri olduunu sylememiz, kesin konumak gerekirse, yanlt. Meta, ya kullanm deeridir ya da kullanm nesnesi ve deerdir. Meta, deeri kendine zg, kendi fiziksel biiminden farkl bir grnm biimine, yani bir mbadele deeri biimine sahip olur olmaz, kendisini bu iki ynyle, olduu gibi ortaya koyar; ve bu biime, hibir zaman yaltk olarak deil, ama her zaman bir ikinci, farkl trden meta ile arasnda kurulan deer ya da mbadele ilikisi araclyla brnr. Ama bu bir kez bilindiinde, sz konusu anlatm biiminin zarar deil, aksine, ksalk salamak gibi bir yarar olur. Analizimiz, metann deer biiminin veya deer ifadesinin, meta deerinin doasndan kaynaklandn; tersinin doru olmadn, yani, deer ve deer byklnn, bunlarn mbadele deeri olarak ifade edilme tarzndan kaynaklanmadn gsterdi. Ama, merkantilistlerin ve bunlarn Ferrier, Ganilh vb. gibi ada yeniden stclarnn24 olduu kadar, bunlara kar kan Bastiat ve yardaklar gibi ada serbest ticaret iportaclarnn da kuruntusu budur. Merkantilistler asl arl, deer ifadesinin nitel ynne ve dolaysyla metann, en gelimi biimine parada ulat e deer biimine verirken, ellerindeki metay ne pahaya olursa olsun satmak zorunda olan ada serbest ticaret bezirgnlar, greli deer biiminin nicel ynne nem vermitir. Bu nedenle onlar iin, metalarn mbadele ilikisiyle, dolaysyla gnlk cari fiyat listeleriyle ifade edilenin dnda ne deer, ne de metann deer bykl vardr. Lombard Streetin karmakark fikirlerini mmkn olduunca bilimsel gstermeyi grev edinmi olan skoyal Macleod, bo inanl merkantilistlerle aydnlanm serbest ticaret bezirgnlar arasndaki baarl sentezi oluturur. A metasnn B metas cinsinden deer ifadesinin daha yakndan incelenmesi, bu ifadede A metasnn fiziksel biiminin sadece kullanm deeri biimi olarak, B metasnn fiziksel biiminin yalnzca deer biimi olarak yer aldn gstermi bulunuyor. Demek ki, metann iinde sakl bulunan kullanm deeri-deer i kartl, bir d kartlkla, yani iki meta arasndaki, kendi deeri ifade edilecek olann dolaysz olarak yalnzca kullanm deeri olarak, buna karlk deerin kendisiyle ifade edilecei dier metann dolaysz olarak yalnzca mbadele deeri olarak
24 2. basma not: F. L. A. Ferrier (sous-inspecteur des douanes [gmrk mfetti yardmcs]), Du Gouvernement considr dans ses rapports avec le commerce, Paris 1805, ve Charles Ganilh, Des Systmes dconomie Politique, 2me d., Paris 1821.

yer ald iliki araclyla ortaya konuyor. O halde, bir metann basit deer biimi, o metann ierdii kullanm deeri-deer kartlnn basit grnm biimidir. Emek rn btn toplumsal durumlarda kullanm nesnesidir; ama yalnzca, bir kullanm cisminin retimi iin harcanm emei bu cismin nesnel zellii, yani deeri olarak ortaya koyan belirli bir tarihsel geliim a, emek rnn metaya dntrr. Bundan dolay u sonuca ularz: metann basit deer biimi, ayn zamanda emek rnnn basit deer biimidir; ve yine meta biiminin gelimesi, deer biiminin gelimesi ile birlikte olur. Ancak bir dizi dnmden sonra fiyat biiminde olgunlua erien basit deer biiminin, bu embriyo halindeki biimin yetersizliini daha ilk bakta grrz. A metasnn deerinin herhangi bir B metas ile ifade edilmesi, yalnzca A metasnn deerini onun kendi kullanm deerinden ayrt eder ve bu nedenle de yalnzca bu metayla kendisinden farkl dier herhangi bir tek meta arasnda bir mbadele ilikisi kurar; yoksa, bu metayla dier btn metalar arasnda nitel eitlik ve nicel orant kurulmu olmaz. Bir metann basit greli deer biimi, tek bir baka metann e deer biimine tekabl eder. Bylece, ceket, keten bezinin greli deer ifadesinde, yalnzca, tek bana keten bezi meta tryle ilikisi iinde, e deer biimine ya da dolaysz olarak mbadele edilebilirlik biimine sahip olur. Byle olmakla beraber, basit deer biimi, kendiliinden, daha tam bir biime dnr. Geri, bu ilk deer biimi araclyla, bir A metasnn deeri ancak bir dier trden metayla ifade edilir. Ama, bu ikinci metann ne olduunun hibir nemi yoktur; ceket, demir, buday vb. olabilir. Demek ki, bir ve ayn meta iin, bu metayla dier metalar arasnda kurulan deer ilikileri says kadar farkl basit deer ifadeleri oluur.25 Bu metann olas deer ifadelerinin says yalnzca kendisinden farkl meta trlerinin says ile snrldr. Bundan dolay, metann tek bana duran deer ifadesi, onun farkl basit deer ifadelerinin her zaman uzatlabilen dizisine dnr.

B. Toplam veya genilemi deer biimi

z kadar A metas = u kadar B metas veya = v kadar C metas veya = w kadar D metas veya = x kadar E metas veya = vb. (20 yarda keten bezi = 1 ceket veya = 10 libre ay veya = 40 libre kahve veya = 1 quarter buday veya = 2 ons altn veya = ton demir veya = vb.).
25 2. basma not: rnein Homerosta bir eyin deeri, bir dizi farkl eyle ifade edilir.

74

Kapital

Meta ve Para

75

1) Genilemi greli deer biimi

Bir metann, rnein keten bezinin deeri, imdi, metalar dnyasnn saysz dier unsurlaryla ifade edilmektedir. Dier her meta cismi keten bezi deerinin aynas haline gelir.26 Ve bylece, bu deerin kendisi, ilk kez gerekten de farksz insan emeinin donmu hali olarak grnr. nk, kendisini yaratan emek, hangi maddi biime sahip olursa olsun, dolaysyla ister cekette ister budayda ister demirde ister altnda vb. nesnellemi bulunsun, dier her insan emeiyle ayn olan emek olarak ifade edilebilir ekilde ortaya kmaktadr. Bu nedenle, keten bezi, deer biimi araclyla, artk tek bir baka meta tryle deil, meta dnyasyla toplumsal iliki iindedir. Meta olarak bu dnyann yurttadr. Ayn zamanda onun ifadelerinin sonsuz dizisinin anlatt bir baka ey daha vardr: meta deerinin u ya da bu kullanm deeri biimi iinde grnmesinin deer asndan hibir nemi yoktur. lk biim olan 20 yarda keten bezi = 1 ceket biiminde, bu iki metann birbirleriyle belli bir nicel oranla mbadele edilebilir olmalar, rastlantsal bir olgu olabilir. Buna karlk ikinci biimde, bu rastlantsal grnmden tamamen farkl ve onu belirleyen bir arka plan grrz. Keten bezinin deeri, ister ceket, kahve, demir vb. gibi eylerle, ister her biri farkl bir kimsenin metas olan dier saysz farkl metalarla temsil ediliyor olsun, ayn byklkte kalr. Meta sahibi iki birey arasndaki rastlantsal iliki ortadan kalkar. Metann deer bykln mbadelenin dzenlemedii, tersine metann deer byklnn onun mbadele ilikilerini dzenledii ak hale gelir.

zel bir e deer biimidir. Bunun gibi, eitli meta cisimlerinin ierdii ok saydaki belirli, somut, yararl emek trlerinin her biri, artk basit insan emeinin zel gerekleme ya da grnm biimidir.

3) Toplam veya genilemi deer biiminin kusurlar

lk olarak, kendisini temsil eden dizinin hibir zaman sonu gelmeyecei iin, metann greli deer ifadesi eksik bir eydir. Her deer denkleminin bir dier halka olarak eklendii denklemler zinciri, her zaman, yeni bir deer ifadesi demek olan yeni bir meta trnn ortaya kmasyla uzatlabilir olarak kalr. kinci olarak, birbirinden uzak ve farkl trden deer ifadelerinden oluan alacal bulacal bir mozaik yaratr. Son olarak, olmas gerektii gibi, her metann greli deeri bu genilemi biim iinde ifade edilirse, her metann greli deer biimi, dier her metann greli deer biiminden farkl sonsuz bir deer ifadeleri dizisi olur. - Genilemi greli deer biiminin kusurlar, ona tekabl eden e deer biiminde yansr. Burada her bir meta trnn fiziksel biimi dier saysz zel e deer biiminin yanndaki zel bir e deer biim olduundan, yalnzca, her biri dierini dlayan snrl e deer biimleri bulunur. Ayn ekilde, her zel meta e deerinde bulunan belirli, somut, yararl emek tr, insan emeinin yalnzca zel, yani eksiksiz olmayan bir grnm biimidir. nsan emei, bu zel grnm biimlerinin toplam iinde tam ya da mutlak grnm biimine sahip olsa bile, bu ekilde, tek bir birleik grnm biimine sahip olmaz. Bununla beraber, genilemi greli deer biimi, yalnzca, aadakiler gibi, birinci biimdeki basit greli deer ifadelerinin veya denklemlerinin bir toplamndan oluur: 20 yarda keten bezi = 1 ceket 20 yarda keten bezi = 10 libre ay vb. Ama bu denklemlerin her biri tersine olarak aadaki zde denklemleri de ierir: 1 ceket = 20 yarda keten bezi 10 libre ay = 20 yarda keten bezi vb. Gerekte: Bir kimse keten bezini dier birok metayla mbadele eder ve bylece bunun deerini bir dizi baka metayla ifade ederse, dier birok meta sahibinin de kendi metalarn zorunlu olarak keten bezi ile mbadele etmeleri ve bylece kendi farkl metalarnn deerlerini ayn nc metayla, keten beziyle ifade etmeleri gerekir. O halde, 20 yarda keten bezi = 1 ceket veya = 10 libre ay veya = vb. dizisini tersine evirirsek, yani dizinin zaten ierdii ters ilikiyi ifade edersek, aadaki sonuca ularz:

2) zel e deer biimi

Ceket, ay, buday, demir vb. gibi her meta keten bezinin deer ifadesinde e deer ve dolaysyla deer cismi olarak yer alr. Bu metalardan her birinin belli fiziksel biimi imdi artk dier biroklar arasnda
26 Bundan dolay, deer ceketle ifade edildii zaman keten bezinin ceket deerinden, tahlla ifade edildii zaman, tahl deerinden sz edilmi oluyor. Bu tr her ifade, ceketin, tahln vb. kullanm deerlerinde grlen eyin keten bezinin deeri olduunu anlatr. Her metann deeri onun mbadeledeki orann gsterdii iin, bu deeri ... metamz kyasladmz metaya uyarak tahl deeri, kuma deeri diye ... gsterebiliriz; ve bunun iindir ki, binlerce farkl trde deer vardr, ne kadar meta varsa o kadar da farkl deer olur ve hepsi ayn derecede gerek ve ayn derecede nominaldir. (A Critical Dissertation on the Nature, Measures and Causes of Value; chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the author of Essays on the Formation, etc. of Opinions, London 1825, s. 39.) Zamannda ngilterede ok grlt koparan bu isimsiz eserin yazar S. Bailey, ayn metann deerinin karmakark greli ifadelerine bu ekilde deinmekle, deerin kavram olarak belirlenmesinin olanaksz bir ey olduunu gsterdiini sanr. Bununla beraber, btn dar kafallna ramen, Baileyin Rikardocu kuramn baz nemli kusurlarna parmak basm olmas, Rikardocu okulun ona saldrsndaki iddetten de anlalr. rnein bkz. Westminster Review.

76

Kapital

Meta ve Para

77

C. Genel deer biimi

1 ceket 10 libre ay 40 libre kahve 1 quarter buday 2 ons altn ton demir x kadar A metas vb. metas = = = = = = = =

20 yarda keten bezi

1) Deer biiminin deimi karakteri

Artk, metalar, deerlerini, 1. bir tek metayla olduundan, basit olarak; ve 2. ayn metayla olduundan, birlik halinde ifade etmektedir. Deer biimleri basit ve ortak, bundan dolay da geneldir. I. ve II. biimlerinin ikisi de, ancak bir metann deerini metann kendi kullanm deeri ya da meta cisminden farkl bir ey olarak ifade etmeye yeter. Birinci biim, 1 ceket = 20 yarda keten bezi, 10 libre ay = ton demir vb. gibi deer denklemleri veriyordu. Burada ceketin deeri keten bezine, ayn deeri demire eitlenerek ifade edilir; ama keten bezine eitlenmekle demire eitlenmek, yani ceket ve ayn bu deer ifadeleri, keten bezi ve demir kadar birbirlerinden farkldr. Bu biimin, pratik olarak, sadece, emek rnlerinin rastlantsal olarak ve zaman zaman gerekleen mbadelelerle metaya dnt balang aamasnda ortaya kt aktr. kinci biim, bir metann deerini kendi kullanm deerinden birinci biime oranla daha tam olarak ayrt eder; nk, sz gelii ceketin deeri burada, kendi fiziksel biiminin karsna, dnlebilecek btn biimlerde, keten bezine, demire, aya vb. eitlenmi olarak, ksaca, yalnzca ceket hari dier btn metalara eitlenmi olarak kar. Dier yandan, burada metalarn her tr ortak deer ifadesi dorudan doruya dlanmtr; nk, her bir metann deer ifadesinde imdi dier btn metalar yalnzca e deerler biiminde grnr. Bir emek rn, rnein iftlik hayvanlar, dier farkl metalarla istisnai olarak deil, alkanla dnm ekilde mbadele edilir hale gelir gelmez, genilemi deer biimi ilk kez gerekten ortaya kar. Yeni elde edilen biim, metalar dnyasnn deerlerini, onlardan ayrlm bir ve ayn meta tryle, rnein keten beziyle ifade eder ve bylece tm metalarn deerlerini keten beziyle eitlikleri araclyla ortaya koyar. imdi, her bir metann deeri, keten bezine eitlenmi olarak, sadece kendi kullanm deerinden deil, ama btn kullanm deerle-

rinden farkllatrlmtr ve bylece kendisiyle birlikte btn dier metalar iin ortak olan bir eyle ifade edilir. Dolaysyla, ilk olarak bu biim, metalar gerekten deerler olarak ilikiye sokar ya da birbirlerinin karsnda mbadele deerleri olarak grnmelerini salar. Daha nceki her iki biim, her bir metann deerini ya farkl trden tek bir metayla ya da kendisinden farkl birok metadan oluan bir diziyle ifade eder. Her iki durumda da, kendi kendine bir deer biimi vermek, deyim yerindeyse, yaltk metann kendi zel iidir ve bunu dier metalar ie kartrmadan yapar. Bu dier metalar, o metann karsnda yalnzca pasif e deer rolndedir. Buna karlk genel deer biimi, ancak metalar dnyasnn ortak eseri olarak ortaya kar. Bir meta, genel deer ifadesini, ancak, ayn zamanda btn dier metalar deerlerini ayn e deerle ifade ettikleri iin ve her yeni ortaya kacak metann ayn eyi yapmak zorunda olmasndan dolay kazanr. Bylece uras iyice belirginlemi oluyor: metalarn deer nesnellii, bu eylerin yalnzca toplumsal varl olduu iin, ancak metalarn tm toplumsal ilikilerinin btnyle ifade edilebilir; bunun iin de, metalarn deer biimi, toplumsal olarak geerli biim olmak zorundadr. imdi, btn metalar, keten bezine eitlenmi biimde, yalnzca nitel olarak eit eyler, genel olarak deerler eklinde deil, ama ayn zamanda nicel olarak karlatrlabilir deer byklkleri olarak grnr. Deerlerini, bir ve ayn malzemede, yani keten bezinde yansttklar iin, bu deer byklkleri karlkl olarak birbirlerinin deerlerini yanstr. rnein, 10 libre ay = 20 yarda keten bezi ve 40 libre kahve = 20 yarda keten bezi ise, 10 libre ay = 40 libre kahve olur. Veya, 1 libre kahvede, 1 libre ayda olann yalnzca kadar deer z, yani emek sakldr. Metalar dnyasnn genel greli deer biimi, bu dnyann dnda tutulan e deer metaya, keten bezine, genel e deerlik karakterini kazandrr. Bunun kendi fiziksel biimi bu dnyann ortak deer biimidir; ve bu nedenle keten bezi, dier btn metalarla dolaysz olarak mbadele edilebilir. Bunun maddi biimi, her tr insan emeinin gzmz nnde canlan, genel toplumsal krizalit halidir. Dokumaclk, yani keten bezini reten kiisel emek, ayn zamanda, genel toplumsal biim, tm dier emeklerle eit olma zellii kazanr. Deer biimini oluturan saysz denklem, keten bezinde gereklemi olan emei srayla dier her bir metann ierdii emee eitler ve bylece dokumacl, genel olarak insan emeinin genel grnm biimi haline getirir. Bu ekilde, meta deerinde nesnellemi olan emek, gerek emein tm somut biimlerinden ve yararl zelliklerinden soyutland olumsuz biimiyle ortaya konmu olmakla kalmaz. Emein kendisine zg olumlu doas da ak ekilde

78

Kapital

Meta ve Para

79

ne kar. Bu, btn gerek emeklerin, hepsinde ortak olan insan emei olma zelliine, insan emek gcnn harcamasna indirgenmesidir. Emek rnlerini yalnzca farksz insan emeinin donmu halleri olarak ortaya koyan genel deer biimi, metalar dnyasnn toplumsal ifadesi olduunu bizzat kendi yaps ile gsterir. Bylece, genel deer biimi, bu dnya iinde, emein genel olarak insan emei olma niteliinin, onun zgl toplumsal niteliini oluturduunu gsterir.

2. Greli deer biimi ile e deer biiminin birbirine bal olarak gelimesi
Greli deer biiminin gelime derecesi, e deer biiminin gelime derecesine tekabl eder. Ama unun da aklda tutulmas gerekir ki, e deer biiminin gelimesi, yalnzca, greli deer biiminin gelimesinin ifadesi ve sonucudur. Bir metann basit veya mnferit greli deer biimi bir dier metay kendi bana bir e deer haline getirir. Greli deerin genilemi biimi, bir metann deerinin dier btn metalarla ifade edilmesi, btn bu metalar farkl trden zel e deerler biimine sokar. Son olarak, btn dier metalar, belli bir meta trn, kendilerinin tek, genel deer biimlerinin malzemesi yapt iin, bu zel meta tr, genel e deer biimi haline gelir. Ama, genel olarak deer biiminin gelimesiyle ayn derecede olmak zere, bunun iki kutbu, yani greli deer biimi ile e deer biimi arasndaki kartlk da geliir. Daha birinci biim olan 20 yarda keten bezi = 1 ceket denklemi bile bu kartl ierir, ama onu sabitlemez. Bu denklemin soldan saa ya da sadan sola doru okunmasna gre, iki utaki metalar, keten bezi ve ceket, ayn ekilde, kh deer biimine kh e deer biimine brnr. Bu birinci biimde, kutuplar aras kartl kavramak henz zahmetli bir itir. II. biimde, btn dier metalar kendi karsnda e deer biiminde bulunduklar iin ve bulunduklar srece, ancak geride kalan tek meta, greli deerini tmyle geniletebilir veya yalnzca bu meta genilemi greli deer biimine sahip olur. Burada, deer denkleminin toplam karakterini deitirmeden ve onu toplam deer biiminden genel deer biimine dntrmeden, 20 yarda keten bezi = 1 ceket veya = 10 libre ay veya = 1 quarter buday vb. eklindeki denklemin iki yan artk tersine evrilemez. Nihayet son biim olan III. biim, metalar dnyasna, kendisine ait btn metalar, bir tek istisna ile, genel e deer biiminin dnda tuttuu iin ve tuttuu srece, genel toplumsal greli deer biimini verir. Bu

nedenle, bir meta, keten bezi, btn dier metalar o durumda bulunmadklar iin ve bulunmadklar srece, kendisinin btn dier metalarla dolaysz olarak mbadele edilebilirliini salayan biimde ya da dolaysz toplumsal biimde bulunur.27 Buna karlk, genel e deer grevinde olan meta, metalar dnyasnn tek ve dolaysyla evrensel greli deer biiminin dnda kalr. Keten bezi, yani genel e deer biiminde bulunan herhangi bir meta, ayn zamanda da evrensel greli deer biiminde yer alacak olsayd, bunun kendi kendisinin e deeri olmas gerekirdi. Bu durumda, 20 yarda keten bezi = 20 yarda keten bezi gibi, deeri de deer bykln de ifade etmeyen bir totoloji elde ederdik. Genel e deerin greli deerini ifade etmek iin yapmamz gereken ey, III. biimi tersine evirmektir. E deer grevini yapan metann dier metalarla ortak greli deer biimi yoktur; bunun yerine, kendi deeri, greli olarak, dier btn meta cisimlerinin sonsuz dizisi ile ifade edilir. Bylece, genilemi greli deer biimi veya II. biim, imdi, e deer metann zgl greli deer biimi olarak grnr.

3. Genel deer biiminden para biimine gei

Genel e deer biimi, genel olarak deerin bir biimidir. Bu nedenle, her meta, genel e deer biimini alabilir. Dier yandan, bir meta, ancak, bu meta btn dier metalar tarafndan e deer olarak dland iin ve dland srece, genel e deer biiminde (III. biim) bulunur. Ve ancak, hangi zgl meta trnn darda braklacann kesin olarak belli olduu andan itibaren, metalar dnyasnn tek greli deer biimi, nesnel salamlk ve genel toplumsal geerlilik kazanr.
27 Genel dolaysz mbadele edilebilirlik biiminde, bunun bir kutup olmas ve kendi zdd olan kutupla, yani dolaysz ekilde mbadele edilebilir olmama biimiyle, tpk bir mknatsn pozitif kutbunun negatif kutbu ile bal olmas gibi sk-skya bal olmas, asla aikar deildir. u halde, btn metalarn bu ayrt edici nitelie ayn anda sahip olabilecekleri, tpk btn Katoliklerin birlikte papa olabileceklerinin tasavvur edilmesi gibi, hayal olunabilir. Meta retiminde insan zgrlnn ve bireysel bamszln nec plus ultrasn (zirvesini) gren kk burjuva iin, bu biimden, yani metalarn dolaysz olarak mbadele edilebilir olmamalarndan doan uygunsuzluklarn yok edilmesi, doaldr ki, pek arzu edilir bir eydir. Kk ve dar kafalarn rn olan bu topyann sslenmi yaldzl ekli, bir baka yerde gsterdiim gibi, kendisinden ok nce Gray, Bray ve bakalar tarafndan ok daha iyi bir ekilde gelitirilmi olduu iin zgnlk niteliini bile tamayan Proudhon sosyalizmini oluturur. Btn bunlar ortada iken, bylesine bir bilgeliin bugn bile birtakm evrelerde, science (bilim) ad altnda yeerdii grlebiliyor. Hibir okul science szn Proudhonunki kadar rastgele kullanm deildir, nk, wo Begriffe fehlen, da stellt zur rechten Zeit ein Wort sich ein. (kavramn olmad yerde, yerine geecek bir sz annda hazrdr.)

80

Kapital

Meta ve Para

81

Fiziksel biimi, e deer biiminin toplumsallk kazanmasna araclk eden zgl meta tr, imdi, para-meta haline gelmi olur ya da para olarak ilev grr. Metalar dnyasnda genel e deer roln oynamak artk onun zgl toplumsal ilevi ve dolaysyla toplumsal tekeli haline gelir. II. biimde keten bezinin zel e deerleri olarak grnen ve III. biimde kendi greli deerlerini hep birlikte keten bezi ile ifade eden metalar arasnda, bu sekin yeri, tarihsel geliim srasnda, belli bir meta ele geirmitir: altn. Bundan dolay, III. biimde, altn metasn keten bezi metasnn yerine koyarsak unu elde ederiz:

20 yarda keten bezi = 2 ons altn ya da, 2 ons altnn sikke ad 2 sterlinse, 20 yarda keten bezi = 2 sterlindir. Para biimi kavramndaki zorluk, genel e deer biiminin, yani genel olarak deer biiminin, III. biimin kavranmasyla snrldr. III. biim, gerisin geriye II. biime, genilemi deer biimine dayanr ve bunun kurucu unsuru da I. biimdir: 20 yarda keten bezi = 1 ceket veya x kadar A metas = y kadar B metas. Dolaysyla, basit meta biimi, para biiminin ekirdeidir.

D. Para biimi
20 yarda keten bezi 1 ceket 10 libre ay 40 libre kahve 1 quarter buday ton demir x kadar A metas = = = = = = =

4. Metann Feti Karakteri ve Bunun Srr

Bir meta, ilk bakta, kolayca anlalan sradan bir ey gibi grnr. Metann analizi, onun metafizik safsatalarla ve teolojik sslerle dolu ok karmak bir ey olduunu gsterir. ster sahip bulunduu zelliklerle insan ihtiyalarn karlamas, isterse bu zellikleri yalnzca insan emeinin rn olarak kazanmas asndan ele alalm, meta, bir kullanm deeri olduu srece, onda hibir esrarengiz yan bulunmaz. nsann, kendi faaliyeti araclyla, doadaki maddelerin biimlerini kendisi iin yararl olacak ekilde deitirdii gn gibi ak bir eydir. rnein, tahtadan bir masa yapldnda, tahtann biimi deitirilmi olur. Ama masa, yine bir tahta, sradan bir doal ey olarak kalr. Ama, meta kisvesine brnr brnmez, doal bir ey olmaktan kar, duyularla kavranamayan bir ey olur. Ayaklar yerden kesilmekle kalmaz, ama ayn zamanda btn dier metalarn karsnda kafas stnde durur ve tahta kafasndan, kendi iradesiyle dans etmeye balamasndan ok daha mucizevi tuhaf fikirler karr.28 Demek ki, metann mistik karakteri onun kullanm deerinden kaynaklanmaz. Deeri belirleyen etkenlerin ieriinden de kaynaklanmaz. nk, bir kere, yararl emekler ya da retici faaliyetler ne kadar farkl olursa olsun, bunlarn, insan organizmasnn ilevleri olduu ve bu tr ilevlerin her birinin, ierik ve biimi ne olursa olsun, znde, insan beyninin, sinirlerinin, kaslarnn, duyu organlarnn vb. harcanmas olduu fizyolojik bir gerektir. kinci olarak, deer byklnn belirlenmesinin temelinde yatan ey, yani emein harcanmasnn sresi ya da nicelii gz nne alnd zaman, emein nicelii ile nitelii ara28 Dnyann geri kalan hareketsiz grnrken inin ve masalarn dans etmeye balad hatrlanacaktr - pour encourager les autres (bakalarn yreklendirmek iin). [1848-49 devrimlerinden sonra Avrupada aristokrat ve hatta burjuva evrelerinde ruh arma, masa evirme gibi eyler moda haline gelirken, inde, tarihe Taiping Devrimi diye gemi olan, feodalizme kar giriilmi gl bir kurtulu hareketi gelimiti.]

2 ons altn

I. biimden II. biime ve II. biimden III. biime gei srasnda kkl deiimler gerekleir. Buna karlk, keten bezinin yerine imdi altnn genel e deer biimine sahip olmas dnda, IV. biimi III. biimden ayran hibir ey yoktur. III. biimde keten bezi ne idiyse, IV. biimde altn odur - genel e deer. lerleme, yalnzca, dolaysz genel mbadele edilebilirlik biimine ya da genel e deer biimine, imdi, toplumsal alkanlk sonucu, sonunda altn metasnn fiziksel biiminin araclk etmesinden ibarettir. Altnn dier metalarn karsna para olarak kmasnn tek nedeni, daha nce meta olarak onlarn karsnda durmu olmasdr. Dier btn metalar gibi altn da, ister mnferit mbadele ilemlerinde mnferit e deer, ister dier meta e deerlerin yan sra zel e deer niteliiyle olsun, e deer olarak grev yapmaktayd. Giderek, daha dar ya da geni evrelerde genel e deer olma ilevini stleniyordu. Metalar dnyasnn deer ifadesinde bu tekel konumunu ele geirir geirmez, para-meta haline geldi, ve ancak, zaten para-meta halini alm olduu andan itibaren, IV. biim III. biimden farkllat ya da genel deer biimi, para biimine dnt. Bir metann, rnein keten bezinin, artk para-meta olarak ilev gren meta, rnein altn cinsinden basit greli deer ifadesi, fiyat biimidir. Bundan tr, keten bezinin fiyat biimi:

82

Kapital

Meta ve Para

83

sndaki farkllk apak ekilde grlr. Geim aralarnn retimi iin harcanan emek-zaman, farkl gelime aamalarnda ayn derecede olmasa bile, her toplumda insanlar ilgilendirmi olmaldr.29 Son olarak, insanlar, herhangi bir biimde birbirleri iin almaya balar balamaz, emekleri de toplumsal bir biim kazanr. O halde, meta biimini alr almaz, emek rnnn anlalmaz bir karakter kazanmas nereden kaynaklanyor? Ak ekilde, bu biimin kendisinden. nsan emeklerinin eitlii, emek rnlerinin ayn deer nesnelliklerinin maddi biimini alr; insan emek gcnn harcand sre boyunca harcanmasnn ls, emek rnlerinin deer bykl biimini alr; ve son olarak, reticiler tarafndan harcanan emeklerin toplumsal karakterinin ortaya kmasna araclk eden reticiler aras ilikiler, emek rnlerinin toplumsal bir ilikisi biimini alr. Demek ki, meta biiminin esrarl bir ey oluunun nedeni, basite, insanlara, kendi emeklerinin toplumsal niteliini, emek rnlerinin nesnel nitelikleri olarak, bu eylerin toplumsal doal zellikleri olarak yanstmas ve dolaysyla, reticilerle toplam emek arasndaki toplumsal ilikiyi de, eyler arasndaki, reticilerin dnda var olan bir toplumsal iliki olarak gstermesidir. Emek rnlerinin metalar, yani duyusal olarak alglanamaz ya da toplumsal eyler haline gelmesinin nedeni ite budur. Benzer ekilde, bir eyin grme siniri zerindeki k etkisi, kendisini, grme sinirinin kendi znel duyarll olarak deil, gzn dndaki bir eyin nesnel biimi olarak gsterir. Ama, grme olaynda, gerekten de, bir eyden, yani dardaki nesneden, bir baka eye, yani gze, k frlatlr. Bu, iki fiziksel ey arasndaki bir fiziksel ilikidir. Buna karlk meta biimi ve bunun kendisini ortaya koymasna araclk eden emek rnlerinin deer ilikisi, kendi fiziksel doalar ve bundan kaynaklanan nesnel ilikilerle hibir balantya sahip deildir. Burada, insanlar iin eyler arasndaki hayal rn bir iliki biimini alan, insanlarn kendilerinin belirli toplumsal ilikisinden baka bir ey deildir. Bunun iin de, bir benzetme yapmak istersek, din dnyasnn sisli blgesine ykselmemiz gerekir. Burada, insan kafasnn rnleri, kendilerine zg hayatlar olan, kendi aralarnda ve insanlarla iliki halindeki bamsz biimler gibi grnr. nsan elinin rnleri olan metalar dnyasnda da byledir. Emek rnleri metalar olarak retilmeye balar
29 2. basma not: Eski Cermenler arasnda bir morgen (eski bir arazi ls) topran bykl bir gnlk ie gre hesaplanr ve bunun iin de Morgen Tagwerk (gnlk i) (ayn zamanda Tagwanne) (jurnale veya jurnalis, terra jurnalis, jornalis veya diurnalis), Mannwerk, Mannskraft, Mannsmaad, Mannshauet vb. gibi isimler alrd. (Bkz. George Ludwig von Maurer, Einleitung zur Geschichte der Mark-, Hof-, usw. Verfassung, Mnchen 1854, s. 129 vd.)

balamaz onlara yapan ve dolaysyla da meta retiminden ayrlmaz olan bu eye fetiizm adn veriyorum. Buraya kadarki analizin de gstermi olduu gibi, metalar dnyasnn bu feti karakteri, meta reten emein kendine zg toplumsal karakterinden kaynaklanr. Kullanm nesneleri, genel olarak, yalnzca, birbirlerinden bamsz olarak harcanan kiisel emeklerin rnleri olduklar iin, metalar haline gelir. Bu kiisel emeklerin btn, toplumsal toplam emei oluturur. reticiler arasndaki toplumsal iliki, ancak bunlarn emek rnlerinin mbadelesi yoluyla kurulduundan, kiisel emeklerinin zgl toplumsal nitelikleri de ancak bu mbadele ile kendilerini gsterir. Bir baka deyile, kiisel emekler gerekte kendilerini ancak toplam toplumsal emein yeleri olarak, emek rnleri ve bunlar araclyla da reticiler arasnda kurulan mbadele ilikileriyle ortaya koyar. Bundan dolay, kendi emek rnlerinin toplumsal ilikileri, reticilere, olduklar gibi, yani emek harcayan kiilerin kendi aralarndaki dolaysz toplumsal ilikiler olarak deil, aksine, kiiler arasndaki maddi ilikiler ve eyler arasndaki toplumsal ilikiler olarak grnr. Emek rnleri, kendilerinin farkl kullanm nesneleri olma niteliklerinden ayr, toplumsal olarak eit olan bir deer nesnelliini, ancak, birbirleri ile mbadele edilmeleriyle kazanr. Emek rnnn yararl cisim ve deer cismi olarak blnmesi, pratikte, ancak, mbadele, yararl cisimlerin mbadele iin retilmesini ve dolaysyla eylerin deer olma niteliklerinin daha bunlarn retilmeleri srasnda gndeme gelmesini salamaya yetecek lde genilediinde ve nem kazandnda gerekleir. Bu andan itibaren reticilerin kiisel emekleri gerekten iki ynl bir toplumsal karakter kazanr. Bunlar, bir yandan, belirli yararl emekler olarak, belirli bir toplumsal ihtiyac karlamak ve dolaysyla, toplam emein, kendiliinden doan toplumsal i blm sisteminin yeleri olarak var olmak zorundadr. Dier yandan, her bir yararl kiisel emek, ancak bir dier tr yararl emekle mbadele edilebilir, yani ona eit bir ey olduu srece, kendi reticilerinin ok farkl ihtiyalarn giderir. Farkl emeklerin toto coelo (tam) eitlii ancak, bunlarn gerekteki eitsizliklerinden soyutlanmasyla, insan emek gc harcamas, soyut insan emei olarak sahip bulunduklar ortak niteliklere indirgenmeleriyle mmkn olabilir. Kendi kiisel emeklerinin bu iki ynl toplumsal karakteri, zel reticilerin kafalarnda, bunlarn gndelik ilikilerde, rnlerin mbadelesi srasnda aldklar biimlerle yansr. Buna gre, kiisel emeklerin toplum iin yararl olma nitelii, emek rnlerinin bakalar iin yararl olma zorunluluu biiminde; farkl trden emeklerin

84

Kapital

Meta ve Para

85

toplum bakmndan eit eyler olmalar nitelii, bu maddi olarak farkl eylerin, yani emek rnlerinin hepsinde ortak olan deer olma nitelii biiminde yansr. Demek ki, insanlarn kendi emeklerinin rnlerini birbirlerinin karsna deerler olarak karmalarnn nedeni, bu eyleri, ayn trden insan emeinin maddi rtlerinden ibaret saymalar deildir. Tersi geerlidir. Farkl trden rnlerini mbadele srasnda birbirlerine eitlerken, kendi farkl emeklerini insan emei olarak birbirlerine eitlerler. Bunu bilmezler, ama yaparlar.30 Bu nedenle, deerin ne olduu, alnna yazlm deildir. Aksine, deer her emek rnn toplumsal bir hiyeroglife evirir. nsanlar, sonradan, kendi toplumsal rnlerinin gerisinde yatan srra ulamak iin, hiyeroglifin anlamn zmeye alr; nk, kullanm nesnelerinin deerler olarak belirlenmeleri, insanlarn dilleri kadar toplumsal bir rndr. Emek rnlerinin, deerler olduklar lde, yalnzca kendilerinin retimi iin harcanan insan emeinin nesnel ifadeleri olduunu ortaya koyan son zamanlardaki bilimsel keif, insanln gelime tarihinde bir dnemi belirler; ama emein toplumsal karakterinin nesnel grntsn hibir ekilde ortadan kaldrmaz. Yalnzca ele aldmz retim biimi olan meta retiminde geerli olan bir olgu, yani, birbirlerinden bamsz kiisel emeklerin zgl toplumsal karakterinin, insan emei olarak eitliklerinden kaynaklanmas ve emek rnlerinin deer karakteri biimini almas olgusu, meta retimi ilikilerinin iinde bulunanlar iin, havay oluturan unsurlarn bilimsel olarak ayrtrlmasndan sonra havann fiziksel biiminin deimeden kalm olmas rneinde olduu gibi, sz konusu keiften sonra olduu gibi nce de kesin olarak geerli bir olguymu gibi grnr. rnleri mbadele edenlerin pratik olarak her eyden nce ilgilendikleri ey, kendi rnleri iin ne kadar yabanc rn elde edecekleri, yani rnleri hangi oranlarla mbadele edecekleridir. Bu oranlar, alkanlk yoluyla belli bir kararllk dzeyine ular ulamaz, emek rnlerinin doasndan kaynaklanyormu gibi grnr; sz gelii, 1 ton demir ile 2 ons altnn ayn deerde olmas, 1 libre altn ile 1 libre demirin, farkl fiziksel ve kimyasal zelliklerine ramen ayn arlkta olmalarna benzer bir ey gibi grnr. Gerekte, emek rnlerinin deer olma nitelikleri, ancak bunlarn birbirlerinin karsna deer byklkleri olarak kmalar ile kararllk kazanr. Bu byklkler, mbadelede bulunanlarn iradelerinden, n bilgilerinden ve eylem30 2. basma not: Bundan dolay, Galiani, deer, kiiler aras bir ilikidir - La Ricchezza una ragione tra due persone- derken unu eklemeliydi: maddi eylerin perdeledii bir iliki. (Galiani, Della Moneta, s. 221, Custodi koleksiyonunda, Scrittori Classici Italiani di Economia Politica, t. III, Parte Moderna, Milano 1803.)

lerinden bamsz olarak srekli deiir. Mbadelede bulunanlarn kendi toplumsal hareketleri, onlar iin, eylerin bir hareketi biimine sahiptir ve eyleri denetlemek yerine, onlar tarafndan denetlenirler. Birbirlerinden bamsz olarak yrtlen, ama toplumsal i blmnn kendiliinden gelien yeleri olarak her adan birbirlerine baml olan kiisel emekler, srekli olarak, orantl toplumsal llerine indirgenmek zorundadr; bunun nedeni, rastlantsal ve srekli olarak dalgalanan mbadele ilikilerinde, kendi rnlerinin, retilmeleri iin toplumsal olarak gerekli olan emek-zaman, dzenleyici doa yasas olarak, yerekimi yasasnn bir insann evini kafasnn zerine ykarken yapt gibi, zorla kabul ettirmesidir; ama bu olgunun, deneyimlerin kendisinden hareketle, bilimsel olarak kavranmasndan nce, meta retiminin tam olarak gelimi olmas gerekir.31 Bu nedenle, deer byklnn emek-zamanla belirlenmesi, greli meta deerinin grnen hareketlerinin altnda sakl kalan bir srdr. Bunun kefedilmesi, emek rnlerinin deer byklklerinin yalnzca rastlantsal olarak belirlendii grntsn kaldrr, ama bu belirlenmenin maddi biimini kesinlikle ortadan kaldrmaz. nsan yaamnn biimleri hakkndaki dnceler ve dolaysyla bunlarn bilimsel analizi, genel olarak, gerek gelimenin tersi bir yol izler. Analize, post festum (i olup bittikten sonra) ve dolaysyla geliim srecinin tamamlanm sonularyla balanr. Emek rnlerine meta damgasn vuran ve dolaysyla meta dolam iin gerekli olan biimler, insanlarn, bu biimlerin, onlarn gznde zaten deimezlik kazanm olan tarihsel karakterleri hakknda deilse de ierikleri hakknda bir akla kavumaya kalkmasndan nce, toplumsal yaamn fiziksel biimlerinin kararlln kazanm bulunur. Bu nedenle, deer byklnn belirlenmesi iin yalnzca meta fiyatlarnn analizine; metalarn deer olma niteliklerinin saptanmas iin yalnzca metalarn ortak para ifadelerine bavuruldu. Ne var ki, kiisel emein toplumsal karakterini ve dolaysyla tek tek iilerin toplumsal ilikilerini akla kavuturmak yerine nesnel olarak perdeleyen ey, metalar dnyasnn ite bu tamamlanm biimidir: para biimi. Ceketin, izmenin vb., soyut insan emeinin genel cisimlemesi olarak keten beziyle iliki kurduunu sylediimde, bu ifadenin samal apak ortadadr. Ama, ceket, izme vb. reticileri, bu metalarla, genel e deer olarak keten bezi -ya da konunun znde hibir deiiklie yol amayacak ekilde
31 Kendisini ancak periyodik devrimler araclyla gsterebilen bir yasa hakknda ne dnlebilir? Bu, sadece, katlmclarn bilinsizliine dayanan bir doa yasasdr. (Friedrich Engels, Umrisse zu einer Kritik der Nationalkonomie, s. 103, Arnold Ruge ve Karl Marx tarafndan yaynlanm olan Deutsch-Franzsische Jahrbcher, Paris 1844).

86

Kapital

Meta ve Para

87

altn ve gm- arasnda iliki kurduklarnda, kendi kiisel emekleri ile toplumsal toplam emek arasndaki iliki, onlara, tam da bu sama biimde grnr. Burjuva iktisadnn kategorilerini ite bu trden biimler oluturur. Bunlar, tarihsel olarak belirlenmi olan bu toplumsal retim tarz, yani meta retimi iin, toplumsal olarak geerli, dolaysyla nesnel dnce biimleridir. Bundan dolay, dier retim biimlerine getiimiz anda, metalar dnyasnn btn mistisizmi, meta retimi temelinde emek rnlerinin etrafnda bir sis tabakas yaratan btn by ve esrar ortadan kalkar. Ekonomi politik, ssz adaya dme yklerini sevdiinden,32 ilk nce Robinsonu adasnda bir grelim. Ne kadar alakgnll ve az eyle yetinir olursa olsun, yine de gidermek zorunda olduu eitli ihtiyalar vardr ve bunun iin de aletler yapmak, ev eyas imal etmek, hayvan ehliletirmek, balk tutmak, avlanmak vb. gibi, farkl trde yararl iler yapmak zorundadr. Robinsonumuzu tatmin ettikleri ve bu tr faaliyetleri dinlenme sayd iin, ibadet etmek vb. eylerin szn etmiyoruz. retici ilevlerinin eitliliine ramen, Robinson, bunlarn yalnzca ayn Robinsonun farkl faaliyet biimleri, yani yalnzca insan emeinin farkl trleri olduunu bilir. Bizzat zorunluluk, zamann, eitli ilevleri arasnda doru ekilde blmeye zorlar. Btn faaliyetleri iinde birinin daha fazla ve birinin daha az yer tutmas, elde edilmek istenen yararl etkiye ulamak iin almas gereken gln byklk veya kklne baldr. Ona bunu deneyimleri retir; ve Robinsonumuz, gemi enkazndan kurtard bir saat, bir kayt defteri, mrekkep ve kalemle, iyi bir ngiliz gibi, hemen kendi hakknda muhasebe kaytlar tutmaya balar. Envanterinde sahip bulunduu kullanm nesnelerinin, bunlarn retimi iin gerekli olan farkl ilemlerin ve son olarak bu farkl rnlerin belli miktarlarn elde etmek iin harcad ortalama emek-zamann birer listesi bulunur. Robinson ile kendisinin yaratt serveti oluturan eyler arasndaki btn ilikiler burada o kadar basit ve saydamdr ki, bunlar, zel bir zihinsel aba gerekmeksizin, Bay M. Wirth bile anlayabilir. Ve buna ramen, bu ilikiler, deerin belirlenmesi iin vazgeilmez olan her eyi ierir.
32 2. basma not: Ricardonun bile ssz adaya dme ykleri vardr: lkel avc ve balky, tuttuklar bal ve avladklar hayvanlar birbirleriyle bunlarn mbadele deerlerinde maddelemi emek-zamanlarn oranna gre deitiren mal sahipleri olarak grr. Ricardo burada ilkel balk ve avcy retim aralarnn hesabn karrken Londra Borsasnda 1817 ylnda yrrlkte olan yllk temett tablolarn dikkate alan kimseler olarak dnme anakronizmine der. yle grnyor ki, burjuva toplumu dnda tand tek toplum biimi Bay Owenin paralelkenarlardr. (Karl Marx, Zur Kritik etc., s. 38, 39.)

imdi Robinsonun prl prl kl adasndan kalkp karanlk Avrupa Orta ana geelim. Burada bamsz adam gremeyiz; herkes bamldr: serfler ve toprak beyleri, vasallar ve metbular, ruhban snfndan olmayanlar ve papazlar. Kiisel bamllk, burada, kendi zerinde ykselen yaam alanlar kadar, maddi retimin toplumsal ilikilerini de karakterize eder. Ancak, kiisel bamllk ilikileri toplumun veri olan temelini oluturduundan, emeklerin ve rnlerin kendi gerekliklerinden farkl hayal rn bir kisveye brnmelerine gerek olmaz. Bunlar toplumsal ileyie ayni hizmetler ve ayni demeler olarak katlr. Burada emein dolaysz toplumsal biimi, meta retimi temelinde olduu gibi emein evrensellii deil, doal biimidir. Angarya da meta reten emek gibi zamanla llr; ama her serf bilir ki, efendisinin hizmetinde harcad emek gc, kendi kiisel emek gcnn belli bir miktardr. Rahibe verilen r, onun takdisinden ok daha ak bir eydir. Dolaysyla, insanlarn burada birbirleri karsnda brndkleri farkl roller ne ekilde deerlendirilirse deerlendirilsin, emek harcayan kiilerin toplumsal ilikileri, her durumda, kendi kiisel ilikileri olarak grnmekte ve eylerin, yani emek rnlerinin toplumsal ilikileri klna brnmemektedir. Ortak, yani dolaysz olarak toplumsallam emei gzden geirmek iin, bu emein btn uygar halklarn tarihlerinin balangcnda grlen, kendiliinden domu biimine kadar geriye gitmemiz gerekmez.33 Kendi ihtiyac iin tahl, hayvan, iplik, keten bezi, urba vb. reten ve yapan bir kyl ailesinin ataerkil tarm sanayisi hemen elimizin altnda bulunan bir rnektir. Bu farkl eyler ailenin karsna aile emeinin farkl rnleri olarak kar; fakat birbirlerinin karsnda metalar olarak yer almazlar. Bu rnleri reten farkl emekler, iftilik, hayvanclk, iplikilik, dokumaclk, terzilik vb., kendi doal biimleriyle toplumsal ilevlerdir, nk, ailenin ilevleri, tpk meta retimi gibi, kendiliinden gelien kendi i blmne sahiptir. Emein aile iindeki dalmn ve aile yelerinin her birinin alma srelerini, emein mevsimsel olarak deien doal koullarnn yan sra cinsiyet ve ya farklar dzenler. Bireysel emek gleri burada zaten ailenin ortak emek gcnn organlarndan baka bir ey olmadklar iin, bireysel emek glerinin zaman
33 2. basma not: Son zamanlarda, ilkel ortak mlkiyet biiminin zgl olarak Slavlara, hatta srf Ruslara zg bir ey olduu yolunda, gln bir n yarg yaylm bulunuyor. Bu, Romallar, Cermenler, Keltler arasnda mevcut olduunu gsterebileceimiz, fakat, ksmen kalnt halinde de olsa, bugn ok eitli rnekleriyle Hintliler arasnda hl grlegelen ilk biimidir. Asyada, zellikle de Hintliler arasnda, grlen ortak mlkiyet biimleri zerinde yaplacak daha tam bir aratrma, ilkel ortak mlkiyetin deiik biimlerinden bunun eitli yok olu biimlerinin nasl ktn ortaya koyacaktr. Bylece, rnein, Roma ve Cermenlerdeki zel mlkiyetin eitli ilk tipleri, Hindistandaki ortak mlkiyetin eitli biimlerinden karlabilir. (Karl Marx, Zur Kritik etc., s. 10.)

88

Kapital

Meta ve Para

89

sresi ile llen harcanma miktarlar da, kendiliinden, emekleri toplumsal olarak belirleyen unsurlar olarak grnr. Son olarak, bir deiiklik yapalm ve topluma ait retim aralar ile alan ve ok saydaki bireysel emek glerini bilinli ekilde toplumsal bir emek gc olarak harcayan zgr insanlardan oluan bir topluluk dnelim. Robinsonun emeinin btn zellikleri burada da kendilerini gsterir; yalnzca, bu kez bireysel deil toplumsaldrlar. Robinsonun btn rnleri srf kendisinin kiisel rnleriydi ve bu nedenle bunlar onun iin dolaysz kullanm nesneleriydi. Topluluun toplam rn, toplumsal bir rndr. Bu rnn bir ksm, yeniden, retim arac olarak i grr. Toplumsal olarak kalr. Ama dier bir ksm topluluun yeleri tarafndan geim aralar olarak tketilir. Bu sebeple, bu ksmn onlar arasnda paylatrlmas gerekir. Bu paylamn tr, toplumsal retim organizmasnn zel tryle ve reticilerin buna karlk gelen tarihsel gelime dereceleri ile birlikte deiecektir. Srf meta retimiyle paralellik kurmak iin, her bir reticinin geim aralarndan alaca payn kendi alma sresi ile belirlendiini kabul edeceiz. Demek ki, alma sresi burada ikili bir rol oynayacaktr. Bunun planl toplumsal paylam, farkl emek ilevleri ile farkl ihtiyalar arasndaki doru oranlarn kurulmasn salar. Dier yandan, emek-zaman, ayn zamanda, reticilerin toplam emekteki bireysel paylarnn ve dolaysyla da toplam rndeki bireysel olarak harcanabilen ksmn ls olarak i grr. nsanlarla kendi emekleri ve emek rnleri arasndaki toplumsal ilikiler burada yalnzca retimde deil, blmde de gn gibi aktr. reticilerin genel toplumsal retim ilikilerinin temelinde, kendi rnlerini, metalar, dolaysyla da deerler olarak grmelerinin ve bu nesnel biim altnda kendi bireysel emekleri arasnda eit insan emekleri olarak iliki kurmalarnn bulunduu, meta reticilerinden oluan bir toplum iin en uygun din biimi, soyut insan emei kltne sahip olan Hristiyanlk ve zellikle onun burjuva geliiminin rnleri olan Protestanlk, deizm vb.dir. Eski Asya, Antik vb. retim tarzlarnda, rnn metaya dnmesi ve dolaysyla insann meta reticisi olarak varl, ikincil bir role sahiptir; bununla beraber, topluluklarn k aamasna girmeleri lsnde, bu roln nemi de artar. Gerek tccar halklar, Epikrn tanrlar ya da Polonya toplumunun gzeneklerinde yerlemi Yahudiler gibi, ancak eski dnyann atlaklklarnda yaard. Bu eski retim organizmalar burjuva retim organizmasndan ok daha basit ve saydamdr. Ne var ki, bunlar, ya dier insanlarla arasndaki doal soydalk ilikisinin yaratt gbek ban henz koparmam olan bireysel insann olgunlamamlna, ya da dolaysz efendilik ve klelik iliki-

lerine yaslanr. Bunlarn varlk koullar, emein retkenliinin dk gelime dzeyi ve insanlarn maddi yaam srelerindeki ve dolaysyla birbirleriyle ve doayla ilikilerinin bu gelime dzeyine uygun gelen darldr. Bu gerek darln tinsel yansmas eski doa ve halk dinleridir. Gerek dnyann dinsel yansmas, her durumda, ancak, gndelik yaamdaki pratik ilikiler, insanlara, kendi aralarnda ve kendileriyle doa arasnda gzle grlr akla uygun ilikiler sunmaya baladnda ortadan kalkabilir. Toplumsal yaam sreci, yani maddi retim sreci, zerindeki mistik sis rtsnden, ancak, zgrce bir araya gelmi insanlarn rn olarak, onlarn bilinli planl denetimleri altna girdiinde syrlabilir. Ama bu da, toplumun maddi bir temelini ya da kendileri de yine uzun ve strapl bir geliim tarihinin kendiliinden ortaya kan rnleri olan bir dizi maddi varlk koulunu gerektirir. Ekonomi politik, deeri ve deer bykln eksikli ekilde de olsa34 analiz etmi ve bu biimlerde sakl bulunan ierii kefetmitir. Bununla beraber, bu ieriin niye o biimi aldn; dolaysyla, emein kendisini niye deerle ve emein zaman cinsinden lsnn kendisini niye emek rnnn deer byklyle ortaya koyduunu bir kez

34 Deer bykl zerinde Ricardonun yapt analizin -en iyisi olmasna ramen- yetersizlii, bu eserin nc ve drdnc kitaplarnda grlecektir. Genel olarak, deerle ilgili nokta udur: Klasik ekonomi politik hibir yerde, deerde grnen biimiyle emei, kendi rnnn kullanm deerinde grnen biimiyle emekten aka ve tam bir bilinle ayrt etmemitir. Emei bir seferinde nicelik, bir baka seferinde nitelik asndan ele almakla, bu farkllatrmay fiilen yapt, phesizdir. Ne var ki, emeklerin srf nicel farklarnn bunlarn nitel birlik ya da eitliklerini ve dolaysyla soyut insan emeine indirgenmelerini varsayd hi akllarna gelmez. rnein, Ricardo, Destutt de Tracynin u szlerine katldn syler: Bedensel ve zihinsel yeteneklerimiz, tek balarna, zenginliimizin ilk ve bata gelen kaynaklar olduklar iin, bu yeteneklerin kullanlmas, herhangi bir trden alma bizim asl ve biricik hazinemizdir; zenginlik dediimiz btn bu eyleri yaratan, her zaman bu kullanmdr. ... Ayrca uras da bellidir ki, btn bu eyler sadece kendilerini yaratm olan emei temsil eder ve bunlarn bir deeri varsa ya da hatta iki farkl deere sahipseler, onlar bunu ancak kendisinden doduklar emekten (onun deerinden) alabilir. (Ricardo, The Principles of Pol. Econ., 3. ed., Lond. 1821, s. 334.) Burada yalnzca u kadarna iaret edeceiz: Ricardo, Destuttye kendi daha derin anlayn katyor. Gerekte Destuttnn syledii, bir yandan, zenginlii meydana getiren her trl eyin kendilerini yaratm olan emei temsil ediyor olmalar, fakat dier yandan, bunlarn farkl iki deerlerini (kullanm ve mbadele deerlerini) emein deerinden alyor olmalardr. Bylece baya iktisadn, arkasndan dier metalarn deerlerini bulmak zere bir metann (burada emein) deerini belli kabul etmek eklindeki basit hatasna dyor. Ricardo onu yle okuyor ki, hem kullanm deerinde hem de mbadele deerinde kendisini ortaya koyan, emek oluyor (emein deeri deil). Bununla beraber, Ricardo, emein iki biimde grnen iki ynl hareketine o kadar az nem veriyor ki, Value and Riches, Their Distinctive Properties (Deer ve Zenginlik, Bunlar Farkllatran zellikler) balkl blm boyunca, zahmetli bir ekilde J. B. Saynin samalklaryla uramak zorunda kalyor. Bundan dolay, sonunda, Destuttnn, bir yandan, emein deerin kayna olduu konusunda kendisiyle, ama dier yandan da, deer kavram hakknda Sayyle uyutuunu grdnde fazlasyla aryor.

90

Kapital

Meta ve Para

91

bile sormamtr.35 retim srecinin insanlara egemen olduu, insann henz retim srecine egemen olmad bir toplum biimine ait olduklar alnlarnda yazl olan formller, ekonomi politiin burjuva bilinci iin, retici emein kendisi kadar apak doal zorunluluklardr. Bundan dolay, kilise babalar Hristiyanlk ncesi dinlere nasl yaklayorsa, ekonomi politik de toplumsal retim organizmasnn burjuvazi ncesi biimlerine yle yaklayor.36
35 Klasik ekonomi politiin balca eksikliklerinden biri, metann ve daha zel olarak da, metann deerinin analizinden, deeri mbadele deeri haline sokan deer biimini bulmay hibir zaman baaramam olmasdr. Tam da A. Smith ve Ricardo gibi en iyi temsilcileri, deer biimini, hi nemi olmayan ya da bizzat metann doasna yabanc olan bir ey gibi ele almtr. Bunun sebebi, sadece, bunlarn dikkatlerini tamamen deer bykl analizinde toplam olmalar deildir. Daha derindedir. Emek rnnn deer biimi, burjuva retim tarznn en soyut, ama ayn zamanda en genel biimidir; bu da, burjuva retim tarzn zel bir toplumsal retim tr klar ve dolaysyla ayn zamanda ona zel bir tarihsel nitelik verir. Bundan tr, bu retim tarzna toplumsal retimin ebediyen kalacak doal bir biimi gzyle baklrsa, deer biiminin, yani meta biiminin, daha sonra gelien para biiminin, sermaye biiminin vb. zgl yanlar, kanlmaz olarak, gzden karlr. te bu sebeple, deer byklnn emekzamanla lleceini tamamen benimseyen iktisatlar arasnda para, yani genel e deerin en tam biimi hakknda karmakark ve elimeli dncelere rastlanr. Bu, rnein, parann bilinen tanmlarnn artk yeterli gelmedii bankaclk alannn incelenmesiyle aka ortaya kar. Bu nedenle, tam tersine, deerde srf bir toplumsal biim ya da daha dorusu, bunun sadece zsz bir grntsn gren, restore edilmi bir merkantil sistem (Ganilh, vb.) ortaya kmtr. - lk ve son defa olmak zere belirteyim ki, klasik ekonomi politik dediim zaman, sadece grnteki ilikilerin snrlar iinde kalan, deyim yerindeyse en kaba grnglere akla uygun bir aklama bulmak ve burjuvazinin gnlk ihtiyalarn karlamak iin, bilimsel ekonominin oktandr biriktirdii malzemeyi durmakszn eeleyen, ama bunlarn dnda, burjuvazinin retim ajanlarnn iinde yaadklar ve mmkn olanlar iinde en iyisi saydklar kendi dnyalar hakkndaki baya ve bencilce dncelerini bilgie bir kl-krk yarclkla sistemliletirmekle ve bunlar ezel ve ebed gereklermi gibi ilan etmekle kendisini snrlayan baya iktisadn tersine, W. Pettyden bu yana, burjuva retim ilikilerinin i balantlarn aratrm olan btn iktisad anlyorum. 36 ktisatlarn tuhaf bir yntemleri var. Onlar iin yalnzca iki tr kurum bulunuyor: yapay olanlar ve doal olanlar. Feodalizmin kurumlar yapay, burjuvazininkiler doaldr. Bylece, iki tr din arasnda ayrm yapan teologlar andrrlar; bu sonunculara gre, kendilerininki hari, her din insanlarn bir buluu, kendi dinleri ise tanrnn bir vahyidir. - Dolaysyla, bir zamanlar tarih vard, ama artk yok. (Karl Marx, Misre de la Philosophie. Rponse la Philosophie de la Misre de M. Proudhon, 1847, s. 113.) Eski Yunanllarn ve Romallarn yalnzca yamaclkla yaadklarn dnen Bay Bastiat, gerekten glntr. Ne var ki, yzyllarca yamayla yaanmas iin, ortada srekli olarak talan edilecek bir eyin olmas ya da yama konusu olan eyin aralksz olarak yeniden retilmesi gerekir. Bundan dolay, buradan Yunanllar ve Romallarn da bir retim srelerinin, yani, tpk burjuva ekonomisinin bugnk dnyann temeli olmas gibi, o zamanki dnyann maddi temeli olan bir ekonomilerinin olduu anlalr. Yoksa, Bastiat, kle emeine dayanan bir retim tarznn bir yama sistemine dayandn m sylemek istiyor? Byleyse, tehlikeli bir noktada duruyor demektir. Aristoteles gibi dev bir dnr kle emeini deerlendirirken yanldysa, Bastiat gibi cce bir iktisat cretli emei deerlendirirken niin doru dnyor olsun? - Bu vesileyle, Zur Kritik der Pol. konomie, 1859, eserimin yaynlanmasndan sonra bir Alman-Amerikan gazetesinin bana yneltmi olduu bir itiraz ksaca cevaplandrmak istiyorum. Orada, benim, her bir retim tarznn ve onunla uyuan retim ilikilerinin, ksacas, toplumun iktisadi yapsnn gerek temel olduu, hukuki styapnn bunun zerinde ykseldii ve buna belli toplumsal bilin ve dnce biimlerinin karlk geldii, maddi

Metalar dnyasna yapan fetiizmin ya da emein toplumsal niteliklerinin nesnel grnmnn iktisatlarn bir blmn ne byk lde yanlttn, baka eylerin yannda, mbadele deerinin oluumunda doann oynad rol hakkndaki skc ve tatsz ekime de gsteriyor. Mbadele deeri, bir ey iin harcanm emei ifade etmeye yarayan belli bir toplumsal anlatm biimi olduu iin, sz gelii, kambiyo kurlarnn ierdiinden daha fazla doal madde iermez. Meta biimi, burjuva retiminin en genel ve en gelimi biimi olduundan, bugnk egemen ve dolaysyla karakteristik tarzyla olmasa bile, tarihin daha erken zamanlarnda ortaya kmtr ve bu nedenle onun feti olma nitelii henz daha kolay anlalr grnr. Oysa, daha somut biimlerde bu basitlik grnm bile yok olur. Para sisteminin dourduu yanlsamalar nereden gelir? Bu sistemde altna ve gme, para olarak bir toplumsal retim ilikisini temsil eden eyler gzyle deil, ama garip toplumsal zellikleri olan doal eyler gzyle baklmtr. Ve para sistemine kmseyerek bakan modern iktisat, sermaye ile uramaya kalkar kalkmaz, kendi fetiizmini gn gibi ortaya koymu olmuyor mu? Toprak rantnn toplumdan deil topraktan doduu ynndeki fizyokratlara zg yanlsama yok olal daha ne kadar zaman geti? leride ele alacamz iin, burada meta biimi ile ilgili bir dier rnekle yetineceiz. Metalar konuabilseydi, derlerdi ki, insanlar bizim kullanm deerimiz ilgilendiriyor olabilir. eyler olarak biz bunu iermeyiz. Ama eyler olarak bizim ierdiimiz, deerimizdir. Meta cisimleri olarak kendi ilikilerimiz bunu kantlar. Birbirimizle yalnzca mbadele deerleri olarak iliki kurarz. imdi iktisatnn diliyle metalar kendilerini nasl anlatmaktadr, onu dinleyelim:
Deer (mbadele deeri) eylerin zelliidir, zenginlik (kullanm deeri) insann zelliidir. Bu anlamyla deer mbadeleyi zorunlu olarak

yaamn retim tarznn toplumsal, siyasal ve dnsel yaam srecini genel olarak belirledii yolundaki grmle ilgili olarak, bu sylenenlerin tmnn, maddi karlarn ar bast bugnk dnyamz iin doru olduu, ama, Katolikliin gl olduu Orta ada ve politikann egemen olduu Atinada ve Romada doru olmad sylenmiti. Her eyden nce, bir kimsenin kalkp Orta a ve antik dnya hakkndaki btn dnyann bildii tekerlemeleri bilmeyen birilerinin kaldn varsaymas insana garip geliyor. u kadar apaktr: Ne Orta a Katoliklikle, ne de antik dnya politikayla karnn doyurabilirdi. Tersine, birinde politikann, dierinde Katolikliin ba rolleri oynamasn, o toplumlarn kendi geimlerini salama tarzlar aklar. Bunun dnda, rnein, onun gizli tarihini toprak mlkiyeti tarihinin meydana getirdiini bilmek iin, Roma Cumhuriyeti tarihi ile bir para tanklk yeter. Dier yandan, macerac valyeliin toplumun btn iktisadi biimleri ile badaabileceini sanmakla yapt hatann cezasn Don Kiot oktan ekmi bulunuyor.

92

Kapital

ierir, zenginlik iermez.37 Zenginlik (kullanm deeri) insann bir zellii, deer ise metalarn bir zelliidir. Bir insan ya da topluluk zengindir, bir inci ya da elmas deerlidir. ... Bir inci ya da elmasn, inci ya da elmas olarak deeri vardr.38

B l m 2

Bugne kadar henz hibir kimyac, inci ya da elmasta mbadele deeri kefetmedi. Ancak, bu kimyasal zn eletirel derinlik konusunda zel iddia sahibi iktisadi kifleri, eylerin kullanm deerlerinin onlarn maddi zelliklerinden bamsz, buna karn, deerlerinin, eyler olarak kendilerinin bir paras olduklarn kefeder. Bu grlerini teyit eden zel durum da u oluyor: eylerin kullanm deerleri insan iin mbadele olmadan, yani insanla ey arasndaki dolaysz ilikiyle, buna karlk deerleri ancak mbadeleyle, yani toplumsal bir srele gerekleir. Burada, iyi kalpli Dogberrynin gece bekisi Seacoal aydnlatan szlerini kim hatrlamaz:
yi grnen bir insan olmak talih iidir; ama okuyup yazabilmek doadan gelir.39

Mbadele Sreci

37 Value is a property of things, riches of man. Value, in this sense, necessarily implies exchanges, riches do not. (Deer eylerin, zenginlik insann bir zelliidir. Deer, bu anlamda, mbadeleyi gerektirir. Zenginlik gerektirmez.) (Observations on some verbal disputes in Pol. Econ., particularly relating to value, and to demand and supply, Lond. 1821, s. 16.) 38 Riches are the attribute of man, value is the attribute of commodities.. A man or a community is rich, a pearl or a diamond is valuable. ... A pearl or a diamond is valuable as a pearl or diamond. (S. Bailey, l.c. s. 165 vd.) 39 Observations adl eserin yazar ile S. Bailey, Ricardoyu mbadele deerini greli bir ey olmaktan karp mutlak bir eye dntrmekle sular. Gerek bunun tersidir. Ricardo, bu eylerin, sz gelii elmas ve incinin, mbadele deerleri olarak sahip olduklar grnteki grelilii, bu grnn gerisinde sakl gerek ilikiye, bunlarn yalnzca insan emeinin ifadeleri olarak sahip bulunduu grelilie indirgemitir. Rikardocularn Baileye cevaplar kaba olmakla birlikte vurucu deilse, bunun tek nedeni, bunlarn bizzat Ricardonun kendisinde deer ile deer biimi ya da mbadele deeri arasndaki isel ilikiler hakknda hibir ipucu bulamam olmalardr.

Metalar piyasaya kendi balarna gidemez ve kendi kendilerini mbadele edemez. Dolaysyla, bunlarn ellerinden tutan kimseleri, yani meta sahiplerini de tanmamz gerekir. Metalar eylerdir ve bundan tr insanlar karsnda direnme gleri yoktur. Gerektii zaman, insan zor kullanabilir, dier bir deyimle, bunlar alabilir.40 Bu eyleri meta olarak birbirlerinin karsna karmak iin, bunlar ellerinin altnda bulunduran kimselerin birbirlerinin karsnda iradeleri bu eylerde tezahr eden kiiler olarak yer almalar gerekir; bylece, biri ancak dierinin iradesiyle, yani her biri ancak her iki tarafn katld bir irade beyanyla, kendi metasn elinden kararak yabanc metann sahipliini elde eder. Bu nedenle, bu kimselerin karlkl olarak birbirlerini zel meta sahipleri olarak kabul etmeleri zorunludur. Szleme sistemi hukuk sistemi iinde gelimi olsun olmasn, bir szleme biiminde olan bu hukuki iliki, kendisinde iktisadi ilikinin yansd bir irade ilikisidir. Bu hukuk veya irade ilikisinin ieriini belirleyen, bizzat iktisadi ilikinin kendisidir.41 Kiiler burada birbirleri iin ancak metalarn temsilcileri ve dola40 Dindarl ile nl 12. yzylda bu tr metalar arasnda ou zaman pek zarif eyler yer alrd. yle ki, o zamann bir Fransz airi, Landit pazarnda bulunan metalar arasnda, giyecek eya, ayakkab, deri eya, tarm aletleri vb. yannda femmes folles de leur corpsu da (ateli dilberleri de) sayar. 41 Proudhon, ilk nce, kafasndaki adalet idealini, justice ternellei (ebed adaleti) meta retimine karlk gelen hukuk ilikilerinden yaratr; bununla da, geerken belirtelim, meta retimi biiminin adalet kadar ebed olduunu, kk burjuvalara huzur ve rahatlk verecek biimde ispat etmi olur. Sonra gerisin geriye dnerek, gerek meta retimine ve ona karlk gelen gerek hukuka, bu ideale gre, yeniden biim vermeye

94

Kapital

Meta ve Para

95

ysyla meta sahipleri olarak mevcuttur. Aratrmamz ilerledike, iktisat sahnesine kan kiilerin karakter maskelerinin, birbirlerinin karsna tayclar olarak ktklar iktisadi ilikilerin kiilemelerinden baka bir ey olmadklarn greceiz. Bir metay sahibinden ayrt eden balca husus, bu meta iin, tm dier meta cisimlerinin, yalnzca kendi deerinin grnm biimi olmasdr. Bundan dolay, meta, doutan bir eitliki ve sinik olarak, her metayla, bu meta Maritornedan daha naho bile olsa, yalnzca ruhunu deil bedenini de deimeye her zaman hazrdr. Meta cisimlerinin somut ierii hakkndaki, metalarda eksik bulunan bu duyguyu, meta sahibi kendi be ve daha fazla duyusuyla tamamlar. Metann, sahibi iin dolaysz bir kullanm deeri yoktur. Aksi halde sahibi metay pazara karmazd. Bakalar iin kullanm deeri vardr. Sahibi iin metann dolaysz kullanm deeri, mbadele deeri taycs ve dolaysyla mbadele arac olmasndan ibarettir.42 Bu sebeple, meta sahibi metasn, kullanm deeri kendisini tatmin edecek bir dier meta karlnda elinden karmak ister. Btn metalar, kendi sahipleri iin kullanm deeri olmayan eyler, bunlarn sahipleri olmayanlar iin kullanm deerleridir. Demek ki, metalarn hepsi el deitirmek zorundadr. Ama bu el deitirme metalarn mbadelesidir ve metalarn mbadelesi, onlar birbirlerinin karsna deerler olarak karr ve onlara deerler olarak gereklik kazandrr. Bu nedenle, metalarn kullanm deerleri olarak gereklik kazanabilmeleri, ncesinde deerler olarak gereklik kazanmalarn gerektirir. Dier yandan, metalar, deerler olarak kendilerini gerekletirebilir hale gelmeden nce, kullanm deerleri olduklarn gstermek zorundadr. nk, kendileri iin harcanm insan emei, ancak bakalar iin yararl bir biimde harcand lde hesaba katlr. Bu emein bakalar iin yararl olduunu, yani rnnn bakalarnn ihtiyalarn tatmin ettiini ise yalnzca mbadele edilmesi kantlayabilir.
kalkar. Maddenin bileimindeki ve ayrmndaki molekl deimelerinin yrrlkteki yasalarn incelemek ve kesin problemleri bu temel zerinde zmlemek yerine, maddenin bileimini ve ayrmn ebed dnceler, naturalit (doallk) ve affinit (yaknlk) yoluyla dzenleme iddiasnda olan bir kimyac hakknda ne dnrdk? Tefecilikin justice ternellee (ebed adalete) ve quit ternellee (ebed eitlie) ve mutualit ternellee (ebed karlklla) ve baka vrits ternellee (ebed gereklere) aykr olduu sylendiinde, tefecilik hakknda, onun grce ternellele (ebed iyilikle), foi ternellele (ebed inanla), volont ternelle de dieu ile (tanrnn sonsuz iradesiyle) elitiini syleyen kilise babalarndan daha fazla ey bilinmi olur mu? 42 nk her maln kullanm iki ynldr. Bunlardan biri, eyin esas ieriine zgdr, teki deildir; bir sandaletin giyilebilmesi ve mbadele edilebilmesi gibi. Her ikisi de sandaletin kullanmlardr, nk sandaleti kendisinde olmayan bir eyle, rnein yiyecekle deitiren kimse de sandaletten sandalet olarak yararlanr. Ama, bu yararlanma, onun olaan kullanl biimiyle olmamtr. nk sandalet mbadele edilmek iin yaplmamtr. (Aristoteles, De Rep. l. I, c. 9.)

Her meta sahibi metasn yalnzca kullanm deeri kendi ihtiyacn giderecek olan bir baka meta karlnda elden karmak ister. Bu adan bakldnda, onun iin mbadele yalnzca bireysel bir sretir. Dier yandan, meta sahibi, kendi metasn, bir dier metann sahibi iin kullanm deeri olsun olmasn, deer olarak, yani kendisinin istedii ayn deerdeki bir dier metaya evirerek gerekletirmek ister. Bu adan bakldnda, mbadele onun iin genel bir toplumsal sretir. Ama, ayn sre e zamanl olarak btn meta sahipleri iin yalnzca bireysel ve ayn zamanda yalnzca genel ve toplumsal olamaz. Daha yakndan bakarsak, her meta sahibi iin, her yabanc meta kendi metasnn zel e deeridir ve bu nedenle kendi metas tm dier metalarn genel e deeridir. Ama tm meta sahipleri ayn eyi yaptndan, hibir meta genel e deer deildir ve bu nedenle de metalar, kendilerini deerler olarak eitleyen ve deer byklkleri olarak karlatran genel bir greli deer biimine sahip deildir. Bundan dolay, metalar birbirlerinin karsna metalar olarak deil, yalnzca rnler ya da kullanm deerleri olarak kar. Skntya den meta sahiplerimiz Faust gibi dnr: Balangta eylem vard. Bu nedenle, dnmekten nce, alveri yaptlar. Metalarn doasndan kaynaklanan yasalara igdleriyle uydular. Meta sahiplerinin metalarn birbirlerinin karsna deerler ve dolaysyla metalar olarak karmalar, ancak, bunlar, genel e deer saylan herhangi bir baka metayla karlatrmalaryla mmkn hale gelir. Metann analizi bunu ortaya koymutu. Ne var ki, yalnzca toplumsal eylem, belli bir metay genel e deer yapabilir. Bundan dolay, dier btn metalarn toplumsal eylemi, bunlarn hepsinin birbirleri karsndaki deerlerini temsil eden belli bir metay darda brakr. Bylece, bu metann fiziksel biimi, toplumsal olarak geerli e deer biimi haline gelir. Toplumsal sre araclyla, genel e deer olmak, darda braklan metann zgl toplumsal ilevi olur. Sz edilen meta bylece para haline gelir.
Illi unum consilium habent et virtutem et potestatem suam bestiae tradunt. Et ne quis possit emere aut vendere, nisi qui habet characterem aut nomen bestiae, aut numerum nominis ejus. (Apokalypse).43

Para kristali, farkl trden emek rnlerinin fiilen birbirlerine eitlenmelerine ve dolaysyla fiilen metalara dntrlmesine araclk eden mbadele srecinin zorunlu bir rndr. Mbadelenin tarih iinde ka43 Bunlarn dnceleri birdir ve g ve yetkilerini canavara verecekler. Ve canavarn damgasna, adna veya adnn saysna sahip olmayan kimse ne alabilir, ne de satabilir. (Esinlenme, 17:13 ve 13:17.)

96

Kapital

Meta ve Para

97

zand genilik ve derinlik, metann iinde sakl bulunan kullanm deeri-deer elikisini gelitirir. Bu elikiye meta alverii iin dsal bir ifade kazandrma ihtiyac, meta deerinin bamsz bir biiminin ortaya kmas ynnde bir bask oluturur ve bu bask, metann sonunda meta ve para olarak farkllamasna kadar son bulmaz. Bundan dolay, emek rnlerinin metaya dnmesi lsnde, zel bir metann paraya dnm de gerekleir.44 Dolaysz rn mbadelesi, bir yanyla basit deer ifadesi biimindedir; bir yanyla da henz deildir. Bu biim yleydi: x kadar A metas = y kadar B metas. Dolaysz rn mbadelesinin biimi udur: x kadar A kullanm nesnesi = y kadar B kullanm nesnesi.45 Burada A ve B nesneleri mbadeleden nce meta deildir ve ancak mbadeleyle meta haline gelirler. Bir kullanm nesnesine mbadele deeri olma olasln kazandran ilk yol, kullanm deeri bulunmayan bir ey, yani sahibinin dolaysz ihtiyalar asndan fazla olan bir kullanm deeri miktar olarak var olmasdr. Bizatihi nesneler, insanlara dsal ve bu nedenle de elden karlabilir eylerdir. Bu elden karmann karlkl olmas iin gerekli olan tek ey, insanlarn, kendiliinden bir anlama sonucu, birbirlerinin karsna bu elden karlabilir eylerin zel sahipleri ve bylece birbirlerinden bamsz kiiler olarak kmalardr. Ne var ki, byle bir karlkl yabanclk ilikisi, ataerkil aile biiminde olsun, bir eski Hint topluluu biiminde olsun, bir nka devleti biiminde olsun, ilkel bir topluluun yeleri iin sz konusu olmaz. Meta mbadelesi, topluluklarn sona erdii, bunlarn yabanc topluluklarla ya da yabanc topluluklarn yeleriyle temas kurduu noktalarda balar. Ama, nesneler bir kere topluluun dnda meta haline gelince, gerisin geriye topluluun kendi iinde de meta haline gelmeye balar. Balangta, bunlarn mbadele oranlar tmyle rastlantsaldr. Bunlarn mbadele edilebilir eyler olmalar, sahiplerinin onlar karlkl olarak elden karma isteklerinden kaynaklanr. Ama yabanc kullanm nesnelerine duyulan ihtiya adm adm yerleiklik kazanr. Mbadelenin srekli tekrar, onu dzenli bir toplumsal srece dntrr. Bundan dolay, zamanla, en azndan emek rnlerinin bir blmnn, bilinli olarak mbadele amacyla retilmeleri
44 Buna bakarak, meta retimini ebedletirirken, ayn zamanda, meta ve para elimesini ortadan kaldrmak isteyen ve srf bu elime ile var olduu iin, paray da kaldrma gayretinde olan kk burjuva sosyalizminin kurnazl konusunda yargya varlabilir. Ayn ekilde, papa ortadan kaldrlabilir ve Katoliklik devam ettirilebilirdi. Bu konu hakknda daha fazlas iin bkz. Zur Kritik der Pol. konomie eserim, s. 61 vd. 45 Henz iki farkl kullanm nesnesinin mbadele edilmedii, bunun yerine, vahiler arasnda sklkla grld gibi, nc bir ey karlnda e deer olarak karmakark bir yn ey sunulduu srece, dolaysz rn mbadelesinin ancak eiinde bulunuyoruz demektir.

zorunludur. Bu andan itibaren, bir yandan, nesnelerin dolaysz ihtiya giderme yararllklar ile mbadele konusu olma yararllklar arasndaki ayrlma kuvvetlenir. Kullanm deerleri, mbadele deerlerinden ayrlr. Dier yandan, birbirleri ile mbadele edilme oranlar, bizzat retimlerine baml hale gelir. Alkanlk bunlar deer byklkleri olarak sabitler. Dolaysz rn mbadelesinde her meta kendi sahibi iin dolaysz mbadele arac, ona sahip olmayan kimse iin, onun asndan kullanm deeri olduu srece, e deerdir. Demek ki, mbadele nesnesi henz kendi kullanm deerinden ya da mbadeleye katlan kiilerin bireysel ihtiyalarndan bamsz deer biimini alm deildir. Bu biimin zorunluluu, mbadele srecine katlan metalarn saysnn ve eitliliinin artyla birlikte geliir. Problem, kendi zmnn aralaryla ayn zamanda ortaya kar. Meta sahiplerinin kendi nesnelerini farkl baka nesnelerle mbadele etmelerini ve karlatrmalarn salayan bir meta dolam, farkl meta sahiplerinin farkl metalar, dolamlar srasnda, bir ve ayn nc metayla mbadele edilmeden ve deerler olarak bununla karlatrlmadan, asla ortaya kmaz. Byle bir nc meta, dier farkl metalar iin e deer haline gelir gelmez, dar snrlar iinde de olsa, genel ya da toplumsal e deer biimini alr. Bu genel e deer biimi, kendisine hayat veren anlk toplumsal temasla doar ve kaybolur. Bu biim, srayla ve geici olarak u ya da bu meta tarafndan stlenilir. Ama meta mbadelesinin gelimesiyle birlikte genel e deer biimi yalnzca belirli meta trlerine sabitlenir ya da para biiminde kristalleir. Hangi meta trne yapp kalaca balangta rastlantsaldr. Bununla beraber, genel olarak bakldnda iki husus belirleyicidir. Para biimi, ya gerekte yerli rnlerin mbadele deerlerinin ilk kendiliinden grnm biimleri olan en nemli yabanc mallara, ya da ierideki elden karlabilir mlkiyet unsurlarnn en nemlisi olan kullanm nesnesine, rnein hayvanlara balanr. Btn varlklar tanabilir ve bu nedenle dolaysz olarak elden karlabilir biimde olduundan ve yaay biimleri kendilerini durmadan yabanc topluluklarla temasa geirerek rn mbadelesini tevik ettiinden, para biimini ilk gelitirenler gebe kavimler olmutur. nsanlar, pek ok rnekte, insanlar kleler olarak ilk para malzemesi yapm, ama topra hibir zaman para malzemesi yapmamlardr. Byle bir fikir ancak artk gelimi bulunan burjuva toplumunda ortaya kabilmitir. lk kendini gsterii 17. yzyln son te birinde olmu, ulusal lekte uygulanmas ise ancak bir yzyl sonra, Fransz burjuva devriminde denenmitir. Meta mbadelesinin srf yerel olan balarn koparmas ve dolaysyla meta deerinin genel olarak insan emeinin maddelemi haline

98

Kapital

Meta ve Para

99

dnecek ekilde genilemesi lsnde, para biimi, doal zellikleriyle genel bir e deerin toplumsal ilevine uygun metalara, deerli madenlere balanr. Altn ve gmn doas gerei para olmamasna karn, parann doas gerei altn ve gm olduunu,46 bunlarn doal zelliklerinin parann ilevleriyle uyumu gsterir.47 Ama u ana dek, parann yalnzca bir ilevini, meta deerinin grnm biimi ya da metalarn deer byklklerinin kendilerini toplumsal olarak ifade etmelerini salayan malzeme olarak hizmet ettiini biliyoruz. Deerin yeterli grnm biimi veya soyut ve dolaysyla eit insan emeinin maddelemi hali ancak btn paralar ayn nitelii tayan bir madde olabilir. Dier yandan, deer byklkleri arasndaki fark srf nicel olduundan, para-meta, srf nicel farkllklara uygun, yani istenildii zaman paralanabilir ve paralarndan tekrar bir btn haline getirilebilir olmak zorundadr. Altn ve gm bu zelliklere doal olarak sahiptir. Para-metann kullanm deeri iki ynl hale gelir: meta olarak zel kullanm deerinin (rnein altn, di oyuklarn doldurmak iin, lks eyann ham maddesi olarak vb. kullanlr) yan sra, zgl toplumsal ilevlerinden kaynaklanan formel bir kullanm deeri kazanr. Btn dier metalar yalnzca parann zel e deerleri, para ise bunlarn genel e deeri olduundan, dier metalar, genel meta olarak altnn karsnda, zel metalar olarak yer alr.48 Para biiminin dier btn metalar arasndaki deer ilikilerinin bir tek meta zerinde toplanm yansmasndan baka bir ey olmadn grm bulunuyoruz. Dolaysyla, parann meta olmas,49 yalnzca, sonrasnda bu metay analiz etmek zere, onun tamamlanm biiminden hareket eden kimse iin bir keiftir. Mbadele srecinin paraya
46 Karl Marx, l.c. s. 135. Metaller ... doutan paradr. (Galiani, Della Moneta, Custodinin derlemesinde, Parte Moderna, c. III, s. 137.) 47 Bu konu hakknda daha fazlas iin, en son alnt yaptm eserimin Deerli Metaller blmne baklabilir. 48 Para genel metadr. (Verri, l.c. s. 16.) 49 Deerli metaller genel adyla adlandrabileceimiz gm ve altn bizzat ... deerce ... ykselen ve alalan ... metalardr. ... Kendisinin kk bir miktaryla bir lkenin rnlerinden ya da mamul eyasndan vb. byk bir miktar satn alnabiliyorsa, deerli metale daha byk bir deer atfedilebilir. ([S. Clement,] A Discourse of the General Notions of Money, Trade, and Exchange, as they stand in relations to each other, By a Merchant, London 1695, s. 7.) Sikke haline getirilmi olsunlar olmasnlar, altn ve gm, btn dier eyler iin lek olarak kullanlsa bile, araptan, yadan, ttnden, kumatan ya da herhangi bir malzemeden daha az meta deildir. ([J. Child,] A Discourse concerning Trade, and that in particular of the East-Indies, etc., London 1689, s. 2.) Kralln varlk ve zenginlii, doru anlamlarnda alndnda, parayla snrlandrlamaz ve altn ve gm de metalarn dnda saylamaz. ([Th. Papillon,] The East India Trade a Most Profitable Trade, London 1677, s. 4.)

dntrd metaya kazandrd ey, o metann deeri deil, zgl deer biimidir. Bu iki eyin birbirine kartrlmas, altnn ve gmn deerinin hayal rn saylmasna yol amt.50 Baz ilevleri sz konusu olduunda, parann kendisi yerine sadece simgesini kullanmak mmkn olduundan, parann yalnzca bir simge olduu ynndeki bir baka yanlg ortaya kt. Dier yandan, bu yanlg, eyin brnd para biiminin ona dsal ve yalnzca arkasnda gizlenmi bulunan insan ilikilerinin grnm biimi olduu sezgisini ieriyordu. Bu anlamda, her meta, deer olarak yalnzca kendisi iin harcanm insan emeinin rts olduundan, bir simge olurdu.51 Ama, belirli bir retim tarz temelinde eylerin kazand toplumsal niteliklerin veya emein toplumsal zelliklerinin brnd maddi niteliklerin srf simge olduklar sylenirse, ayn zamanda, bunlarn, insanlarn keyfi dnce rnleri olduklar sylenmi olur. 18. yzylda revata olan aklama tarz buydu ve insanlar aras ilikilerin, dou sreleri henz zlememi artc biimlerini, garip grnlerinden hi deilse geici bir sre iin syrmaya yaryordu.
50 Altn ve gm, para olmadan nce, metaller olarak deere sahiptir. (Galiani, l.c. [s. 72.]). Locke der ki: nsanlarn genel rzalar, onu para olmaya uygun klan nitelikleri nedeniyle gme hayali bir deer verdi. [John Locke, Some Considerations etc., 1691, Works, ed. 1777, v. II, s. 15.] Buna karlk Law yle der: Farkl uluslar herhangi bir nesneye nasl hayali bir deer verebilirdi ... ya da bu hayali deer varln nasl koruyabilirdi? Ama u szler, kendisinin konuyu ne kadar az anladn gsterir: Gm, sahip bulunduu kullanm deeriyle, yani gerek deeriyle mbadele ediliyordu; para olarak kabul edilmesiyle ek bir deer (une valeur additionelle) kazand. (Jean Law, Considrations sur le numraire et le commerce, conomistes Financiers du XVIII. sicle [E. Daires dit.,] s. 469, 470.) 51 Para onlarn (metalarn) simgesidir. (V. de Forbonnais, Elments du Commerce, Nouv. dit. Leyde 1766, t. II. s. 143.) Simge olarak metalar tarafndan ekilir. (l.c. s. 155.) Para bir eyin simgesidir ve onu temsil eder. (Montesquieu, Esprit des Lois, Oeuvres, Lond. 1767, t. II, s. 3.) Para yalnzca bir simge deildir, nk onun kendisi zenginliktir; deerleri temsil etmez, onlarn e deeridir. (Le Trosne, l.c. s. 910.) Deer kavram sz konusu olduunda, eyin kendisi artk yalnzca bir simge olarak grlr ve ne olduu deil, ne deerde olduu nemsenir. (Hegel, l.c. s. 100.) Parann yalnzca bir simge olduu fikri iktisatlardan ok nce hukukular tarafndan gndeme getirilmi ve deerli metallerin deerinin yalnzca hayali olduu fikri onlar tarafndan yaylmtr. Onlar bunu krallara dalkavuk hizmeti olarak yapmlar, krallklarn btn Orta a boyunca parann ayarn bozma haklarn Roma mparatorluunun geleneklerine ve Pandektlerdeki para kavramna dayanarak desteklemilerdi. Bunlarn dersini iyi renmi bir rencileri olarak, Philippe de Valois, 1346 tarihli bir kararnamede yle diyordu: Para ilerinin, darp iinin, parann ayar ve biiminin tespit edilmesinin, stok edilmesinin ve para ile ilgili bilumum nizam ve kararlarn ve nasl istersek ve uygun grrsek o fiyattan piyasaya karlacann ... yalnzca bizi ve hkmranlk hakkmz ilgilendiren eyler olduundan kimse phe edemez, phe etmeye mezun deildir. Para deerinin imparatorun karar ile belirlenecei, bir Roma hukuku dogmasyd. Parann meta olarak ilem grmesi aka yasaklanmt. Ama kimse para satn alamamaldr, nk genel kullanm iin yaratldndan, meta olmasna izin verilemez. Bu konuda G. F. Pagnininin iyi bir tahlili vardr: Saggio sopra il glusto preglo delle cose, 1751, Custodinin ad geen eserinde, Parte Moderna, t. II. zellikle eserin ikinci ksmnda Pagnini hukuku baylara kar polemie giriir.

100

Kapital

Meta ve Para

101

Bir metann e deer biiminin, metann kendi deer byklnn nicel olarak belirlenmesini kapsamadna yukarda iaret edilmiti. Altnn para olduunun, dolaysyla dier btn metalarla dolaysz olarak mbadele edilebilir olduunun bilinmesi, sz gelii 10 libre altnn deerinin ne olduunun bilinmesi demek deildir. Dier her meta gibi para da kendi deer bykln ancak greli olarak dier metalarla ifade edebilir. Onun deeri de, retimi iin gereken emek-zamanla belirlenir ve dier herhangi bir metann ayn uzunluktaki emek-zamanda elde edilen miktaryla ifade edilir.52 Altnn greli deer bykl, altnn retildii kaynakta dolaysz mbadele ilemiyle tespit edilir. Altn, para olarak dolama girdii anda, deeri nceden belirlenmi olur. 17. yzyln son on yllarnda parann meta olduunun bilinmesi, paraya ilikin bilimsel aratrma alannda, o zaman iin, hayli ileri bir adm saylabilirse de, bu henz bir balangt. Glk parann meta olduunun kavranmasnda deil, bir metann nasl, niin ve ne yoldan para haline geldiinin anlalmasndadr.53 En basit deer ifadesi olan x kadar A metas = y kadar B metas denkleminde bile, bir baka eyin deer bykln temsil eden eyin, kendi e deer biimine, bu ilikiden bamsz olarak, doasnda var olan toplumsal bir zellik gibi sahip grndne tank olduk. Bu sahte grntnn yerleiklik kazanmasn izledik. Bunun tam hale gelii, genel e deer biiminin zel bir meta trnn fiziksel biimi ile birleip kaynamas ya da para biiminde kristallemesi yoluyla olur. Bir meta, dier btn metalar deerlerini bu meta ile ifade ettikleri iin para olmu gibi grnmez, tersine, o meta para olduu iin, dier metalar deerlerini genel olarak onunla ifade ediyormu gibi grnr. Araclk yapan hare52 Bir kimse, bir bushel tahl retmek iin ihtiya duyaca srede, bir ons gm Peruda elde edip Londraya getirebilse, bunlardan biri dierinin doal fiyat olur; imdi ayn kimse daha yeni ve verimli bir madenden ayn zaman harcayarak bir yerine iki ons gm elde edecek olsa, caeteris paribus (dier koullar ayn kalmak kaydyla), daha nce 5 ilin fiyatnda olan tahl imdi 10 ilin fiyatnda olur. (William Petty, A Treatise of Taxes and Contributions, Lond. 1667, s. 31.) 53 Profesr Roscher, bizi, Parann yanl tanmlar iki ana grupta toplanabilir: paray bir metadan daha ok bir ey diye gsterenler ve paray bir metadan daha az bir ey diye gsterenler diye aydnlattktan sonra, para zerine, gerek para teorisi tarihine en kk bir k bile tutmayan, karmakark bir yazlar listesi verir ve arkasndan bir de ders karr: Zaten inkr edilmez ki ou yeni iktisatlar, paray dier metalardan ayrt eden zellikleri (yani para, gerekten de metadan daha ok ya da daha az olan bir ey mi?) yeterince hatrda tutmuyorlar. ... Bu bakmdan, Ganilh vb.nin yar-merkantiliste tepkileri tmyle temelsiz deildir. (Wilhelm Rscher, Die Grundlagen der Nationalkonomie, 3. Aufl., 1858, s. 207-210). Daha ok - daha az - yeterince deil - bu bakmdan - tmyle deil! Dil ve dncede ne aklk, ne kesinlik! Ve bu trl eklektik krs zevzekliklerini Profesr Roscher, tevazu ile, ekonomi politiin anatomik-fizyolojik yntemi diye vaftiz eder! Bununla beraber, bir keif vardr ki, erefi ona aittir: parann ho bir meta olmas.

ket, kendi sonucu iinde kaybolur ve arkasnda hibir iz brakmaz. Metalar kendi deer biimlerini temsil etmek zere, kendileri hibir ey yapmakszn, kendileri dnda ve kendilerinin yan sra bir meta cismini hazr bulur. Bu eyler, yani altn ve gm, topran barndan kopup gelir gelmez, ayn zamanda btn insan emeinin dolaysz cisimlemesidir. Parann bys bundan kaynaklanr. nsanlarn kendi toplumsal retim srelerinde birbirlerinden kopuk atomlar halinde yer almalar ve dolaysyla aralarndaki retim ilikilerinin, kendi denetimlerinden ve bilinli bireysel eylemlerinden bamsz, maddi bir biim al, nce emek rnlerinin genel olarak meta biimine brnmeleri olgusuyla kendini gsterir. Bu nedenle, para fetii bilmecesi, daha fazla grnrlk kazanm, gz kamatran meta fetii bilmecesinden baka bir ey deildir.

Meta ve Para

103

B l m 3

Para veya Meta Dolam

1. Deerlerin ls
Bu eser boyunca, basit olsun diye, altn para-meta sayyorum. Altnn ilk grevi, metalara deerlerinin ifadesi iin gerekli malzemeyi salamak veya metalarn deerlerini, nitel bakmdan ayn, nicel bakmdan ise karlatrlabilir olan ayn adl byklkler olarak temsil etmektir. Altn bylece, deerin genel ls olarak i grr ve bu zel e deer meta, yalnzca bu ilevi sayesinde para haline gelir. Metalarn ortak bir lye sahip olmalar, parann eseri deildir. Tersi geerlidir. Btn metalar deer olarak nesnellemi insan emei olduklarndan ve dolaysyla da ortak bir lyle llebilir olduklarndan, kendi deerlerini hep birlikte ayn zel metayla llebilir ve bylece bu metay kendi ortak deer llerine, yani paraya dntrlebilirler. Deer ls olarak para, metalarda ikin deer lsnn, yani emekzamann zorunlu grn biimidir.54
54 Parann niin dorudan doruya emek-zamann kendisini temsil etmedii ve bylece, rnein, bir kt parann neden x kadar alma saatini temsil etmedii sorusu, bizi, basite, meta retimi zemininde emek rnleri niin meta olarak ortaya kmak zorundadr, sorusuna gtrr; nk, bunlarn meta olarak ortaya kmalar, meta ve para-meta diye ikiye ayrlmalarn gerektirir. Veya, zel emek niin dorudan doruya, kendi kart olan, toplumsal emek olarak ele alnmasn? Meta retimine dayanan bir toplumda bir emek-parann olabilecei ynndeki s topyac dnceyi bir baka yerde enine boyuna inceledim (l.c. s. 61 vd.). Burada ek olarak unu belirteceim: rnein, Owenn emek-paras, bir tiyatro bileti ne kadar para ise o kadar paradr. Owen,

Bir metann deerinin altn olarak ifadesi (x kadar A metas = y kadar para-meta), onun para biimi ya da fiyatdr. Artk, 1 ton demir = 2 ons altn gibi tek bir denklem, demirin deerini toplumsal adan geerli bir biimde gstermeye yeter. E deer meta olan altn, para karakterini kazanm olduu iin, artk, bu denklem, dier metalarn deer denklemleriyle sra oluturacak ekilde onlarla bir arada bulunmak zorunda deildir. Bundan dolay, metalarn genel greli deer biimi, imdi tekrar balangtaki basit ya da yaltk greli deer biimine dnm olur. Dier yandan, geniletilmi greli deer ifadesi, ya da greli deer ifadelerinin sonsuz dizisi, para-metann zel greli deer biimi haline gelir. Ancak, bu dizi, daha imdiden, meta fiyatlarnda, toplumsal olarak verili durumdadr. imdi, parann akla gelebilecek btn metalara gre deer byklklerinin neler olduunu bulmak iin, bir fiyat listesindeki kaytlar geriye doru okumak yeter. Buna karlk parann bir fiyat yoktur. Dier metalarn hepsi iin ayn olan bu greli deer biimine katlmak iin, parann, kendi e deeri olarak kendisiyle iliki kurmas gerekirdi. Metalarn fiyat ya da para biimi, genel olarak onlarn deer biimleri gibi, kendilerinin elle tutulur gerek maddi biimlerinden farkl, yani yalnzca dnsel ya da hayal bir biimdir. Demirin, keten bezinin, budayn vb. deeri, grnr olmamakla birlikte, bu eylerin kendilerinde mevcuttur; bu deer, zihinde, altnla eitlikleri araclyla, yani altnla kurulan ve deta yalnzca bunlarn kafalarnda olan bir iliki araclyla canlandrlr. Bunun iindir ki, meta sahibinin, metalarn fiyatlarn d dnyaya bildirmek iin, dilini onlarn hizmetine sunmas ya da zerlerine birer etiket asmas gerekir.55 Meta deerinin altnla ifade edilmesi dnsel bir ey olduundan, bu ilem srasnda yalnzca hayal veya dnsel altn kullanlabilir. Her meta sahibi bilir ki, metalarn deeremein dorudan doruya toplumsallam olduunu varsayar ki, bu, meta retimine tam kart bir retim biimidir. Emek belgesi, sadece, reticinin ortak iteki bireysel payn ve ortak rnn tketime ayrlan ksmnn belirli bir pay zerindeki hakkn gsterir. uras da var ki, Owen, meta retimini varsayma ve buna ramen, para zerinde arlatanlklar yaparak, bu retim biiminin zorunlu koullarnn evresinden dolanmay isteme hatasna dmemitir. 55 Vahiler ya da yar-vahiler, dillerini baka ekilde kullanr. rnein, Kaptan Parry, Baffin Krfezinin bat kylarnda yaayan yerliler zerine unlar anlatr: Bu rnekte (rn mbadelesi srasnda) ... onu (kendilerine sunulan eyi) iki kere dilleriyle yaladlar ve ardndan iin tatminkr bir ekilde sonuland kansna varm grndler. Dou Eskimolarnda da, ayn ekilde, mbadelede bulunan kii, alaca eyi her seferinde nce yalard. Dil, kuzeyde bu ekilde kendine mal etme organ olarak kullanlrken, gneyde gbein birikmi mlkiyet organ saylmas ve Kfirlerin, bir kiinin ne kadar zengin olduunu ikoluuna gre tahmin etmesi alacak bir ey deildir. Kfirler, akll adamlar; rnein, 1864 tarihli Britanya resm salk raporu, ii snfnn byk bir ksmnn ya yapc besinler almadndan yaknrken, Dr. Harvey isimli biri (kan dolamn kefeden Harvey deil), ayn yl, burjuvalar ve aristokratlar fazla yalarndan kurtarmay vaat eden diyet tarifleriyle dnyaln yapmt.

104

Kapital

Meta ve Para

105

lerini fiyat biimine ya da hayal altn biimine sokmakla, onlar altna evirmi olmaz; ve yine bilir ki, milyonlar tutarndaki metalarn deerini altn olarak takdir etmek iin, gerek altnn zerresine bile ihtiya yoktur. Bu nedenle, para, deer ls olma greviyle, yalnzca hayal veya dnsel para olarak i grr. Bu durum, teorilerin en muhteemlerinin ortaya atlmasna yol amtr.56 Deer ls olma grevini yerine getiren, yalnzca hayal para olsa bile, fiyat tamamen gerek para maddesine baldr. Deer, yani insan emeinden bir miktar, sz gelii bir ton demirdeki emek miktar, para-metann ayn miktarda emek ierdii dnlen bir miktaryla ifade edilir. Demek oluyor ki, altn, gm veya bakrn deer ls olmasna gre, bir ton demirin deeri, tamamen deiik fiyat ifadeleri kazanacak ya da tamamen farkl miktarlarda altn, gm veya bakrla temsil edilecektir. Bundan dolay, iki deiik meta, rnein altn ve gm, ayn anda ve yan yana deer ls olarak i gryor olsalar, altnla gm arasndaki oran, sz gelii 1:15lik bir oran, ayn kald srece, btn metalarn yan yana giden iki farkl fiyat ifadesi, altnla ifade edilen ve gmle ifade edilen fiyatlar olur. Ve bu deer ilikisinde meydana gelen her deime, metalarn altn cinsinden fiyatlar ile gm cinsiden fiyatlar arasndaki oran bozar ve bu deer lsnn iki tane olmasnn deer ls olma grevine aykr dtn bize fiilen ispat eder.57
56 Bkz. Karl Marx, Zur Kritik etc., Theorien von der Maeinheit des Geldes, s. 53 vd. 57 2. basma not: Nerede altn ve gmn ikisi birden yasayla para yani deer ls yaplmsa, orada, her zaman, bunlar bir ve ayn madde olarak ele almak gibi, boa giden bir giriim olmutur. Kendilerinde bir ve ayn emek-zamann maddelemi olduu altn ve gm miktarlar arasnda deimez bir oran bulunmas gerekeceini varsaymak, gerekte, gm ve altnn bir ve ayn madde olduunu, daha dk deerli olannn, yani gmn belli bir ktlesinin, belli bir altn ktlesinin deimez kesri olacan varsaymak demek olur. III. Edwarddan II. Georgea gelinceye kadar, ngilterede parann tarihi, altn ve gmn yasayla saptanm olan mbadele oranlarnn bunlarn deerlerinde meydana gelen fiil dalgalanmalarla atmasndan ileri gelen, sreklilemi bir bozulmalar dizisi olarak ilerlemitir. Kh altna, kh gme yksek deer verilmiti. Deeri ok dk bulunan metal dolamdan ekilir, eritilir ve ihra edilirdi, iki metal arasndaki oran sonra tekrar yasayla deitirilirdi; ama, ok gemeden, yeni yazl deeri ile fiil deer oran arasnda, eskisi gibi, ayn atma balard. Bizim zamanmzda, Hindistann ve inin gm taleplerinin sonucu olarak, altnn gme gre deerinde meydana gelen ok zayf ve geici dme, Fransada ayn olay, gmn ihra edilmesi ve altn tarafndan dolamdan kovulmas olayn, ok daha geni lde dourmutur. 1855, 1856, 1857 yllar boyunca Fransann altn ithalat, altn ihracatndan 41 milyon 580 bin sterlin fazla, ayn srede Fransann gm ihracat, gm ithalatndan 34 milyon 704 bin sterlin fazlayd. Gerekte, her iki metalin yasayla deer ls yapld ve dolaysyla kabul edilmesi zorunlu deme arac olduu, herkesin, kendi keyfine gre, altn ya da gmle demede bulunabildii lkelerde, deerce ykselen metal prim yapar ve dier her meta gibi, kendi fiyatn, deeri yasayla yksek tutulan metalle ler ve bu sonuncusu, yalnz bana deer ls olarak i grr. Btn tarih boyunca bu alanda olanlardan rendiklerimiz u basit sonuca varyor: nerede yasayla iki metaya deer ls olma grevi verilmise, orada, gerekte, her zaman, bunlardan yalnzca biri bu grevi yerine getirir. (Karl Marx, l.c. s. 52, 53.)

Belli fiyatlardaki metalar kendilerini u ekilde ortaya koyarlar: a kadar A metas = x kadar altn, b kadar B metas = z kadar altn, c kadar C metas = y kadar altn, vb. Burada a, b ve c, A, B, C metalarnn belli ktlelerini, x, y ve z, belli miktarlarda altn gsterir. Bundan dolay, meta deerleri, farkl byklklerdeki hayal altn miktarlarna evrilir; yani, meta maddelerinin karmakark bir grup meydana getirmesine ramen, hepsi ayn isimli byklklere, altnla ifade edilen byklklere dnr. Ve birbirleriyle farkl byklkte altn miktarlar olarak karlatrlr ve bu ekilde llrler ve birbirlerine gre byklklerini bulmak iin l birimi olarak sabit bir altn miktarnn kullanlmas teknik bakmdan zorunlu olur. Bu l biriminin kendisi, daha kk ksmlara ayrlarak, lek haline gelir. Altn, gm ve bakr, henz para olmadan nce de, kendi metal arlklaryla, bu tr leklere sahiptir; bylece, sz gelii bir librelik arlk, l birimi olarak i grr ve bir yandan tekrar onslara vb. blnrken, dier yandan on, yz vb. librelik daha byk arlklar halinde bir araya toplanr.58 Bunun iindir ki, metal paralarn kullanld her yerde, arlk leklerinin daha nce yer etmi isimleri, para ya da fiyat leklerinin ilk isimleri olur. Para, deer ls ve fiyat lei olarak, birbirinden tamamen farkl iki grevi yerine getirir. Deer ls para, insan emeinin toplumsal cisimlemesini temsil eder; fiyat lei para ise belirli bir metal arldr. Deer ls olarak, her trden metann deerini fiyata, hayal altn miktarna evirme grevini yerine getirir; fiyat lei olarak ise, altn miktarlarn ler. Deer ls ile metalar deer olarak llrler; buna karlk fiyat lei, altn miktarlarn bir birim altnla ler, yoksa bir altn miktarnn deerini bir dier altn miktarnn arlyla lmez. Fiyat lei olmas iin, belli bir arlktaki altnn l birimi olarak sabitlenmesi gerekir. Ayn cinsten byklklerin miktarca belirlenmesi ile ilgili dier btn hallerde olduu gibi, burada da l oranlarnn deimezlii son derece nemlidir. Bunun iindir ki, l birimi olarak grevli bir ve ayn altn miktar ne kadar deimez olursa, ya da az deiirse, fiyat lei grevini o kadar iyi yapar. Altn, ancak kendisi de emek rn ve dolaysyla deiebilir bir deer olduu iin, deer ls olarak i grebilir.59
58 2. basma not: ngilterede bir onsluk altnn para lei birimi olarak paralara blnm olmamas eklindeki zel durum, yle aklanr: Bizim sikke sistemimiz, balangcnda, sadece gm kullanmna uydurulmutu, bundan dolay bir ons gm daima belli sayda kk para paralarna (ufakla) blnebilir; ama altnn, srf gme uydurulmu bir sikke sistemine ilk defa sokuluu daha ge bir zamanda olduu iin, bir ons altn bir seri kk sikkeler (ufaklk) halinde darp edilemez. (Maclaren, History of the Currency, London 1858, s. 16.) 59 2. basma not: ngiliz yazarlarn eserlerinde deer ls (measure of value) ve fiyat lei (standard of value) zerindeki karklk anlatlacak gibi deildir. Bunlarn grevleri ve dolaysyla isimleri her zaman kartrlmtr.

106

Kapital

Meta ve Para

107

uras her eyden nce aktr ki, altnn deerindeki bir deime onun fiyat lei olma grevini hibir ekilde etkilemez. Altnn deeri nasl deiirse deisin, farkl altn miktarlarnn birbirleriyle olan deer oranlar daima ayn kalr. Altnn deeri % 1000 bile decek olsa, 12 ons altnn deeri eskiden olduu gibi yine bir ons altnn deerinin 12 kat olur; ve fiyatlarda sz konusu olan ey sadece farkl altn miktarlarnn birbirlerine orandr. Dier yandan bir onsluk altn, deerindeki ykselme ya da dme nedeniyle arlka deimeyecei iin, bunun kk paralarnn arlklar da deimez; ve bylece, deerindeki deime ne olursa olsun, altn sabit bir fiyat lei olarak daima ayn ii grr. Altnn deerindeki deime, deer ls olma grevine de engel olmaz. Byle bir deime btn metalar ayn anda etkiler ve dolaysyla, ceteris paribus (dier her ey ayn kalmak kouluyla), bunlarn karlkl greli deerlerinde, imdi hepsi eskisine gre daha yksek ya da daha dk altn fiyatlaryla ifade ediliyor olsa bile, deiiklie sebep olmaz. Bir metann deeri herhangi dier bir metann kullanm deeri ile gsterilirken yapld gibi, metalarn altn cinsinden deerlerini bulurken de sadece belli bir zamanda belli bir altn miktarnn belli bir miktarda emekle elde edildii varsaylr. Basit greli deer ifadesi ile ilgili olarak daha nce gelitirilmi olan yasalar, genel olarak, meta fiyatlarnn hareketleri iin de geerlidir. Parann deeri ayn kalrken, meta fiyatlar, genellikle, ancak, meta deerleri ykselirse, ykselebilir; metalarn deerleri ayn kaldnda, fiyatlar ancak, parann deeri derse ykselebilir. Bunun tersi de dorudur. Parann deeri ayn kalrken meta fiyatlar, genellikle, ancak, meta deerleri derse, debilir; metalarn deerleri ayn kaldnda, ayn ey ancak, parann deeri ykselirse olabilir. Buradan, parann deerinin artmasnn meta fiyatlarnda orantl bir de ve parann deerinin azalmasnn meta fiyatlarnda orantl bir ykselie yol aaca sonucu kesinlikle kmaz. Bu, ancak deerleri deimeyen metalar iin doru ve geerli olur. Deerleri parann deeri ile ayn zamanda ve oranda ykselen metalarn fiyatlar ise ayn kalr. Deerleri parann deerinden daha yava veya hzl ykselen metalarn fiyatlarndaki dme veya ykselme, bunlarn kendi deerlerindeki deime ile parann deerindeki deime arasndaki farkla belirlenir. imdi fiyat biimi zerindeki incelememize dnelim. Metal arlklarn para adlar eitli nedenlerle yava yava kendilerinin zgn arlk adlarndan ayrlr; bu nedenler arasnda, tarih asndan en nemlileri unlardr: (1) Daha az gelimi topluluklara yabanc

para girmesi; rnein, eski Romada gm ve altn sikkeler balangta yabanc meta olarak dolamtr. Bu yabanc paralarn adlar yerli arlk isimlerinden farklyd. (2) Zenginliin artmas ile birlikte, daha dk deerli metaller deer ls olma grevini daha yksek deerli metallere brakr. Bylece bakrn yerini gm, gmn yerini altn alr - bu sralan iirsel kronoloji ile elime halinde grnebilir olsa bile.60 rnein pound, bir pound (libre) arlndaki gerek gmn para ad idi. Altn, gm deer ls olmaktan karr karmaz, ayn isim, altnla gm arasndaki deer oranna gre, imdi belki 1/15 pound altnn ad olur. Para ad olarak pound ile altnn allm arlk ad pound artk birbirlerinden fakl eylerdir.61 (3) Kral ve prenslerin yzyllar boyu devam ettirdikleri tailer sonucu, sikkelerin zgn arlklarndan geriye, gerekte, yalnzca isimleri kalmtr.62 Bu tarihsel sreler, metal arlklarnn para isimlerinin bunlarn allm arlk isimlerinden ayrlmasn, toplumda yerleik bir det haline getirir. Para lei, bir yandan tmyle geleneksel olduundan, dier yandan genel geerlie sahip olmas gerektiinden, sonunda yasayla dzenlenir. Metalin belirli arlktaki bir paras, rnein bir ons altn, kamu gc tarafndan, pound, taler vb. gibi yasa ile verilmi isimler alan kk paralara blnr. Bundan byle parann asl l birimi grevini yklenen byle bir kk para, ilin, peni vb. gibi yasa ile verilen isimler tayan dier kk paralara ayrlr.63 Ama, eskiden olduu gibi imdi de metal parann lei, belirli metal arlklardr. Deien tek ey, kk kk paralara blnm ve yeni yeni isimler verilmi olmasdr. Fiyatlar, ya da metalarn deerlerini zihnimizde kendilerine evirdiimiz altn miktarlar, bundan byle artk para (sikke) isimleriyle veya altn leinin geerlikleri yasa ile salanm hesap isimleriyle ifade edilir. Demek ki, artk ngilterede, bir quarter buday bir ons altna eittir, yerine, 3 sterlin 17 ilin 10 penidir, denilecektir. Bylece, metalar ne deerde olduklarn kendi para isimleriyle (fiyatlaryla) ifade eder; ve bir
60 Ayrca bunun genel tarihsel geerlii de yoktur. 61 2. basma not: yle ki, ngiliz sterlini zgn arlnn sadece te birinden azn, sko sterlini (birlikten nce) sadece 1/36 kadarn, Fransz livresi 1/74 kadarn, spanyol maravedisi 1/1000inden azn, Portekiz reisi ise ok daha kk bir miktarn gsterir. 62 2. basma not: simleri bugn sadece zihnimizde mevcut olan sikkeler, btn lkelerde, en eski olanlardr; bunlarn hepsi bir zamanlar gerekti ve ite bu nedenle, hesaplar bunlarla yaplmtr. (Galiani, Della Moneta, l.c. s. 153.) 63 Bay David Urquhart Familiar Words eserinde dehet verici eylere (!) dokunur; yle ki, bugn bir sterlin, yani ngiliz para lei birimi, yuvarlak hesap eyrek ons altna eittir: Buna kalpazanlk derler, l tespit etmek deil. [s. 105.] Altn arlnn bu kalpazanca isimlendiriliinde, her yerde ve her eyde olduu gibi, uygarln sahtecilik yapan elini grr.

108

Kapital

Meta ve Para

109

eyin deer olarak ve dolaysyla para biiminde saptanp belirtilmesi gerektiinde, para, hesap paras olarak i grr.64 Bir eyin ismi onun tamamen dnda, ondan farkl bir eydir. Bir adamn Yakup adnda olduunu bilmekle o kimse hakknda hibir ey bilmi olmam. Bunun gibi, pound, taler, frank, duka vb. gibi isimlerde deer ilikisinin her tr izi kaybolur. Para isimleri, hem metalarn deerlerini hem de ayn zamanda bir metal arlnn yani para leinin kesirlerini ifade ettikleri iin, bu esrarl simgelerin gizli anlamlar zerindeki karklk ve aknlk bu derece byk olmaktadr.65 Dier yandan, deerin, metalar dnyasnn renkli cisimlerinden farkl olarak, bu fazlasyla maddi, ama ayn zamanda da tmyle toplumsal biime ulamas zorunludur.66 Fiyat, metada nesnellemi emein para ile ifade edilen addr. Bundan dolay, bir metann, ismi bu metann fiyat olan bir para miktarnn e deeri olduunu sylemek totolojidir;67 tpk, genel olarak bir metann greli deer ifadesinin daima iki metann e deerliini belirten bir ifade olmas rneinde olduu gibi. Ama fiyat, metann deer byklnn gstericisi olarak, her ne kadar onun para ile mbadele orannn gstericisi olsa da, bu byledir diye bunun tersi de doru deildir: metann para ile mbadele orannn gstericisi, zorunlu olarak, metann
64 2. basma not: Yunanllarn neden para kullandklar sorulduu zaman Anacharsis u karl vermiti: hesap yapmak iin. (Athen[aeus], Deipnosophistarum, 1. IV, t. 49, v. 2 [s. 120], ed. Schweighuser, 1802.) 65 Parann, fiyat lei olarak i grrken, meta fiyatlarnn anld hesap isimlerinin aynsyla anlmas ve bu yzden, rnein, 3 sterlin 17 ilin 10 peninin ayn zamanda hem bir ons altn hem de bir ton demirin deerini ifade edebilmesi sebebiyle, parann bu hesap isimlerine kendisinin darp fiyat denmitir. Bundan dolay da, altnn (veya gmn) deerinin kendi maddesiyle takdir edildii ve btn metalardan ayr ve farkl olarak, fiyatnn devlet tarafndan belirlendii eklinde garip bir dnce domutur. Belirli altn arlklarna hesap isimleri vermenin, bu arlklarn deerlerinin tespit edilmesiyle ayn ey olduunu sanmak gibi bir hataya dlyordu. (Karl Marx, l.c. s. 52.) 66 Bkz. Theorien von der Masseinheit des Geldes, (Zur Kritik der Pol. kon. etc., s. 53 vd.). Baz teorisyenler altn ve gmn yasayla tespit edilmi arlktaki paralarnn yine yasayla tespit edilmi para isimlerini devletin daha byk ya da daha kk arlktaki paralara aktarabilecei ve buna gre onsluk altnn 20 yerine suni olarak 40 ilin deerinde darp edilebilecei hayallerini kurmulard. Bunlar -devlet ve zel kii alacaklarna kar giriilmi beceriksizce mal ilemler olarak deil de iktisadi harika tedbirler olmalar dncesiyle giriildii haller iin- Petty, Quantulumcunque Concerning Money: To the Lord Marquis of Halifax, 1682 adl eserinde ylesine enine boyuna incelemitir ki, kendisinden hemen sonra gelen Sir Dudley North ve John Lockeun, bakalarn saymyoruz, yapabildikleri ey, ancak onun sylediklerini yzeyselletirerek tekrarlamak olmutu. Dier eylerin yannda, yle diyordu: Bir ulusun zenginlii bir kararname ile on katna karlabilseydi, hkmetlerimizin bu trl kararnameleri oktandr karmam olmalar, garip bir ey olurdu. (l.c. s. 36.) 67 Ya da, para biimindeki bir milyonun ayn byklkte meta biimindeki bir deerden daha deerli olduu (Le Trosne, l.c. s. 919), yani, bir deerin ayn byklkteki bir baka deerden daha deerli olduu kabul edilmelidir.

deer byklnn gstericisi deildir. Ayn byklkteki toplumsal olarak gerekli emek 1 quarter buday ve 2 sterlin (yaklak olarak ons altn) ile temsil ediliyor olsun. 2 sterlin, 1 quarter budayn deer byklnn para ile ifadesi veya fiyatdr. imdi, diyelim, koullar deimitir ve 1 quarter buday, 3 sterlinden ya da 1 sterlinden satlmaktadr; bu durumda, budayn deer byklnn ifadeleri olarak 1 sterlin ve 3 sterlin ok kk ya da ok byktr; ne var ki, yine de ayn eyin fiyatlardr; nk, nce budayn deer biimleridir, yani paradr, sonra da para ile mbadele orannn gstericileridir. Ayn kalan retim koullarnda, ya da emein retkenliinin ayn kalmas halinde, 1 quarter budayn yeniden retimi iin harcanmas gereken toplumsal emek-zaman eskiden olduu kadardr. Burada ne buday reticisinin ne de dier meta sahiplerinin iradelerinin rol veya etkisi olur. Demek oluyor ki, metann deer bykl, o metayla toplumsal emek-zaman arasndaki zorunlu ve meta deerinin yaratlmas srecinde yatan bir ilikiyi ifade eder. Deer byklnn fiyata dnmesiyle bu zorunlu iliki, bir metann kendi dnda var olan para-meta ile mbadele oran olarak grnr. Ne var ki, bu oran, metann gerek deer bykln veya metann o sradaki koullar altnda karl olarak verilen ve metann gerek deerinden az ya da ok farkl bir altn miktarn gsteriyor olabilir. Fiyatla deer bykl arasnda nicel uygunsuzluk olasl, ya da fiyatlarn deer byklklerinden sapma olasl, demek ki, fiyat biiminin kendisinde mevcuttur. Bu durum, bu biimin bir kusuru deildir; tersine, kurallarn kendilerini ancak kuralszln kr ortalamalar olarak hayata geirebildii bir retim tarznda, bu biimi uygun bir biim haline getirir. Bununla beraber, fiyat biimi, sadece deer bykl ile fiyat, yani deer bykl ile bunun parasal ifadesi arasndaki nicel uyumazlk olasl ile badamakla kalmaz, ayn zamanda, nitel bir elikiyi de gizleyebilir; yle ki, para, metalarn deer biiminden baka bir ey olmad halde, fiyat, deeri hi ifade etmeyebilir. rnein, vicdan, eref vb. gibi kendileri meta olmayan eyler, sahipleri tarafndan para karl elden karlabilecekleri ve bylece bir fiyatlar olaca iin, meta biimini alabilirler. Bundan dolay, bir ey, bir deere sahip olmakszn, biimsel olarak bir fiyata sahip olabilir. Fiyat ifadesi burada, matematikteki baz byklkler gibi, sanaldr. Dier yandan, sanal fiyat biimi, kendisinde cisimlemi hibir insan emei olmad iin deeri olmayan ilenmemi topran fiyat rneinde olduu gibi, gerek bir deer ilikisini veya ondan kan bir ilikiyi gizleyebilir.

110

Kapital

Meta ve Para

111

Fiyat, genel olarak greli deer biimi gibi, bir metann, sz gelii bir ton demirin deerini, belirli miktardaki bir e deerin, sz gelii bir ons altnn, demirle dorudan doruya deitirilebilir olmas dolaysyla, ifade eder; yoksa, asla, demirin de altnla dorudan doruya deitirilebilir olmasn anlatarak deil. Demek ki, bir meta, fiilen mbadele deeri olarak i gryor olabilmek iin, her ne kadar bu tzel dnm kendisine zorunluluktan zgrle gemenin Hegelde kavram iin, veya kabuundan kmann stakoz iin, veya Adem Babadan kurtulmann Aziz Hieronymus (Saint Jerome)68 iin arz ettii glklerden daha ar gelse de, maddi cisminden syrlmak, sadece zihnimizde olan altndan gerek altna dnmek zorundadr. Bir meta, rnein demir, kendi gerek biiminin yan sra zihnimizde deer veya altn biimini alabilir; fakat gene de ayn zamanda hem gerek demir hem de gerek altn olamaz. Fiyatn bulmak iin, onu zihnimizdeki altna eitlemek yeter. Metann sahibine bir genel e deer hizmeti grmesi iin, yerini altnn almas gerekir. rnein demir sahibi, kendisine deiilmek iin teklif edilen baka bir metann sahibine gidip, demirin fiyatn demirin imdiden para olduunun kant olarak syleseydi, alaca cevap, cennette amenty ezbere okuyan Danteye Aziz Petrusun verdii cevaba benzerdi: Assai bene trascorsa Desta moneta gi la lega e il peso, Ma dimmi se tu lhai nella tua borsa. Fiyat biimi, bir metann para karl elden karlabilir olmasn ve bu elden karma ileminin gerekliliini ierir. Dier taraftan, altn ancak mbadele srecinde zaten para-meta olarak dolamakta bulunduu iin ideal deer ls olarak i grr. Bundan dolay, deerlerin ideal lsnn gerisinde maden para sakldr.

2. Dolam Arac
a. Metalarn bakalamas
Metalarn mbadele srecinin birbirleriyle elien ve birbirlerini dlayan ilikileri ierdiini grm bulunuyoruz. Metann gelimesi bu elikileri ortadan kaldrmaz; ama bunlarn bir arada bulunabilecekleri biimi yaratr. Gerek elikilerin zlmesi genellikle byle salanr. Sz gelii, bir cismin devaml olarak bir dier cisme doru dmesi ve yine devaml olarak ondan uzaklamas bir elikidir. Elips, bu elikinin hem gereklemesine hem zlmesine olanak salayan hareket biimlerinden biridir. Mbadele sreci, metalar kullanm deeri olmadklar ellerden kullanm deeri olduklar ellere aktard kadaryla, toplumun metabolizmasdr. Bir yararl alma biiminin rn, bir dierinin rnnn yerini alr. Bir meta, kullanm deeri olarak ie yarayaca bir yere ulanca, meta mbadelesi alanndan kp tketim alanna girmi olur. Bizi burada yalnzca mbadele alan ilgilendirmektedir. Demek ki, bir btn olarak mbadele srecinin biimsel yann, yani yalnzca metalarn toplumsal metabolizmaya araclk eden biim deiikliklerini ya da bakalamalarn inceleyeceiz. Bu biim deiiklii hakkndaki kavrayn tmyle yetersiz olmasnn nedeni, deer kavramnn kendisinin anlalamamas bir yana braklacak olursa, metann her biim deiikliinin, biri sradan bir meta ve dieri para-meta olmak zere iki ayr metann mbadelesiyle gereklemesidir. Yalnzca bu maddi olaya, yani metann altnla mbadelesi olayna taklp kalnrsa, asl grlmesi gereken ey, yani biimde olan ey, gzden karlm olur. Altnn yaln meta olarak para olmad ve fiyatlar araclyla altn kendi para biimleri haline getirenlerin, dier metalarn kendileri olduu gzden kaar. Metalar mbadele srecine, ilk nce, her nasllarsa yle girerler. Bu sre, onlar meta ve para diye ikiye ayrarak, kullanm deeri ile deer arasndaki, metalarda ikin kartl aa karan bir d kartlk yaratr. Bu kartlkta, kullanm deerleri olarak metalar, mbadele deeri olarak parann karsna kar. Dier yandan, kartln her iki tarafnda birer meta, yani kullanm deeri ile deerin birlii bulunur. Ne var ki, farkllklarn bu birlii, kendisini her iki kutupta da tersine evrilmi olarak gsterir ve bylece, ayn zamanda, bunlar arasndaki mbadele ilikisini gsterir. Meta, gerekte kullanm deeridir; metann deer olma zellii, kar taraftaki altn onun gerek deer biimi olarak gsteren fiyatta,

68 Hieronymus (Aziz Jerome), genliinde, lde, hayalinde yaratt gzel kadnlara kar mcadelesinin gsterdii gibi, maddi ihtiraslarna kar savamak zorunda olmakla kalmam, yallnda da kendi manevi ihtiraslarna kar savamak zorunda kalmtr. Sanyordum ki der, ruhumla evrenin yargcnn nndeydim. Bir ses Kimsin sen? diye sormutu. Bir Hristiyanm ben. Evrenin yargc grlemiti: Yalan sylyorsun, sen sadece bir Cicerocusun. Bu sikkenin karm ile arln iyi bildin. Fakat syle bakalm, bu sikkeden senin kesende var m? (Dante, lhi Komedya, Cennet, Yirmi drdnc Manzume, M.E. B. Yaynlar, 1956, s. 217.) ev.

112

Kapital

Meta ve Para

113

yalnzca dnsel olarak ortaya kar. Buna karlk madde olarak altn, yalnzca deer maddesi, para olarak kabul edilir. Bunun iindir ki, altn, gerekte mbadele deeridir. Altnn kullanm deeri, artk yalnzca dnsel olarak, greli deer ifadeleri dizisinde ortaya kar; bu greli deer ifadelerinde kar karya geldii metalar, onun gerek kullanm biimleri olarak gsterilmitir. Metalarn kartlk iindeki bu biimleri, onlarn mbadele srelerinin gerek hareket biimleridir. imdi, herhangi bir meta sahibiyle, rnein eski dostumuz keten bezi dokumacsyla, mbadele srecinin gerekletii yere, meta pazarna gelelim. Onun metas, 20 yarda keten bezi, belli bir fiyata sahiptir. Bu fiyat 2 sterlindir. O, bunu 2 sterline deitirir ve sonra dini btn bir adam olarak, 2 sterlini ayn fiyattaki bir aile ncili ile deitirir. Kendisi iin sadece meta, yani deer taycs olan keten bezi, metann deer biimi olan altn karlnda elden kar; ama o, orada girdii yeni biimden de ayrlarak, dokumacmzn evine kullanm nesnesi olarak girecek ve orada ailesinin yksek manevi ihtiyalarn giderecek olan bir baka meta, ncil haline gelir. Demek oluyor ki, metann mbadele sreci, birbirlerine zt ve birbirlerini tamamlayan iki bakalama ile tamamlanmaktadr: metann paraya dnmesi ve sonra para olmaktan kp yeniden metaya dnmesi.69 Metann geirdii bu iki bakalam ayn zamanda meta sahibinin, yani dokumacmzn alverileridir: sat, yani metann para ile mbadelesi; satn alma, yani parann meta ile mbadelesi ve her iki ilemin btn: satn almak iin sat. Dokumac, alveriin sonucuna baktnda, keten bezi yerine ncile sahip olmu, kendi zgn metas yerine ayn deerde ama farkl yararlar bulunan bir meta elde etmitir. Kendisine gerekli olan dier tketim ve retim aralarna da ayn yoldan sahip olur. Onun bak asndan, btn bu sre, yalnzca, kendi emek rnnn dier emek rnleri ile deimesine, rnler aras mbadeleye araclk eder. Demek ki, metann mbadele sreci aadaki biim deiiklii ile gereklemektedir: Meta - Para - Meta

M-P-M

Hareket, maddi ieriine gre M-M, metann metayla mbadelesi, sonunda bizzat sreci sona erdiren, toplumsal emein maddi deiimidir.
69 Her ey, ateten ... olur ve ate her eyden, demiti Heraklitos; tpk bunun gibi, altndan metalar ve metalardan altn olur. (F. Lassalle, Die Philosophie Herakleitos des Dunkeln, Berlin 1858, Bd. I., s. 222). Lassalle, bu pasaj hakkndaki notunda (s. 224, n. 3), paray yalnzca deer simgesi olarak gsterme yanlna der.

M-P. Metann ilk bakalam ya da sat. Metann deerinin, meta bedeninden altn bedenine sramas, bir baka yerde dediim gibi,* metann salto mortalesidir (lmcl sramasdr). Eer baarsz olursa, metann kendisi deil, ama sahibi ok zarar grr. Toplumsal i blm, onun ihtiyalarn eitlendirdii kadar iini de tek ynlletirir. rnn, kendisi iin yalnzca mbadele deeri olmasnn nedeni ite budur. rnn toplumsal bakmdan geerli e deer biimine girmesi ise ancak paraya evrilmesi ile olur ve para da bir bakasnn cebindedir. Paray oradan karmak iin, metann her eyden nce para sahibi iin kullanm deeri olmas, yani kendisi iin harcanm emein toplumsal adan yararl bir ekilde harcanm ya da toplumsal i blm iinde yer etmi emek olmas gerekir. Ne var ki, i blm, ipleri meta reticisinin arkasnda dokunmu ve dokunmakta olan, kendiliinden gelien bir retim organizmasdr. Meta, belki, yeni ortaya kan bir ihtiyac karlayacak ya da kendisi yeni bir ihtiyac ilk defa ortaya karacak olan bir i biiminin rndr. Dn bir ve ayn meta reticisinin kendi yapt eitli ilerden biri olan bir i, bugn ayn kimse tarafndan yaplan iler btnnden koparak ayr ve zel bir i biimi haline gelebilir, bamszlaabilir ve bundan tr de kendisi tarafndan yaratlan rn kendi bana ayr bir meta olarak piyasaya gelebilir. Koullar bu ayrlma sreci iin olgunlam ya da olgunlamam olabilir. rn, bugn toplumsal bir ihtiyac gidermektedir; yarn kendisine benzer bir rn tr, onu tmyle ya da ksmen yerinden edebilir. , dokumacmznki gibi, toplumsal i blmnn yerleik bir dal bile olsa, byledir diye, 20 yarda keten bezinin yararll hibir ekilde garanti edilmi olmaz. Toplumun keten bezi ihtiyac, ki dier btn metalar gibi bunun da bir snr vardr, rakip dokumaclar tarafndan karlanm olsa, dostumuzun rn ihtiyatan fazla ve bunun iin de yararsz hale gelir. Geri, armaan olarak alnan atn azna baklmazm, ama dostumuz, pazarn yolunu armaan vermek iin andrmaz. Ama diyelim, rn kullanm deerini koruyor ve dolaysyla paray ekiyor olsun. imdi u soru ortaya kar: ne kadar paray? Sorunun cevab, phesiz, metann fiyatyla, yani deer byklnn gstericisi ile verilmi bulunur. Meta sahibinin piyasada nesnel olarak hemen dzeltilen znel geici hesap hatalarn burada bir yana brakyoruz. Onun, rn iin, ancak toplumsal olarak gerekli ortalama emek-zaman kadar emek-zaman harcam olduu varsaylr. Bunun iin de, metann fiyat, o metada maddelemi toplumsal emek miktarnn para ile ifadesinden baka bir ey deildir. Ne var ki, izin alnmadan ve dokumacmzn bilgisi dnda, dokumaclk alannn gn gemi retim koullarnda deiimler olur. Dn bir yarda keten bezinin retimi
* Zur Kritik..., MEW, Bd. 13, s. 71.

114

Kapital

Meta ve Para

115

iin hi phe edilmeden toplumsal olarak gerekli saylan emek-zaman, dostumuzun eitli rakiplerinin teklif ettikleri fiyatlara iaret ederek para sahibinin hemen gsterdii gibi, bugn ayn ey olmaktan kar. Dokumacmzn talihsizlii u ki, dnyada pek ok dokumac var. Son olarak, pazara getirilen her para keten bezinin toplumsal olarak gerekli emekzaman ierdiini varsayalm. Buna ramen, bu paralarn toplam fazla harcanm emek-zaman ieriyor olabilir. Piyasann retilmi keten bezinin hepsini yarda bana 2 ilin olan normal fiyattan yutmamas, toplam toplumsal emek-zamann fazla byk bir ksmnn keten bezi dokumak iin harcanm olduunu ortaya koyar. Sonu, her keten bezi dokumacsnn kendi rn iin toplumsal olarak gerekli emek-zamandan daha fazla emek-zaman harcamas halindekinin aynsdr. Bizde yle sylenir: birlikte tutulan, birlikte aslr. Btn keten bezleri piyasada tek bir ticari mal olarak grlr, her para yalnz bir kesir olarak alnr. Ve aslnda, her bir yardann deeri de, homojen insan emeinin toplumsal olarak belirli bir miktarnn maddelemi biiminden baka bir ey deildir.* Grlyor ki, meta paraya ktr, ama the course of true love never does run smooth. Ayr ayr organlarn (membra disjecta) i blm sisteminde ortaya koyan toplumsal retim organizmasnn nicel eklemlenmesi de, nitel eklemlenmesi gibi, kendiliinden ve tesadfidir. Bundan dolay, meta sahiplerimiz, tam da kendilerini zel reticiler haline getiren i blmnn, toplumsal retim srecini ve onlarn bu sre iindeki ilikilerini kendilerinden bamszlatrdn ve kiilerin birbirlerinden bamszlklarnn ok ynl bir nesnel bamllk sistemiyle tamamlandn kefeder. blm emek rnn metaya evirir ve bylece onun paraya dnmn zorunlu klar. Fakat ayn zamanda bu tzel dnmn gerekleip gereklememesini tesadfe brakr. Bununla beraber, burada olayn en yaln biimiyle gzden geirilmesi, yani normal geliimini gsterdiinin varsaylmas gerekir. Ayrca, bu dnm gerekten yaanrsa, yani meta satlmas olanaksz bir meta deilse, gerekleen fiyat deerin anormal derecede stnde veya altnda bile olsa, metann bakalamas gereklemi olur.
* Bunu Trkede, kurunun yannda ya da yanar szyle de ifade edebiliriz. ev. Marx, Kapitali Rusaya eviren N. F. Danielsona yazd 28 Kasm 1878 tarihli bir mektupta, son cmleyi u ekilde deitirir: Ve aslnda, her bir yardann deeri de, btn yardalar iin harcanm olan toplumsal emek miktarnn bir ksmnn maddelemi biiminden baka bir ey deildir. Ayn dzeltme, Kapitalin birinci cildinin ikinci Almanca basmnn Marxa ait bir nshasnda da bulunmaktadr; ama el yazs ona ait deildir. Marksizm-Leninizm Enstitsnn Rusa basma notu.

Bir satc iin metasnn yerini altn, bir alc iin altnn yerini bir meta alr. Buradaki somut olay, meta ve altnn, 20 yarda keten bezi ile 2 sterlinin el ve yer deitirmesi, yani bunlarn birbirleriyle deitirilmesidir. Ama meta ne ile deitiriliyor? Kendisinin genel deer biimi ile. Altn ne ile deitiriliyor? Kendisinin kullanm deerinin zel bir biimi ile. Altn keten bezinin karsnda niye para olarak yer alyor? Keten bezinin 2 sterlinlik fiyat, yani bunun para cinsinden ifadesi, para olarak altn ile keten bezi arasnda zaten bir iliki kurmu bulunduu iin. lk meta biiminden k, metann elden karl ile, yani metann kullanm deeri metann fiyatnda sadece dnsel olarak bulunan altn fiilen ve gerekten kendisine ektii anda, olur. Bundan dolay, metann fiyatnn ya da srf zihindeki deer biiminin gereklemesi, ayn zamanda, parann srf zihindeki kullanm deerinin gereklemesidir; metann paraya dnmesi ayn zamanda parann metaya dnmesidir. Bu tek sre iki ynl bir sretir; mal sahibinin olduu utan baklrsa, sat; para sahibinin bulunduu kar utan baklrsa, satn almadr. Ya da sat, satn almadr, M-P ayn anda P-Mdr.70 Buraya kadar insanlar arasnda meta sahipleri olmalarndan dolay kurulan iktisadi iliki dnda bir iliki grm deiliz; bu da insanlarn ancak kendi emek rnlerinden ayrlma yoluyla yabanc emek rnlerini elde etmelerini salayan ilikidir. Bu sebeple, bir meta sahibinin karsnda, dier bir kimse, ancak para sahibi olarak yer alabilir; ister bu kiinin emek rn doal olarak para biimine sahip olsun, yani para maddesi, altn vb. olsun, isterse kendi metas derisini deitirmi ve ilk kullanm biiminden syrlm bulunsun. Para grevini yerine getirebilmek iin, altnn kukusuz herhangi bir noktada meta pazarna girmesi gerekir. Bu nokta, altnn dorudan doruya emek rn olarak ayn deerdeki bir dier emek rn ile deitirildii yer olan retim kaynanda bulunur. Fakat bu andan itibaren altn, her zaman, gerekleen meta fiyatlarn temsil eder.71 Metalarla kendi retim kaynanda mbadelesi bir yana brakldnda, altn, elinde bulunduu herhangi bir meta sahibi iin, o kimsenin elinden karm olduu metann deimi biimi, satn ya da M-P eklindeki birinci meta bakalamasnn rndr.72 Altn, btn metalar deerlerini onunla ltkleri ve bylece
70 Her sat bir satn almadr. (Dr. Quesnay, Dialogues sur le Commerce et les Travaux des Artisans, Physiocrates, d. Daire, I. Partie, Paris 1846, s. 170), ya da, Ouesnayin Maximes Gnralesinde dedii gibi: Satmak, satn almaktr. 71 Bir metann fiyat, ancak, bir baka metann fiyat ile denebilir. (Mercier de la Rivire, LOrdre naturel et essentiel de socits politiques, Physiocrates, d. Daire, II. Partie, s. 554.) 72 Bu paraya sahip olmak iin, [bir eyleri] satm olmak gerekir. (l.c. s. 543.)

Gerek akn yolu hibir zaman dikensiz olmaz. ev.

116

Kapital

Meta ve Para

117

onu kendi kullanm biimlerinin hayal kart, kendilerinin deer biimi haline getirdikleri iin, dnsel para ya da deer ls olmutu. Altn, btn metalarn kendisiyle deitirilmesi sayesinde, onlarn gerekten devredilmi veya dnm kullanm biimi ve dolaysyla gerek deer biimi haline geldii iin, gerek para olur. Meta, deer biimine girince, homojen insan emeinin btn metalarda ayn olan toplumsal maddesi olarak grnebilmek iin, kendi doal kullanm deerinin ve kendisini meydana getiren zel yararl emein btn izlerinden syrlr. Bunun iindir ki, paraya bakarak ona dnm olan metann ne olduu sylenemez. Bir meta para biimi iinde nasl grnrse, bir dieri de yle grnr, birinin dierinden hibir fark olmaz. Bundan dolay, pislik para olmad halde, para pislik olabilir. Dokumacmzn karlnda keten bezini elden kard iki altn sikkenin, bir quarter budayn dnm biimi olduunu kabul edelim. Keten bezinin sat, M-P, ayn zamanda onun bir ey satn almas, yani P-Mdr. Ne var ki, keten bezinin sat olarak bu sre, kendi kartyla, yani ncilin satn alnmasyla son bulan bir hareketi balatr; keten bezinin bir ey satn almas olarak ise, kendi kartyla, yani budayn satlmasyla balam olan bir harekete son verir. M-P-Mnn (keten bezi-para-ncil) birinci evresi olan M-P (keten bezi-para), ayn zamanda P-Mdr (para-keten bezi), yani bir baka M-P-M hareketinin (buday-para-keten bezi) son evresidir. Bir metann birinci bakalamas, meta biiminden paraya dnm, daima bir dier metann kart yndeki ikinci bakalamas, para biiminden gerisin geriye metaya dnmdr.73 P-M. Metann ikinci ya da son bakalam. Satn alma. Btn dier metalarn bakalam biimi ya da bunlarn genellemi satnn rn olduu iin, para, mutlak anlamda elden karlabilir metadr. Para btn fiyatlar geriye doru okur ve bylece tm meta cisimlerinde yaratt kendi yansmalar, ona meta olma zelliini kazandran malzemeyi oluturur. Ayn zamanda, metalarn paray armak iin verdikleri iaretler, yani fiyatlar, onun dnme yeteneinin snrlarn, yani kendi niceliini gsterir. Meta, para haline gelince ortadan kaybolduu iin, paraya bakarak, onun sahibinin eline nasl getiini ya da ona dnen eyin ne olduunu syleyemeyiz. Geldii kaynak ne olursa olsun, non olet (koku vermez). Bir yandan satlm metay temsil ediyorsa, dier yandan da satn alnabilir metalar temsil eder.74
73 Daha nce belirtildii gibi, rnn nce satmak zorunda olmakszn, onu dorudan doruya bir baka eyle deitiren altn veya gm reticisi, bir istisnadr. 74 Elimizdeki para, satn almay arzulayabileceimiz eyleri temsil ederken, ayn zamanda, bu para karlnda satm olduumuz eyleri de temsil eder. (Mercier de la Rivire, l.c. s. 586).

Satn alma, P-M, ayn zamanda sattr, M-P; bu nedenle, bir metann son bakalamas ayn zamanda bir baka metann birinci bakalamasdr. Dokumacmz iin metasnn mr 2 sterlini dntrd ncille biter. Ama, ncil satcs dokumacdan gelen 2 sterlini viskiye evirir. P-M, yani M-P-M (keten bezi-para-ncil) hareketinin son evresi, ayn zamanda M-P, yani M-P-M (ncil-para-viski) hareketinin birinci evresidir. Meta reticisi, yalnzca tek bir trde meta retip sunduu iin, ou zaman byk kitleler halinde sat yaparken, ok ynl ihtiyalar, onu, metasnn gerekleen fiyatn ya da eline geen toplam paray her zaman kk satn almalar halinde paralamaya zorlar. Bundan dolay, bir sat, farkl birok metann satn alnmasna yol aar. Bylece, bir metann son bakalamas, baka metalarn birinci bakalamalarnn bir toplamn meydana getirir. imdi, bir metann, rnein keten bezinin bakalamasn bir btn olarak ele alacak olursak, bunun her eyden nce birbirlerine kart ve birbirlerini tamamlayan iki hareketten, M-P ve P-M hareketlerinden olutuunu grrz. Metann bu iki kart dnm meta sahibinin katld iki kart toplumsal eylemle gerekleir ve ayn kimsenin iki kart iktisadi karakterinde yansr. Meta sahibi, sat yapan kimse olarak satc, satn almay yapan olarak da alcdr. Ve, nasl metann her dnmnde metann her iki biimi, yani meta biimi ve para biimi, kart ularda olmak zere, ayn zamanda var oluyorlarsa, ayn meta sahibinin karsna, satc iken bir bakas alc, alc iken bir bakas satc olarak kar. Nasl ayn meta birbiri pei sra iki kart dnm geiriyorsa, ayn mal sahibi de srayla satc ve alc rollerinde gzkr. Demek ki, bunlar, kiilere sk skya bal olmayp, metalarn dolam srecinde srekli olarak kiiden kiiye aktarlan karakterlerdir. Bir metann tam olarak bakalamas, en basit biiminde, drt u ve personae dramatis (oyuncu) gerektirir. lk olarak, meta, kendisinin deer biimi olarak para ile kar karya gelir, ve bu biim, te yanda, bir bakasnn cebinde, somut maddi gereklik halinde bulunur. Bylece meta sahibinin karsnda bir para sahibi yer alr. Meta paraya dnr dnmez, para, metann geici e deer biimi haline gelir ve parann kullanm deeri ya da ierii, dier metalarn cisimlerindedir. Metann birinci dnmnn biti noktas olan para, ayn zamanda, ikinci dnmn k noktasdr. Bylece birinci ilemde satc olan kimse, karsna bir nc meta sahibinin satc olarak kt ikinci ilemde alc olur.75
75 Demek ki, drt u ve biri iki defa ie katlan szlemeci vardr. (Le Trosne, l.c. s. 909.)

118

Kapital

Meta ve Para

119

Meta bakalamnn kart ynl iki hareket evresi bir dng oluturur: meta biimi, meta biiminden syrlma, meta biimine dn. Kukusuz, burada meta birbirinden farkl iki adan grnr. Balang noktasnda kullanm deeri olmayan bir ey iken, biti noktasnda sahibi iin kullanm deeridir. Bylece para, nce metann kendisine dnt kat deer kristali olarak grnrse de, ok gemeden onun yaln e deer biimi olarak uup gider. Bir metann dngsn oluturan iki bakalam, ayn zamanda, dier iki metann kart yndeki ksmi bakalamlarna yol aar. Bir ve ayn meta (keten bezi), kendi bakalamlar dizisini balatr ve bir baka metann (budayn) toplam bakalam srecini tamamlar. Meta, birinci dnm, yani sat srasnda, bu iki rol kendi bana oynar. Buna karlk, meta, altna dntkten sonra, kendi ikinci ve son bakalamn tamamlarken, ayn zamanda, bir nc metann birinci bakalamn sona erdirir. O halde, her bir metann bakalamlar dizisinin meydana getirdii dng, dier metalarn dnglerine ayrlmaz bir ekilde baldr. Srecin btn, metalarn dolamn oluturur. Metalarn dolam, rnlerin dolaysz mbadelesinden (takastan) yalnz biim bakmndan deil, z bakmndan da ayrlr. Geriye dnp, olaylarn akna yle bir bakalm. Keten dokumacs, elbette, keten bezini ncille, yani kendi metasn baka birinin metasyla deitirmitir. Ne var ki bu, sadece onun asndan bir gerektir. ini stacak bir eyi tercih eden ncil satcs, dokumac nasl kendi keten bezinin budayla deitirildiini bilmiyorsa, ncilin keten bezi ile deitirileceini dnmemiti. Bnin metas Ann metasnn yerini almtr; ama, A ve B, metalarn karlkl olarak deitirmemilerdir. Gerek yaamda, A ve Bnin her iki meta deiimini de kendi aralarnda yapmalar olasl hi yok deildir; ama, bu tr zel bir durum hibir ekilde meta dolamnn genel koullarnn zorunlu bir sonucu deildir. Burada bir yandan, meta mbadelesinin, dolaysz rn mbadelesinin bireysel ve yerel snrlarn nasl atn ve insan emeinin rnlerinin dolamn nasl gelitirdiini; dier yandan, bu ite rol oynayan kiilerin kontrolleri dnda, kendiliinden doan btn bir toplumsal ilikiler ann nasl gelitiini gryoruz. Ancak ifti budayn satm bulunduu iindir ki dokumac keten bezini satabilir; ancak dokumac keten bezini satm olduu iindir ki iki dknmz ncilini satabilir; ve ancak ncil satcs ebed hayatn srrn satm olduu iindir ki, iki reticisi ikisini satabilir vb. Bundan dolay, dolam sreci, rnlerin dolaysz mbadelelerinde olduu gibi, kullanm deerlerinin yer veya el deitirmesiyle son bulmaz. Para, bir metann bakalam srasnda dolamn dna kt iin

sonunda ortadan kaybolmaz. Her seferinde, dolamn metalar tarafndan boaltlan bir noktasna yerleir. Sz gelii, keten bezinin geirdii tam bakalam alalm: keten bezi-para-ncil hareketinde nce keten bezi dolamn dna kar, onun yerini para alr, sonra ncil dolam terk eder, yerini paraya brakr. Bir meta, br metann yerini alrken, ayn zamanda, para-meta bir nc ele gemi olur.76 Dolam, paray dolap beygiri gibi durmadan dndrr. Her sat bir al ve her al bir sattr diye, meta dolamnn satla al arasnda zorunlu bir dengeyi gerektirdii dogmasndan daha sama bir ey olamaz. Bu, gerekten yaplm satlarn says allarn saysna eittir demek ise, ak bir totoloji olur. Ama asl istenen unun kantlanmasdr: her satc, alcsn pazara kendi getirir. Sat ve al, iki kart uta yer alan kiiler, yani meta sahibi ile para sahibi arasndaki mbadele ilikileri olarak, zde ilemlerdir. Buna karlk, bir ve ayn kiinin eylemleri olarak, birbirlerinin kar kutuplarnda yer alan iki ilem olutururlar. Bundan dolay, sat ve aln zdelii, dolam potasna atldnda oradan para olarak kmazsa, yani sahibi tarafndan satlamaz veya para sahibi tarafndan satn alnmazsa, metann yararsz olduunu anlatr. Ayn zdelik, ayrca, mbadelenin gereklemesi halinde, metann yaamnda bir dinlenme noktasna, uzun ya da ksa srebilen bir hareketsizlik dnemine gelinmi olacan ifade eder. Metann birinci bakalam ayn anda hem sat hem al olduu iin, bu ksmi sre, ayn zamanda bamsz bir sretir. Alc metaya, satc da paraya, yani, pazara erken de kacak olsa ge de kacak olsa, her an dolama katlabilecek biimde olan bir metaya sahip olur. Hi kimse, bir bakas alc olmadan, satc olamaz. Ama, kimse, kendisi sat yapt iin, dorudan doruya al yapmak zorunda deildir. Dolam, rn mbadelesinin zamana, yere ve bireylere bal snrlarn, burada kendi emek rnmzn bakasna verilmesi ile yabanc emek rnn bakasndan alnmas arasnda var olan dolaysz zdelii sat ve al elikisi haline sokarak, paralar. Bu birbirlerine kart iki bamsz srecin bir i birlik oluturmas, ayn zamanda, bu i birliin d elikiler iinde hareket etmesi demektir. Bir metann tam bakalamnn birbirini tamamlayan iki evresi arasndaki zaman sresi ok uzayacak, satla al arasndaki ayrlma ok ak ve belli bir hale gelecek olursa, bunlarn i birlii, kendisini zorla, bir bunalm yaratarak ortaya koyar. Metann znde var olan kullanm deeri ile deer arasndaki eliki, zel emein kendisini ayn zamanda dorudan doruya toplumsal emek olarak ortaya koymas zorunluluu, zel somut emein ayn zamanda srf soyut genel emek ola76 2. basma not: Bu olay ne kadar apak olursa olsun, yine de pek ok ekonomi politikinin, zellikle serbest ticaret doktrininin borazanc balarnn gznden kamtr.

120

Kapital

Meta ve Para

121

rak sz konusu olmas, doal eylerin kiilemeleri, kiilerin eylemesi, ite metaya zg bu eliki ve kartlk, metalarn bakalamlar srasnda doan elikilerde en gelimi hareket biimlerini bulur. Bundan tr, bu biimler, bunalm olasln (ama yalnzca olasln) ierir. Bu olasln geree dnmesi, basit meta dolam asndan henz var olmayan btn bir ilikiler zincirinin varln gerektirir.77 Para, meta dolamnn aracs olarak, dolam arac olma grevini yklenir.

b. Parann el deitirmesi
Emein maddi rnlerinin dolamn salayan biim deiiklii M-P-M, bir ve ayn deerin meta olarak srecin balang noktasn oluturmasn ve ayn noktaya meta olarak dnmesini gerektirir. Bundan dolay, metalarn bu hareketi bir dngdr. Dier yandan bu biim, para dngsn darda brakr. Bunun sonucu, parann kendi k noktasndan durmadan uzaklamas, bu noktaya dnmemesidir. Satc metasnn dnm biimine yani paraya sk skya sarld srece, meta, birinci bakalam evresinde bulunuyordur ya da dolamn yalnzca ilk yarsn tamamlamtr. Satn almak iin satma sreci tamamlandnda, para da yine balangtaki sahibinin elinden uzaklar. phesiz, dokumac ncili aldktan sonra, yeniden keten bezi satarsa, para da ona dner. Ne var ki, parann dn ilk 20 yarda keten bezinin dolam ile olmaz; nk, bu dolamla para, ncil satann eline gemek zere dokumacnn elinden km, uzaklamtr. Dn ancak ayn dolam srecinin yeni meta iin yenilenmesi veya tekrarlanmasyla olur; burada da daha nce grlen sonula son bulur. Bunun iin, paraya meta dolam ile dorudan doruya verilen hareket biimi, kendisinin k noktasndan uzaklama, bir meta sahibinin elinden kp bir bakasnn eline geme hareketi biimindedir. Parann el deitirmesi (currency, cours de la monnaie) dediimiz ey de budur.
77 Zur Kritik etc., s. 74-76da yer alan, James Mill hakkndaki aklamalarmla karlatrnz. Bu tartmayla ilgili olarak, iktisadi zrclk (Apologetik) ynteminin iki karakteristik noktas bulunur. lk olarak, aralarndaki farklar hesaba katlmayarak meta dolam, dolaysz rn mbadelesi ile bir tutulur. kinci olarak, reticiler aras ilikiler meta dolamndan doan basit ilikilere indirgenerek, kapitalist retim srecinin elikileri reddedilmeye allr. Ne var ki, meta retimi ve meta dolam, hacimleri ve etki alanlar farkl olsa bile, birbirinden ok farkl retim biimlerinde de kendilerini gsterirler. Demek ki, yalnzca meta dolamnn bunlarn hepsinde ortak olan soyut kategorilerini bilmekle, bu retim biiminin differentia specificas (ayrt edici fark) hakknda henz hibir ey bilinmi olmaz ve bunun iin de, bir yargya varlamaz. Bombo ve sradan eyler syleyerek, nemli iler yaplyormu havasnn bu derece estirildii, ekonomi politik dnda, bir baka bilim dal yoktur. rnein, metann bir rn olduu biliniyor ya, J. B. Say, srf bununla, kalkp bunalmlar konusunda uzman kesiliveriyor.

Parann el deitirmesi ayn srecin srekli ve monoton tekrardr. Meta daima satcnn, para ise satn alma arac olarak daima alcnn elinde olur. Para, metann fiyatn gerekletirirken, satn alma arac olarak i grr. Fiyat gerekletirirken, metay satcnn elinden alcnn eline geirir; bu srada kendisi de, ayn sreci bir baka metayla tekrarlamak iin, ayn zamanda alcnn elinden kp satcnn eline geer. Parann hareketinin bu tek ynl karakterinin metann hareketinin ift ynl karakterinden douyor olmas, hemen grlemeyen, rtl bir durumdur. Bu kart grnm reten ey, meta dolamnn kendi doasdr. Metann birinci bakalam yalnzca parann hareketi olarak deil, metann kendi hareketi olarak da ak ve grlebilir olduu halde, ikinci bakalam yalnzca parann hareketi olarak grlebilir. Dolamnn birinci yarsnda meta yerini parayla deitirir. Bunun zerine, meta, kullanm nesnesi olma niteliiyle, dolamn dna kar, tketim alanna girer.78 imdi onun yerini kendi deer biimi, yani para almtr. Dolamn ikinci yarsnda artk kendi doal klyla deil yeni brnd parasal hrka iinde yoluna devam eder. Grlyor ki, hareketin sreklilii hep parann ii oluyor ve meta iin kart ynl iki sreci gerektiren bir ve ayn hareket, parann kendi hareketi olarak daima ayn sreci, yani parann durmadan baka metalarla yer deitirmesini gerektiriyor. Bundan tr, meta dolamnn sonucu, yani metann yerini bir baka metann almas, metann kendi biim deiimi yoluyla deil de, aslnda hareketsiz olan metalar dolatran, onlar kullanm deeri olmadklar ellerden kullanm deeri olduklar ellere geiren parann, srekli olarak kendi hareketine kart ynde sonular douran parann dolam arac olma ileviyle gerekleiyormu gibi gzkr. Para, metalar durmadan dolam alannn dna atar, onlarn dolam iindeki yerlerini devaml kendisi alr ve bylece kendi k noktasndan durmadan uzaklar. Bu nedenle, parann hareketi, yalnzca metalarn dolamnn ifadesi olduu halde, tersine, metalarn dolam yalnzca parann hareketinin sonucuymu gibi grnr.79 Dier yandan, parann dolam arac olma ilevi, yalnzca, onun metalarn bamszlam deeri haline gelmi olmasndan kaynaklanr. Dolaysyla, kendisinin dolam arac olarak hareketi, gerekte, biimleri deien metalarn hareketidir. Bunun kendisini parann el deitirmesinde de ak olarak gstermesi gerekir. Bylece, rnein keten bezi, ilk
78 Meta tekrar tekrar satlsa bile, burada bizim iin henz var olmayan bir olay sz konusudur: meta, son ve kesin sat ile, dolam alanndan kar, tketim alanna girer; orada kendisinden geim ya da retim arac olarak yararlanlr. 79 Onun (parann) biricik hareketi, rnlerin ona verdii harekettir. (Le Trosne, l.c. s. 885.)

122

Kapital

Meta ve Para

123

nce kendi meta biimini kendi para biimine dntrr. Bezin birinci bakalam olan M-P hareketinin ikinci ucu, yani para biimi, daha sonra, onun ncile dnmesini salayan ikinci bakalam olan P-M hareketinin birinci ucu halini alr. Ama, bu iki biim deiiminin her biri, meta ile para arasndaki bir mbadeleyle, bunlarn karlkl yer deitirmeleriyle gerekleir. Ayn para paralar, satcnn eline metann elden karlm biimi olarak gelir ve onu metann mutlak olarak elden karlabilir biimi olarak terk eder. ki kez yer deitirirler. Keten bezinin birinci bakalam bu paralar dokumacnn cebine sokar, ikinci bakalam oradan tekrar karr. Demek ki, parann kart ynlerdeki iki yer deitirmesi, ayn metann kart ynlerdeki iki biim deiimini yanstr. Bunun tersine, yalnzca tek ynl meta bakalamlar gerekleecek olsa, yani diyelim, yalnzca satlar ya da yalnzca satn almalar olsa, ayn para da yalnzca bir kez yer deitirir. Parann ikinci yer deiimi her zaman metann ikinci bakalamn, paradan yeniden metaya dnmn ifade eder. Ayn para paralarnn yer deitirmelerinin sk sk tekrarlanmas, yalnzca tek bir metann bakalamlar dizisini deil, ayn zamanda genel olarak metalar dnyasnn saysz bakalamlar kmesini de yanstr. Hi kukusuz, btn bunlar, yalnzca burada ele alnmakta olan basit meta dolam iin geerlidir. Her meta, dolama att ilk admla, ilk biim deiimiyle, srekli yeni metalarn girdii dolamn dna der. Buna karn para, dolam arac olarak, hep dolam alannda kalr ve hep burada dolar. Burada u soru ortaya kyor: bu alan, ne kadar paray srekli olarak sourur? Bir lkede, her gn, ayn anda ve dolaysyla mekansal adan yan yana ileyen saysz tek ynl meta bakalam, bir baka deyile, bir yanda saysz sat, dier yanda saysz satn alma gerekleir. Metalar, fiyatlaryla, zihnimizde zaten belirli para miktarlarna eitlenmitir. Burada ele alnan dolaysz dolam biimi, meta ile paray, biri sat, dieri al ucunda olmak zere, maddi biimleri ile birbirlerinin karsna kard iin, metalar dnyasnn dolam sreci iin gerekli dolam aralar ktlesi zaten metalarn fiyatlarnn toplam ile belirlenmi bulunur. Gerekte parann yapt, metalarn fiyatlarnn toplamnda zaten dnsel olarak ifade edilmi bulunan altn toplamn temsil etmekten ibarettir. Bu toplamlarn eitlii bundan tr doaldr. Bununla beraber, unu da biliyoruz ki, metalarn deerleri ayn kalrken, fiyatlar, altnn (yani para maddesinin) deerindeki deime ile birlikte deiir, altnn deerindeki dme veya ykselme ile orantl olarak ykselir veya der. Metalarn fiyatlarnn toplamnda bu yzden ykselme ya da dme olursa, dola-

m halindeki parann ktlesi de buna uygun olarak artmak veya azalmak zorunda kalr. Dolam arac ktlesindeki deime burada phesiz parann kendisinden dolay olmaktadr; ancak bu, onun dolam arac olma ilevinden deil, deer ls olma ilevinden kaynaklanr. nce, metalarn fiyat ile para deeri ters ynlerde deiir ve sonra dolam arac ktlesi ile meta fiyatlar ayn ynde deiir. Sz gelii, altnn deeri dmeyip de deer ls olarak altnn yerini gm alsayd ya da gmn deeri ykselmeyip de altn gm deer ls olma grevinden uzaklatrm olsayd, gene harfi harfine ayn ey olurdu. Bir halde eskiden dolamda olan altndan daha fazla gm, dier halde eskiden dolamda olan gmten daha az altn dolam srecinde yer almak zorunda kalrd. Her iki halde de para maddesinin, yani deer ls olarak i gren metann deeri, dolaysyla da meta deerinin fiyat ifadeleri ve gene bu fiyatlarn gereklemelerine hizmet eden dolamdaki para ktlesi deimi olurdu. Metalarn dolam alannda, altnn (veya gmn, ksaca, para maddesinin) verili deerde meta olarak dolama girmesini salayan bir deliin bulunduunu grdk. Bu deer, parann deer ls olma ilevinin, yani fiyatn belirlenmesinin rndr. imdi sz gelii, bizzat deer lsnn deeri dse, bu, nce, deerli madenlerin dorudan doruya retim kaynaklarnda meta olarak takas edildikleri metalarn fiyatlarndaki deimelerde kendisini gsterir. Dier metalarn byk bir ksm, zellikle burjuva toplumunun tam gelimemi olduu hallerde, uzun bir sre boyunca, deer lsnn artk eskimi ve gerekliini yitirmi deeri ile deerlendirilir. Bununla beraber, bir meta, kendisinde olan, aralarnda kurulan deer ilikisi ile, dier metaya geirir; metalarn altn veya gmle ifade edilen fiyatlar yava yava bizzat kendi deerleri ile belirlenen oranlarda denge bulmaya balar ve bu sre btn meta deerlerinin sonunda para maddesinin yeni deerine uygun olarak belirlenmesine kadar srer gider. Bu eitlenme srecine, kendileriyle takas edilen metalarn yerine akan deerli madenlerin durmadan oalmas elik eder. Bundan dolay, metalarn dzeltilmi fiyatlarnn genellemesi veya deerlerinin dk ve belli bir noktaya kadar dmeye devam eden yeni metal deerlerine uygun ekilde belirlenmesi lsnde, bu fiyatlarn gereklemesi iin gerekli olan fazla metal ktlesi de zaten salanm olur. Yeni altn ve gm kaynaklarnn bulunmasndan sonra olaylarn tek ynl olarak ele alnmas, 17. yzylda ve zellikle 18. yzylda, daha ok altn ve gmn dolam arac haline gelmelerinin meta fiyatlarn ykselttii eklindeki yanl bir sonuca varlmasna sebep olmutu. zleyen blmde, altnn deeri veri kabul edilecektir; bu deer bir metaya fiyat biilirken gerekten de bir veridir.

124

Kapital

Meta ve Para

125

Bu varsaymla, dolam aracnn miktar da metalarn gerekletirilecek olan fiyatlarnn toplamyla belirlenmi olur. Buna ek olarak, her meta trnn fiyatn da veri olarak alrsak, meta fiyatlarnn toplamnn dolamda bulunan metalarn miktarna bal olaca aka grlr. 1 quarter buday 2 sterlin, 100 quarter buday 200 sterlin, 200 quarter buday 400 sterlin iken, buday miktar ile birlikte sat srasnda onunla yer deitirecek olan para miktarnn da artmak zorunda kalacan kavramak iin fazla kafa patlatmak gerekmez. Metalarn miktar veri kabul edilirse, dolamdaki para miktar metalarn fiyatlarndaki dalgalanmalarla birlikte ykselir ve der. Bunun nedeni, metalarn fiyatlarndaki deime sonucu fiyat toplamlarnn byyp klmesidir. Bunun iin btn meta fiyatlarnn ayn zamanda ykselmesi veya dmesi kesinlikle gerekli deildir. Dolamdaki btn metalarn gerekletirilecek fiyat toplamlarnn ykselmesi ya da dmesi ve dolaysyla dolamda daha ok ya da az para bulunmas iin, belli saydaki nemli metalarn fiyatlarnda ykselme ya da dme olmas yeter. Metalarn fiyatlarndaki deime ister gerek deer deimesini, isterse yalnzca piyasa fiyatlarndaki dalgalanmalar yanstsn, dolam arac miktar zerinde doacak olan etki ayn olur. Diyelim, 1 quarter buday, 20 yarda keten bezi, 1 ncil ve 4 galon viski, birbirlerinden bamsz olarak, ayn anda ve dolaysyla yan yana satlyor veya ksmi bakalam geiriyor olsunlar. Bunlardan her birinin fiyat 2 sterlin olsa, gerekletirilecek fiyatlar toplam 8 sterlin olacak demektir; bu durumda 8 sterlinlik bir para ktlesinin dolama girmesi gerekir. Buna karlk, bu metalar bildiimiz bakalamlar dizisinin, yani 1 quarter buday - 2 sterlin - 20 yarda keten bezi - 2 sterlin - 1 ncil - 2 sterlin - 4 galon viski - 2 sterlin zincirinin halkalar iseler, 2 sterlin deiik metalar srayla dolatrr ve bu arada, srasyla fiyatlarn ve dolaysyla da 8 sterlinlik fiyatlar toplamn gerekletirir ve sonra viski reticisinin elinde bir sre dinlenmeye geer. 2 sterlin drt kez el deitirmitir. Ayn para paralarnn bu tekrarlanan yer deitirmeleri, metalarn geirdii iki biim deiimini, yani kart ynl iki dolam evresindeki hareketlerini ve farkl metalarn bakalamlarnn birbirlerine balanmasn temsil eder.80 Bu srecin getii kart ve birbirlerini tamamlayan evreler yan yana gerekleemez; ardk olmak zorundadrlar. Bu nedenle, sre ls zaman aralklardr; bir baka deyile, ayn para
80 Onu (paray) harekete geirip dolatranlar, rnlerdir ... Onun (parann) hareketinin hz, niceliini artrr. Gerektiinde, bir an bile durmadan, bir elden dierine geer. (Le Trosne, l.c. s. 915, 916.)

paralarnn belli bir sre iindeki el deitirme says, parann el deitirme hzn verir. Sz konusu drt metann dolam sreleri, rnein, bir gn alyor olsun. Bu durumda, gerekletirilecek fiyatlarn toplam 8 sterlin, ayn para paralarnn bir gnlk sredeki el deitirme says 4 ve dolamdaki parann miktar 2 sterlin olur; veya, dolam srecinin belli bir zaman aral iin: Metalarn Fiyatlarnn Toplam / Ayn Adl Para Paralarnn El Deitirme Says = Dolam Arac Olarak Gren Parann Miktar. Bu yasa genel geerlie sahiptir. Bir lkenin belli bir zaman aralndaki dolam sreci, bir yandan, ayn para paralarnn yalnzca bir kez yer ya da el deitirdikleri ok sayda dank, e zamanl olarak ve yan yana gerekleen satlar (ayn zamanda satn almalar) veya henz tam olmayan bakalamlar, dier yandan, ayn para paralarnn az ok yksek sayda el deitirdikleri, ksmen birbirlerinden ayr, ksmen birbirlerinin iine girmi ya da az ok fazla yeli bakalam dizilerini kapsar. Bununla beraber, dolamda bulunan ayn isimli para paralarnn hepsinin el deitirmelerinin toplam says, tek bir para parasnn el deitirmelerinin ortalama saysn ya da parann ortalama el deitirme hzn verir. rnein bir gnlk dolam srecinin banda srece sokulan para miktar, elbette, e zamanl olarak ve yan yana dolamda bulunan metalarn fiyatlarnn toplamyla belirlenir. Ama bu srete, para paralar deyim yerindeyse birbirlerinden sorumlu hale gelir. Bunlardan biri el deitirme hzn artracak olursa dieri yavalatr, ya da dolam alannn tamamen dnda kalr; nk, dolam alannn emebilecei para miktar snrldr; bu para miktaryla onu oluturan unsurlarn ortalama el deitirme saysnn arpm, gerekletirilecek olan fiyatlarn toplamna eit olmak zorundadr. te bu yzden, para paralarnn el deitirme saylar artacak olursa, bunlarn dolamdaki miktar azalr. El deitirme saylar azalrsa, miktarlar artar. Dolam arac olma ilevini grebilen parann miktar belli bir ortalama hz iin veri olduundan, belli miktarda altn paray dolamdan ekmek iin sadece ayn miktarda bir sterlinlik banknotu dolama sokmann yetmesi, btn bankalarn iyi bildii bir marifettir. Genel olarak parann el deitirmesi nasl yalnzca metalarn dolam srecini, yani kart bakalamlardan oluan dnglerini yanstyorsa; parann el deitirme hz da, metalarn biim deitirme hzlarn, art arda bakalamlarn srekli i ie gemesini, madde deiimlerindeki acelecilii, metalarn dolam alanndan hzla ekilmelerini ve yerlerine ayn hzla yenilerinin gelmesini yanstr. Demek ki, parann el deitirme hznda yansyan ey, kart ve birbirlerini tamamlayan evrelerin, yani kullanm biiminin deer biimine dnmesi ile deer biiminin

126

Kapital

Meta ve Para

127

yeniden kullanm biimine dnmesinin, ya da sat ve satn alma srelerinin her ikisinin akc birliidir. Buna karlk, parann el deitirme hznn dmesi, bu srelerin birbirlerinden ayrlmalarn ve kart ynlerde kendi balarna gereklemeye koyulmalarn, biim ve dolaysyla metabolizma deiiminin tkanmasn yanstr. Bu tkanmann nereden doduunu kukusuz yalnzca dolama bakarak anlayamayz. Dolamn gsterdii ey sadece grngnn kendisidir. Parann el deitirme hznn dmesi nedeniyle parann dolam alannn farkl noktalarnda ortaya kp kayboluuna daha seyrek bir ekilde tank olan halk, bu olay dolam arac miktarnn eksikliine balama eiliminde olacaktr.81 Demek oluyor ki, belli bir zaman aralnda dolam aral eden parann toplam miktar, bir yandan dolamdaki metalarn fiyatlarnn toplamyla, dier yandan bunlarn kart ynlerdeki dolam srelerinin yava ya da hzl akmasyla belirlenir. Fiyatlar toplamnn ne kadarlk bir ksmnn ayn para paralar ile gerekletirilebilecei de bu ak hzna baldr. Metalarn fiyatlarnn toplam ise her bir meta trnn miktar kadar fiyatna da baldr. Ama etken, yani fiyat hareketleri, dolamdaki meta miktar ve parann el deitirme hz, farkl ynlerde ve farkl oranlarda deiebilir; ite bu yzden, gerekletirilecek fiyatlarn toplam ve dolaysyla bununla belirlenen dolam arac miktar, ok eitli bileimlerde olabilir. Biz burada bunlardan meta fiyatlar tarihi bakmndan en nemli olanlarn gzden geireceiz.
81 Para, ... al ve satn genel ls olduu iin, satacak bir eyi olup da alc bulamayan herkes, hemen yle dnmek eiliminde olur: metalar alc bulamyorsa, bunun nedeni, krallktaki ya da lkedeki para yetersizliidir; bundan dolay, btn bar ar, para yetersizlii zerine olur ki, bu byk bir hatadr. ... Para diye baran bu insanlarn ihtiyac ne? ... ifti yaknr... dnr ki, lkede daha fazla para olsayd, metalar iin bir fiyat elde edebilirdi. O halde, yle grnr ki, onun peinde olduu para deil, fakat satmak istedii ama satamad tahl ve hayvan iin bir fiyat elde etmektir. ... Niye bir fiyat elde edemez? ... 1. Ya lkede ok fazla hayvan ve tahl vardr ve bylece piyasaya gelenlerin ounluu, kendisi gibi, satmak ihtiyac iindedir, satn almak ihtiyacnda deildir; veya 2. hracat yoluyla gerekletirilen satlar durmutur. ... ya da 3. nsanlarn, fakirlemesi nedeniyle, tketimleri iin yaptklar harcamalar eskisine oranla ksmalar sonucu, tketim azalmtr. Bundan dolay, yaplmas gereken, iftinin metalar iin harcanacak para miktarnn artrlmas deil, fakat piyasann durgunlamasnn bu gerek nedeninden birinin ortadan kaldrlmasdr. Tccar ve dkkanc da ayn ekilde paraya ihtiya duyar, yani piyasa tkand iin, ticaretini yaptklar metalarn srm yetersizlemitir ... Bir ulus iin en iyi durum, zenginliklerin bir elden dierine abuk gemesidir. (Sir Dudley North, Discourses upon Trade, London 1691, s. 11-15 passim.) Herrenschwandn parlak hayalleri una gelir dayanr: metann doasndan kaynaklanan ve bunun iin de meta dolamnda kendilerini gsteren elikiler, dolam aralar miktarnn oaltlmas ile ortadan kaldrlabilir. Bu arada, halkn, retim ve dolam srelerindeki tkanklklar dolam aralarnn yetersizliine balamasnn yanllndan, dolam aralarndaki (rnein devletin beceriksizce parasal dzenlemelerinden kaynaklanan) gerek bir yetersizliin tkanklklara yol aamayaca sonucu kesinlikle kmaz.

Meta fiyatlar ayn kalrken, dolam halindeki metalarn miktar artar veya parann el deitirme hz azalrsa, ya da bunlarn ikisi birden olursa, dolam arac miktar artabilir. Buna karlk dolam arac miktar, meta miktarnn azalmas ya da dolam hznn artmas ile azalabilir. Meta fiyatlar genel olarak artarken, dolamdaki metalarn miktar fiyat artlarn dengeleyecek oranda azalrsa ya da dolamdaki meta miktar ayn kalrken parann el deitirmesi fiyatlardaki art orannda hzlanrsa, dolam arac miktar ayn kalabilir. Buna karlk, fiyatlara oranla meta miktar daha hzl azalr ya da el deitirme hz daha abuk artarsa, dolam arac miktar azalabilir. Meta fiyatlar genel olarak derken, metalarn miktar fiyat dlerini dengeleyecek oranda artarsa ya da parann el deitirme hz fiyatlarn dt oranda derse, dolam arac miktar ayn kalabilir. Buna karlk, meta fiyatlarna oranla metalarn miktar daha hzl artar veya dolam hz daha abuk derse, dolam arac miktar oalabilir. eitli etkenlerdeki farkl deiimler karlkl olarak birbirlerini telafi edebilir; bylece, bunlarn her zaman kararsz olmalarna karn, meta fiyatlarnn gerekletirilecek genel toplam ve dolaysyla para miktar sabit kalabilir. Bundan tr, zellikle biraz daha uzun dnemler gz nne alndnda, herhangi bir lkede dolamdaki para miktar iin ilk bakta sanlabileceinden ok daha istikrarl bir ortalama dzey sz konusudur; belirli aralklarla yaanan retim ve ticaret bunalmlarndan ve daha ender olarak gerekleen para deeri deiimlerinden kaynaklanan iddetli alkantlar bir yana brakldnda, bu ortalama dzeyden sapmalar, ilk anda beklenebilecek olandan ok daha snrl kalr. Dolam arac miktarnn dolamdaki metalarn fiyatlarnn toplam ve parann ortalama el deitirme hz82 ile belirlenmesi yasas yle de
82 Bir ulusun ticaretini iler halde tutmak iin parann belirli llere ve oranlara sahip olmas gerekir; fazlas da az da ilerin gidiine zarar verir. Tpk perakende ticarette gm sikkeleri bozdurmak ve en kk sikkelerle bile yaplamayan demeleri yapabilmek iin belirli bir miktarda bozuk paraya ihtiya duyulmas rneinde olduu gibi. ... Ve yine nasl ticaret alan iin gerekli bozuk parann miktar alclarn saysna, bunlarn satn almalarnn sklna ve her eyden nce de en kk boydaki gm sikkelerin deerine bal ise, bizim ticaretimiz iin gerekli parann (altn ve gm sikkelerin) oran da ayn ekilde mbadele olaylarnn skl ve demelerin bykl ile belirlenir. (William Petty, A Treatise of Taxes and Contributions, London 1667, s. 17.) Humeun teorisi, J. Stuarta kar, bakalarnn yan sra A. Young tarafndan, Political Arithmetic adl eserinde, zellikle de Prices depend on quantity of money (fiyatlar para miktarna baldr) balkl blmde, sayfa 112 vd., savunulmutu. Zur Kritik etc., s. 149da unu belirttim: O [A. Smith], paray yanl olarak sadece meta sayarak, dolamdaki sikkelerin miktar sorununu sessiz sedasz geitirir. Bu ifade, ancak, A. Smithin ex officio (grevi gerei) paray ele almas lsnde dorudur. Yoksa, rnein, daha nceki ekonomi politik sistemlerini eletirirken, ara sra doru eyler sylemez deildir: Her lkede sikke biimindeki parann miktar, kendilerinin dolamlarna araclk ettii metalarn deeriyle dzenlenir. ... Bir lkede her yl alnan ve satlan eylerin deeri, bunlarn dolamlar ve asl tketicileri arasnda dalmlar iin, belli

128

Kapital

Meta ve Para

129

ifade edilebilir: metalarn deerlerinin toplam ve bakalamlarnn ortalama hz veri ise, el deitiren parann ya da para maddesinin miktar kendi deerine bal olur. Bunun tersinin geerli olduu, yani meta fiyatlarnn dolam aralar miktar ile ve bunun da bir lkedeki para maddesinin miktar ile belirlendii yanlsamas,83 bunu ilk benimseyip savunanlar tarafndan u sama hipoteze dayandrlmt: dolam srecine metalar fiyattan, para ise deerden yoksun olarak girer; fakat sonra, meta ynnn bir ksm, metal ynnn bir ksmyla deitirilmeye balar.84
miktarda bir paray gerektirir, ama parann fazlas iin bir kullanm imkn yaratamaz. Dolam kanal zorunlu olarak kendisini doldurmaya yetecek kadar bir miktar kendisine eker, bundan fazlasnn girmesine asla izin vermez. (Wealth of Nations, [vol. III,] l. IV, ch. I. [s. 87, 89.]) Bunun gibi A. Smith eserine, ex officio, i blmn gklere kararak balar. Daha sonra, kamu gelirlerinin kaynaklar zerine olan son kitapta, yer yer, hocas A. Fergusonun i blmn ktleyen grlerini tekrarlar. 83 Her lkede, halkn elindeki altn ve gm miktar arttka, eylerin fiyatlar da mutlaka ykselir; ve bunun iin de, bir lkede altn ve gm azald zaman, btn metalarn fiyatlar parann bu azalna uygun olarak dmek zorunda kalr. (Jacob Vanderlint, Money Answers All Things, London 1734, s. 5.) Vanderlintin kitabyla Humeun Essaysi arasndaki dikkatli bir karlatrma, bende, Humeun Vanderlintin bu gerekten deerli eserini bildii ve ondan yararland konusunda hibir phe brakmad. Dolam aralar miktarnn fiyatlar belirledii gr Barbon ve daha eski yazarlarda da vard. Vanderlint der ki: Snrlandrlp engellenmemi ticaretten hibir saknca domaz, aksine, sadece byk yararlar doar; nk, lkenin sahip bulunduu nakit para miktar ticaret yznden azalacak olursa, ki koruyucu nlemler bunu engellemek iindir, bu durumda nakit parann akt lkeler, mutlaka, una tank olur: sahip bulunduklar nakit para miktar artt oranda her eyin fiyat ykselir. Ve ... bizim mamul rnlerimiz ve dier btn metalarmz o derece ucuzlar ki, ticaret bilanosu tekrar lehimize dner ve bunun sonucu olarak para gerisin geriye bize akmaya balar. (l.c. s. 43, 44.) 84 Her bir meta trnn, kendi fiyat araclyla, dolamdaki btn metalarn fiyatlarnn toplamnn bir unsurunu oluturduu apak bir eydir. Buna karlk, kendi aralarnda llemez eyler olan kullanm deerlerinin en masse (topluca) bir lkede bulunan altn ya da gm ktlesi ile nasl deitirilecei, anlalmaz bir eydir. Metalar dnyasn, her bir metann kendisinin ancak kk bir paras olduu, tek bir toplam meta gibi dnecek olsak, u gzel hesap rneini elde ederiz: toplam meta = x ton altn; A metas = toplam metann bir ksm = x ton altnn bu ksm byklndeki bir paras. Bunun, Montesquieu tarafndan tam bir ciddiyetle ifade edildiini grrz: Yeryznde var olan altn ve gm ktlesi gene var olan metalar toplam ile karlatrlacak olsa, phesiz, her bir rn ya da meta, belli bir para miktar ile karlatrlm olur. imdi diyelim, dnyada ancak ve yalnzca bir rn ya da bir meta vardr, veya sadece bir tek meta satn alnmaktadr, ve bu da para gibi kk paralara blnebilmektedir: bu durumda, bu metann belli bir miktar, bir ksm para ktlesine, metalarn toplamnn yars toplam para ktlesinin yarsna tekabl eder, vb... Meta fiyatlarnn saptanmas, temelinde, her zaman, metalarn toplam miktar ile para sembollerinin toplam miktar arasndaki orana baldr. (Montesquieu, l.c. t. III, s. 12, 13.) Bu teorinin, Ricardo ve raklar James Mill ve Lord Overstone vb. tarafndan daha da gelitirilmesi ile ilgili olarak bkz. Zur Kritik etc., s. 140-146, ve s. 150 vd. John Stuart Mill, o kendine zg eklektik mantyla, ayn zamanda hem babas James Millin grnde, hem de bunun tam kart olan bir fikirde olabilmeyi becermitir. Btn sylediklerinin zeti olan Princ. of Pol. Econ.nin metni ile kendi kendisini zamannn A. Smithi ilan ettii birinci basmdaki nsz karlatrldnda, insan, adamn saflna m, yoksa iyi niyetle kendisini o gnn A. Smithi sayan kamuoyunun saflna m daha ok aacan bilemez; oysa, sz gelii, Kars Baroneti General Williams Kars, Wellington Dknn karsnda ne ise, o da, A. Smithin

c. Sikke. Deer simgesi

Sikke biiminin kaynanda, parann dolam arac olma ilevi bulunur. Metalarn fiyatlarnn ya da para isimlerinin temsil ettii altn arlnn, dolam srasnda metalarn karsna ayn ismi tayan altn paras ya da sikke olarak kmas gerekir. Fiyat leinin saptanmas gibi sikke darp etmek de devlete ait bir itir. Altn ve gmn sikke olarak giydikleri farkl ulusal niformalar dnya piyasasna geldikleri zaman karmalar, meta dolamnn i ya da ulusal alanlar ile evrensel alan arasndaki farkll gsterir. O halde, sikke altn ile kle altn yalnzca biimleri asndan farkldr ve altn her zaman bir biiminden dierine geebilir.85 Sikke, darphaneden kt anda eritme potasnn yolunu tutmu demektir. Sikkeler, el deitirmeleri srasnda, bazlar daha ok bazlar daha az olmak zere anr. sim olarak altn ile cevher olarak altn, yazl arlk ile gerek arlk birbirlerinden ayrlma srecine girer. Ayn ismi tayan sikkeler, arlklar farkllat iin, farkl deerlerde olmaya balar. Dolam arac olarak altn, fiyat lei olarak altndan uzaklamaya balar ve bylece meta fiyatlarn gerekletiren gerek meta e deeri olmaktan kar. Orta an ve 18. yzyla kadar Yeni an sikke tarihi, bu karkln tarihidir. Dolam srecinin, sikkeyi altn olmaktan karp altn grnml hale getirme ya da onu resmi metal ieriinin bir simgesine dntrme ynndeki doal eilimi, bir altn parasn kabul edilmesi zorunlu deme arac ya da para olmaktan karacak metal kaybnn derecesi hakkndaki en modern yasalar tarafndan bile kabul edilmitir. Parann el deitirmesi, sikkenin gerek ieriini yazl ieriinden,
karsnda odur. John Stuart Millin ekonomi politik alanndaki, genilikten de derinlikten de yoksun zgn aratrmalarnn tm, 1844de yaynlanm olan Some Unsettled Questions of Political Economy adl kk eserinde boy gsterir. Locke, dorudan doruya, altn ve gmn deersizlii ile bunlarn deerlerinin belirlenii arasndaki ilikiden sz eder. nsanlar altn ve gme hayal rn bir deer verme konusunda anlatklar iin, ... bu metallerde grlen i deer, aslnda bunlarn miktarlarndan baka bir ey deildir. (Some Considerations etc., 1691, Works, ed. 1777, vol. II, s. 15.) 85 Doaldr ki, darp zerinden vergi vb. ayrntlar zerinde durmak, amacmn tamamen dndadr. Bununla beraber, ngiliz hkmetinin karlksz olarak sikke darp ederek gsterdii olaanst liberalliki hayranlkla deerlendiren romantik dalkavuk Adam Mllere kar, Sir Dudley Northun deerlendirmesi: Dier metalar gibi altn ve gmn de gelgitleri vardr. spanyadan yeni altn ve gm geldiinde, ... bunlar Londra Kulesine (darphaneye) getirilir ve darp edilirler. Bunun zerinden ok gemeden, ihracat iin kleye talep doar. imdi, hi kle yoksa, eldeki btn metal darp edilmi bulunuyorsa, ne olacaktr? Bunlar, tekrar eritilecektir; sikkeler sahiplerine hibir maliyet yklemediinden, bu bir kayba yol amaz. Ama, ulus zarar grr, nk eein yiyecei samann nce hasr haline getirilmesinin bedelini o der. Tccar (Northun kendisi, II. Charles dneminin nde gelen tccarlarndan biriydi) maden para basm iin bedel deyecek olsa, gmn dnmeden Londra Kulesine gndermez ve bylelikle sikke her zaman darp edilmemi gmten daha yksek deerde olur. (North, l.c. s. 18.)

130

Kapital

Meta ve Para

131

onun metal olarak varln ilevsel varlndan ayryorsa, sikke olarak metal parann yerine baka malzemelerden yaplma iaretlerin ya da simgelerin konmas olasln rtl olarak iinde barndryor demektir. ok kk arlklara sahip altn ya da gm sikkeler yapmann teknik gl ve balangta, yksek deerli metaller yerine dk deerli metallerin, altn yerine gmn, gm yerine bakrn deer ls olma ilevini stlenmi olmas ve daha deerli metal tarafndan tahtlarndan indirildikleri srada para olarak dolayor olmalar, gm ve bakr iaretlerin altn sikkenin yerine geme rollerini tarihsel olarak aklar. Bunlar, sikkelerin en hzl dolatklar ve dolaysyla en hzl andklar, yani al ve satlarn en kk leklerde aralksz olarak yenilendii meta dolam alanlarnda, altnn yerini alr. Bu uydularn altnn yerini kalc olarak almasn nlemek iin, deme arac olarak altn yerine kabul edilmesi zorunlu olan ok kk miktarlar yasalarla belirlenir. Kukusuz, eitli sikke trlerinin el deitirmeleri srasnda izdikleri zel daireler i ie geer. Ufaklklar, en kk altn sikkenin kesirlerinin denmesi iin srekli olarak altnn yannda boy gsterir; altn, srekli olarak perakende dolam alanna girer, ama ayn sreklilikle, ufaklklarla deitirilerek bu alann dna atlr.86 Gm ve bakr ufaklklarn metal arlklar keyfi olarak yasayla belirlenir. El deitirmeleri srasnda bunlar altn sikkelerden daha abuk anr. Bu nedenle bunlarn sikke olma ilevleri, fiilen, arlklarndan yani her tr deerden tmyle bamszlar. Altnn sikke olarak varl kendi deer znden tamamen ayrlr. Dolaysyla, kt paralar gibi grece deersiz eyler de altn yerine sikke olarak ilev grebilir. Bu tmyle simgesel karakter, metal ufaklklarda henz bir lde gizli kalmtr. Kt parada ise gn gibi aktr. Gerekten de: Ce nest que le premier pas que cote (nemli olan yalnzca ilk admdr). Burada sadece devletin kard, deme arac olarak kabul edilmesi zorunlu kt paradan sz ediliyor. Bu para dorudan doruya metal para dolamndan doar. Buna karlk, kredi paras, basit meta dolamn ele aldmz u anda bize henz tamamen yabanc olan ilikilere dayanr. Yine de, geerken u kadar sylenebilir: nasl asl kt parann
86 Gm hibir zaman kk demeler iin gerek duyulandan daha fazla olmasa, byk demelere yetecek miktarda gm toplanamaz. ... Altnn byk demeler iin kullanlmas, zorunlu olarak perakende ticarette de kullanlmasna yol aar: elinde altn sikkesi olan, bunu kk satn almalarda da kullanr ve satn ald malla birlikte parann stn gm olarak alr; bylece, bir baka halde perakendeci tccara yk olacak olan gm fazlas, ondan alnm ve genel dolama sokulmu olur. Ama kk demelerin altn kullanlmadan yaplmasn salayabilecek bollukta gm varsa, bu durumda, perakendeci, kk satlarla gm elde eder ve gm kanlmaz olarak onun elinde birikir. (David Buchanan, Inquiry into the Taxation and Commercial Policy of Great Britain, Edinburgh 1844, s. 248, 249.)

kaynanda, parann dolam arac olma ilevi varsa, kredi paras da, parann deme arac olma ilevinin doal bir rndr.87 zerlerine 1 sterlin, 5 sterlin vb. gibi para isimleri baslan kt paralar, dolam srecine dardan, devlet tarafndan sokulur. Gerekten de ayn isimli altn miktarlar yerine dolatklar srece, bunlarn hareketleri, parann el deitirmesinin yasalarn yanstmaktan baka bir ey yapmaz. Srf kt para dolamna zg bir yasa, ancak, kt para ile altn arasndaki temsil oranndan doabilir. Ve bu yasa basit olarak udur: karlacak kt para, kendisi altnn yerini almam olsayd, fiilen dolamda bulunmas gerekecek olan altnn (ya da gmn) miktaryla snrl olacaktr. Geri, dolam alann sourabilecei altn miktar belli bir ortalama dzeyin her iki yanna doru devaml dalgalanr. Bununla beraber, belli bir lkede, dolamdaki ara ktlesi hibir zaman, deneyimlerden hareketle saptanabilen belli bir minimumun altna dmez. Bu minimum kitlenin kendi unsurlarn durmadan deitirmesi, yani srekli farkl altn paralarndan olumas, doal olarak, dolam alanndaki byklnde ve srekliliinde hibir deiiklie yol amaz. Bunun iindir ki, yerini kt simgeler alabilir. Buna karlk, bugn btn dolam kanallar para sourma yeteneklerinin son kertesine kadar kt para ile dolmu olsa, meta dolamnda kendini gsteren dalgalanmalar sonucunda, bu kanallar yarn gerektiinden fazla dolu hale gelebilir. Bu durumda l diye bir ey kalmaz. Ama, kt para, lsn, yani kt para olmasa dolaabilecek olan ayn isimli altn sikkelerin miktarn aarsa, genel itibarszlama tehlikesi bir yana braklrsa, metalar dnyasnda, artk yalnzca, onun i yasalaryla belirlenen, yani kendi bana temsil edilebilecek olan altn miktarn temsil eder. Kt para miktar, sz gelii her 1 ons altna karlk 2 ons altn varm gibi gsteriyorsa, sz gelii 1 sterlin, fiilen, diyelim 1/4 ons altn yerine 1/8 ons altnn para ismi haline gelir. Bunun etkisi, fiyat ls olarak altnda bir deime olmas halindekinin ayndr. Daha nce 1 sterlinlik fiyatla ifade edilen ayn deerler, imdi 2 sterlinlik fiyatla ifade edilir.
87 Maliye brokrat Wan-mao-in, bir gn, Gklerin Oluna (imparatora), devlet tahvillerini (Reichsassignaten) konvertibl banknotlara evirme gizli amacn gden bir proje sunmay kafasna koyar. Tahvil komitesinin Nisan 1854 tarihli raporuyla esasl bir zlgt yer. Bir de geleneksel bambu ktei yiyip yemedii belli deil. Raporun sonunda deniyor ki: Komite teklif edilen projeyi dikkatle incelemi ve raporda belirtilen her eyin tccarlarn karlarn kollad ve hkmdar yararna hibir eyin bulunmad sonucuna varmtr. (Arbeiten der Kaiserlich Russichen Gesandtschaft zu Peking ber China. Rusadan evirenler Dr. K. Abel ve F. A. Mecklenburg, Birinci Cilt, Berlin 1858, s. 54.) ngiltere Bankasnn guvernrlerinden biri Lordlar Kamaras (Banka Yasalar) Komitesi nndeki aklamasnda altn sikkelerin dolamlar srasnda uradklar anmayla ilgili olarak yle der: Asl arlklarndan ok kaybetmi altn sikkelerin arasna her yl yenileri girer. Bir yl tam arlkla geride brakanlar, ertesi yl terazinin br kefesinin aaya inmesine yol aacak kadar anr. (H. o. Lords Committee 1848, n. 429.)

132

Kapital

Meta ve Para

133

Kt para, altn veya paray temsil eden bir simgedir. Onunla meta deerleri arasndaki iliki yalnzca una dayanr: metalar, dnce dzeyinde, kt parann simgesel olarak temsil ettii ayn altn miktarlar ile ifade edilir. Kt para, yalnzca, tm dier metalar gibi kendisi de bir deere sahip olan altnn miktarn temsil ettii srece, bir deer simgesidir.88 Son olarak u sorulabilir: Neden, altnn yerini, onun deersiz bir simgesi alabiliyor? Ne var ki, grm olduumuz gibi, altnn bu ekilde yerini bir simgeye brakmas, sikke ya da dolam arac olmak dnda ilevi kalmayacak ekilde yaltlm ya da bamszlam olmas lsnde mmkndr. Bu bamszlama, anm altn paralarnn dolama devam etmelerinde kendisini gsteriyor olsa bile, tek tek altn sikkeler iin geerli deildir. Altn paralar, yalnzca fiilen dolamda bulunduklar sreler boyunca, sadece sikke ya da dolam aracdrlar. Bununla beraber, tek tek altn sikkeler iin geerli olmayan ey, kt para tarafndan yeri alnabilen minimum altn ktlesi iin geerlidir. Bu ktle srekli olarak dolam alannda kalr, dolam arac olma grevine aralksz devam eder ve dolaysyla da sadece bu grevin yrtcs olarak var olur. Yani, bunun hareketi, sadece, metalarn kendi deer biimleriyle yalnzca hemen yeniden kaybolmak zere karya geldikleri M-P-M meta bakalamnn kart srelerinin srekli olarak birbirlerinin yerini almasn temsil eder. Burada metann mbadele deerinin bamsz bir varlk gibi grn geicidir. Yerini derhal bir baka metaya brakr. Bunun iin de, parann, kendisini durmadan bir elden alp dier bir ele geiren bir sre iinde, yalnzca simgesel bir varla sahip olmas yeter. Deyim yerindeyse, ilevsel varl maddi varln yutar. Meta fiyatlarnn geici ve nesnel yansmas olduu iin, artk yalnzca kendi kendisinin simgesi olarak i grr ve bundan dolay da yerini simgelere brakabilir.89 Burada gerekli olan ey, para simgesinin nesnel toplum88 2. basma not: Para meseleleri zerinde kalem oynatan en iyi yazarlarn bile parann farkl ilevleri hakknda ne kadar bulank bir kavraya sahip olduklar, rnein, Fullartondan alnan u pasajda grlebilir: mbadele ilemlerimiz sz konusu olduu srece, parann, bugne kadar genellikle altn ve gm sikkeler tarafndan yerine getirilen btn ilevleri, ayn derecede bir etkinlikle, konvertibl olmayan kt paralarn dolam ile de yerine getirebilir; bu kt paralarn, yasayla belirlenmi olan yapay ve genel kabule dayanan deerlerinden baka bir deerleri yoktur; sanrm, bu, inkr edilemeyecek bir olgudur. Bu tr bir deer, emisyon miktar gerekli snrlar iinde tutulmak kouluyla, bir i deerin btn ilevlerini stlenebilir ve hatta bir deer leinin gerekliliini ortadan kaldrabilirdi. (Fullarton, Regulation of Currencies, 2. ed., London 1845, s. 21.) Demek ki, yaln deer simgeleri dolamda para-metann yerini alabilecei iin, deer ls ve fiyat lei olarak para-meta, gereksiz hale geliyor! 89 Altn ve gmn sikke olarak ya da tek balarna dolam arac olma ilevleriyle kendi kendilerinin simgeleri haline gelmeleri olgusundan, Nicholas Barbon, hkmetlerin to raise money (para toplama), yani sz gelii kuru diye anlan bir gm miktarna, lira gibi daha byk bir gm miktarnn adn verme ve bylece alacakllara lira yerine kuru deme hakkn karr. Para eskir, anr ve ok fazla saylp el deitirerek hafifleir.

sal geerlilie sahip olmasdr ki, bunu da yasaya dayanan deme arac olarak kabul edilme zorunluluu ile elde eder. Devlete konulan bu zorunluluk, yalnzca bir toplumun kendi snrlar iinde ya da i dolam alannda geerlidir; uras da var ki, para ancak burada dolam arac ya da sikke olma ilevini tam olarak yerine getirir ve bu sayede kt para olarak metal cevherinden aka ayr ve yalnzca ilevsel bir varlk biimi kazanabilir.

3. Para
Deer ls olan ve dolaysyla da ister kendi cismiyle isterse bir temsilci araclyla olsun, dolam arac olma ilevini stlenen meta, paradr. Altn (ya da gm) bu nedenle paradr. Bir yandan, deer ls iin geerli olduu gibi yalnzca dnce dzeyinde ya da dolam arac iin geerli olduu gibi temsil edilebilecek ekilde deil, altndan (ya da gmten) cismiyle ve dolaysyla para-meta olarak ortaya kmak zorunda olduu yerlerde; dier yandan, ister kendi bana isterse bir temsilci araclyla olsun, grd ilevin, onu, sadece kullanm deerleri olan tm dier metalar karsnda, tek deer biimi ya da deiim deerinin tek bana yeterli varl olarak sabitledii yerlerde, para olarak i grr.

a. Gmleme
Birbirine zt iki meta bakalamnn oluturduu kesintisiz dng veya sat ile aln aralksz olarak birbirlerinin yerini almas, parann hi durmayan el deitirmeleri ya da dolamn perpetuum mobilesi (daimi hareketi) olarak i grmesi tarafndan yanstlr. Bakalamlar zinciri kopar kopmaz, sat, kendisini izleyen alla tamamlanmaz hale geldiinde, para hareketsizleir, ya da Boisguillebertin dedii gibi meuble (hareketli) bir ey iken immeuble (hareketsiz) bir ey haline gelir, sikkeden paraya dnr. Meta dolamnn daha ilk geliimi ile birlikte, birinci bakalamn rnn, yani metann dnm biimini ya da krizalit evresindeki altn, sk skya elde tutma zorunluluu ve ihtiras geliir.90 Meta, baka meta satn almak iin deil, meta biimini para biimiyle deitirmek iin satlr. Bu biim deimesi, yalnzca maddi deimenin aracs ol... nsanlarn alveri srasnda nem verdikleri, parann ad ve rayicidir. Yoksa gmn miktar deildir. ... Metali para yapan, devlet otoritesidir. (N. Barbon, l.c. s. 29, 30, 25.) 90 Paraca zenginlik, ... paraya evrilmi rnce zenginlikten baka bir ey deildir. (Mercier de la Rivire, l.c, s. 573.) rn biiminde bir deer, sadece biim deitirmi bir deerdir. (ib., s. 486.)

134

Kapital

Meta ve Para

135

maktan kp, kendi bana bir ama haline gelir. Metann deimi biiminin, onun mutlak elden karlabilirlie sahip biimi ya da yalnzca geici para biimi olarak i grmesi nlenir. Bylece, para, gmye dnerek talar ve meta satcs servet biriktiricisi haline gelir. Meta dolamnn yeni balad zamanlar, kullanm deerlerinin yalnz fazla gelen ksm paraya evrilir. Altn ve gm bylece kendi kendilerine fazlalklarn ya da zenginliin toplumsal ifadeleri olur. Gmlemenin bu ilkel biimi, bireysel ihtiyalar gidermeyi temel alan geleneksel retim tarznn ihtiyalar kmesini ciddi ekilde snrlandrd toplumlarda ebedleir. Asyallarda, zellikle de Hintlilerde durum budur. Meta fiyatlarnn bir lkede bulunan altn ve gmn miktaryla belirlendiine inanan Vanderlint, Hint metalarnn niye bu kadar ucuz olduunu kendi kendine sorar. Cevap: Hintliler paray gmerler de ondan. Onun kaydettiine gre, 1602 ile 1734 yllar arasnda daha nce Amerikadan Avrupaya getirilmi olan 150 milyon sterlin deerinde gm gmmlerdi.91 1856-1866 arasnda, yani on ylda, ngiltere, Hindistana ve ine (ine giden metallerin byk ksm sonradan Hindistana akar), daha nce Avustralya altn karlnda elde edilmi olan, 120 milyon sterlin deerinde gm ihra etmiti. Meta retiminin daha gelimi olduu durumlarda her meta reticisi kendi nervus rerumunu (en nemli eyini), toplumsal gvencesini salamak zorundadr.92 Kendi metasnn retimi ve sat zaman harcamaya gerektirir ve tesadflere bal bulunurken, ihtiyalar durmadan yenilenir ve durmadan bakalarnn metalarn satn almasn gerektirir. Satmadan satn alabilmek iin, daha nce, satn almadan satm olmak zorundadr. Bu ilem, genele yayldnda, kendi iinde elikili gibi grnr. Ne var ki, deerli metaller retim kaynaklarnda dorudan doruya dier metalarla deitirilir. Burada, (altn ve gm sahibi tarafndan) satn alma olmadan (meta sahibi tarafndan) sat sz konusudur.93 Ve satn almalarn izlemedii sonraki satlar, yalnzca, deerli metallerin btn meta sahipleri arasnda daha fazla dalmasn salar. Bylece, dolamn her noktasnda ok farkl byklklerde altn ve gm birikimleri olur. Metay mbadele deeri ya da mbadele deerini meta olarak elde tutmak imkn ile birlikte, altn tutkusu uyanr. Meta dolam genilerken, zenginliin her an kullanlmaya hazr, mutlak toplumsal biimi olan parann gc de artar. Altn harika bir eydir! Ona sahip olan, arzulad her eyi
91 Bu nlem sayesinde ellerindeki btn mallarn fiyatlarn bu kadar dk dzeyde tutarlar. (Vanderlint, l.c, s. 95, 96.) 92 Para bir gvencedir. (John Bellers, Essays about the Poor, Manufactures, Trade, Plantations, and Immorality, London 1699, s. 13.) 93 nk kategorik anlamyla satn alma sz konusu olduunda, altn ve gm, metann dnm biimi ya da satn rndr.

elde eder. Altnla ruhlarn cennete girmesini salamak bile mmkndr. (Kolombun Jamaikadan yazd mektuptan, 1503). Para neyin kendisine dntn gstermediinden, meta olsun olmasn her ey paraya dnr. Her ey satlabilir ve satn alnabilir hale gelir. Dolam, her eyin, altn kristali haline geldikten sonra tekrar kmak zere, kendisine akt bir byk toplumsal imbik olur. Azizlerin kemiklerinin bile direnemedii bu simyaya, daha da dayanksz olan res sacrosanctae, extra commercium hominum (insanlarn ticaretinin dnda kalan kutsallatrlm eyler) hi direnemez.94 Parada nasl metalarn her tr nitel fark yok oluyorsa, parann kendisi de radikal bir eitliki (leveller) gibi btn farkllklar yok eder.95 Ama parann kendisi bir metadr, dnzda bir eydir, herhangi bir kimsenin zel mlkiyeti olabilir. Toplumsal g bu yolla zel kiinin zel gc haline gelir. Bu nedenle, Eski a toplumu, paray kendi iktisadi ve ahlaki dzeninin bozucusu olmakla sulamtr.96 Daha ocukluk yllarnda Plutonu salarndan tutarak yerin derinliklerinden ekip karan97
94 Fransann en Hristiyan kral III. Henry, paraya evirmek iin, manastrlarn vb. deerli eyasn alar. Delfi Tapnann Foallar tarafndan soyulmasnn Yunan tarihinde nasl bir rol oynad bilinir. Eski insanlar iin tapnak, bilindii gibi, mal tanrsnn oturduu yerdi. Buralar kutsal bankalard. Ticaret alannda yetkin bir halk olan Fenikeliler iin para, her eyin dnm biimiydi. Bunun iindir ki, Ak Tanras iin yaplan lenlerde kendilerini yabanclara veren bakirelerin cret olarak aldklar paralar tanraya sunmalar son derece doald. 95 Altn! sar, prl prl kymetli altn. Bunun bu kadar karay ak, irkini gzel, Eriyi doru, ala yksek, ihtiyar gen, korka yiit eder. ... Ah tanrlar, neden bu? Bu nedir tanrlar? Bu sizin rahiplerinizi, hizmetkrlarnz yannzdan karr; Gl kuvvetli adamlarn ba altndan yastklarn ekip alr. Bu sar kle din de kurar, din de bozar; Lanetiyle hayr dua kazandrr. Bembeyaz czzamlya herkesi hayran brakr. Hrszlar mevki sahibi eder; Senatoda yeri olan azalarla beraber, Onlara da unvan ve itibar verir. Gekin dullara bir kere daha koca bulduran budur. ... lnetlik..., insanln orta mal, ... maden. (Shakespeare, Atinal Timon {M.E.B. Yaynlar, ngiliz Klasikleri, 31, Ankara, 1944, s. 80}.) 96 nk insanolunun hibir icad Para kadar fesat verici deildir, lkeleri harap ve yerle bir eden odur: Dessasl reterek mertlii bozar ve bylece Asil ruhlar fenaln menfur yoluna saptrr, nsanlar her trl hileye bavurdurur Ve onlara her gnah iletir. (Sofokles, Antigone {M.E.B. Yaynlar, Yunan Klasikleri, 5, Ankara 1941, s. 24}.) 97 Tamahkrlk, Plutonun kendisini yerin derinliklerinden ekip karacan umar. (Athen[aeus], Deipnos[ophistae].)

136

Kapital

Meta ve Para

137

modern toplum, Altn Ksede kendi z hayat ilkesinin parltlar iindeki cisimlemesini selmlar. Kullanm deeri olarak meta, belli bir ihtiyac giderir ve maddi zenginliin zel bir unsurudur. Ama, metann deeri, maddi zenginliin tm unsurlar zerindeki ekim gcnn derecesini ve dolaysyla sahibinin toplumsal zenginliini ler. Barbarlk dzeyindeki basit bir meta sahibi iin de, hatta Bat Avrupal bir kyl iin bile, deer, deer biiminden ayrlamaz bir eydir; bunun iin de, altn ve gm birikiminin artmas, deerin artmas demektir. phesiz parann deeri, ister kendi deerindeki isterse metalarn deerlerindeki deime sonucu olsun, deiir. Ama bu, bir yandan, eskisi gibi, 200 ons altnn 100 ons altndan, 300 ons altnn 200 ons altndan daha fazla deer tamasn ve dier yandan, bu eyin doal maden biiminin, btn metalarn, her tr insan emeinin dolaysz toplumsal cisimlemesi demek olan genel e deer biimi olarak kalmasn engellemez. Servet biriktirme hrs, doas gerei snrszdr. Para, her tr metaya dorudan doruya evrilebilir olduundan, nitelik ya da biim asndan snrlanmamtr, yani maddi zenginliin genel temsilcisidir. Ama ayn zamanda, fiilen var olan her para toplam nicel adan snrldr ve dolaysyla bir satn alma arac olarak snrl bir etki alanna sahiptir. Parann nicel snrll ile nitel snrszl arasndaki bu eliki, servet biriktiricisini, srekli olarak Sisyphosunkine benzer biriktirme iine dnmeye zorlar. O, her yeni fethettii lkede sadece yeni bir snr gren bir dnya fatihi gibidir. Altn para ve dolaysyla servet biriktirme unsuru olarak elde tutmak iin, dolamnn ya da satn alma arac olarak dnya nimetlerine evrilmesinin engellenmesi gerekir. Bunun iindir ki, servet biriktirici, altn fetii uruna bedensel arzularn feda eder. Perhiz ilkesini hayata geirir. Dier yandan dolamdan para olarak alabilecekleri, ona meta olarak verdikleriyle snrldr. Ne kadar ok retirse o kadar ok satabilir. alkanlk, tutumluluk ve gz doymazlk, bundan tr, kendisinin en bata gelen zellikleridir; ok satp az satn almak, onun ekonomi politiinin zetidir.98 Servetin dolaysz biiminin yannda estetik biimi de yer alr: altn ve gmten yaplm eylere sahip olma. Bu, burjuva toplumun zenginlii
Altn Kse: Ortaa sylencelerine ve edeb eserlerine gre, yalnzca belirli kiilerin grebildii mucizevi tas. ev.

ile birlikte geliir. Soyons riches ou paraissons riches (Zengin olalm ya da zengin grnelim, Diderot). Bylece, bir yandan altn ve gm iin, para olma ilevlerinden bamsz olarak durmadan genileyen bir pazar oluurken, dier yandan, zellikle toplumun frtnal dnemlerinde kullanlmak zere, el altnda hazr bir para kayna bulundurulmu olur. Gmleme, metal dolam ekonomisinde eitli ilevler stlenir. lk ilevi, altn ve gm sikkelerin dolamnn bal olduu koullardan doar. Meta dolam srecinde, dolamn hacminde, hznda ve meta fiyatlarnda devaml olarak meydana gelen dalgalanmalarn, el deitiren para miktarn nasl aralksz olarak gelgit halinde tuttuunu grm bulunuyoruz. Demek ki, bu miktarn azalp artabilir olmas gerekir. Kh para sikke olarak arlr; kh sikke para olarak kovulur. Fiilen el deitiren para miktarnn dolam alannn doygunluk dzeyi ile daima uyum halinde olmas iin, bir lkede bulunan altn ya da gm miktarnn bunlarn srf sikke olarak i grecek miktarndan daha fazla olmas zorunludur. Bu koul, servet birikimi biimindeki parayla salanr. Biriktirilmi servet rezervleri ayn zamanda dolamdaki parann doldurma ve boaltma kanallar olarak i grrler; ve bu yzden parann el deitirme kanallar hibir zaman tamaz.99

b. deme arac
Meta dolamnn imdiye kadar incelemi bulunduumuz dolaysz biiminde, ayn deer bykl daima iki ynl olarak yer almt: bir kutupta meta, kar kutupta para. Bu nedenle, meta sahipleri, birbirlerinin karsna, e deer olduklar nceden belirlenmi olan eylerin temsilcileri olarak kmlard. Ama, meta dolam gelitike, metann elden karlmas ile fiyatnn gereklemesini zaman bakmndan birbirinden ayran koullar da geliir. Burada bu koullarn en basitine iaret etmek yetecektir. Bir metann retimi daha fazla, baka birininki daha az
99 Her ulusun, ticaretini yrtmek iin, iinde bulunulan koullara gre deien ve bazen byyen, bazen klen belli miktarda specifick money (zel para) ihtiyac vardr. ... Parann bu gelgitleri, politikaclarn herhangi bir yardm olmakszn, kendi kendilerini dzenler. ... Mekanizma duruma gre iler: para kt olduu zaman, kleler darphaneye gnderilir; kle ktl varsa, sikkeler eritilir. (Sir D. North, l.c. [Postscript,] s. 3.) Uzun sre Dou Hint Kumpanyasnn bir yetkilisi olan John Stuart Mill, Hindistanda, gm ss eyasnn hl dorudan doruya gmlenmi servet olarak i grdn teyit eder. Yksek bir faiz oran olduu zaman gm ss eyas ortaya kar ve sikke haline getirilir; faiz oran dtnde eski haline dner. (J. St. Mills Evidence Reports on Bank Acts, 1857, n. 2084. 2101.) Hindistann altn ve gm ithalat ve ihracatyla ilgili 1864 tarihli bir parlamento belgesine gre, 1863 ylnda altn ve gm ithalat, altn ve gm ihracatn 19.367.764 sterlin amt. 1864 ylndan hemen sonra gelen sekiz yl boyunca, ithal edilen deerli maden miktar ihra edilen deerli maden miktarn 109.652.917 sterlin amt. Bu yzyl boyunca, Hindistanda, 200 milyon sterlinden ok daha fazla sikke karlmtr.

Sisypohos: Eski Yunan mitolojisinde, bir kayay bir dan zirvesine karma cezas verilen, ama her giriiminde zirveye ulaamadan kayann aaya yuvarlanmasn seyretmek zorunda kalan ve her seferinde yeniden balayan kral. ev. 98 Her metann satclarnn saysn mmkn olduu kadar bytmek, alclarnn saysn mmkn olduu kadar kltmek; ekonomi politiin tm nlemleri ite bu temel sorunlarn etrafnda dner. (Verri, l.c. s. 52, 53.)

138

Kapital

Meta ve Para

139

zaman alr. Deiik metalarn retimi farkl mevsimlerde olur. Metann biri kendi piyasasnda doar, bir bakas uzaktaki bir piyasaya gtrlmeyi gerektirir. Bu nedenle, bir meta sahibi, henz bir baka meta sahibi alc olarak ortaya kmadan, satc olarak boy gsterebilir. Ayn kiiler arasnda ayn ilemlerin devaml tekrar edilmesi durumunda, metalarn sat koullar, retim koullarna gre dzenlenir. Dier yandan, belli metalarn, rnein bir evin kullanm, belli bir zaman sresi iin satlr. Ancak bu srenin gemesinden sonra, alc, metann kullanm deerini gerekten elde etmi olur. Bunun iin alc, metay, onun karln demeden nce satn alr. Bir meta sahibi var olan metay satar, bir dieri yalnzca parann ya da gelecekteki parann temsilcisi olarak satn alr. Satc alacakl, alc borlu olur. Metalarn bakalam ya da deer biimlerinin gelimesi burada deitii iin, para yeni bir ilev kazanr: deme arac olur.100 Alacakl ve borlu olma nitelikleri burada basit meta dolamndan doar. Dolamn urad biim deiimi satc ve alcya bu yeni damgay vurur. Demek ki, bunlar, ilk nce, tpk satclarn ve alclarn oynadklar roller gibi, ayn dolam aktrleri tarafndan oynanan geici ve deien rollerdir. Ne var ki, eliki, imdi, daha da huzur karc grnr ve billurlamaya ok daha yatkn hale gelmitir.101 Bununla beraber, ayn nitelikler meta dolamndan bamsz olarak da kendilerini gsterebilir. rnein, eski dnyann snf mcadelesi, asl olarak alacakllarla borlular arasndaki mcadele biimini alm ve Romada borlu pleblerin kyle ve yerlerine klelerin konmasyla son bulmutur. Ayn mcadele orta ada, iktisadi gleri ile birlikte buna dayanan siyasal glerini yitiren feodal borlularn kyle sona ermitir. Bununla beraber, para biimi (alacakllarla borlular arasndaki iliki bir para ilikisi biiminde olur) burada sadece sz konusu snflarn daha derinlerdeki iktisadi hayat koullarndan doan elikiyi yanstr. Meta dolam alanna dnelim. ki e deerin, meta ile parann sat srecinin iki kutbunda ayn anda yer almalar durumu artk son bulmutur. Para, imdi nce satlan metann fiyatnn saptanmasnda deer ls olarak i grr. Metann szleme ile saptanm fiyat alcnn
100 Luther, satn alma arac olarak para ile, deme arac olarak para arasnda ayrm yapar. Bana tefeci faizinden (Schadewacht) yle bir ikiz yap ki, burada deyemeyeyim ve orada satn alamayaym (Martin Luther, An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen, Wittenberg 1540.) F. E. 101 18. yzyln balarnda ngiliz tccarlar arasndaki borluluk ve alacakllk ilikileri zerine unlar yazlmtr: Burada, ngilterede, tacirler arasnda yle bir insafszlk duygusu hkimdir ki, bunun benzerine baka hibir insan toplumunda ve dnyann baka hibir lkesinde rastlayamazsnz. (An Essay on credit and the Bankrupt Act, London 1707, s. 2.)

ykmlln, yani belli bir sre iinde demek zere borland para miktarn ler. kincisi, dnsel satn alma arac olarak ilev grr. Para, yalnzca alcnn satcya verdii deme sznde var olmakla beraber, metalarn el deitirmelerini salar. deme arac, ancak, sreleri gelen demelerle fiilen dolama katlr, yani alcnn elinden kar, satcnn eline geer. Dolam sreci birinci evresinde kesintiye uradndan ya da metann dnm biimi dolamdan ekildiinden, dolam arac gmye dnm olur. deme arac dolama katlr, ama meta bu alan daha nce terk etmitir. Para artk srece araclk etmez. Sreci, bamsz bir ekilde, mbadele deerinin mutlak varl ya da genel meta olarak sona erdirir. Satc, parayla bir ihtiyacn gidermek iin, metay paraya eviriyordu; servet biriktirici metay para biiminde saklamak iin, borlu durumdaki alc ise borcunu deyebilmek iin metay paraya evirir. Borlu borcunu demezse, metalar haciz yoluyla satlr. Demek ki, imdi metann deer biimi, yani para, bizzat dolam srecinin koullarndan doan toplumsal bir zorunlulukla, satn bal bana bir amac haline gelmi oluyor. Alc, metay paraya evirmeden nce, paray tekrar metaya evirir; ya da metann ikinci bakalamn birincisinden nce tamamlar. Satcnn metas dolar, fiyatn gerekletirir, ama bu ancak yasal bir para alaca biiminde olur. Meta paraya dnmeden nce kullanm deerine dnr. Metann birinci bakalamnn tamamlanmas daha sonra olur.102 Dolam srecinin her bir belirli annda, vadesi gelen deme ykmllkleri, satlaryla kendilerine kaynaklk etmi olan metalarn fiyatlarnn toplamn temsil eder. Bu fiyat toplamnn gereklemesi iin gereken parann miktar, ilk olarak, deme aracnn el deitirme hzna baldr. Bu miktar, iki eyin etkisi altndadr: birincisi, alacakllar ile borlular arasndaki ilikiler zinciri (borlusu Bden para alan A, bunu kendi alacakls Cye der vb.); ikincisi, farkl deme gnleri arasndaki sreler. Srekli demeler zinciri ya da sonradan tamamlanan birinci bakalamlar zinciri, bakalam dizilerinin daha nce incelemi olduumuz i ie gemesi olgusundan zsel olarak farkldr. Dolam aracnn el deitirmesi srasnda satc ile alc arasndaki balant sadece
102 2. basma not: Metinde kart bir biimi neden dikkate almadm, 1859da yaynlanan eserimden alnan u pasajdan anlalacaktr: Tersine, P-M srecinde para gerek satn alma arac olarak elden karlabilir ve bylece, parann kullanm deeri gereklemeden ya da meta elden karlmadan nce, metann fiyat gerekleebilir. Bu, rnein, gnlk hayatta nceden deme eklinde, yani pein verme eklinde olur. Ya da, ngiliz hkmetinin Hindistanda kyllerin afyonunu ... satn ald ... ekilde olur. uras var ki, btn bu durumlarda, para sadece bildiimiz satn alma arac eklinde i grr. ... Doaldr ki, sermaye de para biiminde avans olarak verilir. ... Ne var ki, bu bak as basit dolamn ufkunun dnda kalr. (Zur Kritik etc., s. 119, 120.)

140

Kapital

Meta ve Para

141

ifade edilmekle kalmaz. Balantnn kendisi de ancak parann el deitirmesi srasnda ve onunla birlikte doar. Buna karlk, deme aracnn hareketi, kendisinden nce zaten kurulmu bulunan bir toplumsal balanty ifade eder. Satlarn e zamanl ve yan yana olmas, parann el deitirme hznn sikke miktarn azaltc etkisini snrlandrr. te yandan, e zamanllk ve yan yanalk, deme aralarnda tasarruf salayc yeni bir kaldra yaratr. demelerin ayn yerde toplanmasyla birlikte, bunlarn denkletirilmesini salayan zel kurum ve yntemler de kendiliklerinden geliir. Orta a Lyonundaki virements (bor aktarmlar) bunlara rnektir. Ann Bden, Bnin Cden, Cnin Adan alacak taleplerinin, geride art ve eksi byklklerdeki belirli nicelikler brakacak ekilde birbirlerini yok etmeleri iin, kar karya getirilmeleri yeter. Bylece, geriye yalnz denecek bir bor bakiyesi kalr. Bir araya toplanan demelerin nicelii ne kadar yksek olursa, bakiyenin bu toplama oran o kadar kk ve dolaysyla dolamda bulunan deme aralarnn miktar da o lde az olur. Parann deme arac olma ilevi dolaysz bir eliki ierir. demeler birbirlerini dengeledikleri srece, para yalnz dncede var olan hesap paras ya da deer ls olarak i grr. Gerek demelerin yaplmas gerektiinde, dolam arac yani yalnzca geici ve maddi deimeye araclk eden bir biim olarak deil, fakat toplumsal emein bireysel cisimlemesi, mbadele deerinin bamszlam varl, mutlak ve evrensel meta olarak ortaya kar. Bu eliki, para bunalm diye isimlendirilen retim ve ticaret bunalmlar srasnda kendini aka gsterir.103 Byle bir bunalm, yalnzca, srekli uzayan demeler zincirinin ve demelerin birbirleriyle dengelenmesini salayan yapay bir sistemin tam olarak gelimi olduu yerlerde kendini gsterir. Herhangi bir nedenden dolay bu mekanizmada genel bozukluklar yaandnda, para, birdenbire ve dorudan doruya, yalnzca dncede var olan hesap paras biiminden kp maden paraya evrilir. Sradan metalar artk onun yerine geemez. Metann kullanm deeri deersizleir, metann deeri, kendi deer biiminin nnde kaybolup gider. Burjuva, daha ksa bir sre nce, refah sarholuunun verdii bilgie bir kendine gven duygusuyla paray bo bir hayal ilan etmiti. Sadece meta, paradr. Ama imdi dnya pazarnda ykselen lk u: Sadece para, metadr! A tavuun arpa ambarndan gayri bir ey hayal etmemesi gibi, onun da ruhu imdi
103 Metinde sz edilen trdeki, her genel retim ve ticaret bunalmnn zel bir aamasn oluturan para bunalm, yine para bunalm diye anlan, ama kendi bana ortaya kabilen, sanayi ve ticaretin rn olmayp bunlar olumsuz ynde etkileyen zel bunalm trnden ayrt edilmelidir. Bunlar, hareket merkezleri para-sermaye olan ve bu nedenle de dolaysz etki alanlarnda bankalarn, borsalarn ve mli kesimin bulunduu bunalmlardr. (Marxn 3. basma notu.)

parann, biricik zenginliin peindedir.104 Metayla kendi deer biimi, yani para arasndaki kartlk bunalm srasnda mutlak eliki kertesine ular. Burada parann ortaya kma biimi de nemini yitirir. deme ister altnla, isterse kredi parasyla, rnein banknotla yaplsn, para al ayn ekilde srer.105 imdi belli bir zaman aralnda el deitirmekte olan parann toplam miktarn ele alacak olursak, dolam ve deme aralarnn hz veri kabul edildiinde, bu miktar u ilemin sonucuna eittir: gerekletirilecek meta fiyatlar, art gn gelmi demeler toplam, eksi birbirlerini gtren demeler, ve son olarak, eksi bir ve ayn para parasnn sra ile kh dolam kh deme arac olarak i grd el deitirmelerin says. Sz gelii kyl, tahln dolam arac olarak i gren 2 sterlin karlnda satyor olsun. deme gnnde o bununla, kendisine dokumacnn salam olduu keten bezinin bedelini der. Ayn 2 sterlin imdi deme arac olarak i grr. Dokumac da nakit karl ncil satn alr; bu 2 sterlin bu kez yeniden dolam arac olarak i grr vb. Bundan dolay, fiyatlar, parann el deitirme hz ve demelerdeki tasarruflar biliniyor olsa bile, bir dnem boyunca, rnein bir gn boyunca el deitiren para miktar ile dolamda olan meta miktar artk birbirlerini dengelemez. oktandr dolamdan km bulunan metalar temsil eden para, el deitirmeye devam eder. Parasal e deerleri ancak ileriki bir zamanda ortaya kacak olan metalar el deitirir. Ayrca, her gn szlemeye balanan demelerle ayn gn vadeleri gelen demeler, karlatrlmalar tmyle olanaksz olan byklklerdir.106
104 Kredi sisteminden para sistemine bu an dnler teorik olan korkuyu fiilen panie evirir ve dolam sreci iinde araclk grevini yapan kimseler kendi aralarndaki iktisadi ilikilerin anlalmaz esrar karsnda dehete kaplr. (Karl Marx, l.c. s. 126.) Yoksullarn ileri yoktur; nk, bunlar altrmaya zenginlerin paralar yoktur; oysa, yiyecek ve giyecek salamak iin bunlarn elinin altnda, eskiden ne kadar varsa, gene o kadar toprak ve emek gc vardr; ve bir ulusun gerek zenginliini oluturan bunlardr, para deildir. (John Bellers, Proposals for Raising a Colledge of Industry, London 1696, s. 3, 4.) 105 Bu gibi anlarn amis du commerce (ticaret dostlar) tarafndan nasl smrldn aadaki pasaj ortaya koymaktadr: Bir gn (1839 ylnda) yal ve hrsl bir Cityli {Londrann finans merkezi, ev.} banker, zel odasnda, masasnn kapan kaldrr ve kard bir tomar banknotu bir arkadann nne serer; ve parann 600 bin sterlin tutarnda olduunu, paray ktlatrmak iin dolamn dnda tutulduunu, ve hepsinin ayn gn leden sonra ten itibaren piyasaya srleceini derin bir zevkle ifade eder. ([H. Roy], The Theory of the Exchange, The Bank Charter Act of 1844, London 1864, s. 81.) Yar-resm hkmet organ Observer, 24 Nisan 1864 gnk saysnda unlar belirtir: Bir banknot ktl yaratmak niyetiyle izlenen yol ve uygulanan aralar zerine pek garip rivayetler dolayor. ... Bylesine marifetlerden herhangi birinin uygulanabilip uygulanamayaca ne derece pheli grlrse grlsn, sylentiler o kadar yaygn ki, gerekten zerinde durulup anlmaya deer. 106 Belli bir gn sresince tamamlanan satlar ya da imzalanan szlemeler o gn el deitiren para miktarn etkilemez, ama ou rnekte, az ya ok uzaktaki ileri bir tarihte,

142

Kapital

Meta ve Para

143

Satlm metalar iin karlan bor senetleri, alacak taleplerinin devredilmesi iin tekrar dolama karken, parann deme arac olma ilevinden, dorudan doruya, kredi paras doar. Dier taraftan kredi sisteminin yaygnlamas lsnde, parann deme arac olma ilevi de yaygnlar. Para, bu zelliiyle, byk ticaret ilemleri alann mesken edinen kendi varlk biimlerini kazanr; bu srada, altn ve gm sikkeler, asl olarak perakende ticaret alanna srlr.107 Meta retiminde belli bir ykseklie ve genilie varldnda parann deme arac olma ilevi meta dolam alannn tesine geer. Szlemelerin evrensel metas haline gelir.108 Rantlar, vergiler vb. ayni demeler olmaktan kar, parayla yaplan demeler haline gelir. Bu dnmn retim srecinin btnne ne derece bal olduunu, rdolamda olacak para miktar zerinde ok sayda polienin ekilmesine yol aarlar. ... Bugn verilen polielerin ya da alan kredilerin, sayca, hacimce ve srece, yarn ya da br gn verilecek veya alacak olanlarla herhangi bir benzerlie sahip olmas gerekmez; dahas, bugnk polie ya da kredilerin birou, vadeleri geldiinde, ok farkl tarihlerde dzenlenmi olan bir yn eski ykmllkle denkletirilir. 12, 6, 3 ya da 1 ay sreli polieler sk sk ylesine akrlar ki, belli bir gnde sreleri dolan ykmllkleri ok byk bir hacme ulatrrlar. (The Currency Theory Reviewed, a letter to the Scottish people. By a Banker in England, Edinburgh 1845, s. 29, 30, passim.) 107 Gerek ticaret ilemleri yaplrken fiilen ne kadar az para kullanldn gstermek iin, rnek olarak, Londrann en byk ticaret kurumlarndan birinin (Morrison, Dillon & Co.) yllk tahsilat ve demelerini gsteren tabloyu aaya alyoruz. 1856 ylndaki milyonlarca sterlin tutan ilemler, toplamlar 1 milyon sterlin edecek ekilde yeniden hesaplanmtr. Ta h s il at Bankerler ve tccarlardan alnm vadeli polieler Bankerler vb.nin talep zerine denecek ekleri Eyalet bankas banknotlar ngiltere Bankas banknotlar Altn Gm ve bakr Posta havaleleri Genel Topla m demeler Vadeli polieler Londra bankerlerine denecek ekler ngiltere Bankas banknotlar Altn Gm ve bakr Genel Topla m Sterlin 533.596 357.715 9.627 68.554 28.089 1.486 933 1.000.000 Sterlin 302.674 663.672 22.743 9.427 1.484 1.000.000

nein, Roma mparatorluunun, devlete yaplan btn demeleri para olarak yaptrmak iin giritii ve baarszla urad iki deney ok iyi kantlar. Fransz kyllerinin XIV. Louis ynetiminde ektii, Boisguillebert, Marshall Vauban ve bakalarnn son derece etkili bir dille yerdikleri korkun sefaletin nedeni, sadece vergilerin ykseklii deil, ayn zamanda ayni vergilerin parayla denen vergilere evrilmi olmasyd.109 te yandan, toprak rantnn balca devlet geliri olduu Asya lkelerinde, bunun ayni olarak denmesi, doal ilikilerin deimezlii sayesinde yeniden retilen retim ilikilerine dayanyorsa, bu deme biiminin kendisi de, eski retim biiminin devamn salar. Osmanl mparatorluunun ayakta kalnn srlarndan biri budur. Japonyaya Avrupann zorla kabul ettirdii d dnyayla ticaret, kendisiyle birlikte ayni rantn para olarak denen ranta evrilmesini de getirecek olursa, bu lkenin rnek tarmna olanlar olacaktr. Bu tarmn snrl iktisadi varlk koullar yok olup gidecektir. Her lkede belli genel deme gnleri yerleiklik kazanr. Bunlar, yeniden retimin baka dngleri bir yana braklrsa, ksmen, retimin mevsim deiikliklerine bal doal koullarnn rndr. Bunlar ayn zamanda, vergiler, rantlar vb. gibi, dorudan doruya meta dolamndan domayan demeleri de dzenler. Toplumun btn yzeyine dalm bu demelerin yln belli gnlerinde yaplabilmesi iin gerekli olan para miktar, deme aracnn kullanlnda devresel fakat tamamen yzeysel bozukluklara yol aar.110 deme aracnn el deitirme hz ile ilgili yasadan u sonu kar: kaynaklar ne olursa olsun, btn dnemsel demeler iin gerekli olan
109 Para her eyin cellad haline geldi. Maliye sanat, bu uursuz z elde etmek iin, eylerin ve metalarn korkun bir ynnn buharlat bir imbiktir. Para btn insanla sava am bulunuyor. (Boisguillebert, Dissertation sur la nature des richesses, de largent et des tributs, dit. Daire, conomistes financiers, Paris 1843, t. I, s. 413, 419, 417, 418.) 110 Craig, 1826 ylnda, Avam Kamaras Soruturma Komitesi nnde u aklamay yapmt: 1824 ylnda, paskalyay izleyen haftann ilk gn, Edinburgda, yle muazzam bir banknot talebi oldu ki, saat 11e kadar bankalarn elinde bir tek banknot kalmad. dn almak iin her yere, btn bankalara, bavuruldu, fakat bir ey elde edilemedi: birok ilem ancak slips of paper ile (makbuzlarla) yaplabildi. Bununla beraber, ayn gn leden sonra, saat 3 sralarnda, banknotlarn tamam karldklar bankalara geri dnm bulunuyordu. Sadece el deitirmilerdi. skoyada ortalama efektif banknot dolam 3 milyon sterlinden az olmakla beraber, gene de, yln eitli deme gnlerinde, bankerlerin mlkiyetinde bulunan ve hepsi bir arada yuvarlak hesap 7 milyon sterlini bulan tm banknotlar i grmeye arlr. Bu gibi durumlarda banknotlar, bir tek ve zel grevi yerine getirmek durumunda olup bunu yapar yapmaz ktklar bankalara gerisin geriye dnerler. (John Fullarton, Regulation of Currencies, 2. ed. London 1845, s. 86, not.) Anlamay kolaylatrmak iin unun eklenmesi gerekir: Fullartonun eserinin kt tarihte skoyada mevduatn ekilmesi iin ek deil banknot kullanlyordu. {Burada banknot szc, bankalarn ihra ettii bor senetleri anlamna gelmektedir. ev.}

(Report from the Select Committee on the Bank Acts, July 1858, s. LXXI). 108 Ticaret ilemleri yle bir deiiklie uram bulunuyor ki, metann metayla mbadelesi ya da meta teslimi ve meta kabul, imdi yerini sat ve demeye brakm bulunuyor ve btn ilemler ... artk yalnzca parasal ilemler olarak grnyor. ([D. Defoe], An Essay upon Publick Credit, 3. ed., London 1710, s. 8.)

144

Kapital

Meta ve Para

145

deme arac miktar, deme dnemlerinin uzunluklaryla doru orantldr.111 Parann deme arac olarak geliimi, borlanlm miktarlarn deme gnleri iin para biriktirilmesini zorunlu klar. Bamsz bir zenginleme biimi olarak gmleme, burjuva toplumun gelimesiyle birlikte ortadan kaybolurken, ayn gelime srasnda, deme arac yedek fonlar biiminde art gsterir.

Dnya paras, genel deme arac olarak, genel satn alma arac olarak ve genel olarak zenginliin (universal wealth) mutlak toplumsal maddi biimi olarak i grr. Uluslararas bakiyelerin tasfiyesi iin deme arac olma ilevi belirleyicidir. te bu nedenle, merkantilistlerin parolas yledir: Ticaret dengesi!113 Altn ve gm, zellikle eitli uluslar arasndaki rn alveriinin allagelmi dengesinin aniden
s yoluyla elde edilirdi. imdi, bu yntem artk yeterli grlmemektedir ve eskilerin ok iyi bilmesine karn (Diodor[us], III, 12-14) [Diodors v. Sicilien Historische Bibliothek, book III, 12-14. Stuttgart 1828, s. 258-261] sonradan ikinci plana den altnl kuvars damarlarnn dorudan doruya ilenmesi yntemi tarafndan geri plana itilmitir. Dier yandan, Amerikadaki Kayalk Dalarn batsnda muazzam yeni gm yataklar bulunmakla kalmam, ayn zamanda bunlar ve Meksikadaki gm madenleri, demiryollar inasnn, modern makinelerin ve yaktlarn tanmalarn kolaylamas sayesinde, en az masraf yaplarak en yksek verim salayacak ekilde iletilmeye balamtr. Ne var ki, her iki madenin damarlarda bulunu biimleri arasnda byk bir fark vardr. Altn ok kere saf halde bulunur, ne var ki kuvarsn iinde toz zerrecikleri halinde ufalanp dalmtr, bundan dolay btn damarn paralanmas ve altnn bundan ykanarak ya da cva kullanlarak karlmas gerekir. 1.000.000 gram kuvars ou zaman ancak 1-3 gram, pek ender olarak da 3060 gram altn verir. Gmn saf halde bulunuu enderdir; buna karn, ou zaman, yzde 40-90 gm ieren ve damardan ayrlmas grece kolay bir cevherde bulunur; ya da, daha az miktarda olmak zere, kendileri bal bana iletilebilecek iktisadi deerde olan bakr, kurun vb. cevherleri ile bir arada bulunur. Bu sylenenlerden anlalr ki, altn retimi iin harcanan emek miktar artarken, gm iin harcanan emek miktar azalmtr; bu da, gmn deerindeki dmeyi pek doal bir sonu olarak ortaya koyar. Gm fiyat bugn bile yapay yollarla yksek tutulmay srdryor; byle olmasayd, bu deer dmesi kendisini daha byk fiyat dleriyle gsterirdi. Ne var ki, Amerikann gm yataklar imdiye kadar pek az iletildi; bu demektir ki, gmn deeri, daha uzun bir sre dme halinde olacaktr. Burada daha da etkili olan bir baka faktr, eitli kullanm eyas ve lks eya yapm iin gm talebinde greli bir azalmann yaanmas, bu gibi eylerin yerini kaplama eya, alminyum vb.nin almasdr. ift metalcilerin, uluslararas bir zorunlu kur dzenlemesiyle gmn yeniden 1:15luk eski deerine ulaabilecei dncesinin topiklii bunlara gre llebilir. Gmn para olma zelliini dnya pazarnda da giderek yitirmesi olasl ok daha yksek. F. E.] 113 Ticaret bilanosunun altn ve gm cinsinden fazla vermesini uluslararas ticaretin amac sayan merkantilist sistemin karsnda olanlar da dnya parasnn ilevini tmyle yanl anlamlardr. Deerli metallerin uluslararas hareketleri hakkndaki yanl kavrayn, yalnzca, dolam arac miktarn dzenleyen yasalar hakkndaki yanl kavrayn bir yansmas olduunu, Ricardo ile ilgili incelemelerim srasnda ayrntl bir biimde gsterdim (l.c. s. 150 vd.). Onun, Olumsuz bir ticaret dengesinin nedeni, asla, dolam arac fazlalndan baka bir ey olamaz. ... Sikke ihrac, sikkenin ucuzlamasndan dolay olur, ve bu olumsuz bir dengenin sonucu deil, nedenidir eklindeki yanl dogmas, bu nedenle, daha nce, Barbon tarafndan bile ifade edilmiti: Ticaret dengesi, eer byle bir ey varsa, parann bir lkeden ihra edilmesinin nedeni deildir. Bu, deerli metallerin lkelerdeki deer farkndan doar. (N. Barbon, l.c. s. 59.) MacCulloch, The Literature of Political Economy: a Classified Catalogue (London, 1845) adl eserinde bu ngrs iin Barbonu takdir eder, ama bunun yannda, currency principlen (para ilkesi*) sama varsaymlarnn Barbonda brndkleri safa biimlerin szn etmekten bile kanr. Ad geen katalogdaki eletiri ve hatta drstlk yoksunluu para teorisi tarihi ile ilgili blmlerde zirveye ular; nk, MacCulloch, burada, facile princeps argentariorum (para leminin tannm kral) diye isimlendirdii Lord Overstoneun (eski banker Loyd) dalkavuu olarak kuyruk sallar. {Para ilkesi: Dolamdaki para miktarnn daima lkedeki altn miktarna denk olmas gerektiini savunan ve ngilteredeki 1844 tarihli Bank Actde de ierilmi olan ilke. Dipnotta ad geen Lord Overstone, bu ilkenin nde gelen savunucularndand. ev.}

c. Dnya paras
Para, i dolam alannn dna kt zaman, orada ortaya kan fiyat lei, sikke, ufaklk ve deer simgesi gibi yerel biimlerden syrlr ve deerli metallerin ilk biimleri olan kle biimine dner. Metalar dnya ticaretinde deerlerini evrensel ekilde ifade eder. Bundan dolay, bamsz deer biimleri de, burada karlarna dnya paras olarak kar. Para, ancak dnya pazarna kt zaman, tam anlamyla, doal biimi ayn zamanda soyut insan emeinin dolaysz toplumsal gerekleme biimi olan bir meta olarak ilev grr. Parann gerek varolu biimi, para kavramna uygun hale gelir. dolam alannda sadece tek bir meta deer ls olabilir ve dolaysyla para olarak i grebilir. Dnya pazarnda ift deer ls, altn ve gm, bir arada hkm srer.112
111 Ylda 40 milyonluk ilemi yrtme zorunluluu olsa, ticaretin gerektirdii el deitirme ve dngler iin ayn 6 milyon (altn) yeter mi? sorusuna, Petty, bilinen ustalyla, yle karlk verir: Cevabm evettir: bunu, el deitirme sresinin uzunluk ya da ksal belirler; bu sre, paralarn pazar gn alp o gn borlarn deyen fakir zanaatkrlar ve iiler arasnda olduu gibi, bir hafta uzunluunda olsa, 40 milyonluk bir toplam iin 1 milyonun 40/52si yetebilir; buna karlk, bu sre, bizim kira ve vergi demelerimizde allm sreye uygun olarak, ay olsa, bu durumda, 10 milyon gerekir. O halde, demelerin genel olarak 1 ile 13 hafta arasnda deien srelerde yapldn varsayacak olsak, 10 milyon ile 40/52yi toplamak gerekir ve bunun yars yaklak 5 milyon eder, yani 5 milyon yeterli olacaktr. (William Petty, Political Anatomy of Ireland. 1672, edit. Lond. 1691, s. 13, 14.) 112 Ulusal bankalarn yedek fonlarn yalnzca lke iinde para ilevi gren deerli madenden meydana getirmelerini ngren yasalarn samal bununla ilgilidir. ngiltere Bankasnn, bylece, kendi kendine yaratt tatl glkler herkese bilinir. Altn ve gmn geirdikleri greli deer deiimlerinin byk tarihsel dnemleri zerine bkz.: Karl Marx, l.c. s. 136 vd. - 2. basma ek: Sir Robert Peel kendi yaynlad 1844 tarihli Bank Act (Banka Yasas) ile durumu dzeltmeye alt: ngiltere Bankasna, altn mevcudunun drtte birini amamak zere, gm yedek fonu bulundurma ve kle gm karlnda banknot karma yetkisi tannd. Bu i yaplrken, gmn deeri Londra piyasasndaki fiyatna (altn cinsinden) gre takdir edildi. [Almanca drdnc basma ek: imdi, bir kere daha, altn ve gmn greli deerlerinde kuvvetli deimelerin olduu bir dnemde bulunuyoruz. Aa yukar 25 yl nce, altn ile gm arasndaki deer oran 15 :1 idi, imdi, yaklak olarak 22:1dir ve gmn altna gre deeri de devaml dyor. Bunun temel nedeni, her iki metalin retim yntemlerinde meydana gelen deiikliklerdir. Altn eskiden, neredeyse yalnzca, altn ieren kayalarn havann etkisiyle ufalanmas sayesinde altn ieren alvyonlu topraklarn ykanma-

146

Kapital

Meta ve Para

147

bozulduu dnemlerde, uluslararas satn alma arac olarak ilev grr. Ve son olarak, satn alma ve demenin deil de, zenginliin bir lkeden dierine devrinin sz konusu olduu zamanlarda ve bu devrin ya dnya pazarnn o anki koullar yznden ya da bizzat gdlen ama nedeniyle meta biimiyle yaplamad durumlarda, para, zenginliin mutlak toplumsal maddi biimi olarak ilev grr.114 Her lkenin i dolam iin olduu gibi dnya pazar dolam iin de bir ihtiyat fonuna ihtiyac olur. Dolaysyla, gmlemenin ilevleri, ksmen parann i dolam ve deme arac olma ilevinden, ksmen de dnya paras olma ilevinden doar.115 Bu sonuncu rol iin gerek para metaya, madde olarak altn ve gme gereksinim duyulur; bu nedenledir ki, James Steuart altn ve gm, bunlarn srf yerel temsilcilerinden ayrt etmek iin, aka money of the world (dnya paras) diye nitelendirmitir. Altn ve gm akmnn hareketi iki ynldr. Bir yandan, kaynandan karak btn yeryzne yaylr, eitli ulusal dolam alanlarnda farkl llerde tutulur; bunlarn i el deitirme kanallarn doldurur, anm altn ve gm sikkeleri yeniler, lks eya iin malzeme salar ve gmler halinde donar.116 Bu ilk hareket, metalarda gereklemi ulusal emeklerin altn ve gm reten lkelerin deerli metallerde gereklemi emekleriyle dorudan doruya mbadeleleri yolu ile olur. te yandan, altn ve gm eitli ulusal dolam alanlar arasnda durmadan gider gelir; bu, kambiyo kurlarnn sonu gelmez dalgalanmalarna bal bir harekettir.117
114 rnein, sbvansiyonlar, sava yrtmek ya da bankalar yeniden nakit demeler yapabilecek duruma getirmek amacyla yaplan borlanmalar vb. iin tam da para biimindeki deer istenebilir. 115 2. basma not: Metal para sisteminin yrrlkte olduu lkelerde gmleme mekanizmasnn, genel dolamdan gelen hissedilir herhangi bir yardm olmakszn, uluslararas ykmllklerin karlanmas iin gerekli olacak her ilevi yerine getirebilecei konusunda, ilk nce ykc bir dman igalinin yaratt aknlk ve sarsntdan kurtulmak durumunda olan Fransann, srtna yklenmi bulunan yuvarlak hesap 20 milyonluk sava tazminatn mttefik devletlere 27 ay gibi bir srede, byk ksm metal para olarak, lke ii para dolamnda gze arpar bir daralma veya bozulma ya da kambiyo kurunda panik yaratacak herhangi bir dalgalanma olmakszn kolayca deyebilmi olmasndan daha inandrc bir kant hayal edemezdim gerekten. (Fullarton, l.c. s. 141.) [Drdnc basma ek: Daha da gz alc bir rnek, ayn Fransann bu kez bunun 10 katndan byk bir sava tazminatn 1871-1873 arasndaki 30 aylk bir srede, gene byk bir ksm metal para olarak, kolayca deyebilmi olmasdr. F. E.] 116 Para, her zaman rnler tarafndan ekilerek ... lkeler arasnda ihtiyalarna gre dalr. (Le Trosne, l.c. s. 916). Devaml altn ve gm elde edilen madenler, her lkeye bu gerekli miktar salayacak kadar verimlidir. (J. Vanderlint, l.c. s. 40.) 117 Kambiyo kurlar her hafta ykselir ve der, yln belirli zamanlarnda bir ulusun zararna ykselir, bir baka zaman da ayn ykseklie o ulusun yararna olmak zere kar. (N. Barbon, l.c. s. 39.)

Gelimi burjuva retim biimine sahip lkeler, bankalarn kasalarnda byk miktarlarda toplanan gmleri, bunlarn zgl ilevlerinin gerektirdii bir minimumla snrlar.118 Buralarda biriken paralarn ortalama dzeylerinin gze batar bir ekilde stne kmas, baz istisnalar dnda, meta dolamnn tkandn ya da meta bakalam akmnn kesildiini gsterir.119

118 Bu farkl ilevler, banknotlar iin bir deitirme fonu olma ilevi de eklenir eklenmez, birbirleriyle tehlikeli atmalara girebilir. 119 Parann i ticaret iin kesinlikle gerekli olandan fazlas l sermaye demektir ve bulunduu lkeye, bizzat ihra veya ithal edilmesi dnda, hibir kr getirmez. (John Bellers, Essays etc., s. 13.) imdi sikkeye dntrlm ok fazla paramz olursa ne olur? En arlarn eritebilir, altn ve gm eyaya, fiyakal yemek takmlar haline evirebiliriz; ya da kendisine ihtiya ve talep olan yere meta olarak gnderir veya yksek bir faiz salayaca yere dn verebiliriz. (W. Petty, Quantulumcunque, s. 39.) Para devlet bnyesindeki yadan baka bir ey deildir; bunun iindir ki, fazlas hareket yeteneini snrlandrrken az da bnyeyi hasta eder ... ya, nasl adalelerin hareketini salar, eksik besinlerin boluunu doldurur, vcuttaki dengesizlikleri dzeltir ve vcudu gzelletirirse, bunun gibi, para da, devletin hareketlerini kolaylatrr, lke iinde pahallatklarnda dardan besin maddeleri getirir; borlar kapatr... ve her eyi gzelletirir; phesiz, ironik bir son: en ok da, onun byk miktarlarna sahip olan tek tek bireyleri. (W. Petty, Political anatomy of Ireland, s. 14, 15.)

 k i nc i K s m

Pa ra n n Ser mayeye Dn m

B l m 4

Parann Sermayeye Dnm

1. Sermayenin Genel Forml

Meta dolam, sermayenin k noktasdr. Meta retimi ve gelimi meta dolam, yani ticaret, sermayenin iinde doduu tarihsel koullar meydana getirir. Dnya ticareti ve dnya pazar, 16. yzylda sermayenin modern tarihini balatmtr. Meta dolamnn maddi ieriini, yani eitli kullanm deerlerinin birbirleriyle mbadelesini bir yana brakr ve sadece bu srecin dourduu iktisadi biimleri ele alrsak, bu srecin son rnnn para olduunu grrz. Meta dolamnn bu son rn, sermayenin ilk grnm biimidir. Tarihsel adan baktmzda, sermayenin toprak mlkiyetinin karsna her yerde ilk olarak para biimiyle, parasal servet, tccar sermayesi ve tefeci sermayesi olarak ktn grrz.1 Bununla beraber, parann sermayenin ilk grnm biimi olduunu ortaya koymak iin, sermayenin oluum tarihini gzden geirmemiz gerekmez. Ayn tarih her gn gzmzn nnde cereyan etmektedir. Her yeni sermaye, sahneye, yani piyasaya, meta piyasasna, emek piyasasna ya da para piyasasna
1 Toprak mlkiyetinin kiisel serflik ve efendilik ilikilerine dayanan iktidar ile parann kiisel olmayan iktidar arasndaki kartl iki Fransz atasz pek gzel ifade eder: Nulle terre sans seigneur (efendisiz toprak olmaz). Largent na pas de matre (parann efendisi yoktur).

152

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

153

ilk olarak hl para biiminde, belirli sreler araclyla sermayeye dnecek para olarak kar. Para olarak para ile sermaye olarak para, birbirlerinden ilk olarak, yalnzca farkl dolam biimleriyle ayrt edilir. Meta dolamnn dolaysz biimi, M-P-M, yani metann paraya dnmesi ve parann yeniden metaya dnmesi, satn almak iin satmaktr. Ama, bu biimin yannda, spesifik olarak farkl bir ikinci biimi, P-M-P biimini buluruz; burada ilk nce para metaya dnr ve sonra meta yeniden paraya dnr, yani satmak iin satn alnr. Hareketiyle bu ikinci dolam gerekletiren para, sermayeye dnr, sermaye olur ve tanm gerei bile sermayedir. P-M-P dolamna biraz daha yakndan bakalm. Bu dolam da, tpk basit meta dolam gibi, iki kart evreden geer. Birinci evre olan P-M ile, yani satn alma ile, para, metaya evrilir. kinci evre olan M-P ile, yani satla, meta tekrar paraya dnr. Bu iki evre, bir arada, paray metayla ve ayn metay tekrar parayla deitiren bir hareket btn meydana getirir; metalar tekrar satlmak iin satn alnrlar; veya satma ile satn alma arasndaki biimsel fark bir yana brakrsak, burada para ile meta ve meta ile para satn alnmaktadr.2 Srecin btnnn vard sonu, parann para ile mbadelesi, P-Pdir. 100 sterlinle 2000 libre pamuk alsam ve bu 2000 libre pamuu 110 sterline satsam, aslnda, 100 sterlini 110 sterlinle, yani paray parayla deitirmi olurum. imdi uras aktr ki, dolam srecinin araclndan yararlanarak birbirine eit iki para deeri birbirleriyle, rnein 100 sterlin 100 sterlinle deitirilmek istenecek olsa, dolam sreci P-M-P sama ve anlamsz bir ey olurdu. Bunun gibi, 100 sterlini dolama sokup tehlike ile yz yze kalacak yerde, parasna sk skya sarlan gmleyicinin yntemi, bu durumda, ok daha basit ve ok daha gvenli olurdu. Dier yandan, tccar 100 sterlinle ald pamuu ister 110, ister 100 ve hatta isterse 50 sterline satsn ve bu son halde 50 sterlin kayba urasn, btn bu durumlarda tccarn paras, rnein tahl satp eline geen parayla elbise alan kylnn gerekletirdii basit meta dolamndan tamamen farkl, kendine zg ve zgn bir hareket gerekletirmi olur. Demek ki, her eyden nce P-M-P ile M-P-M dolamlar arasnda belirleyici bir biim fark sz konusudur. Burada, ayn zamanda, bu biim farkllnn gerisinde yatan gerek ierik fark da kendini ortaya koyar. lk nce, her iki biimin ortak yanlarn grelim. Her iki dolam da ayn kart evrelere ayrlr: M-P, yani sat ve P-M, yani satn alma. Her iki evrede de ayn iki maddi unsur, para ile meta, ve
2 Para ile metalar ve metalarla para satn alnr. (Mercier de la Rivire, Lordre naturel et essentiel des socits politiques, s. 543.)

ayn iktisadi rollere sahip iki kii, bir alc ve bir satc kar karya gelir. Her iki dng de ayn kart evrelerin btndr ve her iki seferinde de bu btnlk, taraf olan ayr kimsenin eylemleriyle meydana gelir; bunlardan biri sadece satar, dieri sadece satn alr, ncs srasyla satn alr hem satar. Ne var ki, ayn kart dolam evrelerinin ters ynl olular, daha batan, M-P-M ve P-M-P dnglerini birbirinden ayrt eder. Basit meta dolam satla balar ve satn almayla son bulur; parann sermaye olarak dolam satn almayla balar ve satla sona erer. Birinde meta dierinde para hareketin balama ve son bulma noktalarn oluturur. Dolamn btnne birinci biimde para, dierinde, tersine, meta araclk eder. M-P-M dolamnda para, sonunda, kullanm deeri olarak i gren bir metaya dnr. Demek ki, burada para kesin olarak harcanmtr. Ters ynl P-M-P biiminde ise satn alc, paray, sonradan satc olarak para elde etmek iin harcar. Metay satn alrken paray dolama sokar, ama bunu, ayn metay satarak paray dolamdan tekrar ekmek zere yapar. Burada para sahibi, parann ban alp gitmesine gz yummas, yalnzca onu tekrar ele geirmek gibi kurnazca bir niyetledir. Dolaysyla para yalnzca avans olarak verilmitir.3 M-P-M biiminde, ayn para paras iki kez yer deitirir. Satc paray alcdan alr ve bir baka satcya, ondan ald bir metann karl olarak verir. Meta karlnda para elde edilmesiyle balayan toplam sre, meta karlnda parann elden karlmasyla son bulur. P-M-P biiminde bunun tersi olur. Burada iki kere yer deitiren, ayn para paras deil, ayn metadr. Alc onu satcnn elinden alr ve bir baka alcnn eline gemesine araclk eder. Basit meta dolamnda ayn para parasnn iki kere yer deitirmesi nasl parann kesin olarak bir elden kp bir baka ele gemesini salyorsa, burada da ayn metann iki kez yer deitirmesi parann ilk k noktasna dnmesini salyor. Parann kendi k noktasna geri dnmesi, metann alndndan daha pahalya satlp satlmadna bal deildir. Bu husus, sadece, geriye dnen para miktarnn bykln etkiler. Satn alnm olan meta tekrar satlr satlmaz, yani P-M-P dngs tamamlanr tamamlanmaz, geriye dn olay bitmi demektir. Demek ki, bu, parann sermaye olarak dolam ile parann srf para olarak dolam arasndaki aka grlen bir farktr.
3 Bir ey, tekrar satlmak iin satn alnrsa, bu i iin kullanlan mebla avans olarak verilmi para denir; tekrar satlmamak iin satn alnrsa, bu mebl harcanmtr denilebilir. (James Steuart. Works etc., edited by General Sir James Steuart, his son; Lond. 1805, v. I, s. 274.)

154

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

155

Bir metann sat ile ele geirilen para, bir dier metann satn alnmas srasnda elden karlr karlmaz M-P-M dngs tamamlanm olur. Bu ilemin ardndan parann yine de kendi k noktasna geri dnmesi, ancak btn hareketin yenilenmesi veya tekrar yoluyla olabilir. 1 quarter tahl 3 sterline satar ve bu 3 sterlinle elbise alrsam, 3 sterlini kesin olarak harcam olurum. Bu para ile benim aramda artk hibir iliki kalmamtr. Bu para, imdi, elbise satcsnndr. kinci kez 1 quarter tahl satacak olsam, para bana geri dner, ama bu birinci ilemin bir rn deil, yalnzca onun tekrarlanmasnn rndr. kinci ilemi tamamladm, yani yeni bir ey satn aldm anda, para benden tekrar uzaklar. Demek oluyor ki, M-P-M dolamnda parann harcanmas ile geriye dn arasnda hibir iliki mevcut deildir. Buna karlk, P-M-P dolamnda parann geriye dnmesi, bizzat kendi harcanma biimine baldr. Bu geriye dn olmad takdirde ilem baarszla uram ya da ikinci evre, yani satn almay tamamlayan ve kendisini sona erdiren sat evresi eksik kald iin sre kesilmi ve henz tamamlanmam olarak kalr. M-P-M dngs, bir metann bulunduu utan balar ve dolamdan kp tketim alanna giren bir dier metann bulunduu uta son bulur. Bundan tr de tketim, yani ihtiyalarn giderilmesi, tek szle kullanm deeri, bu dngnn amacdr. Buna karlk, P-M-P dngs parann bulunduu utan balar ve sonunda gene parann bulunduu bir uta sona erer. Bundan dolay, bunu harekete geiren drt ve ynn belirleyen ama, bizzat mbadele deeridir. Basit meta dolamnda her iki u, ayn iktisadi ekle sahiptir. Ularn ikisi de metadr, bu metalarn deerleri de ayn byklktedir. Ama bunlar, rnein tahl ve elbise gibi, nitel olarak birbirinden farkl kullanm deerleridir. rn mbadelesi, yani kendilerinde toplumsal emein temsil edildii birbirinden farkl maddelerin mbadelesi, burada hareketin ierii ve temelidir. P-M-P dolamnda durum farkldr. Bu dolam biimi, totolojik olduu iin, ilk bakta amasz gibi grnr. Ularn ikisi de paradr, yani nitel olarak birbirinden farkl kullanm deerleri deildir: nk para, metalarn zel kullanm deerlerinin kendisinde yok olduu deimi biimlerinden baka bir ey deildir. lk nce 100 sterlin pamukla ve sonra ayn pamuk tekrar 100 sterlinle deitiriliyor; yani, dolayl bir yoldan para parayla, ayn ey ayn eyle deitiriliyor; bu ilem, sama olduu kadar amasz gibi grnr.4 Bir para miktar dier
4 Mercier de la Rivire, merkantilistlere Para para ile deitirilmez der (l.c. s. 486). Ticaret ve speklasyon konularn ex professo (profesyonelce) inceleyen bir eserde unlarn yazl olduu grlr: Btn ticaret farkl trden eylerin birbirleriyle deitirilmelerinden ibarettir: ve mbadeleyle salanan avantaj (tccara m?) ite bu farkl-

bir para miktarndan, genellikle, ancak byklyle ayrt edilebilir. Bunun iin, P-M-P srecinin ierii, ularnn nitel bakmdan birbirinden farkl oluunun eseri deildir; nk bunlarn ikisi de paradr, srece ierik kazandran ey yalnzca bu ularn nicel farklldr. in sonunda dolamdan ekilen para, iin banda dolama sokulmu olandan fazladr. 100 sterline alnm olan pamuk, diyelim ki, 100+10 sterline, yani 110 sterline satlr. Bundan tr, bu srecin tam biimi P-M-P eklindedir ve burada P = P + P, yani iin sonunda elde edilen para miktar, balangta dolama sokulan para miktar ile bir fazlaln toplamna eittir. Bu fazlala, yani balangtaki deeri aan ksma artk deer (surplus value) adn veriyorum. Bundan dolay, balangta dolama sokulan deer, dolamda sadece olduu gibi kalmaz, deer bykln deitirir, kendine bir artk deer ekler, veya kendini deer olarak bytr. Ve bu hareket onu sermayeye dntrr. Geri, M-P-M srecinde her iki utaki metalarn, rnein tahl ve elbisenin, nicel olarak birbirinden farkl deer byklkleri olmalar da mmkndr. Kyl, tahln deerinden fazlasna satabilir veya elbiseyi deerinden azna satn alabilir. Ya da elbiseciden kazk yiyebilir. Ne var ki, bylesine bir deer farkll, bu dolam biimi iin tamamen tesadfi bir eydir. Her iki utaki metalarn, rnein tahl ve elbisenin, ayn deerde olmalar, P-M-P srecinde olduu gibi, srecin btn anlamn yitirmesine yol amaz. Bunlarn deerce eitlikleri burada daha ok srecin normal gidiinin gerekli bir kouludur. Satn almak iin satmak iinin tekrarnn veya yenilenmesinin snrnn ve ereinin ne olaca, tpk bu srecin bizzat kendisi gibi, dolam srecinin dnda kalan bir nihai amala belirlenir; bu nihai ama da tketimdir, yani belirli ihtiyalarn giderilmesidir. Buna karlk, satmak iin satn almada balang ve sonu para, yani mbadele deeridir; ve
lktan ileri gelir. Bir libre ekmei bir libre ekmekle mbadele etmenin salayaca hibir fayda olamaz... ticaretin sadece parann para ile mbadelesi demek olan kumara gre avantajl olmas bundandr. (Th. Corbet, An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals; or the Principles of Trade and Speculation Explained, London 1841, s. 5.) Corbet, P-Pnin, parann para ile mbadelesinin, sadece ticaret sermayesinin deil, fakat her trl sermayenin karakteristik dolam biimi olduunu grmemekle beraber, hi deilse, ticaretin yani speklasyonun bir tr olan bu biimin kumarla ayn olduunu teslim eder; ama, daha sonra MacCulloch gelir ve satmak iin satn almann speklasyon olduunu kefeder ve bylece speklasyon ile ticaret arasndaki fark yok olur gider. Bir kimsenin tekrar satmak iin bir rn satn almas ilemi, gerekte, bir speklasyondur. (MacCulloch, A Dictionary, Practical etc. of Commerce, London 1847, s. 1009.) Amsterdam Menkul Deerler Borsasnn Pindar Pinto, ok daha byk bir saflkla yle der: Ticaret bir kumardr (bu ifade Locketan alnmtr) ve dilencilerle oynanrsa hibir ey kazandrmaz. Uzun bir sre boyunca herkesin elindeki her ey alnm olsa, oyuna yeniden balamak iin krn byk ksmnn gnl rzasyla geri verilmesi gerekirdi. (Pinto, Trait de la Circulation et du Crdit, Amsterdam 1771, s. 231.)

156

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

157

bu yzden de, hareketin bir sonu yoktur. Kukusuz Pden P + P, 100 sterlinden 100+10 sterlin elde edilmitir. Ama, 110 sterlin, srf nitel adan bakldnda 100 sterlinin ayndr, yani paradr. Nicel adan bakarsak, 110 sterlin de 100 sterlin gibi snrl bir para miktardr. 110 sterlin para olarak harcanacak olursa, roln brakm, yani sermaye olmaktan km olur. Dolamdan ekilecek olsa, gm olarak talar ve kyamet gnne kadar bu ekilde tutulsa bile, tek bir penilik art gstermez. Demek ki, bir kez deerin bymesi ama olunca, 100 sterlin iin olduu gibi 110 sterlin iin de byme ihtiyac doar; nk, bunlarn ikisi de mbadele deerinin snrl ifadeleridir ve dolaysyla byklke artarak, mmkn olduu kadar byk bir servet haline gelme grevine sahiptir. Geri, balangta srlm olan 100 sterlinlik deer, dolam srasnda kendisine eklenen 10 sterlinlik artk deerden, bir an iin farkllar; ne var ki, bu fark hemen yok olur. Srecin sonunda, bir uta balangtaki 100 sterlinlik deeri, dier uta 10 sterlinlik artk deeri grmeyiz. Grdmz, tpk balangtaki 100 sterlin gibi, byme srecine balamaya tamamen uygun ve hazr bir ekilde 110 sterlinlik bir deerdir. Para, hareketin sonunda, yine balang aamasndaki para olarak ortaya kar.5 Bunun iindir ki, sat iin satn almann gerekletii her bir dngnn sonu, kendiliinden, yeni bir dngnn balangcn oluturur. Basit meta dolam, yani satn almak iin satmak, dolamn dnda olan bir nihai amaca, yani kullanm deerlerinin elde edilmesine, ihtiyalarn giderilmesine araclk eder. Buna karlk parann sermaye olarak dolam bal bana amatr; nk, deerinin bymesi, ancak bu durmadan yenilenen hareketle olur. Bunun iindir ki, sermayenin hareketi snrszdr.6
5 Pratikte bu krn hemen sermayeye dnp onunla birlikte harekete gemesine karn ... sermaye ... balang sermayesi ile kr ya da sermayedeki art diye ... blnr. (F. Engels, Umrisse zu einer Kritik der National-konomie, Deutsch-Franssiche Jahrbcher, karanlar: Arnold Ruge ve Karl Marx, Paris 1844, s. 99.) Aristoteles, Krematistiki Ekonomikin karsna koyar. O, Ekonomikten hareket eder. Ekonomik, geimini salama sanat olduu lde, yaamak iin gerekli ve ev ekonomisi ve devlet iin yararl nesnelerin tedarik edilmesi faaliyeti ile snrl bir eydir. Gerek zenginlik (oalhdinozploutoz) bu trl kullanm deerlerinden meydana gelir; nk, hayat tatllatran bu trl eylerin sahip olunabilecek miktar snrsz deildir. Ama, tercihan ve doru olarak Krematistik ad verilebilecek olan bir ikinci iktisat sanat daha vardr, ve bu sz konusu olduu zaman, zenginlik ve mlkiyet iin hibir snr mevcut deilmi gibi grnr. Meta ticareti (hkaphlikh, kelime anlam olarak perakende ticaret demektir ve Aristoteles, perakende ticarete kullanm deerleri hakim olduu iin, bu tr ticareti alyor), doas gerei, Krematistike ait bir ey deildir; nk, mbadele burada yalnzca onlar (satc ve alc) iin gerekli olan eylerin mbadelesidir. Bundan tr, tartmay srdrerek, meta ticaretinin balangtaki biiminin takas olduunu, ama bunun yaylp genilemesiyle zorunlu olarak parann ortaya ktn gsterir. Parann kefedilmesiyle birlikte takas zorunlu olarak kaphlikh, meta ticareti haline gelme ynnde gelimi olmaldr; ve bu, balang eilimine zt olarak, Krematistik, yani para yapma sanat, haline gelmitir. Krematistik Ekonomikten imdi u ekilde ayrlr:

Para sahibi, bu hareketin bilinli taycs olarak kapitalist haline gelir. Kapitalist, daha dorusu kapitalistin kesesi, parann kt ve dnp geldii noktadr. Dolamn nesnel ierii (deer bymesi), kapitalistin znel amacdr; ve ancak soyut zenginlie gittike artan miktarlarda sahip olma istei para sahibinin ilemlerinin biricik drts olduu lde, bu kimse kapitalist veya kiilemi, irade ve bilinle ykl sermaye olarak ilev grr. Demek oluyor ki, kullanm deerine asla kapitalistin dolaysz amac gzyle baklamaz.7 Ayn ekilde, tek bir kez elde edilen kr deil, yalnzca dur durak bilmeyen kr salama hareketi nemlidir.8 Bu sonsuz zenginleme drts, bu hrs dolu mbadele deeri avcl, kapitalist ile gmleyicinin ortak zellikleridir;9 ne var ki, gmleyici sadece kak bir kapitalist iken, kapitalist aklc bir gmleyicidir. Gmleyicinin paray dolamdan kurtararak10 varmak istedii deeri durmadan oaltmak hedefine, daha akll olan kapitalist, paray durmadan yeniden dolama sokarak ular.11 Bamsz biimler, yani basit meta dolamnda metalarn deerlerinin aldklar para biimleri, sadece, metalarn mbadelesine araclk
Dolam onun iin zenginliin kaynadr (poihtikhcrhmatwn...diacrhmatwnmeta bolhz). Ve o parann etrafnda dolanr grnr; nk para bu tip dolamn hem balangc hem sonudur (ogarnomismastoiceionkaiperazthzallaghzestin). Bundan dolay, Krematistikin peinde olduu zenginlik de snrszdr. Yalnzca amaca ulatracak aralar gzeten sanatlar, snrlar amacn kendisi tarafndan izildii iin, snrsz deilken, hedefini bir ara deil nihai ama olarak gren her sanat, srekli olarak bu nihai amaca daha fazla yaklamaya altndan, abas asndan snrszdr; ayn ekilde, Krematistik iin de hedefinden kaynaklanan snrlar yoktur; onun hedefi mutlak zenginlemedir. Krematistikin deil ama Ekonomikin bir snr vardr... kincisinin amac parann kendisinden farkl bir eydir, dierinin amac parann oaltlmasdr. ... ie geen bu iki biimin kartrlmas, bazlarnn, parann sonsuza dek korunmasn ve oaltlmasn Ekonomikin nihai amac saymasna yol aar. (Aristoteles, De Rep., edit. Bekker, lib. l.c. 8 ve 9 passim.) 7 Metalar (burada kullanm deeri anlamnda) ticaret yapan kapitalistin nihai amac deildir ... onun nihai amac paradr. (Th. Chalmers, On Political Econ. etc., 2. edit., Glasgow 1832, s. 165, 166.) Tccar halen elde etmi olduu kr az bulmasa da, gz her zaman gelecekte elde edecei krda olur. (A. Genovesi, Lezioni di Economia Civile (1765), Custodinin talyan ktisatlar basm, Parte Moderna, t. VIII, s. 139.) Tkenmek bilmez kr hrs, auri sacra fames (altna duyulan kahrolas alk) kapitaliste daima rehber olacaktr. (MacCulloch, The Principles of Polit. Econ., London 1830, s. 179.) Bu gr, doal olarak, ayn MacCulloch ve su ortaklarn, teorik zorluklarla karlatklarnda, rnein ar retimi incelemeye kalktklarnda, ayn kapitalisti, sadece kullanm deerini nemseyen ve hatta izme, apka, yumurta, basma ve ok bilinen dier kullanm deerleri iin doymak bilmez bir alk duygusu gelitiren iyi bir yurttaa dntrmekten alkoymaz.

10 Swzein (kurtarmak), Yunanlarn gmleme iin kullandklar karakteristik ifadelerden biridir. ngilizcede de to save hem kurtarmak hem de tasarruf etmek anlamna gelir. 11 eyler, geliirken sahip olmadklar sonsuzlua, dolamda sahip olur. (Galiani, [l.c. s. 156].)

158

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

159

eder ve hareketin sonunda kaybolur. P-M-P dolamnda ise meta da, para da yalnzca deerin kendisinin farkl biimleri olarak i grr; para deerin genel, meta ise zel, deyim yerindeyse sadece klk deitirmi varolu biimidir.12 Deer, bu hareket srasnda kaybolmakszn, devaml olarak bir biimden dierine geer ve bylece otomatik bir zneye dnr. Deerini artran deerin yaam dngs boyunca srayla ald zel grnm biimleri gz nnde tutulursa u aklamalara ulalr: sermaye, paradr; sermaye, metadr.13 Ama, aslnda, deer burada bir srecin znesi olur; bu srete, para ve meta biimlerinin durmadan birbirlerinin yerine gemesiyle bizzat kendi bykln deitirir, artk deer araclyla balangtaki deer olarak kendisinden uzaklar, kendi deerini artrr. nk, deerin kendine artk deer katt hareket, deerin kendi hareketidir; demek ki, deer kazanmas, kendi kendisine deer katmasdr. Bylece deer, deer olduu iin, kendine deer katmak gibi esrarl bir nitelik kazanm oluyor. Deer yavruluyor, ya da hi deilse, altn yumurta yumurtluyor. Kh para ve kh meta biimine girdii, ama bu deiimler srasnda kendini koruyup bytt byle bir srecin aktif znesi olarak deer, her eyden nce, kendi kimliini yine kendisiyle kurmasn salayacak olan bamsz bir biime gereksinim duyar. Ve bu biime yalnzca para eklindeyken sahiptir. Bundan tr, btn deerlenme srelerinin k noktas da sonu noktas da paradr. 100 sterlindi, imdi 110 sterlindir, vb. Ama parann kendisi, deerin iki biiminden yalnzca biridir. Meta biimine girmedike, para, sermayeye dnmez. Demek oluyor ki, para burada metann karsna, gmlemede olduu gibi, bir hasm olarak kmaz. Kapitalist bilir ki, ne kadar kt grnrlerse grnsnler, ne kadar pis kokarlarsa koksunlar, btn metalar, inanta da gerekte de paradr, inanlar itibariyle snnetli Yahudilerdir ve dahas, paradan daha fazla para yapmay salayan mucizevi aralardr. Metann deeri, basit meta dolamnda, kendi kullanm deeri karsnda en fazla bamsz para biimini elde ederken, burada kendisini birdenbire, ileyen, kendi kendine hareket eden, meta ile paray kendi brnd biimlerden ibaret klan bir z olarak ortaya koyar. Dahas var. Metalar arasndaki ilikileri temsil etmek yerine, deyim yerinde ise, imdi kendi kendisiyle zel bir iliki kurar. Balangtaki deer olarak kendisinden artk deer olarak, Baba Tanr olarak kendisinden Oul
12 Sermayeyi oluturan madde deil, bu maddenin deeridir. (J. B. Say, Trait dcon. Polit., 3 me d., Paris 1817, t .II, s. 429.) 13 retken amalar iin kullanlan dolam arac (!) sermayedir. (Macleod, The Theory and Practice of Banking, London 1855, v. I, c. 1, s. 55.) Sermaye ve metalar ayn eydir. (James Mill, Elements of Pol. Econ., Lond. 1821, s. 74.)

Tanr olarak ayrlr; ikisi ayn yatadr ve gerekte tek bir kiidirler, nk balangta ortaya konan 100 sterlin, sadece 10 sterlinlik artk deer sayesinde sermaye olur, ve bu gerekleir gereklemez, yani oul ve onun araclyla baba yaratlr yaratlmaz, aralarndaki fark yeniden kaybolur ve ikisi tekleir, 110 sterlin olur. Yani, deer, ileyen deere, ileyen paraya ve bylece sermayeye dnr. Deer, dolamdan kar, tekrar dolama girer, dolam srecinde kendisini devam ettirir ve oaltr, dolamdan bym olarak geri gelir ve her seferinde ayn dngye yeni batan balar.14 Sermayenin ilk yorumcular olan merkantilistler, onu, P-P, para douran para (money which begets money) diye tanmlar. Geri, satmak iin satn almak, daha dorusu daha pahalya satmak iin satn almak, P-M-P, srf bir tr sermayeye, tccar sermayesine zg bir biim gibi grnr. Ne var ki metaya dnen ve metalarn sat ile gerisin geriye daha ok paraya dnen sanayi sermayesi de paradr. Dolam alan dnda kalan ve alla sat arasnda geen sre iinde gerekleen olaylar, bu hareketin biiminde hibir deiiklie yol amaz. Son olarak, faiz getiren sermaye sz konusu olduunda, P-M-P dolam kendisini ksaltlm ekilde, aracsz sonucuyla, deyim yerindeyse zl biimde, P-P olarak, hemen daha fazla para olan para biiminde, kendisinden byk olan deer biiminde gsterir. O halde gerekte, P-M-P, dolam alannda dolaysz ekilde grnd biimiyle sermayenin genel formldr.

2. Sermayenin Genel Formlndeki elikiler

Paray sermayeye dntren dolam biimi, metann, deerin, parann ve bizzat dolamn doas hakkndaki bundan nce gelitirilmi olan yasalarn hepsiyle eliir. Bu dolam biimini basit meta dolamndan ayrt eden ey, ayn iki kart srecin, yani sat ve aln, ters ynde olmasdr. Bylesine biimsel bir fark, bu srelerin karakterlerini nasl olur da, sihirli bir el dokunmu gibi deitirebilir? Hepsi bu kadar da deil. Srelerin tersine dnmesi, birbirleriyle alverite bulunan kiiden yalnzca biri iin sz konusudur. Bir kapitalist olarak Adan meta alrm ve bunu Bye satarm; oysa, basit bir meta sahibi olarak Bye meta satar ve sonra Adan meta alrm. Alverite bulunduum A ve B iin bu fark mevcut deildir. Bunlar srf metalarn alclar veya satclar olarak grnr. Bense onlarn karsnda her de14 Sermaye ... durmadan kendisini oaltan deer. (Sismondi, Nouveaux Principes dcon. Polit., t. I, s. 89.)

160

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

161

fasnda basit meta sahibi ya da basit para sahibi, yani satc ve alc olarak durur, her iki durumda da bu insanlardan birinin karsna srf alc, dierinin karsna srf satc olarak, birinin karsna srf para, dierinin karsna srf meta olarak karm; yoksa, ne birini, ne dierini, sermaye ya da sermaye sahibi olarak veya paradan ya da metadan fazla bir eyin temsilcisi olarak veya para ya da metann dourabilecei etkinin tesinde bir etki dourabilecek herhangi bir eyin temsilcisi olarak karmda grrm. Adan meta almak ve bunu Bye satmak benim iin bir sra oluturur. Ama bu iki ilem arasndaki iliki, sadece benim iin mevcuttur. A, benim B ile yaptm ilemle, B ise benim A ile yaptm ilemle hi ilgili deildir. Ben onlara ilemlerin ynn tersine evirmekle saladm zel kazanc aklamaya kalkacak olsam, onlar da bana, ilemlerin sras hakknda yanldm, toplam ilemin bir alla balayp bir satla son bulmu olmadn, tersine, bir satla balayp bir alla sona erdiini kantlar. Aslnda, benim ilk ilemim, yani Adan meta alm, A bakmndan bir sat; benim ikinci ilemim, yani Bye meta satm, B bakmndan bir satn almayd. Bundan honut olmayan A ve B, btn bu ilemler dizisinin gereksiz olduunu ve hokkabazlk ierdiini aklar. A, metay dorudan doruya Bye satacak ve B, onu dorudan doruya Adan alacaktr. Bylece, ilemin tamam bildiimiz meta dolamnn tek ynl bir tek ilemine daralr ve bu ilem, A asndan sadece bir sat, B asndan sadece bir satn alma olur. Demek oluyor ki, ilemlerin olu srasn tersine evirmekle basit meta dolam alannn dna km olmuyoruz; bunun yerine, basit meta dolamnn, doas gerei, dolama katlan deerlerin bymelerine ve dolaysyla artk deerin oluumuna izin verip vermediini incelemek zorundayz. Dolam srecini, yalnzca meta mbadelesini ieren biimiyle alalm. ki meta sahibinin metalar birbirlerinden aldklar ve karlkl para alacakllarn bakiyelerinin deme gnnde denkletii tm durumlarda, geerli olan budur. Para burada, metalarn deerlerini fiyatlaryla ifade etmek iin, hesap paras olarak i grr, ama metalarn karsna bizzat somut para biiminde kmaz. Kullanm deerleri sz konusu olduu lde, mbadelede bulunan taraflarn her ikisinin de kazanl kabilecekleri ak. Her ikisi de kullanm deeri olarak kendileri iin yararl olmayan metalar elden karr ve kullanm iin ihtiya duyduklar metalar elde eder. Buradaki btn yarar bundan ibaret olmayabilir. Belki de, arap satp tahl alan A, tahl yetitiren Bnin ayn alma sresi iinde retilebileceinden daha fazla arap, tahl yetitiren B de, arap reticisi Ann retebileceinden daha fazla tahl retmektedir. Bu durumda, ikisinin de, mbadele olmadan, arap ve tahl kendi balarna retmek

zorunda olacaklar duruma gre, ayn mbadele deeri karlnda A daha fazla tahl, B daha fazla arap elde eder. Demek ki, kullanm deeri ile ilgili olarak unu syleyebiliriz: mbadele her iki taraf da kazanl karan bir ilemdir.15 Mbadele deeri sz konusu olduunda, durum bakadr. Elinde ok arab olup tahl olmayan bir kimse, ok tahl olup da hi arab olmayan bir kimse ile alverie giriir; bu iki kii arasnda 50 deerindeki buday, 50 deerindeki arapla mbadele edilir. Bu mbadele, ne biri ne de dieri iin mbadele deerinde bir artma getirir; nk, daha mbadeleden nce her biri zaten bu ilemle elde edilen deere eit byklkte bir deere sahipti.16 Parann dolam arac olarak metalarn arasna girmesi ve al ve sat ilemlerini grnr bir biimde birbirinden ayrmas hibir eyi deitirmez.17 Metalarn deerleri, kendileri daha dolama girmeden nce fiyatlaryla ifade edilir, dolaysyla dolamn sonucu deil fakat n kouludurlar.18 Soyut olarak ele alndnda, yani basit meta dolamnn kendine zg yasalarndan domu olmayan koullar bir yana braklacak olursa, dolamda, bir kullanm deerinin yerini bir baka kullanm deerinin almas dnda gerekleen tek ey bir bakalam, yani metann biim deitirmesidir. Ayn deer, yani ayn miktardaki maddelemi toplumsal emek, ayn meta sahibinin elinde nce kendi metas biiminde, sonra dnt para biiminde, en sonunda parann yeniden dnm sonucu meta biiminde bulunur. Bu biim deiiklii, deerin byklnde hibir deiiklii iermez. Fakat, bu sre srasnda bizzat meta deerinin urad deiiklik bunun para biiminin geirdii bir deiiklikle snrldr. Bu biim, ilk nce, sata sunulan metann fiyat olarak, sonra, fiyatta zaten ifade edilmi olan bir para miktar olarak, en sonunda da, ayn deerdeki bir metann fiyat olarak var olur. Buradaki biim deiiklii, tek bana alndnda, 5 sterlinlik bir banknot, tam ve yarm ngiliz altn liralar (sovereign) ve ilinlerle deitirildiinde ne kadar deer deiikliine urarsa, deerin byklnde o kadar deiiklik yapar. Demek ki, metalarn dolam bunlarn deerlerinin yalnzca bir biim deiiklii geirmeleri sonucunu dourduu srece, olay saf biimiyle cereyan ettii takdirde, dolam e deerli eylerin mbadele15 Lchange est une transaction admirable dans laquelle les deux contractants gagnent - toujours! (Mbadele, szleme taraflarnn daima [!] krl ktklar harika bir ilemdir.) (Destutt de Tracy, Trait de la Volont et de ses effets, Paris 1826, s. 68.) Ayn eser, Trait dc. Pol. ad altnda da yaynlanmt. 16 Mercier de la Rivire, l.c. s. 544. 17 ster bu iki deerden biri para olsun, isterse ikisi de sradan metalar olsun, hibir ey deimez. (Mercier de la Rivire, l.c. s. 543.) 18 Deer hakknda karar verenler szlemenin taraflar deildir; deer daha anlamadan nce saptanm bulunur. (Le Trosne, l.c. s. 906.)

162

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

163

si sonucunu verir. Deerin ne olduunu ok az anlayan baya iktisat, bu nedenle, dolam olayn saf haliyle incelemeye kalktnda, arz ve talebin birbirine eit olduunu varsayar ki, bu, bunlarn etkilerinin son bulmas demektir. O halde, kullanm deerleri bakmndan her iki taraf mbadeleden kazanl kabilse bile, mbadele deeri bakmndan her iki tarafn da kazanl kabilmesi mmkn deildir. Burada sylenmesi gereken daha ok udur: Eitlik olan yerde kazan olmaz.19 Geri, metalar, deerlerinden sapan fiyatlarla satlyor olabilir; ama bu sapma, meta mbadelesi yasasnn ihlali olarak ortaya kar.20 Meta dolam, saf biiminde, e deerlerin bir mbadelesidir, yani, deer bakmndan zenginlemenin arac deildir.21 Bundan dolay, artk deerin kayna olarak meta dolamn gsterme abalarnn gerisinde, ou zaman, bir yanlg, kullanm deeri ile mbadele deerini birbirine kartran bir anlay sakldr. rnein, Condillac der ki:
Meta mbadeleleri srasnda eit deerlerde metalarn alnp verildiini dnmek yanltr. Tersine, taraflardan her biri daima daha byk deer karl olarak daha kk bir deer verir. Gerekten eit olan deerleri deimi olsaydk taraflardan hibiri bir kr salayamazd. Oysa her iki taraf da kazanr veya her iki tarafn da kazanmas gereklidir. Bu niye byle olur? Bir eyin deeri sadece o eyin ihtiyalarmzla olan ilikisinden ileri gelir. Taraflarn biri iin fazla olan, dieri iin eksik olan eydir, ve bunun tersi de dorudur. ... Kendi tketimimiz iin vazgeilmez olan eyleri sata sunmamz dnlemez. ... Kendimiz iin gerekli olan eyleri elde etmek iin bize yarar olmayan eyleri elden karmak isteriz, daha ok ey karlnda daha az ey vermek isteriz. ... Deitirilen eylerin her birinin deerce ayn miktarda paraya eit olmasna baklarak, mbadele srasnda ayn byklkte bir deer karlnda ayn byklkte bir deerin verilmi olduunu dnmek doald. ... Ne var ki, bir baka noktann daha hesaba katlmas gerekir; her ikimizin de gerekli baz eyler karlnda kendimize fazla gelen baz eyleri verip vermediimiz, sorulmas gereken bir sorudur.22

Burada, Condillacn kullanm deeri ile mbadele deerini nasl birbirine kartrdn grmekle kalmyor, ayn zamanda, gerekten ocuk19 Dove egualit non lucro. (Galiani, Della Moneta, Custodi, Parte Moderna, t. IV, s. 244.) 20 Herhangi bir yabanc etki fiyat drr veya ykseltirse, mbadele taraflardan biri iin uygunsuzlar: bu durumda denge bozulmu olur; ne var ki, bu bozulma herhangi bir sebepten ileri gelebilir, mbadele yznden olmaz. (Le Trosne, l.c. s. 904.) 21 Mbadele, doas asndan, eitlie dayanan, yani birbirine eit iki deer arasnda yaplan bir szlemedir. Alnd kadar verildii iin, mbadele bir zenginleme arac deildir. (Le Trosne, l. c. s. 903, 904.) 22 Condillac, Le Commerce et le Gouvernement (1776), dit. Daire et Molinari, Mlanges dconomie Politique, Paris 1847, s. 267, 291.

a bir ekilde, gelimi meta retimine sahip bir toplumda, reticinin kendi geim aralarn bizzat rettiini ve yalnzca kendi ihtiyacndan fazla olan ksm dolama srdn varsaydn da gryoruz.23 Byle olmakla beraber, Condillacn iddias, modern iktisatlar tarafndan, zellikle, meta mbadelesinin gelimi biimini, yani ticareti artk deer yaratc bir faaliyet olarak gstermek iin sk sk tekrarlanr. Sz gelii, yle denir: Ticaret, rnlere deer katar; nk, ayn rn tketicinin elinde, reticinin elinde bulunduu zamandakinden daha fazla deere sahiptir; bunun iindir ki, ticareti kelimenin tam anlamyla bir retim faaliyeti saymak gerekir.24 Ne var ki, metalar iin iki kez demede bulunmayz, yani bunlara bir kez kullanm deeri ve bir kez de deer olduklar iin para demeyiz. Ve eer metann kullanm deeri, alc iin, satc iin olduundan daha yararlysa, metann para biimi de, satc iin, alc iin olduundan daha yararldr. Yoksa satc metasn satar myd? Ayn ekilde, alcnn da, rnein tccarn elindeki oraplar paraya dntrrken, kelimenin tam anlamyla (strictly) bir retim faaliyetinde bulunduu da sylenebilirdi. Ayn mbadele deerine sahip metalarn ya da metalarla parann, yani e deerli eylerin birbirleriyle deitirilmesi durumunda, kimsenin, dolama soktuundan daha fazla deer ekmedii aktr. Bu durumda artk deer meydana gelmez. Ama metalarn dolam sreci, saf biimiyle, e deerlerin mbadelesini gerektirir. Ne var ki, gerek yaamda eyler saf biimleriyle gereklemez. Bundan dolay, e deerli olmayan eylerin mbadele edildiini varsayalm. Her durumda, meta piyasasnda meta sahibinin karsnda yalnzca baka bir meta sahibi yer alr ve bu kimselerin birbirleri zerindeki gleri, bunlarn metalarnn glerinden ibarettir. Metalarn maddi eitlilii mbadele eyleminin maddi drtsdr ve meta sahiplerini karlkl olarak birbirlerine baml klar, nk, hibiri kendi ihtiyalarn giderecek nesnelere sahip deildir ve her biri, dierinin ihtiyalarn giderecek nesneleri elinde bulundurur. Metalarn kullanm deerlerinin maddi farklar dnda, metalar arasnda bir fark daha vardr: metalarn doal biimleri ile dnm biimleri arasndaki, yani metalarla para
23 Bundan dolay, Le Trosne dostu Condillaca pek doru olarak u karl verir: Gelimi bir toplumda hibir meta tr iin fazlalk sz konusu olmaz. Le Trosne, ayn zamanda, alayl bir ifadeyle unu da kaydeder: Mbadele srasnda taraflarn her ikisi de eit miktarda daha az eye karlk eit miktarda daha ok ey alyorsa, ikisi de eit miktarda ey elde eder. Condillac mbadele deerinin doas hakknda henz en kk bir fikre sahip olmad iin, Bay Prof. Wilhelm Roscher onda kendisinin ocuka kavramlar iin uygun bir destekleyici bulur. Bkz.: W. Roscher, Grundlagen der Nationalkonomie, Dritte Auflage, 1858. 24 S. P. Newman, Elements of Polit. Econ., Andover ve New York 1835, s. 175.

164

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

165

arasndaki fark. Ve bylece, meta sahipleri birbirlerinden ancak satc, yani metaya sahip bulunan kimse, ve alc, yani paraya sahip bulunan kimse olarak ayrt edilir. imdi, satcya, aklanmas mmkn olmayan bir ayrcalkla, metay deerinden fazlasna, meta 100 deerinde ise 110a, yani % 10luk bir yazl (nominal) fiyat fazlasyla satma yetkisinin verilmi olduunu varsayalm. Demek ki, satc burada 10luk bir artk deeri cebine indirir. Ama, satacan sattktan sonra o bir alc haline gelecektir. Bir nc meta sahibi imdi karsna kacak ve satc olarak metay yzde 10 fazlasna satma ayrcalndan ona kar yararlanacaktr. Dostumuz, alc olarak 10 kaybetmek iin satc olarak 10 kazanmtr.25 Btn i, gerekte, gelip una dayanr: btn meta sahipleri, metalarn birbirlerine deerlerinin % 10 fazlasna satm olur ve bu, metalarn tam deerleri karlnda satmalaryla tam olarak ayn eydir. Meta fiyatlarndaki bylesi bir genel yazl art, meta deerlerinin rnein altn yerine gmle llmesiyle ayn sonucu dourur. Metalarn para isimleri, yani fiyatlar ier, ama aralarndaki oranlar deimeden kalr. Bu durumun tersini varsayalm, yani alcya, metalar deerlerinden azna satn alma ayrcal verilmi olsun. Burada artk alcnn da tekrar satc olacan hatrlatmamz gereksizdir. O, alc olmadan nce satcyd. O, alc olarak % 10 kazanmadan nce, satc olarak % 10 kaybetmiti.26 Burada da her ey yine eskisi gibi kalr. Demek oluyor ki, artk deerin oluumu ve dolaysyla parann sermayeye dnm, ne satclarn metalar deerlerinden fazlasna satmalaryla, ne de alclarn metalar deerlerinden azna satn almalaryla aklanabilir.27 Albay Torrensin yapt gibi, birtakm yabanc unsurlarn ie kartrlmasyla, sorun hibir ekilde basitletirilmi olmaz. Torrens der ki: Efektif talep, tketicilerin, dolayl veya dolaysz mbadele yoluyla, metalar karlnda, bu metalarn retimleri srasnda harcanm olandan daha byk bir sermaye parasn verme gcnde ve eiliminde (!)
25 rnn yazl deerini ykselterek ... satclar zenginleemezler ... nk, satc olarak kazandklarn alc olarak tekrar harcarlar. [J. Gray] The Essential Principles of the Wealth of Nations etc., London 1797, s. 66. 26 Belli bir rnn 24 livre deerindeki bir miktarn 18 livreye satmak zorunda kalndnda, ayn para satn almak iin kullanlacak olursa, 18 livreye yine 24 livrelik eyler alnr. (Le Trosne, l.c. s. 897.) 27 Bundan dolay, hibir satc, kendisi de baka satclarn metalarna daha yksek bir bedel demek zorunda kalmakszn, metalarnn fiyatlarn basite ykseltemez; ve ayn nedenle, hibir tketici, kendisi de kendi satt metalarn fiyatlarn drmek zorunda kalmakszn, satn ald metalar, basite daha ucuza satn alamaz. (Mercier de la Rivire, l.c. s. 555.)

olmalarndan doar.28 Dolamda, reticiler ve tketiciler birbirlerinin karsna sadece satclar ve alclar olarak kar. reticinin elde ettii artk deerin kaynann, tketicilerin metalara deerlerinden fazlasn demeleri olduunu iddia etmek, u basit cmleyi kapal bir ekilde sylemekten baka bir ey deildir: Meta sahibi, satc olarak, metay deerinden fazlasna satma ayrcalna sahiptir. Satc, metalar ya kendisi retmitir ya da metalarn reticilerini temsil etmektedir; ama alc da, en az onun kadar, kendi parasyla temsil edilmekte olan metalar ya retmitir ya da bunlarn reticilerini temsil etmektedir. Demek ki, retici ile retici kar karyadr. Bunlar ayrt eden, birinin satyor ve dierinin satn alyor olmasdr. Metalarn sahibinin, retici sfatyla metalar deerlerinden fazlasna sattn ve tketici sfatyla bunlara deerlerinden fazlasn dediini sylemek, bizi bir adm bile ileriye gtrmez.29 Artk deerin bir yazl fiyat artndan ya da satcnn metay pahalya satabilme ayrcalndan doduu yanlsamasnn tutarl temsilcileri, satmadan satn alan, yani ayn zamanda retmeden tketen bir snfn var olduunu varsayar. Byle bir snfn varl, buraya kadar ulam bulunduumuz bak asyla, yani basit meta dolam asndan, henz aklanabilir bir ey deildir. Ama byle bir ey olsun diyelim. Byle bir snfn devaml olarak satn almas iin gereken parann, bu snfa, herhangi bir mbadele olmadan, karlksz olarak, keyfi bir hak ve zor yoluyla, bizzat meta sahiplerinden akmas gerekir. Bu snfa metalar deerlerinden fazlasna satmak, sadece, daha nce onlara karlksz olarak verilmi olan parann bir ksmn dolandrclk yoluyla geri almak demektir.30 Kk Asya ehirleri Eski Romaya bu ekilde yllk hara dyordu. Roma bu parayla meta satn alyor ve bunlar ok pahalya satn alyordu. Kk Asyallar Romallar dolandryor ve bylece efendilerine dedikleri haralarn bir ksmn ticaret yoluyla geriye szdrmay baaryordu. Ama, ne olursa olsun, dolandrlanlar gene de Kk Asyallard. Metalarna karlk olarak denen para, eskisi gibi, gene kendi paralaryd. Zenginlemenin ya da artk deer yaratmann yntemi bu olamaz.
28 R. Torrens, An Essay on the Production of Wealth, London 1821, s. 349. 29 Krlarn tketiciler tarafndan dendii dncesi, kukusuz, tmyle samadr. Tketiciler kimlerdir? (G. Ramsay, An Essay on the Distribution of Wealth, Edinburgh 1836, s. 183.) 30 rencisi papaz Chalmers gibi, srf alclardan veya tketicilerden meydana gelen snf iktisadi bakmdan ycelten Bay Malthusa, fkeli bir Rikardocu u soruyu sorar: Malthus, metalarna talep olmad zaman bir kimseye, metalarn alsn diye, bir baka kimseye para demesini mi salk veriyor? Bkz. An Inquiry into those principles, respecting the Nature of Demand and the Necessity of Consumption, Lately advocated by Mr. Malthus etc., London 1821, s. 55.

166

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

167

O halde, satclarn alc ve alclarn satc olduu meta mbadelesinin snrlar iinde kalalm. Karlatmz glk, belki de, kiileri, bireyler olarak deil, yalnzca kiilemi kategoriler olarak dnm ve ele alm olmamzdan ileri gelmitir. Meta sahibi A, i arkadalar B ile Cnin saflklarndan yararlanp onlarn kendisine aynen karlk vermelerine frsat vermeyecek kadar kurnaz olabilir. A, Bye 40 sterlin deerinde arap satar ve karlnda 50 sterlin deerinde tahl elde eder. A, 40 sterlini 50 sterline dntrm, az paradan ok para yapm ve metasn sermayeye evirmitir. Olay daha yakndan grelim. Mbadeleden nce, Ann elinde 40 sterlin deerinde arap, Bnin elinde 50 sterlin deerinde tahl olmak zere, 90 sterlinlik bir toplam deer vard. Mbadeleden sonra da, elimizde olan, yine ayn 90 sterlinlik toplam deerdir. Dolamdaki deerde zerre byme olmam, bunun A ile B arasndaki bln deimitir. Bir yanda eksik deer olan ey br yanda artk deer olarak grnr, ayn ekilde bir yanda art, dier yanda eksi vardr. Mbadelenin olay gizleyen aracl olmadan, A, 10 sterlini Bden dpedz alsayd, yine ayn deiiklik olurdu. Dolamda bulunan deerler toplamnn, bunun dalmnda meydana gelen herhangi bir deiiklikle artrlamayaca aktr; bir Yahudinin Kralie Anne zamanndan kalma bir metelii (farthing) bir altn liraya (guinea) satmasnn, bir lkedeki deerli madenlerin miktarn oaltm olmayaca gibi. Bir lkedeki kapitalistler snfnn btn, kendi kendisini kazklayamaz.31 Demek oluyor ki, nasl evirilip evrilirse evrilsin, szn ettiimiz olgu ayn kalr: e deerli eyler birbirleriyle deitirildiinde, bir artk deer domaz, e deerli olmayan eyler birbirleriyle deitirildiinde de, gene, bir artk deer domu olmaz.32 Dolam ya da meta mbadelesi deer yaratmaz.33
31 Destutt de Tracy, Membre de lInstitut (Fransz Enstits yesi) olmasna karn (belki de bu nedenle) aksi grteydi. Kendisi der ki, sanayici kapitalistler krlarn her eyi kendilerine mal olduundan daha yksek fiyata satarak elde ederler. Ve bunlar kimlere satarlar? lk olarak birbirlerine. (l.c. s. 239.) 32 Eit iki deerin mbadelesi, toplumun elinde bulunan deerlerin miktarn ne bytr ne de kltr. Eit olmayan deerler arasndaki mbadele de ... ayn ekilde toplumsal deerler toplamnda hibir deiiklik meydana getirmez; nk, birinin servetini ne kadar artrrsa dierinin servetini o kadar azaltr. (J. B. Say, l.c. t. II, s. 443, 444.) Doal olarak bu ifadenin sonularndan rahatszlk duymayan Say, onu hemen hemen kelimesi kelimesine fizyokratlardan dn alr. Saynin kendi zamannda unutulmu bulunan eserleri kendi deerini artrmak iin nasl smrdn gsteren bir rnek verelim. Msy Saynin en nl cmlesi rnler ancak rnlerle satn alnabilirin (l.c, t. II, s. 438) fizyokratlardaki asl yledir: rnler ancak rnlerle denebilir. (Le Trosne, l.c. s. 899.) 33 Mbadele rnlere hibir ekilde deer katmaz. (F. Wayland, The Elements of Pol. Econ., Boston 1843, s. 168).

Bylece, sermayenin temel biimini, yani modern toplumun iktisadi rgtleniini belirleyen biimini zmlerken, bunun herkese bilinen ve deyim yerindeyse Tufan ncesi biimleri olan ticaret sermayesi ile tefeci sermayesini, iin banda tamamen konu d tutmamzn nedeni de imdi anlalm oluyor. P-M-P biimi, yani, daha pahalya satmak iin satn alma, en saf haliyle, gerek ticaret sermayesinde grlr. te yandan bu sermayenin btn hareketi dolam alannn snrlar iinde kalr. Ama, parann sermayeye dnmn, artk deerin oluumunu dolamla aklamak imknsz olduu iin, e deerli eyler deitirilmeye balar balamaz, ticaret sermayesi imknsz bir ey olarak grnr,34 ve bundan dolay da, bu sermayenin ancak, meta alan ve satan meta reticilerinin aralarna bir asalak gibi giren tccar tarafndan iki defa oyuna getirilip, metalarnn deerlerinden bir ksmn ona kaptrmalar sonucu meydana geldii sanlr. Bu anlamda olmak zere, Franklin yle der: Sava soygunculuktur, ticaret dolandrclktr.35 Ticaret sermayesinin deerini bytmesi yalnzca meta reticilerinin aldatlmalaryla aklanmayacaksa, sadece meta dolamn ve onun basit uraklarn veri aldmz burada henz hibiri bulunmayan bir dizi ara halkaya gereksinim vardr. Ticaret sermayesi iin sylenenler tefeci sermayesi iin daha da geerlidir. Ticaret sermayesinde iki uca, yani piyasaya srlen para ile artm olarak piyasadan ekilen paraya, en azndan al ve sat, yani dolam hareketi araclk eder. Tefeci sermayesinde, P-M-P biimi ksalarak ularn aracsz olarak birletii P-P olur; para, daha ok parayla deitirilir; yani parann doasna aykr ve dolaysyla meta mbadelesi asndan aklanmas mmkn olmayan bir biime brnr. Bu yzden, Aristoteles yle der:
Krematistik, biri ticarete dieri iktisada giren, iktisada dahil olan gerekli ve vgye deer, ticarete dahil olan ise dolama dayanan ve hakl olarak knanan (nk bu, doaya deil, karlkl aldatmaya dayanr) ikili bir bilim olduundan, tefeciden pek hakl olarak nefret edilir, nk, burada, kazancn kayna parann kendisidir ve para, icat edilme amalar dorultusunda kullanlmaz. Para, metalarn dolam iin meydana geldii halde, faiz, paradan daha fazla para yapar. Ad da buradan gelir (tokoz
34 Deimeyen e deerlerin egemenlii altnda ticaret imknsz olurdu. (G. Opdyke, A Treatise on polit. Economy, New York 1851, s. 66-69.) Reel deerle mbadele deeri arasndaki farkn temelinde bir olgu yatar: bir eyin deeri, ticarette bu eyin karl olan ve e deerde olduu sylenen eyin deerinden farkldr, yani bu e deer, e deer deildir. (F. Engels, l. c. s. 96). 35 Benjamin Franklin, Works, vol. II, edit. Sparks, Positions to be examined concerning National Wealth, [s. 376.]

168

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

169

faiz ve dl). nk doanlar douranlara benzer. Ama, faiz paradan elde edilen paradr; bu nedenle de kazan yollar arasnda doaya en aykr olan budur.36

ncelemelerimiz ilerledike, ticaret sermayesi gibi faiz getiren sermayenin de tremi biimler olarak karmza ktn grecek ve ayn zamanda, bunlarn tarih bakmndan sermayenin modern temel biiminden nce ortaya kmasnn nedenlerini anlayacaz. Artk deerin dolamdan doamayacan, dolaysyla da oluumu srasnda, dolamn dnda, dolamn iinden grlemeyecek bir eylerin olmas gerektiini grm bulunuyoruz.37 Ama artk deer, dolamn dndaki bir baka yerde doabilir mi? Dolam, meta sahiplerinin btn mbadele ilikilerinin* toplamdr. Bu ilikiler dnda, meta sahibi yalnzca kendi metas ile ilikidedir. Metann deeri bakmndan ise, bu iliki, sahibinin o metada belli toplumsal yasalara gre llen bir miktar emeinin bulunmas olgusuyla snrldr. Bu emek miktar, bu kimsenin elde ettii metann deer bykl ile, deer bykl de hesap paras ile temsil edildiine gre, rnein, 10 sterlin gibi bir fiyatla ifade edilir. Ne var ki, bu kimsenin emei, ayn zamanda hem metann deeri, hem de bu deeri aan bir fazla ile temsil edilmez; bu emek ayn zamanda hem 10 fiyat ile, hem de 11 fiyat ile, yani kendisinden daha byk olan bir deerle gsterilemez. Meta sahibi kendi emei ile deer yaratabilir; ama, kendini byten bir deer yaratamaz. Meta sahibi, yeni emek ekleyerek ve bylece mevcut bir deere yeni deer katarak bir metann deerini artrabilir, rnein, deriden izme yapabilir. Ayn madde imdi, daha byk bir emek miktar ierdii iin, daha fazla deere sahip olur. Bunun iindir ki, izme deriden daha fazla deere sahiptir; ama, derinin deeri, ne idi ise, o kalr. Deri deerini artrmamtr, izmenin yapm srasnda artk deer meydana gelmemitir. Demek ki, meta reticisinin, dolam dnda, dier meta sahipleri ile kar karya gelmeksizin deeri bytmesi, deere deer katmas ve bylece para ya da metay sermayeye dntrmesi imknszdr. Yani, sermaye dolamdan doamaz, ama dolamdan ayr olarak domas da en az o kadar imknszdr. Sermaye ayn anda hem dolamda domak ve hem de dolamda domamak zorundadr. Bylece ikili bir sonula kar karya kalyoruz.
36 Arist[oteles], l.c. c. 10, [s. 17]. 37 Piyasann olaan koullar altnda kr mbadeleyle salanmaz. Kr daha nce mevcut olmam olsayd bu ilemden sonra da mevcut olmazd. (Ramsay, l.c. s. 184.) * Almanca bask editrnn notu: 3. ve 4. basmlarda meta ilikileri.

Parann sermayeye dnmesi, e deerli eylerin mbadelesinin k noktasn oluturmasn salayacak ekilde, meta mbadelesinde ikin yasalar temelinde aklanmaldr.38 Henz trtl halindeki bir kapitalistten baka bir ey olmayan para sahibinin, metalar tam deerleri ile satn almas, tam deerleri ile satmas, ama gene de srecin sonunda, koyduundan daha fazla deeri ekmesi gerekir. Trtlmzn kelebee dnmesi, hem dolam alannda gereklemeli hem de dolam alannda gereklememelidir. Problemin koullar ite bunlardr. Hic Rhodus hic salta!

3. Emek Gcnn Satn Alnmas ve Satlmas

Sermayeye dnmesi istenen parann geirdii deer deiiklii bu parann kendisinde olmaz; nk, para satn alma arac ve deme arac olarak ancak, satn ald ya da bedeli olduu metalarn fiyatlarn gerekletirir; dier yandan, yalnzca kendi biimiyle kaldka, ayn kalan deer byklnn fosili halinde talar.39 kinci dolam ilemi olan metann tekrar satndan doan deiiklikten de yine deer deiiklii kamaz; nk, bu ilemle de meta sadece fiziksel biiminden kar, para biimine dner. Demek ki, deiikliin ilk ilem olan P-M ile satn alnm bulunan metada olmas gerekir; ne var ki, deiiklik metann deerinde olamaz; nk, e deerli eyler birbirleriyle deitirilmi, metaya deeri tam denmitir. O halde, deiiklik ancak metann, meta olarak, kullanm deerinden, yani tketiminden doabilir. Bir metann tketiminden deer karabilmek iin, para sahibi dostumuzun, dolam alannda, yani piyasada, kullanm deeri deer kayna olma zel niteliine sahip bulunan ve dolaysyla tketimi bizzat emein maddilemesi
38 Buraya kadarki incelemelerimizden, okuyucu, bunun yalnzca u anlama geldiini anlayacaktr: metann fiyat metann deerine eit olsa bile sermaye oluumu mmkn olmaldr. Sermaye birikimi, meta fiyatlarnn meta deerlerinden sapmasyla aklanamaz. Fiyatlar deerlerden fiilen sapacak olurlarsa, fiyatlarn ilk nce deerlere indirgenmesi, yani, sermaye oluumu olgusunu meta mbadelesine dayandrarak en przsz ekilde ele almak ve bunu incelerken bozucu ve sermaye oluumunun kendi seyrine yabanc yan etkilerle ii kartrmamak iin, bu sapma durumunun bir tesadf saylmas gerekir. Ayrca, bu indirgemenin kesinlikle bilimsel bir ilemden ibaret olmadn biliyoruz. Piyasa fiyatlarnn devaml dalgalanmalar, ykselip alalmalar, birbirlerini telafi eder, birbirlerini yok eder ve onlar, kendilerinin i dzenleyicileri olan ortalama fiyata indirger. Bu ortalama fiyat, uzunca bir zamana yaylan her giriimde, tccarn veya sanayicinin kutup yldz olur. Tccar veya sanayici bilir ki, uzunca bir dnem gz nne alndnda metalar daha yksek ya da daha dk fiyatlarla deil, fakat ortalama fiyatlaryla satlacaktr. Bu ilgin olmayan konu tccar veya sanayicinin ilgisini ekecek olsa bile, bunlarn sermaye oluumu sorununu yle ortaya koymas beklenir: Fiyatlar ortalama fiyatla, yani nihai olarak metalarn deerleriyle dzenlenirken, sermaye nasl ortaya kabilir? Nihai olarak diyorum, nk, ortalama fiyatlar, A. Smith, Ricardo vb.nin sandklar gibi, metalarn deer byklkleri ile dorudan doruya akmaz. Halep oradaysa arn burada! ev. 39 Para biiminde iken ... sermaye kr dourmaz. (Ricardo, Princ. of Pol. Econ., s. 267.)

170

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

171

ve bunun sonucu olarak da deer yaratmas demek olan bir metay kefetme ansna sahip olmas gerekirdi. Ve para sahibi byle zel bir metay piyasada gerekten bulur: Bu meta, emek kapasitesi (Arbeitsvermgen) ya da emek gcdr (Arbeitskraft). Emek gc ya da emek kapasitesi dediimiz zaman, insann canl varlnda mevcut olan ve onun herhangi bir kullanm deeri retirken kulland fiziksel ve zihinsel yeteneklerin btnn anlyoruz. Ancak, para sahibinin emek gcn piyasada meta olarak bulabilmesi iin, eitli koullarn yerine gelmi olmas gerekir. Bizzat meta mbadelesi, kendi doasndan kaynaklananlar dnda hibir bamllk ilikisinin bulunmamasn emreder. Bu varsaymla, emek gc ancak, kendi sahibi tarafndan, yani kendisinin emek gc olduu kii tarafndan, meta olarak sata sunulduu ya da satld takdirde ve srece, meta olarak piyasaya kabilir. Emek gcn sahibinin meta olarak satabilmesi iin, bu kimsenin kendi emek gc zerinde tasarrufta bulunabilmesi, yani kendi emek kapasitesinin, kendi kiiliinin, kaytsz artsz sahibi olmas zorunludur.40 Bu kimse ile para sahibi piyasada bildiimiz meta sahipleri gibi karlar; aralarndaki fark, birinin alc dierinin satc olmasndan ibarettir; bundan tr de, hukuka, birbirlerinden farksz, eit kiilerdir. Bu ilikinin devam, emek gc sahibinin emek gcn daima belli bir sre iin satmasn gerektirir; nk, o bunu toptan ve sresiz olarak satacak olursa, kendisini satm, kendini zgr bir kii olmaktan karp kle haline getirmi, bir meta sahibi olmaktan kp bir meta haline gelmi olur. Kii olarak kendisiyle kendi emek gc arasnda daima, meta sahibi ile metas arasndaki gibi bir mlkiyet ilikisi olmaldr; ona, kendi mal gzyle bakmas ve yle davranmas gerekir; bunu da yalnzca, onu, her zaman, sadece geici olarak, belirli bir sre iin alcnn emrine vererek, kullanmna brakarak, yani onu elden karrken mlkiyetinden vazgemeyerek yapabilir.41
40 Klasik alardan bahseden ansiklopedilerde yle bir samaln yazl olduu grlr: eski alarda, zgr iinin ve kredi sisteminin yokluu dnda, sermaye tamamyla gelimiti. Bay Mommsen de Roma Tarihi eserinde bu konuda yanl stne yanl yapar. 41 Bundan dolay, eitli yasa koyucular, i szlemeleri iin bir st snr belirler. almann serbest olduu btn lkelerde yasalar szlemenin sona erdirilme koullarn dzenler. eitli lkelerde, zellikle Meksikada (Amerikan Savandan nce, ayn zamanda Meksikadan koparlm topraklarda ve znde, Cuza darbesine kadar Tuna eyaletlerinde), klelik, peonage biimi altnda gizlidir. Karl emekle denmek zere verilen ve kuaktan kuaa geen avanslarla yalnz tek tek iiler deil fakat bunlarn aileleri de fiilen dier kiilerin ve ailelerinin mal haline gelirler. Jurez peonage sistemini kaldrmt. Szde mparator Maximilian, Washingtondaki Temsilciler Meclisinin hakl olarak Meksikada klelii geri getirme kararnamesi diye yermi olduu bir kararnameyle bu sistemi yeniden ihya etti. zel bedensel ve ruhsal faaliyet yeteneklerimi ve imknlarm ... snrl bir sre iin kullanlmak zere bir baka kimseye brakabilirim; nk, bunlarla, bu snrllk sonucu,

Para sahibinin emek gcn piyasada meta olarak bulabilmesinin ikinci temel koulu udur: Emek gc sahibi, iinde kendi emek gcnn maddeletii metalar satabilecek durumda olmayp, yalnzca kendi canl varlnda mevcut olan emek gcnn kendisini meta olarak arz etmek zorunda olmaldr. Bir kimsenin kendi emek gcnden baka metalar satabilmesi iin, doaldr ki, bu kimsenin retim aralarna, rnein ham maddelere, emek aralarna vb. sahip olmas gerekir. Deri olmadan izme yaplamaz. Ayrca tketim aralarna ihtiya duyulur. Hi kimse, hatta katksz hayalciler bile, gelecein rnlerini ya da retimleri henz tamamlanmam kullanm deerlerini tketerek yaayamaz; daha yeryznde ilk belirdii anda olduu gibi, insan, retimde bulunmadan nce ve retimin devam srasnda, her gn tketimde bulunmak zorundadr. rnler meta olarak retilirse, bunlarn retildikten sonra satlmas gerekir ve reticinin ihtiyalarn ancak sattan sonra giderebilirler. retim iin gereken zamana sat iin gerekli olan zaman da eklenir. Demek ki, parasnn sermayeye dnmesi iin, para sahibinin meta piyasasnda zgr iiyi hazr bulmas gerekir; burada zgrlk iki anlama gelir: birincisi, bu kimse meta olarak kendi emek gc zerinde zgr bir kii olarak tasarrufta bulunabilmeli, ikincisi, satabilecei baka metalar bulunmamal, kendi emek gcn gerekletirmesi iin gerekli olan her eyden yoksun, zgr olmaldr. Dolam alannda bu zgr iinin karsna niye kt sorusu, emek gc piyasasn genel meta piyasasnn zel bir kesimi olarak gren para sahibini ilgilendirmez. Ve bu imdilik bizi de ilgilendirmemektedir. Biz, para sahibini pratik bakmdan ilgilendiren olguyla teorik adan ilgiliyiz. Bununla beraber, apak olan bir nokta var: doa, insanlar, bir yanda para ve meta sahipleri, dier yanda emek glerinden baka bir eyleri olmayan kimseler olarak yaratmaz. Bu ilikinin doal bir temeli de, btn tarih dnemleri iin ortak bir toplumsal temeli de yoktur. Bunun, gemiteki bir tarihsel geliimin sonucu, birok kkl iktisadi dnmn, toplumsal retimin bir dizi eski biiminin tarihe karmasnn rn olduu aktr. Daha nce incelediimiz iktisadi kategoriler de kendi tarihsel izlerini tar. rnn meta haline gelebilmesi iin belli tarihsel koullarn varl gereklidir. Meta olmak iin, rnn, dorudan doruya reticinin kendisi iin geim arac olarak retilmemi olmas gerekir. Daha da ilebtn ve tam kii olarak benim aramda dsal bir iliki kurulur. Btn alma zamanm ve retim faaliyetimin btnn elimden karsam, zn kendisini, kendi genel faaliyetimi ve gerekliimi, kendi kiiliimi, bir bakasnn mal haline getirmi olurdum. (Hegel, Philosophie des Rechts, Berlin 1840, s. 104, 67.)

172

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

173

ri gidecek olsak ve rnlerin hepsinin ya da hepsi deilse de ounun hangi koul altnda meta biimini aldklarn bulmaya alsak, bunun ancak, tmyle zel bir retim tarz temelinde, kapitalist retim tarz temelinde gerekletiini grrdk. Ne var ki, byle bir inceleme, meta zmlemesinin dnda bir ey olurdu. rn ktlesinin ok byk bir ksmnn, dorudan doruya kiisel ihtiyalar karlad, meta haline gelmedii ve dolaysyla da toplumsal retim srecinin tm genilik ve derinliiyle mbadele deerinin egemenlii altnda olmann henz ok uzanda bulunduu durumlarda bile, meta retimi ve meta dolam gerekleebilir. rnn meta olarak ortaya kmas, toplumda son derece gelikin bir i blmnn varln gerekli klar; yle ki, kullanm deeri ile mbadele deeri arasndaki, dolaysz takasn sadece balatm olduu ayrlma, oktan tamamlanm olmaldr. Fakat, byle bir gelime aamasna ulalmas, tarihsel bakmdan son derece farkl iktisadi toplum biimlerinin ortak bir zelliidir. Dier yandan, paray ele alacak olursak, onun varl, meta mbadelesinin belli bir dzeye ulam olmasn gerektirir. Srf meta e deeri veya dolam arac veya deme arac, gm ve dnya paras olarak ald zel biimler, bir ya da dier ilevin nemine ve greli arlna gre, toplumsal retim srecinin ok farkl aamalarna iaret eder. Bununla beraber, deneyimlerden biliniyor ki, grece az gelimi bir meta dolam bu biimlerin hepsinin ortaya kmasna yeter. Sermayeye gelince, i deiir. Yalnz bana meta ve para dolam, sermayenin tarihsel varolu koullarnn ortaya kmasna kesinlikle yetmez. Sermaye, ancak, retim ve geim aralar sahibinin zgr iiyi piyasada kendi emek gcnn satcs olarak karsnda bulduu durumda doar; ve bu tek tarihsel koul bir dnya tarihini kapsar. Sermaye, bundan tr, bandan itibaren, toplumsal retim srecinin yeni bir an ilan eder.42 Bu kendine zg metay, yani emek gcn, imdi daha yakndan incelememiz gerekiyor. Dier btn metalar gibi, onun da bir deeri vardr.43 Bu deer nasl belirlenir? Emek gcnn deeri de, dier herhangi bir meta gibi, bu zel nesnenin retimi ve dolaysyla ayn zamanda yeniden retimi iin gerekli emek-zamanla belirlenir. Bir deer olduu lde, emek gc, yalnz42 Demek ki, kapitalist a karakterize eden ey, iinin kendi gznde emek gcnn kendisine ait bir meta biimini almas ve dolaysyla emein cretli emek biimine dnmesidir. Dier yandan emek rnlerinin meta biimini almas ancak bu andan itibaren genelleir. 43 Tm dier eyler gibi bir adamn deeri de fiyatna eittir, yani o kimsenin gcnn kullanm iin denen kadardr. (Th. Hobbes, Leviathan, Works, edit. Molesworth, London 1839-1844, v. III, s. 76.)

ca, kendisinde maddelemi olan belli bir ortalama toplumsal emek miktarn temsil eder. Emek gc, yalnzca, yaayan bireyin yetenei olarak var olur. Dolaysyla, emek gcnn varl, onun retiminin n kouludur. Bireyin varl veri ise, emek gcnn retimi, bu bireyin kendini yeniden retmesi ya da varln srdrmesi demektir. Yaayan bireyin, kendi varln srdrmek iin belli bir miktarda geim aracna ihtiyac vardr. Demek ki, emek gcnn retimi iin gerekli emekzaman, bu geim aralarnn retimi iin gerekli emek-zamana indirgenir; ya da, bir baka deyile, emek gcnn deeri, sahibinin varln srdrmesi iin gerekli olan geim aralarnn deeridir. Ne var ki emek gc, ancak harcanmakla gerekleir, yalnzca alma srasnda faaliyet gsterir. Ama emek gc faaliyet gsterirken, alma srasnda, insan kaslarnn, sinirlerinin, beyninin vb., tekrar yerine konmas gereken belli bir miktar harcanm olur. Bu fazladan harcama, fazladan bir geliri gerekli klar.44 Emek gcnn sahibi bugn almsa, yarn ayn sreci ayn gle ve salkllkla tekrarlayabilir olmaldr. Demek ki, geim aralarnn miktar, alan bireyi alan birey olarak normal salk durumunda tutmaya yetecek kadar olmak zorundadr. Beslenme, giyinme, snma, barnma vb. gibi doal ihtiyalar, bir lkenin iklimine ve dier doal zelliklerine gre farkllar. Dier yandan, zorunlu denilen ihtiyalarn giderilme tarzlar gibi miktarlar da tarihsel gelimenin rndr ve bundan dolay, byk lde bir lkenin uygarlk dzeyine, baka eylerin yannda esas olarak zgr iiler snfnn hangi koullar altnda ve dolaysyla hangi alkanlklarla ve hangi yaam beklentileriyle olumu olduuna baldr.45 Bu demektir ki, emek gcnn deeri belirlenirken, dier metalar iin sz konusu olmayan bir tarihsel ve manevi unsur da ie karmaktadr. Bununla beraber, belli bir lkede, belli bir dnemde, bir ii iin gerekli ortalama geim arac miktar veridir. Emek gcnn sahibi lmldr. O halde, piyasada bulunuu, parann durmakszn sermayeye dnmnn gerekli kld gibi srekli olacaksa, emek gc satcsnn, reme yoluyla kendini ebediletiren her canl birey gibi46 ebedilemesi gerekir.Ypranma ve lm sonucu piyasadan ekilen emek glerinin yeri, en azndan ayn sayda yeni emek gc ile srekli olarak doldurulmaldr. Dolaysyla, emek gcnn retimi iin gerekli geim aralarnn miktar, yedeklerin, yani ii ocukla44 Tarm klelerine gzclk yapan eski Romal kle kahyas, kendisi klelerden daha hafif bir i yapt iin, onlardan daha az alyordu. (Th. Mommsen, Rm. Geschichte, 1856, s. 810.) 45 Kr. Over-Population and its Remedy, London 1846, W. Th. Thornton. 46 Petty.

174

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

175

rnn geim aralarn da kapsar ve bu kendine zg meta sahipleri soyu, meta piyasasnda byle ebedileir.47 Genel insan doasn, belli bir i kolunun gerektirdii yetenek ve becerilerle donanaca, gelimi ve zellemi bir emek gc haline gelecei ekilde deitirmek iin, u ya da bu miktarda bir meta e deerine mal olacak olan bir eitime ya da retime ihtiya duyulur. Emek gc iin yaplacak eitim harcamalar, emek gcne kazandrlmak istenen niteliklerin karmaklk derecesine gre, az ok farkl olur. Dolaysyla, sradan emek gc iin yok denecek kadar az olan yetitirme masraflar da, emek gcnn retimi iin harcanan deerler toplamna dahil edilir. Emek gcnn deeri, belli bir miktardaki geim aralarnn deeridir. Bu nedenle de, bu geim aralarnn deerine bal olarak, yani bunlarn retilmesi iin gereken emek-zamann byklne bal olarak deiir. rnein beslenme, snma vb. iin gerekli olanlar gibi baz geim aralar gn gnne tketilir ve bu nedenle de gn gnne yerlerine yenilerinin konmas gerekir. Elbise, mobilya vb. gibi baka geim aralar daha uzun dnemlerde kullanlp eskitilir ve bundan tr de daha uzun srelerde yenilenirler. Baz metalarn her gn, bazlarnn haftada bir, bazlarnn ayda bir satn alnmas ya da bunlar iin bu aralklarla deme yaplmas gerekir. Bu harcamalarn tutar, sz gelii bir yllk bir sreye nasl dalyor olursa olsun, bu tutarn, gnden gne deimeyen ortalama gelirle karlanmas zorunludur. Emek gcnn retimi iin gerekli gnlk meta ktlesi = A, haftalk meta ktlesi = B, aylk meta ktlesi = C, vb. olsa, bu metalarn gnlk ortalamalar 365 olurdu. Diyelim, ortalama bir gn iin gerekli olan bu meta ktlesinde 6 saatlik toplumsal emek harcamas sakl olsun, bu durumda; emek gcnde, bir gn iin, yarm gnlk ortalama toplumsal emek maddelemi, ya da emek gcnn bir gnlk retimi iin yarm i gn gerekiyor, demektir. Emek gcnn gnlk retimi iin gerekli olan bu emek miktar, emek gcnn bir gnlk deerini ya da gndelik olarak yeniden retilen emek gcnn deerini meydana getirir. Yarm gnlk ortalama toplumsal emek 3 ilinlik bir altn ktlesi ya da bir talerle temsil ediliyorsa, bir taler, emek gcnn gnlk deerini ifade eden fiyat olur. Emek gc sahibi emek gcn gnlk bir talere sata karrsa, bu durumda emek gcnn sat fiyat, emek gcnn deerine eit
47 Onun (emein) doal fiyat ... iinin varln srdrebilmesi ve piyasadaki emek arznn eksilmemesini garanti edecek bir aile kurup devam ettirebilmesi iin, bir lkenin iklimine ve adetlerine gre gerekli olan miktardaki geim aralar ile konfor nesnelerinden ibarettir. (R. Torrens, An Essay on the External Corn Trade, London 1815, s. 62) Burada emek gc denilecek yerde yanl olarak emek denilmitir.
(365A + 52B + 4C + vb.)

olur ve varsaymmza gre, talerini sermayeye dntrmeye can atan para sahibi bu deerin karln der. Emek gcnn deerinin son ya da en alt snr, her gn elde edememesi halinde emek gc taycsnn, yani insann, kendi yaam srecini yenileyemeyecei metalar ktlesinin deeriyle, yani fiziksel adan vazgeilmesi imknsz olan geim aralarnn deeriyle belirlenir. Emek gcnn fiyat bu en alt snra dse, deerinin altna dm olur, nk, emek gc, bu durumda, ancak ktrm bir biimde varln srdrebilir ve geliebilir. Ama, her metann deeri, onu normal nitelikte elde etmek iin gerekli olan emek-zaman ile belirlenir. Emek gcnn deerinin eyann tabiatndan gelen bu belirleniini kaba bulmak ve Rossinin yapt gibi yaknmak son derece ucuz bir duygusallktr:
retim srecinde emei geim aralarndan soyutlarken, emek kapasitesini (puissance de travail) kavramak, bir hayaleti (tre de raison) kavramaktr. Emek diyen, emek kapasitesi diyen, ayn zamanda ii ve geim aralar, ii ve emek creti demitir.48

Emek kapasitesi diyen, emek demi olmaz; tpk, sindirim kapasitesi diyenin, sindirim demi olmayaca rneindeki gibi. Bu son sre, biliyoruz ki, salam bir mideden fazlasn gerektirir. Emek kapasitesi diyen, onu, varl iin gerekli olan geim aralarndan soyutlamaz. Tersine, geim aralarnn deeri, onun deeriyle ifade edilir. Emek kapasitesi, satlamayacak olursa, bunun iiye hibir faydas olmaz, ama ii, emek kapasitesinin kendi retimi iin belli bir miktarda geim aracn gerektirdiini ve yeniden retimi iin durmadan gerektirmeye devam edeceini acmasz bir doal zorunluluk olarak hisseder. Ve Sismondinin kefettiini o da kefeder: Satlmad takdirde, emek kapasitesi... bir hitir.49 Bu zel metann, emek gcnn, kendine zg doasndan kan bir sonu udur: Alcs ile satcs arasnda szleme yapldnda, bu metann kullanm deeri henz alcsnn eline fiilen gemi olmaz. Dier her meta gibi emek gcnn de deeri, kendisi daha dolama girmeden nce, belirlenmi haldedir; nk, onun retimi iin belli bir miktarda toplumsal emek harcanmtr; ne var ki, emek gcnn kullanm deeri, ancak bu gcn daha sonra harcanmasyla elde edilir. Emek gcnn elden karlmas ile fiilen kullanlmas, yani kullanm deeri olarak varlk kazanmas, farkl zamanlarda olur. Kullanm deerinin sat yoluyla sahibinin elinden eklen kmas ile fiilen yeni sahibinin eline gemesinin farkl zamanlarda gerekletii bu trl metalar sz konusu oldu48 Rossi, Cours dcon. Polit., Bruxelles 1843, s. 370, 371. 49 Sismondi, Nouv. Princ. etc., t. I, s. 113

176

Kapital

Parann Sermayeye Dnm

177

u zaman,50 alcnn paras, ounlukla, deme arac olarak ilev grr. Kapitalist retim tarznn bulunduu btn lkelerde, emek gcnn karl, ancak, emek gc szlemede belirtilmi bir sre boyunca fiilen kullanldktan sonra, rnein her haftann sonunda denir. Bundan tr, ii, her yerde, emek gcnn kullanm deerini kapitaliste avans olarak vermi olur; emek gcn, henz onun fiyatn dememi olan alcya kullandrm ve dolaysyla da ii her yerde kapitaliste kredi am olur. Kredi ama sznn bo bir hayal olmadn gsteren tek olgu, zaman zaman, kapitalistler iflas ettiinde, kredi olarak verilen cretlerin yitirilmesi deildir,51 bunun, daha kalc bir dizi etkisi vardr.52
50 Her iin karl o iin tamamlanmasndan sonra denir. (An Inquiry into those Principles, Respecting the Nature of Demand, etc, s. 104.) Ticari kredi, retimin ilk yaratcs olan iinin, tasarruflar sayesinde, yapt iin creti iin haftann, on be gnn, ayn, ayn sonuna kadar bekleyebilecek hale geldii anda balam olsa gerek. (Ch. Ganilh, Des Systmes dcon. Polit., 2me dit., Paris 1821, t. II, s. 150.) 51 i alkanln dn verir, ama, diye ekler Storch: o cretini kaybetmekten baka hibir risk alm deildir... ii maddi olarak hibir ey vermez. (Storch, Cours dcon. Polit., Ptersbourg 1815, t. II, s. 36, 37.) 52 Bir rnek. Londrada, ekmei tam deerine satan tam fiyatl frnclar ve ekmei bu deerden azna satan dk fiyatl frnclar olmak zere iki eit frnc vardr. Bu sonuncular tm frnclarn nden fazlasn oluturur. (Hkmet komiseri H. S. Tremenheerein Grievances complained of by the journeymen bakers etc. hakkndaki Reportu, s. XXXII, London 1862.) Dk fiyat koyan frnclar, hemen hemen istisnasz, ap, sabun, saf potas, tebeir tozu, Derbyshire ta tozu ve bunlara benzer ho, besleyici ve sala yararl unsurlar kartrlm hileli ekmek satar. (Bkz. biraz nce anlan raporun yan sra Committee of 1855 on the Adulteration of Bread raporu ve Dr. Hassalln Adulterations Detected, 2nd edit., London 1861 eseri.) Sir John Gordon 1855 Komitesi nnde, ekmein retiminde yaplan bu hileler sonucu, gnde iki libre ekmekle yaayan yoksullar, bunun salk zerindeki kt etkileri bir yana, besleyici maddelerin drtte birini bile alamyor aklamasn yapmt. Tremenheere (l.c. s. XLVIII), ii snfnn ok byk bir ksmnn bu hileleri pekl bildii halde, gene de ap, ta tozu vb. gibi eyleri kabul etmeye devam etmesinin nedeni hakknda, ekmei frnclarndan ya da chandlers shoptan (bakkaldan) onlar ne ekilde vermeyi uygun gryorsa o ekilde almak iiler iin bir zorunluluktur demiti. iler, cretlerini ancak hafta sonunda aldklar iin, btn hafta boyunca aileleri tarafndan tketilen ekmein parasn da ancak hafta sonunda deyebilmektedir; ve Tremenheere tank ifadelerine dayanarak, bu tr karmlarla hazrlanan ekmein aka bu ekilde satlmak iin yapld herkesin bildii bir eydir diye ekliyor. (It is notorious that bread composed of those mixtures, is made expressly for sale in this manner.) ngilterenin birok tarm blgesinde (ama daha ok skoyada) cretler 14 gnde ve hatta ayda bir denir. demeler arasndaki bu uzun sreler yznden tarm iisi satn ald teberiyi veresiye almak zorunda kalr. ... i yksek fiyatlar demeye mecbur olur ve fiilen de kendisine veresiye mal veren dkkna balanr. Bylece, rnein, cretlerin ayda bir dendii Wiltse bal Horninghamde, baka yerlerde 1 ilin 10 peniye alnan bir stone (yaklak 6,5 kg) un iin 2 ilin 4 peni denir. (Sixth Report on Public Health by The Medical Officer of the Privy Council, etc. 1864, s. 264.) Paisley ve Kilmarnockta (Bat skoya) pamuklu bez el basmaclar 1853 ylnda bir strike (grev) araclyla cretlerin ayda bir deil 14 gnde bir denmesini zorla kabul ettirdi. (Reports of the Inspectors of Factories for 31st Oct. 1853, s. 34.) inin kapitaliste kredi amasnn bir dier gzel sonucu olarak birok ngiliz kmr madeni sahipleri tarafndan uygulanan yntemi gsterebiliriz; buna gre, iiye creti ancak ay sonunda denir ve kapitalist aradaki sre iinde avanslar verir ve bunlar ou zaman, piyasa fiyatlarndan daha yksek fiyatlar denerek alnmak zorunda kalnan metalardr (truck

Ancak, para ister satn alma arac isterse deme arac olarak ilev grsn, bu, meta mbadelesinin doasnda herhangi bir deiiklie yol amaz. Emek gcnn fiyat, emek gc daha sonra gerekletirilecek olsa bile, konut kiralarnda olduu gibi szlemeyle saptanr. Emek gc, karl daha sonra denecek olsa da, satlm olur. Yine de, emek gc sahibinin emek gcn her satnda bunun szlemeyle saptanm fiyatn da hemen aldn geici olarak varsaymak, buradaki ilikinin yaln bir ekilde kavranmas asndan yararldr. Para sahibinin, bu zel metann, yani emek gcnn karl olarak bu metann sahibine, yani iiye dedii deerin nasl belirlendiini artk biliyoruz. Para sahibinin mbadeleyle elde ettii kullanm deeri, kendisini ancak fiilen kullanldnda, emek gcnn tketim srecinde gsterir. Ham madde vb. gibi, bu sre iin gerekli her eyi para sahibi, meta piyasasnda satn alr ve bunlara tam fiyatlarn der. Emek gcnn tketimi sreci, ayn zamanda, metalarn ve artk deerin retim srecidir. Emek gcnn tketimi, dier herhangi bir metann tketimi gibi, piyasann ve dolam alannn dnda tamamlanr; ite bundan tr, kapsnda No admittance except on business (ii olmayan giremez) yazl olan, retimin yapld gizli iyerine kadar pelerinden gitmek zere, para sahibi ve emek gc sahibi dostlarmzla birlikte, her eyin akta ve gz nnde cereyan ettii bu grltl alan terk ediyoruz. Burada, sadece sermayenin nasl rettiini deil, ayn zamanda kendisinin de sermaye olarak nasl retildiini greceiz. Kr yapmann srr da sonunda aa kacak. Snrlar iinde emek gc alm satmnn gerekletii dolam veya meta mbadelesi alan, gerekten de, insann doutan sahip bulunduu haklarn tam bir cennetiydi. Burada tek sz geen, zgrlk, Eitlik, Mlkiyet ve Benthamdr. zgrlk! nk, bir metann, rnein emek gcnn, alclar da satclar da yalnzca kendi zgr iradelerine baldr. Aralarndaki szlemeyi zgr ve hukuka eit kiiler olarak yaparlar. Szleme, iinde iradelerine ortak bir hukuki ifade verdikleri bir sonutur. Eitlik! nk, birbirleriyle yalnzca meta sahipleri olarak iliki kurarlar ve aralarnda e deerde olan eyleri deitirirler. Mlkiyet! nk, her biri yalnzca kendisinin olan ey zerinde tasarrufta bulunur. Bentham! nk, her ikisi de yalnzca kendi gemisini kurtarsystem). ilerine cretlerini ayda bir demek ve aradaki srede her hafta sonu avans vermek kmr madeni patronlar arasnda yaygn bir uygulamadr. Bu avans dkknda verilir (tommy-shopta, yani patronun kendisine ait dkknda). iler bunu dkknn bir yannda alr ve dier yannda tekrar ellerinden karrlar. (Childrens Employment Commission, III. Report, Lond. 1864, s. 38, n. 192.)

178

Kapital

maya alr. Bunlar bir araya getiren ve aralarnda iliki kuran biricik g, onlarn bencillikleri, zel kazanlar ve kiisel karlardr. Ve bylece, herkes kendi karn kolladndan ve kimse bakalar iin bir ey yapmadndan, eylerin nceden kurulmu uyumunun sonucu olarak ya da her eye gc yeten bir Tanr inayetinin himayesi altnda, herkes, yalnzca, onlara karlkl avantaj salayan, herkes iin yararl, ortak karlara uygun iler yapar. Baya serbest ticaretinin sermaye ve cretli emek toplumu hakkndaki yarglarn olutururken kulland grleri, kavramlar ve lei dn ald bu basit dolam veya meta mbadelesi alann terk ederken, grld kadaryla, dramatis personaemizin (oyun kiilerimizin) yzlerinde daha imdiden bir eyler deiiyor. Bir zamanlarn para sahibi imdi kapitalist olarak nden gidiyor, emek gc sahibi de onun iisi olarak arkasndan yryor; birinde anlam ykl bir byk altndan glmseme ve i yapma hevesi, dierinde, kendi derisini pazara getirip de bunu yzdrmekten baka bir ey beklemesine imkn olmayan bir kimsenin ekingenlik ve tutukluu.

nc K s m

Mut la k A r t k Deer i n ret i m i

B l m 5

Emek Sreci ve Deerlenme Sreci

1. Emek Sreci
Emek gcnn kullanm, almann kendisidir. Emek gcnn alcs, onu, satcsn altrarak tketir. Emek gc satcs, alarak, fiilen emek gc, yani ii haline gelir; almaya balamadan nce o, sadece potansiyel emek gcdr. Emeinin metalarda belirebilmesi iin, iinin, her eyden nce, emeini kullanm deerlerine, yani herhangi bir ihtiyac gidermeye yarayan eylere harcamas gerekir. Demek ki, kapitalistin iiye rettirdii, zel bir kullanm deeri, belli bir nesnedir. Kullanm deerlerinin veya metalarn kapitalistler hesabna ve kapitalistlerin denetimi altnda retiliyor olmas, bunlarn genel zelliklerini deitirmez. Bunun iindir ki, emek srecinin, ilk nce, tm belirli toplum biimlerinden bamsz olarak incelenmesi gerekir. alma, her eyden nce, insanla doa arasndaki bir sretir; bu srete, insan, doa ile kendisi arasndaki madde alveriini kendi abasyla yrtr, dzenler ve denetler. Doann salad maddelerin karsnda bir doa gc olarak yer alr. Doann salad maddeyi kendi yaamnda kullanlabilecek bir biimiyle mlk edinmek zere

182

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

183

kendi canl varlnn doal glerini, kollarn ve bacaklarn, kafasn ve ellerini harekete geirir. Kendi dndaki doa zerinde etkide bulunur ve onu deitirirken, ayn zamanda kendi z doasn da deitirir. Bylece, doada uyuklamakta olan gleri gelitirir ve bunlarn hareketini kendi emri altna alr. Burada, emein hayvanlar hatrlatan ilk igdsel biimleri zerinde durmayacaz. inin emek gcn bir meta olarak satmak iin piyasaya geldii evre ile, insan emeinin igdsel ilk biiminden henz syrlmam bulunduu evre arasnda llemeyecek uzunlukta bir zaman aral yer alr. Emei, tmyle ve yalnzca insana ait bir biimiyle alyoruz. Bir rmcek, dokumacnn almasn andran faaliyetlerde bulunur ve bir ar, bal peteini yaparken baz mimarlar utandrr. Ama en kt mimar en iyi ardan daha en bandan ayrt eden ey, mimarn, petei balmumundan yapmadan nce kafasnda kurmu olmasdr. Emek srecinin sonunda, bu srecin banda zaten iinin imgeleminde, yani dnsel olarak var olan bir sonu ortaya kar. i, sadece, zerinde alt doal maddeye biim deiiklii vermi olmakla kalmaz; ayn zamanda, bu doal ey zerinde, kendi faaliyetini yrtme biimini bir yasa olarak belirlediini ve kendi iradesini tbi klmak zorunda olduunu bildii amacn da gerekletirmi olur. Ve bu tbi olu, yaltk bir olay deildir. Faaliyet halindeki organlarn abalar dnda, kendisini dikkat olarak gsteren belli bir amaca ynelik irade, iin yapld btn sre boyunca gereklidir; ve yapt i iiye, ieriiyle ve yapl biimiyle ne kadar az cazip geliyorsa, dolaysyla ii bedensel ve zihinsel glerinin faaliyeti olarak bu iten ne kadar az zevk alyorsa, bu dikkat, o lde daha gerekli olur. Emek srecinin basit unsurlar, belli bir amaca ynelmi faaliyet ya da emein kendisi, emein nesnesi ve onun aralardr. Balangtan beri insanlara yiyecekleri, hazr geim aralarn salayan toprak (iktisadi anlamda su da bunun iindedir),1 insann faaliyetinden bamsz olarak, insan emeinin genel nesnesidir. Emein yalnzca evreleriyle dolaysz ilikilerinden kopard her ey, doann kendiliinden salad emek nesneleridir. Yaad ortam olan sudan karlarak avlanan balk, ormandan kesilen aa, topraktaki damarndan ayrlan maden cevheri bunun rnekleridir. Buna karlk, emek nesnesi olan ey, deyim yerindeyse daha nce harcanan emein eleinden gemise, ona ham madde diyoruz. rnein, karlm bulunup da ykanmaya hazr olan maden cevheri byledir. Her ham madde emek nesnesidir; ama, her
1 Yeryznn kendiliinden rnleri, snrl miktarlaryla ve insanlardan tamamen bamsz olmalaryla, doa tarafndan, bir genci almaya ve kendi servetini kazanmaya yneltmek iin ona snrl miktarda para verilmesine benzer ekilde salanm gibi grnr. (James Steuart, Principles of Polit. Econ., edit. Dublin 1770, v. I, s. 116.)

emek nesnesi ham madde deildir. Emek nesnesi ancak daha nce harcanan emekle bir deiiklik geirdikten sonra ham madde haline gelir. Emek arac, bir ey ya da eylerin bir bileimidir; ii onu kendisiyle emek nesnesi arasna sokar ve emek arac, emek nesnesi zerindeki faaliyetin yneticisi olan iiye hizmet eder. i, eylerin mekanik, fiziksel ve kimyasal zelliklerinden, g aralar olarak baka eyler zerinde kendi amacna uygun etkiler yaratmalar iin yararlanr.2 Emek aralar olarak yalnzca bedensel organlarn kullanld bir sre olan meyveler gibi hazr geim aralarnn toplaycl bir yana braklrsa, iinin dorudan doruya egemenlii altna ald nesne, emek nesnesi deil, emek aracdr. Bylece, doaya ait bir ey onun faaliyetinin organ olur, ii bu organ kendi vcudunun organlarna ekler ve ncile ramen, kendi doal boyunu uzatr. Toprak, nasl onun ilk azk ambarysa, ayn ekilde ilk emek arac deposudur. rnein, frlatmas, srtmesi, bastrmas, kesmesi vb. iin ta verir. Topran kendisi bir emek aracdr; ama, tarmda emek arac olarak kullanlmak iin, bir dizi baka emek aracn ve emek gcnn grece yksek bir gelime dzeyini gerektirir.3 Emek sreci az da olsa bir gelime gsterir gstermez, ilenmi emek aralarna ihtiya duymaya balar. nsanlarn ok eskiden yaam olduklar maaralarda tatan yaplm aletler ve silahlar buluyoruz. nsanlk tarihinin balangcnda, ilenmi ta, tahta, kemik ve deniz kabuu ile birlikte, evcilletirilmi, yani kendileri de emek harcanarak deitirilmi, yetitirilmi hayvanlar, emek aralar olarak barol oynar.4 Emek aralarnn kullanm ve yapm, belirli hayvan trleri arasnda da embriyo haliyle grlmekle beraber, insann zgl emek srecinin belirleyici niteliidir ve bundan dolay, Franklin insan a toolmaking animal, aletler yapan bir hayvan, diye tanmlar. Kemik kalntlarnn yaps, nesli tkenmi hayvan trlerinin yaplarn anlamak iin ne kadar nemliyse, emek aralarnn kalntlar da, tarihe karm iktisadi toplum biimlerinin deerlendirilmesi asndan o kadar nemlidir. ktisadi alar ayrt eden, nelerin yapld deil, nasl, hangi emek aralaryla yapldklardr.5 Emek aralar, insan
2 Akl gl olduu kadar kurnazdr da. Kurnazlk, genel olarak, srece dorudan doruya karmakszn nesnelerin kendi doalarna uygun ekilde birbirleri zerinde etki ve kar etki yapmalarna yol aarken yalnzca kendi amacnn gereklemesini salayan araclk faaliyetindedir. (Hegel, Enzyklopdie, Erster Teil, Die Logik, Berlin 1840, s. 382.) Ganilh, dier yanlar ile zavall bir eser olan Thorie de lcon. Polit.te (Paris 1815), fizyokratlara kar, yerinde olarak, gerek tarmn n koulunu oluturan ve uzun bir dizi oluturan emek srelerini sralar. Turgot, Rflexions sur la Formation et la Distribution des Richesses (1776) eserinde uygarlklarn balang dnemleri iin evcilletirilmi hayvanlarn tad nemi gzel bir ekilde gsteriyor. Gerek lks mallar, farkl retim alarnn birbirleriyle teknolojik bakmdan karlatrlmas iinde btn metalar arasnda en nemsiz olanlardr.

184

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

185

emek gcnn geirmi olduu gelimenin derecesini lmekle kalmaz, ayn zamanda, bu emek gcnn hangi toplumsal koullar altnda kullanlm olduunu da gsterir. Emek aralarnn kendileri arasnda, hepsine birden retimin kemik ve kas sistemi diyebileceimiz mekanik emek aralar, belli bir toplumsal retim an dierlerinden ayrmak iin, yalnzca emek nesnelerinin saklanmasna yarayan ve hepsine birden genel olarak retimin damar sistemi adn verebileceimiz boru, f, sepet, testi ve kp gibi emek aralarna gre ok daha belirleyici zellikler sunar. Bu ikinciler, ancak kimyasal retim baladnda anlaml bir rol oynar.6 Daha geni anlamyla emek srecinin aralar arasnda, emein emek nesnesi zerinde etkide bulunmasna araclk eden ve dolaysyla u ya da bu ekilde faaliyeti ynlendiren eyler dnda, genel olarak, srecin gereklemesi iin gerekli olan tm nesnel koullar sayabiliriz. Bunlar emek srecine dorudan doruya katlmazlar; ama, bunlar olmadan sre ya hi balatlp yrtlemez ya da ancak eksik bir ekilde yrtlr. Bu trdeki genel emek arac yine topran kendisidir; nk, iiye locus standisini (duraca yeri) ve emek srecinin gerekleecei alan (field of employment) salar. Daha nce emek harcanarak yaplm bu tr emek aralar arasnda, rnein, i yerleri, kanallar, yollar vb. saylabilir. Demek oluyor ki, emek srecinde, insann faaliyeti, emek arac yardmyla, emek nesnesi zerinde daha bandan amalanm bir deiiklik gerekletirir. Sre rnle son bulur. Srecin rn bir kullanm deeridir, biim deiiklii ile insan ihtiyalarn gidermeye uygun hale getirilmi bir doal maddedir. Emek, nesnesiyle birlemitir. Emek nesnellemi ve nesne ilenmitir. i tarafnda hareket biiminde grlm olan ey, rn tarafnda, imdi artk varlk biimi altnda, hareketsiz bir zellik olarak grnr. i iplik eirdi ve ortaya kan rn bir iplik. Srecin btnn onun sonucu, yani rn asndan ele alacak olursak, hem emek arac hem de emek nesnesi, retim arac olarak7 ve emein kendisi de retici emek8 olarak grnr. Bir kullanm deeri emek srecinden rn olarak karken, baka kullanm deerleri, yani daha nceki emek srelerinin rnleri, bu s6 kinci basma not: imdiye kadarki yazl tarih, btn toplumsal hayatn ve dolaysyla da btn yaanm tarihin temeli olan maddi retimde meydana gelen gelimeyi pek az tanmakla beraber, en azndan, tarih ncesi alar, tarihsel aratrmalar temelinde deil, doa bilimleri aratrmalar temelinde, alet ve silahlarn yaplm olduklar maddelere gre ta devri, bronz devri ve demir devri diye blnmtr. Sz gelii, henz tutulmam bir balk, balklk iin bir retim aracdr demek, paradoks gibi grnr. Ne var ki, balk bulunmayan sularda balk avlama sanat henz kefedilmemitir. retici emein ne olduunu yalnzca bana basit emek sreci asndan belirlemeye yarayan bu yntem, kapitalist retim srecine hibir ekilde uygulanamaz.

rece retim aralar olarak girer. Bir srecin rn olan kullanm deeri, bir dier srecin retim arac olur. Bunun iindir ki, rnler, emek srecinin sadece sonular deil, fakat ayn zamanda koullardr. Emek nesnelerini doada hazr halde bulan madencilik, avclk, balklk vb. gibi (bunlara, yalnzca, henz el dememi topraklar kullanma ama aamasndaki tarm eklenebilir) karc sanayiler dnda, dier btn sanayiler, ham madde olan bir nesneyi, yani emein eleinden gemi, kendisi de emek rn olan bir emek nesnesini iler. Sz gelii, tarmda tohum byle bir eydir. Doal rnler olarak grmeye altmz hayvanlar ve bitkiler, sadece, belki geen yln emeinin rnleri deil, fakat, bugnk biimleriyle, kuaklar boyunca insann denetimi altnda, insan emei araclyla srdrlm bir dnmn rnleridir. Ama zellikle emek aralar sz konusu olduunda, bunlarn ok byk ounluu, en dikkatsiz gzlemcilere bile, gemiteki emein izlerini gsterir. Ham madde, bir rnn ana maddesi olabilecei gibi, rnn oluumuna yalnzca bir yardmc madde olarak da katlabilir. Yardmc madde, ya buhar makinesinin kmr, arkn ya, yk beygirinin saman rneklerinde olduu gibi emek arac tarafndan tketilir, ya aartlmam ketene eklenen klor, demire eklenen kmr, yne eklenen boya rneklerinde olduu gibi maddi bir deiiklik yaratmak zere ham maddeye katlr, ya da i yerlerini aydnlatmak ve stmak iin kullanlan maddeler gibi, iin kendisinin yrtlmesine destek olur. Ana madde ile yardmc madde arasndaki fark gerek kimya sanayisinde ortadan kalkar; nk, kullanlan ham maddelerin hibiri rnn maddesi olarak yeniden ortaya kmaz.9 Her nesne ok sayda zellik tad ve dolaysyla farkl kullanmlara yarad iin, ayn rn ok farkl emek srelerinin ham maddesi olabilir. Sz gelii tahl, deirmencinin, niasta imalatsnn, iki imalatsnn, hayvan yetitiricisinin vb. kulland ham maddedir. Tahl, tohum olarak, kendi retiminin de ham maddesi olur. Bunun gibi kmr de, rn olarak terk ettii madencilik sektrne retim arac olarak girer. Ayn rn, ayn emek srecinde, emek arac ve ham madde olarak kullanlabilir. rnein hayvan besiciliinde, hayvan, hem ilenen ham madde, hem de gbre elde etmenin aracdr. Kullanma hazr bir ekilde bulunan bir rn, yeniden, bir baka rnn ham maddesi olabilir; zmn, arap iin ham madde olmas gibi. Ya da yle olur ki, rn, emek srecini, sonrasnda yalnzca ham madde olarak kullanlabilecei bir ekilde terk eder. Bu durumdaki pamuk, iplik,
9 Storch, matire diye and gerek ham maddeleri, matriaux diye and yardmc maddelerden ayrr; Cherbuliez, yardmc maddeler iin matires instrumentales terimini kullanr.

186

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

187

dokuma iplii vb. gibi ham maddelere, yar mamul rn (Halbfabrikat) denir; ara rn (Stufenfabrikat) denseydi daha iyi olurdu. Balangtaki ham madde, kendisi de bir rn olsa bile, bir dizi farkl sreten geebilir ve bu srada, kullanma hazr geim arac veya retim arac olarak ayrlaca son emek srecine kadar, srekli deien biimlerde srekli yeniden ham madde olarak i grebilir. Grlyor ki, bir kullanm deerinin ham madde olarak m, i arac olarak m, yoksa rn olarak m ortaya kaca, tmyle, emek srecindeki zel ilevine, bu srece dahil olduu yere baldr ve bu yerin deimesiyle birlikte kendi nitelii de deiir. Bundan dolay rnler, yeni bir emek srecine retim arac olarak girdiklerinde, rn olma niteliklerini yitirir; sadece canl emein maddelemi unsurlar olarak i grrler. Dokumac iin dokuma tezgh sadece kulland bir ara, keten sadece dokuduu bir nesnedir. phesiz, dokuma malzemesi ve dokuma tezgh olmadan dokumaclk yaplamaz. Bunun iin, dokuma faaliyetine giriilirken bu rnlerin elde bulunmas arttr. Ama, bu srecin kendisi bakmndan, keten ve dokuma tezghnn gemite harcanm emeklerin rnleri olmasnn hibir nemi yoktur; tpk, ekmein, ifti, deirmenci, frnc ve dier kimselerin gemite harcam olduklar emeklerinin rn olmasnn, sindirim sreci iin herhangi bir nemi olmamas gibi. Tersine, retim aralar, emek sreci srasnda, gemite harcanm emeklerin rn olmalar niteliini belli ediyorlarsa, bu, kendilerindeki kusurlar yznden olur. Kesmeyen bir bak, durmadan kopan iplik, ister istemez, bak Ay, ipliki Byi hatrlatacaktr. Kendisini kullanma yararl bir ey yapan zelliklerinin gemite harcanm emeklerin sonucu oluu, son biimini alm bir rnde grnmez olur. Emek srecinde ie yaramayan bir makine faydaszdr. Bundan baka, ayn makine doa kuvvetlerinin bozucu etkisi altna girer. Demir paslanr, tahta rr. Dokuma veya rg ilerinde kullanlmayan iplik, boa gitmi pamuk demektir. Canl emein bu eylere el atmas, onlar lm uykularndan uyandrmas, yalnzca olas kullanm deerleri olmaktan karp, gerek ve etkin kullanm deerleri haline sokmas gerekir. Bu eyler, emein ateiyle harekete gelir, onunla bir vcut olur, sre iinde kendilerine den grevleri evkle yerine getirmek iin canlanr; geri, bu srada tketilirler; ama, bunun bir amac vardr; geim arac olarak bireysel tketim alanna veya retim arac olarak yeni emek srelerine girmeye hazr yeni kullanm deerlerinin, yeni rnlerin yapc unsurlar olmak zere tketilirler.

O halde, mevcut rnler, emek srecinin sadece sonular deil ayn zamanda varlk koullar olduuna gre, bunlarn bu srece sokulmalar da, gemiteki emeklerin rnlerini kullanm deerleri olarak koruyabilecek ve onlarn kendilerini gerekletirmelerini salayabilecek tek ara olan canl emekle bir araya getirilmeleri demektir. Emek, kendisinin maddi unsurlarn, nesnesini ve aralarn kullanr, bunlar tketir ve dolaysyla bir tketim srecidir. Bu retken tketim, bireyin tketiminden u zellikle ayrlr: bireyin tketimi, rnleri, canl bireyin geim aralar olarak tketir; retken tketim ise rnleri emein, yani faaliyet halindeki emek gcnn geim aralar olarak tketir. Bundan dolay, bireyin tketiminin rn, tketicinin kendisidir; oysa retken tketimin sonucu tketiciden farkl bir rndr. Aralarnn ve nesnelerinin de rnler olmas durumunda, emek, rnleri, rn yaratmak iin tketir veya rnlerden, rnlerin retim aralar olarak yararlanr. Ama, emek sreci balangta nasl yalnzca insan ile onun faaliyetlerinden bamsz olarak var olan toprak arasnda gerekletiyse, bugn de, dorudan doruya doa tarafndan salanan, fiziksel madde ile insan emeinin birleiminden meydana gelmi olmayan retim aralarndan da yararlanlr. Basit ve soyut unsurlaryla gstermi bulunduumuz emek sreci, kullanm deerleri retimine, doann rnlerine insan ihtiyalar iin el konmasna ynelik, insanla doa arasndaki madde alveriinin genel koulu olan, insan hayatnn deimez doal koulunu oluturan ve dolaysyla bu hayatn btn biimlerinden bamsz, daha dorusu, onun tm toplum biimlerinde ayn olan, amal faaliyettir. te bu nedenle, iiyi dier iilerle ilikisi iinde ele almamz gerekmemiti. Bir yanda insann ve emeinin, dier yanda doann ve ona ait maddelerin bulunmas yetmiti. Budayn tadna bakarak onu kimin yetitirdiini ne kadar anlayabilirsek, bu srecin hangi koullar altnda gerekletiini de ancak o kadar anlayabiliriz; kle gzcsnn vahi krbac altnda m yoksa kapitalistin dehet verici bak altnda m retildi, Cincinnatusun mtevaz tarlasn ekip bierek yapt bir ey miydi yoksa bir tala hayvan avlayan bir vahinin ii miydi, bilemeyiz.10 Mstakbel kapitalistimize dnelim. Biz onu, meta piyasasnda bir emek sreci iin gereken btn unsurlar, yani nesnel unsurlar olan re10 Albay Torrens, bu muhteem manta dayanarak, vahi insann tanda sermayenin kaynan kefeder. Vahi insan, kovalad vahi hayvana frlatt bu ilk tata, elleriyle tutup koparamad meyveleri drmek iin kavrad bu ilk sopada, bir nesneye, bir dier nesneyi ele geirmek amacyla sahip olma olayn grr ve bylece sermayenin kaynan kefederiz. (R. Torrens, An Essay on the Production of Wealth etc., s. 70, 71) ngilizcede sopa (stock) ile sermayenin e anlaml olmas da, herhalde, bu ilk sopayla (first stick) aklanacaktr.

188

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

189

tim aralarn ve znel unsur olan emek gcn satn almasndan sonra terk etmitik. Kapitalistimiz, dokumaclk, izme yapm vb. zel ii iin uygun retim aralarn ve emek gcn, bir uzman gzyle seti. Dolaysyla, satn ald meta olan emek gcn tketmeye koyulur, yani, emek gcnn taycs olan iinin, emei araclyla retim aralarn tketmesini salar. Kukusuz, iinin bu ii kendisi yerine kapitalist iin yapyor olmas yznden, emek srecinin genel doasnda hibir deiiklik olmaz. Bunun gibi, kapitalistin araya girmesiyle, izmenin ve ipliin belirli yaplma ve dokunma biimleri de hemen deiemez. Kapitalist, ilk nce, emek gcn, onu piyasada bulduu gibi almak ve dolaysyla onun emeini de, henz kapitalistlerin bulunmad bir dnemde ortaya kan biimiyle kabul etmek zorundadr. Emein sermayenin boyunduruu altna girmesi yoluyla bizzat retim tarznn dnmesi ancak daha ileri bir zamanda gerekleebilir ve bu nedenle bu konuyu daha sonra ele alacaz. Emek gcnn kapitalist tarafndan tketilmesi biiminde gerekleen emek sreci, iki belirgin zellik gsterir. i, emeinin kendisine ait olduu kapitalistin denetimi altnda alr. Kapitalist, iin yntemine uygun ekilde yaplmasna, retim aralarnn gerektii gibi kullanlmasna, dolaysyla ham madde israfnn nlenmesine ve emek aralarnn, iin zorunlu olarak sebep olacandan daha fazla eskiyip anmamalarna dikkat eder. Ama ikincisi, rn, onun dolaysz reticisinin, yani iinin deil, kapitalistin maldr. Kapitalist, sz gelii, emek gcnn bir gnlk deeri iin deme yapar. Bunun kullanm, dier herhangi bir metann, rnein bir gn iin kiralad bir atn kullanm gibi, o gn iin kendisine ait olur. Metann kullanm metay satn alana aittir ve emek gcnn sahibi emeini verirken, aslnda sadece satm olduu kullanm deerini vermektedir. inin, kapitalistin i yerine admn att andan itibaren, emek gcnn kullanm deeri, yani onun kullanm biimi olan emek, kapitaliste aitti. Kapitalist, emek gcn satn alarak, emei, canl bir maya olarak, rnn yine kendisine ait olan cansz unsurlarna katmtr. Emek sreci, kapitalist asndan, kendisi tarafndan satn alnm olan metann, yani emek gcnn tketilmesinden ibarettir; ne var ki, o, bu metay ancak onu retim aralar ile donatarak tketebilir. Emek sreci, kapitalistin satn alm olduu, ona ait bulunan eyler arasndaki bir sretir. Bunun iin de, kendi arap mahzenindeki fermantasyon srecinin rn ne kadar onunsa, bu srecin rn de o kadar onundur.11
11 rnlere, bunlar sermayeye dnmeden nce sahip olunur; bu dnm onlar byle bir ele geirme konusu olmaktan alkoymaz. (Cherbuliez, Richesse ou Pauvret, dit. Paris 1841, s. 54.) Proleter, emeini belli bir miktarda geim arac (approvisionnement)

2. Deerlenme Sreci
Kapitalistin mal olan rn, bir kullanm deeridir: iplik, izme vb. gibi bir eydir. Ne var ki, izme vb.nin bir anlamda toplumsal ilerlemenin temelini oluturmasna ve kapitalistimizin kararl bir ilerlemeci olmasna karn, o, izmeyi kendisi iin retmez. Meta retiminde kullanm deeri, asla, quon aime pour lui-meme (kendisi iin sevilen) bir ey deildir. Kullanm deerleri, yalnzca, mbadele deerinin maddi z, taycs olduklar iin ve byle olduklar srece retilir. Ve kapitalistimiz iin burada iki ey sz konusudur. O, ilk olarak, bir mbadele deerine sahip olan bir kullanm deeri, satlacak bir nesne, yani bir meta retmek ister. kincisi, kendi retimi iin gereken metalarn, yani meta piyasasndan satn ald retim aralarnn ve emek gcnn toplam deerinden daha yksek bir deere sahip olan bir meta retmek ister. Onun amac, yalnzca bir kullanm deeri deil ayn zamanda bir meta, yalnzca kullanm deeri deil ayn zamanda deer ve yalnzca deer deil ayn zamanda artk deer retmektir. Aslnda, burada meta retimi sz konusu olduu iin, u ana kadar srecin ancak bir yzn gzden geirmi bulunuyoruz. Meta nasl kullanm deeri ile deerin birliiyse, onun retim sreci de emek sreci ile deer yaratma srecinin birlii olmak zorundadr. retim srecini, imdi de, ayn zamanda deer yaratma sreci olarak inceleyelim. Her metann deerinin, kendi kullanm deerinde maddelemi emein miktaryla, kendi retimi iin gerekli olan toplumsal emek-zamanla belirlendiini biliyoruz. Bu, kapitalistimizin emek srecinin sonucu olarak elde etmi olduu rn iin de geerlidir. Demek ki, ilk olarak, bu rnde maddelemi emei hesaplamak gerekiyor. Diyelim, bu rn iplik olsun. plik retmek iin nce bunun ham maddesi gerekliydi; diyelim bu 10 libre pamuk olsun. lk olarak pamuun deerinin aratrlmas gerekmez, nk kapitalist onu deerini deyerek, rnein 10 iline, pazardan satn almtr. Pamuun retimi iin gerekmi olan emek, pamuun
karl olarak satarken, rn zerinde herhangi bir pay sahibi olmaktan tamamen vazgemi olur. rnlerin elde edilme biimi gene eskisi gibi kalr: bu, anlan anlama ile hibir ekilde deiiklie uramaz. rn, tmyle, ham maddeleri ve tketim aralarn salayan kapitaliste aittir. Bu, tam tersine, rnn yalnzca onu reten iiye ait olduu temel ilkesine dayanan eski mlk edinme yasasnn amaz bir sonucudur. (ibid., s. 58.) James Mill, Elements of Pol. Econ. etc. s. 70, 71: iler cret karlnda altklar zaman kapitalist sadece sermayenin (burada retim aralarn kastediyor) deil, fakat ayn zamanda emein de sahibidir (of the labour also). Sermaye kavram, pratik hayatta grld zere cret olarak denen eyi de kapsyorsa, sermayeden ayr bir emek hakknda konumak sama olur. Bu anlamdaki sermaye szc, sermaye ve emein her ikisini kapsar.

190

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

191

fiyatnda, genel toplumsal emek olarak, zaten ifade edilmitir. Bunun dnda, pamuun ilenmesi srasnda, tm dier emek aralarn da temsil etmek zere ide meydana gelen anmann 2 ilinlik bir deere sahip olduunu varsayacaz. 12 ilinlik bir altn ktlesi, 24 i saatinin, yani iki i gnnn rnyse, bundan, ilk olarak, iplikte iki i gnnn maddelemi olduu sonucu kar. Pamuun eklini deitirmesi ve iin bir ksmnn anarak yok olmas bizi yanltmamaldr. rnein, 40 libre ipliin deeri = 40 libre pamuun deeri + tam bir iin deeri ise, yani bu eitliin iki yan iin de ayn emek-zamana ihtiya varsa, genel deer yasasna gre, 10 libre iplik, 10 libre pamuk ile iin e deeri olur. Bu durumda, ayn emek-zaman, bir seferinde ipliin kullanm deerinde, dier seferinde pamuun ve iin kullanm deerlerinde temsil edilmi olur. Demek ki, ister iplikle, ister pamukla, ister ile temsil ediliyor olsun, deeri bakmndan deien bir ey olmaz. ile pamuun, hareketsiz olarak yan yana durmak yerine, eirme srecinde, kullanm biimlerini deitirecek ve onlar iplie dntrecek ekilde birlemeleri, deerleri asndan, bunlarn yerlerine basit mbadele yoluyla ayn deerdeki ipliin konmasndan farkl bir durum yaratmaz. Pamuun retimi iin gereken emek-zaman, pamuun ham maddesi olduu ipliin retimi iin gereken emek-zamann bir ksmdr ve bundan dolay iplikte mevcuttur. Pamuk iplik haline getirilirken andrlmas ya da tketilmesi zorunlu olan miktardaki iin retimi iin gereken emek-zaman iin de ayn ey sz konusudur.12 Demek oluyor ki, ipliin deeri ya da elde edilmesi iin gereken emek-zaman belirlenirken, bizzat pamuun ve iin ypranan ksmnn retilmesi, sonra pamuk ve ile iplik yapm iin yrtlmesi gereken, zaman ve yer bakmndan birbirlerinden ayr olan farkl zel emek sreleri, bir ve ayn emek srecinin birbirlerini izleyen deiik evreleri olarak kabul edilebilir. pliin ierdii btn emek, gemite harcanm emektir. plii meydana getiren unsurlarn retimi iin gerekmi olan emek-zamann daha eski bir tarihte, yani uzak gemi zamanda, buna karlk, son sre olan eirme iin dorudan doruya gerekmi olan emein iinde bulunduumuz ana daha yakn bir tarihte, yani yakn gemi zamanda harcanm olmasnn hibir nemi yoktur. Bir evin inas iin, rnein 30 i gn uzunluundaki belirli bir emek ktlesi gerekli olsa, 30uncu i gnnn retime birinci i gnnden 29 gn sonra girmesinden dolay, evin varlna katlm emek-zamann toplam mik12 Metalarn deerini, sadece bunlarn retimi iin dorudan doruya harcanm olan emek deil, dorudan doruya harcanan emee yardmc olan cihazlar, aralar ve binalar iin harcanm olan emek de etkiler. (Ricardo, l.c. s. 16.)

tarnda hibir deiiklik olmaz. u halde, emek malzemesinin ve emek aralarnn ierdii emek-zaman, sadece, eirme biimi altnda eklenen en son emekten nce, eirme srecinin daha erken aamalarndan birinde harcanm gibi ele alnabilir. retim aralarnn, yani pamuun ve iin, 12 ilinlik fiyatla ifade edilen deerleri, ayn zamanda, ipliin deerinin veya rnn deerinin de yapc unsurlardr. Yalnz, burada, iki koulun yerine getirilmesi gereklidir. lk nce, pamuk ve i bir kullanm deerinin retiminde fiilen kullanlm olmaldr. Bizim rneimizde, bunlarn iplie dnm olmas gerekir. Kendisini tayan kullanm deerinin ne olduu, deer iin nemli deildir; ama, onu bir kullanm deerinin tamas zorunludur. kinci olarak, yalnzca mevcut toplumsal retim koullar altnda gerekli olan emek-zamann harcand varsaylr. 1 libre iplik eirmek iin 1 libre pamuk gerekli olsa, bu durumda, 1 libre iplik yapmak iin sadece 1 libre pamuk harcanm olmaldr. iin de ayn ey sz konusudur. Kapitalistin demir i yerine altn i kullanmak gibi bir fantezisi olsa bile, ipliin deeri, sadece toplumsal adan gerekli olan emei, yani demir ile yaplan retim iin gerekli olan emek-zaman ierir. Artk, retim aralarnn, yani pamuun ve iin, ipliin deerinin ne kadarn meydana getirdiklerini biliyoruz. Bu ksm, 12 iline veya maddelemi iki i gnne eittir. Geriye, pamua iplikinin kendi emeinin katt deer ksmnn incelenmesi kalyor. imdi, bu emei, emek srecini incelediimiz zamandakinden bambaka bir bak asyla ele almamz gerekiyor. Orada, pamuu iplie dntrmek gibi amaca uygun bir faaliyet sz konusuydu. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, emek bu amaca ne kadar uygunsa, iplik o kadar iyi olur. plikinin emei, dier retici emeklerden trsel adan farklyd ve bu farkllk, kendisini, iplik eirme zel amacnda, buna zel alma biiminde, retim aralarnn zel doasnda ve rnn zel kullanm deerinde znel ve nesnel olarak aka gsteriyordu. Pamuk ve i, eirme ii iin vazgeilmezdir; ama, bunlarla yivli top yaplamaz. Buna karlk, iplikinin emei, deer yaratcs yani deer kayna olduu kadaryla, top dkmcsnn emeinden, ya da rnei daha yakndan verirsek, pamuk yetitiricisinin ve i yapmcsnn ipliin retim aralarnda gereklik kazanan emeklerinden hibir ekilde farkl deildir. Pamuk yetitiricilii, i yapmcl ve iplikilik, ayn toplam deerin, yani ipliin deerinin yalnzca nicel adan farkl ksmlarn, ite ancak bu zdelik nedeniyle oluturabilir. Burada nemli olan artk iin nitelii, yaps ve ierii deil, yalnzca niceliidir. Bunu hesaplamak kolaydr. plik yap-

192

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

193

mnda kullanlan emein, basit emek, toplumsal adan ortalama emek olduunu varsayyoruz. Bunun kart varsaymn, ele aldmz konu asndan hibir farka yol amad ilerde grlecektir. Emek sreci boyunca, emek, hi durmadan, alkalanma biiminden varlk biimine, hareket biiminden cisim olma biimine geer. Bir saatin sonunda eirme hareketi belli bir miktardaki iplik tarafndan temsil edilir, yani belli bir miktardaki emek, bir saatlik emek, pamukta maddeleir. Burada bir saatlik emek diyoruz, yani iplikinin yaam gcn bir saat boyunca harcamasndan sz ediyoruz, nk burada, iplik eirme emeini, iplik eirmek iin gerekli zel emek olarak deil, yalnzca emek gcnn harcanmas olarak ele alyoruz. Belirleyici nem tayan bir nokta, srecin devam boyunca, yani pamuun iplie dntrlmesi srasnda, yalnzca toplumsal olarak gerekli emek-zamann harcanmasdr. Normal, yani ortalama toplumsal retim koullar altnda, bir saatlik alma srasnda a libre pamuun b libre iplie dntrlmesi zorunluysa, bu durumda, yalnzca, 12 x a libre pamuu 12 x b libre iplie dntren bir i gn, 12 saatlik bir i gn saylr. nk, yalnzca toplumsal olarak gerekli emek-zamann deer yaratt kabul edilir. Emein kendisi gibi, ham madde ve rn de, burada, gerek emek srecinde olduundan bambaka bir k altnda grnr. Ham madde burada sadece belli bir miktardaki emei emmeye yarar. Bu emme ilemi araclyla fiilen iplie dnr, nk emek gc, iplik eirme biimi altnda harcanm ve ona eklenmitir. Ama artk, rn, yani iplik, pamuk tarafndan emilmi emein bir leinden baka bir ey deildir. Eer bir saatte 12/3 libre pamuk ileniyor ya da 12/3 libre iplik haline getiriliyorsa, 10 libre iplik, 6 saatlik emein emilmi olduunu gsterir. Belirli ve deneylerle saptanm rn miktarlar artk belirli emek miktarlarndan, belirli donmu emek-zaman ktlelerinden baka bir eyi temsil etmez. Bu belirli miktarlardaki rnler, artk, bir saatlik, iki saatlik, bir gnlk toplumsal emein maddelemi biimlerinden baka bir ey deildir. Burada, emek nesnesinin kendisinin de bir rn, yani ham madde olmas ne kadar nemsizse, yaplan iin iplikilik, malzemesinin pamuk ve rnnn iplik olmas da o kadar nemsizdir. i, iplikilik yapmak yerine kmr madeninde alsayd, emek nesnesi olan kmr doa tarafndan salanyor olurdu. Ama yine, yatandan karlm belli bir miktardaki, rnein bir ton kmr, belli miktardaki emilmi emei temsil ederdi. Emek gcnn sat srasnda, gnlk deerinin 3 ilin olduunu, bu 3 ilinde 6 saatlik emein maddelemi bulunduunu, yani iinin

geim aralarnn gnlk ortalamasn retmek iin bu miktardaki emein gerekli olduunu varsaymtk. imdi, iplikimiz bir i saatinde 12/3 libre pamuu 12/3 libre iplie eviriyor olsa,13 6 saatte 10 libre pamuu 10 libre iplik haline getirir. Demek ki, iplik yapm sreci boyunca pamuk, 6 saatlik emei emer. Bu uzunluktaki emek-zaman, 3 ilinlik bir altn miktar ile temsil edilir. Demek oluyor ki, srf iplik yapma sreci srasnda, pamua 3 ilinlik bir deer katlm olur. imdi rnn, yani 10 libre ipliin toplam deerine bakalm. Bu miktardaki iplikte 21/2 i gn maddelemitir; pamuk ve iler 2 gnlk emek ierirken, 1/2 gnlk emek iplik yapma sreci srasnda emilmitir. Bu uzunluktaki emek-zaman 15 ilinlik bir altn ktlesiyle temsil edilir. Demek ki, 10 libre ipliin deeri iin uygun fiyat 15 ilin, bir libre ipliin fiyat ise 1 ilin 6 penidir. Kapitalistimiz arr kalr. rnn deeri yatrlm sermayenin deerine eittir. Yatrlm sermaye deerlenmemi, artk deer yaratmamtr ve dolaysyla para kendisini sermayeye dntrmemitir. 10 libre ipliin fiyat 15 ilindir ve rn meydan getiren unsurlar, ya da, bir baka deyile, emek srecinin unsurlar iin meta piyasasnda 15 ilin harcanmt: pamuk iin 10 ilin, anp ypranan iler iin 2 ilin, emek gc iin 3 ilin. pliin bym deeri bir ie yaramaz, nk bu deer sadece, daha nce pamua, ie ve emek gcne blnm bulunan deerlerin toplamndan ibarettir ve mevcut deerlerin bylesi bir basit toplamndan asla bir artk deer doamaz.14 Bu deerler, imdi, tek bir eyde toplanmtr; ama metann satn alnmasyla ayr ksma ayrlmadan nce de, 15 ilinlik bir para toplamydlar. Aslnda bu sonuta garip grlecek pek bir ey yoktur. Bir libre ipliin deeri 1 ilin 6 penidir; bunun iin de kapitalistimiz 10 librelik iplik iin meta piyasasnda 15 ilin demek zorunda kalmtr. Kapitalist zel evini ister piyasadan ina edilmi olarak satn alsn, isterse kendisi ina ettirsin, bu ilemlerden hibiri evin elde edilmesi iin verilen paray artrmaz.
13 Buradaki saylar tmyle keyf olarak seilmitir. 1 sterlin = 20 ilin, 1 ilin = 12 peni. ev. 14 Fizyokratlarn, tarmda harcanan emek dndaki her tr emei retici olmayan emek sayan kuramlarnn dayand temel nerme budur ve bu nerme uzman iktisatlar iin rtlemez bir nermedir. Bir eyin deerini bulmak iin bu eyin retimi iin kullanlan dier birok eyin deerlerinin hesaba katlmas (rnein, dokuma iisinin tketim aralarnn deeri ilenen ketene katlr) yani, deyim yerindeyse, eitli deerlerin bir deer zerinde kat kat ylmas, bu deerin ayn lde bymesi sonucunu verir. ... El zanaatlar rnlerinin fiyatlarnn nasl meydana geldiini toplama terimi ok gzel gsterir: bu fiyat, kullanlm bulunan ve bir arada saylan eitli deerlerin toplamndan baka bir ey deildir; bununla beraber, toplamak arpmak demek deildir. (Mercier de la Rivire, l.c. s. 599.)

194

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

195

Baya iktisat hakknda bilgi sahibi kapitalistimiz, belki de, parasn, daha fazla para elde etme niyetiyle yatrdn syleyecektir. Ne var ki, cehenneme giden yol iyi niyet talaryla denmitir; o, pekl, retimde bulunmadan para kazanma niyetinde de olabilirdi.15 Tehditler savurur. Bir daha gafil avlanmayacaktr. Bundan byle kendisi reteceine, onlar piyasadan hazr olarak satn alacaktr. Ama btn kapitalist kardeleri ayn eyi yapmaya kalksa, piyasada metay nasl bulacak? Ve paray yiyemez. Soru cevap yntemine bavurur. Perhizi hesaba katlmalym. 15 ilinini keyfi iin harcayabilirmi. Bunun yerine onu retici bir ekilde tketmi ve ondan iplik yapm. Ama tam da bu nedenle, vicdan azab yerine iplik sahibi olmad m? Dnya nimetlerinden el ekmenin sonularn bize gstermi olan gmleyicinin durumuna kesinlikle geri dnmemelidir. Ayrca, hibir eyin bulunmad yerde, hkmdar da hakkn yitirmi demektir. Dnya nimetlerinden vazgemesinin kazanc ne olursa olsun, ortada fazladan karlk denmesi gereken bir ey yoktur; nk srecin sonunda ortaya kan rnn deeri, sadece bu srece sokulmu olan metalarn deerlerinin toplamna eittir. Dolaysyla, erdemin dlnn de erdem olduu dncesiyle kendisini avutsun. Ama bunun yerine, arszlar. pliin ona hibir yarar yoktur. Onu, satmak iin retmitir. Ya bu ekilde satacaktr, ya da daha kolay yoldan giderek, bundan sonra sadece kiisel ihtiyalarn giderecek olan eyleri retecektir; zaten, aile doktoru MacCullochun onun iin yazd reetede de, ar retim salgnna kar en etkili ila olarak bu vardr. i inada bindirir. i kollarn ve bacaklarn kullanarak emek nesnelerini yoktan m var edecek, metalar havadan m retecekti? Onlar olmadan emeini ete kemie brndremeyecei maddeleri iiye kendisi vermemi miydi? Toplumun byk ksm hibir eyleri olmayan byle kimselerden olutuuna gre, o, kendi retim aralaryla, kendi pamuuyla ve kendi ileriyle, topluma llemeyecek deerde bir hizmette bulunmu ve stne stlk iiye geim aralar salamam myd? Ve bu hizmeti yok mu saymalyd? Ama ii de, pamuu ve ii iplie dntrerek, onun hizmetine karlk vermedi mi? Ayrca burada sz konusu olan, hizmet deildir.16 Hizmet, ister meta isterse emek olsun, bir kullanm deerinin
15 rnein, 1844-1847 yllar arasnda, demir yollar hisse senetleriyle speklasyon yapmak iin sermayesinin [bir] ksmn retici faaliyetlerden ekerken byle yapmt. Amerikan Sava srasnda, Liverpool pamuk borsasnda oynayabilmek iin fabrikasn kapatr ve iilerini sokaa atarken byle yapmt. 16 Allan, pullan, sslen ve ycelt bakalm kendini. ... Ama kim ki (verdiinden) daha fazlasn veya daha iyisini alr, o, tefecidir ve komusuna hizmet etmemitir; ona, metasn alm veya gasp etmiesine, bir fenalk yapm demektir. Hizmet ve yardm denilen her ey komuya hizmet ve yardm deildir. nk, zina eden bir kadn ve zina eden bir erkek birbirlerine byk hizmet ve zevk salam olur. Bir svari, yol kesmede, tarla ve evleri talan edip soymada yardmc olmakla, bir kundakya ok byk bir

yararl etkisinden baka bir ey deildir.17 Burada sz konusu olansa, mbadele deeridir. O, iiye, 3 ilinlik deer demiti. i de ona, pamua eklenmi 3 ilinlik deerle, tam olarak ayn deerdeki bir deeri geri vermiti. Buraya kadar kesesi ile bu derece vnen dostumuz, birdenbire iinin iddiaszlna brnr. Kendisi de almam myd? plik iisini denetleme ve gzetleme ilerini yapmam myd? Bu ekilde harcad kendi emei, deer yaratmyor muydu? Kendi overlooker (gzcs) ve manager (yneticisi) omuz silker. Ama o, bu arada, iten gelen bir kahkahayla oktan eski yz ifadesini taknmtr. Btn bu terane bizimle dalga gemek iindi. Bunlara on paralk deer vermemiti. O, bu trden kt bahaneleri ve bo laf cambazlklarn, kendilerine zaten bu i iin para denen ekonomi politik profesrlerine brakr. i dnda sylediklerini her zaman dnmese bile, iinde ne yaptn her zaman bilen pratik bir adamdr. Konuyu daha yakndan inceleyelim. Emek gcnn gnlk deeri, kendi iinde yarm i gn nesnellemi olduundan, yani emek gcnn retimi iin gereken gnlk geim aralarnn maliyeti yarm i gn olduundan, 3 ilindi. Ne var ki, emek gcnde sakl bulunan gemite harcanm emek ile emek gcnn salad canl emek, emek gcnn gnlk korunma masraflar ile onun gnlk olarak harcanmas, birbirlerinden tamamen farkl byklklerdir. Birincisi emek gcnn mbadele deerini belirler; ikincisi ise emek gcnn kullanm deeridir. Kendisini 24 saat canl tutmak iin yarm i gnnn gerekli olmas, iinin tam gn almasna asla engel deildir. O halde, emek gcnn deeri ile emek gcnn emek sreci srasnda yaratt deer de birbirlerinden tamamen farkl byklklerdir. Kapitalist, emek gcn satn alrken, ite bu fark gz nnde tutmutu. Emein iplik ya da izme yapmak eklindeki faydal zellii sadece bir conditio sine qua non (vazgeilmez koul) idi; nk, deer yaratabilmek iin, emein faydal bir ekilde harcanmas gerekir. Ama, can alc nokta, bu metann kullanm deerinin zgl bir kullanm deeri, deer kayna olmas, kendisinin sahip bulunduundan daha fazla deerin kayna olmasyd. Kapitalistin ondan bekledii zgl hizmet budur. Ve bu alverite, kapitalist,
hizmet salar. Papa taraftarlar, onlarn hepsini bomamak, yakmamak, ldrmemek, hapishanelerde rtmemekle, aksine bazlarn yaatmak ve bunlar toplum dna atmak veya ellerindeki avularndaki eyleri almakla, bizimkilere byk hizmetler ederler. Bizzat eytan, kendi yolunda olanlara byk, lsz hizmetler salar. ... Ksacas, dnya byk, fevkalde gnlk hizmet ve yardmlarla doludur. (Martin Luther, An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen etc, Wittenberg 1540.) 17 Zur Kritik der Pol. k. s. 14te, bu konuda unu da belirtmitim: Hizmet kategorisinin J. B. Say ve Bastiat gibi bir ksm iktisatlara hangi hizmeti sunmak zorunda olduu anlalyor.

196

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

197

meta mbadelesini yneten ncesiz ve sonrasz yasalara uygun hareket etmektedir. Gerekten de, emek gc satcs, dier herhangi bir metann satcs gibi, metasnn mbadele deerini gerekletirir ve metasnn kullanm deerini elinden karr. O, bunlardan birini elden karmadan, dierini elde edemez. Satlm olan yan kullanm deeri ya tccarna ne kadar aitse, emek gcnn kullanm deeri, yani emein kendisi de, satcsna en fazla o kadar aittir. Para sahibi, emek gcnn bir gnlk deerinin karln demitir; bu nedenle, emek gcnn gn boyunca kullanm, yani bir gnlk emek, ona aittir. Emek gcnn btn bir gn boyunca faaliyet gsterebilmesine, yani alabilmesine karn emek gcnn bir gn boyunca korunmasnn sadece yarm i gnne mal olmas, dolaysyla da bir gn boyunca kullanlarak yaratt deerin, kendi gnlk deerinin iki kat olmas, alcs iin zel bir ans olmakla beraber, kesinlikle satcsna ynelik bir hakszlk deildir. Kapitalistimiz kendisini gldren bu durumu nceden grmt. Bundan tr ii, i yerinde, sadece alt saat deil, on iki saat devam edecek bir emek sreci iin gerekli olan retim aralarn hazr bulur. 10 libre pamuk 6 i saatini emip 10 libre iplie dntne gre, 20 libre pamuk 12 i saatini emer ve 20 libre iplie evrilir. imdi bu uzatlm emek srecinin rnn inceleyelim. 20 libre iplikte artk 5 i gn maddelemitir: bunun 4 daha nce pamuk retimi ile i yapm iin harcanm, 1i iplik yapma sreci srasnda pamuk tarafndan emilmi i gndr. 5 i gnnn altn ile ifadesi ise 30 ilin yani 1 sterlin 10 ilindir. Bu, ayn zamanda, 20 libre ipliin fiyatdr. Bir libre iplik, eskisi gibi 1 ilin 6 peniye mal olur. Buna karlk, srece sokulmu metalarn deer toplam 27 ilin tutmutu. plik ise 30 ilin ediyor. rnn deeri, kendi retimi iin yatrlm deerden 1/9 orannda daha fazla. Bylece 27 ilin 30 iline dnmtr. 3 ilinlik bir artk deer eklenmi oluyor. Oyun sonunda baaryla sonulanmtr. Para, sermayeye dnmtr. Problemin btn gerekli koullar karlanm ve meta mbadelesinin yasalar, hibir ekilde ihlal edilmemitir. E deer, e deer ile deitirilmitir. Kapitalist, alc olarak, her metann, pamuun, ilerin ve emek gcnn tam deerini demitir. Demek ki, kapitalist, dier her meta alcsnn yapt eyi yapmtr. Ald metalarn kullanm deerlerini tketmitir. Emek gcnn tketim sreci, ki ayn zamanda metann retim srecidir, sonunda, 30 ilin deerindeki 20 libre iplik olan bir rn vermitir. Kapitalist, pazara geri dner ve daha nce alc olarak meta almken, imdi, satc olarak meta satar. O, bir libre iplii, deerinin ne bir metelik altnda ne bir metelik stnde, tam 1 ilin 6 peniye satar. Ve gene de, balangta dolama soktuundan 3 ilin fazlasn dolamdan eker. Bu iin tamam, parasnn sermayeye dnmesi,

hem dolam alannda gerekleir, hem de bu alanda gereklemez; bu i, dolamn araya girmesiyle olur; nk, meta piyasasnda emek gcnn satn alnmas gerekir; dolamda olmaz; nk, dolam retim alannda gerekleen deer yaratma srecinin ancak ilk admnn atld yerdir. Ve bylece, tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles (Mmkn olan dnyalarn en iyisinde her ey en iyisi iindir [Voltaire, Candide]). Kapitalist, paray, yeni bir rnn malzemesi ya da emek srecinin unsurlar olarak i gren metalara dntrrken ve bu metalarn cansz maddelerine canl emek gcn katarken ayn zamanda, deeri, yani gemite harcanm, maddelemi l emei, sermayeye, kendi deerini artran bir deere, reyip oalan canl bir canavara evirmi olur. imdi, deer yaratma sreci ile deerlenme srecini karlatrrsak, artk deer retme srecinin, belli bir noktann tesine uzatlm bir deer yaratma srecinden baka bir ey olmadn grrz. Deer yaratma sreci, sadece, sermaye tarafndan satn alnm olan emek gcnn deerinin yerini yeni bir e deerin ald noktaya kadar srse, bu, basit deer yaratma sreci olur. Deer yaratma sreci bu noktadan sonra da devam ederse, bu, deerlenme sreci haline gelir. Daha ileri giderek, deer yaratma sreci ile emek srecini karlatrrsak, emek srecinin, kullanm deerleri reten yararl emekten ibaret olduu grlr. Hareket, burada, nitel adan, yapl biimine gre, ama ve ieriine baklarak ele alnr. Ayn emek sreci, deer yaratma srecinde, sadece nicel ynyle grnr. Burada artk sadece, emein yapt ilem iin gerek duyduu zaman ya da emek gcnn yararl ekilde harcand sre sz konusudur. Emek srecine katlan metalar da, artk, belli bir ama dorultusunda faaliyette bulunan emek gcnn, ilevsel olarak belirlenen, maddi unsurlar saylmaz. Sadece, maddelemi emein belli miktarlar olarak hesaba katlrlar. ster retim aralarnda ierilmi bulunsun, isterse emek gc tarafndan eklenmi olsun, emek burada sadece harcand sreye gre ele alnr. u kadar saatlik, gnlk vb. emek sz konusudur. Bununla beraber, emek ancak, kullanm deerinin retimi iin harcanan zamann, toplumsal olarak gerekli olmas lsnde hesaba katlr. Bundan farkl sonular kar. Emek gc, normal koullar altnda faaliyet gsteriyor olmaldr. plik makinesi iplikilikte egemen toplumsal emek arac haline gelmi bulunuyorsa, iinin eline bir iplik kr verilmi olmamaldr. iye normal nitelikte pamuk yerine, her an kopan, dknt bir pamuk verilmemelidir. Aksi halde, ii bir libre pamuun retimi iin toplumsal olarak gerekli emek-zamandan daha fazla zaman harcar; ama gerekli olan aan bu zaman, deer ya da para retmez. Ne var ki, maddi

198

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

199

emek unsurlarnn normal nitelikte olmalar iiye deil, kapitaliste bal bir eydir. Bir dier koul, bizzat emek gcnn normal nitelikte olmasdr. Emek gc, kullanld i kolunda, burada egemen olan ortalama beceriye, el yatknlna ve abuklua sahip bulunmaldr. Ama bizim kapitalistimiz emek piyasasnda normal nitelikli emek gc satn almt. Bu gcn, ortalama dzeyde zorlanarak, toplumsal olarak allm younluk derecesinde harcanmas gerekir. Kapitalist, bir saniyenin bile bo gememesi iin btn dikkatini harcar. Emek gcn belli bir zaman sresi iin satn almtr. Kendisine ait olan elde etmek konusunda srarcdr. Soyulmak istemez. Son olarak, -ayn beyefendinin kendisine ait ceza yasasnda da dzenlendii zere- ham maddenin ve emek aralarnn ama d kullanmlarna izin verilemez; nk, israf edilen malzeme veya emek aralar, gereksiz yere harcanm maddelemi emei temsil eder ve dolaysyla rnn paras saylmaz ve deerine eklenmezler.18 Grlyor ki, kullanm deeri yaratan emek ile deer yaratan ayn emek arasndaki, daha nce meta zmlememiz sayesinde rendiimiz fark, imdi, retim srecinin farkl yzlerinin farkllamas olarak kendini gstermitir.
18 Bu, kle emei zerine kurulmu retimin pahallamasna yol aan hususlardan biridir. Eskilerin uygun den deyimleriyle ifade edecek olursak, burada, iinin, instrumentum semivocale (yar konuan alet) olarak hayvandan ve instrumentum mutum (sessiz alet) olarak emek aracndan tek fark, instrumentum vocale (konuan alet) olmasdr. Ama ii, hayvanlara ve aletlere, onlarn dengi deil, insan olduunu hissettirir. Onlara insafszca davranarak ve con amore (zevkle) zarar vererek, kendisini onlardan farkl hissetmeyi baarr. Bundan dolay bu retim biiminde en kaba, en ar, ama tam da ar hantallklar nedeniyle tahrip edilebilmeleri zor olan emek aralar kullanlmas, iktisadi bir ilkedir. te bu nedenle, i savan patlak vermesine kadar, Meksika Krfezi evresindeki kleci eyaletlerde, topra bir domuz veya kstebek gibi kartran, ama eritler halinde kesip tersyz etmeyen eski in tipi sabanlarn kullanlm olduklar grlr. Kr. J. E. Cairnes, The Slave Power, London 1851, s. 46 vd. Seaboard Slave States [s. 46, 47] adl eserinde Olmsted unlar da anlatr: Bana burada yle aletler gsterdiler ki, bizde akl banda hi kimse cret dedii iisini bunlarla cebelletirip i karmasn engellemez. Bunlarn son derece ar ve hantal olular yznden, sanrm, bunlarla yaplan i, ayn iin bizdeki aletlerle yaplmasndan, en az yzde 10 orannda g olmal. Bununla beraber, bana srarla belirttiklerine gre, klelerin kendilerine verilen aletleri hoyrata ve geliigzel kullanmalar nedeniyle, onlar daha hafif ve daha az kaba aletlerle donatmak ekonomik bir davran olamaz; bizim iilerimize her zaman verdiimiz ve byle davranmakla da krl ktmz trden aletler, topran bizimkinden daha yumuak ve daha az tal olmasna ramen, Virginiann msr tarlalarnda bir gn bile dayanmazm. Bunun gibi iftliklerde at yerine katr kullanlmasnn niye bu derece yaygn olduu sorusuna ilk gsterilen ve itiraf etmek gerekir ki, inandrc da olan neden, atlarn, zencilerin devaml ekilde onlara reva grdkleri davranlara dayanamad oldu. Zenciler atlar ksa zamanda sakatlamakta ve ktrm brakmaktadr, oysa, katrlar dayaa ve ara sra bir veya iki kere yem verilmemeye, bedensel bir zarar grmeden tahamml edebiliyor. Souktan da zarar grmyor ve bakmlar ihmal edilse ve haddinden fazla altrlsalar bile hastalanmyorlar. uras da var ki, hayvanlara reva grlen ve hemen hemen Kuzeyli her iftinin bakclarna derhal yol vermesine neden olacak muameleyi herhangi bir zamanda grmek iin, bu satrlar yazdm odann penceresinden daha uzak bir yere gitmeme bile gerek yok.

Emek sreci ile deer yaratma srecinin birlii olarak retim sreci, metalarn retim srecidir; emek sreci ile deerlenme srecinin birlii olarak retim sreci ise, kapitalist retim srecidir, meta retiminin kapitalist biimidir. Daha nce belirtilmi olduu gibi, kapitalist tarafndan alnp kullanlan emein, basit emek mi, ortalama toplumsal emek mi, yoksa karmak emek mi, zgl arl daha yksek emek mi olduu, deerlenme sreci asndan en kk bir nem tamaz. Ortalama toplumsal emee gre daha yksek, daha karmak saylan emek, kendisi iin daha fazla eitim masraf yaplm, retimi daha fazla emek-zaman alm ve bunun iin de basit emek gcnden daha yksek bir deeri olan bir emek gcnn harcanmasdr. Bu gcn deeri daha yksekse, ayn zamanda kendisini daha yksek bir emekle gsterir ve bu nedenle de, ayn sre iinde, kendisini grece daha yksek deerlerde nesnelletirir. Bununla beraber, iplik yapmnda kullanlan emekle kuyumcunun emei arasndaki derece fark ne olursa olsun, kuyumcunun sadece kendi emek gcnn deerini karmak iin harcad emek paras, nitel olarak, onun artk deer yaratmak iin harcad ek emek parasndan hibir ekilde farkl deildir. Artk deer, eskisi gibi, nicel bir emek fazlalnn, ayn emek srecinin sresinin uzatlmasnn rndr; bu, bir halde, iplik retimi srecinde, dier halde, mcevher retimi srecinde olur.19
19 Yksek ve basit emek, skilled (nitelikli) ve unskilled labour (niteliksiz emek) arasndaki fark, ksmen srf hayal, ya da en azndan, oktan gerekliini kaybetmi ve ancak alkanlk sonucu olarak devam etmekte bulunan bir farka; ksmen ii snfnn baz katmanlarnn iinde bulunduklar ve kendilerini emek glerinin deerlerini dier iiler lsnde alabilmekten alkoyan aresizlie dayanr. Burada tesadfe bal koullar ylesine byk roller oynar ki, emein bu iki trnn zaman zaman yer deitirdikleri olur. rnein, gelimi kapitalist retimin egemen bulunduu btn lkelerde olduu gibi, ii snfnn fiziksel bakmdan bozulduu ve greli bir tkenme gsterdii durumlarda, fazla kas kuvveti gerektiren kaba ve zor iler, genellikle, basit i derecesine inen daha ince ilere gre yksek, nitelik gerektiren iler saylmaya balar; rnein, ngilterede bir bricklayern (duvarcnn) ii am ipeklisi dokuyan bir dokumacnn iinden ok daha yksek bir dereceye kar. Dier yandan, ok daha fazla beden gc harcatt ve sala ok daha fazla zarar verdii halde, bir fustian cuttern (kadife biicisinin) emei basit emek olarak grlr. Kald ki, nitelikli emek denilen emein ulusal emek toplam iinde miktar bakmndan yle nemli bir yer tuttuu sanlmamaldr. Laing, ngilterede (ve Gallerde) 11 milyondan fazla insann geiminin basit emee dayandn hesaplamtr. Onun bunlar yazd srada 18 milyon olan toplam nfustan bir milyon soyluyu ve bir buuk milyon yoksulu, serseriyi, suluyu, fahieyi vb. dersek, geriye, kk rantiyeleri, memurlar, yazarlar, sanatlar, retmenleri vb. iine alan 4 milyon 650 bin kiilik bir orta snf kalr. Bu 4 2/3 milyona varabilmek iin, Laing, bankerler vb. dnda, daha iyi cret alan btn fabrika iilerine orta snfn faal ksm arasnda yer verir! Duvarclar da yksek dzeyli iiler arasnda yer almaktan geri kalmamtr. Btn bunlardan sonra geriye ad geen 11 milyon kalr. (S. Laing, National Distress etc., London 1844, [s. 49-52 passim].) Gda maddeleri iin bildiimiz emekten baka hibir ey veremeyen byk snf, halkn byk ksmn oluturur. (James Mill, Colony, Supplement to the Encyclop. Brit., 1831.)

200

Kapital

Dier yandan, her deer yaratma srecinde, yksek nitelikli emein her zaman ortalama toplumsal emee indirgenmesi gerekir; rnein, yksek emein bir gn, basit emein x gnne indirgenir.20 O halde, sermaye tarafndan altrlan iinin emeinin basit ortalama toplumsal emek olduunu varsaydmzda, gereksiz bir ilemden kurtulmu ve analizi basitletirmi oluruz.

B l m 6

Deimez Sermaye ve Deiir Sermaye

20 Emekten deerin lei olarak sz edildiinde, bundan zorunlu olarak belli bir tr emek anlalr. ... baka trden emeklerin buna oran kolaylkla bulunabilir. ([J Cazenove,] Outlines of Polit. Economy, London 1832, s. 22, 23.)

Emek Srecinin farkl unsurlar, rn deerinin oluumunda farkl paylara sahiptir. Emeinin zel ierii, amac ve teknik nitelii bir yana braklrsa, ii, emek nesnesine, belirli bir miktarda emek ekleme yoluyla yeni deer katar. Dier yandan, kullanlm olan retim aralarnn deerlerini rnn deerini oluturan unsurlar olarak tekrar karmzda buluruz; rnein, pamuun ve ilerin deerleri iplik deerinin unsurlardr. Demek ki, retim aracnn deeri, rne aktarlarak korunmaktadr. Bu aktarm, retim aracnn rne dnmesi srasnda, yani emek srecinde gerekleir. Buna emek araclk eder. Ama nasl? i, ayn sre iinde iki kere almaz; yani, bir defasnda pamua kendi emeiyle deer katmak ve dier defasnda pamuun ve ilerin eski deerlerini korumak, ya da ayn anlama gelmek zere, iledii pamukla kulland ilerin deerlerini rne, iplie aktarmak zere iki ayr i yapmaz. Aksine, eski deeri, yeni deer ekleme yoluyla korur. Ne var ki, rne yeni deer katlmas ve eski deerlerin rnde korunmas, iinin ayn anda ortaya kard tmyle farkl iki sonu olduundan, ii ayn anda yalnzca bir kez alyor olsa bile, sonutaki bu ift ynlln, ancak, iinin emeinin iki ynll ile aklanabilecei aktr. Bu emein, ayn anda, bir zellii ile deer yaratrken, dier bir zellii ile deerleri koruyor ya da aktaryor olmas gerekir.

202

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

203

Her bir iinin emek-zaman ve dolaysyla deer eklemesi nasl gerekleir? Her zaman, kendisine zg retici alma tarz araclyla. plik yapmcs ancak iplik yaparak, kuma dokumacs ancak kuma dokuyarak, demirci ancak demir dverek, rne, emek-zaman ve dolaysyla deer katar. Ama, genel olarak emek ve dolaysyla yeni deer eklemelerini salayan amaca uygun biim araclyla, yani iplikilik, dokumaclk ve demircilik faaliyetleri araclyla, retim aralar, yani pamuk ve i, iplik ve dokuma tezgh, demir ve rs, bir rn, yeni bir kullanm deerini oluturan unsurlar haline gelirler.21 Bu eylerin kullanm deerlerinin eski biimleri yok olur; ama yalnzca, yeni bir kullanm deeri biiminde ortaya kmak zere... Ancak, daha nce deer yaratma srecini incelememiz srasnda ortaya kmt ki, bir kullanm deeri yeni bir kullanm deerinin retimi iin gerektii ekilde kullanld srece, bu kullanlp tketilen kullanm deerinin retimi iin gerekli emek-zaman, yeni kullanm deerinin retimi iin gerekli emek-zamann bir ksmn oluturur ve dolaysyla, kullanlp tketilmi olan retim aracndan yeni rne aktarlan emek-zamandr. Demek ki, iinin, kullanlm olan retim aralarnn deerlerini korumas veya bunlar deer unsurlar olarak rne aktarmas, genel olarak emek eklemesiyle deil, katt bu emein zel bir yararlla, zgl bir retici biime sahip olmas sayesinde gerekleir. plikilik, dokumaclk ve demircilik gibi amaca uygun bir retici faaliyet olarak emek, sadece dokunma yoluyla retim aralarn lm uykularndan uyandrr, onlar emek srecinin unsurlar olarak canlandrr ve onlarla birleerek rnleri oluturur. inin zgl retici emei iplikilik olmasayd, pamuu iplie eviremez ve dolaysyla da pamuun ve ilerin deerlerini iplie aktaramazd. Diyelim, ayn ii iini deitirip doramac olursa, yine eskisi gibi, iledii malzemeye harcad bir gnlk emekle deer katacaktr. Demek ki, iinin deer katmas, emeinin eirme veya doramaclk emei olmas sayesinde deil, soyut, genel toplumsal emek olmas sayesinde gerekleir; belirli byklkteki bir deeri eklemesinin nedeni, emeinin zel bir yararl ierie sahip olmas deil, belli bir sre boyunca harcanm olmasdr. Yani, iplikinin emei, insan emek gcnn harcanmas biimindeki soyut, genel emek olma zelliiyle pamuun ve ilerin deerlerine yeni deer ekler ve eirme faaliyeti biimindeki somut, zel, yararl emek olma zelliiyle, bu retim aralarnn deerlerini rne aktarr ve bylece bu deerlerin rnde korunmalarn salam olur. Ayn zaman dnemindeki sonucun iki tarafllnn nedeni budur.
21 Emek yok olann yerine yeni bir yaratk dourur (An Essay on the Polit. Econ. Of Nations, London 1821, s. 13).

Emein yalnzca nicel olarak eklenmesiyle yeni deer eklenir, eklenen emein nitelii sayesinde retim aralarnn eski deerleri rnde korunur. Ayn emein iki tarafl karakterinin rn olan iki tarafl etki, eitli olaylarda kendisini aka ortaya koyar. Herhangi bir buluun, iplikiye, eskiden 36 saatte eirebildii miktardaki pamuu 6 saatte eirme olanan verdiini varsayalm. Amaca uygun ekilde yararl, retken bir faaliyet olarak iplikinin emeinin gc imdi alt katna kmtr. Bu emein rn alt katna km, 6 yerine 36 libre iplik olmu olur. Ne var ki 36 libre pamuk, imdi, yalnzca, eskiden 6 libre pamuun emdii kadar emek-zaman emer. imdi, pamua eski yntemle katlan emein altda biri kadar yeni emek ve dolaysyla eski deerin sadece altda biri kadar deer eklenir. Dier yandan rnde, yani 36 libre iplikte, eskisinin alt kat kadar pamuk deeri mevcuttur. Ayn ham maddeye eski deerin altda biri kadar yeni deer eklenmekle birlikte, 6 saatlik eirme almasyla eskisinin alt kat kadar ham madde deeri korunur ve rne aktarlr. Bu bize, ayn blnmez sre srasnda, emein deeri koruma zelliinin, deer yaratma zelliinden temelden farkl olduunu gsterir. Eirme ilemi srasnda ayn miktarda pamua ne kadar fazla gerekli emek-zaman girerse, pamua eklenen yeni deer o kadar byk olur; ama ayn emek-zamanda ne kadar fazla pamuk iplik haline getirilirse, rnde korunan eski deer o kadar byk olur. Tersini dnelim. plikilik emeinin retkenlii deimemi olsun; bu demektir ki, ipliki, bir libre pamuu iplie evirmek iin eskisi kadar zaman harcayacaktr. Ama pamuun mbadele deerinin kendisi deimi, bir libre pamuun fiyat alt katna km ya da altda birine dm olsun. Her iki durumda da ipliki ayn miktarda pamua ayn emek-zaman, dolaysyla ayn deeri ekler ve her iki durumda da ayn zaman iinde ayn miktarda iplik yapar. Bununla beraber pamuktan iplie, yani rne aktarm olduu deer bir durumda eskisinin altda biri, dier durumda alt kat olur. Emek aralarnn, emek srecinde ayn ilevi grmeye devam etmekle birlikte pahallamalar ya da ucuzlamalar durumunda da ayns geerlidir. plik eirme srecinin teknik koullarnda deiiklik olmad ve gene bu srete kullanlan retim aralarnn deerlerinde hibir deime grlmedii takdirde, ipliki ayn emek-zaman iinde, deerleri ayn kalan ham madde ve makinelerden ayn miktarlarda tketir. Bu durumda iplikinin rnde koruduu deer, kendi katt yeni deerle doru orantldr. pliki, iki haftada, bir haftada kattnn iki kat kadar emek ve dolaysyla iki kat kadar deer katar; ayn zaman iinde miktar

204

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

205

olarak ve dolaysyla deer olarak eskisinin iki kat malzeme kullanr ve makine eskitir; yani, iki haftann rnnde, bir haftannkinin iki kat kadar deer korur. Veri olan ve deimeyen retim koullar altnda, iinin katt deer ne kadar artarsa, koruduu deer de o kadar artar; ama koruduu deerin artmas, katt deerin artmasndan deil, katt deeri, ayn kalan ve kendi emeinden bamsz olan koullar altnda katmasndan kaynaklanr. phesiz, greli bir anlamda olmak zere, iinin koruduu eski deerin, her zaman, ekledii yeni deerle orantl olaca sylenebilir. Pamuun deeri ister 1 ilinden 2 iline ksn, isterse 1 ilinden 6 peniye dsn, iinin bir saatlik rnde koruduu pamuk deeri, bu deer ne ekilde deiirse deisin, her zaman, iki saatlik rnde koruduunun ancak yars kadar olur. Dier yandan, iinin kendi emeinin retkenlii deise, ykselse veya dse, buna uygun olarak, rnein bir i saatinde, ii, eskisinden daha fazla veya daha az pamuu iplie evirir ve bir i saatinin rnnde daha fazla veya daha az pamuk deeri korur. Her durumda, iki saatte koruduu deer, bir saatte koruduunun iki kat olacaktr. Deer, deer iaretleri tarafndan simgesel olarak temsil edilmesi bir yana braklrsa, yalnzca bir kullanm deerinde, bir eyde var olur. (nsann kendisi de, yalnzca emek gcnn varl olarak ele alndnda, canl ve bilinli de olsa, doal bir nesnedir, bir eydir ve emek, bu gcn kendisini somut biimde da vurmasdr.) Bunun iindir ki kullanm deeri yok olacak olsa, deer de yok olur. retim aralar, kullanm deerleriyle birlikte deerlerini de yitirmi olmaz, nk, emek sreci araclyla kendi kullanm deerlerinin balangtaki biimlerini yitirmeleri, gerekte yalnzca, rnde baka bir kullanm deeri biimini almak iindir. Ama deer iin herhangi bir kullanm deerinde var olmak ne kadar nemliyse, metalarn bakalamnn gsterdii zere, bu kullanm deerinin ne olduu o kadar nemsizdir. Buradan u sonu kar: emek srecinde retim aracnn deeri rne ancak bu retim arac kendi bamsz kullanm deeriyle birlikte kendi mbadele deerini de yitirdii srece, aktarlr. retim arac, retim arac olarak kaybettii deeri rne verir. uras da var ki, emek srecinin nesnel unsurlar bu bakmdan farkl davranlar gsterir. Kazann altnda yaklan kmr iz brakmadan yok olur gider; dingilleri yalamak iin kullanlan ya da byledir. Boya ve dier yardmc maddeler kaybolur, ama bunlar rnn zelliklerinde kendilerini gsterirler. Ham madde, rnn zn oluturur, ama kendi biimini deitirmi olur. Yani, ham maddeler ve yardmc maddeler, emek srecine

kullanm deerleri olarak girdikleri zamanki bamsz biimlerini yitirir. Asl emek aralar iin durum farkldr. Bir alet, bir makine, bir fabrika binas, bir kap vb., emek srecinde ancak, balangtaki biimini koruduu ve yarn emek srecine aynen dnk biimiyle girdii srece i grr. Bunlar kendi yaamlar, yani emek sreci boyunca rn karsnda bamsz biimlerini nasl koruyorlarsa, lmlerinden sonra da ayn ekilde korurlar. Makinelerin, i aletlerinin, i yeri binalarnn vb. cesetleri, olumasna yardm ettikleri rnlerden her zaman ayr bir varla sahiptir. Byle bir emek aracn, i yerine girdii ilk gnden, hurda deposuna gitmek zere buradan kt gne kadar, i grd btn bir sre bakmndan ele alacak olursak, bu sre iinde bunun kullanm deerinin emek tarafndan tamamen tketildiini ve bundan tr de mbadele deerinin tamamen rne aktarldn grrz. rnein, bir iplik bkme makinesinin mr 10 yl olsa, on yllk emek sreci srasnda bunun toplam deeri on yln rnne gemi olur. Demek oluyor ki, bir emek aracnn mr, kendisinin tekrar tekrar yer ald az veya ok sayda emek srelerini kapsar. Emek aracnn mr insan mr ile kyaslanabilir; insan, her gn bir 24 saat daha lr. Ama bir insann yzne bakarak, mrnn ne kadarn tketmi olduunu kesinlikle syleyemeyiz. Bununla beraber, bu durum, hayat sigortas irketlerinin ortalama insan mrne dayanarak ok gvenilir ve daha da nemlisi ok krl sonulara varmalarn engellemez. Emek aralar iin de durum byledir. Bir emek aracnn, rnein belli bir tr makinenin, ortalama mrnn ne olduunu deneyimlerimiz sayesinde biliriz. Bu makinenin emek srecindeki kullanm deerini sadece 6 gn koruduunu varsayalm. Bu durumda, her gn ortalama olarak kullanm deerinin 1/6sn kaybeder ve dolaysyla deerinin 1/6sn bir gnn rnne vermi olur. Her tr emek aracnn anp ypranmas, yani kendisinin gnlk kullanm deeri kayb ve buna uygun olarak rne aktard gnlk deer bu ekilde hesaplanr. Dolaysyla, bir retim aracnn rne, emek sreci srasnda kendi kullanm deerinde meydana gelen ypranma sonucu kaybettiinden daha byk bir deeri aktarmayaca apaktr. retim aracnn yitirebilecei bir deer olmasayd, yani kendisi bir insan emei rn olmasayd, rne deer aktaramazd. Bu durumda, retim arac olan ey, mbadele deeri yaratcs olarak i grmeksizin kullanm deeri yaratcs olarak i grm olurdu. Bu nedenle, toprak, rzgr, su, maden damarndaki demir, balta girmemi ormandaki kereste vb. gibi, insan mdahalesi olmadan, doada kendiliklerinden bulunan tm retim aralar iin sz konusu olan durum budur.

206

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

207

Burada karmza bir dier ilgin olay kar. Diyelim, 1000 sterlin deerinde bir makine olsun ve bu makine 1000 gnde hurda haline gelsin. Bu durumda, her gn makinenin deerinin 1/1000i kendisinden ayrlp gnlk rnlerine geer. Ayn zamanda, gittike azalan bir yaam gcyle de olsa, makinenin tamam emek srecinde i grmeye devam eder. O halde, grlyor ki, bir emek sreci unsuru, bir retim arac, emek srecine btn olarak, buna karlk deerlenme srecine sadece ksmen katlr. Ayn retim arac, ayn retim srecinde, emek sreci unsuru olarak btnyle, deer yaratma sreci unsuru olarak ise ancak para para yer aldna gre, emek sreci ve deerlenme sreci arasndaki fark, burada, bu srelerin nesnel unsurlarnda yansyor.22 Dier yandan, tersi de olabilir ve bir retim arac, emek srecinde ancak ksmen yer ald halde, deerlenme srecine bir btn olarak katlyor olabilir. Diyelim ki, pamuk iplik haline getirilirken, her gn, 115 libre pamuun 15 libresi, iplik yerine devils dusta (eytan tozuna; pamuk dkntsne) dnyor. Yine de, bu 15 librelik ziyan normalse, ortalama koullarda pamuk ileme faaliyetinin ayrlmaz bir parasysa, ipliin unsuru olmayan bu 15 librelik pamuun deeri de, ipliin zn oluturan 100 librelik pamuun deeri gibi, iplik deerine girer. 100 libre iplik yapmak iin 15 libre pamuun kullanm deeri toz olmak zorundadr. Yani, bu miktarda pamuun yok olmas ipliin bir retim kouludur. Tam da bu yzden, deerini iplie verir. Bu, emek srecinin btn artklar iin, en azndan bu artklar tekrar yeni retim aralar ve dolaysy22 Burada sz konusu olan, emek aralarnn, makinelerin, binalarn vb. tamir edilmeleri deildir. Tamir edilmekte olan bir makine, emek arac olarak deil, emek malzemesi olarak ilev grr. Artk makineyle i yaplmamakta, kullanm deerini tamir etmek iin bizzat makinenin kendisi zerinde allmaktadr. Bu tr tamir ileri iin harcanan emek, bizim amacmz bakmndan, her zaman, emek aralarnn retiminin gerektirdii emein iinde saylabilir. Metinde sz konusu edilen anma ve ypranma hibir doktorun iyi edemeyecei ve yava yava lme gtren bir anma ve ypranmadr; bu, yle bir ypranmadr ki, belirli aralklarla yenileme yoluyla giderilmesi imkanszdr ve rnein, bir ba, baknn ucunu deitirmeye demez dedii bir duruma getirir. Metinde grlm bulunuyor ki, rnein bir makine her bir emek srecine btn olarak, ama ayn anda yrmekte olan deerlenme srecine para para girer. Aadaki kavram karkl buna gre deerlendirilebilir: Ricardo, bir makine imalatsnn, bir orap makinesinin yapm srasnda harcad emek miktarndan, sz gelii, bir ift orabn deerinde bu emek miktar yer alr diye, sz eder. Oysa, her bir ift orabn yapm iin harcanan btn emek, makine yapmcsnn btn emeini ierir, bunun sadece bir ksmn deil; nk bir makine geri birok ift orap yapar, ama bu oraplarn hibir ifti makinenin herhangi bir paras eksik olduunda yaplamazd. (Observations on certain verbal disputes in Pol. Econ., particularly relating to Value, and to Demand and Supply, London 1821, s. 54.) Olaanst bir kendini beenmilie sahip wiseacre (okbilmi) yazar, aknla dmekte ve dolaysyla polemiinde, ancak u noktaya kadar hakldr: Ne Ricardo, ne de nceki ya da sonraki dier iktisatlardan herhangi biri, emein iki ynn tam bir dorulukla birbirlerinden ayrabilmitir; bundan dolay da, deerin oluumu srasnda bunlarn oynadklar farkl rollerin analizinde daha da az baarl olmulardr.

la yeni bamsz kullanm deerleri oluturmadklar lde, geerlidir. Manchesterdaki byk makine fabrikalarnda dev makineler tarafndan demir talana dntrlen da boyu demir dkntleri birikir, bunlar akamlar byk vagonlarla fabrikalardan dkmhanelere tanr, ertesi gn demir ktleleri olarak dkmhanelerden tekrar fabrikalara dnerler. retim aralar, yalnzca, emek sreci boyunca kullanm deerleri biimindeki eski deerlerini yitirdikleri lde, deerlerini rnn yeni biimine aktarr. Emek srecinde retim aralarnn urayabilecekleri deer kaybnn ulaabilecei en byk miktar, aktr ki, bu deerin balangtaki, emek srecine sokulduu andaki bykl ya da bu deerin retimi iin gerekmi olan emek-zaman ile snrldr. Bundan dolay, kullanldklar emek srecinden bamsz olarak, retim aralar, hibir zaman, rne, sahip olduklarndan daha fazla deer katamaz. Bir i malzemesi, bir makine, bir retim arac ne kadar faydal olursa olsun, bu ey 150 sterline ve diyelim 500 i gnne mal oldu ise, meydana getirilmesi srasnda kullanld toplam rne asla 150 sterlinden daha fazla deer katamaz. Bunun deeri, retim arac olarak yer ald emek sreci tarafndan deil, rn olarak terk ettii emek sreci tarafndan belirlenir. Emek srecinde bu ey sadece kullanm deeri, faydal zellikleri olan bir nesne olarak i grr ve bu yzden, srece girmeden nce bir deere sahip olmam olsayd, rne bir deer katamazd.23 retici emek retim aralarn yeni bir rn oluturan unsurlara dntrrken, bunlarn deerleriyle birlikte bir ruh kaymas olur. Ruh, tkenmi bedenden yeni oluan bedene geer. Ama bu ruh kaymas sanki gerek emein haberi olmadan gerekleir. i, eski deerleri korumadan yeni emek katamaz ve dolaysyla yeni deer yaratamaz; n23 Artk deeri (faiz, kr, rant), retim aralar olan toprak, aletler, deri vb.nin emek srecinde kullanm deerleriyle salam olduklar services productifsten (retken hizmetlerden) tretme sevdasnda olan skc J. B. Saynin yavanln bundan anlayabiliriz. Zarif zrc fikirleri yazl kaytlara geirme frsatn nadiren karan Bay Wilhelm Roscher yle sesleniyor: J. B. Say (Trait, t. I, ch. 4), pek doru olarak unu belirtir: bir yahanede meydana getirilen deer, yaplan btn masraflar ktktan sonra geriye kalan bir deer olarak yeni bir ey, yahanenin kendisinin inas srasnda harcanm olan emekten zsel olarak farkl bir eydir. (l.c. s. 82, Not.) ok doru! Yahane tarafndan retilen ya, yahanenin inasnda harcanan emekten pek farkl bir eydir. Bay Roscherin deerden anlad ya gibi bir eydir; nk ya bir deere sahiptir; oysa, doada, grece pek fazla olmasa bile, petrol mevcuttur; bununla ilgili bir dier gzlemi u: O (doa!) hemen hibir mbadele deeri retmez. [l.c. s. 79.] Roscherin doas ile mbadele deeri arasndaki iliki, budala bakire ile ama kck olan ocuk arasndaki iliki gibi. Ayn alim (savant serieux) yukarda zikredilen vesile ile unlar da belirtiyor: Ricardonun okulu sermayeyi de biriktirilmi emek olarak emek kavramnn altna yerletirir. Bu uygunsuzdur (!), nk (!), ne de olsa (!) sermaye sahibi (!), yalnzca (?!), ayn eyi (hangi eyi?) retmekle (?) ve (??) korumakla kalmaz: ne de olsa (?!?) zevk iin harcamaktan kendini alkoyar ve bunun karl olarak rnein (!!!) faiz talep eder. (l.c. [s. 82].) Sadece talep etmekten deeri treten bu anatomik-fizyolojik ekonomi politik yntemi ne kadar uygun!

208

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

209

k, emei daima belli faydal bir ekilde katmak zorundadr ve rnleri yeni bir rnn retim aralar haline getirmeden ve bylece deerlerini yeni bir rne aktarmadan, ii emeini faydal bir ekilde katamaz. Demek oluyor ki, deer katarken ayn zamanda deeri korumas, faaliyet halindeki emek gcnn, canl emein, doal bir zelliidir; yle bir zellik ki, iiye hibir eye mal olmazken, kapitaliste ok ey kazandrr; mevcut sermayenin deerinin korunmasn salar.24 ler yolunda gittii srece, kapitalist, emein bu ban fark etmeyecek derecede, kendini para yapma gayretine kaptrr. Emek srecinde kendini gsteren iddetli kesilmeler, bunalmlar, bunu ona ciddi ekilde fark ettirir.25 Bir retim arac kullanlrken aslnda tketilen ey, onun kullanm deeridir; emek bu kullanm deerini tketerek rnleri meydana getirir. retim aracnn deeri, gerekte, tketilmez,26 ve dolaysyla bu deerin yeniden retilmesi de mmkn deildir. retim aracnn deeri korunmu olur; ama bunun nedeni, emek srecinde bir ilem geirmesi deil, meydana geldii andan itibaren kendisini tayan kullanm deerinin, yok olmakla birlikte, baka bir kullanm deerinin iinde yok olmasdr. Bundan dolay, retim aracnn deeri rnn deerinde yeniden belirir; ama dorusunu sylemek gerekirse, bu deer yeniden retilmi olmaz. retilen ey, kendisinde eski mbadele deerinin yeniden belirdii yeni bir kullanm deeridir.27
24 Tarmda yararlanlan yardmc aralar arasnda insan emei ... iftinin, yatrd sermayeyi geriye almak iin, en ok gvendiidir. Dier ikisi, yani gcnden yararlanlan hayvanlar mevcudu ve ... arabalar, sabanlar, krekler ve dier eyler, belli bir miktarda insan emei olmadan, hibir ey ifade etmez. (Edmund Burke, Thoughts and Details on Scarcity, originally presented to the Rt. Hon. W. Pitt in the Month of November 1795, edit. London 1800, s. 10.) 25 26 Kasm 1862 tarihli Timesda fabrikas 800 ii altran ve haftada ortalama 150 balya Dou Hint veya yaklak 130 balya Amerikan pamuu ileyen bir fabrikatr, fabrikasnn almad srelerdeki yllk masraflarndan yaknr. Bunlar 6000 bin sterlin olarak hesaplar. Bunun iinde, bizi burada ilgilendirmeyen kiralar, vergiler, sigorta primleri, bir yllna tutulan ynetici, muhasebeci, mhendis vb. kimselere denen maalar yer alr. Ama, daha sonra, fabrikatr, fabrikay zaman zaman stmak ve buhar kazann zaman zaman altrmak iin kullanlan kmrn masrafn 150 sterlin olarak hesaplar; bundan baka, makineleri zaman zaman kan ilere hazr bulundurmak iin altrlan iilerin cretlerini bu miktarn iine katar. Nihayet, buhar kazan almasn durdurdu diye bozucu ve ypratc etkilerini gstermekten geri durmayan hava ve dier doal olaylarn yol at fiziksel anma ve ypranma iin 1200 sterlinlik bir miktar hesaplar. Ayn kii, bu kalemi sadece 1200 sterlin olarak hesaplamasnn, makinelerin zaten ok ypranm durumda olmalarndan kaynaklandn zel olarak vurgular. 26 retken tketim: bir metann tketiminin retim srecinin bir paras olduu durumlarda... Bu gibi durumlarda deer tketimi gereklemez. (S. P. Newman, l.c. s. 296.) 27 Belki 20. basm yaplm bir Amerikan eserinde u satrlar okuruz: Sermayenin kendisini hangi biim altnda yeniden gsterecei nemli deildir. Deerleri rnde yeniden ortaya kan olas btn retim unsurlar uzun uzun sayldktan sonra yle deniyor: nsann varl ve rahat iin gerekli olan eitli trden besin maddeleri, giyim eyas ve barnaklar da deiiklie urayan eylerdir. Bunlar zaman zaman tketilirler

Emek srecinin znel etkeni olan faaliyet halindeki emek gc sz konusu olduunda durum deiir. Emek, belirli bir amaca ynelik olmas sayesinde, retim aralarnn deerlerini rne aktarr ve korurken, hareketinin her annda ek deer, yeni deer yaratr. retim sreci, iinin tam kendi emek gcnn deerine eit bir deer yaratt noktada kesiliyor ve bu noktaya kadar geen alt i saatinde ii rnein 3 ilinlik bir deer katyor olsun. Bu deer, rn deerinin, retim aralarnn deerlerine borlu olduu ksmna eklenen fazlal oluturur. Bu deer, bu sre srasnda domu olan biricik zgn deerdir; rnn deerinin, bizzat bu srele retilen biricik ksmdr. phesiz, sadece, kapitalistin emek gcn satn alrken yatrm olduu ve iinin geim aralar iin harcad paray yerine koyar. Harcanm olan 3 ilin asndan, 3 ilinlik yeni deer ancak bir yeniden retim olarak grnr. Ama, bu deer, retim aralarnn deeri gibi sadece grnte deil, gerekten yeniden retilmitir. Burada bir deerin yerini bir baka deerin almas, yeni deer yaratlmas yoluyla olur. Bununla beraber, emek srecinin, emek gcnn deerine eit bir deerin yeniden retilip emek nesnesine eklenmi olduu noktada son bulmadn renmi bulunuyoruz. Bunun iin yeterli olan 6 saat yerine, sre, sz gelii 12 saat devam eder. O halde, emek gcnn faaliyeti ile sadece emek gcnn kendi deeri yeniden retilmekle kalmaz, bir de fazladan bir deer yaratlr. Bu artk deer, rn deerindeki, kullanlm olan retim unsurlarnn, yani retim aralar ile emek gcnn deerine eklenen fazlal oluturur. rn deerinin oluumu srasnda emek srecinin farkl faktrlerinin oynadklar farkl rolleri gsterirken, gerekte, sermayenin farkl unsurlarnn sermayenin kendi deerlenme srecindeki ilevlerini tanmlamtk. rnn toplam deerinin, rn oluturan unsurlarn deer toplamn aan ksm, deerlenmi sermayenin, iin banda yatrlm olan sermaye deerini aan ksmdr. Bir yanda retim aralar, dier yanda emek gc, sadece, balangtaki sermaye deerinin para biiminden syrlp emek srecinin unsurlar haline gelirken brnd eitli varolu biimleridir.
ve deerleri, bu eylerin insann bedenine ve ruhuna bahettikleri yeni bir gte tekrar kendilerini gsterir, ve bylece, tekrar retim srecinde kullanlan, yeni bir sermaye oluturmu olurlar. (F. Wayland, l.c. s. 31, 32.) Dier btn acayiplikler arasnda rnek olarak birine iaret edelim: yenilenmi gte tekrar kendini gsteren, ekmein fiyat deil, onun kan yapc maddeleri oluyor. Buna karlk gcn deeri olarak tekrar kendini gsteren ey, geim aralar deil, bunlarn deerleridir. Ayn tketim aralar, bunlar, yar fiyatlarna mal olacak olsalar, gene ayn miktarda kas, kemik vb. ksaca ayn miktarda g retirler; ama bu gcn deeri ayn deer olarak kalmaz. Deerin bu ekilde ge evrilmesi ve btn bu ikiyzlce belirsizlik, artk deeri, sadece yatrlm bulunan deerlerin kendilerini bir rnde tekrar gstermeleriyle aklamay hedefleyen ve her durumda sonusuz kalacak olan giriimi perdeliyor.

210

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

211

O halde sermayenin, retim aralarna, yani ham maddelere, yardmc maddelere ve emek aralarna evrilen ksm, retim srecinde deer bykln deitirmez. Bu nedenle ona sermayenin deimez ksm ya da ksaca deimez sermaye adn veriyorum. Buna karlk, sermayenin emek gcne evrilen ksm retim srecinde deerini deitirir. Bu ksm, kendi deerine e bir deeri yeniden retir ve buna ek olarak, deiebilen, daha byk ya da daha kk olabilen bir fazlalk, yani artk deer retir. Sermayenin bu ksm, srekli olarak, deimez bir byklkten deien bir bykle dnr. Bu nedenle ona sermayenin deiir ksm ya da ksaca deiir sermaye adn veriyorum. Emek sreci asndan bakldnda birbirlerinden nesnel ve znel faktrler, retim aralar ve emek gc olarak ayrlan ayn sermaye unsurlar, deerlenme sreci asndan bakldnda, birbirlerinden deimez sermaye ve deiir sermaye olarak ayrlr. Deimez sermaye kavram, unsurlarnn deerlerindeki bir deimeyi hibir ekilde dlamaz. Diyelim, bir libre pamuun fiyat bir gn 6 penidir ve pamuk retimindeki bir azalma sonucu ertesi gn 1 iline (12 peniye) ykselmitir. lenmeye devam eden eski pamuk 6 penilik deer zerinden satn alnmt, fakat imdi rne 1 ilinlik bir deer paras eklemektedir. Ve oktan iplik haline getirilmi ve belki piyasada halen iplik olarak dolamakta olan pamuk da, rne, ayn ekilde, satn alnd sradaki deerinin iki kat bir deer ekler. Bununla beraber, bu deer deimesinin, pamuun bizzat iplik yapm srecindeki deerlenmesinden bamsz olduu aktr. Eski pamuk, emek srecine henz hi girmemi olsayd, bu pamuk imdi 6 peni yerine 1 ilinden tekrar satlabilirdi. Dahas, pamuk emek srecinde henz ne kadar az yol almsa, bu sonucun alnmas o kadar kolaylar. Bundan tr, speklasyonun yasas, bu tr deer deiimleri srasnda en az ilenmi hammadde zerinde, yani kumatansa iplik, ipliktense bizzat pamuk zerinde speklasyon yapmaktr. Deer deimesi, burada pamuun retim arac ve dolaysyla deimez sermaye olarak i grd srete deil, pamuu reten srete domaktadr. Geri, bir metann deeri, ierdii emein miktaryla belirlenir; ama bu miktarn kendisi toplumsal olarak belirlenir. Bir metann retimi iin toplumsal olarak gerekli emek-zaman deitiinde (rnein, ayn miktarda pamuk, hasat kt olduunda, iyi bir hasatta temsil ettiinden daha byk bir emek miktarn temsil eder), her zaman kendi trnn tek bir rneinden ibaret olan28 ve deeri her zaman toplumsal olarak gerekli ve dolaysyla da hep iinde bulunulan
28 Ayn trden btn rnler, gerekte sadece, fiyatlar genel olarak ve zel koullar gzetilmeksizin belirlenen bir ktle oluturur. (Le Trosne, l.c. s. 893.)

toplumsal koullar altnda gerekli olan emekle llen eski meta, geriye dnk bir etkiye maruz kalr. Ham maddenin deeri gibi, halen retim srecinde kullanlmakta olan emek aralarnn, makinelerin vb. deerleri ve dolaysyla bunlardan rne aktarlan deer ksm da deiebilir. Sz gelii, yeni bir bulu sonucunda ayn tip makineler daha az emek harcanarak yeniden retilecek olsalar, eski makineler az ok bir deer kaybna urar ve bundan tr de rne kendilerinden grece daha kk bir deer aktarlr. Ama deer deimesi burada da, makinenin retim arac olarak i grd retim srecinin dnda olur. Makine, bu sre srasnda, hibir zaman, bu sreten bamsz olarak sa hip olduundan daha fazla deer aktarmaz. retim aracnn deerindeki bir deime, onun retim srecine girmesinden sonra ve geriye dnk bir etkiyle gereklemi olsa bile, retim aracnn deimez sermaye olma niteliini nasl deitirmiyorsa, deimez sermayenin deiir sermayeye orandaki bir deime de, bunlar arasndaki ilevsel fark deitirmez. rnein, emek srecinin teknik koullarnda yle bir kkl deiiklik olabilir ki, eskiden 10 ii dk deerli 10 aletle grece kk bir miktarda ham madde ilerken, imdi, pahal bir makineyle 1 ii bunun yz kat kadar ham madde ileyebilir. Bu durumda deimez sermaye, yani kullanlan retim aralarnn deer ktlesi son derece bym, sermayenin deien ksm, yani emek gcne yatrlan sermaye, son derece klm olur. Bununla beraber, bu deiiklik sadece deimez sermaye ile deiir sermaye arasndaki nicel oran ya da toplam sermayenin deimeyen ve deiir sermaye unsurlarna blnme orann deitirir; ama deimez sermaye ile deiir sermaye arasndaki fark etkilemez.

Mutlak A rtk Deerin retimi

213

B l m 7

Artk Deer Oran

1. Emek Gcnn Smrlme Derecesi

Yatrlm bulunan sermayenin (C) retim srecinde rettii artk deer, ya da yatrlm bulunan sermaye deerinin (C) art, her eyden nce, rn deerinin, onun retimine katlan unsurlarn toplam deerini aan ksm olarak karmza kar. Sermaye (C) iki ksma ayrlr: retim aralar iin harcanan bir para toplam (c) ve emek gc iin harcanan bir baka para toplam (v); c, deerin deimez sermayeye dnen ksmn, v ise deiir sermayeye dnen ksmn temsil eder. O halde, iin banda, C = c + vdir; rnein, yatrlm sermaye olan 500 sterlin = 410 sterlin (c) + 90 sterlin (v). retim srecinin sonunda, deeri = c + v + m olan bir meta elde edilir; burada m, artk deeri temsil eder; rnein 410 sterlin (c) + 90 sterlin (v) + 90 sterlin (m). Balangtaki sermaye (C), srecin sonunda C olmu, 500 sterlin 590 sterlin haline gelmitir. kisi arasndaki fark = m, yani 90 sterlinlik artk deerdir. retime katlan unsurlarn toplam deeri yatrlm bulunan sermayenin deerine eit olduu iin, rn deerinin retime katlan unsurlarn toplam deerini aan ksmnn, yatrlm bulunan sermayenin deerlenme miktarna ya da retilmi artk deere eit olmas, gerekte, bir totolojidir. Byle olmakla beraber, bu totolojinin daha yakndan incelenmesi gerekir. rnn deeri ile karlatrlan ey, onun oluturulmas srasnda

tketilen retim unsurlarnn deeridir. Oysa, grm bulunuyoruz ki, kullanlan deimez sermayenin emek aralarndan oluan ksm, rne deerinin ancak bir parasn aktarr, geriye kalan para ise eski varolu biimini korur. Bu ikinci ksm deer oluumunda hibir rol oynamadndan, burada onu yok sayabiliriz. Bu ksmn hesaba dahil edilmesi hibir eyi deitirmezdi. Diyelim ki, c = 410 sterlin, 312 sterlinlik ham maddelerden, 44 sterlinlik yardmc maddelerden ve makinelerin 54 sterlinlik ypranmasndan olusun; fiilen kullanlan makinelerin toplam deeri de 1054 sterlin olsun. rn deerinin meydana getirilmesi iin yatrlm deer olarak, sadece, makinelerin altrlmalar sonucu kaybettikleri ve dolaysyla rne aktardklar 54 sterlinlik deeri sayarz. Buhar makinesi vb. olarak eski eklinde var olmaya devam eden 1000 sterlini hesaba katm olsaydk, bunu her iki tarafta hesaba katmak zorunda kalacaktk; bu, bir yanda yatrlm sermaye deeri iinde, dier yanda rn deeri iinde yer alacakt,29 ve bir tarafta 1500 sterlin ve dier tarafta 1590 sterlin miktarlarn elde edecektik. Fark ya da artk deer gene 90 sterlin olacakt. Bundan dolaydr ki, deer retimi iin yatrlm olan deimez sermaye dediimizde, tersinden sz ettiimizin balamdan anlald durumlar dnda, her zaman, yalnzca retim srasnda tketilen retim aralarnn deerini kastetmi olacaz. Bunu belirttikten sonra C = c + v formlmze dnelim; bu forml, C = c + v + m haline geliyor ve bylece C, C oluyordu. Deimez sermaye deerinin rnde yalnzca yeniden ortaya ktn biliyoruz. Demek ki, bu srete retilen ve gerekten de yeni olan deer, yani deer-rn, srecin sonunda elde edilen rn deerinden farkldr; bu nedenle, deer-rn, ilk bakta sanlabilecei gibi, (c + v) + m, yani 410 sterlin (c) + 90 sterlin (v) + 90 sterlin (s) deil, v + m veya 90 sterlin (v) + 90 sterlin (m)dir; 590 sterlin deil, 180 sterlindir. Deimez sermaye (c) sfr olsayd, bir baka deyile, kapitalistin hi retilmi retim arac kullanmadan, yani ham madde de, yardmc madde de, emek arac da kullanmadan, sadece doada bulunan maddeleri ve emek gcn kulland sanayi kollar var olsayd, bu durumda rne aktarlacak bir deimez deer paras da bulunmazd. rn deerinin bu unsuru, bizim rneimizde 410 sterlin, iin dnda kalr; fakat, 90 sterlinlik artk deer ieren 180 sterlinlik deer-rn, c en yksek deer miktarn temsil ediyormuasna, eski byklnde kalrd. Bu durumda, C = 0 + v, deerini bytm sermaye olan C = v + m ve eskisi gibi, C - C = m olurdu. Tersine,
29 Kullanlm olan sabit sermaye deerini yatrlm olan sermayenin bir ksm olarak dnrsek, yl sonunda bu sermayenin geriye kalm bulunan deerini yllk gelirin bir paras olarak hesaba sokmamz gerekir. (Malthus, Princ. of Pol. Econ., 2nd ed., London 1836, s. 269.)

214

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

215

m = 0 olsayd, bir dier deyile, deeri deiir sermaye olarak yatrlan emek gc sadece kendi deerine e bir deer yaratmakla kalsayd, bu durumda, C = c + v, ve C (rn deeri) = c + v + 0, dolaysyla da C = C olurdu. Yatrlan sermaye, deerini artrmam olurdu. Daha nceki incelemelerimiz srasnda grdk ki, artk deer, yalnzca vdeki, yani sermayenin emek gcne yatrlm ksmndaki deer deiiminin rndr, yani, v + m = v + v (v art vdeki art). Ne var ki, gerek deer deimesi ve deerin deimesini salayan iliki, sermayenin deien ksmnn bymesinin sonucu olarak, yatrlm toplam sermaye de byd iin, aka grlmez. Sermaye, 500 idi, 590 oluyor. Demek oluyor ki, srecin saf haliyle zmlenmesi, rn deerinin yalnzca deimez sermaye deerini temsil eden ksmnn tmyle yok saylmasn, yani deimez sermayenin c = 0 eklinde alnmasn gerektirir; bylece, deiir ve deimez byklklerle ilem yaplrken ve deimez byklklerin deien byklklere yalnzca toplama ve karma iaretleriyle baland durumlarda kullanlan bir matematik kural uygulanm olur. Bir dier glk deiir sermayenin balangtaki biiminden doar. Yukardaki rnekte, C = 410 sterlin deimez sermaye + 90 sterlin deiir sermaye + 90 sterlin artk deer idi. Ama 90 sterlin veri olan, yani deimeyen bir byklktr; bu yzden bunu deien bir byklk saymak sama bir ey gibi grnr. Ne var ki, 90 sterlinlik deiir sermaye, burada gerekte bu deerin geirdii sreci temsil eden bir simgeden baka bir ey deildir. Emek gc satn alnrken yatrlm bulunan sermaye ksm, belli bir miktarda maddelemi emektir, dolaysyla, satn alnm emek gc gibi, deimeyen bir deer bykldr. Ama, retim srecinin kendisinde, yatrlm bulunan 90 sterlinin yerini faaliyet halindeki emek gc, l emein yerini canl emek, durgun bir bykln yerini akan bir byklk, deimeyen bir eyin yerini deien bir ey alr. Sonu, vnin yeniden retimi ile vdeki artn toplamdr. Kapitalist retim asndan bakldnda, btn bu sre, balangta deimez olan ve emek gcne evrilmi bulunan deerin z hareketidir. Sre ve srecin sonucu ona atfedilir. Bundan dolay,90 sterlinlik deiir sermaye ya da kendi deerini artran deer ifadeleri elikili grnyorsa, bu, sadece, kapitalist retimin iinde yatan elikiyi ifade ettikleri iindir. Deimez sermayenin 0a eitlenmesi ilk bakta yadrgatcdr. Ama bu, gnlk hayatta srekli yaplan bir eydir. Bir kimse rnein ngilterenin pamuklu sanayisinden elde ettii kazanc hesaplamak isterse, her eyden nce, ABDye, Hindistana, Msra vb. denmi olan pamuk bedellerini der; yani, rn deerinde yeniden ortaya kmaktan baka bir ey yapmayan sermayenin deerini 0a eitler.

phesiz, artk deer sadece, dorudan doruya kendisinden kt ve deerindeki deimeyi temsil ettii sermaye ksm ile ilikili olmakla kalmaz, yatrlm toplam sermaye bakmndan da byk bir iktisadi nem tar. Bunun iindir ki, bu ilikiyi nc kitapta kapsaml ekilde inceliyoruz. Sermayenin bir ksmn emek gcne evirerek deerlenmesini salamak iin, sermayenin bir baka ksmnn retim aralarna evrilmesi gerekir. Deiir sermayenin grevini yapabilmesi iin, emek srecinin belirli teknik koullarna gre, uygun oranlarda deimez sermaye yatrlmas gerekir. Ne var ki, bir kimyasal sre iin imbik ve dier kaplara ihtiya duyulmas, zmleme srasnda bunlar yok saymamza engel oluturmaz. Deer yaratmnn ve deer deiiminin kendi balarna, yani saf halleriyle ele alnmas lsnde, retim aralar, yani deimez sermayenin maddi biimleri, yalnzca, deer yaratan akc gcn sabitlendii maddeyi salar. Bundan tr, bu maddenin ne olduunun nemi yoktur; bunun pamuk ya da demir olmas hibir eyi deitirmez. Bu maddenin deerinin u ya da bu byklkte olmasnn da nemi yoktur. Sadece, bunun, retim sreci srasnda harcanacak olan emek miktarn yutabilmek iin, yeterli bir miktarda mevcut olmas gerekir. Bu miktar mevcutsa, ister deeri ykselsin veya dsn, isterse toprak ve deniz gibi deersiz olsun, deer yaratm ve deer deimesi sreci bunlardan hi etkilenmez.30 O halde, ilk nce, deimez sermaye ksmn sfra eit sayacaz. Dolaysyla, yatrlm sermaye c + vden vye, rn deeri de (c + v) + mden deer-rn olan (v + m)ye indirgenmi olur. retim srecinin tm boyunca akan emei temsil eden deer-rn = 180 sterlin olarak verildiinden, deiir sermayenin deeri olan 90 sterlini bundan kardmzda, artk deer = 90 sterlin, sonucunu elde ederiz. Buradaki 90 sterlin = m, retilmi olan artk deerin mutlak bykln ifade eder. Ama greli bykl, yani deiir sermayenin kendi deerini artrma oran, aktr ki, artk deerin deiir sermayeye oranyla belirlenir ya da m /v ile ifade edilir. Dolaysyla, yukardaki rnekte: 90/90 = % 100. Deiir sermayenin bu greli deerlenmesine veya artk deerin bu greli byklne, artk deer oran adn veriyorum.31 inin, emek srecinin bir blm sresince, yalnzca kendi emek gcnn deerini, yani kendisi iin gerekli geim aralarnn deerini
30 kinci basma not: Lucretiusun nil posse creari de nihilo (yoktan hibir ey yaratlamaz) sz apak bir eydir. Deer yaratm emek gcnn emee evrilmesiyle olur. Emek gcnn kendisi ise, her eyden nce, insan organizmasnda dntrlm olan doal maddedir. 31 ngilizlerin rate of profit (kr oran), rate of interest (faiz oran) vb. ifadeleri kullanmalaryla ayn ekilde. III. Kitapta, artk deer yasalar bir kere renildiinde, kr orann kavramann kolay olduu grlecek. Tersine hareket edildiinde ise, ni lun, ni lautre (ne biri ne de dieri) kavranr.

216

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

217

rettiini grm bulunuyoruz. Toplumsal i blmne dayanan koullar altnda retimde bulunduu iin, ii, geim aralarn dorudan doruya kendisi retmez; rnein iplik gibi, zel bir meta biimindeki, kendi geim aralarnn deerine ya da bunlar satn almasn salayacak paraya eit bir deer retir. inin emek gcnn bu amala kullanlan ksm, kendi geim aralarnn ortalama gnlk deerine, yani bunlarn retimi iin gereken ortalama gnlk emek-zamana bal olarak, daha byk veya daha kk olur. Gnlk geim aralarnn deeri maddelemi 6 i saatini temsil ediyorsa, bu deeri retmek iin, iinin ortalama olarak gnde 6 saat almas gerekir. i kapitalist iin deil de, kendi hesabna, bamsz olarak alyor olsayd, kendi emek gcnn deerini retmek ve bu yolla kendisini ayakta tutmasn ya da srekli olarak yeniden retmesini salayacak olan geim aralarn elde etmek iin, dier her ey ayn kalmak kouluyla, eskisi gibi, ortalama olarak gnn ayn uzunluktaki bir ksmn alarak geirmek zorunda kalacakt. Fakat ii, i gnnn, emek gcnn gnlk deerini, diyelim 3 ilini, rettii ksmnda, sadece kapitalist tarafndan kendisine zaten denmi olan deere32 e bir deer rettii ve dolaysyla, yeni yaratlm deerle sadece yatrlm bulunan sermayeyi yerine koymu olduu iin, bu deer retimi, yalnzca bir yeniden retim gibi grnr, gnnn, ite bu yeniden retimin gerekletii ksmna gerekli emek-zaman, bu srada harcanan emee gerekli emek adn veriyorum.33 i iin gerekli, nk, emeinin toplumsal biiminden bamszdr. Sermaye ve onun dnyas iin gerekli, nk, iinin srekli varl bunlarn dayand temeldir. inin gerekli emek snrnn tesine geerek alt emek srecinin ikinci dnemi, ii iin emee yani emek gc harcamasna mal olsa da, onun iin bir deer yaratmaz. Bu dnem, kapitaliste yoktan yaratmann btn gzelliklerini sunan artk deeri oluturur. gnnn bu ksmna artk emek-zaman ve bu ksmda harcanan emee artk emek (surplus labour) adn veriyorum. Genel olarak deerin anlalmas iin, onu, yalnzca emek-zamann katlamas, yalnzca maddelemi emek olarak kavramak nasl can alc bir nem tayorsa, artk deerin anlalmas iin de, onu, yalnzca artk emek-zamann katlamas, yalnzca maddelemi artk emek olarak kavramak da o kadar can alc bir nem
32 nc basma not: Yazar burada gnlk hayatn iktisat dilini kullanyor. Gerekte iiye kapitalistin deil, fakat iinin kapitaliste avans verdii hatrlanacaktr. F. E. 33 Bu eserde imdiye kadar gerekli emek-zaman ifadesini, bir metann retimi iin mevcut toplumsal koullar altnda gerekli olan emek-zaman ifade etmek zere kullandk. Bu andan itibaren bu ifadeyi zel bir meta olan emek gcnn retimi iin gereken emek-zaman ifade etmek iin de kullanacaz. Ayn termini technicinin (teknik terimlerin) farkl anlamlarda kullanm yanltcdr; ama, hibir bilimde bundan tmyle kanlamaz. rnein, yksek matematiin konular ile basit matematiin konular karlatrlabilir.

tar. ktisadi toplum biimlerini birbirinden, rnein, klelie dayanan toplumu cretli emee dayanan toplumdan ayrt eden ey, sadece, bu artk emein, dolaysz reticisinden koparlma biimidir.34 Deiir sermayenin deeri, onun tarafndan satn alnan emek gcnn deerine eit olduundan, bu emek gcnn deeri, i gnnn gerekli ksmn belirlediinden, ama artk deer de i gnnn fazla olan ksmyla belirlendiinden, u sonu elde edilir: artk emein gerekli emee oran ne ise, artk deerin deiir sermayeye oran da odur, ya da, artk deer oran olan
m v = artk emek gerekli emek

Her iki oran da ayn ilikiyi

deiik biimlerde, birinde nesnellemi emek dierinde akc emek biiminde ifade eder. u halde, artk deer oran, emek gcnn sermaye tarafndan ya da iinin kapitalist tarafndan smrlme derecesinin kesin ifadesidir.35 rneimizde rnn deeri = 410 sterlin (c) + 90 sterlin (v) + 90 sterlin (m), ve yatrlm sermaye = 500 sterlin idi. Artk deer = 90, yatrlm sermaye = 500 olduuna gre, allm hesaplama ynetimiyle burada, dkl Bay Carey ve dier uyumlulatrclar (Harmoniker) duygulandrabilecek bir sonu elde edilir: artk deer oran (kr oran ile kartrlr) = % 18. Fakat, gerekte, artk deer oran, m/C veya m/c+v deil, m/vdir; yani, 90 /500 deil, 90/90 = % 100dr; grnteki smr derecesinin be katndan fazlasdr. Verili durumda, i gnnn mutlak bykln, ayrca emek srecinin uzunluunu (gn, hafta vb.), son olarak 90 sterlinlik deiir sermayenin ayn anda harekete geirdii iilerin saysn bilmesek bile, artk deer oran olan
m v = artk emek gerekli emek

e evrilebilirlii sayesinde,

i gnnn iki unsuru arasndaki oran bize tam olarak gsterir. Bu oran % 100dr. Demek ki, ii, gnn yarsnda kendisi iin, dier yarsnda kapitalist iin almaktadr.
34 Bay Wilhelm Tukidides Roscherin, gerekten de Gottschede zg bir yaratclkla kefettii ey udur: Artk deerin veya artk rnn oluumu ve buna bal birikim, gnmzde, kapitalistin tutumluluu sayesinde gerekleiyorsa (kapitalist, bunun iin, rnein faiz talep eder), en aa uygarlk aamalarnda ... gller gszleri tutumlulua zorlar. (l.c. s. 82, 78.) Emek tasarruf etmek iin mi? Yoksa elde bulunmayan fazla rnleri tasarruf etmek iin mi? Kapitalistin, mevcut artk deere el koymasn hakl karmak iin ne srd az ok akla yatkn gerekelerin, Roscher ve benzerleri tarafndan, artk deerin ortaya k nedenlerine evrilmesinin ardnda, gerek cehaletin yannda, deerin ve artk deerin drste zmlenmesinden ve bunun dourabilecei kukulu-yasad sonulardan duyulan, zrclere zg korku var. 35 kinci basma not: Artk deer oran, emek gcnn smrlme derecesi iin tam ve kesin bir ifade olmakla beraber, smrnn mutlak byklnn ifadesi deildir. rnein, gerekli emek = 5 saat ve artk emek = 5 saat olsa, smr derecesi % 100 olur. Smr bykl burada 5 saatle llr. Buna karlk gerekli emek = 6 saat ve artk emek = 6 saat olsa, smr bykl % 20 artarak 5 saatten 6 saate karken, % 100lk smr derecesi ayn kalr.

218

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

219

O halde, artk deer orannn hesaplanmas ksaca yle olur: rn deerinin tamamn alr ve bunun iinde sadece tekrar grnen deimez sermaye deerini sfra eitleriz. Geriye kalan deer toplam, metann oluum srecinde gerekten retilen biricik deer-rndr. Artk deer verilmise, deiir sermayeyi bulmak iin, bu deer-rnden artk deeri karrz. Deiir sermaye verilmise ve biz artk deeri bulmak istiyorsak, ilemi ters ynde yaparz. Bunlarn her ikisi de verilmise, artk deerin deiir sermayeye oran olan m/vyi bulmak iin sadece son ilemi yapmamz gerekir. Yntem pek basit olsa bile, okuyucuyu, bunun temelinde yatan ve kendisine yabanc gelen bu bak biimine altrmak iin birka rnek vermek yerinde olacaktr. lk nce bir iplik fabrikasn ele alalm; 10.000 ii bulunan fabrikada Amerikan pamuundan 32 numara iplik yaplmakta ve i bana haftada 1 libre iplik retilmektedir. % 6 fire verilmektedir. Bu durumda, haftada 10.600 libre pamuk, 10.000 libre iplie ve 600 libre fireye dntrlmektedir. Nisan 1871de bu pamuun bir libresinin fiyat 73/4 peni, yani 10.600 libre pamuk iin yuvarlak hesap 342 sterlindi. n ileme makineleri ve buhar kazan ile birlikte 10.000 iin deeri, i bana 1 sterlin zerinden, 10.000 sterlindir. lerin anma pay % 10 = 1000 sterlin, ya da haftada 20 sterlindir. Fabrika binasnn kiras 300 sterlin ya da haftada 6 sterlindir. Kmrn maliyeti (100 beygir gc [gsterge] zerinden saat ve beygir gc bana 4 libre hesabyla, binann stlmas dahil) hafta bana 11 ton hesabyla, tonu 8 ilin 6 peniden, yuvarlak hesap haftada 4 sterlindir; bir haftada 1 sterlinlik gaz, 4 sterlinlik ya tketilmektedir; bu durumda, btn yardmc maddelerin haftalk maliyeti 10 sterlindir. i cretleri haftada 52 sterlin tutmaktadr. plik fiyat libre bana 12 penidir, yani ipliin 10.000 libresi 510 sterlindir; buna gre, artk deer 510 - 430 = 80 sterlin olur. 378 sterlinlik deimeyen deer parasn, haftalk deer yaratma iinde bir rol oynamad iin, sfra eitliyoruz. Geriye kalan haftalk deer-rn: 132 sterlin = 52 sterlin (v) + 80 sterlin (m). Dolaysyla, artk deer oran = 80/52 = % 15311/13. On saatlik ortalama i gn iin: gerekli emek = 331/33 saat, artk emek = 62/33 saat.36 Jacob, buday fiyatnn quarter bana 80 ilin, ortalama rnn acre bana 22 bushel (ki bu durumda bir acre 11 sterlin getirir) olduu varsaym ile, 1815 yl iin, eitli kalemleri daha nce yaplan dzeltmeler
36 kinci basma not: Birinci basmda 1860 yl iin verilmi olan iplik fabrikas rnei baz maddi yanllar ieriyordu. imdi metinde yer alan ve tamamyla gvenilebilecek olan verileri bana Manchesterl bir fabrikatr salad. - urasn belirtmek gerekir ki, ngilterede beygir gc eskiden silindirin apna gre hesaplanyordu, imdi gstergenin gsterdii gerek g alnyor.

yznden pek eksik olan, fakat gene de bizim amacmz iin yeterli kalan aadaki hesab veriyor:
Ac r e Ba n a D ee r r e t i m i
Tohum (buday) 1 sterlin 9 ilin Gbre cretler Toplam: 2 sterlin 10 ilin 3 sterlin 10 ilin 7 sterlin 9 ilin r, emlak vergileri, vergiler Kira iftinin kr ve faiz Toplam: 1 sterlin 1 ilin 1 sterlin 8 ilin 1 sterlin 2 ilin 3 sterlin 11 ilin

rn fiyatnn her zaman rn deerine eit olduu varsaymyla, artk deer burada kr, faiz, ondalk vb. farkl balklara blnyor. Bu balklarn bizim iin nemi yoktur. Bunlar toplar ve 3 sterlin 11 ilinlik bir artk deer elde ederiz. Tohum ve gbre iin verilen 3 sterlin 19 ilinlik deimez sermaye ksmn sfra eitleriz. Geriye 3 sterlin 10 ilinlik yatrlm deiir sermaye kalr ki, bunun yerine de 3 sterlin 10 ilin + 3 sterlin 11 ilinlik yeni bir deer yaratlmtr. Dolaysyla,
m v = 3 sterlin 11 ilin 3 sterlin 10 ilin

yani % 100den byktr. i, i gnnn yardan

fazlasn bir artk deer retmek iin kullanmakta ve eitli kiiler eitli bahanelerle bunu aralarnda paylamaktadr.37

2. rn Deerinin, rnn Orantl Ksmlaryla Gsterilmesi

imdi, kapitalistin paray nasl sermaye yaptn bize gstermi olan rnee dnelim. plik iisinin gerekli emei 6 saat tutuyordu, artk deer ayn miktardayd, dolaysyla emek gcnn smrlme derecesi % 100d. On iki saatlik i gnnn rn, 30 ilin deerindeki 20 libre ipliktir. Bu iplik deerinin 8/10undan (24 ilinden) az olmayan bir ksm, retim aralarnn (20 ilinlik 20 libre pamuk, 4 ilinlik i vb.) yalnzca yeniden grnen deerleri tarafndan oluturulur ya da deimez sermayeden oluur. Geriye kalan 2/10luk ksm, yars emek gcnn gnlk deerini ya da emek gcne yatrlm deiir sermayeyi karlayan, dier yars 3 ilinlik artk deeri oluturan, iplik yapm srecinde ortaya km 6 ilinlik yeni deerdir. O halde, 20 libre ipliin toplam deerinin bileimi yledir:
37 Metindeki hesaplamalar srf rnek diye verilmitir. Fiyatlar = deerler varsaym yaplmaktadr. Bu eitliin ortalama fiyatlar iin bile bu basit biimde olmad III. Kitapta grlecektir.

220

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

221

30 ilinlik iplik deeri = 24 ilin (c) + 3 ilin (v) + 3 ilin (m). Bu toplam deer, kendisini 20 libre iplik biimindeki toplam rnde ortaya koyduuna gre, farkl deer unsurlarnn da, rnn orantl ksmlaryla gsterilebilmesi gerekir. 20 libre pamukta 30 ilinlik bir iplik deeri varsa, bu deerin 8/10u ya da bunun 24 ilinlik deimez ksm, rnn 8/10unda veya 16 libre iplikte bulunur. Bunun 131/3 libresi ham maddenin, yani iplik haline getirilmi 20 ilinlik pamuun deerini, 22/3 libresi tketilmi bulunan 4 ilinlik yardmc madde, i vb. emek aralarnn deerini temsil eder. Demek ki, 131/3 libre iplik, toplam rn olan 20 libre iplie evrilmi btn pamuu, toplam rnn ham maddesini temsil etmekte, ama bundan teye bir ey ifade etmemektir. Geri, bu miktardaki iplikte, sadece 131/3 ilinlik 131/3 libre pamuk sakldr; ama, bunun 62/3 ilinlik ek deeri, geriye kalan 62/3 libre ipliin yapm iin kullanlm pamuun deeri iin bir e deer oluturur. Sanki bu sonuncuda hi pamuk yoktur ve toplam rn iin kullanlm btn pamuk bu 131/3 libre iplikte toplanm gibidir. Buna karlk, bu 131/3 libre iplik, imdi, harcanm bulunan yardmc maddelerin ve emek aralarnn deerinden olsun, eirme srecinde yaratlan yeni deerden olsun bir zerre bile iermemektedir. Ayn ekilde, deimez sermayenin geriye kalan ksmn (4 ilin) kendisinde saklayan dier 22/3 libre iplik, 20 libre ipliin tamam iin tketilmi yardmc maddelerin ve emek aralarnn deerinden baka bir eyi temsil etmez. rnn onda sekizi, yani 16 libre iplik, maddesi asndan, kullanm deeri olarak, iplik olarak, toplam rnn geriye kalan ksmndan hi farksz, iplik yapm iin harcanan emein meydana getirdii bir ey olmakla beraber, buradaki balamda, iplik yapm iin harcanan emek, iplik yapm srecinde emilmi emek iermez. Pamuk, sanki eirme ileminden gemeden iplik haline gelmitir ve sanki iplik biiminde bulunuu tam bir hile ve hokkabazlk iidir. Oysa, kapitalist 16 libre ipliini 24 iline satp bununla retim aralarn yeniledii zaman, bu 16 libre ipliin, klk deitirmi pamuk, i, kmr vb.den baka bir ey olmad grlr. Dier yandan, rnn geriye kalan 2/10luk ksm veya 4 libre iplik, artk, on iki saatlik eirme srecinde retilmi olan 6 ilinlik yeni deerden baka hibir eyi temsil etmez. Bu 4 libre iplie, kullanlm olan ham maddelerin ve emek aralarnn deerinden ne aktarlmsa, bunun dna atlm ve ilk 16 libre iplikte toplanmtr. 20 libre iplikte cisimlemi olan eirme emei, rnn 2/10unda toplanmtr. Sanki iplik iisi iplii havadan yapmtr; sanki pamuk ve i, insan emei demeden doann verdii ve rne hibir deer katmayan eylerdir.

Gnlk eirme srecinin tm deer-rnn bu ekilde iinde barndran 4 libre ipliin bir yars, sadece, tketilmi olan emek gcnn, yani 3 ilinlik deiir sermayenin yerine koyma deerini, dier yars olan 2 libre iplik, sadece, 3 ilinlik artk deeri temsil eder. plik iisinin 12 i saati 6 ilinde maddeletii iin, 30 ilinlik iplik deerinde 60 i saati maddelemi olur. Bu i saatleri 20 libre iplikte maddelemi olup, bunun 8/10u ya da 16 libresi, emek srecinden nce harcanm bulunan 48 i saatinin, yani ipliin retim aralarnda maddelemi olan emein maddelemi biimi; buna karlk, 2/10u ya da 4 libresi, bizzat eirme srecinde harcanm olan 12 i saatinin maddelemi biimidir. Daha nce grdk ki, ipliin deeri, kendi retimi srasnda retilmi yeni deerle, retim aralarnda nceden var olan deerlerin toplamna eittir. imdi de, rn deerinin ilevsel ya da kavramsal bakmdan farkl unsurlarnn, rnn kendisinin orantl ksmlaryla nasl gsterilebildiini grm oluyoruz. rnn (retim srecinin sonucunun), bu ekilde, biri yalnzca retim aralarnn ierdii emei veya sermayenin deimez ksmn, bir bakas yalnzca retim srecinde eklenen gerekli emei veya sermayenin deiir ksmn ve nihayet bir dieri yalnzca ayn srece eklenen artk emei veya artk deeri temsil eden rn miktarlarna ayrlmas, bunun daha sonra karmak ve henz zlmemi problemlere uygulanmasyla grlecei gibi, basit olduu kadar nemlidir. Biz, toplam rn, on iki saatlik i gnnn tamamlanm sonucu olarak ele aldk. Ama, onu dou srecinden itibaren de izleyebilir ve ksmi rnleri, ilevsel bakmdan farkl rn ksmlar olarak gsterebiliriz. plik iisi 12 saatte 20 libre ve dolaysyla bir saatte 12/3 ve 8 saatte 131/3 libre iplik retir; demek ki, ii 8 saatte, bir tam i gnnde iplie evrilen pamuun toplam deerine eit deerde bir ksmi rn retmektedir. Ayn ekilde, sekizinci saati izleyen bir saat 36 dakikada retilen ksmi rn, 22/3 libre iplik olur ve dolaysyla, 12 i saati boyunca kullanlp tketilen emek aralarnn deerini temsil eder. Ve gene, bundan sonra gelen 1 saat 12 dakikada ii, 3 ilin deerinde 2 libre iplik, yani 6 saatlik gerekli emekle yaratt tm deer-rne eit bir rn deeri retir. Ve nihayet, geriye kalan 6/5 saatte, gene yarm gnlk artk emei ile yaratlan artk deere eit deerde olan 2 libre iplik retir. Bu hesaplama biimi ngiliz fabrikatrleri tarafndan gndelik olarak kullanlr; rnein, bunlardan birine sorulursa, ilk 8 saatte ya da i gnnn 2/3lk ksmnda pamuunun deerini elde ettiini vb. syler. Grlyor ki,

222

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

223

forml dorudur, ve gerekte, yukarda sz edilen ilk formlden baka bir ey deildir; yalnzca, rnn ksmlarnn tamamlanm olarak yan yana bulunduklar mekn yerine, bunlarn birbirini izledikleri zamana uygulanmtr. Ne var ki, bu formle, zellikle, deere deer katma srecine pratik olarak ilgi duyduklar kadar, ayn sreci teorik olarak yanl anlamakta karlar bulunan kiilerin son derece barbarca dnceleri de elik edebilir. Bylece, rnein, iplik iimizin, i gnnn ilk 8 saatinde pamuun deerini, bundan sonra gelen bir saat 36 dakikada tketilen emek aralarnn deerini, daha sonraki bir saat 12 dakikada cret deerini rettii ya da yerine koyduu ve fabrika sahibine, artk deer retimi iin, ancak u pek mehur son saati brakt dnlebilir. Bylece iiden iki mucizeyi birden yaratmas ve bir yandan, tam da onlarla iplik yapt srada pamuk, i, buhar makinesi, kmr, ya vb. retmesi, dier yandan, belli younluk derecesindeki bir i gnnn ayns olan be gn yapmas beklenir. nk, bizim rneimizde, ham maddelerin ve emek aralarnn retimi, her biri on iki saatlik 24/6 = 4 adet i gnn, bunlarn iplik haline getirilmesi de bir dier on iki saatlik i gnn gerektirir. Agzlln bu tr mucizelere inandrdn ve bunlarn doruluunu kantlayan doktriner dalkavuklardan hibir zaman yoksun kalmadn, tarihsel ne sahip bir rnek ortaya koymaktadr.

ten elde edilir. Bir fabrikatr 80.000 sterlini fabrika binasna ve makinelere, 20.000 sterlini ham madde ve ii cretlerine gitmek zere, toplam olarak 100.000 sterlin yatrm bulunsun. Sermayenin ylda bir kere devrettii ve brt krn % 15 olduu varsayldnda, fabrikann yllk haslatnn 115.000 sterlin deerindeki metalarn sat ile meydana gelmesi gerekir. ... 23 yarm i saatinin her biri, gnde bu 115.000 sterlinin 5/115ini veya 1/23n retir. 115.000 sterlinin tamamn meydana getiren (constituting the whole 115000 St.) bu 23/23n 20/23, yani 115.000in 100.000i, sadece sermayeyi yerine koyar; 1/23 veya 15.000lik brt krn 5.000 sterlini (!) fabrika binas ve makinelerdeki anma ve ypranmay karlar. Geriye kalan 2/23, yani her gnn son iki yarm saati, % 10luk net kr retir. Bundan dolay fiyatlar ayn kalmak kouluyla, fabrika 11 yerine 13 saat alabilseydi, yaklak 2600 sterlinlik dner sermaye eklenerek, net kr iki katndan fazlasna karlabilirdi. Dier yandan, i saatleri gnde 1 saat azaltlacak olsa net krn tamam, 1 saat azaltlacak olsa brt krn tamam yok olup gider.38

3. Seniorn Son Saati

ktisat bilgisiyle ve gzel slubuyla tannan, kendisi iin bir bakma ngiliz iktisatlarnn Claureni (esprili kiisi) de denilebilecek olan Nassau W. Senior, 1836 ylnn gzel bir sabahnda, Oxfordda ekonomi politik retmek yerine onu renmesi iin Manchestera arlr. Fabrikatrler, onu yeni karlm bulunan Factory Acte (Fabrika Yasas) ve bunun da tesine gemeyi amalayan on saat[lik i gn] kkrtmasna kar ba sava olarak semilerdi. Bilinen pratik keskin grllkleriyle anlamlard ki, profesr, wanted a good deal of finishing (epeyce bir terbiyeye ihtiya duyuyordu). Bu nedenle onu Manchestera davet ettiler. Profesrmz de kendi payna deni yapt; Manchesterda fabrikatrlerden ald dersi kendine zg slubuyla Letters on the Factory Act, as it affects the cotton manufacture, (London 1837) brornde aktard. Bu brorde, baka eylerin yan sra, yce duygular uyandran u tr satrlar bulmak mmkn:
Mevcut yasaya gre, hibir fabrika, istihdam etmekte olduu 18 yandan kk kimseleri haftann ilk be gnnde 12 saat ve cumartesi gn de 9 saat olmak zere, gnde 11 saatten fazla altramaz. imdi, aadaki analizin (!) de gsterdii gibi, byle bir fabrikann btn net kr son saat-

Ve sayn profesr buna analiz diyor! Profesrmz, ii gnn byk ksmn fabrika binas, makine, pamuk, kmr vb. eylerin retimi, yani yeniden retimi ya da yenilenmesi iin harcar, eklindeki fabrikatr drltsna inanyorduysa, analizi gereksizdi. Aka ve ksaca yle demesi gerekirdi: Efendiler, fabrikanz 11 yerine 10 saat altracak olsanz, dier her ey ayn kalmak kouluyla, gnlk pamuk, makine vb. tketiminizde 1 saatlik azalma olur. Bu durumda, kazancnz tam kaybnz kadar olur. ileriniz, yatrlm sermayenin yeniden retimi veya yenilenmesi iin, artk, 1 saat daha az zaman harcayacaktr. Profesrmz fabrikatrlerin szlerine inanmayp bu ilerin uzman ola38 Senior, l.c. s. 12, 13. Bizim amacmz asndan nem tamayan gariplikler zerinde durmayacaz; sz gelii, fabrikatrlerin ypranan makinelerin vb., yani sermayenin bir unsurunun yerine konmasn, brt ya da net, kirli ya da temiz krn bir paras olarak hesapladklar iddias bunlardan biridir. Bunun gibi, verilen rakamlarn doruluk veya yanllklar zerinde de durmayacaz. Leonard Horner, bunlarn szm ona analizden daha fazla zerlerinde durulmaya deer eyler olmadn Seniore hitaben kaleme ald A Letter to Mr. Senior etc.da (Lond, 1837) ortaya koymutu. 1833 ylnda Fabrika Aratrma Komisyonu yelerinden biri ve 1859a kadar fabrika mfettii, aslnda fabrika sansrcs olan Leonard Horner, ngiliz ii snfna lmsz ve unutulmaz hizmetlerde bulunmutur. Kendisine di bileyen fabrikatrlerle savamakla kalmam, Avam Kamarasndaki fabrika patronlarnn oylarn saymay, fabrikadaki iilerin (Hnde) alma saatlerini saymaktan ok daha fazla nemseyen bakanlarla da hayat boyunca mcadele etmitir. 32 no.lu dipnota ek. Seniorn ifadeleri, ierii bakmndan yanll bir yana, karmakarktr. Aslnda sylemek istedii uydu: Fabrikatr iileri gnde 11 yani 23/2 saat altrr. Bir tek i gn gibi yllk i de 11 veya 23/2 saatlerden (bunlarn bir ylda allan i gnlerinin saysyla arpmndan) oluur. Bu varsaymla, 23/2 i saatleri, 115 bin sterlinlik yllk rn retir; i saatleri, 1/23 x 115 bin sterlinlik rn retir; 20/2 i saatleri 20 /23 x 115 bin sterlin = 100 bin sterlin retir, yani, sadece yatrlm bulunan sermayeyi yerine koyar. Geriye, 3/23 x 115 bin sterlin = 15 bin sterlin, yani brt kr reten 3/2 i saatleri kalr. Bu 3/2 i saatlerinin i saati, 1/23 x 115 bin sterlin = 5 bin sterlin, yani fabrika ve makinelerin ypranma ve anma paylarn karlayan bir mebl retir. Son iki yarm i saati, yani son i saati, 2/23 x 115 bin sterlin = 10 bin sterlin, yani net kr retir. Senior, metinde, rnn son 2/23lk ksmn bizzat i gnnn ksmlarna dntrr.

224

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

225

rak bir analiz yapmay gerekli grseydi, yalnzca net krla i gnnn bykl arasndaki iliki ile ilgili olan bir sorunda, her eyden nce, fabrikatrlerden, fabrika binalarn, makineleri, ham maddeleri ve emei karmakark ekilde bir araya getirmemelerini, tersine, dikkatli bir ekilde fabrika binalarnn, makinelerin, ham maddelerin vb. ierdii deimez sermayeyi bir yana, ii cretlerine yatrlm sermayeyi dier yana koymalarn istemesi gerekirdi. Bu durumda, fabrikatrn hesabna gre iinin 2/2 i saatinde veya bir saatte creti yeniden rettii ya da yeniledii anlaldktan sonra, analizcimizin yle devam etmesi gerekirdi: Sizin verilerinize gre, ii sondan bir nceki saatte cretini ve son saatte de sizin aldnz artk deeri veya net kr retiyor. i ayn zaman aralklarnda ayn deerleri rettii iin, sondan bir nceki saatin rnnn deeri, son saatin rnnn deeriyle ayndr. Bundan baka, ii yalnzca emek harcad srece deer retir ve emeinin miktar, alma sresi ile llr. Bu, sizin verilerinize gre gnde 11 saattir. i, bu 11 saatin bir ksmn kendi cretinin retimi ya da yerine konmas iin, dier ksmn, sizin elinize geen net krn retimi iin harcar. gn sresince ii bundan baka bir ey yapmaz. Ama, verilere gre, kendi creti ve kendisi tarafndan salanan artk deer ayn byklkte deerler olduu iin, onun 5 saate kendi cretini, dier 5 saatte sizin aldnz net kr rettii ak bir eydir. Bundan baka, iki saatlik iplik rnnn deeri, kendi creti ile sizin elinize geen net krn toplamna eit olduu iin, bu iplik deeri 11 i saatiyle, sondan bir nceki saatin rn 5 i saatiyle ve son saatin rn de gene 5 i saatiyle llmelidir. imdi nazik bir noktaya gelmi bulunuyoruz. Yani dikkat! Sondan bir nceki saat ilk saat gibi herhangi bir i saatidir. Ni plus, ni moins (ne fazla ne eksik). O halde, ii 5 i saatini temsil eden bir iplik deerini bir i saatinde nasl retebilir? Onun, gerekte, byle bir mucize gstermesi sz konusu deildir. Onun bir i saatinde rettii kullanm deeri, belli bir miktarda ipliktir. Bu ipliin deeri 5 i saati ile llr ki, bunun 4, onun bir rol olmadan, daha nce kullanlp tketilen retim aralarnda, pamukta, makinede vb. sakl bulunur, geriye kalan 4/4 veya bir saat, iinin kendisi tarafndan katlr. O halde, iinin creti 5 saatte retildii ve gene bir iplik yapma i saatinin iplik rn de 5 i saati ierdii iin, iinin iplik yapma iinin 5 saatinin deer-rnnn, bir saatlik eirme iinin rn deerine eit olmasnda hi de byclk yoktur. inin, pamuk, makine vb.nin deerini yeniden reterek ya da yerine koyarak, i gnnn bir saniyesini dahi kaybettiini dnecek olursanz, tamamen yanl bir yoldasnz demektir. inin emeini kullanarak pamuk ve iden iplik yapmasyla, emeini

iplik yapma ii eklinde harcamasyla, deer kendiliinden pamuk ve iden iplie geer. Bu, iinin emeinin nicelii deil nitelii sayesinde olur. phesiz, ii bir saatte, saatte olduundan daha fazla pamuk deerini vb. iplie aktarr; ama bu, yalnzca, ii 1 saatte, saatte olduundan daha fazla pamuk eirdii iin byle olur. imdi, gryorsunuz ki, ii sondan bir nceki saatte kendi cretinin deerini ve son saatte de net kr retir, eklindeki ifadeniz, iinin i gnnn iki saatinin iplik rnnde, bu saatler ister bata ister sonda olsun, 11 i saati, yani tam bir i gn eden sayda i saati maddelemitir, demekten baka bir anlam yoktur. Ve gene, ii ilk 5 saatte kendi cretini ve son 5 saatte sizin cebinize giren net kr retir, ifadesi, sizler ilk 5 saatin karln dyorsunuz, fakat son 5 saatin karln demiyorsunuz, demekten baka bir anlama gelmez. Sizin dilinizle konumu olmak iin, emek gcnn karlnn denmesi yerine, emein karlnn denmesi diyorum. imdi, efendiler, karln dediiniz emek-zaman ile karln demediiniz emek-zaman karlatrrsanz, bunlar arasnda yarm gne yarm gnlk, yani % 100lk bir orann bulunduunu greceksiniz; bu da ok iyi bir orandr. unda en kk bir pheye yer yoktur ki, iilerinizi (Hnde) 11 yerine 13 saat altracak ve tam sizlerden beklenebilecei gibi, bu fazla 1 saati yalnzca artk emek olarak kendinize yontacak olsanz, 5 saatlik son ksm 7 saate, artk deer oran da, bu yzden, % 100den % 1262/23e kar. Buna karlk, 1 saat eklemekle bu orann % 100den % 200e ve hatta % 200den de yukarya kaca, yani iki katndan fazlasna ulaaca midine kaplrsanz, pek heyecanl bir mizacnz var demektir. Dier yandan, (insan kalbi fevkalde bir eydir, zellikle insan kalbini kesesinde tayorsa) i gnnn 11 saatten 10 saate indirilmesiyle btn net krnzn toz olup gideceinden korkuyorsanz, bu sizin delilik derecesinde ktmser kiiler olduunuzu gsterir. Kesinlikle byle deildir. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, 5 saatlik artk emek 4 saate iner ki, hl yeterli saylabilecek bir artk deer oranna sahipsiniz demektir: % 8214/23. Ama, hakknda, binylclarn (Chiliasten) kyamet gn zerine uydurulduklarndan daha fazla masal uydurduunuz korkunson saat, all boshtur (tam bir samalktr). Bunu kaybetmekle ne sizler net krnzdan olursunuz, ne de altrmakta olduunuz her iki cinsten ocuklar ruh temizlikleriden olur.39
sann ikinci defa yeryzne gelmesiyle, bin yllk bir adalet eitlik ve refah devletinin kurulacana inananlar, bunu dinsel ve mistik bir inan olarak benimseyip yayan kimseler. ev.

39 Bir yandan Senior, fabrikatrlerin net krlarnn, ngiliz pamuklu sanayisinin varlnn, ngilterenin dnya piyasasndaki stnlnn son i saatine bal olduu-

226

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

227

Bir gn gelip o sizin son saatiniz aldnda, Oxfordlu profesr dnn. Ve imdi: Sizlerle daha gzel bir dnyada bulumak dileiyle. Addio! (Elveda!).40 ... 1836da Senior tarafndan kefedilen son saat bonu kantlamken, dier yandan, Dr. Andrew Ure de, ocuklarn ve 18 yandan kk kimselerin fabrikalarn scak ve temiz manevi havasnda tam 12 saat tutulmayp, merhametsiz ve vurdumduymaz d dnyaya bir saat erken salverilmeleri halinde, aylaklk ve sefahat yznden, bunlarn ruhlarnn kurtulua ulamas mitlerinden tamamen yoksun braklm olacaklarn gstermiti. Fabrika mfettileri 1848 den beri alt aylk Reportlarnda (raporlarnda) bu son saat, bu yaamsal nemdeki bir saat konusunda fabrikatrlerle uramaktan usanmamtr. 31 Mays 1855 tarihli raporunda Bay Howell der ki: Aadaki dhiyane hesap (Seniorden alnt yapar) doru olsayd, Birleik Krallktaki (ngiltere) her pamuklu fabrikasnn 1850den beri zararna alm olmas gerekirdi. (Reports of the Insp. of Fact. for the half year ending 30th April 1855, s. 19, 20.) 1848de on saatlik alma yasa tasars parlamentodan getikten sonra, tarada Dorset ve Somerset arasnda oraya buraya dalm bulunan keten dokuma fabrikalarnn sahipleri baz iilere bu yasaya kar bir dileke verdirmeyi baarmt; bu dilekede, dier eylerin yannda, yle deniyordu: Dileke sahipleri bizler, ebeveynler olarak, fazladan bir bo saatin ocuklarmzn ahlka bozulmasndan baka bir eye yaramayaca kansndayz; nk, aylaklk btn ktlklerin kaynadr. 31 Ekim 1848 tarihli fabrika raporu bu konuda unlar belirtiyor : Bu faziletli ve efkatli ana ve babalarn ocuklarnn altrldklar keten dokuma fabrikalarnn havalar tozla ve ham madde tozlar zerrecikleri ile o derece ykldr ki, iplikhanede 10 dakika durmak bile olaanst bir gayreti gerektirir; gzleriniz, kulaklarnz, aznz ve burun delikleriniz derhal keten tozu ile dolduu iin, dayanlmaz bir ac hissetmeden burada uzun sre duramazsnz. Bizzat iin kendisi, makinelerin korkun hz dolaysyla, asla yorulmak nedir bilmeyen bir kontrol altnda, durup dinlenme tanmayan bir hner ve aba gerektirir; bu nedenle, yemek zaman dnda, 10 tam saat bylesi bir ite, bylesine bir atmosfer iinde ezilen kendi z ocuklar iin ana ve babalarn aylaklk terimini kullanmalar, dorusu, hayli garip kayor. ... Bu ocuklar komu kylerdeki tarm iilerinden daha uzun alyor. ... Aylaklk ve kt alkanlklar zerine bylesine sevgiden yoksun szlerin sylenmesi, ikiyzlln doruu, en utanmazca riyakrlk olarak damgalanmaldr. 12 yl kadar nce, halkn bir kesimi, yksek bir otoriteye dayanlarak ciddiyetle ilan edilmi olan, fabrikatrn btn net krnn son saatte yaplan iten geldii ve bundan dolay i gnnn bir saat ksaltlmas ile btn net krn yok olaca iddias nedeniyle galeyana gelmiti; biz diyoruz ki, halkn bu kesimi, son saatin fazileti hakkndaki zgn kefin o zamandan bu yana ahlk ve kr kapsayacak ekilde nasl mkemmelletirildiini grecek olsa, gzlerine inanamayacaktr; yle ki, ocuklarn alma sresi 10 tam saate indirilecek olsa, ocuklarn ahlkndan da fabrikatrlerin krndan da (bunlarn her ikisi de yaamsal nem tayan bu son saate bal olduu iin) eser kalmayacaktr. (Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1848, s. 101.) Ayn rapor, bundan sonra, ayn fabrika patronlarnn ahlklarndan, faziletlerinden, az saydaki tamamen savunmasz baz iilere ayn dilekeyi imzalatmak ve daha sonra bu dilekeyi btn bir sanayi kolunun veya btn lkenin dilekesiymiesine parlamentoya sunmak iin bavurduklar hilelerden, evirdikleri dolaplardan, uyguladklar zorlama ve tehditlerden, yaptklar sahtekrlklardan rnekler verir. Ne daha sonra erefini ortaya koyarak fabrika mevzuatn hararetle destekleyen Seniorn kendisinin, ne de bandan itibaren ya da sonradan ona kar kanlarn bu zgn kefin ulatrd yanl sonular ortaya koyamam olmalar, szm ona iktisat biliminin bugnk durumu iin son derece karakteristik bir eydir. Onlar gerek deneyimlere bavurmutu. Why ve wherefore (nedeni ve niini), bir gizem olarak kalmt. 40 Bu arada, bay profesr, Manchester gezisinden gerekten de bir eyler kazanmt! Letters on the Factory Actta (Fabrika Yasas zerine Mektuplar), btn net kazan, kr ve faiz ve hatta something more (bunlardan fazla bir ey), iinin karl denmeyen son i saatine balanr! Senior, bundan bir yl nce, Oxfordlu rencilerin ve dar kafal aydnlarn yararlanmalar iin yazm olduu Outlines of Political Economy eserinde, Ricardonun deeri emek-zamanla belirlemesine kar, krn kapitalistin

rusu, 1848 ylnn 15 Nisannda, on saatlik i gn yasasna kar giriilen polemikte, London Economistin pek gzde iktisatlarnn biri olan James Wilson tarafndan yeniden ttrld.

4. Artk rn
rnn artk deeri temsil eden ksmna (kinci Kesimdeki 20 libre ipliin 1/10una yani 2 libre iplie) artk rn (surplus produce, produit net) adn veriyoruz. Artk deer oran nasl artk deer ile sermayenin btn arasndaki ilikiyle deil, artk deer ile sermayenin deiir ksm arasndaki ilikiyle belirleniyorsa, artk rnn ykseklii de, toplam rnden kendisi karldktan sonra geriye kalan rn miktarna oranyla deil, gerekli emei temsil eden rn ksmna oranyla belirlenir. Artk deer retimi nasl kapitalist retimin belirleyici amacysa, zenginliin ykseklik derecesini len ey de, rnn mutlak bykl deil, artk rnn greli bykldr.41 Gerekli emekle artk emein toplam, yani iinin kendi emek gcn karlayan deerle artk deeri rettii zaman aral, iinin alma sresinin mutlak bykln, i gnn (working day) oluturur.

emeinden ve faizin de ayn kapitalistin mahrumiyete katlanmasndan, perhizinden (Abstinenz) doduunu kefetmiti. Safsatann kendisi eskiydi, ama perhiz szc yeniydi. Bay Roscher bunu doru olarak Enthaltung szcyle Almancalatrd. Latince bilgileri daha kt olan yurttalar, Wirtler, Schulzeler ve Micheller, Entsagung (el ekme) szcyle buna rahiplere zg bir hava verdi. 41 Yllk kr 2000 sterlini bulan 20.000 sterlinlik sermayeye sahip bir kii iin, sermayesinin 100 veya 1000 ii altrmas, retilen metalarn 10.000 ya da 20.000 sterline satlyor olmas, btn bu durumlarda krnn 2000 sterlinin altna dmemesi kouluyla, hibir ey fark ettirmez. Bir ulusun gerek kar iin de ayn ey sz konusu deil midir? Net gelirlerinin, rantlarnn ve krlarnn deimemesi kouluyla, bu ulusun 10 ya da 12 milyon insandan meydana geliyor olmasnn en kk bir nemi olmaz. (Ricardo, l.c. s. 416.) Fanatik bir artk rn taraftar olmas dnda, gevezeliinden baka bir zellii olmayp hreti hizmeti ile ters orantl, eletirme gcnden yoksun bir yazar olan Arthur Young, Ricardodan ok nce, baka eylerin yannda unlar sylemiti: Modern bir krallkta, topraklar Eski Romada olduu gibi bamsz kyller arasnda kk paralara blnm bir ilin, bu topraklar ok iyi ilense bile faydas ne olabilir? Gerekte fazlasyla anlamsz olan (is a most useless purpose) sadece insan yetitirme amac (the mere purpose of breeding men) dnda, nasl bir amac olabilir? (Arthur Young, Political Aritmetic etc., London 1774, s. 47.) 34 no.lu dipnota ek: Net olduundan tr yararna olmad apak bir ey iken, ... net geliri ii snfnn yararna bir ey gibi gsterme yolundaki kuvvetli eilim garip. (Th. Hopkins, On Rent of Land etc., London 1828, s. 126.)

Mutlak A rtk Deerin retimi

229

B l m 8

gn III a______b______c Bu izgiler srasyla 7, 9 ve 12 saatlik farkl i gnn gsterir. Uzatma izgisi bc, artk emein uzunluunu gsterir. gn = ab + bc ya da ac olduundan, deiken bir byklk olan bcye bal olarak deiir. ab belirli olduundan, bcnin abye oran her zaman llebilir. Bu oran, i gn Ide abnin 1/6s, i gn IIde 3/6s ve i gn IIIte 6/6sdr.

Gn

Bunun tesinde, artk deer oran,

artk deer zaman

1. Gnnn Snrlar
Emek gcnn deeri zerinden alnp satld varsaymndan hareket etmitik. Emek gcnn deeri, dier her metann deeri gibi, retimi iin gerekli emek-zamanla belirlenir. Demek ki, bir gnlk geim aralarnn ortalama miktarnn retimi iin 6 saat gerekiyorsa, iinin, emek gcn her gn retmek ya da bunun sat ile elde ettii deeri yeniden retmek iin, ortalama olarak gnde 6 saat almas gerekir. O halde iinin i gnnn gerekli ksm 6 saattir ve bu yzden de, dier her ey ayn kalmak kouluyla, verili bir byklktr. Ama yalnzca bu byledir diye i gnnn kendi bykl de verilmi olmaz. Diyelim, a______b izgisi gerekli emek-zamann sresini ya da uzunluunu temsil ediyor olsun; gerekli emek-zaman da, diyelim, 6 saattir, iin a______b izgisinden 1 veya 3 veya 6 saat ileriye uzatlmasna gre, farkl izgi elde ederiz: gn I a______b_c, gn II a______b___c,

inden, bcnin acye oranndan karlabilir. Artk deer oran, farkl i gnnde, srasyla % 162/3 , % 50 ve % 100dr. Buna karlk, tek bana artk deer oran bize i gnnn bykln veremez. rnein, artk deer oran % 100 olsa, i gn 8, 10, 12 vb. i saati olabilir. % 100lk artk deer oran, i gnnn iki unsurunun, gerekli emek ile artk emein ayn byklkte olduklarn gsterir, fakat bunlarn ne byklkte olduunu gstermez. Demek ki, i gn, deimez deil, deiir bir byklktr. Geri, ksmlarndan biri, iinin kendisinin devaml yeniden retimi iin gereken emek-zaman ile belirlenir; ama, toplam bykl, artk emein uzunluu ya da sresi ile birlikte deiir. Bundan tr, i gn, belirlenebilir, ama kendi bana belirsiz bir eydir.42 gn, sabit deil akc bir byklk olmasna karn, bir yandan da, ancak belli snrlar iinde deiebilir. Ne var ki alt snr gene de belirsizdir. phesiz, uzatma izgisi bc ya da artk emek sfrdr dersek, bir alt snr elde ederiz; bu, iinin kendisini ayakta tutmak iin her gn almas gereken sredir. Ne var ki, kapitalist retim tarz temelinde, gerekli emek, iinin i gnnn yalnzca bir ksmn oluturabilir; yani, i gn asla bu alt snrn altna indirilemez. Buna karlk, i gnnn bir st snr vardr. Belirli bir snrn tesine uzatlamaz. Bu st snr iki eyle belirlenir. Bunlardan biri, emek gcn fiziksel bakmdan snrlar. Bir insan 24 saatlik bir gn boyunca ancak belli bir miktarda yaam gc harcayabilir. Bunun gibi, bir at da, her gn, ancak 8 saat alabilir. Gnn bir ksmnda gcn dinlenmesi, uyumas gerekir; insann, gnn bir dier ksmnda gidermesi gereken yemek yemek, ykanp temizlenmek, giyinmek vb. baka fiziksel ihtiyalar vardr. Bu fiziksel snrlar dnda, i gnnn uzatlmasnn nnde manevi snrlar bulunur. inin, genilik ve saylar genel uygarlk dzeyi ile belirlenen ruhsal ve toplumsal ihtiyalarn giderebilmesi iin zamana ihtiyac vardr. Bu nedenle, i g42 Bir i gn belirsiz bir byklktr, uzun ya da ksa olabilir. (An Essay on Trade and Commerce, Containing Observations on Taxation etc., London 1770, s. 73.)

gerekli emek-zaman

oranyla belirlendi-

230

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

231

nndeki deimeler, fiziksel ve toplumsal snrlara tabidir. Ne var ki, her iki snr da doalar gerei fazlasyla esnektir ve ok geni bir oynama alan brakrlar. Bylece, 8, 10, 12, 14, 16, 18 saat gibi ok farkl uzunluklarda i gnleri ile karlarz. Kapitalist emek gcn gnlk deerini deyerek satn almtr. Bir i gn boyunca emek gcnn kullanm deeri kapitaliste aittir. Bu, kapitalistin bir gn boyunca iiyi kendisi iin altrma hakkn elde etmi olmas demektir. Ama, bir i gn nedir?43 Her durumda, 24 saatlik bir doal gnden daha az bir ey. Fakat, ne kadar az? Bu ultima Thule (son snr), i gnnn gerekli snr hakknda kapitalistin kendine gre bir gr vardr. O, bir kapitalist olarak, kiilemi sermayeden baka bir ey deildir. Onun ruhu sermayenin ruhudur. Sermayenin ise bir tek drts vardr: deerlenmek, artk deer yaratmak, deimez ksm ile, retim aralar ile, mmkn olduu kadar byk bir artk emek ktlesini yutmak.44 Sermaye, vampir gibi ancak canl emei emerek hayatta kalan ve ne kadar fazla canl emek emerse o kadar uzun yaayan l emektir. inin alarak geirdii zaman, kapitalistin satn alm olduu emek gcn tkettii zamandr.45 i kullanlabilir zamann kendisi iin tketecek olursa, kapitalistten alm olur.46 Demek ki, kapitalist meta mbadelesi yasasna dayanmaktadr. O da, dier her alc gibi metasnn kullanm deerinden mmkn olan en byk fayday elde etmeye alr. Ama, birdenbire, iinin, retim srecinin frtna ve grlts iinde kslm olan sesini ykselttii duyulur: Benim sana sattm meta, kullanmnn deer yaratmasyla ve bu deerin, sana olan maliyetinden byk olmasyla, dier metalar ynndan ayrlr. Senin onu satn almann nedeni de buydu. Senin bakmndan sermayenin deerlenmesi olarak grnen ey, benim bakmmdan fazla emek gc harcamasdr. Sen de ben de meta piyasasnda yalnz bir
43 Bu soru, Sir Robert Peelin Birmingham Ticaret Odasna ynelttii nl Pound (ngiliz liras) nedir? sorusundan ok daha nemli bir sorudur. Bu, ancak, Peelin parann doas konusunda Birminghamn little shilling meni (kk ilin adamlar) kadar bulank fikirli olmas nedeniyle sorulabilmi bir sorudur. 44 Harcanm sermaye ile mmkn olabilecek en byk emek miktarn elde etmek kapitalistin grevidir. (Dobtenir du capital dpens la plus forte somme de travail possible.) (J. G. Courcelle-Seneuil, Trait thorique et pratique des entreprises industrielles, 2me dit., Paris 1857, s. 62.) 45 Gn bana bir i saatinin kaybedilmesi, ticareti bir devlet iin olaanst byk bir zarar demektir. Bu kralln alan yoksullarnn ve zellikle sanayi iilerinin lks mal tketimi ok byktr; ama bu arada zamanlarn da tketiyorlar ve bu, sonular dier herhangi bir tketimden daha kt olan bir tketimdir. (An Essay on Trade and Commerce etc., s. 47 ve 153.) 46 zgr cretli emeki bir an dinlenmeye kalksa, huzursuz gzlerle onu izleyen kirli ekonomi, kendisinden almakta olduunu iddia eder. (L. Linguet, Thorie des Loix Civiles etc., London 1767, t. II, s. 466.)

yasa tanrz: meta mbadelesi yasas. Ve metann tketimi, onu elinden karm olan satcya deil, onu elde etmi olan alcya aittir. Bunun iin, benim gnlk emek gcmn kullanm sana aittir. Ama, bunun gnlk sat fiyat ile onu her gn yeniden retebilecek ve dolaysyla de her gn yeniden satabilecek durumda olmam gerekir. Yalanma vb. nedenlerle doal ypranmay bir yana brakrsak, yarn da, bugnk gibi, ayn g, ayn salamlk ve ayn zindelikte, yani normal durumumda olabilmem gerekir. Sen bana durmadan tutumluluk ve perhizin fazileti zerine vaaz veriyorsun. Pekl! Biricik servetimin, emek gcmn, akll ve tutumlu bir sahibi gibi hareket edecek ve kendimi bunun her trl ar israfndan alkoyacam. Ondan her gn, yalnzca normal devamnn ve salkl geliiminin izin verdii lde yararlanacak ve ancak bu miktar harekete, emee dntreceim. Sen, i gnn lsz bir ekilde uzatarak, emek gcmn benim gnde yerine koyabileceimden daha byk bir miktarn bir gnde kullanabilirsin. Bu yolla ne kadar emek kazanrsan ben de emeimin znden o kadar kaybederim. Emek gcmn kullanlmas ile yamalanmas bambaka eylerdir. Ortalama bir iinin, normal bir ekilde emek harcayarak yaayabilecei ortalama zaman sresi 30 yl ise, senin bana emek gcmn karl olarak gn gnne dediin deer, emek gcmn toplam deerinin da
1 3 1 10950 1 365

x 30u ya

si olur. Ama, sen bunu 10 ylda tketirsen, buna gnlk olarak

1 3650

toplam deerinin

si yerine

1 10950

sini, yani gnlk deerinin sadece

1 3

n der ve her gn metamn deerinin

n alm olur-

sun. gnlk emek gc harcarken bana bir gnlk emek gcnn karln dersin. Bu da aramzdaki szlemeye ve meta mbadelesi yasasna aykrdr. Bu nedenle, normal uzunlukta bir i gn istiyorum ve bunu kalbine bavurmadan talep ediyorum, nk para ilerinde iyi duygularn yeri yoktur. rnek bir yurtta olabilirsin, belki de Hayvanlar Koruma Dernei yesisindir ve hatta dindarlnla da tannyorsundur, fakat senin bana kar temsil ettiin eyin gsnde kalp yoktur. Onda atar gibi grnen ey, benim kendi kalbimin atdr. Dier her satc gibi metamn deerini istediim iin, normal bir i gn talep ediyorum.47 Grlyor ki, pek esnek snrlar bir yana braklrsa, i gnnn ve dolaysyla artk emein bizzat meta mbadelesinin doasndan kaynaklanan bir snr yoktur. Kapitalist, i gnn mmkn olduu kadar
47 London buildersn (Londra inaat iilerinin) i gnn 9 saate indirmek amacyla 1860-1861de gerekletirdikleri byk strike (grev) srasnda, grev komitesi, iilerimizi savunmann yar yarya tesine geen bir aklama yapmt. Alayclktan yoksun olmayan aklamada, building mastersn (inaat patronlarnn) kr hrsyla en gz dnm olannn (Sir M. Peto adnda birinin), kerametli olduuna deinilir. (Ayn Peto 1867den sonra, Strousbergin akbetine urad.)

232

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

233

uzatr ve mmknse bir i gnnden iki i gn karmaya alrken, alc olarak buna hakknn olduunu iddia eder. Dier yandan, satlm olan metann zgl doas bunun alcs tarafndan tketimine bir snr koyar ve ii, i gnn belli bir normal byklkle snrlamak isterken, satc olarak buna hakknn olduunu iddia eder. Demek ki, burada, her ikisi de meta mbadelesi yasasnn damgasn tayan iki hak arasndaki bir atkyla kar karya kalyoruz. Eit haklar arasnda son sz kuvvet syler. Ve bylece, kapitalist retim tarihinde i gnnn standartlatrlmas, kendisini i gnnn snrlarnn belirlenmesi mcadelesi olarak ortaya koyar; bu, toplam kapitalistle, yani kapitalistler snfyla toplam ii ya da ii snf arasndaki bir mcadeledir.

2. Artk Emee Duyulan Ar Alk, Sanayici ve Boyar

Artk emei sermaye icat etmemitir. Toplumun bir ksmnn retim aralarnn tekeline sahip bulunduu her yerde, ii, ister zgr olsun ister olmasn, kendi devam iin gerekli olan emek-zamana, retim aralarnn sahibinin tketim aralarn retmek iin,48 fazladan harcad bir emek-zaman eklemek zorundadr; bu sahip, ister Atinal kalozkaga doz (aristokrat), ister Etrskl teokrat, ister civis romanus (Romal yurtta), ister Norman baronu, ister Amerikal kle sahibi, ister Eflkl boyar, isterse modern toprak sahibi veya kapitalist olsun.49 Bununla beraber, uras aktr ki, rnn mbadele deerinin deil de kullanm deerinin ar bast bir toplumda, artk emek, byk ya da kk bir ihtiyalar kmesiyle snrl olur; ama bizzat retimin karakterinden, snrsz bir artk emek ihtiyac domaz. Bundan dolay, Eski ada, artk emek, mbadele deerinin bamsz para biimiyle, yani altn ve gm retimiyle elde edildii yerlerde korkun grnmlere brnmtr. Zorla lesiye altrlma burada fazla almann resm biimiydi. Bu konuda sadece Diodorus Siculusu okumak yeter.50 Ama bunlar Eski ada is Boyar: Eskiden Tuna blgesinde, Transilvanyada ve Rusyada soylulardan olan kimselere verilen unvan. ev.

48 alan kimseler ... gerekte, kendilerinin yan sra, zengin denilen emeklileri de besler. (Edmund Burke, l. c. s. 2, 3.) 49 Niebuhr, Rmischen Geschichte (Roma Tarihi) adl eserinde pek saf bir ekilde unlar belirtir: Kalntlar bizleri hayrette brakan Etrsk eserleri gibi eserlerin kk (!) devletlerde efendi ve kleleri art klan eyler olduu saklanamaz. ok daha derinlikli bir deerlendirme yapan Sismondi, Brksel dantellerinin cret deyen efendilerle cret alan uaklar gerektirdiini sylemiti. 50 Vcutlarn temizleme ve plaklklarn rtme olanan bile bulamayan (Msr, Habeistan ve Arabistan arasndaki altn madenlerindeki) bu talihsizlere, acnas kaderlerine zlmeden bakmak mmkn deildir. nk, hastalar, sakatlar, yallar ve

tisnaiydi. Buna karn, retimleri henz kle emei, angarya vb. geri biimler altnda gerekleen halklar, kapitalist retim tarznn egemenlii altnda bulunan ve rnlerinin yabanc lkelere satn en bata gelen karlar haline getiren dnya piyasasnn anaforuna kaplr kaplmaz, kleliin, serfliin vb. barbarca dehetine, fazla almann uygar deheti alanr. Bu nedenle, retim asl olarak dolaysz kiisel ve yerel ihtiyalar gidermeye ynelik kald srece, Amerikan Birliinin gney eyaletlerinde, zenci emei ataerkillie benzer niteliini korumutu. Ne var ki, pamuk ihrac anlan eyaletler iin hayati nemde bir i haline geldii lde, zencinin haddinden fazla altrlmas, hayatnn baz yerlerde yedi i ylnda tketilmesi, hesapl ve hesap bir sistemin unsuru oldu. Artk, ondan belli bir miktarda faydal rn retmesini beklemek sz konusu deildi. Sz konusu olan, imdi, artk deerin kendisini elde etmekti. rnein Tuna prensliklerindeki angarya da benzer bir gelime gstermiti. Artk emee Tuna prensliklerinde duyulan ar alkla ngiliz fabrikalarnda duyulan ar aln karlatrlmas ilgi ekicidir, nk angaryada artk emek bamsz, gzle grlr bir biime sahiptir. Diyelim, i gn 6 saatlik gerekli emekle 6 saatlik artk emekten meydana geliyor olsun. Bu durumda zgr ii kapitaliste haftada 6 x 6 ya da 36 saatlik artk emek salyor demektir. i, haftann 3 gn kendisi iin, 3 gn de bedava olarak kapitalist iin alm olsayd, sonu gene ayn olurdu. Ne var ki, bu gzle grlebilir bir ey deildir. Artk emek ile gerekli emek birbirine karm haldedir. Bundan dolay, ayn ilikiyi, rnein, yle de ifade edebilirim: ii, her bir dakikann 30 saniyesinde kendisi iin, dier 30 saniyesinde kapitalist iin alr. Angaryada durum bakadr. rnein, Eflkl kylnn kendi varln srdrmek iin harcad gerekli emek, boyarlar iin harcad artk emekten mekn itibariyle ayrlmtr. Gerekli emek kylnn kendi tarlasnda, artk emek efendiye ait iftlikte harcanr. Bundan dolay, emek-zamann iki ksm, birbirlerinden bamsz olarak bir arada bulunur. Angarya biiminde artk emek gerekli emekten kesin olarak ayrlmtr. Bu deiik grnm biimlerinin artk emekle gerekli emek arasndaki ilikide hibir deiiklik yapmad apaktr. Ad ister angarya ister cretli emek olsun, iinin kendisine bir e deer salamayan bu haftada gnlk artk emek, gnlk emektir. Byle olmakla beraber, artk emee duyulan ar alk, kapitalistte i gnn lsz olarak uzatma hrs eklinde, boyarda ise daha basit olarak dorudan doruya angarya gn avlama eklinde grnr.51
gsz kadnlar gzetilmez ve korunmaz. Herkes, aclarna ve skntlarna lm tarafndan son verilene kadar, krba altnda almaya devam etmek zorundadr. (Diod. Sic. Historisches Bibliothek, Buch 3, c. 13, [s. 260].) 51 Bundan sonra sylenenler Romanya illerinde Krm Savandan bu yana grlen deiikliklerden nceki durumla ilgilidir.

234

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

235

Tuna prensliklerinde angarya, serflik sisteminin ayni rant ve dier ykmllkleri ile karm durumdayd; ama, egemen snfa denen en nemli harac oluturuyordu. Byle durumlarda, angarya ender olarak serflikten douyordu; ok daha sk grlen, tersine, serfliin angaryadan domasyd.52 Romanya illerinde byle olmutu. Bunlarn retim biimleri balangta ortak toprak mlkiyetine dayanyordu; ama, bu Slav ya da Hint tipinde bir ortak mlkiyet deildi. Topraklarn bir ksm serbest zel mlkler olarak topluluun yeleri tarafndan, dier ksm -ager publicus (kamu topra)- ortaklaa ekilirdi. Bu ortak emein rnleri, ksmen kt rn yllar ve buna benzer olaslklar iin yedek fon olarak, ksmen de sava giderlerini, dini giderleri ve dier topluluk harcamalarn karlamak iin kamu btesi olarak kullanlrd. Zamanla, rtbeli savalar ve kilise ileri gelenleri topluluk mlkleri ile birlikte bunlar iin verilen hizmetleri ele geirdi. zgr kyllerin topluluk topraklar zerindeki emekleri, topluluk topraklarnn hrszlar iin yaplan angaryaya dnt. Bylece, ayn zamanda, serflik ilikileri geliti; bununla beraber, bunlar, dnyann kurtarcs rolndeki Rusyann serflii kaldrma bahanesiyle bu ilikileri yasayla dzenlemesine kadar, yasal olarak deil, yalnzca fiilen uygulandlar. Rus generali Kiselyovun 1831de ilan ettii angarya kanunnamesi, phesiz, bizzat boyarlar tarafndan dikte ettirilmiti. Rusya, bylece, bir tala iki ku vurmu oluyor, bir yandan Tuna prensliklerinin ileri gelenlerini kazanyor, dier yandan da btn Avrupann liberal budalalarnn alklarn topluyordu. Rglement organique (ad geen angarya kanunnamesine bu isim verilmiti), Eflkl her kyly, toprak sahibine daha bir sr ayn demede bulunmak dnda, 1) genel olarak on iki i gn, 2) tarlada gemek zere bir i gn, 3) odun kesip getirmek iin bir i gn almakla ykml klar. Summa summarum (hepsi bir arada) ylda 14 gn. Ancak, daha derinlikli bir ekonomi politik kavraynn rn olarak, i gn, allagelmi anlamnda alnmam, gnlk bir ortalama rnn elde edilmesi iin gerekli i gn olarak kabul edilmi, ama gnlk ortala52 nc basma not: Bu, ayn ekilde, Almanya ve zellikle Dou Prusyann Elbenin dousunda kalan kesimi iin dorudur. 15. yzylda, Alman kyls hemen hemen her yerde rn veya emek biiminde belli hizmetlerde bulunmakla ykmlyd; ama, bunun dnda fiilen zgr bir insand. Brandenburg, Pomeranya, Silezya ve Dou Prusyadaki Alman yerleimcilerin zgr olduklar yasalarla bile tannm bulunuyordu. Soylularn kyllerle giritikleri savata elde ettikleri zafer, bu duruma son verdi. Bunun sonucu, sadece yenilgiye urayan Gney Alman kyllerinin tekrar serf durumuna dmelerinden ibaret kalmad. Daha 16. yzyln ortasndan itibaren Dou Prusya, Brandenburg, Pomeranya ve Silezya ve ok gemeden de Schleswig Holsteinn zgr kylleri serf durumuna indirildi. (Maurer, Fronhfe, IV. Bd. - Meitzen, Der Boden des Pr. Staats. - Hanssen, Leibeigenschaft in Schleswig-Holstein.) F. E.

ma rn, kurnazlkla, hibir Kiklopun 24 saatte tamamlayamayaca ekilde belirlenmitir. Bu nedenle, bizzat Rglement, 12 i gnnden 36 gnlk bir el emeinin rnn, tarlada alacak 1 gnden 3 gn, odun kesip getirmek iin harcanacak 1 gnden gene katn anlamak gerektiini gerek Rus ironisine yaraan kuru szlerle ilan eder. Summa (toplam): 42 angarya gn. Bunlarn zerine bir de, olaanst retim ihtiyalarnn gerektirdii hallerde toprak sahibine salanacak hizmetleri ifade eden, Jobagie denilen ykmllk eklenir. Her ky, nfusunun byklne gre, her yl Jobagie iin belli bir kontenjan ayrmak zorundadr. Bu ek angaryann her bir Eflk kyls iin 14 gn olduu tahmin edilmektedir. Bylece, ngrlm angarya, ylda 56 i gnne kar. Oysa, iklimin ktlnden dolay, Eflkta tarm yl sadece 210 gndr; 40 gn pazar ve bayramlardan dolay ve ortalama 30 gn kt hava koullar nedeniyle olmak zere toplam olarak 70 gn bu 210 gnden eksilir. Geriye 140 i gn kalr. Angaryann gerekli emee oran 56/84 ya da yzde 662/3, ngiliz tarm ya da sanayi iisinin emei iin geerli olandan ok daha kk bir artk deer orann ifade eder. Ne var ki bu, sadece yasaya bal angaryadr. Ve Rglement organique, ngiliz fabrika mevzuatnn sahip olduundan daha liberal bir ruhla, kendi etrafndan dolalmasn kolaylatrmasn bilmiti. 12 gnden 56 gn elde ettikten sonra, 56 angarya gnnn her birinde yaplacak iler yle tanmland ki, bunlarn bir ksmnn ertesi gne kalmamas imknszd. Sz gelii, bir gnde zararl otlardan vb. temizlenmesi istenen alan, bu i iin, zellikle msr tarlalarnda, iki misli zaman gerektirecek ekilde tanmlanr. Baz tarm ileri iin yasal gnlk i yle belirlenir ki, gn, mays aynda balar ekim aynda biter. Moldovada koullar daha da ardr. Zafer sarhou bir boyar,Rglement organiquein 12 angarya gn ylda 365 gn buluyor!53 diye haykrmt. Tuna prensliklerinin Rglement organiquei, artk emee duyulan aar aln olumlu bir ifadesi idiyse, ngiliz Factory Acts (Fabrika Yasalar) da ayn ar aln olumsuz ifadeleridir. Bu yasalar sermayenin l tanmayan emek yutma azgnln, i gnnn devlet tarafndan zorla snrlandrlmas yoluyla dizginler; stelik, bu devlet, kapitalistlerin ve byk toprak sahiplerinin egemenlikleri altnda bulunan bir devlettir. Gnden gne daha da tehdit edici bir hal alarak byyen ii hareketi bir yana, fabrikada almann snrlandrlmas, ngiliz tarlalarna ku gbresi dktren zorunluluun eseri olmutu. Topran verimliliini yok
Kiklop: Eski Yunan mitolojisinde tek gzl dev. ev.

53 Daha fazla ayrnt iin: . Regnault, Histoire Politique et Sociale des Principauts Danubiennes, Paris 1855, [s. 304 vd.].

236

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

237

eden ayn kr soygun hrs, ulusun yaam gcnn kklerine saldrmt. Belirli aralklarla tekrarlanan salgn hastalklar da, Almanya ve Fransada asker saylarnn azalmas kadar belirgin bir gstergeydi.54 imdi (1867) yrrlkte olan 1850 tarihli Factory Act, ortalama i gn iin 10 saate izin veriyor; haftann ilk be gnnde, sabah saat 6dan akam saat 6ya kadar 12 saat, ama yasal olarak bunun 1 saati kahvalt ve le yemei zaman olarak hari tutulduu iin geriye 10 saat kalyor; cumartesi gn de, sabah saat 6dan leden sonra saat 2ye kadar 8 saat; bunun da saati kahvalt saati olarak i saati dnda saylyor. Bylece geriye kalan 60 i saati, haftann ilk be gnnn 10 saatleri ile son gnn 7 saatinden meydana gelmi oluyor.55 Yasann uygulann izlemekle grevli, dorudan doruya ileri Bakanlna bal fabrika mfettileri var; bunlarn hazrlad raporlar parlamentonun emri uyarnca alt ayda bir yaynlanr. Dolaysyla, bu raporlar, kapitalistlerin artk emee duyduklar ar aln dzenli ve resm istatistiklerini salar. imdi bir an iin fabrika mfettilerini dinleyelim.56
54 Kendi trnn ortalama bykln amak, genel olarak ve belli snrlar iinde, organik varln gelimesinin kantdr. nsan sz konusu olduunda, fiziksel olsun sosyal olsun, birtakm koullar gelimesine zararl olduu zaman, vcut yaps klr. Zorunlu askerlik sisteminin mevcut olduu btn Avrupa lkelerinde, bu sistemin uygulanmaya balamasndan itibaren yetikin erkeklerin ortalama vcut yaplar klm ve genel olarak askerlik hizmetine uygunluk ve yatknlklar azalmtr. Devrimden nce (1789) Fransada boylar 165 santimetreden ksa olanlar piyadeye alnmazd: bu alt snr, 1818de (10 Mart tarihli yasa) 157 santimetre, 21 Mart 1832 tarihli yasaya gre de 156 santimetre oldu; Fransada askerlik ana gelmi kimselerin ortalama olarak yarsndan fazlas boy yetersizlii veya sakatlk nedeniyle askere alnmaz. Saksonyada asker l 1780de 178 santimetreydi, imdi 155 santimetredir. Prusyada 157 santimetredir. 9 Mays 1862 tarihli Bayrischen Zeitungda Dr. Meyer tarafndan aktarlan bilgilere gre, 9 yln ortalamas, 317si boy yetersizliinden, 399u bedensel kusurlar yznden olmak zere Prusyada askerlik a gelmi her 1000 kiiden 716snn hizmete uygun bulunmadn gsteriyordu. ... Berlin, 1858de yedek asker kontenjann dolduramad, 156 kii eksik kald. (J. v. Liebig, Die Chemie in ihrer Amwendung auf Agrikultur und Physiologie, 1862, 7. Aufl. Band I, s. 117, 118.) 55 1850 tarihli Fabrika Yasasnn tarihsel serveni bu ksm boyunca grlecektir. 56 ngilterede byk sanayinin balangcndan 1845e kadar gelen dnem zerinde yer yer duruyorum ve bu konuda Friedrich Engelsin Die Lage der arbeitenden Klasse in England (ngilterede Emeki Snfn Durumu, Sol Yaynlar, stanbul 1997), Leipzig 1845, eserini okuyucuya tlyorum. Engelsin kapitalist retim tarznn ruhunu ve zn ne kadar derinliine kavram olduunu 1845den bu yana yaynlanm bulunan Factory Reports (Fabrika Raporlar), Reports on Mines (Madenler Hakknda Raporlar) vb. gstermi bulunuyor; onun eserini on sekiz-yirmi yl sonra yaynlanm olan Childrens Employment Commissionun (ocuk stihdam Komisyonunun) resm raporlar (18631867) ile yle bir karlatrmak bile Engelsin durumu ayrntlaryla birlikte ne kadar hayret edilecek bir isabetle tarif etmi olduunu grmeye yeter. Bu raporlar zellikle fabrika yasalarnn 1862 ylna gelinceye kadar henz uygulanmaya balamam olduu ve ksmen bugn de uygulanmadklar sanayi kollarn ele alr. Ve burada da Engels tarafndan gsterilmi olan koullar belli bal bir deiiklie uramamtr. Ben rneklerimi, asl olarak 1848den sonraki serbest ticaret dneminden, yaygarac olduklar kadar bilimsel perianlk iindeki serbest ticaret yanls ticaret gezginlerinin Almanlara

Hileci fabrikatr, ii, sabahlar saat 6dan 15 dakika (bazen daha fazla, bazen daha az) nce balatp, akam saat 6dan 15 dakika (bazen daha fazla, bazen daha az) sonra durduruyor. Grnte kahvaltya ayrlm yarm saatin banda ve sonunda 5er dakika, le yemeine ayrlm olan 1 saatin banda ve sonunda 10ar dakika alyor. Cumartesi gn leden sonra saat 2yi 15 dakika (bazen daha fazla, bazen daha az) geiyor. Bylece u kadar kazan elde ediyor:
Sabahlar saat 6dan nce Akamlar saat 6dan sonra Kahvalt zamannda le yemei saatlerinde 15 dakika 15 dakika 10 dakika 20 dakika 60 dakika 5 gnlk toplam: 300 dakika

Cumartesi gnleri
Sabahlar saat 6dan nce Kahvalt zamannda leden sonra saat 2den sonra 15 dakika 10 dakika 15 dakika 40 dakika Haftalk toplam kazan: 340 dakika

Yani haftada 5 saat 40 dakika zerinden, ylda 2 haftay tatiller ve ara sra yaanan beklenmedik kesilmeler iin kardmzda ylda 50 hafta hesab ile, toplam i gn kazanc: 27 gn.57
gnnn normal sresine her gn 5 dakika eklense, ylda 2 retim gn eder.58 Kh uraya kh buraya kk eklemeler yaparak her gn fazladan bir saatin kazanlmas, yln 12 ayndan 13 ay karlmasn salar.59

retimin kesildii ve haftann ancak bir ksmnda ie devam edildii bunalm zamanlarnda, i gnn uzatma gayretinde, phesiz, en kk bir deiiklik olmaz. Ne kadar az i olursa, yrmekte olan i zerinden o kadar fazla kr elde edilmelidir. allan sre ne kadar azalrsa, artk emek-zaman o kadar artrlmaldr. Fabrika mfettileri 18571858 bunalm dnemi zerine unlar yazyor:
masallar anlattklar cennet andan alyorum. Bunlarn dnda, ngiltere burada n planda yer alyorsa, bu yalnzca, ngilterenin kapitalist retimin klasik rneini temsil etmesinden ve incelenen konu iin gerekli dzenli resm istatistiklere sahip biricik lke olmasndan trdr. 57 Suggestions etc. by Mr. L. Horner, Inspector of Factories, Factories Regulation Act. Ordered by the House of Commons to be printed 9. Aug. 1859, s. 4, 5. 58 Reports of the Insp. of Factory for the half year, Oct. 1856, s. 35. 59 Reports etc. 30th April 1858, s. 9.

238

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

239

lerin bu derece kt gittii bir zamanda herhangi bir ar altrmann salanabilmi olmas bir tutarszlk gibi grnebilir; ama, kt durumun kendisi, vicdansz kimseler zerinde bunlar arlklara gtren kamlayc bir etki yapar; bylece, bunlar fazladan kr elde eder... Leonard Horner unlar sylyor: Blgemde 122 fabrikann tamamen kapand, 143nn ilerini durdurduu ve btn dierlerinin alma srelerini ksalttklar bir zamanda, yasayla belirlenmi srenin tesinde ar altrmann devam ettii grlmtr.60 Mfetti Horwell diyor ki: Fabrikalarn ounda ilerin kt gitmesi nedeniyle ancak yar zamanl allmasna ramen, iilerin yasayla tannm yemek ve dinlenme zamanlarna el atlarak onlardan her gn yarm ya da saatin alnd yolunda aldm ikyetlerin saysnda eskisine oranla bir azalma olmamtr.61

Yasayla gsterilmi srenin tesine uzanan fazla altrma ile elde edilecek fazladan kr birok fabrikatr iin kar koyamadklar bir cazibeye sahiptir. Durumlarnn anlalmamas ansna gvendikleri gibi, yakalanp da cezaya arptrlanlarn dedikleri para cezalarnn ve mahkeme masraflarnn azlna bakarak, yakalansalar bile hl nemli bir miktarda krl kacaklarn hesaplarlar.64 Ek zamann gn boyunca yaplan kk hrszlklarn oalmasyla (a multiplication of small thefts) kazanld durumlarda, mfettilerin nne, bunu kantlamalarn neredeyse olanakszlatran glkler kar.65

Ayn olay, daha kk lde, 1861den 1865e kadar devam eden korkun pamuk bunalm sresince de kendini gstermitir:62
ileri yemek saatlerinde veya allmayaca yasayla gsterilmi dier zamanlarda alr bulduumuz zaman, iilerin fabrikay terk etmeyi kesinlikle istemedikleri, zellikle cumartesi leden sonra ii (makinelerin temizlenmesi vb.) braktrmak iin kendilerini zorlamak gerektii, bazen zr yollu ileri srlr. Ama, makineler durdurulduktan sonra iiler fabrikada kalyorlarsa, bunun tek nedeni, sabahlar saat 6 ile akamlar saat 6 arasnda, yani yasayla gsterilmi alma saatleri iinde, kendilerine bu trl ileri yapmak iin zaman verilmemesidir.63
60 Reports etc., l.c. s. 10. 61 Reports etc., l.c. s. 25. 62 Reports etc. for the half year ending 30th April 1861. Bkz. Appendix Nr. 2; Reports etc. 31st Octob. 1862, s. 7. 52, 53. 1863n ikinci yarsnda yasay ihll olaylar tekrar saysz hale gelir. Kr. Reports etc. ending 31st Oct. 1863, s. 7. 63 Reports etc. 31st. Oct. 1860, s. 23. Fabrikatrlerin mahkemelerde yerdikleri ifadelere gre, iilerin fabrikada ne sebeple olursa olsun ie ara verilmesine kar nasl bir fanatizmle direndiklerini u garip olaylar gstermektedir: 1836 yl Temmuz banda Dewsbury (Yorkshire) mahkemelerine Batley dolaylarndaki 8 byk fabrikann sahiplerinin fabrika yasalarn ihll ettii yolunda ikyetler gelir. Bu baylarn bir ksmnn, yemek zamanlar ve gece yarsnda uyku iin verdikleri bir saatlik istirahat dnda, baka hibir dinlenme imkn tanmakszn, 12 ile 15 yalar arasndaki 5 ocuu cuma gnleri sabah saat 6dan ertesi gn (cumartesi) leden sonra 4e kadar aralksz altrdklarndan ikyet ediliyordu ve bu ocuklar aralksz devam eden bu 30 saatlik ii, yn paavralarn yrtlp ufak paralar haline getirildii, havasn youn bir toz ve krnt bulutunun kaplam olduu, yetikin iilerin bile cierlerini korumak iin az ve burunlarn devaml ekilde mendillerle balayp rtmek zorunda kaldklar shoddy hole (paavra ini) denen inde yapmak zorunda braklyorlard. Kendilerinden ikyet edilen bu baylar yemin etmek yerine -bunlar birer Quaker olarak yemin etmeyecek kadar vicdan sahibi dindar insanlard- bu talihsiz ve zavall ocuklara kar duyduklar derin efkat ve merhamet duygularyla 4 saatlik uyku izni verdiklerini, ama bu dik kafal ocuklarn kesinlikle yataa gitmek istemediklerini beyan ettiler! Quaker efendiler 20 sterlin para cezasna arptrld. Dryden sanki bu Quakerleri haber veriyordu: Grnne baklrsa tepeden trnaa zerinden kutsallk akan bir tilki vard, yeminden korkar, ama eytan gibi yalan sylerdi; bir tvbekr gibi grnr ama etrafa hrs ve itah dolu bir bakla bakard; duasn tamamlamadan gnah iledii de grlmemiti!

Sermayenin iinin yemek ve dinlenme zamanlarndan yapt bu kk hrszlklar fabrika mfettileri petty pilferings of minutes, kk dakika hrszlklar,66 snatching a few minutes, birka dakikann alnmas67 diye de isimlendirir; iilerin dilinde ise bunun ad nibbling and cribbling at meal timesdr (yemek zamanlarnn kemirilmesi ve krplmasdr).68 Grld gibi, byle bir ortamda artk emekle artk deer meydana getirilmesinin gizemli bir yan yoktur.
Pek saygdeer bir fabrikatr, bana gnde 10 dakika fazla altrma izni verirseniz, ylda cebime 1000 sterlin koymu olursunuz, diyordu.69 Zaman zerreleri krn unsurlardr.70

Bu bakmdan, alma saatlerinin tm boyunca alan iilerin full-timers (tam zamanllar), yalnzca 6 saat almalarna izin verilen 13 yandan kk ocuklarn half-timers (yar zamanllar) diye gsterilmelerinden daha karakteristik hibir ey olamaz.71 i burada artk kiilemi emek-zamandan baka bir ey deildir. Btn bireysel farkllklar tam zamanl ve yar zamanl ayrm iinde zlp gider.

3. Smrnn Yasayla Snrlandrlmad ngiliz Sanayi Kollar

Biz i gnn uzatma gayretlerini, artk emee duyulan kurtlara yarar al, imdiye kadar, bir ngiliz burjuva iktisatsnn ifadesiyle, spanyollarn Amerikan Kzlderililerine reva grdkleri vahetin bile aa64 Rep. etc. 31st. Oct. 1856, s. 34. 65 l.c. s. 35. 66 l.c. s. 48. 67 l.c. 68 l.c. 69 l.c. s. 48. 70 Saniyeler krn unsurlardr. (Rep. of the Insp. etc. 30th April 1860, s. 56.) 71 Fabrikalarda olsun, fabrika raporlarnda olsun, kullanlan resm ifade budur.

240

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

241

mad bir alanda gzden geirdik.72 Burada sermaye en sonunda yasal dzenlemeler zinciri ile balanmt. imdi, emek smrsnn bugn ya da daha dne kadar herhangi bir snrlamayla karlamad baz retim dallarna bakalm.
Nottingham ehir meclisi salonunda 14 Ocak 1860 gn yaplan bir toplantnn bakan olarak ile yargc Bay Broughton (Charlton), ehir halknn dantel i kolunda alan ksmnn kralln ve hatta uygar dnyann hibir yerinde grlmedik bir ac ve sefalet iinde yzdn aklamtr. ... 9 ve 10 yandaki ocuklar gece yarsndan sonra saat 2, 3 veya 4te kirli yataklarndan zorla alnp gece saat 10, 11, 12ye kadar boaz tokluuna altrlyor. Elleri, kollar ve btn vcutlar harap oluyor, kavruk ve gdk yaratklar haline geliyorlar; yzleri bembeyaz, btn insanlklar yok olup gitmi, sanki tatan, yaplmlar gibi: grnleri bile insana dehet veriyor. ... Bay Mallet ve fabrikatrlerin, bunlarn tartlmasn nlemek iin ortaya atlmalarna armyoruz. ... Sistem, Rev. Montagu Valpynin belirttii gibi, tam bir klelik sistemi; sosyal, fiziksel, manevi ve zihinsel bir klelik. ... Erkeklerinin alma srelerinin 18 saate indirilmesi iin resm toplantlar dzenleyen bir ehir hakknda ne dnlebilir? Biz Amerikann Virginia ve Carolina eyaletlerindeki pamuk plantasyonlarnn sahiplerini protesto ederiz. Oysa, orann zenci pazarlar, krbalar ve insan eti alverileri, burada, kapitalistler kr edecek diye tl perde ve yaka yapmak iin, insanlarn bu ekilde yava yava boazlanmasndan daha m korkun ve tiksinti vericidir?73

Dokuz yandaki William Wood, ie baladnda 7 yl 10 aylkt. Bandan itibaren kalp iinde alt (son eklini alm mallar kurutma odasna gtrr, oradan bo kalplar geri getirirdi). Hafta iinde her gn sabahlar saat 6da ie gelir, akamlar saat 9 civarnda ayrlr.Hafta iinde her gn akamlar saat 9a kadar alrm. rnein son 7-8 haftadr byle alyorum. Demek ki, yedi yanda bir ocuk iin gnde on be saatlik bir alma! On iki yandaki erkek ocuk J. Murray, unlar sylyor:
I run moulds and turn jigger (kalp iine bakar ve tekerlei eviririm). Sabahlar saat 6da, bazen 4te gelirim. Bu sabah saat 6ya kadar btn gece altm. nceki geceden beri yataa girmedim. Benim dmda 8 ya da 9 erkek ocuk da gece boyunca alt. Bu sabah biri dnda hepsi yine geldi. Haftada 3 ilin 6 peni alyorum. Btn gece altm zaman ayrca bir ey almam. Geen hafta iki defa btn gece altm.

Fernyhough, on yanda bir erkek ocuk:

le yemei iin her zaman tam bir saatim olmaz; sk sk yalnzca yarm saatim olur; perembe, cuma ve cumartesi gnleri.75

Staffordshiredeki mlekilik i kolu, son 22 ylda, kere parlamento soruturmas konusu oldu. Soruturmalarn sonular u raporlarda yer almtr: Scrivenn 1841 ylnda Childrens Employment Commissionersa (ocuk stihdam Komisyonu yelerine) sunduu rapor; Dr. Greenhown, Privy Councilin yaynlanan 1860 tarihli raporu (Public Health, 3rd. Report, I, 102-113) ve son olarak Bay Longeun, 13 Haziran 1963 tarihli First Report of the Childrens Employment Commission (ocuk stihdam Komisyonunun Birinci Raporu) iindeki 1863 tarihli raporu. 1860 ve 1863 tarihli raporlardan, bizzat smrlen ocuklarn tank olarak verdikleri baz ifadeleri buraya aktarmak benim amacm iin yeterli olacaktr. ocuklarn sylediklerinden yetikinler, zellikle de kzlar ve kadnlar hakknda sonular karlabilir. Sz edilen i kolu yle bir i kolu ki, iplikilik ve benzeri i kollar bunun yannda arzu edilir ve salkl grnr.74
72 Fabrika sahiplerinin kazan hrsyla reva grdkleri insafszlklar, spanyollarn Amerikay zapt ederken ve altn hrsyla yanp tutuurken sergiledikleri vahet bile zor geer. (John Wade, History of the Middle and Working Classes, 3rd ed., Lond. 1835, s. 114.) Bir tr iktisat el kitab olan bu eserin teorik ksm, kendi zaman iin baz zgnlklere sahiptir; rnein ticari bunalmlar zerine olan ksmlar byledir. Tarihsel ksm ise Sir M. Edensin The State of the Poor, London 1797 eserinden utanmazca yaplm bir armadr. 73 London Daily Telegraph, 17 Ocak 1860. 74 Kr. Engels, Lage etc., s. 249-251.

Dr. Greenhow, mlekilik yaplan Stoke-upon-Trent ve Wolstantonda ortalama yaam sresinin ok ksa olduunu belirtir. Stokeda 20 yan gekin yetikin erkek nfusunun yalnzca % 36,6snn, Wolstantonda ise yalnzca % 30,4nn bu i kolunda almasna karn, bu ya grubundaki erkekler arasnda kaydedilen tm lmlerin Stokeda yardan fazlas, Wolstantonda yaklak olarak 2/5i, mlekilikten kaynaklanan gs hastalklarnn rn. Hanleyde alan pratisyen hekim Dr. Boothroyd yle diyor:
Her yeni mleki kua bir ncekinden daha bodur, daha zayf.

Bir baka hekim, Bay McBean, ayn ekilde konuuyor:

25 yl nce mlekiler arasnda almaya baladmdan bu yana, bu snf, gzle grlr ekilde, boy ve arlk bakmndan giderek artan bir bozulmaya urad.

Bu ifadeler Dr. Greenhown 1860 tarihli raporundan alnmtr.76 Aadakileri de 1863 tarihli komisyon raporundan alyoruz. Kuzey Staffordshire Hastanesi Bahekimi Dr. J. T. Arledge unlar sylyor:
Kadn ve erkek mlekiler, bir snf olarak, ... fiziksel bakmdan da manevi bakmdan da soysuzlam bir nfusu temsil eder. Genel olarak, ksa boylu ve elimsizdirler, ounun gs yaplar bozuktur. Erkenden
Jigger: mlekilikte kullanlan bir makine. ev. 75 Childrens Employment Commission, First Report etc. 1863, Appendix, s. 16, 19, 18. 76 Public Health, 3rd Report etc., s. 103, 105.

242

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

243

yalanr, ksa yaarlar; kansz ve ar hareketlidirler; yaplarnn zayfl yznden, bir kere yakalarna yapnca kolayca def edemedikleri hazmszlk, karacier ve bbrek bozukluklar ve romatizma gibi musibetlere tutulurlar. Fakat, hepsinden nemlisi, zatrree, verem, bronit ve astm gibi gs hastalklarna kolay yakalanrlar. Astm hastalnn bir ekli zellikle bunlarda grlr ve kendi aralarnda mleki astm veya mleki veremi diye bilinir. Bademciklere, kemiklere ve vcudun dier ksmlarna musallat olan sraca hastal, mlekilerin te ikisinden fazlasnn tutulduu bir hastalktr. Bu blgedeki nfusun urad soysuzlamann (degenerescence) ok daha byk olmay, yalnzca, evredeki tarm blgelerinden srekli ekilde yeni insanlarn gelmesi ve evlenme yoluyla ilerine salam soylarn karmas sayesindedir.

Ksa bir sre ncesine kadar ayn hastanede house surgeon olan (cerrahlk yapan) Dr. Charles Parsons, komisyon yesi Bay Longea yazd bir mektupta, baka eylerin yannda unlar kaydediyor:
statistiklere dayanarak deil, sadece kendi gzlemlerine dayanarak konuabilirim; ama salklar ana ve babalarna ve kendilerini altranlarn kazan hrslarna kurban edilen bu zavall ocuklar her grdmde kanmn beynime sradn ifade etmekte tereddt etmem.

rn vb. gzden kard ocuklar, lime lime giysili, yar a, bakmsz ve eitimsiz ocuklar79 altrlabiliyor. Komisyon yesi Whitein dinledii (1863) tanklar arasnda, 18 yan altnda 270, 10 yandan kk 40, henz 8 yanda 10 ve hatta 6 yanda 5 ocuk bulunmaktayd. gn 12 ile 14 veya 15 saat arasnda deiiyor, geceleri de allyor, yemek saatleri dzensiz, yemekler ok kere fosfor tozlarna bulanm alma mekanlarnda yeniyor. Bu i kolunu grm olsayd, Dante, kendi en dehet verici cehennem tasvirlerini geride braktn dnrd. Duvar kd yapmnda daha kaba trler makineyle, daha zarif ve ince olanlar elle baslr (block printing). En canl i aylar ekimin ba ile nisann sonu arasndakilerdir. Bu dnem boyunca hemen hemen hi ara verilmeden sabahn 6sndan akamn 10una ve gece yarlarna kadar allr. J. Leach tanklk ediyor:
Geen k (1862) 19 kzdan 6s ar altrma yznden hastaland ve ie gelemedi. Kzlar uyank tutabilmek iin karlarnda barp armak zorunda kalyorum. W. Duffy: ocuklar yorgunluktan gzlerini aamayacak hale geldikleri zaman, bakyorum, biz kendimiz de gzlerimizi aabilecek halde deiliz. J. Lightbourne: 13 yandaym. ... Geen k akamlar saat 9a kadar altk, ondan nceki k saat 10a kadar almtk. Geen k, ayaklarmdaki ardan hemen hemen her gece alardm. G. Aspden: Bu olumu, daha 7 yanda iken, srtma alr, kar zerinde getirip geri gtrrdm; olum gnde 16 saat alrd! ... O, makinenin banda dikilirken, ok kere, diz ker onu beslerdim; nk makineyi ne brakabilir, ne de durdurabilirdi. Bir Manchester fabrikasnn ynetici orta olan Smith: Biz (bizim iin alan iiler demek istiyor) yemek iin hi ara vermeden alrz; bylece 10 saatlik gnlk ii leden sonra 4ta bitiririz ve bundan sonraki btn zaman, fazla alma zamandr.80 (Acaba bu Bay Smithin kendileri de 10 saat boyunca hi yemek yemiyorlar m?) Biz (ayn Smith) ii ender olarak, akamlar saat 6dan nce durdururuz, (bizim emek gc makinelerimizi tketmeyi demek istiyor) bylece biz (yine ayn adam) fiilen btn yl boyunca fazla alrz. ... ocuklar ve yetikinler (18 yandan kk 152 ocuk ve gen ile 140 yetikin altrlmaktadr) son 18 ay boyunca hepsi ayn miktarda, haftada ortalama en az 7 gn 5 saat ya da haftada 78 saat alt. Bu yln (1863) 2 Mays tarihinden nceki son 6 haftada, ortalama daha da yksekti: haftada 8 gn veya 84 saat!
79 l. c. s. LIV. 80 Bu, bizim anladmz anlamda artk emek-zaman elde etmek deildir. Bu baylar, normal artk emei de ieren 10 saatlik ii, normal i gn olarak gryor. Bundan sonra, biraz daha yksek bir karlk denen fazla alma balyor. Daha sonra bir vesileyle grlecei gibi, bu normal i gn denilen sre boyunca kullanlan emek gcne deerinin altnda bir karlk denir; fazla alma, daha fazla artk emek szdrmak iin, kapitalistin bavurduu bir hiledir; normal i gn boyunca kullanlan emee gerekten tam karl dense bile, artk emek yine olacaktr.

Parsons, mlekiler arasnda grlen hastalklarn nedenlerini bir bir saydktan sonra bunlar long hours (uzun alma saatleri) diye zetler. Komisyon raporu mit eder ki,
dnyann gznde bu kadar sekin bir yeri olan bu i kolu, byk baarsna, emekleri ve yetenekleri sayesinde bu kadar mkemmel sonulara imza atlan ii nfusunun fiziksel soysuzlamasnn, ok farkl bedensel skntlarnn ve erken lmlerinin elik etmesi lekesini artk daha fazla tamayacaktr.77

ngilteredeki mlekilik zerine sylenenler, skoyadakiler iin de geerlidir.78 Kibrit yapm, fosforun kibrit pne tutturulmas ynteminin bulunduu 1833te balar. ngilterede 1845ten bu yana hzla gelimi ve Londrann youn nfuslu ksmlarndan, zellikle, Manchester, Birmingham, Liverpool, Bristol, Norwich, Newcastle ve Glasgowa doru yaylmtr; bununla bir arada yaylan bir ey de, Viyanal bir doktorun daha 1845 ylnda kibrit yapm iinde alan kimselerde grlen bir hastalk olarak kefettii tetanoz hastal olmutu. ilerin yars, 13 yandan kk ocuklar ve 18in altnda genlerden meydana geliyor. kolunun sala zararll ve dayanlmazl o derece kt bir n salmtr ki, burada yalnzca ii snfnn en sefil ksmnn, yar a dulla77 Childrens Employment Commission, 1863, s. 24, 22, ve XI. 78 l.c. s. XLVII.

244

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

245

Pluralis majestatise (kendinden oul olarak bahsetmeye) kendini bu derece kaptrm olan ayn Bay Smith srtarak unu da ekliyor: Makine ii hafif. Ve elle basm yapanlar unu sylyor: El ii makine iinden daha salkl. Sonuta, fabrikatr beyler, makinelerin hi deilse yemek zamanlarnda durdurulmas nerisine fkeyle kar kyor.
Sabahlar saat 6dan akamlar saat 9a kadar almaya izin veren bir yasa, diyor Boroughdaki (Londrada) bir duvar kd fabrikasnn mdr Bay Otley, bizim iin (!) pek iyi bir ey olurdu; oysa, Factory Actin sabahlar saat 6dan akamlar saat 6ya kadar olan alma saatleri bize (!) uymuyor. ... Bizim makinelerimiz le yemekleri srasnda (aman ne byk licenaplk) durdurulur. Durdurma, kt ve boya bakmndan kayda deer bir kayba yol amaz. Ama diye ekliyor anlayla, bununla balantl zaman kaybndan holanlmamasn anlayabiliyorum.

Komisyon raporu, safa, baz nde gelen firmalarn zaman, yani bakalarnn emeklerini ele geirmek iin kullanlacak zaman ve dolaysyla da kr kaybna urama korkularnn, 13 yandan kk ocuklarn ve 18 yan altndaki genlerin 12-16 saatlik alma srasnda le yemeklerinden yoksun braklmalar ya da yemeklerinin retim sreci srasnda, buhar kazanna su ve kmr, yne sabun, makinelere ya ekler gibi, yalnzca emek aralarnn bir yardmc maddesi olarak verilmesi iin yeter bir neden olamayaca grn bildiriyor.81 ngilterede hibir sanayi kolu, (son zamanlarda grlmeye balayan makineyle ekmek yapmn hesaba katmazsak) frnclk kadar deimeden kalmamtr; Roma mparatorluu dneminde yaam airlerin yazdklarndan rendiimiz zere Hristiyanlk ncesi devirlerde kullanlm olan frnclk yntemleri, bugne kadar gelmitir. Ama daha nce de belirttiimiz gibi, sermaye, balangta, ele geirdii emek srecinin teknik karakterine kaytszdr. Balangta, onu nasl bulduysa yle alr. Ekmek yapmnda, zellikle Londrada uygulanmakta olan inanlmaz hileler ilk olarak Avam Kamarasnn grevlendirdii gda maddelerindeki tailer hakkndaki komite (1855-1856) tarafndan ve Dr. Hassalln Adulterations detected (saptanan tailer) balkl almasyla ortaya kondu.82 Bunlarn sonucu olarak, for preventing the adulteration of articles of food and drink (gda maddelerinde ve ieceklerde taiin nlenmesi iin 6 Austos 1860 tarihli yasa karld; hileli metalar alp satarken to turn an honest penny (drste bir kuru kazanmak) dnda bir niyetleri olmayan serbest ticaret erbabna, doal olarak, pek
81 l.c, Appendix, s. 123, 124, 125, 140 ve LXIV. 82 nce toz haline getirilmi ya da tuzla kartrlm ap, bakers stuff (frnc maddesi) ad ile bilinen normal bir ticari nesnedir.

anlayl yaklald iin, bu yasa l domutu.83 Komitenin kendisi, az ok saflkla, serbest ticaretin, znde, hileli ya da ngilizlerin esprili deyimiyle sofistike mallarn ticareti demek olduu ynndeki inancn dile getirdi. Gerekte, bu sofistik sanat, beyaz siyah, siyah beyaz yapmay Protagorastan, gerek olan eyleri ad oculos (gzmzn nnde) srf grnmden ibaret eylermi gibi gstermeyi Eleallardan daha iyi becerir.84 Her ne olursa olsun, komite, halkn dikkatini kendi gnlk ekmekine ve dolaysyla frnclk alanna ekmeyi baard. Ayn zamanda, halk toplantlaryla ve parlamentoya sunulan dilekelerle, Londral frnc kalfalarnn fazla alma vb. konulardaki ikyetleri ykseldi. ikyetiler o kadar acildi ki, eitli kereler ad geen 1863 Komisyonunun da yesi olan Bay H. S. Tremenheere, Kraliyet Soruturma Komisyonunda grevlendirildi. Onun raporu,85 tank ifadeleriyle birlikte, halkn kalbini deilse de midesini harekete geirdi. ncile bal ngiliz, ilhi takdir sonucu kapitalist, toprak sahibi veya ii tkrnda bir kimse olmadka, ekmeini alnnn teriyle kazanmak zorunda olduunu biliyordu, ama, her gnk ekmeiyle, ap, kum ve mineral katks salayan dier uygun nesneler dnda, irin, rmcek, l hamambcei ve kokmu Alman mayas karm belirli bir miktar insan terini de mideye indirdiini bilmiyordu. Kutsallna hi aldr edilmeksizin,Free-trade (serbest ticaret) ve dolaysyla da o zamana kadar serbest olan frnclk i kolu devlet mfettilerinin denetimi altna sokuldu (parlamentonun 1863 yl toplanma dneminin sonu) ve parlamentonun kabul ettii ayn yasayla akamlar saat 9dan sabahlar saat 5e kadar 18 yan altndaki frnc kalfalarnn altrlmas yasakland. Bu son hkm, bize bu kadar eski ve tandk grnen bu i kolundaki fazla alma hakknda ciltler dolusu yazya denk bilgi salyor.
83 Kurum, bilindii gibi aktif bir karbon olup kapitalist baca temizleyicilerinin ngiliz iftilerine sattklar bir tr gbre oluturur. 1862 ylnda ngiliz Juryman (jri yesi), nne getirilen bir davada, alcnn bilgisi dnda % 90 orannda toz ve kum kartrlm kurumun ticari anlamda hakiki bir kurum mu, yoksa hukuki anlamda hileli bir kurum mu saylmas gerektii konusunda bir karar vermek zorunda kalmt. Amis du commerce (ticaret dostlar) bunun hakiki ticari kurum olduuna karar verdi ve davac iftileri reddetti; stelik mahkeme masraflar da onlara dt. 84 Fransz kimyageri Chevallier metalarda yaplan sophistications (hileler) hakkndaki bir incelemesinde, gzden geirdii 600 ksur metann birounda 10, 20, 30 hile yntemi saptar. Bu yntemlerin hepsini bilmediini, bildiklerinin de hepsini kaydetmediini ayrca belirtir. eker iin 6, zeytinya iin 9, tereya iin 10, tuz iin 12, st iin 19, ekmek iin 20, brandi iin 23, un iin 24, ikolata iin 28, arap iin 30, kahve iin 32 eit hile tr sayar. Yce Tanr bile bu akbetten kaamaz. Bkz. Rouard de Card, De la falsification des substances sacramentelles (Dinsel maddelerde yaplan hileler), Paris 1856. 85 Report etc. relating to the Grievances complained of by the Journeymen Bakers etc, London 1862 ve Second Report etc, London 1863.

246

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

247

Londrada bir frnc kalfasnn ii kural olarak geceleri saat 11de balar. Bu saatte hamur yapar; hamur hazrlama, frna girecek eylerin miktar ve kalitesine gre, saat ile 3/4 saat arasnda zaman alan ok yorucu bir itir. Ayn zamanda hamur teknesinin kapa olarak da kullanlan ekmek tahtasnn zerine uzanr ve bann altna bir un uval, stne bir un uval ekerek birka saat uyur. Bundan sonra 5 saat devam eden youn, hzl ve aralksz bir alma balar. Hamur alr, tartlr, biim verilir, frna sokulur ve frndan alnr. Bir frnda scaklk 75 ile 90 derece (Fahrenheit) arasnda deiir; kk frnlarda scaklk daha dk deil, daha yksektir. Ekmek vb. yapm ii bittii zaman, datm ii balar; iilerin nemli bir ksm, anlatlm olan ar gece iinden sonra, gndz sepetlerle veya el arabalaryla evlere ekmek tar ve bu arada zaman zaman da frnda kalp alrlar. Mevsimine ve iin kapsamna bal olarak bu iiler, ii leden sonra saat 1 ile 6 arasnda deien bir saatte brakr; bu arada dier bir ksm ii akamn ge saatlerine kadar frnda almaya devam eder.86 Londra sezonu boyunca, ehrin West End diye bilinen kesimindeki tam fiyatl frnclarn kalfalar amaz bir ekilde geceleri saat 11de ie balarlar, arada verilen bir ya da iki ok ksa ara hari, sabahleyin saat 8e kadar ekmek vb. yaparlar. Bundan sonra, akam zeri saat 4, 5, 6 ve hatta 7ye kadar ekmek datm ve tama iinde kullanlrlar; bazen da biskvi yapmak iin btn gn frnda kalr ve alrlar. Btn ilerini bitirdikten sonra, 6 saatlik, ou zaman da yalnzca 5 ya da 4 saatlik bir uykuyu hak ederler. Cuma gnleri ie daima daha erken balanr; akam saat 10 civarnda balayan i, hi ara vermeden, ekmek yapm ve datm eklinde cumartesi gn akam saat 8e, birok hallerde de cumartesiyi pazara balayan gece yarsndan sonra saat 4e veya 5e kadar uzar. Ekmei tam fiyatna satan sekin frnlarda bile pazar gnleri iiler 4-5 saat alarak ertesi gnn hazrln yapmak zorundadr. ... Underselling mastersn (ekmei tam fiyatndan ucuza satan frnclarn) kalfalar, ki bunlar daha nce de belirtildii gibi Londradaki toplam frn iilerinin 3/4n oluturur, daha da uzun saatler boyunca alr; ama, bunlar neredeyse yalnzca frnda alr, nk, ucuza satan frnclar, kk bakkallara yaplan tedarik hari olmak zere, yalnzca kendi dkknlarnda sat yapar. Hafta sonuna doru ... yani perembe gn bu frnlarda ie gece saat 10da balanr ve hi ara vermeden cumartesi gecesi ge saatlere kadar devam edilir.87

Ekmek yapmnda hile ve ekmei tam fiyatndan ucuza satan bir frnc snfnn oluumu, ngilterede, 18. yzyln balarndan itibaren, i kolunun lonca karakterinin yok olmasyla ve kapitalistin, deirmenci veya un acentesi klyla, kt zerindeki frn ustasnn arkasnda devreye girmesiyle birlikte balamtr.90 Bylece, gece almas Londrada ancak 1824 ylndan itibaren nem kazanm olsa bile, bu i kolunda kapitalist retimin, i gnnn snrsz bir ekilde uzatlmasnn ve gece almasnn temeli atlm oluyordu.91 Komisyon raporunun, ii snfnn btn kesimlerindeki normal ocuk krmndan ans eseri kurtulduktan sonra, ender olarak 42 yana gelebilen bu i kolundaki iileri vakitsiz len iiler arasnda saymas, yukardaki aklamalardan sonra, anlalr bir eydir. Ama ne olursa olsun, frnclk i kolu her zaman i isteyenlerle dolup taar. Londrann bu i kolunun emek gc kaynaklar skoya, ngilterenin batsndaki tarm blgeleri ve Almanyadr. Frnc kalfalar 1858-1860 yllar arasnda rlandada gece iine ve pazar gnleri altrlmalarna kar, masraflarn kendilerinin karlad byk mitingler dzenledi. Halk, rnein 1860 Maysnda Dublinde dzenlenen mitingde, rlandallara has bir cokunlukla onlar destekledi. Bu hareketin sonucu olarak Wexford, Kilkenny, Clonmel, Waterford vb.de yalnzca gndzleri alma sistemi baarl bir ekilde fiilen hayata geirildi.
cretli kalfalarn aclarnn, bilindii zere, her trl lnn stnde olduu Limerickde bu hareket frnc ustalarnn, zellikle de frnc-deirmencilerin muhalefeti ile karlat ve yenildi. Limerick rnei, Ennis ve Tipperaryde gerilemelere yol at. Halkn kzgnlnn mmkn olabilecek en canl ekilde ortaya konduu Corkta, ustalar, kalfalara yol verme yetkilerini fiilen kullanarak, hareketi baarszla uratt. Ustalar en iddetli direnci Dublinde gsterdi ve hareketin bandaki kalfalarn zerine giderek, kalfalarn geriye kalan ksmn mcadeleden vazgemek, geceleri ve pazar gnleri almak zorunda braktlar.92

Burjuva kafas bile ucuza satan ustalarn durumunu kavramtr: Kalfalarn karl denmeyen emekleri (the unpaid labour of the men) bunlarn rekabet glerinin temelidir.88 Ve tam fiyatla satan frnc, ucuza satan rakiplerini Soruturma Komisyonuna bakalarnn emeinin hrsz ve hileci diye ihbar eder.
Bunlarn varl, ancak, halk aldatmalar ve 12 saat iin cret dedikleri kalfalardan 18 saat karmalar sayesinde devam eder.89
86 l.c. First Report etc, s. VI/VII. 87 l.c. s. LXXI. 88 George Read, The History of Baking, London 1848, s. 16. 89 Report (First) etc. Evidence. Tam fiyatla satan frnc Cheesemanin ifadesi, s. 108.

rlandada tepeden trnaa silhlanm bulunan ngiliz hkmetinin komisyonu, Dublin, Limerick, Cork vb.deki acmasz frn ustalarn ackl ama yumuak bir ekilde uyard:
90 George Read, l.c. 17. yzyln sonlarnda ve 18. yzyln balarnda, olas btn i kollarna doluan Factors (acenteler), henz resmen public nuisances (kamunun huzurunu bozanlar) olarak ktleniyordu. Bylece, rnein, Somerset sulh yarglarnn aylk toplantsnda, Grand Jury (Byk Jri), Avam Kamarasna sunulacak bir presentment (rapor) kaleme ald; bu raporda baka eylerin yannda unlar syleniyordu: Blackwell Halldaki bu acenteler kamu iin bir derttirler, kuma sanayisine zarar vermektedirler ve bir bel olduklar iin ezilmeleri gerekir. (The Case of our English Wool etc., London 1685, s. 6, 7.) 91 First Report etc. s., VIII. 92 Report of Committee on the Baking Trade in Ireland for 1861.

248

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

249

Komitenin inanc odur ki, alma saatleri, doa yasalar ile snrlanr; bunlarn ihll edilmesi cezasz kalmaz. Ustalar, onlar iten atma tehditleriyle, iilerini dinsel inanlarnn gereklerini yerine getirmemeye, lkenin yasalarna itaatsizlie ve kamuoyuna hi sayg duymamaya zorlam oluyor, (bu sonuncularn hepsi pazar gn alma ile ilgili) sermaye ile emek arasna ktlk tohumu ekiyor ve din iin de, ahlk iin de, kamu dzeni iin de tehlikeli olacak bir rnek yaratyorlar. ... Komite o kandadr ki, i gnnn 12 saatin zerine karlmas, iinin aile ve zel hayatna zorbaca bir mdahaledir ve iinin ev hayatna ve oul, karde, koca ve baba olarak, burada ykml bulunduu grevlerini yerine getirmesi iine karma yoluyla, telafisi imknsz ahlk sonulara yol aar. almann 12 saati amas, iinin salnn bozulmasna, erkenden yalanmasna ve vaktinden nce lmne ve dolaysyla ii ailesinin, en muhta olduu anda aile reisinin destek ve himayesinden yoksun kalarak felakete uramasna yol ama eilimindedir.93

Buraya kadar rlanda ile ilgilendik. Boazn br yakasnda, skoyada, tarm iisi, ift src, dayanlmaz bir iklimdeki 13-14 saatlik i gnn ve pazar gnleri (hem de o gn dinlenmenin kutsal sayld bu lkede!) fazladan 4 saat altrlmasn protesto ediyor;94 bu srada, biri bilet denetisi, biri lokomotif makinisti ve biri de iaret memuru demir yolu iisi, Londrada bir Grand Jurynin (Byk Jrinin) nne karlm bulunuyordu. Byk bir tren kazas yzlerce yolcuyu br dnyaya gndermiti. Kazann nedeni demir yolu iilerinin ihmalidir, deniliyordu. Jri nne karlan bu kii bir azla konutular ve 10-12 yl nce gnde sadece 8 saat altrlmakta olduklarn sylediler. Son 5-6 yldr ie 14, 18 ve 20 saat mhlandklarn ve zellikle, gezi trenlerinin iletildii dnemlerde olduu gibi, tatil heveslilerinin akn ettii zamanlarda, sk sk, aralksz 40-50 saat almak zorunda kaldklarn anlattlar. Onlar da herkes gibi insand, dev deillerdi. Bir noktada emek gleri tkenirdi. Uyuuklua teslim olurlard. Kafalar almaz, gzleri grmez olurdu. Tmyle respectable British Juryman (saygn ngiliz jri yesi), bu iileri manslaughter (insan katliam) sulamasyla bir st mahkemeye sevk eden bir kararla cevap verdi; kararn yumuak sluplu
93 l.c. 94 Tarm iilerinin Lassswadedeki (Glasgow) 5 Ocak 1866 tarihli halk toplants (Bkz.: Workmans Advocate, 13 Ocak 1866). 1865 sonundan bu yana, tarm iileri arasnda, ilk olarak skoyada olmak zere bir ii sendikasnn kurulmas, tarihsel bir olaydr. ngilterede en ok ezilmi tarm blgelerinden biri olan Buckinghamshireda iiler, 9-10 ilinlik haftalk cretlerini 12 iline ykseltmek iin, Mart 1867de byk bir grev yapmlard. (Yukarda sylenenlerden anlalaca gibi, ngiliz tarm proletaryas hareketi 1830dan sonraki iddetli gsterilerin ezilmesinden ve zellikle de yeni Yoksullar Yasasnn yrrle girmesinden bu yana tmyle ezilmitir. Hareket 1860larda tekrar balam, 1872 ylnda r ama noktasna gelene kadar glenmitir. Bu konuya ve bununla birlikte, ngiliz tarm iilerinin durumlar zerine 1867den beri yaynlanmakta olan yllklara II. Ciltte tekrar dneceim. nc basma ek.)

ekinde, demir yollarn ileten sermaye babalarnn, bundan byle, gerekli sayda emek gc alnmasnda daha eli ak, satn alnan emek gcn kullanrken daha ll ya da daha zverili ya da daha tutumlu olmalar kutsal dileini ifade etti.95 Her meslek, ya ve cinsiyetten iilerin oluturduu bu karmakark yn, Odysseusda ldrlenlerin ruhlarnn yarattndan daha derin bir eziklik duygusu yaratan bu kalabalk, daha ilk bakta, kollarnn altnda yllklar olmasa bile, ar altrmann ne olduunu gsterir; ama gene de, gze arpan farkllklaryla, sermaye karsnda btn insanlarn eit olduunu kantlayan iki rnek zerinde duralm: bir elbise dikicisi ve bir demirci. 1863 ylnn Haziran aynn son haftasnda btn Londra gazetelerinde Death from simple Overwork (fazla almann neden olduu lm) sensational (sansasyonel) baln tayan bir paragrafa yer verildi. Son derece saygn bir giyimevinde alan, Elise gibi tatl isimli bir hanm tarafndan smrlen, yirmi yandaki elbise dikicisi Mary Anne Walkleyin lmnden sz ediliyordu. Sk sk anlatlan eski yk imdi yeniden kefedilmiti.96 Bu kzlar gnde ortalama 16 saat, ilerin artt dnemde ise sk sk hi ara vermeden 30 saat alyordu; emek gc, yorgunluktan bitap dtkleri zamanlarda, ara sra verilen sherry, Porto arab ya da kahveyle canlandrlyorlard. Sezonun en civcivli zamanyd. Soylu hanmlarn Gallerden yeni ithal edilmi prensesin erefine verilen baloda tehir edecekleri muhteem elbiselerin gz ap kapayncaya kadar dikilip hazrlanmas gibi byk bir i vard. Mary Anne Walkley, dier 60 kzla birlikte hi ara vermeden 26 saat almt; her bir odada 30 kz alyordu; odada 30 insan iin gerekli havann 1/3 ya vard ya yoktu; geceleri bir yatakta ikier ikier yatyorlard; ve yataklar,
95 Reynolds Paper, [21] Ocak 1866. Ayn haftalk gazete, her hafta, Fearful and fatal accidents (korkun ve can kaybna yol aan kazalar), Appalling tragedies (dehet verici trajediler) vb. sensational headings (sansasyonel balklar) altnda, demir yollarnda meydana gelen yeni facialarn uzun listelerini sunuyordu. Kuzey Stafford hattnda alan bir ii u cevab veriyor: Makinist ve ateinin dikkatlerinin bir an iin felce uramasnn nelere yol aacan herkes bilir. Bir insandan, en dumanl ortamlarda, durup dinlenmeksizin bu kadar uzun sre almas nasl beklenebilir? Her gn bir benzeri grlen aadaki olay bir rnek olarak aln: Geen Pazartesi gn bir atei sabahn ok erken saatinde ie balad. Tam 14 saat 50 dakika alt. Daha bir bardak ay imeye bile frsat bulamadan yeniden ie arld. Bylece aralksz 29 saat 15 dakika altrld. Haftann geriye kalan ksmndaki alma saatleri yleydi: aramba gn 15 saat, Perembe gn 15 saat 35 dakika, Cuma gn 14 saat 30 dakika, Cumartesi gn 14 saat 10 dakika; haftalk toplam 88 saat 30 dakika. imdi, bu adamn sadece 6 i gnlk cret tutarn ald andaki aknln dnn. Adam ite yeniydi ve bir gnlk iten ne anlaldn sorduunda ald karlk u olmutu: 13 saat, yani haftada 78 saat. Peki, fazladan alt 10 saat 30 dakika ne olmutu? Uzun bir didimeden sonra kendisine tazminat olarak 10 peni verildi. (l.c, 4 ubat 1866 says.) 96 Kr. F. Engels, l.c. s. 253, 254.

250

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

251

boucu odalardan birinde, tahtalarla ayrlm bir blmede bulunuyordu.97 Ve stelik bu da Londrann en iyi modaevlerinden biriydi. Mary Anne Walkley cuma gn hastaland ve ncesinde elindeki son ii de bitiremeden, Bayan Elisei akn brakarak pazar gn lp gitti. lm deine ok ge arlm olan hekim, Dr. Keys, coroners jury (pheli lm soruturmas jrisi) nnde kuru bir dille tanklk etti:
Mary Anne Walkley, ar kalabalk bir odada ok uzun saatler boyunca almaktan ve yatak odasnn son derece dar ve havasz olmasndan tr lmtr.

Bunun zerine, Coroners jury, doktora grg dersi vermek iin u aklamay yapt:
Mteveffann lm inmeden kaynaklanmtr; ancak, ar kalabalk bir i yerinde uzun saatler almann vb. lm abuklatrm olmasn dndrecek sebepler vardr.

Serbest ticaret savunucular Cobden ve Brightin organ olan Morning Star, Bizim beyaz klelerimiz mezara girinceye kadar durup dinlenmeden alrlar, eriyip tkenirler ve sessiz sedasz lp giderlerdiye yazyordu.98
97 Salk Mdrlnde alan Dr. Letheby o srada u aklamada bulunmutu: Yetikin bir kimsenin asgari hava ihtiyac yatak odasnda 300 ayak kp, oturma odasnda 500 ayak kptr. Bir Londra hastanesinin bahekimi olan Dr. Richardson: Kadn apkas dikiminde, giysi dikiminde ve olaan diki ilerinde alan diki iisi kadnlar bal bir felketin, ar alma, havaszlk ve beslenme yetersizlii veya sindirim bozukluunun penesinde kvranr. Genel olarak bakldnda, bu i tr, her koulda, erkeklerden ok kadnlara uygundur. Bu i kolunun hastal, zellikle bakentte, sermayeden kaynaklanan (that spring from capital) gcyle emekten zorla tasarruf salayabilen ( force economy out of labour; emek gcn israf ederek masraflardan yaplan tasarrufu kastediyor) 26 kadar kapitalistin tekelinde olmasdr. Bunlarn gc, ii kadnlarn meydana getirdii bu snfn btn katlar arasnda duyulur. Kk iler yapan terzi kadn kk bir mteri evresi yaratabilecek olsa, rekabet onu, bu evreyi koruyabilmek iin, evinde lesiye almak ve yardmclarn da ldresiye fazla altrmak zorunda brakr. i ktye gitse veya kendi kendini ayakta tutabilecek bir duruma gelemese, bu kk iletmenin sahibi, iin hi de daha az olmad fakat hi deilse cretin garantili olduu byk kurululardan birine katlr. Artk tam bir kle haline gelmi olur ve toplumda kendini gsteren her deiiklik ve dalgalanma ile oradan oraya frlatlr; kh evinde bir odann iinde alktan lecek hale gelmitir ya da buna yakn bir durumdadr; kh 24 saatin 15, 16 ve hatta 18 saatini havasna dayanlmaz i yerlerinde ve kendisi iyi olsa bile, havaszlk yznden sindirilmesine imkn olmayan bir gda ile almaktadr. Havaszln sebep olduu bir hastalktan baka bir ey olmayan verem bu kurbanlarla beslenir ve yaar. (Dr. Richardson, Work and Overwork, Social Science Review, 18 Temmuz 1863.) 98 Morning Star, 23 Haziran 1863. Times bu olaydan Bright ve benzerlerine kar Amerikan kle sahiplerini savunmak iin yararlanmt: Pek oumuz o kandayzdr ki, biz kendi gen kadnlarmz, krba darbeleri altnda deil de aln kams altnda ldresiye altrdmz srece, doutan kle sahibi olan ve klelerini, hi deilse, iyi besleyen ve dayanlabilir ekilde altran ailelere veryansn etmeye hemen hemen hibir hakkmz olmaz. (Times, 2 Temmuz 1863.) Bir Tory organ olan Standard gazetesi de ayn ekilde Rahip Newman Hallu ayplyordu: O kle sahiplerini aforoz

lesiye altrma, yalnzca elbise dikicilerinin alt atlyelerde deil, daha binlerce i yerinde, ilerin iyi gittii her yerde olaan bir eydir. ... rnek olarak bir demirciyi alalm. airlere inanmak gerekirse, dnyada demirciden daha canl, daha neeli kimse yoktur. Demirci erkenden kalkar ve gneten nce kvlcmlar samaya balar; yemesi, imesi ve uyumas dier hi kimseninkilere benzemez. Srf fiziksel bakmdan dnlrse, orta karar i yapan bir demirci, gerekten, ii en iyi olan insanlardan biridir. Ama, demircimizi ehre kadar bir izleyelim, bu gl kuvvetli adamn nasl bir i yk altnda ezildiini ve lkedeki lm oran asndan durumunu grelim. Maryleboneda (Londrann en byk mahallelerinden biri) demircilerin yllk lm oran binde 31dir, ve bu oran, ngilterenin ortalama yetikin erkek lm oranndan binde 11 daha yksektir. nsanln neredeyse igdsel bir sanat olan ve kendi bana hi de kt saylmayacak bu i, srf ldresiye altrma yznden insan mahveden bir i haline gelir Demirci bir gnde o kadar ok eki sallar, o kadar ok adm atar, o kadar ok nefes alr, o kadar ok emek harcar ki, mr ortalama 50 yl ya bulur ya bulmaz. Yaamn her gn drtte bir orannda daha fazla harcamas iin, ok daha fazla eki sallamaya, ok daha fazla adm atmaya, ok daha fazla nefes almaya ve dier her eyi ok daha fazla yapmaya zorlanr. O bu, gayreti gsterir; istenilen sonu alnr, belli bir zaman aralnda drtte bir orannda fazla i kar ve 50 yerine 37 yanda lr gider.99

4. Gndz ve Gece almas. Vardiya Sistemi

Deerlenme sreci asndan bakldnda, deimez sermaye, yani retim aralar, yalnzca, emei ve emein her zerresi ile birlikte onunla orantl bir artk emei yutmak iin vardr. Deimez sermaye bu ii yapmad srece, sadece var olmas bile kapitalist iin negatif bir kayptr; nk, atl kald zaman boyunca yararsz bir sermaye yatrmn temsil eder; bunun yannda, ie verilen ara, ie yeniden balanmas iin ek bir harcamay gerekli klar klmaz, bu kayp pozitif bir kayp haline gelir. gnnn, doal gndz snrlarn ap geceye doru uzatlmas, yalnzca geici bir etkide bulunur ve canl emee duyulan vampir susuzluunu pek az giderir. Bundan dolay, gnn 24 saatinde emee el koyeder, ama bir yandan da, Londrann araba srclerini ve biletilerini ve bakalarn kpee bile yakmayacak bir cretle, gnde 16 saat altran sayn baylarla bir arada, ii szlamadan dua eder. Nihayet, daha 1850de kendisi hakknda dehann can cehenneme, ama yaratt efsane hl yayor (Zum Teufel ist der Genius, der Kultus ist geblieben), dediim khin Thomas Carlyle da konutu. Zamanmzn biricik byk olay olan Amerikan Savan ksack bir ykye indirgedi: Kuzeyli Peter, btn gcyle Gneyli Pauln kafasn krmak ister, nk Kuzeyli Peter iisini gnlk olarak, Gneyli Paul ise mr boyu kiralar. (Macmillans Magazine. Ilias Americana in nuce. 1863 Austos says.) Bylece, Torylerin kentlerdeki iilere (kr iileri kesinlikle hari!) sempati besledii balonu sonunda patlar. Btn bunlarn z: Klelik! 99 Dr. Richardson, 1.c.

252

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

253

mak, kapitalist retiminin temel drtsdr. Ama bu fiziksel bakmdan imknsz olduundan, yani ayn emek gc gece ve gndz devaml olarak yutulamayacandan, bu fiziksel engeli amak iin, gndz kullanlan emek gc ile gece kullanlan emek gcn deiimli olarak kullanmak gerekir. Deitirme eitli ekillerde olabilir; rnein bir ksm ii ve personel bir hafta gndz, bir hafta gece ii grr vb. Bilindii gibi bu vardiya sistemi, bu posta deitirme sistemi, ngiliz pamuklu sanayisinin hzla palazland genlik dneminde en yaygn ekilde uygulanmt; bugn de, dier birok yerde olduu gibi Moskova dolaylarndaki pamuk iplii sanayisinde de gelitii grlmektedir. Bu 24 saatlik retim sreci, Byk Britanyann imdiye kadar serbest olagelmi birok sanayi kolunda bugn hl sistem olarak uygulanr; ngiltere, Galler ve skoyadaki yksek frnlar, demir fabrikalar, haddehaneler ve dier maden eya fabrikalar, dier biroklar arasnda, sistemin bugn de uygulandn grdmz i yerleridir. Burada emek sreci ou salah 6 i gnnn 24er saatlerinin yan sra pazar gnlerinin 24 saatlerini de kapsar. iler, yetikin erkek ve kadnlarla, her iki cinsten ocuklardan meydana gelir. ocuklarn ve daha byke kimselerin yalar 8 (baz hallerde 6) ile 18 arasnda deiir.100 Baz i kollarnda kzlar ve kadnlar geceleri erkek iilerle bir arada alr.101 Gece iinin genel kt etkileri bir yana,102 retim srecinin aralksz
100 Childrens Employment Commission. Third Report, Lond. 1864, s. IV, V, VI. 101 Staffordshireda olsun, Gney Gallerde olsun gen kzlar ve kadnlar kmr ocaklarnda ve kok kmr elde etme iinde altrlr; hem de yalnzca gndzleri deil, geceleri de alrlar. Parlamentoya sunulan raporlarda, bunun byk ve apak fenalklar olan bir uygulama olduuna sk sk deinilmitir. Erkeklerle bir arada alan, giyimleri ile onlardan hemen hemen hi ayrt edilmeyen, pislik ve dumandan tannmaz hale gelen bu kadnlar, kadnla yaramaz bu iin kanlmas hemen hemen imknsz bir sonucu olarak, kendilerine sayglarn kaybetmelerinin sebep olduu bir karakter soysuzlamasna urar. (l.c. 194, s. XXVI. Kr. Fourth Report [1865] 61, s. XIII.) Cam fabrikalarnda durum ayndr. 102 Gece iinde ocuk ii altran bir elik fabrikatr unu belirtmiti: Geceleri alp da gndz uyuyamayan, uygun ve gerekli bir ekilde dinlenemeyen ocuklarn ertesi gn geliigzel orada burada dolamalar doal bir eydir. (l.c. Fourth Rep., 63, s. XIII.) Vcut salnn korunmas ve vcudun gelimesi iin gne nn tad nem zerine bir hekim baka eylerin yannda unlar belirtir: Gne vcuttaki dokular zerinde, bunlara sertlik ve esneklik kazandrarak, dorudan doruya etki yaratr. Normal miktarda ktan yoksun kalm hayvanlarda dokular, gevek ve esneklikleri gelimemi olarak kalr, uyarm yetersizlii nedeniyle sinir gc uyumluluunu yitirir, byme srasnda gelimesi gereken her ey gdk kalr. ... Devaml, bol gne ve gnn bir ksmnda gne nlarna dorudan doruya maruz kalma, ocuklarn sal iin son derece gereklidir. Ik, gdalarn plastisitesi yksek kana dnmesine yardmc olur, oluan lifleri salamlatrr. Ik, grme organlar zerinde uyarc etki yapar ve bu yoldan beynin eitli ilevlerinin daha fazla kullanlmasn salar. Bu pasaj Salk hakkndaki almasndan (1864) aldmz Worcester General Hospital Bahekimi W. Strange, soruturma komisyonu yesi Whitea yazd bir mektupta unlar kaydediyor: Bir sre nce Lancashireda gece iinin ocuk iiler zerindeki etkilerini grmek frsatn buldum; baz iverenlerin srarla belirtmekten pek holandk-

24 saat devam etmesi, rnein, son derece yorucu olan ve her ii iin resm i gnnn, gece ve gndz, en fazla 12 saat olduu, daha nce szn ettiimiz sanayi kollarnda, tanml i gn snrn ama frsatn salad iin son derece memnuniyetle karland. uras var ki, bu snr aan ar altrma, birok hallerde, ngiliz resm raporlarndaki szlerle ifade edecek olursak,gerekten dehet vericidir (truly fearful):103
Aadaki tank ifadelerinden, denir, 9 ile 12 yalar arasndaki ocuklara yaptrlan ii grp de, ister istemez, anne ve babalarla patronlarn ellerindeki g ve yetkileri bylesine ktye kullanmalarna artk daha fazla gz yumulmamas gerektii sonucuna varmayacak bir insan akl dnlemez104 ocuklarn, ilerin skk olduu zamanlarda olduu gibi normal zamanlarda da, gece ve gndz vardiyalarnda altrlmalar i gnnn utan verici bir ekilde uzatlmasna yol ayor. Bu uzatma, birok rnekte, yalnzca zalimce deil, tam anlamyla inanlmaz ldedir. altrlan ocuklar arasndan bir ya da birkann u ya da bu nedenle ie gelmemesi seyrek grlen bir ey deil. Byle zamanlarda, kendi ilerini bitirmi bir ya da daha fazla ocua, ie gelmemi ocuklarn eksik kalan ileri tamamlatlyor. e gelmeyen ocuklarn eksik kalan ilerini nasl tamamlyorsunuz? diye sorduum bir haddehane mdrnn buna verdii cevap, bu sistemin herkese bilindiini aka gsterir: Bunu benim kadar bildiinizi biliyorum dedi ve gerei itiraf etmekten kanmad.105 Tanml i gnnn sabah saat 6dan akam 5a kadar srd bir haddehanede, bir olan her hafta 4 gece, en az ertesi gnn akam saat 8una kadar almt ... ve 6 ay boyunca bu byle devam etmiti. Bir dier ocuk 9 yanda iken, zaman zaman, birbiri pei sra 12er saatlik vardiyada alm, ya 10a basnca, almas birbiri pei sra iki gn ve iki geceye kmt. imdi 10 yanda olan bir ncs, gece sabahlar saat 6dan gece 12ye, dier geceler de akam 9a kadar almt. imdi 14 yanda olan bir drdncs, btn bir hafta boyunca akam saat 6dan ertesi gn le vakti 12ye kadar, zaman zaman da birbiri pei sra vardiyada, rnein pazartesi sabahndan sal gecesine kadar almt. imdi 12 yanda olan bir beinci ocuk, Stavelyde bir demir dkmhanesinde 14 gn boyunca sabahlar saat 6dan gece saat 12ye kadar almt ve artk alamayacak durumda. George Allinsworth, 9 yanda: Buraya geen cuma geldim. Ertesi gn gece yarsndan sonra saat 3te ie balayacaktk. Bunun iin btn gece burada kaldm. Evim buradan 5 mil uzakta. Altma
lar iddialarnn aksine, unu tereddtsz belirtmek isterim ki, gece iinde altrlan ocuklarn sal bundan zarar grmtr. (Childrens Employment Commission, Fourth Report 284, s. 55.) Bu tr eylerin ciddi gr ayrlklarna konu olmas, kapitalist retimin, kapitalistlerin ve retainerlarnn (hizmetlilerinin) beyin fonksiyonlarn nasl etkilediini gsteriyor. 103 l.c. 57, s. XII. 104 l.c. (4 th. Rep., 1865), 58, s. XII. 105 l.c.

254

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

255

nlm, stme de ceketimi ekip yerde uyudum. Dier iki gn sabah saat 6da buradaydm. Evet! Buras scak bir yer! Buraya gelmeden nce, tam bir yl boyunca bir yksek frnda altm. Taradaki ok byk bir fabrikayd. Orada da cumartesi gnleri sabahn 3nde kalkardm, ama hi deilse eve gidip uyuyabilirdim; evimize yaknd. Dier gnler sabahlar saat 6dan akamlar 6 veya 7ye kadar alrdm vb.106

Aralarnda sadece % 10u 18 yandan kk, bunun da sadece 20si gece iinde alan erkek ocuk olan, 600 ile 700 kii arasnda ii altran iki elik fabrikatr, Bay Naylor ve Bay Vickers grlerini yle belirtirler:
Scaklk ocuklara hi zarar vermez. Scaklk herhalde 86 ile 90 arasnda (Fahrenheit). ... Demirhanede ve haddehanede iiler vardiya sistemi ile gece ve gndz alr; ama bunun yannda, dier btn iler gndz iidir ve sabah saat 6dan akam 6ya kadar allr. Demirhanedeki iiler gndz saat 12den gece 12ye kadar alr. Baz iiler, gece ile gndz almalar arasnda deiim yapmadan, hep geceleri alr. ... Gndz ya da gece almann salk asndan (Naylor ve Vickers beylerin salklar asndan m?) herhangi bir fark dourduunu grmyoruz ve muhtemeldir ki iiler, vardiya deiimi olmadan hep ayn saatlerde dinlendiklerinde, daha iyi uyuyorlar. 18 yandan kk yaklak 20 ocuk gece postasnda alr. ... Gece, 18 yandan kk ocuk altrmasak ilerimiz yrmezdi (not well do). tirazmz, retim masraflarnn artacak olmasyla ilgili. Usta ii ve ksm efleri bulmak zordur; oysa, istediiniz kadar ocuk bulabilirsiniz. ... Kukusuz, altrdmz kklerin oran dk olduundan, gece almasnn snrlandrlmas bizim iin ok byk bir nem tamaz ve bizi ok ilgilendirmezdi.107

imdi, bir de, bizzat sermayenin bu 24 saat sistemi zerine neler dediini dinleyelim. Sistemin arlklar, i gnn zalimce ve inanlmaz derecede uzatmaya let edilmesi, doal olarak sessizlikle geitirilir. Sermaye, sistemin sadece normal biiminden sz eder.
106 l.c. s. XIII. Bu emek gcnn eitim dzeyi, doal olarak, bir soruturma komisyonu yesinin taraf olduu aadaki diyaloglarda grld gibi olmak zorundadr! Jeremiah Haynes, 12 yanda: ... Drt kere drt sekizdir; ama, drt tane drt (4 fours) 16 eder. ... Kral, btn paralarn ve altnlarn sahibi olan kimsedir. (A king is him that has all the money and gold.) Bizim bir kralmz var, onun bir kralie olduu syleniyor, ona Prenses Alexandra diyorlar. Onun kralienin olu ile evlendiini sylyorlar. Bir prenses, bir erkektir. Wm. Turner, on iki yanda: ngilterede yaamyorum. Sanrm, byle bir lke var, eskiden hi bilmiyordum. John Morris, on drt yanda: Dnyay Tanrnn yarattn ve btn insanlarn, biri hari, boulduunu sylerlerken duydum; bu kalann kk bir ku olduunu iittim. William Smith, on be yanda: Tanr erkei yaratt, erkek de kadn. Edward Taylor, on be yanda: Londra hakknda hibir ey bilmiyorum. Henry Matthewman, on yedi yanda: Ara sra kiliseye giderim. ... Vaazlarda geen bir isim vard, sa denilen biri; ama, bir baka isim syleyemem ve onun zerine de hibir ey syleyemem. O ldrlmedi, herkes gibi ld. O baz bakmlardan dier insanlar gibi deildi; nk, o baz bakmlardan dindard, bakalar deil. (He was not the same as other people in some ways, because he was religious in some ways, and others isnt.) (l.c. 74, s. XI.) eytan iyi bir insandr. Nerede yaadn bilmiyorum. sa kt bir herifti. (The devil is a good person. I dont know where he lives. Christ was a wicked man.) Bu kz ocuu (10 yanda) God (Tanr) dog (kpek) diye telaffuz ediyor ve kralienin adn bilmiyordu. (Ch. Empl. Comm V. Rep., 1866, s. 55, n. 278.) Maden eya sanayisindeki sistem, cam ve kt fabrikalarnda da grlr. Kdn makinelerle yapld btn kt fabrikalarnda, krpntlarn tasnifi hari, dier btn iler gece yaplr. Baz rneklerde, vardiya sisteminin yardmyla, gece ii btn hafta boyunca ve genellikle pazar gecesi balayp izleyen haftann cumartesi gnnn gece yarsna kadar olmak zere aralksz devam eder. Her hafta, gndz vardiyasnda alanlar 5 gn 12 saat, 1 gn 18 saat, gece vardiyasnn iileri 5 gece 12 saat, 1 gece 6 saat alr. Dier baz rneklerde her vardiya, gn deitirerek, birbiri pei sra 24er saat alr. 24 saati tamamlamak iin bir vardiya pazartesi gn 6 saat, cumartesi gn 18 saat alr. Baz rneklerde de karma bir sistem uygulanr; burada kt makinelerinin banda alan kimseler haftann her gn 15-16 saat altrlr. Soruturma komitesi yesi Lord, bu sistemin, 12 saatlik ve 24 saatlik vardiya sistemlerinin btn ktlklerini bir araya getirmi grndn syler. 13 yandan kk ocuklar, 18 yan altndaki genler ve kadnlar bu gece vardiyasnda altrlr. Bazen, 12 saatlik vardiya sisteminde, kendilerinden vardiyay devralacak iiler gelmediinde, arka arkaya iki vardiya, yani 24 saat almak zorunda kalyorlard. Tank ifadelerinin ortaya koyduuna gre, erkek ve kz ocuklar ou zaman ar altrlyor, bu ar i saatlerinin aralksz 24 ve hatta 36 saate kadar kmas hi de ender olmuyordu. Devaml ve deimez bir i olan cam temizleme ve parlatma iinin yapld yerlerde, btn ay boyunca gnde 14 saat alan 12 yandaki kz ocuklarn, iki veya en fazla defa verilen yarm saatlik yemek aralar dnda, dzenli hibir dinlenme aras ya da mola verilmeksizin altrldklar grlr. Dzenli gece almasnn tamamen brakld baz fabrikalarda fazla altrma ok daha korkun llere ulayor ve bunlar ou zaman en pis, en scak ve en skc sreler oluyor. (Childrens Employment Commission. Report IV, 1865, s. XXXIII ve XXXIX.)

3000 olan ve yetikin erkek altran ve bunlarn bir ksmnn ar demir ve elik ilerinde vardiyalar halinde gece ve gndz altrld John Brown and Co. demir ve elik firmasndan Bay J. Ellis, ar elik ilerinde iki yetikin erkee bir veya iki kk ocuun dtn syler. Bu iletmede 18 yan altnda 500 kii vardr, bunlarn l/3 yani 170i 13 yandan kktr. Bay Ellisin nerilen yasa deiiklii hakkndaki gr udur:
18 yandan kk hi kimsenin 24 saatte 12 saatten fazla altrlmasna izin verilmemesinin ok itiraz edilebilir (very objectionable) bir ey olduunu sanmyorum. Ama, gece altrlmayacak ocuk yann 12nin stnde bir ya olabilecei kansnda da deilim. 13 ve hatta 15 yandan kk ocuklarn altrlmalarn bsbtn yasaklayan bir yasay bile, altrmakta olduumuz ocuklarn geceleri altrlmasnn yasaklanmasna tercih ederiz. Gndz vardiyasnda alan ocuklarn gece vardiyasnda da almalar gerekir; nk, yetikin erkekler durmadan gece ii yapamazlar: bu onlarn saln mahveder. Bununla beraber, haftalk nbetlerle yrtlrse, gece iinin zararl olacan sanmyoruz.

(Naylor ve Vickers, kendi ilerinin karyla uyumlu olarak, bunun tersine inanyor, muhtemelen srekli gece almasnn deil dnml almann zararl olduunu sylyorlard.)
107 Fourth Report etc, 1865, 79, s. XVI.

256

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

257

Dnml olarak gece iinde alan kimselerin, sadece gndz alanlar kadar salkl olduklarn gryoruz. ... Bizim, 18 yandan kk kimselerin gece altrlmamas konusundaki itirazmz, masraflarn artmas yzndendir; biricik sebep de budur. (Ne sinik bir saflk!) Masraflardaki bu artn, iin (the trade) baarl bir ekilde yrtlmesi asndan, kaldrlamayacak kadar byk olaca kansndayz. (As the trade with due regard to etc. could fairly bear!) (Ne bulank bir anlatm biimi!) Burada emek kttr ve byle bir dzenleme altnda yetersiz hale gelebilir.

Niye gereklemesin? ocuklar zanaat gndz niye renemez? Buna ne gibi bir neden gsterebilirsin?
Yetikin erkekler, vardiyalar deitike, kh gndz kh gece altklar iin, her deimede kendi yanlarnda alan ocuklardan ayr derler, bu yzden de onlardan saladklar krn yarsn kaybedebilirler. Yetikinlerin ocuklara i retmeleri, ocuklarn cretlerinin bir ksm saylr, bundan tr de yetikinlerin ocuk emeini ucuza elde etmelerini salar. Her yetikin, bu yoldan salad krn yarsn kaybeder.

(Yani, Ellis, Brown ve ortaklar, emek gcnn tam karln demek gibi zor bir durumla kar karya kalabilir!)108 Cammell and Co.Cyclops Demir ve elik irketi, biraz nce grdmz John Brown and Co. gibi, byk bir iletmedir. Bunun sorumlu mdr, hkmet komiseri Whitea ifadesini yazl olarak vermiti. Sonradan, kendisine gzden geirmesi iin geri verilmi olan msveddeyi yok etmeyi uygun bulmutu. Ama, Bay Whitein kuvvetli bir hafzas var. ok iyi hatrladna gre, ocuklarn ve genlerin gece altrlmalar yasa Kikloplar iin, imknsz, iletmelerini kapatmaktan farksz bir eydi; ama altrdklar kimseler arasnda 18 yandan kk olanlarn oran % 6dan biraz fazla, 13 yandan kk olanlarn oranysa yalnzca % 1di!109 Attercliffedeki Sanderson, Bros. and Co. Demir-elik Haddeleme irketinden E. F. Sanderson ayn konuda unlar sylemitir:
18 yandan kk kimseleri geceleri altrma yasa byk glkler douracaktr, ocuk emeinin yerini yetikin erkek emei ile doldurmann yol aaca masraf art bunlarn banda gelir. Bunun ne kadar olacan syleyemem; ama, herhalde, fabrikatrn elik fiyatn ykseltebilmesine imkn verecek kadar fazla olmayacak ve yetikin erkekler (ne garip kafal insanlar!) bunu yklenmeyi phesiz reddedeceklerinden, zarar onlarn srtnda kalacaktr.

Bay Sanderson, ocuklara ne cret verdiini bilmiyor, ama

herhalde haftada ocuk bana 4 veya 5 ilin olmal. ... ocuklarn ileri genellikle (generally, tabii ki her zaman zellikle deil) ocuklarn kuvvetlerinin yettii trden ilerdir; dolaysyla, uranlacak kayb telafi etmek iin, yetikin erkeklerin daha byk olan glerinden herhangi bir kazan elde edilemez ya da ancak, metallerin ok ar olduu rneklerde kazan salanabilir. Erkekler, emirlerinde ocuklarn olmamasndan pek honut olmayacaktr, nk erkekler daha az sz dinler. Bundan baka, ii renmek iin, ocuklarn erken yata ie balamalar gerekir. ocuklarn almas srf gndz ii ile snrlandrlrsa bu ama gerekletirilemez.

Dier bir deyimle, Sandersonlar, yetikinlerin cretlerinin bir ksmn ocuklarn gece almas olarak demek yerine kendi keselerinden demek zorunda kalabilirdi. Bu yzden Sandersonlarn kr bir miktar derdi; bu da, Sandersonlar asndan, ocuklarn ii gndz renememeleri iin yeterli bir nedendir.110 Bundan baka, bu durumda ocuklardan arta kalacak gece ileri yetikinlerin omuzlarna yklenirmi ki, onlar da bunu kaldramazm. Szn ksas, doacak glkler o derece byk olurmu ki, muhtemelen, gece iinin toptan braklmasna yol aarlarm. E. F. Sanderson der ki, elik retiminin kendisi bakmndan bu en kk bir fark yaratmaz, fakat! Fakat Sandersonlar elikten daha fazla bir ey yapmak zorundadr. elik yapm, yalnzca para yapmann bahanesidir. Eritme frnlar, haddehaneler vb., binalar, makineler, demir, kmr vb., elie dnmekten daha fazla bir ey yapmak zorundadr. Btn bu eyler, artk emek yutmak iin elde tutulur ve phesiz, 24 saatte, 12 saatte olduundan daha fazla artk emek yutarlar. Tanrnn ve yasann inayetiyle, bunlar, gerekte, Sandersonlara belli bir sayda iinin emek-zaman zerine gnn tam 24 saati iin kesilmi bir ek verirler ve emek emme ilevlerinde bir kesinti olur olmaz, sermaye olma niteliklerini kaybeder, dolaysyla da Sandersonlar iin net bir kayp olurlar.
Hem de, bu derece pahal makinelerin gnn yarsnda atl kalmalar yznden kayba uranr; ve, bizim imdiki sistemde elde edebildiimiz rn ktlesini retebilmek iin, masraflar iki misline karacak iki misli bina ve iki misli makine kullanmamz gerekir.

Peki ama, Sandersonlar, yalnzca gndzleri ii altrmalarna izin verilen ve dolaysyla binalar, makineleri, ham maddeleri geceleri atl kalan dier kapitalistlere gre ayrcalk sahibi olmay neye dayanarak talep ediyor?
110 Bizim dnce zengini ve akl yrten amzda her ey iin, ne kadar kt ya da abes olursa olsun, iyi bir neden gsteremeyen bir kimsenin fazla deeri yoktur. Dnyada bozulmu ne varsa, bunlarn hepsi iyi nedenlerle bozulmutur. (Hegel, l.c. s. 249.)

108 l.c. 80, s. XVI, XVII. 109 l.c. 82, s. XVII.

258

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

259

Doru, diyor btn Sandersonlar adna E. F. Sanderson, makinelerin atl kalmasndan kaynaklanan zararn, yalnzca gndzleri allan btn sanayi kollar iin sz konusu olduu doru. Ne var ki, bizim i kolumuzda eritme frnlar kullanma zorunluluu fazladan bir kayba yol aar. Bunlar alr halde tutulacak olursa, bizim durumumuzda, yakt israf edilmi olur; (u anda olduu gibi iilerin yaamlarn israf etmek yerine) alr halde tutulmayacak olsalar, tekrar ateleme ve gerekli scaklk derecesinin elde edilmesi iin, bu kez de zaman kaybna uranlr. (Oysa, 8 yandakiler dahil ocuklarn uyku zamanlarndan kayplar, Sanderson soyu iin bir emek-zaman kazancdr). Ayrca frnlar s deiiminden zarar grr. (Oysa, ayn frnlar, emekteki gece-gndz deiimlerinden hibir zarar grmez.)111

5. Normal Bir Gn Salama Mcadelesi. 14. Yzyln Ortasndan 17. Yzyln Sonuna Kadar Gnn Uzatmak Amacyla karlan Zorlayc Yasalar
BR i gn nedir? Sermayenin, gnlk deerini dedii emek gcn tketebilecei zaman ne uzunluktadr? gn, emek gcnn
111 Childrens Employment Commission. Fourth Report, 1865, 85, s. XVIII. Cam fabrikatrlerinin, ocuklar iin dzenli yemek saatleri ayrmann imknsz olduu, nk, bu takdirde frnlardan kan belli bir miktar snn tamamen kaybedilecei yani israf olaca gibi endielerine soruturma komisyonu yesi White cevap verir. Whiten cevab, kapitalistlerin paralarn harcarken sergiledikleri kanaatkarlktan, el ekmeden tutumluluktan ve insan hayatn Timura zg bir hovardalkla harcamalarndan duygulanan Ure, Senior vb. ile bunlarn ardndan gelen Roscher vb. kk apl Alman yardaklarn verdikleri cevaba hi benzemez: Saatleri ve sreleri belli yemek aralarnn verilmesi halinde, imdikinden belli bir miktarda fazla bir s kaybna uranabilir; ne var ki, cam yapmevlerinde altrlmakta olan ve yemeklerini, bir kere bile olsun, rahatlkla yiyemeyen ve sindirim iin ksack bir dinlenme sresinden yoksun braklan gelime halindeki ocuklar dolaysyla uranlan ve u anda btn krallkta srp giden yaam gc israf ile karlatrlacak olursa, bu kayp, parasal deeri asndan bile, bir hitir. (l.c.s. XLV.) Bu szler, ilerleme yl olan 1865 yl iin syleniyor! Kaldrma ve tama ileri iin gereken g harcamas bir yana, ie ve kristal eya yaplan atlyelerde, byle bir ocuk, iini yaparken her 6 saatte 15-20 millik (ngiliz mili) bir yol yrr! Ve bu alma, ou zaman 14-15 saat devam eder! Bu cam yapmevlerinin birounda, Moskova iplik fabrikalarndaki gibi, 6 saatlik vardiya sistemi uygulanr. Haftalk i sresi boyunca aralksz olarak elde edilebilen en uzun dinlenme zaman 6 saattir; bunun da bir ksm, fabrikadan eve, evden fabrikaya gidip gelmeye, her biri bir miktar zaman alan ykanmaya, giyinmeye ve yemek yemeye harcanr. Bylece, dinlenmek iin, gerekte, pek ksa bir sre kalr. Uykudan fedakrlk etmedike, oyun oynamaya ve temiz hava almaya zaman kalmaz; oysa bunlar, bylesine scak bir ortamda bylesine yorucu ilerde altrlan ocuklar iin vazgeilmez eylerdir. ... Bu ksack uyku da kesintisiz olsa iyi; ocuk, geceleri kendini uyandrmak, gndzleri sokan grlts ile uyanmak zorundadr. Bay Whiten verdii rneklere gre, bir olan durmakszn 36 saat altrlmt; 12 yanda ocuklar gece yarsndan sonra saat 2ye kadar altrlmlar ve sabaha kar ie yeniden balamak zere saat 5e kadar (3 saat) atlyede uyumulard! Genel raporun redaksiyonunu yapm olan Tremenheere ve Tufnell yle diyorlar: Olan ocuklarn, kz ocuklarn ve kadnlarn bir gnlk veya bir gecelik alma nbetlerinde (spell of labour) kardklar i miktar olaanstdr. (l.c. s. XLIII ve XLIV.) Bu arada, belki de, akamn ge saatlerinde, dnya nimetlerinden elini ekmi sayn camc kapitalist, kafas porto arab ile dumanl, kulpten km, dilinde aptalca bir mrlt, evinin yolunu tutmutur: Britons never, never shall be slaves! (Britonlar hibir zaman ve asla kle olmayacak!)

kendisini yeniden retmek iin gerekli olan emek-zamann ne kadar tesine uzatlabilir? Bu sorulara, grlm olduu gibi, sermaye yle cevap verir: gn, 24 saatlik tam gnn, emek gcnn yeniden ie koulabilmesi iin mutlak gerekli birka dinlenme saati ktktan sonraki ksmdr. uras, daha batan, apak bellidir: ii btn hayat boyunca emek gcnden baka bir ey deildir; bunun iin de, kendisinin kullanlabilir btn zaman, hem doal nedenlerle hem de hukuken emek-zamandr, yani sermayenin deerlenmesine aittir. nsann insan haline gelmesi, ruhen gelimesi, toplumsal ilevlerini yerine getirmesi, fiziksel ve ruhsal yaam glerini zgrce kullanmas iin gereken zaman ve hatta pazar gnnn dinsel tren zaman -haftann bir gnnn dinlenmeye ayrlmasnn kutsal sayld bir lkede bile olunsa-112 tam anlamyla safsatadr! Ama sermaye, l tanmayan hrsyla, artk emee duyduu kurtlara zg alkla, i gnnn manevi st snrn amakla kalmaz, fiziksel st snrn da ap geer. nsan bedeninin bymesi, gelimesi ve salkl tutulmas iin gereken zaman gasp eder. Sermaye, temiz hava almas ve gne grmesi iin gereken zaman iinin elinden zorla alr. Sermaye, yemek saatlerinden trtklad zamanlar her frsatta retim srecine katar; yle ki, sadece bir retim arac durumunda bulunan iiye, yemei, buhar kazanna kmr, makineye ya verir gibi verilir. Yaam gcnn toplanmas, yenilenmesi ve zindelik kazanmas iin gereken salkl uyku, mutlak olarak tkenmi bir organizmann canlln tekrar kazanabilmesi iin zorunlu olan sreye indirilip dondurulmutur. gnnn snr burada, emek gcnn normal biimiyle korunmas gz nnde tutularak belirlenmez; tersine, iinin dinlenme zamannn snr, ne kadar kahredici ve ne kadar strapl olursa olsun, emek gcnn bir gnde mmkn olabilecek en yksek harcanma miktar ile belirlenir. Emek gcnn hayatnn ne kadar srecei sermayenin umurunda bile deildir. Onu ilgilendiren biricik ey,
112 rnein, ngilterede bugn bile, zaman zaman, bir iinin, taradaki evinin nndeki kk bahede alt iin, dinsel tatil gnnn kutsallna sayg gstermemesi nedeniyle hapis cezasna arptrld olur. Ayn ii, metal eya, kt veya cam fabrikalarndaki iine pazar gn gelmemesi halinde, bu dinsel bir nedenle olsa bile, szlemeyi ihll ettii gerekesiyle cezaya arptrlr. Gelenee bal parlamento, sermayenin deerlenme sreci sz konusu ise, pazar gnnn kutsallna gsterilen saygszla kulan tkar. Balk ve tavuku dkknlarnda alan gndelikilerin pazar gnleri almann yasaklanmasn istedikleri (Austos 1863 tarihli) bir dilekede, haftann ilk 6 gn ortalama 15 saat, pazar gnleri 8-10 saat altklar belirtiliyor. Gene bu dilekeden, Exeter Halln riyakr aristokratlar arasndaki oburlarn pazar gn almay zellikle tevik ettiklerini reniyoruz. In cute curanda (bedensel zevklerini gzetmek) konusunda bylesine gayretli olan bu kutsal kiiler, Hristiyanlklarn, nc kiilerin fazla almasna, yoksunluklarna ve alklarna katlanmak konusundaki tevekklleriyle gsteriyor. Obsequium ventrisistis (den Arbeiter) perniciosius est. (Boazna dknlk onlar [iiler] iin ok daha zararldr.)

260

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

261

bir gnde harekete geirilebilecek azami emek gcdr. Sermaye, bunu elde etme hedefine, emek gcnn yaam sresini ksaltarak varr; tpk, a gzl bir iftinin daha fazla rn almak iin topran verimliliini smrmesi rneinde olduu gibi. u halde, znde artk deer retmek, artk emek yutmak demek olan kapitalist retim, i gnn uzatarak, normal manevi ve fiziksel gelime ve ileme koullarndan yoksun braklan emek gcnn krelmesine yol amakla kalmaz. Bizzat emek gcnn zamanndan nce tkenmesine ve lmne de sebep olur.113 inin belli bir zaman aralndaki retim sresini, onun yaam sresini ksaltarak uzatr. Ne var ki, emek gcnn deeri, iinin yeniden retimi ya da ii snfnn soyunu srdrmesi iin gerekli olan metalarn deerini ierir. Sermayenin l tanmaz deerlenme drtsyle zorunlu olarak harcad aba dorultusunda i gnnn doaya aykr ekilde uzatlmas, tek tek iilerin mrlerini ve dolaysyla onlarn emek glerinin mrlerini ksalttnda, tkenen emek gcnn daha hzl bir ekilde yenilenmesi gerekir ve emek gcn yeniden retmenin maliyeti artar; tpk, ne kadar abuk anrlarsa, makinelerin yeniden retilmesi gereken deer ksmlarnn o kadar artmas rneinde olduu gibi. Bundan tr, sermayenin kendi z kar, normal bir i gnne iaret ediyor gibi grnr. Kle sahibi, atn nasl satn alyorsa iisini de ayn ekilde satn alr. Klesini kaybederse, kle pazarnda yeniden harcama yaparak yerine konmas gereken bir sermayeyi kaybetmi olur. Fakat,
Georgiann pirin tarlalar ve Missisipinin bataklklar insan bnyesinde lmcl etkiler yaratabilir; byle olmakla beraber, buradaki insan hayat israf, Virginia ve Kentuckydeki dolup taan kamplardan telafi edilemeyecek kadar byk deildir. Klenin korunmasn efendinin karlaryla zdeletirdikleri srece, klenin insanca muamele grmesinin bir tr gvencesi olabilen iktisadi kayglar, kle ticaretinin balamasndan sonra, klenin en lsz ekilde smrlmesinin nedenleri haline gelir; nk, klenin yerini yabanc zenci kamplarndan getirileceklerle doldurma olana bir kere dounca, klenin mrnn uzunluk veya ksal, yaad sredeki retkenliinden daha az nemli hale gelir. Bundan dolay, kle ithal eden lkelerdeki kle ekonomisinin bir ilkesi, kle srsnden (human chattel) mmkn olan en ksa zamanda mmkn olabilecek en fazla miktarda emei szdrmann en iktisadi yaklam olduudur. Zenci hayatnn en acmaszca kurban edildii yer, yllk krn ou zaman plantasyonlarn toplam sermayesine eit olduu tropikal tarm kuadr. Karayiplerdeki
113 Daha nceki raporlarmzda baz tecrbeli fabrikatrlerin saptamalarn aktardk; bunlar, fazla saatlerin ... insan emek gcnn vaktinden nce tkenmesi tehlikesini beraberlerinde getirdiklerini anlatr. (l.c. 64, s. XIII.)

tarm, yzyllardr efsanevi zenginliklerin beii ve milyonlarca Afrika zencisinin mezar olmutur. Bugn, gelirleri milyonlar bulan ve plantasyon sahiplerinin prensler olduu Kbada, kle snfnn en kt ekilde beslendiini, en tketici ve sonu gelmez aclara katlandn, byk bir ksmnn ar altrma, uyku ve dinlenme yetersizlii sonucu her yl tamamen yok olup gittiini gryoruz.114

Mutato nomine de te fabula narratur! (Sadece bir isim deiikliiyle hikye seni anlatyor!) Kle ticaretinin yerine ii piyasasn, Kentucky ile Virginiann yerine rlanda ile ngilterenin, skoyann ve Gallerin tarm blgelerini, Afrikann yerine Almanyay koyarak okuyun! Ar altrmann Londradaki frnclarn saflarn nasl zayflattn, ama, yine de Londra ii piyasasnn, frnlarda almak iin Almanyadan ve dier lkelerden gelen lm adaylaryla durmadan nasl dolup tatn grdk. Grm olduumuz gibi, mlekilik, ii mrnn en ksa olduu i kollarndan biridir. Byledir diye mleki sknts m ekiliyor? Kendisi da alayl bir ii olan, modern mlekiliin mucidi Josiah Wedgwood, 1785 ylnda Avam Kamaras nnde, btn sektrn 15.000 ile 20.000 arasnda insan altrmakta olduunu sylemiti.115 1860 ylnda Byk Britanyada mlekilik sektrnde alan sadece ehirli nfus 101.302yi bulmutu.
Pamuklu sanayisi kurulal 90 yl oluyor. ... Bu sanayi ngiliz rknn kuanda pamuk iilerinin dokuz kuan yiyip tketmitir.116

phesiz, ilerin son derece kzt dnemlerde ii piyasasnda nemli aklar grlmtr. rnein, 1834 ylnda byle bir durum olmutu. Ama o zaman da, fabrikatr beyler, Yoksullar Yasas Komiserlerine, tarm blgelerindeki fazla nfusuu, fabrikatrlerin onlar souraca ve tketecei117 aklamasn yaparak kuzeye gndermelerini teklif etmiti. Bunlar onlarn kendi szleriydi.
Yoksullar Yasas Komiserlerinin rzasyla Manchestera temsilciler atand. Tarm iilerinin listeleri hazrland ve bu temsilcilere gnderildi. Fabrikatrlerin brolara gidip kendilerine uyanlar semesinden sonra, Gney ngilterede yaamakta olan aileler gnderilmeye baland. Bu insan paketleri, meta balyalar gibi etiketlenerek kanallar yoluyla veya kamyonlarla sevk edildi; bazlar tabana kuvvet yrmek zorunda kald; biroklar yollarn ard ve sanayi blgelerinin etrafnda yar a dolatlar. Bu i gerek bir ticaret dal haline geldi. Avam Kamaras buna inanamyordu.
114 Cairnes, l.c. s. 110, 111. 115 John Ward, History of the Borough of Stoke-upon-Trent etc., London 1843, s. 42. 116 Ferrandn Avam Kamarasndaki 27 Nisan 1863 tarihli konumas. 117 That the manufacturers would absorb it and use it up. Those were the very words used by the cotton manufacturers. (malatlarn bunu souracak ve tketecek oluu. Bunlar, pamuk imalatlarnn kendi szleriydi.) (l.c.)

262

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

263

Bu dzenli ticaret, insan eti zerinde yaplan bu bezirgnlk devam etti; bu insanlar Manchesterl temsilciler tarafndan satn alnp Manchesterl fabrikatrlere satld; Amerikann gney eyaletlerindeki zenci ticaretinde grlene benzer bir dzenlilie ulat. ... 1860 yl pamuklu sanayisinin doruk noktasdr. ... Tekrar ii ktl ba gsterdi. Fabrikatrler tekrar et tccarlarna bavurdu ... ve Dorset ayrlarnn, Devon tepelerinin ve Wilts dzlklerinin altn stne getirdiler, ama fazla nfus oktan bitirilmiti.

Bury Guardian gazetesi ngiliz-Fransz ticaret anlamasyla birlikte 10.000 ilve iinin daha sourulabileceini ve ok gemeden 30.000 ya da 40.000 iinin daha gerekebileceini szlanarak belirtiyordu. Et ticareti temsilcileri ve alt temsilcileri 1860 ylnda tarm blgelerinden elleri bo dnnce,
bir fabrikatrler heyeti, yoksul ocuklarnn, yetim ve kszlerin, altrldklar ve bakldklar i yerlerinden karlmalarna izin verilmesi ricasyla, Yoksullar Yasas Kurulu Bakan Bay Villierse bavurdu.118
118 l.c. Villiers, btn iyi niyetine ramen, fabrikatrlerin dileklerini yasal olarak reddetmek durumundayd. Bununla beraber bu beyler amalarna Yoksullar Yasasnn uygulanmasyla grevli yerel yrtme organlarnn yumuak ballklarndan yararlanarak ulat. Fabrika mfettii Bay A. Redgrave , bir olayda, skoyann tarm blgelerinden Lancashire ve Cheshirea getirilmi olan gen kzlar ve gen kadnlarla ilgili olarak sistemin ktye kullanlmas sz konusu olsa da, kimsesiz ve yoksul ocuklarn yasal olarak apprentice (rak) sayldklar bir sistemin bu kez eskisi gibi ktye kullanlmadn (bu ktye kullanlmalar zerine bkz. Engels l.c.) temin eder. Bu sistemde fabrikatr, yoksullar yurdu idarecileri ile belli bir sre iin bir szleme yapar. Fabrikatr, ocuklar besler, giydirir ve barndrr ve kendilerine para olarak kk bir harlk verir. rlandada nfusun azald, ngiltere ve skoyann tarm blgelerinden Avustralya ve Amerikaya imdiye kadar ei grlmemi lde gler olduu, baz ngiliz tarm blgelerinde nfusun, ksmen iinin hayat gcnn dumura uratlmasnda elde edilen baarl sonu nedeniyle, ksmen kullanlabilir nfusun daha nce kle tacirlerinin marifetiyle yok edilmesi sonucu olarak, doal ve fiili bir azalma gsterdii bir zamanda, emek talebinde olaanst bir artma olduu iin, 1860 ylnn ngiliz pamuklu sanayisinin refah yllar arasnda bile bal bana bir yer tuttuu ve bundan baka, ii cretlerinin ok ykseldii gz nnde tutulursa, Bay Redgravein aadaki deerlendirmesi, zellikle garip bir ey olmaktadr. Btn bu belirtilenlere ramen, Redgrave der ki: Ne var ki, bu tr emek (yoksullar yurdundaki ocuklarn emei) ancak, baka trden emek bulunamad zaman aranr; nk, bu pahal bir emektir. 13 yanda bir ocua denen cret haftada normal olarak 4 ilin kadar bir ey tutar; oysa, bu yalarda 50 veya 100 kadar ocuun barndrlmas, yedirilip iirilmesi, giydirilmesi, gerekli hekim bakmndan geirilmesi ve genel olarak kendilerine gz kulak olunmas iin yaplan masraflar ve ayrca her birine para olarak kk bir harlk verilmesi ile yklenilen giderler ocuk bana haftada 4 ilinle karlanamaz. (Rep. of the Ins. of Factories for 30th April 1860, s. 27.) Redgravein bize sylemeyi unuttuu bir nokta var: btn bunlar, bir arada barndrd, yedirip giydirdii, bir arada tutup gz-kulak olduu 50 veya 100 ocuk iin fabrikatr haftada ocuk bana 4 ilinle salayamazsa, iinin kendisi, hafta sonunda ayn paray getiren kendi ocuklar iin bu parayla nasl salayabilir? Metinden yanl sonular karlabilecei ihtimaline kar, burada unu da belirtmeliyim ki, ngiliz pamuklu sanayisinin, alma srelerini vb. bir dzene balayan 1850 tarihli Fabrika Yasasnn hkm altna sokulduundan beri, dier sanayiler arasnda rnek sanayi olarak grlmesi gerekir. Pamuklu sanayisinde alan ngiliz iisi, kta Avrupasndaki kader arkadalarndan her bakmdan daha iyi durumdadr. Prusyal fabrika iisi ngiliz rakibinden haftada en azndan 10 saat daha fazla altrlr: ii, evinde kendi tezgh ile alyorsa, alma sresi bu ek saatleri

Tecrbelerin kapitaliste genel olarak gsterdii, srekli bir fazla nfustur; yani, krk dkk, ksa mrl, yeri abucak boalan, deyim yerindeyse dalndan zamansz koparlm meyve gibi zamansz harcanan insan kuaklaryla besleniyor olsa bile, sermayenin anlk deerlenme ihtiyacna oranla srekli bir nfus fazlas vardr.119 phesiz ayn tecrbeler anlayl bir gzlemciye madalyonun teki yzn gstermekten geri kalmaz. Dn balam gibi deil de tarih asndan bakldnda, kapitalist retimin halkn yaam gcn ok gemeden ah damarndan sk skya nasl kavradn, taradan gelen grbz ve salam unsurlarn devaml karmalar ile sanayide alan nfustaki soysuzlamada nasl ancak bir yavalama olduunu, temiz havaya ve zerlerinde olanca arlyla etkisini gsteren principle of natural selectiona (doal seilim ilkesine) ramen, bizzat tarm iilerinin nasl oktan yok olmaya baladklarn gsteren de bu tecrbelerdir.120 evresindeki ii kuaklarnn aclarn inkr edebilmek iin son derece gzel nedenlere sahip olan sermaye, pratik hareketi srasnda, insanln gelecekte rmesi ve sonunda durdurulamayacak ekilde nfus kaybna uramas olasln, ancak, Dnyann bir gn Gnein zerine dmesi olasln gzettii kadar gzetir. Her hisse senedi dzenbazlnda, er ya da ge frtnann bir gn mutlaka kopacan herkes bilir; ama herkes, onun, kendisi altn yamuruna tutulduktan ve kendisini gven altna aldktan sonra, bir sonraki kiinin banda patlamasn mit eder. Aprs moi le dluge! (Benden sonra tufan!) Her kapitalistin ve her kapitalist lkenin parolas budur. Bundan dolay, toplumdan gelen bir zorlama olmad srece, sermaye, iinin salna ve mrnn uzunluk veya ksalna
bile aar. (Rep. of Insp. of Fact. 31 st. Oct. 1855, s. 103.) Yukarda ad geen fabrika mfettii Redgrave, fabrikalarn oralardaki durumunu incelemek iin, 1851 ylndaki sanayi sergisinden sonra, zellikle Fransa ve Prusyada geziler yapmt. Prusyadaki fabrika iileri zerine unlar yazyor: Prusya iisi alm bulunduu ve yeter bulduu basit hayatn ve pek snrl konforu kendisine salamaya yeten bir cret alyor. ... i orada ngiliz rakibinden daha g koullar altnda alyor ve daha kt bir hayat yayor. (Rep. of. Insp. of Fact 31st Oct. 1853, s. 85.) 119 Ar altrlan iiler anormal bir hzla lyor; ama, lenlerin yerleri derhal dolduruluyor ve kiilerin bu derece sk deimesi sahnede hibir deiiklik meydana getirmiyor. England and America, London 1833, t. I, s. 55 (Yazar: E. G. Wakefield.) 120 Bkz.: Public Health. Sixth Report of the Medical Officer of the Privy Council. 1863. 1864te Londrada yaynlanmtr. Bu rapor zellikle tarm iileri zerinde duruyor. Sutherlandn, ok gelitii sylenir; ne var ki, yakn zamanlarda yaplm olan bir inceleme, burann bir zamanlar erkeklerinin gzellii, askerlerinin yiitliiyle n salm blgelerinde bile, halkn yozlaarak kavruk ve gdk bir soya dnm olduunu ortaya koymutur. Sala en uygun yerlerde, denize bakan tepelerde yaayan insanlarn ocuklarnn yzleri, ancak Londrann kt haval dar sokaklarnda yaayan ocuklarn yzlerinin olabilecei kadar salksz ve solgundur. (Thornton, l.c. s. 74, 75. Bunlar, gerekte, Glasgowun, sokak ve avlularnda fahieler ve hrszlarla koyun koyuna yatrd 30.000 gallant highlandera (yiit dalya) benzer.

264

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

265

kar kaytszdr.121 inin beden ve ruha bozulduu, zamansz ld, ar alma ikencesi altnda kvrand yolundaki yaknmaya onun cevab udur: Bu aclar keyfimizi (krmz) artrdna gre, niye bizi dertlendirsin? Ancak bu eyler btn ynleriyle ele alndnda, meselenin tek tek kapitalistlerin iyi veya kt niyetlerine bal olmad da grlr. Serbest rekabet, kapitalist retimin iinde yatan yasalar tek tek kapitalistlerin karsna, bunlarn kendi dlarnda ve hepsinin boyun emek zorunda olduklar yasalar olarak karr.122 Normal bir i gnnn saptanmas, kapitalistle ii arasnda yzlerce yllk bir mcadelenin sonucudur. Ve bu mcadelenin tarihinde birbirine zt iki akm grlr. rnein, zamanmzdaki ngiliz fabrika mevzuat ile 14. yzyldan 18. yzyln ortalarna uzanan alma statleri karlatrlabilir.123 Modern fabrika yasas i gnn zorla ksaltrken, bu statler i gnn zorla uzatmaya alr. phesiz, sermayenin, embriyo halinde iken, yani yeter miktarda artk emei yutma hakkn srf iktisadi ilikilerin dourduu bir zor gc ile deil ayn zamanda devlet gcnn yardm ile salad oluum dneminde peinde olduu talepler, homurdanarak ve direnmeyle karlaarak elde ettii olgunluk a ayrcalklar ile karlatrlacak olursa, son derece mtevaz kalr.zgriinin, gelimi kapitalist retim tarznn rn olarak, alageldii geim aralar
121 Halkn salnn, ulusal sermayenin bu denli nemli bir unsuru olmasna ramen, korkarz, kapitalistlerin bu hazineyi koruma ve gelitirme iinde hi yardmc olmadklarn itiraf etmek zorundayz. ... ilerin salnn gzetilmesi fabrikatrlere zorla kabul ettirilmitir. (Times, 5 Kasm 1861). West Ridingin erkekleri insanln kumalar haline geldi. ... alan halkn sal feda edildi ve birka kuak iinde rk soysuzlaacakt, fakat bir tepki dodu. ocuk iilerin alma saatleri snrlandrld vb. (Twenty-second annual Report of the Registrar-General, 1861). 122 Bundan dolay, rnein 1863 yl banda, Staffordshireda byk mlek imalathanelerine sahip olan, aralarnda J. Wedgwood ve Oullarnn da bulunduu 26 firmann, devletin zorla mdahalesi iin bir dilekeye imza attklarn gryoruz. Dier kapitalistlerle srdrmek zorunda kaldklar rekabet onlara ocuklarn alma srelerini kendi istekleriyle snrlandrma imknn brakmyordu vb. Bundan dolay, yukarda sz edilen ktlkler bizi ne kadar zse de, bunlar, fabrikatrler arasnda varlabilecek herhangi bir anlamayla nlemek mmkn deildir. ... Btn bu noktalar gz nnde tutarak, bir yasann zorunlu olduu kansna varm bulunuyoruz. (Childrens Emp. Comm. Rep. 1, 1863, s. 322.) Pek yakn bir gemiten ok daha arpc bir rnek gsterebiliriz. lerin younlat bir dnemde pamuk fiyatlarndaki ykselme Blackburndeki pamuklu dokuma fabrikalarnn sahiplerinin ortak bir anlamaya vararak, belli bir sre iin, fabrikalarndaki alma srelerini ksaltmalarna yol at. Bu sre takriben Kasm (1871) sonunda son buldu. Bu arada, iplik eirme ile kuma dokumay birletiren daha zengin fabrikatrler, bu anlama sonucunda retimin azalmasndan kendi ilerini bytmek iin yararlandlar ve bylece kk ustalarn aleyhine olmak zere byk krlar salamann yolunu bulmu oldular. Bu kk ustalar, aresizlik iinde iilere dnd, onlar 9 saatlik i gn mcadelesini ciddi olarak yrtmeye ardlar ve bunun iin para vaat ettiler! 123 Ayn dnemde Fransada, Hollandada vb. grlen bu alma statleri, ngilterede ancak 1813 ylnda, retim ilikileri tarafndan almalarndan ok sonra resmen kaldrld.

karlnda tm aktif yaam sresini, alma yeteneinin kendisini, bir mercimek orbasna ilk oulluk hakkn satmay gnll olarak kabul etme noktasna gelmesi, yani toplumsal olarak bunu yapmaya zorlanmas yzlerce yl almt. Bundan dolay, sermayenin, yetikin iilere 14. yzyln ortalarndan 17. yzyln sonlarna kadar devlet zoruyla kabul ettirmeye alm olduu i gnn uzatma abalarnn, 19. yzyln ikinci yarsnda, ocuk kanndan sermaye yaratma yolunu tkamak amacyla, i gnne urada burada devlet zoruyla kaytlar konduu bir zamanda da grlmesi doaldr. rnein, ksa bir sre ncesine kadar Kuzey Amerika Cumhuriyetinin en zgr eyaleti olan Massachusetts eyaletinde bugn 12 yandan kk ocuklarn altrlmasyla ilgili olarak ilan edilen yasal snr, ngilterede, daha 17. yzyln ortasna kadar, kanl canl zanaatnn, grbz iftlik yanamasnn ve salam yapl demircinin normal i gnyd.124 lk Statute of Labourers (iler Stats) (23 Edward III 1349) iin dolaysz bahaneyi (sebep deil, nk bu tr mevzuat hibir bahane olmadan yzyllar boyunca devam edip gitti), halk krp geirmi olan byk veba salgn salad; yle bir durum domutu ki, bir muhafazakr yazarn dedii gibi, iiyi makul fiyatlarla (yani, onu altranlara makul bir miktarda artk emek salayacak fiyatlarla) ie komak, gerekten, tahamml edilmez bir glk halini almt.125 Bundan tr, i gnnn snr gibi, makul ii cretleri de zorlayc yasalarla dikte edildi. Burada ilgilendiimiz tek konu olan i gnnn uzatlmasn, VII. Henry dneminde karlan 1496 tarihli statde de gryoruz. Hibir zaman uygulanmam olsa da, mart ile eyll aylar arasnda, i gn, btn zanaatlar (artificers) ve tarm iileri iin, sabahlar saat 5te balayp akamlar saat 7 ile 8 arasnda son bulacakt; ama, yemek sreleri kahvalt iin 1
124 12 yandan kk hibir ocuk bir fabrikada gnde 10 saatten fazla altrlamaz. (General Statutes of Massachusetts, ch. 60, 3. Statler 1836 ile 1858 yllar arasnda karld.) Btn pamuklu dokuma, ynl dokuma, ipekli dokuma, kt, cam ve keten dokuma fabrikalarnda veya demir ve dier metalleri ileyen iletmelerde gnde 10 saatlik bir zaman aralnda yaplan i, yasann kabul ettii anlamda bir gnlk i saylr. Ayrca, herhangi bir fabrikada altrlmakta olan kk yataki hi kimse, bundan byle, gnde 10 saatten veya haftada 60 saatten fazla ite alkonamaz, kendisinden bundan fazla almas istenemez; ve gene, 10 yandan kk hi kimse, bundan byle, bu eyaletin snrlar iinde bulunan bir fabrikada ii olarak altrlamaz. (State of New Jersey. An act to limit the hours of labour etc. 18 Mart 1851 tarihli yasann 1. ve 2. maddeleri.) 12-15 yalar arasndaki hibir ocuk bir fabrikada gnde 11 saatten fazla veya sabahlar saat 5ten nce veya akamlar saat 7tan sonra altrlamaz. (Revised Statutes of the State of Rhode Island etc., ch. 139, 23. 1 Temmuz 1857.) 125 [J. B. Byles,] Sophisms of Free Trade, 7th edit., Lond. 1850, s. 205. Ayn Tory, bundan baka unu da teslim eder: i cretlerini iilerin zararna, patronlarn karna olacak ekilde dzenlemi olan parlamento yasalar 464 yl gibi uzun bir sredir yrrlktedirler. Nfus oalmtr. Bu yasalar gereksizlemi ve bir yk haline gelmilerdir. (l.c. s. 206.)

266

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

267

saat, le yemei iin 1 saat, ikindi kahvalts iin saatti, yani bugn yrrlkte olan fabrika yasasnda ngrlenin tam iki katyd.126 Kn, aralar ayn kalmak zere, sabahlar saat 5ten hava kararncaya kadar allacakt. Elizabeth dneminde gnlk veya haftalk cretle tutulmu btn iiler iin karlan 1562 tarihli bir stat, i gnnn uzunluuna dokunmaz; ama aralar yazn 2 saate, kn 2 saate indirmeye alr. le tatili sadece bir saat olacak ve yarm saatlik le uykusuna sadece mays ortas ile austos ortas arasnda izin verilecekti. banda bulunmayan her bir saat bana cretten bir peni (yaklak 8 fenik) kesilecekti. Ama, uygulamada, iilerin durumu statlerde ngrlenden ok daha uygundu. Ekonomi politiin babas ve bir lde de istatistiin kurucu olan William Petty, 17. yzyln son te birlik dneminde yaynlad bir eserde, unlar syler:
iler (labouring men; o dnemde tarm iileri anlamnda) gnde 10 saat alr ve i gnlerinde ve pazar gnleri iki kez olmak zere haftada 20 kez yemek arasna karlar; buradan aka grlr ki, cuma akamlar oru tutsalar ve le yemeine imdi olduu gibi 11den 1e kadar iki saat harcamak yerine, bir buuk saatle yetinseler, yani 1/20 orannda daha fazla alp, 1/20 orannda daha az yeseler, yukarda sz edilen verginin onda biri elde edilebilirdi.127

Byk sanayi ana kadar, 18. yzyln ok byk bir ksmnda, ngilterede sermaye henz emek gcnn bir haftalk deerini vererek iinin haftasnn tamamna el koyabilecek duruma gelememiti (tarm iileri hari). Drt gnn cretiyle btn bir hafta yaayabilmeleri, iilere, dier iki gn gnde de kapitaliste almalar iin yeterli bir neden gibi grnmyordu. Sermayenin hizmetindeki bir ksm ngiliz iktisats, bu dik ball en iddetli bir dille yeriyor, dier bir ksm iktisat, iileri savunuyordu. rnein, o dnemde, yazd ticaret szl, MacCulloch ve MacGregorun bugnk benzer almalarnn grd kadar itibar grm olan Postlethwayt ile daha nce alnt yaptmz Essay on Trade and Commerce129 adl eserin yazar arasnda gemi olan polemii dinleyelim. Postlehwayt unlar da syler:
Bu birka gzlemi, biroklarnn azlarnda gevelediklerini grdmz baz samalklara dokunmadan sona erdiremem. Deniyor ki, ii (industrio zamanki durumu iin hemen hemen inanlmaz derecede yaygn bir uygulama haline gelmi bulunuyordu. Ynl dokuma sanayisinin merkezi olan Norwichte 6 yandaki bir ocuk ie ehil saylrd. O devirde yaam eitli yazarlar ve bunlar arasnda son derece iyi kalplilikleri ile n salm bazlar, kendi geimlik giderleri ktktan sonra ylda 12.000 sterlini bulan bir serveti bu ehirde yalnz bana olan ve kz ocuklarn yarattklar olgusunu exultationla (cokuyla) belirtir. Gemi tarih ne kadar dikkatle incelenirse, bizim amzn yeni sosyal ktlklere gebe olduu grnde olanlardan ayrlmak iin, o kadar fazla neden bulunmu olacaktr. Yeni olan, ktl kefeden zek ve onu dzelten insanlktr (History of England, v. I, s. 417.) Macaulay devam edip, 17. yzyln son derece iyi kalpli amis du commerceinin (ticaret dostlarnn), Hollandada bir yoksullar yurdunda 4 yanda bir ocuun nasl altrldn exultationla nakletmekte olduklarn ve bu vertu mise en pratique (uygulamal erdem) rneinin A. Smithe gelinceye kadar la Macaulay (Macaulay tarz) insan-severlerin btn eserlerinde model olarak yer alm bulunduunu da kaydedebilirdi. Manifaktrn douuyla birlikte, zanaatlktan farkl olarak, ocuk smrsnn izlerine rastlanmaya balar; ocuk smrs, belli bir dereceye kadar, kyller arasnda her zaman mevcut olmutur ve kylnn boynuna geirilen boyunduruk ne kadar sk olmusa o kadar gelimitir. Sermayenin eilimi herhangi bir yanlmaya yer vermeyecek derecede belirgindir, ama olgular, henz, iki bal ocuk doumlar gibi tek tk grlyor. Bu nedenle de uza gren amis du commerce, exultationla, bunlar bugn ve gelecek iin fazlasyla dikkat ekici ve hayranlk uyandrc olgular diye tarif etmi ve rnek alnmalarn tavsiye etmitir. skoyal dalkavuk ve laf cambaz Macaulay, yle der: Bugn sadece gerilemenin szn duyarken, grdmz sadece ilerleme oluyor. Ne gzler ve zellikle de ne kulaklar! 129 ileri itham edenler arasnda en fkelisi metinde sz edilen An Essay on Trade and Commerce: containing Observations on Taxation etc. (Lond. 1770) adl eserin ismi bilinmeyen yazardr. Ayn kii daha nce Consideration on Taxes (Lond. 1765) eserinde bu konu zerinde durmu bulunuyordu. statistikler kullanarak eine ender rastlanr bir laf ebelii yapan Polonius Arthur Young da ayn yolu izler. ileri savunanlar arasnda u kimseler n safta yer alr: Jacob Vanderlint Money answers all things (London 1734) eseriyle, Rev. Nathaniel Forster, D. D. An Inquiry into the Causes of the Present [High] Price of Provisions (London 1767) eseriyle, Dr. Price, ve zellikle de Postlethwayt Universal Dictionary of Trade and Commerce eserine yazd bir ekle ve Great Britains Commercial Interest explained and improved (2nd edit., Lond. 1759) eseriyle. Olgularn kendileri, dnemin dier birok yazar tarafndan teyit edilir; bunlar arasnda Josiah Tucker anlmaya deer.

Dr. Andrew Ure, 1833 tarihli On ki Saatlik alma Yasasn karanlk alara dn diye ktlerken haksz myd? Evet, statlerde bulunan ve Pettynin szn etmi olduu koullar, apprentices (raklar) iin de geerliydi. Ama daha 17. yzyln sonlarnda ocuk iiliinin ne halde olduu aadaki yaknmadan anlalr:
Bizim kklerimiz, ngilterede, rak olana kadar hibir ey yapmazlar ve sonrasnda yetkin bir zanaat olmak iin doal olarak daha fazla zamana -yedi yla- ihtiya duyarlar.

Buna karlk Almanya, orada ocuklarn daha beikteyken en azndan birazck i yaptrlarak eitilmesi128 nedeniyle vlyor.
126 J. Wade, bu stat hakknda, hakl olarak unlar syler: 1496 tarihli statden anlaldna gre, beslenme giderleri, bir zanaatnn gelirinin 1/3ne, bir tarm iisinin gelirinin sine denkti ve bu, iilerin bamszlk derecesinin imdikinden byk olduunu gsterir; oysa bugn, sanayi iileri de, tarm iileri de cretlerinin ok daha byk bir ksmn beslenme gideri olarak harcamaktadr. (J. Wade, l.c. s. 24, 25 ve 577.) Bu farkn imdi de, o zamanlar da, besin maddeleri fiyatlar ile giyim eyas fiyatlar arasndaki farktan ileri geldii gr, Piskopos Fleetwoodun Chronicon Preciosum etc. (1st edit., London 1707, 2nd edit., London 1745) eserine yle bir gz gezdirmekle rtlebilir. 127 W. Petty, Political Anatomy of Ireland 1672, edit. 1691, s. 10. 128 A Discourse on the Necessity of Encouraging Mechanick Industry, London 1690, s. 13. ngiliz tarihini Whiglerin ve burjuvazinin yararna tahrif etmi olan Macaulay unlar belirtir: ocuklar vaktinden nce, kk yata ie srme olay, 17. yzylda sanayinin

268

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

269

ous poor), 5 gnlk kazanc geimini karlamaya yeterse, 6 tam gn almak istemezmi. Bunun iin de bu gibi kimseler, ii olarak alan zanaaty ve manifaktr iisini haftada 6 tam gn almaya mecbur brakmak iin, gerekli geim aralarnn vergilerle ya da herhangi bir baka yolla pahallatrlmas gerektii sonucuna varyor. Bu kralln alan nfusunun kalc kleliinden (the perpetual slavery of the working people) yana olan bu byk politikaclardan farkl dndm iin zr dilemeliyim; u halk deyimini unutuyorlar: all work no play (hep almak hi oynamamak) aptallatrr. ngilizler, zanaatlarnn ve manifaktr iilerinin, imdiye kadar Britanya metalarna genel bir saygnlk ve n salam olan deha ve beceriklilikleriyle vnmyor mu? Bunu neye borluyuz? Herhalde, sadece, ii halkmzn kendine gre elenip dinlenmeyi bilmesine. Haftann 6 gn durmadan ayn ii tekrarlamak zere btn yl alarak geirmeye zorlanmalar, onlarn yaratcln kreltmez mi? Onlar neeli ve becerikli klmak yerine aptallatrmaz m? Byle bir ebedi klelik sonucunda, iilerimiz, kazanm olduklar n korumak yerine kaybetmez mi? ... Bylesine kaba davranlan hayvanlardan (hard driven animals) ne gibi bir zanaat becerisi beklenebilir? ... Onlarn pek ou, bir Franszn 5 veya 6 gnde yapt ii 4 gnde yapar. Ama, ngilizler ebedi ar iiler olacaksa, Franszlarn da gerisine decek kadar soysuzlamalarndan (degenerate) korkulmal. Halkmz savataki cesaretiyle nlyse, bunun, bir yandan midelerindeki kaliteli ngiliz dana eti ile puding, dier yandan, daha az nemli olmamak zere, yapsal zgrlk ruhumuz sayesinde olduunu sylemiyor muyuz? Zanaatlarmzn ve manifaktr iilerimizin sahip bulunduklar bu byk yaratclk, enerji ve beceriklilik, niin kendilerine gre dinlenip elenmelerini salayan zgrln rn olmasn? Onlarn bu ayrcalklarn da, iteki ustalklar ve beceriklilikleri kadar cesaretlerinin de kayna olan bu gzel hayat biimini de hibir zaman kaybetmemelerini umuyorum.130

n aklamak iin, sanrm, yeteri kadar sz etmi bulunuyorum. Bizim tarm iilerimizin yaptklar budur ve btn iaretler, iiler (labouring poor) arasnda en mutlu olanlarn bunlar olduunu gsteriyor;131 ayn eyi Hollandallar manifaktrde de yapyor ve ok mutlu bir halk olduklarn gryoruz. Araya giren ok saydaki tatil gn dnda, Franszlarn da yaptklar budur.132 ... Ama, bizim halkmz, ngiliz olarak hayata gelmekle, Avrupann herhangi bir lkesinde (ii halkn) olduundan daha zgr ve daha bamsz olmak gibi bir ayrcalklarnn bulunduu sabit fikrini kafasna yerletirmitir. imdi bu fikir, askerlerimizin cesaretleri zerinde etkide bulunduu srece, bir dereceye kadar yararl olabilir; ne var ki, bu fikir manifaktr iilerinin kafalarnda ne kadar az yer ederse, bunlarn kendileri ve devlet iin o kadar iyi olur. iler hibir zaman kendilerini stlerinden bamsz (independent of their superiors) saymamaldr. Bizimki gibi, toplam nfusunun belki 8de 7sinin ya pek az mlke sahip olduu ya da hibir mlke sahip olmad bir ticareti devlette ayak takmn cesaretlendirmek, son derece tehlikelidir.133 ... Sanayi iisi yoksullarmz, bugn 4 gnde kazanmakta olduklar paray 6 gn alarak elde etmeye raz oluncaya kadar, tedavi mkemmel olmayacaktr.134

Essay on Trade and Commerce yazar buna yle cevap verir:

Haftann yedinci gnn dinlenerek geirmek kutsal bir kurumdur diye alrsak, bu haftann dier gnlerinin ie (biraz sonra grlecei gibi, sermayeye demek istiyor) ait olmasn gerektirir; ve Allahn bu emrinin zorla uygulatlmas, gaddarlk diye eletirilemez. ... nsanln genel olarak rahatna dkn ve tembellie eilimli olduunu, geim aralar pahallamadka, haftada ortalama 4 gnden fazla almayan ii halkmzn davranna bakarak kanlmaz ekilde renmi bulunuyoruz. ... Diyelim, bir bushel buday, iinin btn geim aralarn temsil etmektedir ve fiyat 5 ilindir; ii bir gnlk almasyla bir ilin kazanyor olsun. Bu durumda haftada yalnzca 5 gn almas gerekir; bir bushel 4 ilin etse, sadece 4 gn almas yeter. ... Ama, bu krallkta ii cretleri, geim aralarna oranla, ok fazla yksek olduu iin, 4 gn alan ii, haftann geriye kalan ksmn bo geirmesini salayan bir para fazlas elde eder. ... Haftann 6 gn ortalama glkte bir ite almann klelik olmad130 Postlethwayt, l.c, First Preliminary Discourse, s. 14.

Hem bu ama dorultusunda, hem de tembelliin, sefahatin ve romantik hrriyet budalalnn kknn kaznmas ve yoksullar vergisinin azaltlmas, alma ruhunun teviki ve manifaktrlerde emek fiyatnn drlmesi iin, sermayeye sadk Eckartmz, u denenmi areyi nerir: Kamu refah iin bir yk oluturan bu tr iiler, bir kelime ile sefiller, bir ideal alma yurduna (an ideal workhouse) kapatlmaldr.Bu trdeki alma yurdu bir dehet yurdu (house of terror) yaplmaldr.135 Bu dehet yurdunda, bu ideal alma yurdunda, geriye 12 tam i saatinin kalmas iin uygun yemek aralar dahil gnde 14 saat allmaldr.136
131 An Essay etc. Kendisi, 96. sayfada, daha 1770 ylnda ngiliz tarm iisinin mutlulukunun ne olduunu anlatr. Bunlarn emek gleri (their working powers) her zaman son noktasna kadar gerilmitir (on the stretch); bugnknden ne daha kt yaayabilir (they cannot live cheaper than they do), ne de daha sk alabilirler (nor work harder). 132 Protestanlk, neredeyse btn geleneksel tatil gnlerini i gnne evirmesiyle bile, sermayenin doumunda, daha batan itibaren, nemli bir rol oynar. 133 An Essay etc., s. 41, 15, 96, 97, 55, 56, 57. 134 l.c. s. 69. Jacob Vanderlint daha 1734te kapitalistlerin ii nfusun tembelliinden yaknmalarnn srrn aklamt: Ayn cret karlnda 4 yerine 6 gnlk emek talep ediyorlard. 135 An Essay etc, s. 242, 243: Such ideal workhouse must be made a House of Terror (Bu trdeki ideal alma yurdu bir Dehet Yurdu yaplmaldr) ve yoksullar iin, bol bol yenip iilen, scak ve temiz giyinilen, ama pek az allan bir barnak olmamaldr. 136 In this ideal workhouse the poor shall work 14 hours in a day, allowing proper time for meals, in such manner that there shall remain 12 hours of neat labour. (Bu ideal alma yurdunda yoksullar gnde 14 saat almal, yemek iin uygun sreler, geriye 12 saatlik dzenli almann kalaca ekilde verilmelidir. (l.c. [s. 260.]) Franszlar, diyor, bizim zgrlk hakkndaki cokulu dncelerimize glyor. (l.c. s. 78.)

270

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

271

1770 ylnn ideal workhouseunda, bu dehet yurdunda, gnde 12 i saati! 63 yl sonra, 1833 ylnda, ngiliz parlamentosu drt i kolunda i gnn 13-18 yalarndaki ocuklar iin 12 tam i saatine indirdii zaman, ngiliz sanayisi iin kyamet gn gelip atm gibi olmutu! 1852de Louis Bonaparte, burjuvaziyle olan ilikisini, yasal i gnne el atarak salamlatrma giriiminde bulunduunda, Fransz halk bir azdan haykrmt: gnn 12 saatte indiren yasa, Cumhuriyet yasalarndan bize kalm olan biricik varlktr!137 Zrichte 10 yandan byk ocuklarn alma sresi 12 saatle snrland; Aargauda, 1862 ylnda, 13 ile 16 yalar arasndaki ocuklarn alma sresi 12 saatten 12 saate indirildi; Avusturyada, 1860ta, 12 ile 16 yalar arasndaki ocuklar iin gene 12 saatlik i gn kabul edildi.138 Macaulay, 1770den beri ne gelime diye cokuyla haykrrd! 1770 ylnda kapitalistin henz ancak ryasn grd, sefiller iin dehet yurdu, ksa bir zaman iinde, bizzat manifaktr iisinin kendisi iin dev bir alma yurdu halinde byyp azmanlat. Bunun ad fabrikayd. Ve bu kez, ideal, gerek karsnda solup gitti.

yzyllarca uratktan sonra, 18. yzyln son te birinde byk sanayinin doumundan itibaren, artk, andran iddetli ve lsz bir saldrganlk balad. Treden ve doadan, yatan ve cinsiyetten, gndzden ve geceden kaynaklanan her tr engel yok edildi. Eski statlerin son derece basit gndz ve gece kavramlar bile ylesine aprak bir hale geldi ki, daha 1860 ylnda, bir ngiliz yargc, gecenin ve gndzn ne olduunun hukuki aklamasn yapmak iin, gerekten Talmuda yarar bir keskin zeka sergilemek zorunda kald.140 Sermaye, cmb yapyordu. retimin grlt ve patrtsndan akna dnen ii snf, bir lde tekrar kendine gelir gelmez direnmeye balad; ve bu ilk nce, byk sanayinin doum yeri olan ngilterede oldu. Ne var ki, ii snf tarafndan byk abalarla koparlan dnler, 30 yl boyunca tmyle kt zerinde kald. Parlamento, 1802 ile 1833 yllar arasnda, 5 alma yasas kard; ama bunlarn zorlayc ekilde uygulanmas, gerekli memurlar vb. iin metelik ayrmayacak kadar kurnazd.141 Yasalar, l domu metinler olarak kald.
Gerek u ki, 1833 yasasndan nce, ocuklar ve genler, btn gn, btn gece veya ad libitum (keyfe gre) gece de gndz de altrlyordu (were worked).142

6. Normal Gn in Mcadele. alma Sresinin Zorlayc Yasalarla Snrlanmas. 1833-1864 Dneminin ngiliz Fabrika Yasalar
Sermaye, i gnn, normal st snrna kadar gtrmek ve sonra bunu da aarak, 12 saatlik doal gnn snrna kadar uzatmak iin139
137 Onlar gnde 12 saatten fazla allmasna, zellikle, alma saatlerini dzenleyen yasann Cumhuriyet dneminden kendilerine arta kalan biricik varlk olmas nedeniyle kar kt. (Rep. of Insp. of Fact. 31st Octob. 1855, s. 80) 5 Eyll 1850 tarihli Fransz On ki Saatlik alma Yasas, ki Geici Hkmetin 2 Mart 1848 tarihli kararnamesinin burjuvalatrlm kopyasdr, hibir ayrm gzetilmeksizin btn atlyeleri kapsar. Bu yasadan nce Fransada i gn snrlanmamt. Fabrikalarda 14 saat, 15 saat ve daha fazla srerdi. Bkz. Des classes ouvrires en France, pendant lanne 1848. Par M. Blanqui. Devrimci olan deil, iktisat Bay Blanqui, hkmet tarafndan iilerin durumlar hakknda bir aratrma yapmakla grevlendirilmiti. 138 Belika, i gnn dzenlemesi bakmndan da rnek bir burjuva devleti olmay bilmitir. Brkseldeki tam yetkili ngiliz Bykelisi Lord Howard de Walden 12 Mays 1862de Dileri Bakanlna unlar bildirir: Bakan Rogier bana, ocuk altrmann ve ocuk iinin ne genel bir yasayla ne de yerel ynetmeliklerle herhangi bir ekilde snrlandrlmadn; hkmetin son yldr her oturumda meclise bu konu hakknda bir tasar getirmeye niyetlendiini; fakat her defasnda, tam alma zgrl ilkesiyle eliecek herhangi bir yasaya kar kskan bir direnme ile karlaldn ve bunun almaz bir engel oluturduunu aklad! 139 Herhangi bir snftan insanlarn gnde 12 saat almak zorunda olmas, gerekten, pek esef edilecek bir eydir. Yemek tatilleri ve evden fabrikaya, fabrikadan eve gidip gelme zamanlar da hesaba katldnda bu aslnda 24 saatin 14 saatini bulur. ... Salk sorunu bir yana, ahlk asndan bakldnda, 13 ya gibi kk bir yatan, hatta serbest sanayi kollarnda daha da erken yalardan balayarak alan snflarn btn

Modern sanayi iin normal bir i gn, pamuklu, ynl, keten ve ipekli dokuma sanayilerini kapsayan 1833 tarihli Fabrika Yasas ile balar. Sermayenin ruhunu, hibir ey, 1833-1864 arasndaki ngiliz fabrika yasalar tarihinden daha iyi anlatamaz!
zamanlarnn bylesine aralksz bir ekilde yutulmasnn son derece zararl olduunu ve korkun bir fenalk oluturduunu itirafta, sanrm, hi kimse tereddt etmeyecektir. ... Kamu ahlakn korumak, gl ve becerikli bir nfus yetitirmek ve halkn byk kitlesinin hayattan akla uygun bir lde tat almasn salamak iin, btn i kollarnda her i gnnn bir ksmnn dinlenme ve elenme zaman olarak ayrlmasnn mecburiyet haline getirilmesi pek yerinde bir i olacaktr. (Leonard Horner, Reports of Insp. of Fact. 31st Dec. 1841.) 140 Bkz. Judgment of Mr. J. H. Otway, Belfast, Hilary Sessions, County Antrim 1860. 141 Onun dneminde km biricik fabrika yasas olan 22 Mart 1841 tarihli yasann hibir zaman uygulanmam olmas, des roi bourgeois (burjuvazinin kral) Louis Philippein rejimi iin, pek karakteristik bir eydir. Ve bu yasa yalnzca ocuklarn altrlmas zerine hkmler getiriyordu. Bu yasada, 8-12 yalar arasndaki ocuklarn alma sreleri 8 saat, 12-16 yalar arasndaki ocuklarn alma saatleri 12 saat olarak saptanyordu vb; ama, 8 yandaki ocuklarn bile gece altrlmalarna izin veren birok istisnaya yer verilmiti. Farelerin bile polisin ynetimi altnda bulunduu bir lkede, yasann uygulanmas ve bunun denetimi amis du commercein (ticaret dostlarnn) iyi niyetlerine braklmt. Ancak 1853ten bu yana, o da bir tek blgede (Departement du Nord), cretli bir hkmet mfettii vardr. Louis Philippein yasasnn, 1848 Devrimine kadar, her ie ve her yere el atan Fransz yasa fabrikas tarafndan dokunulmadan braklmas, genel olarak Fransz toplumunun geirdii gelime bakmndan daha az karakteristik deildir! 142 Rep. of Insp. of Fact. 30th April 1860, s. 50.

272

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

273

1833 tarihli yasa, olaan fabrika i gnnn sabahlar saat 5 buukta balayp akamlar 8 buukta son bulacan; bu snrlarn, yani 15 saatlik zaman diliminin almamas kouluyla, kk yataki kimselerin (yani 13 ile 18 yalar arasndaki kiilerin), zel olarak belirtilmi baz istisnalar dnda ayn kiinin bir gnde 12 saatten fazla altrlmamas kouluyla, gnn herhangi bir saatinde kullanlmasnn yasaya uygun olacan syler. Yasann 6. Kesiminde, alma zamanlar snrlandrlm olan bu gibi kiilere, gn iinde yemek aralar iin en az 1 saat verilmesi ngrlmtr. 9 yandan kk ocuklarn altrlmas, daha sonra belirtilen istisnalar dnda, yasaklanmt; 9 ile 13 yalar arasndaki ocuklarn alma sreleri gnde 8 saat olarak snrlandrlmt. Gece almas, yani bu yasaya gre akamlar 8 buuk ile sabahlar 5 buuk arasnda alma, 9 ile 18 yalar arasndaki herkes iin yasaklanmt. Yasa koyucular sermayenin yetikin ii emeini yutma zgrlne veya kendi deyimleriyle alma zgrlne karmaktan o kadar uzakt ki, Fabrika Yasasnn bu tr tyler rpertici sonular dourmasn nlemek iin zel bir sistem yarattlar.
Bugnk biimiyle fabrika sisteminin byk ktl, deniyor Komisyon Merkez Kurulunun 25 Haziran 1833 tarihli ilk raporunda, ocuk almasn yetikinlerin son derece uzun olan i gn saatlerine uzatma zorunluluunu yaratm olmasdr. Grnd kadaryla, bu ktln biricik tedavi yolu, yetikinlerin alma srelerine dokunmadan -nk byle bir ey nlemek istenilenden daha byk bir ktln domasna yol aabilir- ocuklar iki posta halinde altrma plandr.

(gecikmesinde zarar var) dedikleri bir srada, sermaye iin bylesine koruyucu olan bu liberalizm daha da deer kazanm oluyordu. Dr. Farre bu konudaki grn daha bir kaba ekilde aklamt:
Zamansz lmlere yol aabilen her eyin nlenmesi iin yasa karlmas ayn derecede gereklidir; ve bu (fabrika yntemi) buna sebep olan en zalim yntemlerden biri olarak grlmelidir.143

Dolaysyla bu plan, posta deitirme sistemi ad altnda (system of relays; relay, hem ngilizcede hem de Franszcada ayn anlama gelir: posta atlarnn belirli istasyonlarda deitirilmesi) yrrle kondu; bylece, rnein 9 ile 13 yalar arasndaki ocuklardan oluan bir takm, sabahlar saat 5 buuktan leden sonralar saat 1 buua kadar, bir ikinci takm saat 1 buuktan akam saat 8 buua kadar ie koulacakt, vb. Ama, son 22 yl boyunca ocuklarn altrlmalar ile ilgili olarak karlm btn yasalar en saygsz ekilde yok saym olan fabrikatrleri dllendirmek zere, yasa onlar iin daha katlanlabilir bir ekle sokuldu. Parlamento, 1 Mart 1834ten itibaren 11 yandan kklerin, 1 Mart 1834ten itibaren 12 yandan kklerin 1 Mart 1836dan itibaren 13 yandan kklerin bir fabrikada 8 saatten fazla altrlamayacana karar verdi! Dr. Farre, Sir A. Carlisle, Sir B. Brodie, Sir C. Bell, Mr. Guthrie vb.nin, ksacas Londrann en nemli doktor ve cerrahlarnn Avam Kamaras nnde tank olarak verdikleri ifadelerde periculum in mora

Fabrikatrlere kar besledii ince duygularla 13 yandan kk ocuklar daha yllar boyunca haftada 72 saatlik fabrika almas cehennemine mahkm etmi olan ayn reforma tabi tutulmu parlamento, dier yandan, zgrl de damla damla vermi olan Klelikten Kurtulu Yasas ile, plantasyoncularn herhangi bir zenci kleyi haftada 45 saatten fazla altrmasn daha batan yasaklamt! Ama hibir ekilde yatmam olan sermaye, uzun yllar srecek grltl bir kar hareket balatt. Bu hareket, esas olarak, altrlmalar 8 saatle snrlandrlm ve belli bir sre zorunlu retim grmeleri ngrlm, ocuk ismi altnda toplanan ya kategorilerine ynelmiti. Kapitalist antropolojiye gre ocukluk a 10 yanda ya da en fazla 11 yanda sona eriyordu. Fabrika Yasasnn eksiksiz olarak uygulanaca 1836 yl yaklatka, fabrikatrler etesi azgnln artrd. Gerekten de, hkmeti, 1835 ylnda ocuk yann 13ten 12ye indirilmesini teklif etmesine yol aacak lde korkutmay baardlar. Bu arada, pressure from without (dtan gelen bask) tehlikeli bir ekilde byd. Avam Kamaras gerekli cesareti kendinde bulamad. On yandaki ocuklarn, sermayenin Juggernaut tekerleinin altna gnde 8 saatten fazla atlmasn reddetti; ve 1833 Yasas btn hkmleriyle yrrle girdi. Yasa Haziran 1844e kadar deiiklie uramad. Yasann fabrika almasn nce ksmen sonra btn ile dzenleyip ynettii on yl boyunca, fabrika mfettilerinin resm raporlar yasann uygulanmasnn imknszl hakkndaki ikyetlerle dolup tat. 1833 Yasas, sermaye aalarn, sabahlar saat 5 buukta balayp akamlar saat 8 buua kadar devam eden 15 saatlik srede her genci 12 ve her ocuu 8 saat olmak zere, cannn istedii zaman ie komakta, iine ara vermekte ve iini braktrmakta ve farkl kimselere farkl saatlerde yemek aras vermekte serbest brakt iin, bu baylar ok gemeden yeni bir posta deitirme sistemi kefettiler; buna gre i beygirleri belirli durak yerlerinde deitirilmiyor, deien durak yerlerinde yeni batan ie kouluyordu. leride tekrar ele almak zorunda kalacamz iin,
143 Legislation is equally necessary for the prevention of death, in any form in which it can be prematurely inflicted and certainly this must be viewed as a most cruel mode of inflicting it.

274

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

275

bu sistemin gzellii zerinde daha fazla durmayacaz. Ancak u kadar daha ilk bakta apak grlr: bu sistem, yalnz ruhuyla deil lafzyla da, Fabrika Yasasnn tmn hkmsz hale getiriyordu. Her bir ocuk ve gen iin bylesine kark hesaplar tutulurken, fabrika mfettileri, yasann belirledii alma srelerine uyulmasn ve yemek aralarnn verilmesini nasl salayacakt? Fabrikalarn byk bir ksmnda eski vahice arlklar ok gemeden tekrar kendilerini gsterdi ve cezasz olarak srp gittiler. ileri bakan ile yaptklar bir grmede (1844) fabrika mfettileri yeni icat edilmi posta deitirme sistemi zerinde herhangi bir kontroln imknsz olduunu gsterdi.144 Ama bu arada koullar ok deimiti. Fabrika iileri, zellikle 1838den beri, Charter siyasi seim sloganlar olarak benimsedikleri gibi, On Saat Tasarsn da iktisadi seim sloganlar olarak benimsemiti. Fabrikalarn 1833 Yasasna uygun ekilde ileten baz fabrikatrler, parlamentoyu, cretkrlklar ya da yer bakmndan daha ansl olular sayesinde yasay ihlal edebilen sahte biraderlerinin ahlaka aykr rekabeti hakkndaki muhtralarla bombardmana tutmutu. Ayrca, tek tek fabrikatrler eski kazan hrslaryla serbeste at oynatma sevdalarn korusa bile, fabrikatrler snfnn szcleri ve siyasi ncleri, iilere kar bir tutum ve az deiikliine gidilmesini emretmiti. Tahl Yasalarnn kaldrlmas kampanyasn balatmlard zafere ulamak iin iilerin yardmna ihtiyalar vard! Bu nedenle, iilere sadece daha fazla ekmek vaat etmiyor, ayn zamanda, bin yllk Free Trade (Serbest Ticaret) imparatorluunda On Saat Tasarsnn kabul edilecei szn veriyorlard.145 Dolaysyla, 1833 Yasasn hayata geirmekten baka amac olmayan bir nleme kar mcadele etmemeleri gerekiyordu. Son olarak, en kutsal karlar olan toprak rant tehdit edilince, Toryler, dmanlarnn alaka uygulamalarna146 kar fkeli bir insan severlikle grledi. 7 Haziran 1844 tarihli ek Fabrika Yasas bu ekilde ortaya kt. Bu yasa 10 Eyll 1844 tarihinde yrrle girdi. Bu yasayla, yeni bir ii kategorisi, 18 yan zerindeki kadnlar koruma altna alnd. Bu kadnlar her adan genlerle eit klnd, alma sreleri 12 saatle snrlandrld, gece altrlmalar yasakland vb. Bylece, yasa koyucu, ilk kez kendisini yetikinlerin almasn da dorudan doruya ve resmen denetlemek zorunda gryordu. 1844/1845 Fabrika Raporunda alayc bir ifadeyle yle denmekteydi:
144 Rep. of Insp. of Fact. 31st October 1849, s. 6. 145 Rep. of Insp. of Fact. 31st October 1848, s. 98. 146 Ayrca, Leonard Horner, nefarious practices (alaka) ifadesini resm raporlarnda kullanr. (Reports of Insp. of Fact. 31st October 1859, s. 7.)

Yetikin kadnlarn haklarna bu ekilde mdahale edilmi olmasndan ikyet ettiklerine bir kere bile tank olmadk:147

13 yandan kk ocuklarn alma sresi, belli koullar altnda 7 saat olabilmek zere, gnde 6 saate indirildi.148 Sahte posta deitirme sisteminin ktye kullanlmasn nlemek iin, yasa, aadaki nemli ayrntl hkmleri de getirdi:
ocuklarn ve genlerin i gn, herhangi bir ocuun ya da gencin fabrikada sabahleyin ie balama saati balang alnarak hesaplanr.

yle ki, rnein A sabahlar saat 8de, B saat 10da ie balasalar, i gn A iin hangi saatte sona eriyorsa B iin de ayn saatte sona ermek zorundadr. gnnn balama saati, resm bir saate gre, rnein en yakn demir yolu saatine gre olacak, fabrika anlar ona gre ayarlanacakt. Fabrika sahibi, fabrikada, i gnnn balama, sona erme ve ara saatlerini gsteren, byk harflerle yazlm bir levha asacakt. Sabahlar saat 12den nce ie balayan ocuklar leyin saat 1den sonra tekrar ie koulamayacakt. Yani, leden sonraki postada, leden nceki postada alan ocuklar altrlamayacakt. Koruma altndaki btn iilere, gnn ayn zaman aralklarnda, her gn 1 saat yemek zaman verilecekti ve bunun en az bir saati leden sonra saat 3den nce verilmi olacakt. ocuklar ve genler kendilerine en az yarm saatlik bir yemek aras verilmeden, leyin saat 1den nce 5 saatten fazla altrlamayacakt. ocuklar, genler ve kadnlar, hibir yemek zaman srasnda, fabrikann herhangi trden bir alma srecinin devam etmekte olduu bir yerinde kalmayacaklard vb. Daha nce grld zere, iin ne kadar sreceini, ne zaman balayp ne zaman sona ereceini, i srasnda ne zaman ve ne kadar ara verileceini saat vurularna gre bu derece asker bir amazlkla dzenleyen ayrntl hkmler, hibir ekilde, parlamentonun kafa yormasnn rnleri deildi. Bunlar yava yava, modern retim biiminin doal yasalar olarak, mevcut koullardan doup geliti. Bunlarn formle edilmesi, resmen tannmas ve devlete ilan edilmesi uzun sreli snf mcadelelerinin sonularyd. retim srelerinin byk bir ksmnda ocuklarn, genlerin ve kadnlarn yetikin erkeklerle el birlii iinde altrlmas kanlmaz olduundan, bu dzenlemelerin ilk sonularndan biri, yetikin erkek iilerin i gnnn de uygulamada ayn ekilde snrlanmas olmutu. Bundan dolay, genel olarak bakldnda, 1844-1847 yllar arasnda on iki saatlik i gnnn, fabrika yasalarna
147 Rep. etc, for 30th Sept. 1844, s. 15. 148 Yasa, iki gn st ste deil birer gn arayla alyor olmalar kouluyla, ocuklarn 10 saat kullanlmasna izin verir. Bu hkm, esas itibariyle, etkisiz kalmtr.

276

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

277

tabi olan btn sanayi kollarnda genel ve standart bir uygulama olduu grlr. Ne var ki, fabrikatrler bu ilerlemeye, telafi edici bir gerileme salanmadan gz yummad. Bunlarn gayretleriyle, Avam Kamaras, sermayeye Tanrnn ve hukukun verdii ek fabrika iisi ocuk temini hakknn gvence altna alnmas iin, altrlabilecek ocuklarn en dk ya snrn 9dan 8e indirdi.149 1846-1847 yllar ngilterenin iktisat tarihinde a ac yllar oldu. Tahl Yasalar geri ekildi, pamuk ve dier ham maddelerden alnan ithalat vergileri kaldrld, serbest ticaret yasama faaliyetlerinin yol gsterici yldz ilan edildi! Ksacas, bin yllk imparatorluk dnemi balamt. Dier yandan, ayn yllarda Chartist hareket ve on saatlik i gn mcadelesi en yksek noktalarna ulat. Bunlar, mttefik olarak, intikam atei ile yanan Toryleri buldu. Balarnda Bright ile Cobdenin bulunduu sznde durmayan serbest ticaretiler ordusunun fanatike direnmelerine ramen, urunda bunca zamandr savalan On Saat Tasars parlamentodan geti. 8 Haziran 1847 tarihli yeni Fabrika Yasas, gen kiilerin (13 ile 18 yalar arasndaki kimseler) ve btn kadn iilerin i gnn 1 Temmuz 1847 tarihinden itibaren geici olarak 11 saate, 1 Mays 1848 tarihinden itibaren kesin olarak 10 saate indiriyordu. Yasa, bunun dnda, 1833 ve 1844 Yasalarn dzeltmek ve tamamlamakla yetiniyordu. Sermaye, yasann 1 Mays 1848 tarihinde tam olarak yrrle konmasn nlemek iin, bir n kampanyaya giriti. Onlara baklrsa, deneyimleri sayesinde gzleri alan iiler, kendi eserlerinin tahrip edilmesine yardmc olacakt. Zamanlama kurnazcayd.
Birok fabrikann ancak ksa sreler boyunca alabilmesi ve dierlerinin ileri tamamen durdurmas nedeniyle, fabrika iilerinin, korkun 1846-1847 bunalm sonucunda, byk aclar ekmi olduklar hatrlanmal. ok sayda ii bu yzden zor duruma dt, pek ou borca batt. Bundan dolay, gemiteki zararlarn telafi etmek, belki borlarn demek ya da mobilyalarn rehinden kurtarmak ya da satm olduklar teberileri yeniden tedarik etmek ya da kendileri ve aileleri iin yeni giyim eyas satn almak iin daha uzun alma srelerini tercih edecekleri, byk bir gvenle varsaylabilmiti.150

rilmez % 81/3lk bir cret indirimi ve i gn kesin olarak 10 saate indirildiinde de bunun iki kat bir cret indirimi geldi. Bylece, koullarn elverdii yerlerde, cretlerde, en azndan % 25lik bir dme oldu.151 iler arasnda 1847 Yasasn kaldrma propagandasna, bu lde uygun hale getirilmi koullar altnda baland. Bu arada, kullanlmadk aldatma, batan karma ve tehdit arac braklmad; ama hepsi bounayd. Yasann kendilerini ezdii iddiasn ieren dilekeyi imzalamak zorunda kalan yarm dzine ii, szl ifadelerinde, imzalarnn zorla alndn aklad. Eziliyorlarm, ama Fabrika Yasas tarafndan deil, baka biri tarafndan.152 Ne var ki, fabrikatrler, iileri istedikleri gibi konuturmay baaramasalar da, basnda ve parlamentoda iiler adna olanca grlty bizzat koparmaktan geri kalmadlar. Fabrika mfettilerini Fransz Ulusal Konvansiyonu yelerine benzettiler ve dnyay dzeltme hevesleri uruna bahtsz iileri acmaszca feda etmekle suladlar. Bu manevra da para etmedi. Fabrika mfettii Leonard Horner, hem bizzat hem de ona bal mfettiler araclyla Lancashiredaki fabrikalarda saysz tann ifadesine bavurdu. Dinlenen iilerin yaklak % 70i 10 saatten, ok daha kk bir blm 11 saatten ve ok kk bir aznl da eskisi gibi 12 saatten yana olduklarn aklad.153 Dosta grnen bir baka manevra, yetikin erkek iileri 12 ile 15 saat arasnda altrmak ve bu olguyu ii snfnn en yrekten istei olarak ilan etmek oldu. Ama, merhametsiz fabrika mfettii Leonard Horner yine karlarnda buldular.Fazla alanlarnou demilerdi ki,
daha dk bir cret alarak 10 saat almay fazlasyla tercih ederlermi; ama seim yapacak durumda deillermi; aralarnda o kadar ok isiz var ve o kadar ok iplik iisi para ba cretle alyormu ki, daha uzun sreler boyunca almay reddetseler, dierleri hemen yerlerini alrm; bu durumda cevaplandrmalar gereken soru u oluyormu: daha uzun bir sre boyunca almak m yoksa sokaa atlmak m?154
151 Haftada 10 ilin almakta olan kimselerin % 10luk genel cret indirimiyle 1 ilin ve sre ksalmas nedeniyle de bir dier 1 ilin 6 peni, yani toplamda 2 ilin 6 peni kaybedecekleri belli iken, ounluun, btn bunlara ramen, On Saat Tasarsndan yana olduunu grdm. (l.c.) 152 Dilekeyi imzalarken, ayn zamanda, byle yapmakla kt bir ey yaptm aklamtm. - Peki, o halde niye imzaladnz? - nk imzalamasaydm sokaa atlacaktm. - Dileke sahibi, gerekten kendisini ezilmi hissetmiti; ne var ki, bu ezilme, pek de Fabrika Yasasndan ileri gelen bir ey deildi (l.c. s. 102.) 153 l.c. s. 17. Bay Hornern grev blgesinde 181 fabrikada 10.270 kadar yetikin erkek ii ile konuulmutu. Bunlarn ifadeleri Ekim 1848 tarihini biti tarihi olarak alan 6 aylk fabrika raporunun sonuna eklenmitir. Bu tank ifadeleri baka bakmlardan da ok deerli bir malzeme kaynadr. 154 l.c. Ekte bizzat Leonard Horner tarafndan alnm 69, 70, 71, 72, 92, 93 numaral ifadelerle yardmc mfetti A. tarafndan alnm 51, 52, 58, 59, 62, 70 numaral ifadelere baknz. Bir fabrikatr de gerei aka ifade etmiti. Bkz. 14 ve 265 nolu ifadeler. l.c.

Fabrikatrler, bu koullarn doal etkisini % 10luk genel bir cret indirimi ile artrmaya alt. Bu, deyim yerindeyse, yeni serbest ticaret dneminin al kutlamasyd. Arkadan, i gn 11 saate indirilir indi149 alma sreleri indirildiinde altrlacak olanlarn (ocuklarn) says artacandan, artan talebin, 8 ve 9 yalarndaki ocuk arzndaki artla karlanabilecei dnlmt. (l.c. s. 13.) 150 Rep. of Insp. of Fact. 31st Oct. 1848, s. 16.

278

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

279

Sermayenin n kampanyas baarszlkla sonuland ve On Saat Yasas 1 Mays 1848de yrrle girdi. Ne var ki, bu arada, liderleri hapse tklan ve rgt dalan Chartist partinin urad fiyasko ngiliz ii snfnn kendine olan gvenini sarsm oldu. Paristeki Haziran Ayaklanmasndan ve bunun kanl bir ekilde bastrlmasndan hemen sonra, kta Avrupasnda olduu gibi ngilterede de, egemen snflarn btn gruplar, toprak sahipleri ve kapitalistler, borsa kurtlar ve kk dkkn sahipleri, korumaclar ve serbest ticaretiler, hkmet ve muhalefet, rahipler ve hr dnceliler, gen fahieler ve ihtiyar rahibeler, ayn arda ortaklat: mlkiyetin, dinin, ailenin, toplumun kurtarlmas! i snf her yerde haklarndan yoksun brakld. Aforoz edildiler, loi des suspects (pheliler yasas) kapsamna sokuldular. Demek ki, fabrikatr efendilerin ekinecekleri bir ey kalmam oluyordu. Yalnzca On Saat Yasasna kar deil, emein serbeste yutulmasn bir dereceye kadar dizginleme amacn gden, 1833ten bu yana karlm btn yasalara kar ak bir ayaklanma hareketine giritiler. Bu, iki yl boyunca sinik bir aldrmazlk ve terriste bir enerjiyle yrtlen ve isyanc kapitalistin, iisinin derisinden baka hibir eyi tehlikeye atmamas lsnde ucuza mal olan kk lekli bir proslavery rebelliondu (klelik yanls isyand). Bundan sonra olanlar anlamak iin, 1833, 1844 ve 1847 Fabrika Yasalarnn, biri dierini deitirmedii lde, hep birlikte yrrlkte olduklarn hatrlatmak gerekir: bunlardan hibiri 18 yan stndeki erkek iilerin i gnn snrlandrmyordu; 1833ten bu yana sabahlar 5 buuktan akamlar 8 buua kadarki 15 saatlik sre yasal gn olarak kalmt ve kk yataki kimselerle kadnlar balangta 12 saat, sonrasnda 10 saat boyunca, ngrlen koullar altnda olmak zere, bu 15 saatlik zaman aralnda altrlabiliyordu. Fabrikatrler, baz yerlerde, altrmakta olduklar kklerin ve kadn iilerin bir ksmn, bazen yarsn iten atmakla ie baladlar ve buna karlk, yetikin erkek iiler arasnda hemen hemen unutulmu olan gece iini tekrar ihya ettiler: On Saat Yasas bize bir baka kar yol brakmyor, diye haykryorlard!155 Atlan ikinci adm, yasal yemek aralarna ynelmiti. Fabrika mfettilerini dinleyelim:
alma sresinin 10 saatle snrlandrlmasndan bu yana, fabrikatrler, grlerini henz nihai pratik sonularna vardrmam olsalar da, rnein sabah saat 9dan akam saat 7ye kadar allyor olsa, yemek zaman olarak sabahlar saat 9dan nce bir saat, akamlar saat 7den sonra yarm saat, yani toplam olarak bir buuk saat ayrarak, yasann hkmlerini yerine getirebileceklerini ileri srmtr. u anda baz rneklerde le yemei
155 Reports etc. for 31st October 1848, s. 133, 134.

iin yarm veya bir tam saat tatil veriyorlar; ama, ayn zamanda, 1 saatin herhangi bir ksmn on saatlik i gn iinde vermekle hibir ekilde ykml olmadklarnda srar ediyorlar.156

Yani, fabrikatrler, 1844 Yasasnn yemek zamanlar hakkndaki kl krk yaran kesin hkmlerinin, iilere, yalnzca, fabrikaya admlarn atmadan nce ve fabrikadan ktktan sonra, yani kendi evlerinde yeme ve ime izni verdiini iddia ediyordu! iler de le yemeklerini sabahlar saat 9dan nce yiyemez miydi yani? Ne var ki, kraliyet hukukularnn vard karara gre, ngrlm olan yemek zamanlar,
gerek i gn srasndaki aralarda verilmek zorundadr ve sabahlar saat 9dan akamlar saat 7ye kadar aralksz olarak arka arkaya 10 saat altrmak yasaya aykrdr.157

Sermaye, bu huzurlu gsterilerden sonra, ayaklanmasn, 1844 Yasasnn lafzna uygun, yani yasal bir admla balatt. 1844 Yasas, leyin saat 12den nce altrlan 8 ile 13 yalar arasndaki ocuklarn leyin saat 1den sonra tekrar altrlmalarn, phesiz yasaklyordu. Ne var ki, ayn yasa, leyin saat 12den nce ya da sonra altrlan ocuklarn 6 saatlik almalarn hibir ekilde dzenlememiti! Bundan dolay, sekiz yandaki ocuklar, ie leyin saat 12de balamlarsa, 12den 1e kadar 1 saat, leden sonra saat 2den 4e kadar 2 saat ve saat 5ten akam 8 buua kadar 3 saat, yani yasaya uygun olarak toplam 6 saat altrlabilirdi! Ya da daha iyisini yapabilirlerdi. Bunlarn alma zamann yetikin erkeklerin akam saat 8 buua kadar devam eden alma zamanlarna uydurmak iin, leden sonra saat 2den nce hibir i verilmez ve bylece saat 2den akam 8 buua kadar aralksz olarak fabrikada tutulmalar salanabilirdi!
Ve imdi aka itiraf edilmektedir ki, fabrikatrlerin makinelerini 10 saatten daha uzun bir sre boyunca altrma hrslarnn sonucu olarak, btn genler ve kadnlar fabrikay terk ettikten sonra, sekiz ile on yalar arasndaki kz ve erkek ocuklar, yetikin erkeklerle birlikte akamlar saat 8 buua kadar altrmak, son zamanlarda ngilterede yaygn bir uygulama haline gelmitir.158

iler ve fabrika mfettileri bu durumu salk ve ahlk asndan protesto etti. Ama, sermayenin cevab u oldu:
Verdiim szlerin bamn zerinde yeri var! Yasadan, elimdeki senedin cayma tazminat ve gecikme cezasn talep ederim.

156 Reports etc. for 30th April 1848 s. 47. 157 Reports etc. for 31st Oct. 1848, s. 130. 158 Reports etc. l.c. s. 142. Shakespeare, Venedik Taciri. Bir sonraki alnt da ayn eserdendir. ev.

280

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

281

Gerekten, 26 Temmuz 1850 tarihinde Avam Kamarasna sunulan istatistiklere gre, btn protestolara ramen, 15 Temmuz 1850 tarihinde 257 fabrikada 3742 ocuk bu uygulamaya tabi bulunuyordu.159 Bu kadar da yetmemiti! Sermayenin pek keskin gzleri, 1844 Yasasnn, leden nceki be saatlik almann en azndan 30 dakikalk bir dinlenme aras verilmeden yrtlmesine izin vermediini, ama, leden sonraki almann nasl yrtlecei zerine hibir hkm getirmemi olduunu kefetmiti. Bundan dolay, sermaye, sekiz yandaki ii ocuklar saat 2den akam 8 buua kadar sadece aralksz altrmann deil, ayn zamanda a brakmann zevkini talep etmi ve ele geirmiti.
Evet, onun kalbi, Senette byle yazl.160

nk, daha yksek cretler almalar mmkn olabilecekti. ngilterenin sanayideki stnln, On Saat Yasasna ramen, devam ettirmek iin uygulanabilecek tek plan buydu.163 Posta deitirme sistemindeki usulszlkleri bulup karmak, belki, biraz zor olabilir; ama, bu zorluktan ne kar? (what of that?) Fabrika mfettileri ve mfetti yardmclarnn birazck daha fazla aba (some little trouble) harcamalarn nlemek iin, lke sanayisinin byk karlar ikincil bir ey mi saylsn?164

ocuk almasn dzenleyen hkmleri sz konusu olduunda 1844 Yasasnn lafzna Shylocka zg bir ekilde sk skya bal kalnd, ama sra genlerle kadnlarn almalarn dzenleyen hkmlere gelince ayn yasaya aktan aa ba kaldrld. Bu yasann asl amacnn ve ieriinin sahte posta deitirme sistemini kaldrmak olduu hatrlanacaktr. Fabrikatrler ayaklanmalarn u basit aklamayla balatt: 1844 Yasasnn, kk yataki kimselerle kadnlarn on be saatlik i gnnn istenilen ksa blmlerinde istenildii gibi kullanlmalarn yasaklayan ksmlar,
alma sresi 12 saatle snrlanm olduu srece, grece zararsz (comparatively harmless) olmutu. On Saat Yasas ile, bunlar, dayanlmaz bir insafszlk (hardship) halini ald.161

Bundan dolay, fabrikatrler, fabrika mfettilerine, yasann lafzn dikkate almayacaklarn ve eski sistemi kendi balarna tekrar uygulayacaklarn en souk ekilde bildirdi.162 Bu i, kafalarna yanl eyler sokulmu iilerin de yararlarna olacakt;
159 Reports etc. for 31st Oct 1850, s. 5, 6. 160 Sermayenin doas, gelimi biimlerinde ne ise gelimemi biimlerinde de odur. Amerikan Savann patlamasndan ksa sre nce New Mexico topraklarnda kle sahiplerinin nfuzunu egemen klan yasada denir ki: i, kapitalistin emek gcn satn almas lsnde, onun (kapitalistin) parasdr. (The labourer is his (the capitalists) money.) Romal patrisyenler arasnda da ayn gr geerli idi. Patrisyenlerin, borlu pleplere vermi olduklar para, geim maddeleri araclyla, borlularn vcudunda et ve kan haline gelirdi, te bundan tr de, bu et ve kan, onlarn paralar idi. Shylockun 10 levha kanunu buradan gelir. Linguetnin, patrisyen alacakllarn zaman zaman Tiber Irmann beri yakasnda borlu pleplerin etleriyle ziyafetler dzenledikleri hipotezi, Daumerin, Hristiyanlarn arap ve ekmekle yaptklar ayin hakkndaki hipotezi gibi, karara balanmam durumdadr. 161 Reports etc. for 31st. Oct. 1848, s. 133. 162 Dierlerinin yan sra, hayrsever Ashworthun Leonard Hornera Quaker slubuyla yazd olumsuz bir mektup da byledir. (Rep. Apr. 1849, s. 4.)

Btn bu uydurma bahaneler doal olarak hibir ie yaramad. Fabrika mfettileri mahkeme yolunu tuttu. Ama ok gemeden, fabrikatr dilekeleri ortal yle bir toza dumana katt ki, ileri Bakan Sir George Grey, bunlarn basks altnda, fabrika mfettilerine 5 Austos 1848 tarihli bir sirklerle, posta deitirme sistemi kk yataki kimseleri ve kadnlar 10 saatten fazla altrmak iin kantlanabilecek lde ktye kullanlmadka, genel olarak, yasann lafznn ihll edilmekte olduu gerekesiyle mdahale yoluna gidilmemesi hususunda talimat verdi. Bunun zerine, fabrika mfettii J. Stuart, fabrikadaki i gnnn 15 saatlik sresi boyunca vardiya sistemi denilen sistemin uygulanmasna btn skoyada izin verdi; ve ok gemeden, sistem burada eskisi gibi geliip yayld. Buna karlk, ngiliz fabrika mfettileri, bakann, yasay kaldrmasn salayacak diktatrce bir kudrete sahip olmadn ilan etti ve proslavery-rebellara (klelik yanls isyanclara) kar dava amaya devam etti. Ama mahkemeler, yani county magistrates (blge sulh yarglar)165 beraat kararlar verirken, kapitalistleri mahkeme nnde toplamann ne faydas olacakt? Fabrikatr efendiler bu mahkemelerde kendi kendilerinin yarglaryd. Bir rnek: Kershaw, Leese & Co. firmasndan, iplik fabrikatr Eskrigge adl biri, kendi blgesinin fabrika mfettiine kendi fabrikas iin tasarlanm posta deitirme sisteminin bir emasn vermiti. Ret cevab alnca, ilk nce sesini karmad. Birka ay sonra, Eskriggein Cuma gibi bir adam deilse de, akrabas olan, Robinson isminde bir baka iplik fabrikatr Eskriggein tasarlam olduu posta deitirme sisteminin ayns olan bir sistemi uygulad iin Stockportda sulh yarglarnn nne getirildi. Mahkemede 4 yarg vard, bunlarn iplik fabrikatryd, bakan da, ie bakn ki, Eskriggedi. Eskrigge, Robinsonu beraat ettirdi ve Robinson iin hak olan ey artk kendisi iin
163 Reports etc. for 31st Oct. 1848, s. 138. 164 l.c. s. 140. 165 Bu county magistrates (blge sulh yarglar), W. Cobbettin ifadesiyle great unpaid (byk cretsizler), blge ileri gelenleri arasndan seilen bir tr maasz sulh yarglardr. Bunlar, aslnda, egemen snflarn senyr mahkemeleriydi (Patrimonialgerichte).

282

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

283

de hakkaniyete uygun bir ey olur diye dnd. Kendi verdii, yasal olarak geerli karara dayanarak, sistemi hemen kendi fabrikasnda da uygulamaya balad.166 phesiz, bizzat bu mahkemenin bileimi yasann ak bir ihlli idi.167
Bu tr mahkeme soytarlklarnn diye feryat eder Mfetti Horwell, derhal slah edilmeleri gerekir. ... Ya yasa bu tr mahkeme kararlarna uyacak hale getirilmeli, ya da yasann yrtlmesi ... btn bu gibi durumlarda, ... kararlar yasaya uygun decek, daha az yanlma ihtimali olan bir mahkeme tarafndan salanmaldr. nsan maal yarg zlemini duyuyor!168

Kraliyet hukukular 1848 Yasasnn fabrikatrler tarafndan yaplan yorumunu sama bulduklarn ilan etti; ama, toplumun kurtarclarn yanltp yollarndan dndremediler.
Yasann hkmlerini yerine getirtmek iin, diyor Leonard Horner bir raporunda, 7 ayr mahkemede 10 dava ap sulh yarglarnn bunlardan ancak birinde desteini grdkten sonra, ... yasann ihlli veya uygulanmamas nedeniyle kovuturma yolunda daha fazla direnmenin faydaszlna karar verdim. Yasann alma saatlerinde tekbiimlilik salamak amac ile getirilmi hkmleri, artk Lancashireda yrrlkte deil. Kendim de, emrimdeki dier grevliler de, posta deitirme sistemi denilen sistemin uyguland fabrikalarda kk yataki kimselerle kadnlarn 10 saatten fazla altrlmadklarndan emin olmann hibir yoluna sahip deiliz. ... Daha 1849 ylnn Nisan ay sonunda benim blgemde 114 fabrika bu sistemle alyordu, ve son zamanlarda bunlarn says hzla artmaktadr. Bunlar imdi, genel olarak, sabahlar saat 6dan akamlar saat 7 buua kadar, 13 saat alyor; baz hallerde, bu, sabahlar saat 6dan akamlar 8 buua kadar olmak zere, 15 saati buluyor.169

Daha Aralk 1848de, Leonard Hornerin elinde, bu posta deitirme sistemi ile son derece yaygn bir hal alm olan ar altrmann, hibir kontrol sistemi ile nlenemeyeceini oybirliiyle aklam olan 65 fabrikatr ve 29 fabrika gzcsnn isimlerinden meydana gelen bir liste vard.170 15 saat boyunca ayn ocuklar ve genler kh iplikhaneden alnp dokumahanede altrlyor, kh bir fabrikadan alnp bir dierine kaydrlyordu (shifted).171 Nasl olacakt da, sonsuz eitlilik gsteren iileri,
166 Reports etc. for 30th April 1849, s. 21, 22. Kr. benzer rnekler, ibid., s. 4, 5. 167 Sir John Hobhouseun Fabrika Yasas diye bilinen I ve II William IV., c. 29. s. 10 tarafndan, herhangi bir pamuk iplii veya dokuma fabrikas sahibinin veya babasnn, olunun veya kardeinin Fabrika Yasasn ilgilendiren bir anlamazlkta sulh yargc olarak grev almas yasaklanmt. 168 Reports etc. for 30th April 1849 [s. 22.] 169 Reports etc. for 30th April 1849, s. 5. 170 Rep. etc. for 31st Oct. 1849, s. 6. 171 Rep. etc. for 30th April 1849, s. 21.

oyun kartlar gibi birbirine kartrarak, ayn ii grubuna hibir zaman ayn yerde ve ayn zamanda bir arada alma olana brakmayacak ekilde, farkl iilerin alma ve dinlenme saatlerini her gn deitirmek iin vardiya szn ktye kullanan172 bir sistem kontrol altna alnacakt! Ama gerek fazla alma bir yana, posta deitirme sistemi denilen bu sistem, sermayenin fantezisinden domu bir eydi; Fourierin mizahi ksa ykleri courtes sancesta (Ksa Seanslarda) hibir zaman aamad bir fanteziydi bu; yalnz, almann ekiciliinin yerine sermayenin ekicilii konmutu. Saygdeer basnn makul derecede bir dikkatle ve yntemle nelerin baarlabileceine (what a reasonable degree of care and method can accomplish) rnek diye gsterdii bu fabrikatr planlarn yle bir grelim. altrlan kimseler bazen 12-15 kategoriye ayrlyor, bu kategorilerin bileenleri de srekli olarak deitiriliyordu. 15 saatlik sre boyunca, sermaye iiyi kh 30 dakika, kh bir saat iten ekiyor veya ie sokuyor, yeniden ie komak veya iten ekmek iin, onu blk prk zaman aralarnda av kpei gibi oraya oraya koturuyor, ve bu, iinin zerindeki kontrol bir an kaybetmeksizin, on saatlik alma tamamlanncaya kadar byle devam ediyordu. Tpk ayn kiilerin, tiyatro sahnesinde, farkl perdelerin farkl sahnelerinde sra ile grnmek zorunda olmalar gibi. Ne var ki, bir aktrn dramn devam boyunca sahneye ait olmas gibi, imdi iiler de, 15 saatlik sre boyunca, fabrikaya geli ve gidi zamanlar hari, fabrikaya ait oluyordu. Bylece dinlenme saatleri, gen erkek iileri meyhaneye, gen kadn iileri kerhaneye srkleyen zoraki aylaklk zamanlar haline geliyordu. Kapitalistin altrd kimselerin saysn artrmadan makinelerini 12 veya 15 saat iler halde tutabilmek iin, her gn yeni bir ey icat etmesi nedeniyle, ii, yemeklerini srekli farkllaan zaman aralklarnda tknmak zorunda kalyordu. 10 saatlik i gn iin verilen mcadele srasnda fabrikatrler, ii gruhunun 10 saatlik i karlnda 12 saatlik cret elde etmek umuduyla dileke topladn haykrmt. imdi madalyonu tersine evirmitiler. Emek gcn 12 veya 15 saat boyunca el altnda bulundurma karlnda 10 saatlik cret dyorlard!173 in z buydu, kapitalistlerin On Saat Yasasndan anladklar buydu! Anti-Corn Law (Tahl Yasas kart) gsteriler srasnda, tam on yl boyunca, iilere, kuruu kuruuna hesaplayarak, tahln serbeste ithal edilmesi halinde 10 saatlik almann ngiliz sanayisinin sahip bulunduu imknlarla,
172 Rep. etc. 31st Oct. 1848, s. 95. 173 Bkz. Reports etc. for 30th April 1849, s. 6 ve fabrika mfettileri Howell ile Saundersn Reports etc. for 31st Oct. 1848de bulunan shifting system (vardiya sistemi) hakkndaki ayrntl aklamalar. Ayrca bkz. Ashton ve evresi din adamlarnn shift systeme kar 1849 baharnda kralieye sunduklar dileke.

284

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

285

kapitalistlerin zenginlemeleri iin pekl yeteceini anlatanlar, zerlerinden insan sevgisi damlayan ayn samimiyetsiz serbest ticaretilerdi.174 Sermayenin iki yllk ayaklanmas, nihayet, ngilterenin en yksek drt mahkemesinden birinin verdii bir kararla taland. Bu mahkeme (Court of Exchequer), 8 ubat 1850 tarihinde nne getirilen bir olay dolaysyla yle bir hkm verdi: fabrikatrler, geri, 1844 Yasasnn ruhuna aykr hareket etmilerdir; ne var ki, bu yasann kendisi de onu anlamszlatran birtakm szlere yer verir. Bu kararla On Saat Yasas ilga edilmi oluyordu.175 Posta deitirme sistemini imdiye kadar henz genlere ve kadn iilere uygulamaktan ekinmi olan bir sr fabrikatr buna imdi drt elle sarld.176 Ne var ki, sermayenin bu kesin grnen zaferi ile birlikte, ters ynde bir hareket balad. imdiye kadar iilerin direnii, salamln korumakla ve her gn yenilenmekle birlikte, pasif bir direni olarak kalmt. Artk, protestolarn, Lancashire ve Yorkshiredaki tehditkr mitinglerle dile getiriyorlard. Gstermelik On Saat Yasas dalavereden, parlamenter aldatmacadan baka bir ey deildi ve hibir zaman var olmamt! Fabrika mfettileri, snflar aras dmanln inanlmaz derecede yksek bir gerginlik douraca konusunda hkmeti hemen uyard. Bizzat fabrikatrlerin bir ksm homurdanyordu:
Mahkemelerin eliik kararlar ortaya tamamen anormal ve anarik bir durum karyormu. Yorkshireda baka, Lancashireda baka, Lancashire snrlar iinde bir kasabada baka, bunun hemen bitiiinde dier bir yerde bir baka yasa hkm sryormu. Byk ehirlerdeki fabrikatr yasann etrafndan dolanabiliyormu; oysa, taradaki fabrikatr posta deitirme sistemi iin gerekli personeli bulamazm; iilerin bir fabrikadan dierine aktarlmas iin gerekli personeli bulmas daha da zormu vb.

zaman diliminde allacakt,177 herkes iin ayn zamanda olmak zere ve 1844 Yasasnn hkmlerine uygun olarak yemekler iin 1 saatlik ara verilecekti vb. Bylece, posta deiimi sistemine nihai olarak son verilmi oluyordu.178 ocuklarn almas konusunda, 1844 Yasasnn hkmleri yrrlkte kalyordu. Bu kez, belirli bir fabrikatr grubu, gemite olduu gibi, proleterlerin ocuklar zerinde zel senyrlk haklarna sahip olmutu. Bunlar, ipek fabrikatrleriydi. 1833 ylnda, her yatan ocuklar gnde 10 saat altrma zgrlnn ellerinden alnmas halinde fabrikalarnda iin duracan (if the liberty of working children of any age for 10 hours a day was taken away, it would stop their works) tehditkr bir ekilde haykrmlard. Yeterli sayda 13 yandan byk ocuk satn almann kendileri iin imknsz olduunu sylemilerdi. Arzuladklar ayrcal bask yoluyla saladlar. leri srdkleri bahanenin dpedz yalan olduu daha sonra yaplan inceleme ile ortaya kmt.179 Ne var ki, on yllk bir sre boyunca, iin yaplmas iin iskemlelerin zerinde oturtulmalar gereken ocuklarn kanyla gnde 10 saat ipekli dokumaktan alkonamamlard.180 1844 Yasas, 11 yandan kk ocuklar 6 saat altrma zgrlklerini gasp etmi olsa bile, onlara 11 ile 13 yalar arasndaki ocuklar gnde 10 saat altrma ayrcaln salam ve fabrikalarda altrlan dier ocuklar iin ngrlen okula gitme zorunluluundan muaf tutulmulard. Bu seferki bahane uydu:
Dokunan kuman narinlii, ancak fabrikaya erken yalarda girmekle kazanlabilen bir parmak hassasiyetini gerektirir.181

Oysa, emek gcn smrsnde eitlik, sermayenin birinci insan hakkdr. Bu koullar altnda fabrikatrler ile iiler arasnda, 5 Austos 1850 tarihli yeni ek fabrika yasasyla parlamento tarafndan da onaylanan bir uzlamaya varld. Genler ve kadnlar iin i gnnn uzunluu haftann ilk 5 gn iin 10 saatten 10 saate karld, cumartesi gnleri iin 7 saate indirildi. Sadece sabahlar saat 6 ile akamlar saat 6 arasndaki
174 Kr. rnein R. H. Greg, The Factory Ouestion and the Ten Hours Bill. 175 F. Engels, Die englische zehnstundenbill (benim yaynladm Neuen Rh. Zeitung. Politisch-konomische Revue, 1850 Nisan says, s. 13). Ayn yksek mahkeme, Amerikan Sava srasnda, gene buna benzer bir ekilde, korsan gemilerinin silahlandrlmasna kar karlan yasann anlamn tam tersine eviren bir anlam belirsizlii kefetmiti. 176 Rep. etc. for 30th April 1850.

ocuklar, narin parmaklar yznden, gney Rusyada derileri ve yalar iin boazlanan boynuzlu hayvanlar gibi boazland. Sonunda, 1844te tannm olan ayrcalk 1850de yalnzca ipek iplii bkme ve sarma ileriyle snrland; ama burada, zgrl gasp edilen sermayenin kaybn telafi etmek iin, 11 ile 13 yalar arasndaki ocuklarn alma sreleri 10 saatten 10 saate karld. Bahane: ipek fabrikalarnda almak dier fabrikalarda olduundan daha kolayd ve salk iin
177 Kn bunun yerini sabahlar saat 7 ile akamlar saat 7 arasndaki zaman aral alabilir. 178 imdi yrrlkte olan (1850 tarihli) yasa bir uzlamayd; yle ki, alma saatleri snrlandrlan iiler, herkes iin ayn olan ie balama ve ii brakma saatlerine kavumalar avantaj karlnda, On Saat Yasasnn nimetlerinden vazgemiti. (Reports etc. for 30th April. 1852, s. 14.) 179 Reports etc. for 30th Sept. 1844, s. 13. 180 l.c. 181 The delicate texture of the fabric in which they were employed requiring a lightness of touch, only to be acquired by their early introduction to these factories. (Rep. etc. for 31st Oct. 1846, s. 20.)

286

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

287

hibir ekilde o kadar zararl deildi.182 Daha sonra hekimler tarafndan yaplan resm incelemelere gre, tam tersine,
ipek sanayisi blgelerinde ortalama lm oran istisnai ekilde yksektir; nfusun kadn ksm arasnda ise Lancashiren pamuk sanayisi blgelerindekinden daha yksektir.183

Fabrika mfettilerinin alt ayda bir yinelenen protestolarna ramen mevcut ktlk bugne kadar devam etmitir.184 1850 Yasas, sadece genler ve kadnlar iin, sabahlar saat 5 buuktan akamlar saat 8 buua kadar sren on be saatlik zaman dilimini, sabah saat 6dan akam saat 6ya kadar sren on iki saatlik zaman dilimine evirmiti. Yani, toplam alma srelerinin 6 saati amasna izin verilmese bile, sz konusu zaman diliminin balamasndan yarm saat ncesine ve sona ermesinden 2 saat sonrasna kadar altrlabilen ocuklar iin bir deiiklik getirmemiti. Yasann tartlmas srasnda, parlamentoya, fabrika mfettileri tarafndan, bu anormalliin yol at pek irkin suiistimaller hakkndaki bir istatistik sunulmutu. Ama bounayd. Arka planda, yetikinlerin i gnn refah yllarnda ocuklarn yardmyla tekrar 15 saate karp mhlama niyeti saklyd. zleyen yln tecrbeleri, byle bir giriimin yetikin erkek iilerin direnii karsnda baarszla uramak zorunda olduunu gsterdi.185 Bundan
182 Reports etc. 31st. Oct. 1861, s. 26. 183 l.c. s. 27. Genel olarak Fabrika Yasasnn uyguland i yerlerinde alan ii nfusunun fiziksel durumu ok iyilemitir. Btn hekim tanklarn bu konudaki grleri birlemektedir ve farkl zamanlara ait kendi gzlemlerim de bende bu kany uyandrmtr. Buna karn ve erken yalardaki ocuk lmlerinde grlen korkun yksek oran hesaba katlmamak zere, Dr. Greenhowun resmi raporlar, salk koullarnn normal olduu tarm blgeleri ile karlatrldnda, sanayi blgelerindeki salk durumunun uygunsuzluunu ortaya koyar. Kantlar arasnda, 1861 tarihli raporundaki u tablo da var:
Sanayide alan yetikin erkeklerin yzdesi 14,9 42,6 37,3 41,9 31,0 14,9 36,6 30,4 100.000 erkek bana akcier hastalndan lenlerin oran 598 708 547 611 691 588 721 726 305 Wigan Blackburn Halifax Bradford Macclesfield Leek Stoke-upon-Trent Woolstanton Sekiz salkl tarm blgesi Blge ad 100.000 kadn bana akcier hastalndan lenlerin oran 644 734 564 603 804 705 665 727 340 Sanayide alan yetikin kadnlarn yzdesi 18,0 34,9 20,4 30,0 26,0 17,2 19,3 13,9 Kadnlarn alt iin tr Pamuklu Pamuklu Ynl Ynl pekli pekli Toprak eya Toprak eya

tr 1850 Yasas, sonunda,ocuklar, genler ve kadnlar sabahlar fabrikaya gelmeden nce ve akamlar fabrikadan ayrldktan sonra altrma yasayla, 1853 ylnda tamamland. Bu andan itibaren 1850 Fabrika Yasas, birka istisna dnda, uyguland btn sanayi kollarnda btn iilerin i gnn dzenleyen bir yasa haline geldi.186 lk fabrika yasasnn karlndan bu yana yarm yz yllk bir sre gemiti.187 Yasa koyucu, balangtaki uygulama alannn dnda, ilk olarak, 1854 tarihli Printworks Act (Basmahaneler vb. Hakknda Yasa) ile kt. Sermayenin bu yeni arlktan duyduu honutsuzluk yasann her satrndan anlalr! Yasa, i gnn, 8-13 yalar arasndaki ocuklar ve kadnlar iin, herhangi bir yasal yemek aras olmakszn, sabahlar saat 6dan akamlar saat 10a kadar olmak zere, 16 saatle snrlandryor. 13 yan stndeki erkek iilerin gece ve gndz istenildii gibi altrlmasna izin veriyor.188 Bu yasa, parlamenter bir ocuk drmedir.189 Byle olmakla beraber, ilke, modern retim tarznn asl yarat olan byk sanayi kollarndaki zaferiyle, mcadeleden galip kmt. Fabrika iilerinin fiziksel ve moral bakmndan yeniden douu ile el ele olmak zere, ilkenin 1853-1860 yllar arasnda gsterdii fevkalde gelime en kr gzleri bile kamatrd. Kendilerine i gnnn yasa yolu ile snrlandrlmasnn ve dzenlenmesinin yarm yz yllk bir i savala adm adm kabul ettirildii kapitalistler bile, gze arpan bir gayretkelikle, henz serbest olan smr alanlar ile kendi durumlar arasndaki kartla iaret ediyorlard.190 Ekonomi politik yobazlar, imdi, i gn186 ngiliz pamuklu sanayisinin en parlak yllar olan 1859-1860ta baz fabrikatrler, ar alma karlnda daha yksek cretler deyerek, yetikin erkek iileri i gnnn uzatlmas iin kandrmaya alt. Elle iletilen iplik tezghlaryla alan iplik iileri ile otomatik tezghlarla alan iplik iileri, bu deneye, patronlara verdikleri bir muhtrayla son verdi; bu muhtrada unlar da syleniyordu: Ak konumak gerekirse, hayatlarmz bizler iin bir yk haline gelmitir; ve biz, dier iilere gre haftada neredeyse iki gn (20 saat) daha fazla fabrikalara bal tutulduumuz srece, kendimizi Spartal kleler gibi hissediyor ve gerek bize gerekse ocuklarmza fiziksel ve manevi bakmdan zarar veren bir sistemi ebediletirmek gnahn kendi ellerimizle ilediimizi gryoruz. Bu nedenle, ylbandan sonra, 1 saatlik yasal aralar hari saat 6dan saat 6ya kadar alacamz ve haftada 60 saatten bir dakika bile fazla almayacamz sayglarmzla arz ederiz. (Reports etc. for 30th April 1860, s. 30) 187 Bu yasann kaleme aln biiminin, onun ihlli iin salad olanaklar hakknda u belgelere bavurulabilir: Parliamentary Return Factories Regulation Acts (9 Austos 1859) ve Leonard Hornerin buradaki Suggestions for Amending the Factory Acts to enable the Inspectors to prevent illegal working, now become very prevalent yazs. 188 Benim grev blgemde son alt ay boyunca (1857) 8 yandaki ve daha yukar yalardaki ocuklar, gerekten, sabahn saat 6sndan akamn saat 9una kadar altrld. (Reports etc. for 31st Oct. 1857, s. 39.) 189 Basmahaneler hakkndaki yasann gerek eitim, gerekse koruma ile ilgili hkmlerinin hibir ie yaramad itiraf edilmitir. (Reports etc. for 31st Oct. 1862, s. 52.) 190 rnein, B. E. Pottern 24 Mart 1863 tarihli Timesda kan mektubu. Times, Pottera, fabrikatrlerin On Saat Yasasna ynelik isyann hatrlatr.

184 ngiliz serbest ticaret taraftarlarnn ipekli mamullerden alnan koruyucu gmrk vergilerinin kaldrlmasna ne kadar glkle raz olduklar biliniyor. Fransadan yaplan ithalta ynelik koruma nlemlerinin grd ii, artk, ngiliz fabrikalarnda alan ocuklarn korunmaszl gryor. 185 Reports etc. for 30th April, 1853, s. 30.

288

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

289

nn yasayla dzenlenmesinin zorunlu olduu grn, bilimlerinin karakteristik yeni buluu ilan ediyordu.191 Kolayca anlalaca gibi fabrika kodamanlar kanlmaz olana boyun eip onunla uzlatktan sonra, sermayenin direnme gc yava yava zayflad; ayn srada, ii snfnn saldr gc, sorunla dorudan doruya ilgili olmayan toplum katmanlarndaki mttefiklerinin saysyla birlikte artt. 1860tan bu yana ilerlemenin hzlanm olmas da bundan kaynaklanyor. 1860 ylnda boyama ve aartma i yerleri,192 1861de dantel fabrikalar ve orap imalathaneleri, 1850 tarihli Fabrika Yasasnn uygulama alanna alnd. ocuklarn altrlmas Hakkndaki Komisyonun birinci raporunun (1863) sonucu olarak, btn toprak eya (yalnzca mlekilik deil), kibrit, tfek kapsl, fiek, hal imalat ileri, pamuklu kadife biicilii (fustian cutting) ve son finishing (son apre) bal altnda toplanan ok sayda sre ayn kaderi paylat. 1863 ylnda ak havada yaplan aartmaclk ii193 ile frnclk iin zel yasalar karld; bunlardan ilki, dier
191 Bunu, dier kimseler yannda Tookeun History of Prices eserinin yazlmasnda yardmc olmu ve bu eserin editrln yapm bulunan W. Newmarchta grrz. Kamuoyuna korkaka dnler vermek bilimsel ilerleme midir? 192 Aartma ve boyama ileri zerine 1860 ylnda karlan yasa, i gnnn 1 Austos 1861 tarihinde geici olarak 12 saate, 1 Austos 1862 tarihinde ise kesin olarak 10 saate, yani haftann ilk be gn gnde 10 saate, cumartesi gnleri 7 saate indirilecei hkmn getirmitir. Ne var ki, uursuz 1862 ylna gelinince, eski komedi tekrarland. Fabrikatr baylar parlamentoya bavurarak kk yataki kimselerin ve kadnlarn 12 saat altrlmalarna bir senecik daha gz yumulmasn diledi. ... lerin imdiki durumunda (pamuk ktl ekildii srada) gnde 12 saat almalarna izin vermek ve bylece mmkn olduu kadar fazla cret almalarn salamak iiler iin ok iyi olacaktr. ... Byle bir tasar Avam Kamarasna daha nce getirilebilmiti. Bu tasar, skoyada aartma ilerinde alan iilerin eylemleri yznden kabul edilmemiti. (Reports etc. for 31st Oct. 1862, s. 14, 15.) Adlarna konutuu havasn yaratmaya alt iiler tarafndan bu ekilde yenilgiye uratlm bulunan sermaye, imdi, hukuku gzlklerinin yardmyla, emein korunmas amacyla karlm btn parlamento yasalar gibi deiik anlamlarda yorumlanabilecek biimde kaleme alnm olan 1860 yasasnn, calenderers (perdahlar) ile finishers (aprecileri) kapsam d brakmak iin bir bahane sunduunu kefetti. Her zaman sermayenin sadk bir hizmetisi olan ngiliz yargs, Common Pleas (Medeni Hukuk) Mahkemesi araclyla bu hileye hukukilik kazandrd. Yasa koyucunun apak olan niyetinin, ak bir tanm bulunmamas bahanesiyle hkmsz hale getirilmesi iiler arasnda byk bir honutsuzlua yol at ve ok znt verici. (l.c. s. 18.) 193 Ak havada i gren aartclar, aartma ii hakkndaki 1860 tarihli yasadan, geceleri kadn ii altrmadklar yalan ile kurtulmutu. Bu yalan, fabrika mfettileri tarafndan aa karld ve ayn zamanda, iilerin verdikleri dilekeler, parlamentonun, ak havada aartma ii hakkndaki serin ayr havas hayallerini elinden ald. Bu ak hava aartmaclnda 90-100 Fahrenheit scaklk derecesindeki kurutma odalar kullanlr ve bu odalarda daha ok kzlar altrlr. Cooling (serinleme), kurutma odasndan frsat bulduka ak havaya ka iin kullanlan teknik bir terimdir. Kurutma odalarnda on be kz alr. Keten bezi iin gerekli scaklk 80-90, patiska iin gerekli scaklk 100 ve zeridir. Ortasnda kapal bir soba bulunan 10 ayak-kare byklndeki kck bir odada on iki kz ocuu t ve drp katlama ilerini yapar. Kzlar sobann etrafnda halkalanr, sobadan dehetli bir s yaylr ve patiskalar tclere gitmek zere hzla kurur. Bu kz iiler iin alma saatlerinin bir snr yoktur. olduu srece, arka arkaya pek ok gece 9 saatten az olmamak zere 12 saate kadar altklar

eyler arasnda, ocuklarn, genlerin ve kadnlarn gece (akam saat 8den sabah saat 6ya kadar) altrlmalarn, ikincisi 18 yandan kk frnc kalfalarnn akam saat 9dan sabah saat 5e kadar altrlmalarn yasaklad. Ad geen komisyonun, ngiliz sanayisinin tarm, madencilik ve tamaclk dnda kalan btn nemli kollarn zgrlklerinden yoksun brakmakla tehdit eden daha sonraki tekliflerine ileride dneceiz.194

7. Normal Gn in Mcadele. ngiliz Fabrika Yasalarnn Baka lkelere Etkisi

Emein sermayenin egemenlii altna girmesi nedeniyle bizzat retim tarznda meydana gelebilecek her trl deiiklik bir yana braklrsa, artk deer retmenin ya da artk emek elde etmenin, kapitalist retimin zgl ieriini ve amacn oluturduunu, okuyucu hatrlayacaktr. Okuyucu yine hatrlayacaktr ki, buraya kadarki incelemelerimize gre, yalnzca bamsz ve dolaysyla da yasal olarak reit ii, meta satcs olarak kapitalistle szleme yapabilir. O halde, bizim ana hatlar ile izdiimiz tarihsel ereve iinde, bir yanda modern sanayi, dier yanda bedensel ve hukuki bakmdan ergin olmayan kimselerin emei barolleri oynuyorsa, bunlarn bizim iin emein yutulmas olay asndan nemi, birincisinin srf zel bir alan, dierinin zellikle gze batan bir rnek oluturmasndan ileri gelir. Ama, incelemelerimizi daha ileriye
olur. (Reports etc. 31st Oct. 1862, s. 56.) Bir hekim u aklamay yapmtr: Serinlemek iin herhangi bir saat yoktur; ama scaklk dayanlmaz bir hale gelince veya ii kzlarn elleri terden kirlenince, birka dakikalna darya kmalarna izin verilir. ... Bu ii kzlarn hastalklarn tedavi srasnda grp rendiklerim beni unu aklamaya zorlar: Bunlarn salk durumlar iplik dokuma iinde alan ii kzlarnkinden ok ktdr (ve sermaye, parlamentoya sunduu dilekelerde bu kzlar Rubens slubuyla ar salkl olarak tasvir etmiti!). Bunlarda en ok grlen hastalklar verem, bronit, rahim hastalklar, en ileri biimiyle histeri ve romatizmadr. Benim kanaatim odur ki, btn bu hastalklar, dorudan doruya veya dolayl olarak, alma yerlerindeki havann dayanlmaz derecede scak olmasndan ve k aylarnda evlerine dnerken kendilerini souktan ve rutubetten koruyacak giyecekleri olmamasndan ileri gelir. (l.c. s. 56, 57.) Fabrika mfettileri, en akrak ak hava aartmaclarnn daha sonra zorla elde ettikleri 1863 tarihli yasayla ilgili olarak unlar belirtir: Bu yasa, iilere salar grnd korumay salamak yle dursun, ... yle bir biimde kaleme alnmtr ki, kadn ve ocuklarn akam saat 8den sonra altrldklar tespit edilmedike korumadan sz edilemez ve bu halde bile yasann ngrd ispat yntemi yle bir ifadeye brndrlmtr ki, cezalandrma neredeyse olanakszdr. (l.c. s. 52.) nsani ve eitsel amalar olan bu yasa, tam bir baarszla uramtr. Kadnlarn ve ocuklarn, hibir ya snr olmadan, hibir cinsiyet fark gzetilmeden ve aartma tesislerinin bulunduu evrelerdeki ailelerin hibir toplumsal alkanlna aldr edilmeden, durumuna gre, yemek aras kh verilip kh verilmeden, gnde 14 saat almalarna izin vermenin ya da ayn anlama gelmek zere onlar bu ekilde almaya zorlamann insani saylmas pek kolay olmasa gerek. (Reports etc. for 30th April 1863, s. 40.) 194 kinci basma not. Yukardaki pasajlar yazm olduum 1866 ylndan itibaren yeni bir tepki balam bulunmaktadr.

290

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

291

gtrmeden, yalnzca tarihsel olgular arasndaki balantlardan aadaki sonular karabiliriz: Birincisi: sermayenin i gnn snrsz ve hibir kayt tanmayan bir ekilde uzatma hrs ilk nce, su, buhar ve makinelerle devrimci deiikliklere ilk uratlm sanayilerde, pamuk, yn, keten, ipek iplikilii ve dokumacl gibi, modern retim tarznn ilk yaratklar olan alanlarda tatmin edilmitir. retim tarznda meydana gelen maddi deimeler ve bunlara uygun olarak reticiler arasndaki toplumsal ilikilerin urad deiiklikler,195 ilk nce lsz arlk yaratr; daha sonra bunlara tepki olarak i gnn ve bunun iinde verilecek aralar yasa yoluyla snrlayan, dzenleyen ve tekbiimli hale getiren toplumsal bir denetime yol aar. Bundan dolay, 19. yzyln ilk yars boyunca, bu denetim yalnzca istisnai yasalar biiminde grnr.196 Yeni retim tarznn ilk yayld alan toplumsal denetime tabi olur olmaz, aradan geen srede, dier birok retim kolunun gerek fabrikal retim sistemine gemi olmakla kalmad, ama az ya da ok eski yntemlerle alan mlekilik, camclk vb. gibi manifaktrlerin, frnclk gibi eski moda zanaatlarn ve nihayet ine yapm vb. gibi ev sanayisi denilen dank ilerin bile,197 oktan, fabrika gibi, kapitalist smrnn penesine dt grld. Bundan tr, yasama, istisnai olma zelliinden adm adm syrlmak ya da Romaya zg itihatla dayand ngiltere gibi yerlerde, i yaplan herhangi bir evi, keyfi olarak, fabrika (factory) saymak zorunda kald.198 kincisi: gnnn baz retim dallarnda dzenlenmesinin tarihi ve dier retim dallarnda bu dzenleme iin hl srmekte olan mcadele, yaltk durumdaki iinin, kendi emek gcnn zgr satcs olarak iinin, kapitalist retimin belli bir olgunluk aamasnda, direnme gcnden yoksun ekilde boyun eeceini elle tutulur ekilde kantlar. Bundan dolay, normal bir i gnnn yaratlmas, kapitalistler snf ile ii snf arasndaki ok uzun srm ve az ya da ok sakl kalm bir i savan rndr. Sava, modern sanayi arenasnda balatldndan, ilk nce, bunun
195 Bu snflarn (kapitalistler ve iiler) her birinin tutumlar, bunlarn iine sokulduklar o andaki durumun sonucu olagelmitir. (Reports etc. for 31st Oct. 1848, s. 113.) 196 Snrlandrmalara tabi olanlar, buhar ya da su gc yardmyla tekstil rnleri retimiyle balantl faaliyetlerdi. Bir mesleki faaliyetin fabrika denetiminin salayaca korumadan yararlanabilmesi iin iki koul vard: buhar ya da su kuvvetinden yararlanmak ve tanmlanm belirli lifleri ilemek. (Reports etc. for 31st October 1864, s. 8.) 197 Childrens Employment Commissionn son raporlarnda, ev sanayisi denilen bu sanayinin durumu hakknda bol miktarda malzeme vardr. 198 Son toplant dneminin (1864) yasalar ... ok eitli alkanlklarn hkm srd ve makineleri iletmek iin mekanik g kullanmnn, eskiden olduu gibi, bir iletmeyi yasann kabul ettii anlamda fabrika saymak iin gereken koullar arasnda yer almad, ok farkl trden i kollarn kapsar. (Reports etc. for 31st Oct. 1864, s. 8.)

yurdu olan ngilterede yrtld.199 ngiliz fabrika iileri yalnzca ngiliz ii snfnn deil, genel olarak modern ii snfnn dvsyd; sermaye teorisini delloya davet etmek iin yere ilk eldiven atanlar da, ngiliz ii snfnn teorisyenleri olmutu.200 Bundan trdr ki, fabrika filozofu Ure, emein eksiksiz zgrl iin erkeke savaan sermayeye kar, kendi bayrana Fabrika Yasalarnn klelii diye yazmasn, ngiliz ii snfnn silinmez bir yz karas olarak yerin dibine batrmt.201 Fransa, ar aksak, ngilterenin peinden gider. ngilteredeki aslndan ok daha eksik bir on iki saat yasasnn202 doumu iin orada ubat Devrimi gerekti. Buna ramen, Fransz devrimci ynteminin kendine zg avantajlar var. Tek bir darbeyle, hibir farka yer vermeden, btn atlye ve fabrikalarda i gnn ayn ekilde snrlyor; oysa, ngiliz yasalar kh bu kh u noktada, koullarn basks karsnda istemeden de olsa yumuuyor ve yeni bir hukuki krdm yaratma yolunda ilerliyor.203 Dier yandan Fransz yasas, ngilterede sadece ocuklar, reit ol199 Kta Avrupasndaki liberalizmin cenneti olan Belikada da bu hareketin izine rastlanmaz. Belikada kmr ve maden ocaklarnda bile her iki cinsten ve her yatan iiler, saat ve sre snrlamas olmakszn eksiksiz bir zgrlkle tketilir. Buralarda altrlan her 1000 kiiden 733 erkek, 88i kadn, 135i 16 yandan kk erkek ve 44 16 yandan kk kzdr; yksek frnlar vb.de her 1000 kiiden 668i erkek, 149u kadn, 98i 16 yandan kk erkek ve 85i 16 yandan kk kzdr. Buna bir de yetikin iilerle kk yataki iilerin emek glerinin muazzam smrs karlnda verilen cretlerin dkl eklenir; ortalama gnlk cretler erkekler iin 2 ilin 8 peni, kadnlar iin 1 ilin 8 peni, ocuklar iin 1 ilin 2 penidir. Bunun iindir ki, Belika daha 1863 ylnda, demir, kmr vb. ihracatn miktar ve deer olarak 1850 ylna gre hemen hemen iki katna karm bulunuyordu. 200 Robert Owen bu yzyln ilk on ylndan ksa bir sre sonra i gnnn snrlandrlmas zorunluluunu sadece teorik bakmdan benimsemekle kalmayp on saatlik i gnn New-Lanarkdaki kendi fabrikasnda fiilen uygulad zaman, bu uygulamayla komnist bir topya diye alay edildi. Tpk onun nerdii retici almayla ocuk eitiminin birletirilmesi ve tpk onun tarafndan hayata geirilen ii kooperatifleri iin olduu gibi. Bugn, birinci topya bir fabrika yasas, ikincisi tm Factory Actlarda (Fabrika Yasalarnda) resm ifade olarak yer alm bulunuyor, ncs ise imdiden gerici dolandrclklar iin rt hizmeti gryor. 201 Ure (Franszca eviri), Philosophie des Manufactures, Paris 1836, t. II, s. 39, 40, 67, 77 vb. 202 1855te Pariste toplanm olan Uluslararas statistik Kongresinin Compte Rendusnde (tutanaklarnda) unlar da belirtiliyor: Fabrika ve i yerlerinde gnlk almay 12 saatle snrlandran Fransz yasas, bu almay sabit saatlerle (zaman aralklar ile) snrlandrmaz; sabah saat 5 ile akam saat 9 arasnda allmas sadece ocuk iiler iin ngrlmtr. Bundan dolay, fabrikatrlerin bir ksm, bu vahim suskunluun verdii haktan yararlanr, iileri, belki pazar gn hari, her gn aralksz olarak altrr. Bunun iin iki grup ii kullanrlar, bu gruplardan hibiri i yerinde 12 saatten fazla alkonulmaz, ama iletmedeki alma gece gndz kesilmeden devam eder. Yasann gerekleri yerine getiriliyor, ama ya insanln gerekleri? Gece almasnn insan organizmas zerindeki tahrip edici etkisinin dnda, her iki cinsten iilerin kt aydnlatlan i yerlerinde geceleri birlikte altrlmalarnn meum etkisi de dile getiriliyor. 203 rnein, benim grev blgemde, ayn fabrika tesislerindeki ayn fabrikatr, Aartma ve Boyama leri Yasasna gre aartmac ve boyamac, Printworks Acta (Basmahaneler Yasasna) gre basmac ve Fabrika Yasasna gre aprecidir... (Report of Mr. Baker in Reports etc. for 31st Oct. 1861, s. 20.) Bu yasalarn farkl hkmlerini sraladktan

292

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

293

mayanlar ve kadnlar adna kazanlm olup, genel bir hak olduu ancak pek yenilerde iddia edilen bir eyi, ilke olarak ilan ediyor.204 Kuzey Amerika Birleik Devletlerinde, klelik kurumu cumhuriyetin bir blmn irkinletirmeye devam ettii srece, her bamsz ii hareketi ktrm kald. Siyah derili emein damgaland yerde, beyaz derili emek kendisini kurtaramaz. Ama kleliin lmnden yepyeni bir yaam douverdi. savan ilk meyvesi, lokomotifin dev admlaryla Atlantikten Pasifike, New Englanddan Kaliforniyaya uzanan sekiz saat mcadelesi oldu. Baltimorda (Austos 1866da) toplanan Genel i Kongresi unu ilan etti:
Bu lkenin emeini kapitalist klelikten kurtarmak iin u anda ihtiya duyulan ilk ve en nemli ey, Amerikan Birliinin btn eyaletlerinde normal i gnnn 8 saat olmasn salayacak bir yasann karlmasdr. Bu anl sonuca ulalncaya kadar btn gcmz harcamaya kararlyz.205

Ayn dnemde (1866 Eyllnn banda), Cenevrede toplanan Uluslararas i Kongresi, Londra Genel Konseyinin teklifi zerine u karar ald: gnnn snrlandrlmasnn, o olmadan kurtulu yolunda harcanan tm dier abalarn kanlmaz olarak baarszla urayaca bir n koul olduunu ilan ediyoruz. ... 8 alma saatini, i gnnn yasal snr olarak neriyoruz. Bylece, Atlantik Okyanusunun her iki yakasnda bizzat retim ilikilerinden igdsel bir ekilde doup gelimi olan ii hareketi, ngiliz fabrika mfettii R. J. Saundersn szlerini doruluyor:
ncesinde i gn snrlandrlmaz ve belirlenmi snra uyulmas kararl bir ekilde dayatlmazsa, toplumda reform yolunda atlacak dier admlarn baarya ulamas hibir ekilde beklenemez.206
ve bunlardan doan karklklar belirttikten sonra Bay Baker yle diyor: Fabrika sahibinin yasadan kanmak istemesi halinde, bu yasann hkmlerinin yerine getirilmesini salamann ne kadar g bir i olaca grlyor. [l.c. s. 21.] Ama bu yolla hukukulara dava dosyalar salanyor. 204 Bylece fabrika mfettileri sonunda unu sylemeye cesaret ediyor: Bu itirazlar, (sermayenin alma sresinin yasa zoruyla snrlandrlmasna kar ne srdkleri) emein haklar yksek ilkesi nnde yenilgiye uramak zorundadr ... belirli bir andan sonra, giriimcinin, iinin emei zerindeki hakknn son bulmas ve iinin, henz tkenmi olmasa bile, kendi zamanna hkmedebilmesi gerekir. (Reports etc. for 31st Oct. 1862, s. 54.) 205 Biz Dunkirkl iiler ilan ediyoruz ki, imdiki sistemde alma sresi ok uzundur ve iiye dinlenmesi ve kendini gelitirmesi iin hi zaman brakmamakta; onu, klelikten yalnzca biraz daha iyi olan bir uakla (a condition of servitude but little better than slavery) mahkum etmektedir. Bundan dolay da, 8 saatin bir i gn iin yeterli olduuna ve bunun yasal olarak yeterli saylmas gerektiine; gl bir ara olarak basn bize yardmc olmaya davet etmeye ... ve bizden bu yardm ve destei esirgeyen herkesi alma reformunun ve ii haklarnn dman kabul etmeye karar vermi bulunuyoruz. (Dunkirkl iilerin kararlar, New York Eyaleti, 1866.) 206 Reports etc. of 31st Oct. 1848, s. 112.

tiraf etmek gerekir ki, iimiz, retim srecinden, ona girdii srada olduundan farkl bir ekilde kar. Piyasada, dier meta sahiplerinin karsna, emek gc metasnn sahibi olarak kmt. Meta sahibinin karsnda meta sahibi. Emek gcn kapitaliste satarken iki taraf arasnda yaplan szleme, iinin kendisi zerinde serbeste tasarrufta bulunduunun deyim yerindeyse yazl kantyd. Alveri ilemi tamamlandktan sonra kefedilir ki, ii, bana buyruk kimse deildir; emek gcn satmakta serbest olduu sre, onu satmak zorunda olduu sredir;207 gerekte, onun kan emicisi, henz smrlebilecek bir kas, bir sinir, bir damla kan kald srece208, kendisini brakmaz. ilerin, kendi aclarnn ylanndan korunmak iin yapmak zorunda olduklar ey, kafa kafaya vermek ve bir snf olarak, bizzat iilerin sermayeyle gnll olarak szleme yapma yoluyla hem kendilerini hem de soylarn lm ve klelik pahasna satmalarn engelleyecek bir devlet yasasn, olaanst gl bir toplumsal engeli zorla karttrmaktr.209 Cafcafl devredilemez insan haklar katalounun yerini, yasayla snrlandrlan bir i gnnn, iinin satt zamann ne zaman sona erdiini, kendisine ait zamann ne zaman baladn, sonunda, aka gsteren210 mtevazi Magna Cartas alr. Quantum mutatus ab illo! (Ne kadar deimi!)

207 Bu hileli usuller (rnein sermayenin 1848-1850deki manevralar) bunun tesinde, iilerin hibir korumaya ihtiyalar duymad, aksine, tek varlklar olan ellerinin emei ve alnlarnn teri zerinde serbeste tasarrufta bulunan kimseler olarak grlmeleri gerektii yolundaki pek sk gndeme getirilen iddiann ne kadar yanl olduunu kar klamaz bir ekilde kantlam bulunuyor. (Reports etc. for 30th April 1850, s. 45.) zgr emek (eer bu adla anlmas mmknse), zgr bir lkede bile, kendini koruyabilmek iin yasann gl koluna muhtatr. (Reports etc. for 31st Oct. 1864, s. 34.) Yemek aras kh verilip kh verilmeden, gnde 14 saat almalarna izin vermenin ya da ayn anlama gelmek zere onlar bu ekilde almaya zorlamann ... (Reports etc. for 30th April 1863, s. 40.) 208 Friedrich Engels, Die englische Zehnstundenbill, l.c. s. 5. 209 On Saat Yasas, kapsamna giren sanayi kollarnda, iileri tamamyla soysuzlamaktan kurtard ve fiziksel durumlarn korudu. (Reports etc. for 31st Oct. 1859, s. 47) Sermaye, (fabrikalarda) makineleri snrl bir zaman aralndan daha uzun bir sre boyunca iler halde tuttuunda, altrlan iilerin salklarna ve morallerine zarar gelmemesi kesinlikle mmkn deildir; iilerse, kendi kendilerini koruyabilecek durumda deildir. (l.c. s. 8.) 210 inin kendisine ait olan zaman ile kendisini altran giriimciye ait olan zamann sonunda ak bir ekilde birbirinden ayrlmas daha byk bir avantaj anlamna gelmektedir. i, artk, satt zamann ne zaman, kendisine ait olan zamann ne zaman balayp bittiini bilmektedir; ve bunu nceden kesin olarak bildii iin de, kendisine ait dakikalar zerinde nceden kararlatrd ekilde istedii gibi tasarrufta bulunabilir. (l.c. s. 52) Bunlar (Fabrika Yasalar) onlar kendi zamanlarnn efendisi haline getirirken, nihai olarak siyasal iktidara el koymaya ynlendiren manevi bir enerji de vermitir. (l.c. s. 47.) Fabrika mfettileri, kontrol altnda tutmaya altklar bir alayclkla ve zenle seilmi ifadelerle una iaret eder: imdiki On Saat Yasas, kapitalisti de, kiilemi sermaye olarak kendisini kaptrmaktan alkoyamad birtakm insanla aykr davranlardan kurtarm ve ona da bir nebze kltr edinmek iin gerekli zaman salamtr. Daha nce, giriimcinin paradan baka hibir eye, iinin almaktan baka hibir eye zaman yoktu. (l.c. s. 48.)

Mutlak A rtk Deerin retimi

295

B l m 9

Artk Deer Oran ve Ktlesi

Ayn ekilde: 1 talerlik bir deiir sermaye, yani bir emek gcnn bir gnlk deeri, her gn 1 talerlik bir artk deer retiyorsa, 100 talerlik bir deiir sermaye gnde 100 talerlik ve n talerlik bir deiir sermaye de n x 1 talerlik bir artk deer retir. Demek oluyor ki, retilen artk deer ktlesi, bir iinin i gnnn salad artk deer ile altrlan ii saysnn arpmna eittir. Ama bunun tesinde, bir iinin rettii artk deer ktlesi, emek gcnn deeri veri olmak kouluyla artk deer oran ile belirlendii iin, buradan u birinci yasay elde ederiz: retilen artk deerin ktlesi, yatrlan deiir sermayenin bykl ile artk deer orannn arpmna eittir ya da kapitalist tarafndan ayn anda smrlen emek glerinin says ile tek bir iinin smrlme derecesinin arpm ile belirlenir.* O halde, artk deer ktlesini M, bir tek iinin bir ortalama gnde salad artk deeri s, bir tek emek gcn bir gnlne satn almak iin yatrlan deiir sermayeyi v, toplam deiir sermayeyi V, ortalama bir emek gcnn deerini k, bunun smrlme derecesini
(s/v) V k (a/a) n
a a

ve altrlan iilerin saysnn ile gsterirsek, unlar elde ederiz:

M=

artk ( gerekliemek ) emek

imdiye kadar olduu gibi, bu blmde de, emek gcnn deeri, yani, i gnnn, emek gcnn yeniden retimi ve korunmas iin gerekli olan ksm, veri olan, deimez bir byklk olarak kabul edilecektir. O halde, bu varsaymla, artk deer oran verilmi olunca, ayn zamanda, tek bana bir iinin belli bir zaman aralnda kapitaliste salad artk deerin ktlesi de verilmi olur. rnein bir gnlk gerekli emek, 3 ilin = 1 taler deerinde bir altn ktlesi ile ifade edilen, 6 saatlik bir zaman aral olsa, bu durumda 1 taler, bir emek gcnn bir gnlk deeri ya da bir emek gcnn satn alnmas iin yatrlan sermayenin deeri olur. Bundan baka, artk deer oran % 100 ise, bu 1 talerlik deiir sermaye, 1 talerlik bir artk deer ktlesi retir veya ii bir gnde 6 saatlik bir artk emek ktlesi salar. Ne var ki, deiir sermaye, kapitalistin ayn anda kulland btn emek glerinin para ile ifadesidir. O halde, bunun deeri, bir emek gcnn ortalama deeriyle, kullanlan emek glerinin saysnn arpmna eittir. Demek ki, emek gcnn deeri veri olduunda deiir sermayenin bykl ayn anda altrlan iilerin says ile doru orantldr. Bir emek gcnn bir gnlk deeri = 1 taler ise, her gn 100 emek gcn smrmek iin 100 talerlik, her gn n emek gcn smrmek iin n talerlik sermaye yatrlmaldr.

Buradaki tartma boyunca, sadece ortalama bir emek gcnn deerinin deimez bir byklk olduu deil, ayn zamanda bir kapitalist tarafndan kullanlan iilerin ortalama iiye indirgenmi olduklar varsaylmaktadr. retilen artk deerin, smrlen iilerin says ile doru orantl olarak artmad istisnai durumlar vardr; ama, bu gibi hallerde emek gcnn deeri de deimez bir byklk olarak kalmaz. Bu nedenle, belli bir artk deer ktlesinin retimi srasnda bir faktrdeki azalma, dierindeki oalma ile telafi edilebilir. Deiir sermaye azalrsa ve artk deer oran ayn zamanda ve ayn oranda olmak zere ykselirse, retilen artk deer ktlesi deimemi olur. Kapitalistin, nceki varsaymlarmz dorultusunda, her gn 100 iiyi smrmek iin 100 taler yatrmas gerekiyorsa ve artk deer oran da % 50 ise, bu 100 talerlik deiir sermaye 50 talerlik, yani 100 x 3 i saatlik bir artk deer salar. Artk deer oran iki katna karsa veya i gnnn uzunluu 6 saatten 9 saate ykseltilmek yerine 6 saatten 12 saate ykseltilirse, yar yarya azaltlm olan 50 talerlik deiir sermaye gene 50 talerlik veya 50 x 6 i saatlik bir artk deer salar. Demek ki, deiir sermayedeki azal* Almanca bask editrnn notu: Onayl Franszca basmda bu cmlenin ikinci blm yledir: ya da bir emek gcnn deeri arp onun smrlme derecesi arp ayn anda smrlen emek glerin says ileminin sonucuna eittir.

296

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

297

ma, emek gcnn smrlme derecesindeki orantl bir ykselile veya altrlan iilerin saysndaki azalma, i gnndeki orantl uzamayla telafi edilebilir. O halde, sermaye tarafndan smrlebilecek emek arz, belli snrlar iinde, ii arzndan bamszdr.211 Tersine, deiir sermayenin bykl veya altrlan iilerin says orantl bir ekilde artarsa, artk deer oranndaki bir dme, retilen artk deerin ktlesinde deiiklie yol amaz. Ancak, ii saysndaki veya deiir sermaye byklndeki eksilmenin, artk deer oranndaki artla veya i gnnn uzatlmasyla telafi edilmesinin, alamayacak snrlar vardr. Emek gcnn deeri ne olursa olsun, yani iinin varln srdrmesi iin gerekli emek-zaman ister 2 saat ister 10 saat olsun, bir iinin bir gnde retebilecei toplam deer, 24 i saatinde nesnelleen deerden, bu nesnellemi 24 i saatinin para ile ifadesi 12 ilin ya da 4 taler ise, 12 ilin ya da 4 talerden her zaman daha kk olur. nceki bir varsaymmza gre, iinin emek gcn yeniden retmesi ya da onun satn alnmas iin yatrlan sermaye deerini yerine koymas iin gnde 6 i saati gerekiyordu; ayn varsaymla, 500 iiyi % 100lk bir artk deer oran ya da 12 saatlik bir i gn ile altran 500 talerlik bir deiir sermaye, gnde 500 talerlik veya 6 x 500 i saatlik bir artk deer retir. % 200lk bir artk deer oran yani 18 saatlik bir i gn ile 100 ii altran 100 talerlik bir sermaye, sadece 200 talerlik veya 12 x 100 i saatlik bir artk deer ktlesi retir. Ve bunun, yatrlan deiir sermaye ile artk deerin toplamna eit olan toplam deer-rn, hibir zaman bir gnde 400 talerlik veya 24 x 100 i saatlik bir bykle ulaamaz. Ortalama i gnnn, doal olarak 24 saatten daima kk olan mutlak snr, deiir sermayedeki azalmann ykseltilmi artk emek oranyla veya smrlen ii saysndaki eksilmenin emek gcnn ykseltilmi smr derecesiyle telafi edilmesinin nnde mutlak bir snr oluturur. Elle tutulur somutluktaki bu ikinci yasa, daha sonra incelenecek olan ve sermayenin, mmkn olduu kadar byk bir artk deer ktlesi retme eilimiyle elikili olarak, kendisi tarafndan altran ii saysn veya emek gcne evrilen deiir ksmn mmkn olduu kadar azaltma eiliminden kaynaklanan ok saydaki grngnn aklanmas iin nemlidir. Tersini ele alalm. Kullanlan i glerinin ktlesi veya deiir sermayenin bykl artar, ama bu art artk deer oranndaki d orannda olmazsa, retilen artk deer ktlesi azalr. retilen artk deer ktlesinin iki faktrle, yani artk deer oran ve
211 Emein piyasa fiyatnn arz ve taleple belirlenmesinde, dnyay oynatmann deil, onu durdurmann dayanak noktasn bulduklarna inanan baya iktisat beyler, bu balar yerde, ayaklar havada Arimetler, bu temel yasadan habersiz grnyor.

yatrlm olan deiir sermayenin bykl ile belirlenmesinden, bir nc yasa elde edilir. Artk deer oran veya emek gcnn smr derecesi ile emek gcnn deeri veya gerekli emek-zamann bykl veri olduunda, pek apaktr ki, deiir sermaye ne kadar byk olursa, retilen deer ve artk deer ktlesi o kadar byk olur. Hem emek gcnn snr hem de onun gerekli ksmnn snr verilmise, tek bir kapitalist tarafndan retilen deerin ve artk deerin ktlesinin, yalnzca, onun tarafndan harekete geirilen emek ktlesine bal olaca aktr. Ne var ki bu ktle de, verili varsaymlar altnda, kapitalistin smrd emek gc ktlesine veya ii saysna baldr; bu say ise onun tarafndan yatrlm olan deiir sermayenin byklyle belirlenir. Demek ki, artk deer oran ve emek gc deeri veri olunca, retilen artk deer ktleleri ile yaratlan deiir sermayelerin byklkleri ile ayn ynde deiir. imdi, biliyoruz ki, kapitalist sermayesini iki ksma ayrr. Bir ksmn retim aralarna yatrr; bu, sermayesinin deimez ksmdr. Dier ksmn canl emek gcne evirir; bu ksm deiir sermayesini oluturur. Ayn retim tarz temelinde, farkl retim kollarnda sermayenin farkl oranlarda deimeyen ve deiir sermaye ksmlarna blnd grlr. Ayn retim kolunda bu oran, retim srecinin teknik temelinin ve toplumsal bileiminin deimesiyle birlikte deiiklie urar. Ama belli bir sermaye, deimeyen ve deien ksmlarna nasl blnrse blnsn, deien ksmn deimeyen ksma oran ister 1:2 ister 1:10 veya 1:x olsun, bunun biraz nce belirtilmi olan yasa zerinde hibir etkisi olmaz; nk, daha nceki tahlilimizin gsterdii gibi, deimez sermayenin deeri, geri rn deerinde tekrar grnr, ama yeni yatrlan deer-rne girmez. 1000 iplik iisi altrmak, phesiz, 100 ii altrmaya gre daha fazla ham madde, i vb. gerektirir. Eklenmesi gereken bu retim aralarnn deeri ykselebilir, debilir, deimeden kalabilir, byk ya da kk olabilir; ama bunun, onlar harekete getiren emek glerinin deerlenme sreci zerinde yine hibir etkisi olmaz. Buna gre, yukarda saptanm olan yasa u biimi alr: Farkl sermayeler tarafndan retilen deer ve artk deer ktleleri, emek gcnn deeri veriliyse ve smr derecesi ayn byklkteyse, bu sermayelerin deiir ksmlarnn, yani canl emek gcne evrilen ksmlarnn bykl ile ayn ynde hareket eder. Bu yasa, grne dayanan btn tecrbelerle aka eliir. Kulland toplam sermayesini yzde olarak hesaplayan bir pamuk iplikisinin grece ok deimez sermaye ve grece az deiir sermaye kullandn, ama bundan tr, grece ok deiir sermayeyi ve az deiir sermayeyi harekete geiren bir frncdan hibir zaman daha az kazan veya ar-

298

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

299

tk deer elde etmediini herkes bilir. 0/0n gerek bir bykl temsil edebildiini anlamak iin basit cebirde bulunmayan birok ara terimin gerekli olmas rneinde olduu gibi, bu grnteki elikinin zm iin de daha birok ara terimin elimizde olmas gerekir. Klasik iktisat, bu yasay hibir zaman formle etmemi olmamakla beraber, bu yasa genel olarak deer yasasnn zorunlu bir sonucu olduundan, ona igdsel bir ekilde bal kalr. Bu yasay, grnteki elikilerden, zorlama bir soyutlamayla kurtarmaya alr. Ricardo okulunun bu taa arptnda nasl tkezlendii ileride grlecektir.212 Gerekten de hibir ey renmemi olan baya iktisat, her yerde olduu gibi burada da, grngnn yasas yerine grntye sarlr. Baya iktisat, Spinozann tersine cehaletin yeterli bir neden olduuna inanr. Bir toplumun toplam sermayesi tarafndan her gn harekete geirilen emek, tek bir i gn olarak ele alnabilir. rnein, iilerin says bir milyon ve bir iinin ortalama i gn 10 saat ise, bu durumda toplumsal i gn 10 milyon saatten meydana geliyor demektir. Snrlar ister fiziksel isterse toplumsal olarak izilmi olsun, bu i gnnn uzunluu verilmi iken, artk deerin ktlesi ancak ii saysnn, yani ii nfusunun artmas yoluyla artrlabilir. Nfus art burada toplumsal toplam sermaye tarafndan gerekletirilen artk deer retimi iin matematiksel snr oluturur. Tersini ele alalm. Nfusun bykl verilmi iken, bu snr, i gnnn ne kadar uzatlabileceiyle belirlenir.213 Bundan sonraki blmde, bu yasann ancak imdiye kadar gzden geirilmi olan artk deer biimi iin geerli olduu grlecektir. Artk deer retimi ile ilgili buraya kadarki incelememizden anlalr ki, elimizdeki bir paray veya deeri her istediimiz zaman sermayeye dntremeyiz; aksine, bu dnmn gerekleebilmesi iin, tek bir para veya meta sahibinin elinde, belli bir asgari miktarda para veya mbadele deeri olmas gerekir. Deiir sermayenin asgari miktar, btn yl boyunca artk deer elde etmek iin her gn kullanlan tek bir emek gcnn maliyet fiyatdr. Bu ii kendi retim aralarnn sahibi olsayd ve bir ii olarak yaamaktan memnun bulunsayd, kendi geim aralarnn yeniden retimi iin gerekli emek-zaman, diyelim bu gnde 8 saattir, ona yeterdi. Ayn zamanda, yalnzca 8 i saati iin gerektii kadar retim aracna ihtiyac olurdu. Buna karlk, iiye bu 8 saat dnda 4
212 Bu konuda daha ayrntl bilgi Drdnc Kitapta verilecek. 213 Bir toplumun emei, yani ekonomide kullanlan zaman, belli bir bykl, diyelim bir milyon insann her gnk 10 saatini, yani 10 milyon saati temsil eder. ... Sermayenin bymesinin snrlar vardr. Bu snr, her belirli dnemde, ekonomide kullanlan zamann gerek hacmidir. (An Essay on the Political Economy of Nations, London 1821, s. 47, 49.)

saat da artk emek harcatacak olan kapitalist, ek retim aralarnn tedariki iin, bir miktar ek paraya ihtiya duyar. Ne var ki, varsaymmza gre, kapitalistin her gn kendisine mal ettii artk deerle, bir ii gibi yaamak, yani zorunlu ihtiyalarn tatmin edebilmek iin, iki ii altrmas gerekirdi. Bu durumda kapitalistin retim faaliyetinin amac zenginliini oaltmak deil, srf hayatn srdrmek olurdu; oysa kapitalist retim demek, bunlardan ilki demektir. Herhangi bir iiden sadece iki kat daha iyi bir hayat yaamak ve retilen artk deerin yarsn sermayeye dntrmek iin, kapitalistin, ii says ile birlikte yatrlacak asgari sermaye miktarn sekiz katna karmas gerekirdi. phesiz kendisi de, altrd ii gibi, retim srecine dorudan doruya katlabilir; ama, o bu durumda ne ii ne de kapitalisttir; ikisi aras bir ey, bir kk ustadr. Kapitalist retimin belli bir gelime dzeyi, kapitalistin, kapitalist olarak, yani kiilemi sermaye olarak, i grd btn zaman yabanc emek elde etmek ve dolaysyla yabanc emei kontrol altnda tutmak ve bu emein rnlerini satmak iin kullanabilecek durumda olmasn gerektirir.214 Orta an lonca sistemi, zanaat ustasnn kapitalist haline gelmesini, tek bir ustann altrabilecei iilerin saysnn st snrn ok dk tutarak, zorla nlemeye almt. Para veya mal sahibinin ilk defa fiilen bir kapitalist haline gelmesi, retim faaliyeti iin yatrlan asgari meblan Orta an azami meblan byk lde at hallerde olur. Hegelin Mantknda kefetmi olduu yasa, doruluunu, doa bilimlerinde olduu gibi, burada da gsterir: srf nicel deiiklikler, belli bir noktada, nitel farkllklara dnr.215
214 ifti kendi emeine gvenememelidir; gvenecek olursa, bence bundan zararl kar. Onun faaliyeti iin btnne gzclk etmek olmaldr: ifti harmancsn izlemek zorundadr; aksi halde, harmanlanmayan tahl iin dedii cret ok gemeden sokaa atlm olur; ayn ekilde oraklarn, biicilerini vb. denetlemesi gerekir; itlerini devaml kontrol etmelidir; hibir eyin ihmal edilmediinden emin olmaldr; kendisi bir noktada balanp kalrsa, durum bu olur. ([J. Arbuthnot,] An Enquiry into the Connection between the Price of Provisions, and the Size of Farms etc. By a Farmer, London 1773, s. 12.) Bu eser pek ilgintir. Burada capitalist farmern (kapitalist iftinin) veya aka anld adla merchant farmern (tccar iftinin) douu incelenebilir ve esas itibariyle ancak fiziksel varln devam ettirebilmek durumunda olan small farmern (kk iftinin) karsnda kendini yceltmesi grlebilir. Kapitalistler snf kendisini balangta adm adm ve sonunda kesin olarak el emeine dayanma zorunluluundan kurtard. (Textbook of Lectures on the Polit. Economy of Nations. By the Rev. Richard Jones, Hertford 1852, Lecture III. s. 39.) 215 Modern kimyada uygulanmakta olup bilimsel olarak ilk defa Laurent ve Gerhardt tarafndan gelitirilmi olan molekl teorisi bundan baka bir yasaya dayanmaz. (3. basma ek.) - Kimyaya yabanc bir kimse iin anlalmas olduka g olan bu ifadeyi aklamak amacyla unu belirtmeyi yararl buluyoruz: Yazar burada ilk defa 1843 ylnda C. Gerhardtn homolog diziler adn verdii karbon bileiklerinden sz etmektedir; bu bileiklerden her birinin kendine zg bir cebirsel bileim forml vardr. Bylece, parafin dizisi: C n H 2n+2O normal alkol dizisi: : C n H 2n+2O ; normal ya asidi dizisi: : C n H 2n+2O2dir ve byle devam eder. Yukardaki rneklerde molekl formllerine yalnzca nicel olarak CH2 eklendiinde, her defasnda nitelike farkl bir cisim meydana gelir.

300

Kapital

Mutlak A rtk Deerin retimi

301

Para veya meta sahibi bir bireyin kapitalist haline gelmek iin elinde bulundurmak zorunda olduu asgari deer miktar, kapitalist retimin farkl gelime aamalarnda farkllar ve belli bir gelime aamasnda, farkl retim alanlarnda, bu alanlarn zel teknik koullarna bal olarak yine farkllar. Belli retim alanlar, daha kapitalist retimin balangcnda, henz tek tek bireylerin ellerinde bulunmayan bir asgari sermayeyi gerektirir. Bu durum, ksmen, Colbert dnemi Fransasnda ve bugne kadar gelmek zere baz Alman eyaletlerinde olduu gibi, bu gibi bireylere devletin yardm etmesine, ksmen de, belli sanayi ve ticaret kollarnda216 yasal tekel olarak faaliyet gsteren irketlerin, yani modern hisse senetli irketlerin nclerinin oluumuna yol aar. __________ retim srecinin devam boyunca kapitalist ve cretli emeki ilikisinin uram olduu deiiklikler ve dolaysyla bizzat sermayenin dier oluum koullar zerinde ayrntl olarak durmuyoruz. Burada yalnzca birka ana nokta belirtilecektir. retim sreci srasnda, grm olduumuz gibi, sermaye emee, yani faaliyet halindeki emek gcne veya iinin kendisine kumanda edecek hale gelmiti. Kiilemi sermaye, yani kapitalist, iinin iini dzenli bir ekilde ve uygun bir younluk derecesinde yapmasna dikkat eder. Bunun tesinde, sermaye, ii snfnn, kendi dar ihtiyalar toplamnn zorunlu kldndan daha fazla emek harcamasn gerektirecek bir zorlama ilikisine dnmt. Bakalarnn alkanlklarnn reticilii, artk emek yutuculuu ve emek gc smrcl sz konusu olduunda, sermaye, enerji, l tanmazlk ve etkililik asndan, dorudan doruya angaryaya dayanan gemiteki btn retim sistemlerini ok gerilerde brakr. Sermaye, emei ilk nce onu tarihsel olarak iinde bulduu teknik koullara dayanarak hkm altna alr. Dolaysyla, retim biimini hemen deitirmez. Bu nedenle, buraya kadar incelediimiz biimiyle, yani basite i gnnn uzatlmasyla gerekletirilen artk deer retimi, retim tarznn kendisindeki her tr deiimden bamsz grnBu nemli olgunun tespiti olaynda Laurent ve Gerhardtn Marx tarafndan olduklarndan nemli grlm katklar zerine kr. Kopp, Entwicklung der Chemie, Mnchen 1873, s. 709 ve 716. ve Schorlemmer, Rise and Progress of Organic Chemistry, London 1879, s. 54. F. E. 216 Martin Luther bu tr kurumlara Die Gesellschaft Monopolia adn veriyor.

mt. Artk deerin bu elde edili biimi, eski moda frnclkta, modern pamuk iplikiliinde olduundan daha az etkili deildi. retim srecini emek sreci asndan ele aldmzda, ii, retim aralarn, sermaye olarak deil, yalnzca, belirli bir ama dorultusundaki retici faaliyetinin aralar ve malzemesi olarak grmt. Sz gelii, bir tabakhanede, ii, deriyi yalnzca kendi emek nesnesi olarak grr. Deriyi kapitalist iin tabaklamaz. retim srecine deerlenme asndan baktmz anda iler deiti. retim aralar hemen bakalarnn emeini emme aralarna dnt. Artk, ii retim aralarn kullanmamakta, retim aralar iiyi kullanmaktadr. Bunlar, iinin retici faaliyetinin maddi unsurlar olarak ii tarafndan tketilmek yerine, iiyi kendi yaam sreleri iin gerekli bir maya olarak tketir ve sermayenin yaam sreci, kendi kendini deerlendiren deer olarak hareketinden ibarettir. Geceleri altrlmayan ve bu yzden canl emek yutamayan eritme frnlarndaki ve i yerlerindeki bo zamanlar, kapitalist iin bir net kayp (mere loss) oluturur. Eritme frnlar ve i yerleri ite bu nedenle emek glerinin gece altrlmas hakkn ortaya karr. Parann, retim srecinin nesnel faktrlerine, retim aralarna dnmesi, tek bana, bu sonuncular, bakalarnn emekleri ve artk emekleri zerindeki haklara ve zorlama aralarna dntrr. Kapitalist retime zg olan ve onu nitelendiren bu tersine dnn, l emekle canl emek, deerle deer yaratc g arasndaki ilikinin bu tam tersine evriliinin, kapitalistlerin bilinlerinde nasl yansdn, konuya son verirken, bir rnekle gsterelim. ngiliz fabrikatrlerinin 1848-1850 yllar arasndaki ayaklanmalar srasnda, Bat skoyann en eski ve en saygdeer firmalarndan bir olan ve 1752den beri faaliyet halinde olup kuaktan kuaa ayn aile tarafndan yrtlen Paisleydeki Carlile Sons & Co. keten ve pamuk iplii fabrikasnn ba olan bu son derece zeki ve kavrayl centilmenin 25 Nisan 1849 tarihli Glasgow Daily Mailde Posta Deitirme Sistemi balkl bir mektubu217 kmt; bu mektupta aadaki acayipe saf pasaj da gryoruz:
alma sresinin 12 saatten 10 saate indirilmesinden doacak ktlkler zerinde durmamza izin verin. ... Byle bir ey, fabrikatrn mitlerinin ve mlknn en ciddi zararlara uramasna yol aacaktr. O (yani onun iisi) daha nce 12 saat alrken alma sresi 10 saate indirilirse, bu durumda fabrikatrn tesisinin her 12 makinesi veya ii 10a iner (then every 12 machines or spindles, in his establishment, shrink to 10) ve fabrikatr fabrikasn satmaya kalksa, bunlara artk yalnzca 10 olarak deer biilir ve
217 Reports of Insp. of Fact for 30th April 1849, s. 59.

302

Kapital

bylece btn lkedeki fabrikalarn her biri imdiki deerinin altda birini kaybeder.218

Kuaklar boyu birikmi kapitalist niteliklerin mirass olan bu Bat skoyal burjuvann kafasnda, retim aralarnn, tezghlarn vb. deerleri, bunlarn sermaye olarak kendi kendilerini deerlendirme veya her gn belli bir miktarda yabanc emei karln demeden yutma zellii ile ylesine ayrlmaz bir ekilde karm bulunur ki, Carlile & Co. firmasnn efinin gerekte hayal ettii ey, fabrikasn satarken kendisine sadece tezghlarnn deerinin deil, buna ek olarak, bunlarn artk deer yutma glerinin karlnn denmesidir; sadece bu eylerde sakl bulunan ve ayn tip tezgahlarn yapm iin gerekli olan emein karlnn verilmesi deil, Paisleyli uysal skolardan her gn szdrlmasna yardmc olduklar artk emein karlnn da verilmesidir; ve ite bu nedenle, bu kii, i gnnn iki saat ksaltlmasyla, 12 makinenin sat fiyatnn 10 makinenin sat fiyatna deceini dnebiliyor!

Drd nc K s m

Grel i A r t k Deer i n ret i m i

218 ibid., s. 60. Kendisi de bir sko ve (ngiliz fabrika mfettilerinden farkl bir biimde) kapitalist dnce tarzna tmyle tutsak olan Fabrika Mfettii Stuart, raporuna katt bu mektup zerine aka u yorumu getirir: Bu mektup, posta deitirme sistemi ile alanfabrika sahiplerinden sektr ilgililerine gnderilen en yararl iletilerden biridir: saatleri dzenlemesindeki herhangi bir deiiklikten kayglananlarn nyarglarn giderecek, ok iyi dnlm bir iletidir bu.

B l m 10

Greli Artk Deer Kavram

gnnn, yalnzca kapitalistin karln deyerek satn ald emek gcnn deerine e bir deer reten ksmn, imdiye kadar, deimez bir byklk saydk; gerekten de, bu ksm, toplumun belirli bir iktisadi gelime aamasndaki verili retim koullar altnda, deimez bir byklktr. i, bu gerekli emek-zamann tesinde 2, 3, 4, 6 vb. saat almaya devam edebiliyordu. Artk deer oran ve i gnnn bykl bu uzatmann byklne bal bulunuyordu. Gerekli emek-zaman deimez bir byklk olmakla beraber, i gnnn btn deiir bir byklkt. imdi bykl ve gerekli emek ve artk emek olarak blnme oran veri olan bir i gn dnelim. rnein, a__________b__c eklindeki bir ac izgisi, 12 saatlik bir i gnn gsteriyor olsun; bunun ab ksm 10 saatlik gerekli emei, bc ksm 2 saatlik artk emei temsil etsin. imdi, artk deer retimi nasl bytlebilir, yani acyi daha fazla uzatmadan veya byle bir uzamadan bamsz olarak artk emek nasl artrlabilir? ac uzunluundaki i gnnn snrlarnn veri olmasna ramen, artk emei gsteren bc, ayn zamanda ac i gnnn u noktas olan c u noktasnn tesine uzatlarak deilse bile, balang noktas olan byi aya doru kaydrarak uzatlabilir gzkr. a_________b_b __c izgisindeki b_bnin, bcnin yarsna, yani bir i saatine eit olduunu

306

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

307

varsayalm. Bylece 12 i saatlik ac i gnnde b noktas b noktasna kaydrlacak olursa, i gn eskisi gibi 12 saat kalmakla beraber, bc imdi bc olacak ekilde uzam, artk emek yar yarya artm, 2 saatten 3 saate kmtr. Artk emein bc halinden bc haline getirilmesinin, 2 saatten 3 saate karlmasnn, ayn zamanda gerekli emek ab yerine ab haline gelmeden, 10 saatten 9 saate inmeden mmkn olmayaca da apak bir eydir. Artk emekteki uzama gerekli emekteki ksalmaya eit olur; veya iinin imdiye kadar fiilen kendisi iin harcamakta olduu bir ksm emek-zaman, kapitalist iin harcanan emek-zaman haline gelir. Burada meydana gelen deiiklik, i gnnn uzunluu olmayp, bunun gerekli emek ile artk emek arasndaki blnme orandr. Dier yandan, i gnnn bykl ile emek gcnn deeri verilince artk emein byklnn de verilmi olaca ak bir eydir. Emek gcnn deeri, yani kendisinin retimi iin gerekmi olan emek-zaman, kendisinin yeniden retimi iin gerekli emek-zaman da belirler. Bir i saati yarm ilinlik yani 6 penilik bir altn miktar ile temsil edilmekte olsa ve emek gcnn bir gnlk deeri de 5 ilin ise, bu durumda, kapitalistin karln kendisine dedii emek gnnn bir gnlk deerini yerine koymak veya kendisinin bir gnlk gerekli geim aralarnn deerine e bir deeri retmek iin, iinin bir gnde 10 saat almas zorunlu olur. Bu geim aralarnn deeri bilinince iinin emek gcnn deeri,1 emek gcnn deeri bilinince gerekli emek-zamann bykl bilinmi olur. Artk emein bykl ise, i gnnn btnnden, gerekli emek sresinin karlmasyla elde edilir. On iki saatten on saat karlrsa geriye iki saat kalr; ve veri olan koullar altnda artk emein iki saatin tesine nasl uzatlabilecei kolayca grlemez. phesiz, kapitalist, iiye 5 ilin yerine sadece 4 ilin 6 peni verebilir, veya bundan da az bir ey deyebilir. 4 ilin 6 penilik bu deerin yeniden retimi iin 9 i saati yeter, dolaysyla da on iki saatlik i gnnden kapitalistin payna den artk emek 2 saat yerine 3 saat olur ve artk deer 1 ilinden 1 ilin 6 peniye ykselir. Ne var ki, bu sonu
1 Gnlk ortalama cretin deeri, iinin yaamak, almak ve neslini devam ettirmek iin neye ihtiyac varsa onunla belirlenir. (William Petty, Political Anatomy of Ireland, 1672, s. 64.) Emein fiyat daima gerekli geim aralarnn fiyatyla belirlenir. Bir iinin creti, ii olarak, kalabalk ailesini -ki iilerin pek ounun kaderidir bukendi dk durumunda ve hayat seviyesinde beslemeye yetmedii zaman, ii uygun bir cret almyor, demektir. (J. Vanderlint, l.c. s. 15.) Kolundan ve almasndan baka hibir eyi olmayan basit bir iinin, emeini bir bakasna satabilmesi halinde elde edeceinden baka hibir eyi yoktur. ... Emein bu trls iin ii cretinin, iinin yaamak iin neye ihtiyac varsa onunla snrl olmas gerekir ve gerekte de bu byle olur. (Turgot, Rflexions etc., Oeuvres, d. Daire, t. I, s. 10.) Geim aralarnn fiyat, gerekte, emein retim maliyetine eittir. (Malthus, Inquiry into etc. Rent, Lond. 1815, s. 48. Not.)

ancak iinin cretini, iinin emek gcnn deerinin altna drmek suretiyle elde edilmi olurdu. i, 9 saatte rettii 4 ilin 6 peniyle imdi eskisinden 1/10 orannda daha az geim arac salar ve dolaysyla emek gc ancak eksikli bir ekilde yeniden retilirdi. Bu durumda artk emek yalnzca kendi normal snrlarnn almasyla uzatlm, artk emein alan sadece gerekli emek-zamann alannn bir ksmnn gasp edilmesiyle geniletilmi olurdu. Bu yntemin ii cretlerinin gerek hareketinde nemli bir rol oynamasna karn, metalarn ve dolaysyla emek gcnn tam deerleri zerinden alnp satldn varsaydmzdan, burada onu konu d brakyoruz. Bu varsaym altnda, emek gcnn retimi ya da emek gcnn deerinin yeniden retimi iin gerekli emek-zaman, iinin cretinin emek gcnn deerinin altna dmesi nedeniyle deil, ancak bu deerin kendisi dt zaman azalabilir. gnnn uzunluu veri olunca, artk emein bymesi, ister istemez, gerekli emek-zamann ksaltlmasyla olur; ve bunun tersi doru deildir: gerekli emek-zamandaki ksalma, artk emekteki bymeden ileri gelmez. rneimizde gerekli emek-zamann 1/10 azalmas, 10 saatten 9 saate dmesi ve dolaysyla da artk emein 2 saatten 3 saate kmas iin, emek gc deerinin gerekten 1/10 orannda dmesi gerekir. Ama, emek gc deerindeki byle bir 1/10luk d, daha nce 10 saatte retilen ayn miktardaki geim aralar ktlesinin imdi 9 saatte retilmesini gerektirir. Ancak, emein retkenliinde (Produktivkraft) bir ykselme olmadka, bu, olanakszdr. rnein, bir kundurac bir ift izmeyi, belli aralarla, 12 saatlik bir i gnnde yapyor olabilir. Ayn zaman aralnda iki ift izme yapmas iin, emeinin retici gcnn iki katna kmas gerekir; ne var ki, kunduracnn emek aralarnda veya alma ynteminde ya da bunlarn her ikisinde bir deiiklik olmadan retici gc iki katna kamaz. Dolaysyla, kunduracnn emeinin retim koullarnda, yani onun retim tarznda ve dolaysyla da emek srecinin kendisinde bir devrimin olmas gerekir. Biz burada, emein retkenliindeki ykselmeden, emek srecinde meydana gelen ve bir metann retimi iin toplumsal olarak gerekli emek-zaman ksaltan bir deiiklii, yani belli bir emek miktarnn daha byk bir miktarda kullanm deeri retme gcn kazanmasn anlyoruz.2 imdiye kadar gzden geirilen ekli ile artk deer retiminde, retim tarzn veri olarak almtk, oysa, gerekli emein artk emee evrilmesi yoluyla
2 kolu mkemmellemise, bunun anlam, bir rnn eskisinden daha az insanla veya (ayn ey demek olan) daha ksa zamanda yaplmasn salayan yeni yollarn bulunmu olmasndan baka bir ey deildir. (Galiani, l.c. s. 153, 159.) retim maliyetlerinde salanan tasarruf, retim srasnda harcanan emek miktarnda salanan tasarruftan baka bir ey olamaz. (Sismondi, tudes etc., t. I, s. 22.)

308

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

309

artk deer retimi iin, sermayenin emek srecine gemiten devralnan veya o gnk biimiyle egemen olmas ve yalnzca onun sresini uzatmas kesinlikle yetmez. Emein retkenliini ykseltmek, emein retkenliini ykselterek emek gcnn deerini drmek ve bylece bu deerin yeniden retimi iin gerekli olan i gn parasn ksaltmak iin, sermaye, emek srecinin teknik ve toplumsal koullarn ve dolaysyla da retim tarznn kendisini kkten deitirmek zorundadr. gnnn uzatlmas yoluyla elde edilen artk deere mutlak artk deer adn veriyorum; buna karlk, gerekli emek-zamann ksaltlmasndan ve bunun sonucu olarak i gnnn iki ksmnn byklkleri arasndaki orann deiiminden kaynaklanan artk deere, greli artk deer diyorum. Emek gcnn deerini drmek iin, emein retkenliindeki ykselmenin, rnleri emek gcnn deerini belirleyen, yani rnleri ya allagelmi geim aralar kmesi iinde yer alan ya da bunlarn yerine geebilecek olan sanayi dallarn etkilemesi gerekir. Ama bir metann deeri, yalnzca ona son biimini veren emek miktar ile deil, bunun kadar o metann retimi srasnda kullanlan retim aralarnda ierilmi bulunan emek ktlesi ile de belirlenir. rnein, bir ift izmenin deeri, sadece kunduracnn harcad emekle deil, fakat deri, balmumu, iplik vb.nin deeriyle de belirlenir. Demek oluyor ki emein retkenliindeki ykselmeyle gerekli tketim aralarnn retimi iin kullanlan deimez sermayenin maddi unsurlarn, emek aralarn ve i malzemelerini salayan sanayilerin metalarnda bunu izleyen bir ucuzlama, ayn zamanda, emek gcnn deerini de drr. Buna karlk, ne gerekli geim aralar reten ve ne de bunlarn elde edilmeleri iin gerekli olan retim aralarn salayan sanayi kollarnda emein retkenliinin ykselmesi, emek gcnn deeri zerinde etkide bulunmaz. Ucuzlayan meta, emek gcnn deerini, doal olarak yalnzca pro tanto (o miktarda), yani emek gcnn yeniden retimine katld oranda drr. Sz gelii, gmlek, gerekli bir tketim aracdr, ama birok tketim aracndan yalnzca bir tanesidir. Gmlein ucuzlamas, iinin sadece gmlek iin yapaca harcamay azaltr. Oysa, gerekli geim aralarnn toplam, her biri ayr sanayilerin rnleri olan farkl metalardan meydana gelir ve bu metalarn her birinin deeri, emek gcnn deerinin bir kesrini oluturur. Bu deer, emek gcnn yeniden retimi iin gerekli emek-zaman ile birlikte azalr; emek-zamandaki toplam azalma ise, sz edilen zel retim kollarnda grlen emek-zaman ksalmalarnn toplamna eit olur. Burada bu genel sonucu, tek tek her rnekte, dolaysz bir sonu ve dolaysz bir amam gibi ele alyoruz. Bir

kapitalist, kendi bana, emein retkenliindeki ykselmeden yararlanarak rnein gmlekleri ucuzlattnda, emek gcnn deerini ve dolaysyla gerekli emek-zaman pro tanto drmek, hibir ekilde bu kapitalistin amac olmak zorunda deildir; yalnzca, sonunda bu sonucun domasna yardmc olduu lde, genel artk deer orannn ykselmesine yardm etmi olur.3 Sermayenin genel ve zorunlu eilimleri ile bunlarn grnm biimleri birbirlerine kartrlmamaldr. Kapitalist retimin znde sakl yasalarn, sermayenin grnen hareketleri srasnda kendilerini nasl ortaya koyduklarn, rekabetin zorlayc yasalar olarak kendilerini nasl gsterdiklerini ve dolaysyla bireysel kapitalistlerin bilinlerinde itici drtler olarak nasl yer ettiklerini burada ele almayacaz; ancak uras imdiden ak ki, rekabetin bilimsel olarak zmlenmesi, ancak sermayenin i doas kavrandnda mmkn olabilir; tpk, uzay cisimlerinin grnteki hareketlerinin, sadece, bunlarn gerek ama duyularla alglanamayan hareketlerini bilen bir kimse iin anlalr olmas gibi. Bununla beraber, greli artk deer retiminin daha iyi anlalabilmesi iin ve srf buraya kadar elde edilmi bulunan sonulara dayanarak, aadaki aklamalar eklemek yerinde olacaktr. Bir i saati 6 penilik ya da ilinlik bir altn miktar ile temsil ediliyorsa, 12 saatlik bir i gnnde 6 ilinlik bir deer retilir. Emein belli bir retici gc ile bu 12 i saatinde 12 para meta imal edildiini varsayalm. Her bir parann retimi iin kullanlan retim arac, ham madde vb.nin deeri 6 peni olsun. Bu koullar altnda her bir meta, 6 peni retim aralarnn deeri iin, 6 peni bunun yapm srasnda eklenen yeni deer iin harcanm olacana gre, 1 iline mal olur. imdi, diyelim, bir kapitalist, emein retkenliini iki katna karmann ve 12 saatlik bir i gnnde bu meta trnden 12 yerine 24 para retmenin yolunu bulmu olsun. retim aralarnn deeri deimemise, metann bir parasnn deeri imdi 9 peniye der, yani imdi retim aralarnn deeri iin 6 peni, son olarak yaplan i srasnda katlan yeni deer iin 3 peni harcanr. Emein retkenliinin iki katna kmasna ramen, bundan byle de, bir i gn eskisi gibi ancak 6 ilinlik bir yeni deer yaratr; yalnzca, bu deer imdi eskisinin iki kat kadar rne blnm bulunur. Bundan dolay, her bir metaya artk bu toplam deerin 1/12si yerine 1 /24, yani 6 peni yerine 3 peni der; bunu yle ifade edebiliriz: her bir para metann retimi bakmndan, rn haline dnen retim arala3 Fabrikatr, makineleri iyiletirerek rn iki katna kard zaman, ... (sonunda) srf bu yoldan iiyi daha ucuza giydirip kuatmay ... ve bylece iiye toplam krn kk bir ksmnn gitmesini baarabildii lde ve srece krn artrabilir. (Ramsay, l.c. s. 168, 169.)

310

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

311

rna eskiden tam bir i saati (tam bir saatlik emek) katlrken imdi sadece yarm i saati (yarm saatlik bir emek) katlr. Bu tek metann deeri imdi toplumsal deerinin altnda olur, yani bu meta ayn nesnenin toplumsal ortalama koullar altnda retilen byk bir ynna gre daha az bir emek-zamana mal olur. Bir para ortalama olarak 1 iline mal olur, yani 2 saatlik toplumsal emei temsil eder; deien retim yntemi ile elde edildiinde ise 9 peniye mal olur, yani 1 i saati (1 saatlik emek) ierir. Ne var ki, bir metann gerek deeri, onun bireysel deeri deil, toplumsal deeridir; yani bu deer, metann bireysel kapitalist iin ne kadar emek-zamana mal olduuyla deil, retimi iin toplumsal olarak gereken emek-zamanla llr. Demek ki, yeni yntemi uygulayan kapitalist, metasn bu metann toplumsal deeri olan 1 ilinden sattnda, metay kendi deerinden 3 peni fazlasna satm ve bylece fazladan 3 penilik bir deer ele geirmi olur. Ama dier yandan, 12 saatlik i gn onun iin eskiden 12 para meta ile temsil edilirken imdi 24 para meta ile temsil edilmektedir. Demek ki, bir gnlk rnn elden karmak iin kapitalist, bundan byle eskisinin iki kat bir arzda bulunabilmeli veya eskisinin iki kat byklnde bir taleple karlaabilmelidir. Dier btn koullar ayn kald takdirde, onun metalar, daha byk bir piyasaya, ancak fiyat drlerek hkim olabilir. Bunun iin de meta kendi deerinin stnde, fakat toplumsal deerinin altnda olan bir fiyatla, diyelim para bana 10 peniye satlr. Kapitalist, bylece, para bana 1 penilik bir ekstra artk deeri cebine indirir. Metas gerekli geim aralar arasnda yer alsn ya da almasn, dolaysyla emek gcnn genel deeri iinde yeri olsun ya da olmasn, kapitalist iin bu artk deer ykselmesi gerekleir. u halde, bu son belirtilen konudan bamsz olarak, her kapitalistte, metay emein ykselen retici gcyle ucuzlatma drts vardr. Ama, bu durumda bile, artm artk deer retimi, gerekli emek-zamann ksaltlmasndan ve artk emekteki buna karlk gelen uzamadan ileri gelir.4 Gerekli emek-zaman 10 saat veya emek gcnn bir gnlk deeri 5 ilin, artk emek 2 saat, dolaysyla da retilen artk deer 1 ilin olsun. Ama, kapitalistimiz imdi bir tanesini 10 peniye veya tamamn 20 iline satt 24 para meta retmektedir. retim aralarnn deeri 12 ilin olduu iin, 142/5 para meta, sadece harcanm olan deimez sermayeyi yerine koyar. 12 saatlik i gn geriye kalan 93/5 para meta
4 Bir insann kr, bakalarnn emeklerinin rnleri zerindeki kumanda kudretine deil fakat bizzat emek zerindeki kumanda kudretine baldr. Bu kimse, iilerinin cretleri ayn kalrken, mallarn daha yksek bir fiyattan satabilse, onun bundan krl kaca ak bir eydir. ... rettii eylerin kk bir ksm sz geen emei harekete geirmeye yeter, ve bunun sonucu olarak daha byk bir ksm o kimsenin kendisine kalr. ([J. Cazenove,] Outlines of Polit. Econ., London 1852, s. 49, 50.)

ile temsil edilir. Emek gcnn fiyat = 5 ilin olduu iin, 6 para rn, gerekli emek-zaman ve 33/5 para rn de artk emei temsil eder. Gerekli emek ile artk emek arasndaki, toplumsal ortalama koullar altnda 5:1 olan oran, imdi ancak 5:3 olur. Ayn sonuca yle de varlabilir: 12 saatlik i gnnn rn deeri 20 ilindir. Bunun 12 ilini metada sadece yeniden beliren retim aralar deerine aittir. O halde geriye kendisinde i gnnn temsil edildii deerin para ifadesi olarak 8 ilin kalr. Bu para ifadesi, kendisinin 12 saati ancak 6 ilinle ifade edilen, ayn trden toplumsal ortalama emein para ifadesinden daha yksektir. stisnai retici gce sahip bulunan emek, nitelii ykselmi emek olarak i grr veya ayn zaman aralnda ayn tr toplumsal ortalama emekten daha fazla deer yaratr. Ne var ki, kapitalistimiz emek gcnn bir gnlk deeri iin gene eskisi gibi sadece 5 ilin der. Bundan tr, ii bu deerin yeniden retimi iin eskiden 10 saat alrken imdi sadece 7 saat almak durumundadr. Dolaysyla artk emei 2 saat artm, kendisi tarafndan retilen artk deer 1 ilinden 3 iline kmtr. Bunun iindir ki, iyiletirilmi retim yntemini kullanan kapitalist, ayn sanayide faaliyet gsteren br kapitalistlere oranla, i gnnn daha byk bir ksmn artk emek olarak kendisine mal eder. Onun tek bana yapt ey, bir btn olarak sermayenin artk deer retiminde yapt eydir. Ama dier yandan, yeni retim yntemi genelleir genellemez ve bylece ucuza retilen metann bireysel deeri ile bunun toplumsal deeri arasndaki fark ortadan kalkar kalkmaz, sz edilen bu ekstra artk deer yok olur. Kendisini yeni retim yntemini kullanan kapitaliste metasn toplumsal deerin altnda bir deerle satmas zorunluluu biiminde duyuran ayn yasa, yani deerin emek-zaman ile belirlenmesi yasas, rekabetin zorlayc yasas olarak kapitalistimizin rakiplerini yeni yntemi kendi i yerlerinde uygulamaya sevk eder.5 Demek ki, genel artk deer oran, btn bu sreten, ancak en sonunda, emein retkenliindeki ykselme retim dallarna egemen olduunda, yani gerekli geim aralar arasnda yer alan ve dolaysyla emek gcnn deerini oluturan metalar ucuzlattnda etkilenir. Metalarn deerleri emein retkenliiyle ters orantldr. Meta deerleriyle belirlendii iin, emek gcnn deeri de byledir. Buna karlk, greli artk deer, emein retkenliiyle doru orantldr. Greli
5 Komum, az emekle ok ey reterek ucuza satabilirse, ben de onun kadar ucuza satmaya almak zorunda kalrm. Bylece, daha az iinin emei ile yaplan veya altrlan ve dolaysyla daha ucuza i karan her hner, her usul veya her makine, dier yerlerde de, herkes ayn hizaya gelsin ve komulardan hibiri dierlerinden daha ucuza satamasnlar diye, ya ayn hneri, ayn usul veya ayn makineyi kullanmak ya da bunlarn benzerlerini bulmak gibi bir zorunluluk ve bir yarma yaratr. (The Advantages of the East-India Trade to England, Lond. 1720, s. 67.)

312

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

313

artk deer, emein retkenlii ykselirse artar, derse azalr. Parann deerinin sabit kald varsaylrsa, 12 saatlik bir ortalama toplumsal i gn, her zaman 6 ilinlik ayn deer-rn retir; bu deer toplam, emek gc deerinin e deeri ile artk deere ne ekilde blnyor olursa olsun. Ama, retim gcndeki ykselmenin sonucu olarak bir gnlk geim aralarnn deeri ve dolaysyla de emek gcnn bir gnlk deeri 5 ilinden 3 iline derse, bu durumda artk deer 1 ilinden 3 iline ykselir, emek gcnn deerini yeniden retmek iin eskiden 10 i saati gerekirken artk sadece 6 i saati gerekir. Drt i saati kurtarlmtr ve artk deer alanna dahil edilebilir. Bundan dolay, metalar ve metalarn ucuzlatlmas yoluyla da bizzat iinin kendisini ucuzlatmak iin, emein retkenliini ykseltmek, sermayenin isel bir drts ve devaml bir eilimidir.6 Metann mutlak deeri, onu reten kapitalist iin, kendi bana, nemi olan bir ey deildir. Kapitalistin ilgilendii ey, sadece, metada sakl ve metann sat ile gerekleebilecek olan artk deerdir. Artk deerin gereklik kazanmas, kendiliinden, yatrlm bulunan deerin yerine konmasn ierir. imdi, metalarn deerleri emein retkenliindeki gelime ile ters orantl iken, greli artk deer bu gelime ile doru orantl olduu ve gene ayn sre, metalarn ucuza elde edilmesini salad ve metalarda ierilmi bulunan artk deeri artrd iin, sadece mbadele deeri retimiyle ilgilenen kapitalistin, metalarn mbadele deerlerini durmadan drme abas iinde olmas bilmecesi zlm olur; ekonomi politiin kurucularndan biri olan Quesnaynin hasmlarn terletmek iin kulland ve cevabn veremedikleri bir elikidir bu.
Sanayi rnlerinin imalat srasnda der Quesnay, retime zarar vermeden, masraflardan veya masrafl ilerden ne kadar fazla tasarruf salanrsa, nihai rnn fiyat bu yoldan azaltlm olaca iin, bu tasarruflarn o kadar yararl olacan kabul ediyorsunuz. Ama buna ramen, alanlarn emeinin rn olan zenginlik retiminin, yaptklar eylerin mbadele deerlerinin artndan meydana geldiine inanyorsunuz.7
6 Bir iinin masraflar hangi oranda azalrsa, sanayiyi balayan snrlamalarn ayn zamanda kaldrlmalar halinde, creti de ayn oranda azalr. (Consideration concerning taking off the Bounty on Corn exported etc. Lond. 1753, s. 7.) Sanayinin karlar, tahln ve dier btn tketim aralarnn mmkn olduu kadar ucuz olmalarn gerektirir; bunlar pahallatran her ey emei de pahallatrr. ... Sanayinin kstlanmad btn lkelerde, geim arac fiyatnn emein fiyat zerinde etki yapmas gerekir. Gerekli geim aralar ucuzladnda bu fiyat da hep decektir. (l.c. s. 3) cretler, retici glerin bymesi orannda der. Makine, gerekli geim aralarn ucuzlatr, ama bunun dnda iiyi de ucuzlatr. (A Prize Essay on the comparative merits of Competition and Cooperation, London 1834, s. 27.) Ils conviennent que plus on peut sans prjudice, pargner de frais ou de travaux dispendieux dans la fabrication des ouvrages des artisans, plus cette pargne est profitable par la diminution des prix de ces ouvrages. Cependant ils croient que a production de

Demek oluyor ki, emein retkenliindeki gelimeyle salanan emek tasarrufu,8 kapitalist retimde, kesinlikle i gnnn ksaltlmasn amalamaz. Bu tasarrufla gdlen ama, sadece, belli bir meta miktarnn retimi iin gereken emek-zaman ksaltmaktr. inin, emeinin retici gcnn ykselmesi sonucunda, rnein, bir saatte eskiden elde edilenin 10 kat kadar meta retmesi ve dolaysyla her bir para meta iin eskisinin onda biri kadar emek-zaman harcamas, onun eskisi gibi 12 saat altrlmasna ve ona 12 saatte eskiden olduu gibi 120 para yerine 1200 para meta rettirilmesine kesinlikle engel olmaz. Dahas, ayn zamanda i gn uzatlabilir ve bylece 14 saatte 1400 para retebilir vb. Bundan dolay, MacCulloch, Ure, Senior ve tutti quanti (benzerleri) ayarndaki iktisatlarn eserlerinin bir sayfasnda, emein retkenliindeki gelimenin gerekli emek-zaman ksaltmas nedeniyle iinin kapitaliste teekkr borlu olduu, bir sonraki sayfada, iinin bu minnettarln, 10 saat yerine bundan byle 15 saat alarak kantlamak zorunda olduu okunabilir. Kapitalist retim tarznda emein retkenliindeki gelimenin amac, i gnnn, iinin kendisi iin almak zorunda olduu ksmn ksaltmaktr, ki bylece iinin kapitalist iin karlksz olarak alaca i gnnn geriye kalan ksm uzayabilsin. Bu sonuca metalarda bir ucuzlama olmadan ne lde varlabileceini, greli artk deerin, incelenmesine imdi girieceimiz zel retim yntemleri gsterecek.

richesse qui rsulte des travaux des artisans consiste dans laugmentation de la valeur vnale de leurs ouvrages. (Quesnay, Dialogues sur le Commerce et sur les Travaux des Artisans, s. 188, 189.) 8 inin, karln demek zorunda olduklar emeinden bu kadar ok tasarruf salayan bu speklatrler. (J. N. Bidaut, Du Monopole qui stablit dans les arts industriels et le commerce, Paris 1828, s. 13. Giriimci, zaman ve emekten tasarruf salamak iin, daima elinden gelen her eyi yapar. (Dugald Stewart, Works ed. by Sir W. Hamilton, v. VIII, Edinburgh 1855, Lectures on Polit. Econ., s. 318.) Onlar, (kapitalistler) altrdklar iilerin retme glerinin mmkn olduu kadar byk olmasna bakar. Dikkatlerini, hem de neredeyse yalnzca, zerinde topladklar konu, bu gc artrmaktr. (R. Jones, l.c., Lecture III.)

Greli A rtk Deerin retimi

315

B l m 11

El Birlii

Kapitalist retim, grm olduumuz gibi, gerekte ancak, ayn bireysel sermayenin daha ok sayda iiyi e zamanl olarak altrd, yani emek srecinin kapsamn genilettii ve nicel adan daha yksek dzeyde rn salad yerde balar. Ayn tr metann retimi iin daha ok sayda iinin ayn anda, ayn mekanda (ayn i alannda da denebilir), ayn kapitalistin kumandas altnda faaliyet gstermesi, tarihsel ve kavramsal adan, kapitalist retimin balang noktasn oluturur. retim tarznn kendisi bakmndan, rnein, balang dnemindeki manifaktr ile loncalara bal zanaat kollar arasnda, ayn anda ayn sermaye tarafndan daha ok sayda ii altrlmasndan baka hemen hemen hi fark yoktur. Lonca ustasnn atlyesi yalnzca daha genitir. Demek ki, ilk olarak, yalnzca nicel bir fark sz konusudur. Grlm olduu gibi, belli bir sermayenin rettii artk deer ktlesi, bir tek iinin salad artk deerin, e zamanl olarak altrlan iilerin saysyla arpmna eittir. Bu say, kendi bana, artk deer oran veya emek gcnn smrlme derecesi zerinde hibir etki yapmaz; ve genel olarak meta deeri retimi bakmndan da, emek srecindeki her tr nitel deiiklik nemsiz grnr. Bu, deerin doasndan kan bir sonutur. On iki saatlik bir i gn 6 ilinde nesnelleiyorsa, bu tr 1200 i gn 6 x 1200 ilinde nesnelleir. Bir halde 12 x 1200, dier halde 12 i saati rne dahil olmutur. Deer retimi sz konusu olduunda, ok sayda kii, her zaman, ok sayda tek kii demektir. Dolaysyla, deer retimi

asndan, 1200 iinin kendi balarna retimde bulunmalar ile ayn sermayenin kumandas altnda birlikte retimde bulunmalar arasnda herhangi bir fark yoktur. Byle olmakla beraber, belli snrlar iinde bir deiiklik gerekleir. Deerde nesnellemi emek, ortalama toplumsal nitelikte emektir ve dolaysyla ortalama bir emek gcnn harcanmasdr. Ne var ki, ortalama bir byklk, her zaman, ayn trdeki ok sayda farkl bireysel byklklerin ortalamasdr. Her sanayi kolunda, bireysel ii, Ali veya Veli, ortalama iiden az ya da ok sapma gsterir. Matematikte hata denen bu bireysel sapmalar, ok sayda ii bir arada ele alnr alnmaz, birbirlerini dengeler ve ortadan kalkarlar. Mehur sofist ve dalkavuk Edmund Burke bile, bir ifti olarak kendi pratik deneyimlerine gre bilir ki, 5 tarm iisinden meydana gelen pek kk bir takmda dahi emein btn bireysel farklar yok olur ve dolaysyla da yetikin herhangi be tarm iisi, bir arada altrldklarnda, ayn zaman aralnda, dier herhangi be tarm iisi kadar i karr.9 Fakat ne olursa olsun, uras aktr ki, ayn zamanda altrlan byk sayda iinin toplam i gnnden, bu byklk ii saysna blnerek, bizzat, ortalama toplumsal emein bir gn bulunur. Tek bir iinin i gn, diyelim, on iki saattir. Bu durumda, ayn zamanda altrlan 12 iinin i gn 144 saatlik bir toplam i gn meydana getirir ve bu bir dzine iiden her birinin emei toplumsal ortalama emekten az ya da ok sapma gsterse ve bu nedenle ayn ii yapmak iin az ok farkl uzunlukta bir zaman harcama durumunda olsa bile, her bir iinin i gn, 144 saatlik toplam i gnnn on ikide biri olarak, ortalama toplumsal nitelie sahip bulunur. Bu bir dzine iiyi altran kapitalist iinse, i gn, bir dzine iinin toplam i gnnden ibarettir. Her bir iinin i gn, toplam i gnnn sadece bir kesridir ve bu 12 kiinin birbirlerine yardm ederek mi yoksa ayn kapitalist iin almaktan baka hibir ilikileri olmadan m altklarndan tmyle bamszdr. Buna karlk, bu 12 ii, alt ift halinde birer kk usta tarafndan altrlyor olsa, her bir ustann ayn byklkte bir deer ktlesi retip retemeyecei ve dolaysyla genel artk deer orann gerekletirip gerekletiremeyecei tamamen
9 Bir kimsenin emeinin deeri ile dier bir kimsenin emeinin deeri arasnda gllk, maharet ve drst alma bakmndan, hi phesiz, nemli farklar olur. Fakat dikkatle yaptm gzlemler sonucunda ulatm sarslmaz kan odur ki, herhangi be adam bir arada, belirtmi bulunduum ya dnemindeki dier be adamn kardklar miktarda i karr. Yani, bu be adamdan biri iyi bir iinin btn zelliklerine sahiptir, biri kt bir iidir, dier birinciye ve sonuncuya yaklaan ortalama nitelikte iilerdir. Bylece, be adamn meydana getirdii bylesine kk bir grupta bile, be adamn salayabilecekleri eylerin tamam grlebilir. (E. Burke, l.c. s. 15, 16.) Ortalama birey konusunda Qutelet ile karlatrnz.

316

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

317

tesadfe bal bir ey olur. Ortaya bireysel sapmalar kar. Bir ii, bir metann retimi iin toplumsal olarak gerekli olandan nemli miktarda daha fazla zaman harcarsa, bu nedenle bireysel olarak bu ii iin gereken emek-zaman toplumsal olarak gerekli emek-zamandan, yani ortalama emek-zamandan nemli miktarda sapacak olursa, bu iinin emei ortalama emek, emek gc de ortalama emek gc saylmaz. Bu emek gc ya hi satlamaz ya da ancak ortalama emek gc deerinden azna satlabilir. Demek ki, emek gcnn belli bir asgari etkinlie sahip bulunduu varsaylr; kapitalist retimin bu asgariyi lecek aralar bulduunu ileride greceiz. Emek gcnn ortalama deerinin denmesi zorunlu olsa bile, bu asgari, her ne olursa olsun, ortalamadan sapma gsterir. Bundan dolay, alt kk ustadan biri genel artk deer oranndan daha yksek oranda artk deeri cebine indirirken bir dieri bundan daha kk oranda artk deer elde eder. Btn toplum gz nne alnrsa, bu eitsizlikler birbirini yok eder, ama bu sylenen tek tek ustalar iin geerli olmaz. O halde, deerlenme yasasnn bireysel retici iin eksiksiz ekilde gereklemesi, ancak, bu kimse kapitalist gibi retimde bulunduu, ayn zamanda ok sayda ii altrd ve daha iin bandan itibaren ortalama toplumsal emei harekete geirdii zaman mmkn olur.10 ok sayda iinin ayn zamanda altrlmas, alma tarz ayn kaldnda bile, emek srecinin nesnel koullarnda bir devrime yol aar. ok sayda iinin alt binalar, ham madde vb. depolar, ayn zamanda ya da dnml olarak kullanlan kaplar, ara ve gereler vb., ksaca retim aralarnn bir ksm, imdi emek srecinde birlikte tketilir. Bir yandan, metalarn ve dolaysyla da retim aralarnn mbadele deeri, bunlarn kullanm deerlerinin daha fazla smrlmesinden dolay asla ykselmez. Dier yandan, birlikte kullanlan retim aralarnn lei byr. 20 dokuma tezgh ile 20 iinin alt bir oda, iki kalfas bulunan bamsz bir dokumacnn odasndan daha geni olmaldr. Ama 20 kiilik bir atlyenin retilmesi, iki kiilik 10 atlyenin retilmesinin gerektireceinden daha az emee mal olur ve yn halinde bir yere toplanm ve bir arada kullanlan retim aralarnn deeri, bunlarn kapsam ve yararllklarndaki artla doru orantl olarak artmaz. Birlikte kullanlan retim aralar her bir rne daha kk bir deer paras aktarr; bunun nedeni, ksmen, aktardklar toplam deerin ayn
10 Sayn Profesr Roscher, bir terzi kadnn, Bayan Roscher tarafndan altrld iki gnde, Bayan Roscherin ayn gnlerde altrd iki terzi kadndan daha fazla i kardn kefettiini iddia eder. Sayn Profesr, kapitalist retim sreci hakkndaki gzlemlerini, fidanlkta yaplan retime veya baroldeki kiinin, yani kapitalistin bulunmad durumlara dayandrmamal.

zamanda daha byk bir rn ktlesine dalyor olmas, ksmen de, bunlarn, retim srecinde, ayr ayr kullanlmalar halindekine oranla, geri mutlak olarak daha yksek, fakat, etki alanlar gz nnde tutulduunda, greli olarak daha kk bir deerle yer alyor olmalardr. Bylece, deimez sermayenin bir ksmnn deeri der; bu dmenin bykl ile orantl olarak, metann toplam deeri de der. Bu etki, metann retimi iin kullanlan retim aralarnn daha ucuza elde edilmesi halinde grlecek olann aynsdr. retim aralarnn kullanmnda salanan bu tasarruf, sadece, bunlarn emek srecinde ok sayda ii tarafndan birlikte tketilmelerinden kaynaklanr. Ve, ok sayda iinin yalnzca ayn mekanda topland ama birlikte almad zaman bile, retim aralar, kendi balarna bamsz olarak alan iilerin veya kk ustalarn dank ve grece pahal retim aralarndan farkl olarak, toplumsal emein koullar veya emein toplumsal koullar olarak, bu karakteri kazanr. Emek aralarnn bir ksm, bu toplumsal karaktere, emek srecinin kendisinin bu karakteri kazanmasndan nce sahip olur. retim aralarnda salanan tasarrufun, genel olarak, iki bakmdan incelenmesi gerekir. lk olarak, metalar ucuzlatmas ve bylece emek gcnn deerini drmesi bakmndan. kinci olarak, artk deerin yatrlm bulunan toplam sermayeye, yani sermayenin deimeyen ve deien ksmlarnn deer toplamna orann deitirmesi bakmndan. Bu son nokta bu eserin nc Kitabnn Birinci Ksmnda ele alnacak; u anda zerinde durduumuz konuyla da ilgili olan baz noktalar, aralarndaki ilikiden dolay oraya brakyoruz. zmlememizin ak konunun bu ekilde blnmesini gerekli klyor ve bu blnme ayn zamanda kapitalist retimin ruhuna da uygun dyor. Burada alma koullar iinin karsna bamsz eyler olarak ktklarndan, bunlarda salanan tasarruf da, iiyi hi ilgilendirmeyen ve bundan tr de onun kiisel retkenliini ykselten yntemlerden ayr olan zel bir ilem gibi grnyor. Ayn retim srecinde veya farkl ama birbirleriyle balantl retim srelerinde planl olarak yan yana ya da birlikte alanlarn alma biimine el birlii denir.11 Bir svari taburunun saldr gc veya bir piyade alaynn savunma gc, svarilerin veya piyadelerin her birinin tek balarna ortaya koyabilecekleri saldr veya savunma glerinin toplamndan nasl esasl ekilde farkl ise, iilerin tek balarna ortaya koyabilecekleri mekanik glerin toplam da, birok iinin ayn zamanda, blnmemi ayn ii birlikte yapmas, sz gelii, bir arl kaldrmas, bir manivelay evir11 Concours de forces. (Destutt de Tracy, l.c. s. 80.)

318

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

319

mesi veya karlalan bir engeli bertaraf etmesi srasnda ortaya kan toplumsal g potansiyelinden ayn ekilde farkldr.12 Birletirilmi emein yaratt etki burada tek bana iiler tarafndan ya hi yaratlamazd ya da ancak ok daha uzun bir zaman aralnda veya pek kk bir lde salanabilirdi. Burada sz konusu olan ey, sadece, el birlii yoluyla bireysel retici gcn ykseltilmesi deil, temelde kitlesel g olmak zorunda olan bir retici gcn yaratlmasdr.13 ok sayda gcn bir toplam g halinde eriyip kaynamasndan doan yeni g potansiyeli bir yana, yalnzca toplumsal temas, retken faaliyetlerin ounda, bireylerin kiisel i karma yeteneklerini artran yle bir rekabet duygusu ve canllk (animal spirits) yaratr ki, 144 saatlik tek bir i gnnde bir arada alan bir dzine kii, her biri kendi bana 12 saat alan 12 iinin veya arka arkaya 12 gn alan tek bir iinin salayacandan ok daha byk bir toplam rn salar.14 Bunun nedeni, insann, doas gerei, Aristonun dnd gibi politik15 deilse bile, her durumda toplumsal bir hayvan olmasdr. Birok kimsenin ayn eyi veya ayn trden eyleri birlikte ve ayn zamanda yapyor olmasna ramen, bunlardan her birinin bireysel emei, toplam emein bir paras olarak, el birlii sayesinde emek nesnesinin daha hzl bir ekilde getii farkl emek sreci evrelerini temsil edebilir. Sz gelii, bir duvarc, talar bir merdivenin dibinden tepesine karmalar iin iileri basamaklara dizse, bu iilerin her biri ayn eyi yapar;
12 Kk paralara ayrlmalarna imkn olmayan, byle olmakla beraber gene de ancak bir arada altrlan iilerin el birlii ile yaplabilen son derece basit saysz i tr vardr. Byk bir aa gvdesinin bir arabaya yklenmesi byle bir itir. ... Ksaca, ok sayda ii bir arada ve ayn zamanda, blnmemi ayn ite birbirlerine yardmc olacak ekilde altrlmadan yaplamayacak her ey byledir. (E. G. Wakefield, A View of the Art of Colonization, London 1849, s. 168.) 13 Bir tonluk bir yk bir adamn kaldrmas imknsz iken ve ayn eyi yapmak iin 10 adamn kendilerini zorlamas gerekirken, 100 adam bunu yalnzca birer parmaklarnn kuvvetiyle yapabilir. (John Bellers, Proposals for raising a colledge of industry, London 1696, s. 21.) 14 altrlan tarm iilerinin greli says ile de (ayn sayda ii, her biri 30 acre topraa sahip 10 ifti tarafndan altrlacaklar yerde, 300 acre topra olan bir ifti tarafndan altrlsalar) iadamlar dnda kalan kimselerin kolayca grp anlayamayaca bir avantaj salanr. Doal olarak, 1:4n 3:12den farksz olduu sylenir; ama bu, alma hayatnda doru deildir. nk, rn kaldrma zamannda ve rn kaldrma iinde olduu gibi hz gerektiren daha pek ok ite, birok iinin birlikte altrlmasyla i daha iyi ve daha hzl yaplp bitirilir. Sz gelii, rn kaldrma srasnda 2 araba srcs, 2 ykleyici, 2 trmk, 2 boaltc ve samanlk veya ambarda birlikte alan iiler, ayn sayda iinin eitli gruplara ve eitli iftliklere dalm halde karacaklar iin iki kat i karr. ([J. Arbuthnot,] An Inquiry into the Connection between the present price of provisions and the size of farms. By a Farmer, London 1773, s. 7, 8.) 15 Aristonun tanm, tam olarak, insann doas gerei kent yurtta olduudur. Franklinin, insann doas gerei alet yapan hayvan olduu eklindeki tanm Yankeeler iin ne kadar karakteristik ise, bu tanm da klasik Eski a iin o kadar karakteristiktir.

ama bunlarn tek tek yaptklar iler bir toplam iin devaml paralar, her bir tan emek sreci srasnda gemek zorunda olduu zel evreleri oluturur ve tm iilerin 24 eli, talar, merdivenden kp inerek i grecek olan her bir iinin iki eline gre daha hzl bir ekilde karr.16 Emek nesnesi, ayn yolu daha ksa zamanda alr. Dier yandan, rnein, bir binann farkl cephelerinin yapmna ayn zamanda giriilecek olsa, el birlii iindeki iiler ayn veya ayn trdeki eyleri yapyor olsa bile, burada emein birlemesi (Kombination) sz konusu olur. Emek nesnesinin mekansal adan farkl yanlarna el atan 144 saatlik birleik i gn, birleik iinin veya toplam iinin, hem nnde hem de arkasnda gzlerinin ve ellerinin bulunmas ve bir dereceye kadar, her yerde hazr bulunma zelliine sahip olmas nedeniyle, toplam rn, ilerine tek bir yanndan girimek zorunda olan, u ya da bu lde kendi balarna alan iilerin 12 saatlik i gnlerine gre, daha abuk ortaya karr. rnn mekansal adan farkl ksmlar ayn zaman aral iinde olgunlar. Birbirlerini tamamlayan ok sayda kimsenin, ayn veya ayn trden eyleri yaptklarn belirttik; nk, ortak almann bu en basit ekli, el birliinin en gelimi halinde bile byk bir rol oynar. Emek sreci karmaklatnda, yalnzca ok sayda iinin ayn yer ve zamanda bir arada bulunmalar, eitli ilerin farkl iiler arasnda datlmasn, dolaysyla e zamanl olarak yaplmalarn ve bylece toplam rnn elde edilmesi iin gerekli emek-zamann ksaltlmasn mmkn klar.17 Birok retim dalnda, kritik nem tayan uraklar, yani emek srecinin kendi doas tarafndan belirlenen ve belirli alma sonularnn hedeflenmesini zorunlu klan zaman aralklar vardr. rnein, bir koyun srsnn ynlerinin kesilmesi veya bir tarladaki rnn biilip harmanlanmasnn gerektii hallerde, rnn nicelik ve nitelii, iin belli bir zamanda balatlp belli bir zamanda bitirilmesine bal olur. Emek srecini kabul edebilecek zaman aral, burada, ringa bal avnda olduu gibi, nceden bilinir. Tek bir ii, bir gnden, ancak, diyelim 12 saatlik bir i gn karabilir; oysa, el birlii iinde alan rnein
16 Ayrca saptanmas gerekir ki, bu ksmi i blm, iilere benzer iler yaptrldnda da kendini gsterebilir. rnein, duvarclar tulalar elden ele geirerek yksek bir iskelenin stne karr, bu srada hepsi ayn ii yapar, ama bunlar arasnda gene de, tulalar belirli bir yere, her birinin kendi tulasn kendi bana iskelenin tepesine karmas halindekinden daha abuk ulatrmalarna dayanan bir tr i blm mevcuttur. (F. Skarbek, Thorie des richesses sociales, 2me d., Paris 1839, t. I, s. 97, 98.) 17 Karmak bir iin yaplmas sz konusu olduu zaman, farkl eylerin ayn zamanda yaplmalar zorunlu olur. Birisi bir ey yaparken, bir bakas dier bir ey yapar ve meydana gelmesine herkesin birlikte yardmc olduu sonu, tek bana bir kimsenin yaratabilmesine imkan olmayan bir ey olur. Birisi krek eker, dieri dmeni idare eder, bir ncs a atar veya bal zpknlar ve bylece bu el birlii olmadan imkansz olan balk av, baar ile sonulanr. (Destutt de Tracy, l.c. s. 78.)

320

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

321

100 ii, 12 saatlik bir i gnn 1200 saatlik bir i gnne uzatr. alma dneminin ksal, can alc anda retim alanna sokulan emek ktlesinin bykl ile telafi edilir. in gerektii zamanda tamamlanmas burada ok sayda birleik i gnnn ayn zamanda kullanlmasna, varlmak istenilen sonucun ne lde gerekleecei ise ii saysna bal bulunur; yine de, bu iilerin says, ayn i alannda ayn zaman aralnda tek balarna alacak olan iilerin saysndan daima daha kk olur.18 te bu el birliinin olmay yzndendir ki, Amerika Birleik Devletlerinin batsnda byk miktarda tahl, Dou Hindistann ngiliz egemenliinin eski toplum dzenini tahrip ettii ksmlarnda byk miktarda pamuk her yl heba edilir.19 El birlii, bir yandan, alma alannn geniletilmesini mmkn klar ve bundan dolay, emek nesnesinin mekansal balantlar nedeniyle bile, arazinin kurutulmas, sularn bent ve arklarla kontrol altna alnmas, sulama, su kanal, karayolu ve demir yolu inas vb. gibi, belirli emek srelerini gerekli klar. Dier yandan, el birlii, retimin boyutlarndaki bymeye oranla, retim alannn mekansal adan daraltlmasna imkn verir. Pek ok ek harcamadan (faux frais) kanlmasn salayan bu daralma, iilerin bir araya toplanmas, eitli emek srelerinin birbirlerini tamamlayacak biimde birletirilmesi ve retim aralarnn younlamas sayesinde olur.20 Ayr ayr allan i gnlerinin ayn byklkteki toplam ile karlatrldnda, birleik i gn daha byk miktarlarda kullanm deeri retir ve dolaysyla belli bir yararl etkinin retimi iin gereken emekzaman ksaltr. Birleik i gnnn belli bir durumda bu ykselmi retme gcn kazanmas onun ister emein mekanik g potansiyelini
18 Bunun (tarm iinin) belirleyici anda yaplmas ok daha etkili olur. ([J. Arbuthnot,] An Inquiry into the Connection between the present price etc., s. 7.) Tarmda zaman faktrnden daha nemli bir faktr yoktur. (Liebig, ber Theorie und Praxis in der Landwirtschaft, 1856, s. 23.) 19 Belki in ve ngiltere hari, dnyann dier herhangi bir lkesinden daha fazla emek ihra eden bir lkede karlalmas pek beklenmeyecek buna ok yakn bir kt durum, pamuk rnn tarladan kaldrmaya yetecek kadar ii bulmann olanakszldr. Bu yzden byk miktarda pamuk tarlada kalr; dier bir ksm pamuk, rn topraa dp kanlmaz olarak rengi bozulduktan ve ksmen rdkten sonra toplanr; bylece, tam gerekli mevsiminde yeterli miktarda ii bulunamamas nedeniyle, ekici, ngilterenin son derece sabrszlkla bekledii bu rnn byk bir ksmnn kaybna fiilen raz olmak zorunda kalr. (Bengal Hurkaru, Bi-Monthly Overland Summary of News, 22nd July 1861.) 20 Tarm alanndaki gelimenin sonucu olarak, eskiden 500 acrelik topraa dalm olarak kullanlan ve harcanan sermaye ve emek miktar, belki de bu miktardan fazlas, imdi daha iyi ekilip ilenen 100 acrelik bir toprakta toplanm bulunuyor. Kullanlan sermaye ve emek miktarna oranla ekim alan daralm olmakla beraber, bu alan, gene de, eskiden bir tek bamsz reticinin elinin altnda bulunan veya onun tarafndan ilenmi olan retim alanna oranla genilemi bir retim alan demektir. (R. Jones, An Essay on the Distribution of Wealth, On Rent, London 1831, s. 191.)

ykseltmesi, ister emein mekan bakmndan etkinlik alann geniletmesi, ister retimin boyutlarndaki bymeye oranla yrtld alan daraltmas, ister kritik zamanlarda byk miktarda emei ksa zamanda harekete getirebilmesi, ister alanlarn evklerini kamlamas, ister birok kimse tarafndan yaplan benzer ilere devamllk ve ok ynllk damgasn vurmas, ister farkl ilerin ayn anda yaplmasn salamas, ister ortak kullanlma yolu ile retim aralarnda tasarruf salamas, ya da isterse bireysel emee ortalama toplumsal emek niteliini kazandrmas sayesinde olsun, btn bu hallerde birleik i gnnn zgl retici gc, emein toplumsal olarak retici gc veya toplumsal emein retkenliidir. Bu retici g dorudan doruya el birliinin kendisinden doar. Bakalaryla planl bir ekilde birlikte almas sayesinde ii kendi bireysel snrlarn aar ve kendi trnn yeteneklerini gelitirir.21 iler, bir arada olmadan, dorudan doruya birlikte alamayacaklarna ve bundan dolay belli bir mekanda toplanmalar el birliinin koulu olduuna gre, ayn sermaye, ayn kapitalist, ayn zamanda altrmak zere emek glerini ayn zamanda satn almadan cretli iiler el birlii iinde alamaz. Bundan tr, bu emek glerinin toplam deeri veya iilerin bir gnlk, bir haftalk vb. cret toplamlar, iiler retim srecinde birletirilmeden nce, kapitalistin kesesinde toplanm olmaldr. 300 iiye birden cret demek, yalnzca bir gnlk cret bile sz konusu olsa, az sayda iiye btn yl boyunca haftadan haftaya denen cret tutarndan daha fazla sermaye harcamasn gerektirir. Demek ki, el birlii iinde altrlan iilerin says veya el birliinin derecesi, her eyden nce, bir kapitalistin emek gc satn almnda kullanabilecei sermayenin byklne, yani tek bana bir kapitalistin ok sayda iinin geim aralarndan ne kadarn salayabileceine baldr. Deiir sermaye iin sz konusu olan eyler, deimez sermaye iin de sz konusudur. Sz gelii, 300 ii altran bir kapitalistin ham madde iin harcayaca para, her biri 10 ii altran 30 kapitalistin her birinin ayn ey iin harcayacaklar paradan 30 kez daha byk olur. Geri, birlikte kullanlan emek aralarnn deer ve ktlesi, altrlan ii says ile ayn derecede artmaz, ama gene de nemli miktarda artar. Demek ki, byk bir retim aralar ktlesinin tek bir kapitalistin elinde younlamas cretli iilerin el birlii iinde altrlmalarnn temel kouludur ve el birliinin derecesi veya retimin lei, bu younlamann derecesine baldr.
21 Tek bana bir kimsenin gc ok azdr, ama bu ok az glerin bir araya gelmesiyle, bu para glerin toplamndan byk olan bir toplam g doar; bylece, glerin sadece bir araya getirilmesiyle gerekli zaman ksaltlabilir ve bunlarn etki alanlar geniletilebilir. (G. R. Carli, Note zu P. Verri, l.c, t. XV, s. 196.)

322

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

323

Balangta, e zamanl olarak smrlen ii saysnn ve dolaysyla retilen artk deer ktlesinin, ii altran kimsenin kendisini el iinden kurtarmasna, kk bir usta iken bir kapitalist haline gelmesine ve bylece sermaye ilikisinin biimsel olarak kurulmasna yetmesi iin, belirli bir asgari byklkteki bireysel sermayenin varl gerekli grnmt. Bu asgari byklkteki sermaye, imdi, dank ve birbirinden bamsz olarak yrtlen bireysel emek srelerinin birleik bir toplumsal emek sreci haline gelmesinin maddi koulu olarak grnyor. Yine balangta, sermayenin emee komuta etmesi, sadece, iinin kendisi yerine kapitalist iin ve dolaysyla kapitalistin emrinde almasnn biimsel bir sonucu olarak grnmt. ok sayda cretli iinin el birlii iinde altrlmaya balamas ile birlikte sermayenin emek zerindeki komutas, bizzat emek srecinin yrtlebilmesi iin bir zorunlulua, gerek bir retim kouluna dnr. Kapitalistin retim alanndaki komuta gc, imdi, generalin sava alanndaki komuta gc kadar vazgeilmez olur. Byk boyutlara ulam, dorudan doruya toplumsal olarak veya bir arada allarak yaplan btn iler, az ya da ok, bireysel faaliyetler arasnda uyum salayacak ve paralarnn bamsz hareketlerinden doanlardan farkl olarak toplam retim mekanizmasnn kendi hareketinden doan genel ilevleri yerine getirecek bir ynetimi gerektirir. Tek bana alan bir kemanc kendini ynetebilir, bir orkestra ise ynetmene ihtiya duyar. Emek, sermayenin emrine girip el birlii iinde harcanmaya balar balamaz, ynetim, denetim ve egdm ilevi, sermayenin ilevi olur. Ynetim ilevi, sermayenin zgl ilevi olarak, zgl nitelikler kazanr. Her eyden nce, sermayenin kendisini mmkn olduu kadar fazla deerlendirmesi,22 yani mmkn olduu kadar fazla artk deer retilmesi, dolaysyla emek gcnn kapitalist tarafndan mmkn olduu kadar ok smrlmesi, kapitalist retim srecinin itici drts ve belirleyici amacdr. Ayn zamanda altrlan ii kitlesi ile birlikte bu kitlenin direnme gc ve bununla birlikte zorunlu olarak sermayenin bu direnme gcn alt etmeye ynelik basks artar. Kapitalistin ynetimi, yalnzca toplumsal emek srecinin doasndan kaynaklanan ve ona ait olan zel bir ilev olmayp, ayn zamanda, toplumsal bir emek srecinin smrs iin gerekli ve dolaysyla de smren ile smrsnn ham maddesi arasndaki kanlmaz kartln zorunlu kld bir ilevdir. Ayn ekilde, iinin karsna yabanc bir mlkiyet olarak kan retim aralarnn lei bydke, bunlarn amaca uygun bir biimde kul22 Kr ... iin biricik amacdr. (J. Vanderlint, l.c. s. 11.)

lanlmasn denetleme zorunluluu da artar.23 Ayrca, cretli iilerin el birlii iinde almalar, yalnzca, bu iileri e zamanl olarak kullanan sermayenin yaratt bir sonutur. Bunlarn ilevleri arasndaki balantlar ve retici bir toplam gvde olarak birlikleri, onlarn deil, kendilerini bir araya getiren ve bir arada tutan sermayenin iidir. Bundan dolaydr ki, yaptklar iler arasndaki iliki, iilerin karsna, dnce dzeyinde plan olarak, pratik dzeyde kapitalistin otoritesi olarak, onlarn faaliyetlerini kendi amacnn boyunduruu altna alan yabanc bir iradenin iktidar olarak kar. Bundan tr, kapitalist ynetim, ierii bakmndan, ynetilecek retim srecinin iki ynll dolaysyla (bu sre bir yandan bir rnn yapm iin yrtlen toplumsal bir emek sreci, dier yandan sermayenin kendisini deerlendirme srecidir), iki ynl bir ilevse, biimi bakmndan da despotadr. El birliinin daha byk leklere ulamasyla birlikte bu despotluk kendine zg biimlere brnr. Sermayesi gerek kapitalist retime balamasna elverecek asgari bir miktara ular ulamaz, ilk nce kendini el iinden kurtarm olan kapitalist, imdi de, tek tek iilerin ve ii gruplarnn dorudan doruya ve devaml ekilde kontrol edilmesi grevini, zel bir trdeki cretli iilere brakr. ayn sermayenin emri altnda bir arada altrlan bir ii kitlesi, askeri bir ordu gibi, snai subaylara (yneticiler) ve astsubaylara (ustabalar, nezaretiler) ihtiya duyar; bu kimseler emek sreci boyunca sermaye adna komutanlk yapar. Denetim ve gzetim ii bunlarn tek ilevi olarak yerleiklik kazanr. Bamsz kyllerin ve kendi balarna alan zanaatlarn retim biimini klelie dayanan plantasyon sistemi ile karlatrrken, politik iktisat, bu denetim ve gzetim iini faux frais de production (ek retim harcamalar) arasnda sayar.24 Buna karlk, ayn
23 S bir ngiliz gazetesi olan Spectatorn 26 Mays 1866 gnl saysndaki habere gre, Wirework Company of Manchestern (Manchester Tel irketinin) patronlar ile iileri arasnda bir eit ortakln kurulmasndan sonra alnan ilk sonu, malzeme israfnn birdenbire azalmas oldu; nk iiler, kendi mallarna kar kapitalistlerin mallarna kar davrandklar gibi dikkatsiz deildi; malzeme ziyan, fabrikalar iin, tahsil edilmeleri zor alacaklardan sonra, belki de en byk zarar kaynadr. Ayn gazete, Rochdale cooperative experimentsn (kooperatif deneylerinin) temel eksii olarak grd eyi yle belirtiyor: They showed that associations of workmen could manage shops, mills, and almost all forms of industry with success, and they immensely improved the condition of the men, but then they did not leave a clear place for masters. (Bu denemeler, ii birliklerinin dkkn ve maazalar, fabrikalar ve hemen hemen btn sanayi biimlerini baar ile ynetebileceklerini gsterdi; bunlar insanlarn durumunu ok byk lde iyiletirdi, fakat, kapitalistlere hibir gzle grlr yer brakmadlar. Quelle horreur! {Ne korkun ey!}) 24 Profesr Cairnes, Kuzey Amerikann gney eyaletlerinde superintendence of labourn (emein denetiminin) kle emei ile yrtlen retim faaliyetinin balca zelliklerinden biri olduunu belirttikten sonra, yle devam eder: Mal sahibi kyl (kuzeyde) toprann btn rnne kendisi sahip olduu iin, aba harcamasn salayacak bir

324

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

325

kii, kapitalist retim tarzn incelerken, bir arada allarak yrtlen emek srecinin doasndan kaynakland kadaryla ynetim ilevini, bu srecin kapitalist ve dolaysyla da kartlk dourucu niteliinin gerekli kld ynetim ileviyle zdeletirir.25 Kapitalist, snai ynetici olduu iin kapitalist deildir; tersine, kapitalist olduu iin snai komutan olur. Nasl ki feodalite dneminde savan ve yargnn bakomutanl toprak mlkiyetinin ayrt edici bir zelliiydi, sanayinin bakomutanl da sermayenin ayrt edici bir zellii haline gelir.26 i, emek gcnn sahibi olarak kapitalistle pazarlk ettii sre boyunca, kendi emek gcnn sahibidir ve neye sahipse ancak onu, yani bireysel, yaltk emek gcn satabilir. Kapitalistin bir yerine 100 emek gc satn almas veya bir tek ii yerine birbirlerinden bamsz 100 ii ile szleme yapmas bu ilikiyi hibir ekilde deitirmez. Kapitalist, 100 iiyi, bunlar el birlii iine sokmadan altrabilir. Bundan dolay, kapitalist 100 bamsz emek gcnn deerini der; ama bu yz kiinin birleik emek gc iin deme yapmaz. iler, bamsz kiiler olarak ayn sermaye ile ilikiye girien, fakat kendi aralarnda iliki bulunmayan bireylerdir. Bunlar arasndaki el birlii, ancak emek srecinde meydana gelir; ama, emek srecine girerken, kendi kendilerine ait olmaktan kmlardr. Emek srecine admlarn attklar andan itibaren sermayenin bir paras olurlar. El birlii yapan kimseler olarak, faaliyet halindeki bir organizmann organlar olarak, sermayenin zel bir varlk tarzndan baka bir ey deildirler. Bu nedenle, iinin, toplumsal ii olarak gelitirdii retici g, sermayenin retici gcdr. iler belirli koullara tabi olur olmaz, emein toplumsal retim gc parasz olarak geliir ve sermaye iileri bu koullara tabi klar. Emein toplumsal retici gc, kapitalist iin hibir maliyeti bulunmadndan, dier yandan iinin kendisi sermayeye ait olmadan nce ii tarafndan gelitirilmediinden, bu retici g, sermayenin doas gerei sahip olduu, onda ikin bir retici g gibi grnr. Eski Asyallarn, Msrllarn, Etrsklerin vb. devasa eserlerinde basit el birliinin ne muazzam bir etki gcne sahip olduunu grrz.
baka drtye ihtiyac yoktur. Burada denetim tmyle gereksizleir. (Cairnes, l.c. s. 48, 49.) {Cairnesin eserinde toprann rn deil emeinin rn yani ... produce of his soil deil fakat ... produce of is toil deniyor. Biz burada eviriye esas aldmz Almanca metindeki gibi toprak olarak evirdik; ngilizce metinde emek olarak verilmektedir. ev.} 25 eitli retim biimleri arasndaki karakteristik-toplumsal farklar hemen grp kavramasyla gerekten dikkate deer bir yazar olan Sir James Steuart diyor ki: Byk manifaktr iletmelerinin ev sanayisini yok etmesinin nedeni, kle emeinin basitliine yaklamalar deilse nedir? (Princ. of Pol. Econ. London 1767, v. I, s. 167, 168.) 26 Dolaysyla, Auguste Comte ve okulu, sermaye beyleri gibi feodal beylerin de ebedi bir zorunluluk olduunu ayn ekilde kantlayabilirdi.

Eski zamanlarda, bu Asyal devletlerin, sivil ve askeri harcamalarn yaptktan sonra, kendilerini, muhteem ve yararl eserlerin yapm iin harcayabilecekleri bir tketim aralar fazlasna sahip bulduklar oluyordu. Tarm ilerinde alamayan ahalinin hemen hemen tamamnn el ve kollar zerindeki komuta gleri ve monarklarla rahiplerin bu fazla zerindeki mnhasr tasarruf haklar onlara, lkeyi bir batan bir baa donatan bu muazzam antlar dikmek iin gerekli olan aralar salyordu. ... Bir yerden bir yere tanmalar insan hayrete dren bu muazzam heykellerin ve dev yapl ktlelerin hareket ettirilmesi iin, neredeyse yalnzca, hovardaca harcanan insan emeinden yararlanlyordu. ilerin says ve bunlarn bir arada harcadklar g yetiyordu. Her bir tortu brakc unsurun kck, zayf ve nemsiz olmasna karn, okyanusun derinliklerinden ykselen gz alc mercan kayalklarnn da adalara dntn ve salam kara paralar oluturduunu grrz. Bir Asya monarisinde tarmla uramayan iilerin bedensel abalar dnda bir ie katabilecekleri ok az ey vardr: ama bunlarn gc, saylarndadr ve bu kitleler zerindeki ynetim kudreti bu muazzam eserlerin domasna imkan vermiti. Bu da iilerin beslenmesini salayan gelirlerin, bu tr giriimleri mmkn klm olan bir veya birka elde toplanmas sayesinde oluyordu.27

Asyal ve Msrl krallarnn ya da Etrsk teokratlarnn vb. bu kudretleri, modern toplumda, ister tek bana bir kapitalist olarak, ister hisse senetli irketlerde olduu gibi birleik bir kapitalist olarak ortaya km olsun, kapitaliste gemitir. Emek srecinde salanan el birlii, insanlk tarihinin balang dneminde, avc topluluklarda28 ya da rnein Hint topluluklarnn tarmsal faaliyetlerinde egemen olduunu grdmz ekliyle, bir yandan retim aralarnn ortak mlkiyetine, dier yandan, tpk ar bireyinin ar srsnden kopup ayrlmamas rneinde olduu gibi, bireyin, kabile veya toplulukla arasndaki gbek ban henz kesmemi olmasna dayanr. Bunlarn her ikisi de onu kapitalist el birliinden ayrr. Eski ada, Orta ada ve modern smrgelerde zaman zaman uygulanan byk lekli el birlii, dorudan doruya hkmeden-hkmedilen ilikilerine ve ounlukla da klelie dayanr. Buna karlk el birliinin kapitalist biimi, daha bandan itibaren, emek gcn sermayeye satan zgr cretli iinin varln gerektirir. Ne var ki, kapitalist el birlii, tarihsel bakmdan, kyl ekonomisiyle ve lonca rgtlenmesine sahip olsun ya da olmasn bamsz olarak yrtlen zanaatlarla kartlk iinde geli27 R. Jones Textbook of Lectures etc., s. 77, 78. Londra ve Avrupann dier bakentlerindeki eski Asur, Msr vb. koleksiyonlar bizi el birlii iinde yrtlen bu emek srelerinin grg tanklar haline getirmektedirler. 28 Linguet, Thorie des Lois civiles adl eserinde, av el birliinin ilk biimi ve insan avn (sava) avn ilk biimlerinden biri saymakta belki de haksz deildir.

326

Kapital

mitir.29 Kapitalist el birlii, bunlarn karsna zel bir tarihsel el birlii biimi olarak kmaz; fakat el birliinin kendisi, kapitalist retim tarzna zg ve onu zgl olarak ayrt eden bir tarihsel biim olarak grnr. Emein, el birlii yoluyla gelimi olan toplumsal retici gc nasl sermayenin retici gc olarak kendini gsterirse, el birliinin kendisi de, kendi bana faaliyet gsteren bamsz iinin ve hatta kk ustann retim srecine kart den, kapitalist retim srecinin zgl bir biimi olarak grnr. Fiili emek srecinin sermayenin egemenliine girmesiyle birlikte geirdii ilk deiiklik budur. Bu deiiklik kendiliinden olur. Bu deimenin n koulu olan, ok sayda cretli emekinin ayn emek srecinde ayn zamanda altrlmas, kapitalist retimin balang noktasn oluturur. Bu nokta, sermayenin kendisinin douuyla akr. Bundan dolay, bir yandan, kapitalist retim tarz, kendisini, emek srecinin toplumsal bir srece dnmesinin tarihsel gerei olarak ortaya koyarken, dier yandan, emek srecinin bu toplumsal biimi de, kendisini, emek srecinin retici gcn artrarak onu daha krl bir ekilde smrmek iin sermaye tarafndan kullanlan bir yntem olarak ortaya koyar. imdiye kadar incelenmi olan basit ekliyle el birlii, retimin byk lekli hale gelmesiyle birlikte grlen bir eydir; fakat, kapitalist retim tarznn zel bir gelime dnemine sk skya bal karakteristik bir biim oluturmaz. El birliinin bu karakteristik duruma, o da ancak yaklak olarak, en ok sahip grnd zaman ve yerler, manifaktrn henz zanaatlara benzer biimde olduu balang dnemleri30 ile manifaktr dnemine denk den, kyl ekonomisinden yalnzca ayn zamanda altrlan iilerin saysyla ve younlatrlan retim aralarnn leiyle ayrlan her tr byk tarm iletmesiydi. Basit el birlii, hl, i blmnn veya makinenin henz nemli bir rol oynamad fakat sermayenin byk leklerle i grd retim kollarnda her zaman egemen olan biimdir. El birlii, basit ekli, daha gelimi biimlerinin yannda zel bir biim olarak grnse bile, kapitalist retim tarznn temel biimi olarak kalr.
29 Her ikisi de feodal retim biiminin temelini oluturmu ve bunun zlnden sonra da kapitalist iletmenin yan sra varlklarn devam ettirmi olan kk kyl ekonomisi ve bamsz el zanaat iletmesi, ayn zamanda, dounun ilkel ortak toprak mlkiyeti ortadan kalktktan sonra ve kleliin retim faaliyetinde sk skya yer etmesinden nce, en iyi alarnda klasik topluluklarn iktisadi temelini oluturmutur. 30 Bir ii gelitirip ilerletmenin yolu, birok kimsenin hnerlerini, alkanlklarn ve daha iyisini baarma hrslarn ayn ite bir araya getirmek deil midir? Ynl dokuma sanayisini byle bir mkemmellik derecesine ulatrmak ngiltere iin baka bir yoldan mmkn olabilir miydi? (Berkeley, The Querist, Lond. 1750, s. 56, 521.)

B l m 12

Blm ve Manifaktr

1. Manifaktr Douran ki Kaynak

blmne dayanan el birlii, klasik ekline manifaktrde brnr. Kapitalist retim srecinin karakteristik biimi olarak, kabaca 16. yzyln ortalarndan balayp 18. yzyln son 30 ylna kadar sren asl manifaktr dnemi boyunca egemen biim olmaya devam eder. Manifaktr iki ekilde ortaya kar. Bunun bir yolu, eitli bamsz zanaatlardan iilerin, bir atlyede, ayn kapitalistin komutas altnda birletirilmesidir; rn, son aamasna gelene kadar, onlarn ellerinden gemek zorunda olacaktr. Sz gelii bir binek arabas, gemite, tekerlek yapcs, sara ustas, terzi, tesviyeci, kemer yapmcs, tornac, kaytan, kordon ve pskl yapmcs, camc, boyac, cilac, yaldzc vb. gibi ok sayda bamsz zanaatnn emeklerinin toplam rnyd. Binek arabas manifaktr, btn bu farkl zanaatlar birbirlerini tamamlayacak biimde alacaklar bir i yerinde toplar. Geri, henz yaplmam bir binek arabasn yaldzlamak mmkn deildir. Ama, ayn anda ok sayda binek arabas yaplyorsa, bunlardan bir ksm retim srecinin nceki evrelerinden geerken, bir ksm srekli olarak yaldzlanabilir. ler bu ekilde yrd srece, henz, malzemesi insan ve eyadan ibaret olan basit el birlii alannda

328

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

329

bulunuyoruz demektir. Fakat ok ksa bir sre sonra nemli bir deiiklik olur. Artk yalnzca binek arabas yapm iinde alr hale gelen terzi, tesviyeci, kemer yapmcs vb., yava yava alkanlklar ile birlikte eski zanaatlarn btnlkleri iinde icra etme yeteneklerini de yitirir. Dier yandan, zanaatnn tek ynl hale getirilmi faaliyeti, daraltlm etki alan iinde, amaca en uygun biimini kazanr. Binek arabas manifaktr, balangta, bamsz zanaatlarn bir birlemesi gibi grnmt. Bu manifaktrde, binek arabas yapmnn, zamanla, her biri belli bir iinin tek grevi eklinde kristalleen ve toplam, bu para-iilerin (Teilarbeiter) btn tarafndan yaplan, farkl zel srelere blnd grlr. Kuma manifaktr ve bir dizi baka manifaktr, ayn ekilde, eitli zanaatlarn ayn sermayenin komutas altnda birletirilmelerinden domutu.31 Ama manifaktr, bunun tam tersi olan bir ekilde de doabilir. Bu ikinci ekilde, sz gelii kt, matbaa harfi ya da ine imal etmek gibi, ayn veya benzer ileri yapan ok sayda zanaat, ayn sermaye tarafndan ayn anda ayn atlyede altrlr. Bu, el birliinin en basit biimidir. Bu zanaatlarn her biri (belki bir iki rakla birlikte) metann tamamn yapar ve dolaysyla metann retilmesi iin gerekli olan farkl ilemleri srayla gerekletirir. Zanaat, eski zanaat yntemleriyle almaya devam eder. Fakat ok gemeden, d koullar, iilerin ayn yerde toplanmalarndan ve almalarnn e zamanl oluundan, baka trl faydalanlmasna yol aar. rnein, belli bir zaman aralnda daha byk miktarda metann teslim edilmesi gerekebilir. Bundan dolay iin blnmesi yoluna gidilir. Farkl ilemleri srasyla ayn zanaatya yaptrmak yerine, bu ilemler birbirlerinden ayrlr, yaltlr, meknsal olarak yan yana konur, her biri baka bir zanaatya verilir ve hepsi, el birlii yapan kiiler tarafndan e zamanl olarak gerekletirilir. Bu tesadfi blnme tekrarlanr, kendine zg avantajlar ortaya kar ve yava yava sistematik bir i blm halinde katlar. Meta, pek ok i yapan
31 Manifaktrn bu oluum ekline daha modern bir rnek vermek iin izleyen alnty yapyoruz. Lyon ve Nimes ipek iplikilii ve dokumacl, tmyle ataerkildir; ok sayda kadn ve ocuk istihdam eder; ama onlar ar yormaz ve helak etmez; onlar ipek bcei yetitirmeleri ve kozalarn amalar iin gzel Drme, Var, Isre ve Vaucluse vadilerinde brakr; hibir zaman gerek bir fabrika iletmesi haline gelmez. blm, buna ramen geni lde uygulanabilmek iin ... burada zel bir nitelik kazanmtr. Geri krklar, iplik bkcler, boyamaclar, irileyiciler, ayrca dokumaclar vardr; ama bunlar ayn i yerinde toplanmamtr ve ayn patrona bal deildir; hepsi bamszdr. (A. Blanqui, Cours dcon. Industrielle, Recueilli par A. Blaise, Paris 18381839, s. 79.) Blanquinin bunlar yazmasndan bu yana eitli bamsz iiler, bir lde, fabrikalarda toplanm bulunmaktadrlar. [Drdnc Almanca basma ek: Marxn yukardaki satrlar yazmasndan bu yana mekanik dokuma tezghlar bu fabrikalar istila etti ve hzla el tezghlarnn yerlerini ald. Krefeld ipekli sanayisinin de bu konuda bandan hayli i gemitir. F. E.]

bamsz bir zanaatnn bireysel rn olmaktan kar; her biri devaml olarak yalnzca bir ve ayn para-ilemi (Teiloperation) yapan bir zanaatlar topluluunun toplumsal rnne dnr. Lonca dzeninde faaliyet gsteren Alman kt yapmcsnn birbirini izleyen faaliyetler olarak i ie geen ilemleri, Hollanda kt manifaktrnde, el birlii iinde alan ok sayda iinin yan yana yryen para-ilemleri olarak bamszlamtr. Lonca dzeninde faaliyet gsteren Nrnbergli ine yapmcs, ngiliz ine manifaktrnn temel tan oluturur. Ama, Nrnbergte bir ine yapmcs belki 20 ayr ilemi birbiri pei sra kendisi yaparken, ngilterede, ok gemeden, 20 ine ustas, her biri 20 ilemden yalnz birini yapmak zere, yan yana alr hale gelmiler ve bu 20 ilem, kazanlan tecrbeler sonucu olarak daha da blnm, bunlarn her biri ayr bir ilem olmu ve tek bir iinin tek grevi haline gelecek ekilde bamszlamtr. Demek ki, manifaktrn douu, bunun zanaatlardan meydana gelii, iki ayr yoldan olur. Birinde, manifaktr, bir ve ayn metann retim srecinde artk yalnzca bu srecin birbirini tamamlayan para-ilemlerini oluturma noktasna varmak zere bamszlklarn yitiren ve tek ynl hale getirilen bamsz zanaatlarn birlemesinin sonucu olur. Dierinde, ayn trden zanaatlarn el birliinin sonucu olur, ayn zanaat farkl zel ilemlerine ayrr ve bu ilemleri, her biri tek bir zel iinin tek ilevi haline gelinceye kadar yaltr ve bamszlatrr. Dolaysyla, manifaktr, bir yandan, bir retim srecine i blmn sokar veya bu onu daha da gelitirir; dier yandan, daha nce ayrlm bulunan zanaatlar birletirir. Fakat zel hareket noktas ne olursa olsun, son biimi ayndr - organlar insanlar olan bir retim mekanizmas. Manifaktrdeki i blmnn doru anlalabilmesi iin u noktalarn unutulmamas nemlidir: lk olarak, retim srecinin zel evrelerine ayrmas, burada, bir zanaat faaliyetinin farkl para-ilemlerine ayrlmasyla tam olarak akr. Birleik olsun basit olsun, yaplan i bir zanaat faaliyeti olarak kalr ve dolaysyla yaltk iinin aletini kullanmaktaki g, hner, eviklik ve gvenine baml olmaya devam eder. Bu dar teknik temel, retim srecinin gerekten bilimsel bir zmlemesini olanakszlatrr; nk, rnn getii her bir para-sre, zanaatla zg para-i olarak yrtlebilir olmak zorundadr. Tam da, zanaatla zg hner, retim srecinin temeli olarak kaldndan, her bir ii yalnzca tek bir para-ileve uygun hale gelir ve onun emek gc bu para-ilevin mr boyu organna dnr. Son olarak, bu i blm el birliinin zel bir trdr ve bunun baz avantajlar, el birliinin bu zel biiminden deil, genel niteliinden kaynaklanr.

330

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

331

2. Para-i ve Onun Aleti

imdi ayrntlara daha yakndan bakacak olursak, daha iin banda unu ak olarak grrz: mr boyunca bir ve ayn basit ii yapan bir ii, btn vcudunu bu iin otomatik olarak alan tek ynl organna dntrr ve bu nedenle, bir dizi ilemi dnml olarak gerekletiren zanaatya gre daha az zaman harcar. Ne var ki, manifaktrn canl mekanizmasn oluturan birleik toplam ii, bir yn byle tek ynl para-iiden oluur. Bundan dolay, bamsz zanaatyla karlatrldnda, daha az zamanda daha fazla rn elde edilir veya emein retkenliini ykseltilir.32 Para-i bir kiinin tek ilevi olarak bamszlatktan sonra, bunun yntemi de mkemmelleir. Ayn snrl faaliyetin devaml tekrar ve dikkatin bu snrl faaliyet zerinde younlamas, tecrbe sayesinde, amalanan yararl etkiye daha az g harcayarak ulamay retir. Ama farkl ii kuaklar bir arada yaadndan ve ayn manifaktrlerde bir arada altklarndan, bu ekilde kazanlan teknik beceriler ksa srede oturur, birikir ve aktarlr.33 Gerekten de manifaktr, zanaatlarn toplumda hazr bulduu doal farkllamasn atlyenin iinde yeniden reterek ve sistematik bir ekilde u noktasna gtrerek, btnn bir parasn yapan iinin ustalamasn salar. Dier yandan, manifaktrn para-ii bir insann mr boyunca yapt bir i haline getirmesi, daha nceki toplumlarn, zanaatlar, kastlar iinde talatrarak veya belli tarihsel koullarn bireyde kast dzeni ile atan bir farkllama eilimini dourduu hallerde loncalar iinde katlatrarak, veraset yoluyla sahip olunur eyler haline getirme eilimlerine tekabl eder. Belli bir gelime derecesinde kastlardaki verasetin veya loncalardaki mensubiyet tekelinin toplumsal yasa hkmn almas istisna edilirse, kastlar ve loncalar da, bitki ve hayvanlarn trler ve alt trler eklinde farkllamasn dzenleyen ayn doa yasasna gre vcut bulur.34
32 Bir i ne lde ok blnr ve farkl para-iilerin yaptklar bir i haline gelirse, bu iin, zaman ve emekten daha az kayba uranarak, o lde daha iyi ve abuk yaplmas gerekir. (The Advantages of the East India Trade, Lond. 1720, s. 71.) 33 Elle kolayca yaplan i, gemiten gelen hnerdir. (Th. Hodgskin, Popular Political Economy, s. 48.) 34 Msrda ... sanatlar da ... gerekli mkemmellik derecesine ulamt. nk zanaatlarn baka bir yurtta snfnn ilerine hibir ekilde karmayp yalnzca yasal miras olarak kendi klanlarna ait olan meslei yrtmelerine izin verilen tek lke budur. ... Dier lkelerde zanaat erbabnn dikkatini pek ok konuya datt grlr. ... Bunlarn kh tarm yaptklar, kh ticaretle uratklar, kh ayn anda iki ya da sanat birden yrttkleri olur. Bu gibi kimseler zgr lkelerde ounlukla halk meclisi toplantlarna katlr. ... Buna karlk Msrda devlet ilerine karan ya da ayn anda birden fazla sanat yrten her zanaat ar cezalara arptrlr. Bylece onlarn mesleklerindeki alkanlklarn hibir ey bozamaz. ... Ayrca, atalarndan gelen birok kuraln mirass olduklar gibi, yeni yeni avantajlar bulmak iin de kafa yorarlar. (Diodorus Siculus: Historische Bibliothek, l I, c. 74.)

Dakka muslinleri zarafetleri bakmndan, Koromandel pamuklular da gz alc ve parlak renkleri bakmndan, hibir zaman alamamtr. Ve buna ramen, bunlar, sermayeden, makinelerden, i blmnden ve Avrupa sanayisine bunca avantaj salayan dier aralardan hibiri olmadan retilir. Dokumac, kuma mterinin siparii zerine yapan ve son derece basit yapl, bazen birbirine kabaca tutturulmu tahta ubuklardan ibaret bir tezghla alan tek bana bir bireydir. plikleri saracak bir eyi bile yoktur; bu yzden tezghn boylu boyunca uzatlmas gerekir, ve bu o derece hareket olana brakmayacak ekilde byr ki, dokumac kulbesinde adm atacak yer kalmad iin, iini ak havada yapmak zorunda kalr, burada ise her hava deiiklii ile i kesilir.35

Hinduya bu ustal kazandran ey, rmcek iin olduu gibi, yalnzca, kuaktan kuaa biriken ve babadan oula geen bu zel hnerdir. Ve byle olduu halde, byle bir Hintli dokumacnn yapt i, birok manifaktr iisinin ilerine oranla, ok karmak bir itir. Bir nihai rnn retimi srasnda farkl para-sreleri arka arkaya yrten bir zanaat, kh yerini kh aletlerini deitirmek zorundadr. Bir ilemden dierlerine gei, iinin akcln keser ve i gnnde bir ksm zamann boa gitmesine sebep olur. Bu zaman kayplar, zanaat btn gn devaml olarak bir ve ayn ii yapmaya balar balamaz azalr veya yrtt ilemlerdeki deimelerin azalmas lsnde azalr. retkenlikteki ykselme burada ya belli bir zaman aralnda harcanan emek gcnn artrlmas, yani i younluunun ykselmesi veya emek gcnn verimsiz ekilde tketilmesinde salanan bir azalma sayesinde olur. Hareketsizlik halinden hareket haline her geiin gerektirdii fazladan g harcamas, bir kere ulalm normal hzn daha uzun sre korunmas durumunda telafi edilir. Dier yandan, srekli ayn ii yapmak, faaliyetin kendisindeki deime sayesinde yenilenen ve canlanan yaama gcnn dayankllna ve diriliine zarar verir. Emein retkenlii sadece iinin ustalna deil, ayn zamanda aletlerinin mkemmelliine baldr. Kesme, delme, kakma, vurma vb. aralar gibi ayn trden aletler farkl emek srelerinde kullanlr ve ayn ara, ayn emek srecinde farkl amalara hizmet eder. Ama bir emek srecinin farkl ilemleri birbirlerinden ayrlr ayrlmaz ve para-iinin elinde her para-sre mmkn olabilecek en uygun ve dolaysyla da en kendine zg biimi alr almaz, daha nceleri farkl amalar iin yararlanlan aletlerde deiikliklerin yaplmas gerekli olur. Bunlarda meydana gelecek biim deimelerinin ynn, deimemi eski biimin yol at zel glkler hakkndaki deneyimler gsterir. Ayn trden ara35 Historical and descriptive Account of Brit. India etc. By Hugh Murray, James Wilson etc, Edinburgh 1832, v. II, s. 449, 450. Hint dokuma tezgh yukar dorudur, yani zg dikey olarak gerilmitir.

332

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

333

larn her zel kullanm amac iin zel ve belli bir biimi kazanmalarn salayan emek aralarndaki bu farkllama ve emek aralarndaki, bu trl her zel aletin srf zgl para-iinin elinde kullanlmak suretiyle tam etkinliiyle i grmesini salayan bu zelleme, manifaktr karakterize eden gelimelerdir. Yalnzca Birminghamda, her biri sadece zel bir retim srecinde kullanlan ve dahas baz tipleri sadece ayn srecin iindeki farkl ilemlerde kullanlan 500 kadar farkl tipte eki yaplr. Manifaktr dnemi, para-iinin zerindeki tek zel ileve uygun hale getirme yoluyla i aletlerini basitletirir, iyiletirir ve oaltr.36 Bylece, manifaktr, ayn zamanda, basit aralarn bir bileiminden oluan makinelerin maddi koullarndan birini yaratr. Para-ii ve onun arac, manifaktrn basit unsurlardr. imdi manifaktr btn ile inceleyelim.

3. Manifaktrn ki Temel Biimi - Heterojen Manifaktr ve Organik Manifaktr

Manifaktrn, zaman zaman birbirine karm olarak bulunmalarna ramen, esas itibariyle farkl trler oluturan ve zellikle de manifaktrn daha sonra makineli byk sanayiye dnmesi srasnda tamamyla farkl roller oynayan iki temel biimi vardr. Bu ikili karakter bizzat retilen eyin doasndan kaynaklanr. retilen nesne ya sadece bamsz pararnlerin mekanik bir ekilde birletirilmesiyle elde edilir ya da rn son biimini birbirleriyle ilikili bir sreler ve ilemler dizisine borlu bulunur. Sz gelii bir lokomotif, 5000den fazla bamsz paradan oluur. Ne var ki lokomotif byk sanayinin bir rn olduu iin, asl manifaktre birinci dereceden bir rnek olamaz. Ama, William Pettynin de i blmnn manifaktre uyan biimini aklayp gstermek iin yararland saat, bu ii pekl grebilir. Saat, Nrnbergli bir zanaatnn bireysel ii olmaktan kp zemberek ustas, kadran yapmcs, helezonik zemberek yapmcs, mcevher yeri veya manivela yapmcs, akrep ve yelkovan ustas, ereve ve kutu ustas, vida ustas, maden kaplama ustas gibi ana ileri ve ark yapmcs (bu da pirin ve elik diye tekrar ikiye ayrlr), mil yapmcs, hareketi salayan mekanizmay yapan usta, acheveur de pignon (arklar millere balar ve kk yzeyleri parlatr vb.), mil ve
36 Darwin, r aan eseri Trlerin Kkeninde, bitki ve hayvanlarn doal organlar ile ilgili olarak unlar belirtir: Bir ve ayn organ farkl iler yapmak zorunda olduunda, bunun deiebilirliinin bir nedeni belki de urada yatmaktadr: doal seilim her kk biim deiikliini, ayn organn tek bir zel amaca hizmet etmesi durumunda olacandan daha az zenle korur veya bastrr. Bu nedenle, her trl eyi kesmeye yarayan baklar genellikle tek biimli olurken, yalnzca bir tek i iin kullanlabilen bir alet, her farkl kullanm iin farkl bir biime sahip olmak zorundadr.

mihver yapmcs, planteur de finissage (arklar ve yaylar yerlerine yerletirir), finisseur de barillet (arklardaki dileri aar, yuvalar doru byklklerine getirir, ayar ve durdurma mandaln sertletirir), durdurma mandal yapmcs, silindir durmasna kar silindir yapmcs, kurucu ustas, susturucu ustas, saat anahtar ustas, planteur dchappement (asl durdurucu ustas) gibi daha sonra gelen ileri, ve daha sonra repasseur de barillet (zemberek kutusuna ve ayara son biimini verir), elik parlatcs, ark parlatcs, vida parlatcs, rakam ve ekilleri yapan ressam, kadran yapmcs (emayeyi bakr zerine dker), fabricant de pendants (saat kutusunun asld halkay yapar), finisseur de charnire (pirin menteeyi kutunun iine yerletirir vb.), faiseur de secret (kapan almasn salayan yaylar kutuya yerletirir), kakmac, oymac, polisseur de bote (kutu cilacs) vb. vb., en sonunda da saati bir btn ve ileyen bir makine haline getiren kimselerin ilerini yapan saysz para-iilerin toplumsal bir rn haline gelmitir. Saatin yalnzca az sayda paras farkl ellerden geer ve btn bu membra disjecta (dank elemanlar) en sonunda kendilerini mekanik bir btn halinde bir araya getirecek elde ilk defa olarak toplanr. Nihai rnn kendisini meydana getiren unsurlarla olan dsal ilikisi burada ve benzer rnlerin retiminde, para-iilerin bir araya gelip birlikte almalarn tesadfe bal klar. Para-ilerin kendileri, Waadt ve Neuchtel kantonlarnda olduu gibi, birbirlerinden bamsz zanaatlar olarak yrtlebilir; oysa, rnein Cenevrede byk manifaktrleri ortaya kar, yani bir sermayenin komutas altnda para-iilerin dolaysz el birlii gerekleir. Bu son durumda bile kadran, zemberek ve kutu ender olarak manifaktrn kendi iinde yaplr. Kendi evlerinde almak isteyen iiler arasnda ok ar bir rekabet hkm srd, retimin bir dizi heterojen srelere paralanmas emek aralarnn ortak kullanmna pek az olanak verdii ve kapitalist, retimi yaygn ve dank bir biimde yrtme yoluyla i yeri binalar vb. iin yapaca masraflardan tasarruf salad iin, birleik manifaktr iletmesi, burada, ancak istisnai hallerde krl olur.37 Her durumda, evde ve
37 Cenevre 1854 ylnda 80.000 saat retmitir; bu, Neuchtel kantonunun saat retiminin bete biri bile deildir. Tek bir saat manifaktr saylabilecek olan Chaux-de-Fonds tek bana Cenevrenin yllk retiminin iki katn salar. 1850-1861 yllar arasnda Cenevrede 720.000 saat yapld. Bkz. Report from Ceneva on the Watch Trade in Reports by H.M.s Secretaries of Embassy and Legation on the Manufactures, Commerce etc, Nr. 6. 1863. Paralarnn birletirilmesiyle elde edilen bir nihai rnn retim srelerinin birbirleriyle balantsz olmas, bu tr manfaktrlerin byk sanayinin makineli iletmeleri haline gelmesini zaten ok zorlatrr. Saat retiminde buna iki glk daha eklenir: saat paralarnn ok kk ve nazik eyler olmas ve saatin lks ve dolaysyla eit eit yaplmas gereken bir nesne olmas. Saatler o kadar ok eitte yaplr ki, rnein Londrann stn kaliteli mal satan maazalarnda btn bir yl boyunca birbirine benzeyen bir dzine saat hemen hemen grlmez. Makineleri baarl bir ekilde kullanan Vacheron & Constantin saat fabrikas da byklk ve ekil bakmndan en ok 3-4 farkl tip yapabilmitir.

334

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

335

fakat bir kapitalist (fabrikatr, tablisseur) hesabna alan bu para-iinin durumu da kendi mterilerinin siparilerini yerine getirmek iin alan bamsz zanaatnn durumundan tamamyla farkldr.38 Manifaktrn ikinci tipi, bunun tamamlanm biimi, birbirleriyle balantl gelime evrelerinden, bir ara sreler dizisinden geen nihai rnler retir; rnein, diki inesi manifaktrnde tel, 72, hatta bazen 92 ayr para-iinin elinden geer. Bu tr bir manifaktr, balangta, dank haldeki el zanaatlarn bir araya getirerek, nihai rnn zel retim evreleri arasndaki meknsal uzakl azaltr. Bir durumdan dierine geiin ald zaman ksalr; bunun gibi, bu geilere araclk eden iler iin harcanan emek miktar azalr.39 Zanaatla oranla, bylece, retici g kazanlm olur; aslnda bu kazan manifaktrn el birliine dayanan genel karakterinden kaynaklanr. Dier yandan, manifaktrn kendine zg i blm ilkesi, elle yaplan ok sayda para-i olarak birbirlerinden bamszlaan farkl retim evrelerinin yaltlmasn gerektirir. Yaltk ilevler arasndaki balantlarn kurulmas ve korunmas, nihai rn haline gelecek eyin devaml olarak bir elden dier ele geirilmesini ve bir sreten alnp dier srece sokulmasn zorunlu klar. Bu zorunluluk, byk sanayi asndan karakteristik, masrafl ve manifaktr ilkesinin znde sakl bir snrllk olarak kendini gsterir.40 Belli bir miktarda ham madde, sz gelii kt manifaktrnde paavra veya ine manifaktrnde tel, gzden geirilecek olsa, bu ham maddenin, son eklini alncaya kadar eitli para-iilerin ellerinde zaman iinde birbirini adm adm izleyen bir dizi retim aamalarndan getiini grrz. Buna karlk, i yeri bir btn mekanizma olarak ele alnacak olsa, ham maddenin, ayn anda, btn retim aamalarnda birden bulunduu grlr. Para-iilerin birlemesiyle oluan toplam ii (Gesamtarbeiter), aralarla donanm ok saydaki ellerinin bir ksmyla teli eker, ayn srada baka ellerle ve aralarla bunu gerer, dieriyle keser, sivriltir vb. eitli ara sreler zaman iinde birbirlerini izleyen sreler olmaktan kar, meknsal olarak yan yana yrtlen sreler haline gelir. Bu nedenle ayn zaman aralnda daha fazla bitmi
38 aletlerindeki, yukarda sz edilen ve zanaat faaliyetlerinin alt blmlere ayrlmasndan kaynaklanan farkllama ve zelleme, heterojen manifaktrn klasik rnei olan saatilikte byk bir kesinlikle incelenebilir. 39 nsanlar bu kadar skk bir ekilde yan yana alyorsa, ulatrma, zorunlu olarak, daha az olmal. (The Advantages of the East India Trade, s. 106.) 40 El emei kullanlmas yznden manifaktrde farkl retim evrelerinin birbirlerinden ayrlmas, retim masraflarn muazzam ekilde artrr; uranlan kayp, asl olarak, bir emek srecinden dierine geiten kaynaklanr. (The Industry of Nations, Lond. 1855, part II, s. 200.)

meta elde edilir.41 Geri, bu sz geen e zamanllk toplam srecin el birliine dayal genel biiminden kaynaklanr; ne var ki, manifaktr, el birliinin koullarn sadece hazr bulmakla kalmaz, elle yaplan faaliyeti paralama yoluyla bunlar, bir lde, kendisi de yaratr. Dier yandan, manifaktrde emek srecinin bu toplumsal rgtlenmeye ulamas ayn iinin ayn para-iin bana perinlenmesiyle mmkn olur. Her para-iinin para-rn, ayn zamanda, ayn nihai rnn meydana gelii srasnda sadece zel bir evre olduu iin, bir ii dierine veya bir ii grubu dier bir ii grubuna zerinde alacaklar ham maddeyi salar. Birinin iinin sonucu olan ey, dierinin iinin balang noktasn oluturur. Her para-srete varlmak istenen sonucun elde edilmesi iin gerekli emek-zaman, geirilen tecrbelerden edinilen bilgilere gre belirlenir; ve manifaktrn btn olarak mekanizmas, belli bir emek-zamanda belli bir sonucun elde edilecei varsaymna dayanr. te ancak bu varsaym sayesinde, birbirlerini tamamlayan eitli emek sreleri kesilmeden, ayn zamanda ve mekn bakmndan yan yana yrtlebilir. uras ak bir eydir ki, iler ve dolaysyla da iiler arasndaki bu dolaysz bamllk, bunlardan her birini kendi iini yaparken sadece gerekli olduu kadar emek-zaman harcamaya mecbur brakr, ve bylece, yaplan ilerde, bamsz zanaatlarda ve hatta basit el birliinde grlenden bambaka bir sreklilik, ebiimlilik, kurallara ballk, dzen42 ve hatta i younluu elde edilir. Bir metaya sadece bunun yapm iin toplumsal olarak gerekli emek-zaman kadar zaman harcanmas, meta retiminde, genel olarak rekabetten gelen bir d zorunluluk olarak grnr; nk, yzeysel bir biimde ifade edilecek olursa, kendi bana faaliyette bulunan her bir retici, metasn piyasa fiyatndan satmak zorundadr. Buna karlk manifaktrde belli bir rn miktarnn belli bir emek-zaman iinde retilmesi, bizzat retim srecinin teknik yasas olur.43 Bununla beraber, farkl iler deiik zaman uzunluklarna ihtiya gsterir ve bundan dolay ayn zaman aralklarnda ayn olmayan miktarlarda para-rnler salarlar. Demek oluyor ki, ayn ii devaml ola41 O, (i blm) ii anda yrtlebilen eitli kollarna ayrarak, bir zaman tasarrufu da salar. ... Tek bir kiinin ayr ayr yrtmek zorunda kalaca farkl emek srelerinin ayn anda yrtlmesiyle, rnein, ancak bir tek inenin kesilebilecei veya sivriltilebilecei bir srede bir yn inenin yaplmas mmkn olur. (Dugald Stewart, l.c. s. 319.) 42 Her manifaktrde uzman iiler ne kadar eitli ise, ... her i o kadar dzenli ve kurallara uygun ekilde yaplr; ayn iin, zorunlu olarak, daha az zamanda yaplmas ve harcanan emein daha az olmas gerekir. (The Advantages etc, s. 68.) 43 Bununla beraber, manifaktr tipi iletme bu sonuca birok i kolunda ancak eksikli bir ekilde ular, nk, bu tip iletme retim srecinin genel kimyasal ve fiziksel koullarnn gvenle nasl denetlenebileceini bilmez.

336

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

337

rak ve her gn ayn ii yapacak olsa, bu durumda, farkl iler iin farkl sayda ii altrlmas zorunlu olur; rnein, matbaa harfi manifaktrnde bir tesviyeciye karlk iki dkmc ve drt krc vardr; bir saatte dkmc 2000 harf dker, krc 4000 harf krar, tesviyeci 8000 harf tesviye eder. Burada el birlii ilkesi, en basit biimiyle geri gelir: ok sayda ii ayn zamanda alr, ayn veya benzer iler yapar; ne var ki, bu imdi organik bir ilikinin ifadesidir. Demek ki, manifaktre uyan i blm, toplumsal toplam iinin nitelike birbirinden farkl organlarn basitletirmekle ve oaltmakla kalmaz, fakat ayn zamanda bu organlarn saylar iin, yani her bir zel ite altrlacak greli ii saylar veya ii gruplarnn greli byklkleri iin, sabit bir matematiksel oran da yaratr. Bu i blm, toplumsal emek srecinin nitel paralanmasyla birlikte nicel kural ve orantlln da gelitirir. Belli bir retim hacmi iin eitli para-ii gruplarnn en uygun oranlarnn neler olduu tecrbelerden edinilen bilgilere dayanlarak belirlendiine gre, bu retim hacmi, ancak, her zel ii grubu iin bir arpan kullanlarak geniletilebilir.44 unun da eklenmesi gerekir ki, ayn birey, birtakm ileri, retim hacminin bymesi halinde, bu hacmin daha kk olduu zamandaki kadar iyi yapar; gzclk ii, pararnlerin bir retim evresinden dierlerine tanmas vb. bu gibi ilere rnektir. Bu ilerin bamszlamalar veya belli ve zel iilerin ileri haline gelmeleri, demek ki, ancak altrlan iilerin saylar byd zaman avantajl olur; fakat bu bymenin orantl olarak tm gruplarda gereklemi olmas gerekir. Ayn para-ilevi yerine getiren tek bir ii grubu, homojen unsurlardan meydana gelir ve mekanizmann btnnn zel bir organn oluturur. Byle olmakla beraber, farkl manifaktrlerde, mekanizmann btn, bu temel retici organizmalarn kendilerini tekrarlamalar ve oalmalar ile meydana gelirken, grubun kendisi de kendi iinde rgtlenmi bir i nitesidir. Sz gelii, ie manifaktrn ele alalm. Bu manifaktr birbirinden esasl ekilde farkl evreye ayrlr. Birinci evre hazrlk evresidir: cam meydana getiren unsurlarn hazrlanmas, kum, kire vb.nin kartrlmas ve bu bileimin akc bir cam ktlesi haline gelecek ekilde eritilmesi bu evrede olur.45 Bu ilk evrede eitli
44 Deneyimler, her bir manifaktrn rnlerinin zel niteliine gre, imalat srecinin en ii ekilde nasl paralara ayracan ve bunlar iin gereken ii saysn rettiinde, bu saynn tam bir kat olmayan sayda ii altran btn kurumlar daha byk bir maliyetle retimde bulunuyor olacaktr. ... Sanayi kurumlarnn ok byk llerde genilemesinin nedenlerinden biri budur. (Ch. Babbage, On the Economy of Machinery, Lond. 1832, ch. XXI, s. 172, 173.) 45 ngilterede eritme frn, camn ilendii cam frnndan ayrdr; rnein Belikada ayn frn her iki i iin de kullanlr.

para-iiler alr; ielerin kurutma frnlarndan karlmas, boy ve trlerine gre ayrlmas, ambalajlanmas gibi ilerin yapld son evrede de ayn durum grlr. Bu ikisi arasnda orta yerde asl camclk ii veya akc haldeki cam ktlesinin ilenmesi evresi yer alr. Bir frnn ayn aznda, ki buna ngilterede hole (delik) denilir, bir grup ii alr; bunlar, bir bottle maker (ie yapc) veya finisher (ieye ekil verici), bir blower (fleyici), bir gatherer (toplayc), bir putter up (istifi) veya whetter off (soutucu) ve bir takerdan (taycdan) meydana gelir. Bu be paraii, ancak btn olarak ve dolaysyla ancak bu be kiinin dolaysz el birlii ile i grebilen tek bir i organizmasnn ok saydaki zel organlarn meydana getirir. Bu be kiilik grubun bir yesi eksik kalsa, btn grup felce urar. Fakat bir frnn birka az vardr (rnein, ngilterede 4-6 arasnda); bunlarn her birinin nnde ii eritilmi akc cam ktlesi ile dolu, topraktan yaplma eritme potalar bulunur; her bir potann banda be kiilik bir grup alr. Her grubun kendi iindeki rgtlenii i blmne dayanr; eitli benzer gruplar arasndaki ba ise, retim aralarndan birini, burada frn, birlikte kullanmay salamakla daha iktisadi bir tketime olanak veren basit el birliidir. 4-6 gruplu byle bir cam frn bir cam imalathanesi meydana getirir ve bir cam manifaktrnde, balang evresi ile son evre iin gerekli tesisler ve iilerle birlikte bunlar gibi birok imalathane bulunur. Son olarak, manifaktr, ksmen eitli zanaatlarnn birlemesiyle meydana geldii gibi, eitli manifaktrlerin birlemesi halinde de geliir. rnein, ngilterede byk cam imalathaneleri topraktan yaplma eritme potalarn kendileri imal eder; nk rnlerinin baarl ya da baarsz olmas esas itibariyle bu potalarn iyi ya da kt olmalarna baldr. Burada bir retim aracnn manfaktr, rnn manfaktrne balanm olur. Bunun tersine, rn manifaktr, rnn kendisinin ham madde olarak i grecei veya sonradan kendilerinin rnleri ile kartrlp birletirilecei manifaktrlere balanabilir. rnein, kristal manifaktrnn cam tral ve pirin dkmcl ile birlemesi byle olmutur; bu sonuncu manifaktr eitli cam eyann metalden yaplan ksmlarn imal eder. Bu ekilde birletirilmi eitli manifaktrler, daha byk bir manifaktrn mekn itibariyle birbirlerinden az ok ayrlm departmanlarn oluturur; ama bunlar, ayn zamanda, her biri kendi i blmne sahip, birbirlerinden bamsz retim sreleri olarak kalr. Byle bir manifaktr, birleik manifaktrn salayaca birtakm avantajlara ramen, bu yaps ile, gerek bir teknik birlik kazanamaz. Bu yolda bir gelime ancak manifaktrn makine ile alan bir sanayi haline gelmesiyle olur.

338

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

339

Meta retimi iin gerekli emek-zamann azaltlmasn bilincine varlm bir prensip olarak ifade eden manifaktr dnemi,46 zellikle byk lekli ve byk lde g kullanlarak yrtlen birtakm basit ilk sreler iin olmak zere, orada burada makine kullanmn da gelitirir. Bylece, rnein, kt manifaktrnde paavralar kt deirmenleriyle yrtlp ufalanr; maden eya imalathanelerinde cevher maden deirmenleriyle paralanp ufalanr.47 Btn makinelerin ilk ve basit biimi Roma mparatorluundan devralnan su deirmenidir.48 Zanaatlk dnemi bize pusula, barut, matbaaclk ve otomatik saat gibi byk bulular armaan etmiti. Bununla beraber genel ve btn olarak bakldnda makine, Adam Smithin i blmnn yannda ona verdii ikinci dereceden rol oynamt.49 17. yzylda makinenin orada burada kullanl ok byk bir nem tar; nk, makine o zamann byk matematikilerine modern mekaniin yaratlmas iinde dayanak noktalar salam ve zendirici olmutu. Manifaktr dneminin zgl makinesi, bizzat ok sayda para-iinin birlemesinden meydana gelen toplam iinin kendisidir. Bir meta reticisi tarafndan sra ile yaplan ve emek srecinin btn iinde birbirine karp eklenen eitli ilemler, reticinin farkl eyleri yapmasn gerektirirdi. retici, bir ite daha ok g harcamak, dierinde daha ok hner ve ustalk gstermek, bir baka ite daha ok dikkat gstermek zorunda kalrd vb.; ve ayn birey bu zelliklere ayn lde sahip bulunmaz. Farkl ilemler birbirlerinden ayrldktan, bamszlatktan ve kendi balarna yaplr hale geldikten sonra, iiler sahip bulunduklar zelliklerin hangileri daha ar basyorsa ona gre blnr, snflandrlr ve gruplara ayrlr. Bir yandan iilerin doal zellik ve yetenekleri i blmnn zerine kurulduu temeli meydana getiriyorsa, dier yan46 Bu, bakalar yannda, W. Petty, John Bellers, Andrew Yarranton, The Advantages of the East-India Trade ve J. Vanderlintde grlebilir. 47 Fransada cevheri ufalamak ve ykamak iin 16. yzyln sonuna doru hl havan ve kalburdan yararlanlyordu. 48 Makinenin btn gelime tarihini tahl deirmenlerinin tarihinde izleyebiliriz. ngilizcede fabrikaya hl mill (deirmen) denir. 19. yzyln ilk on ylndan kalma Almanca teknik eserlerde sadece doa kuvvetleriyle iletilen btn makineler iin deil, fakat ayn zamanda makinemsi aralar kullanan btn manifaktrler iin de hl Mhle (deirmen) ifadesinin kullanlmakta olduu grlr. 49 Bu eserin Drdnc Kitabnda daha yakndan grlecei zere, A. Smith, i blm hakknda tek bir yeni cmle kurmamtr. Ama manifaktr dneminin toparlayc politik iktisats olarak onu ayrt eden ey, i blmne yapt vurgudur. Makineye atfettii daha aa rol, byk sanayinin balang dneminde Lauderdalenin, daha sonraki bir dnemde Urenin kendisiyle polemie girimelerine yol amt. A. Smith, bizzat manifaktrn para-iilerinin pek faal bir rol oynadklar letlerin farkllatrlmas ii ile yeni makine icat etme iini de birbirine kartrr. Bu sonuncuda rol olanlar manifaktr iileri deil, fakat bilginler, zanaatlar, hatta kyller (Brindley) vb.dir.

dan manifaktr de, bir kere balatlnca, doalar gerei tek ynl zel ilevlere yatkn emek gleri gelitirir. Toplam ii, imdi, ayn mkemmellik derecesinde olmak zere, retim faaliyetinin gerektirdii btn zelliklere sahip bulunur ve ayn zamanda zel iiler veya ii gruplar halinde bireysellemi btn organlarna yalnzca kendi zgl ilevlerini grdrerek, en ekonomik ekilde kullanr.50 Para-iinin tek ynll ve eksiklii bile, toplam ii iinde yer aldnda onun mkemmellii haline gelir.51 Tek ynl bir ileve almas, iiyi hi amayan bir alet durumuna sokar; iinin mekanizmann btnyle balants ise onu bir makinenin paralarnda grlen uyumla almaya zorlar.52 Toplam iinin, basit veya karmak, yksek veya dk dzeyli farkl ilevleri, bunun organlar olan bireysel emek glerinin ok farkl dzeylerde eitim alm olmalarn gerektirir ve dolaysyla bunlarn deerleri de farkllar. Demek oluyor ki, manifaktr emek gleri arasnda bir hiyerariye yol aar; ii cretleri bu hiyerariye uygun bir kademelenme gsterir. Bireysel ii bir yandan tek ynl bir ileve uygun hale getirilir ve mr boyu balanyorsa, dier yandan byle bir hiyerari iinde yer alan eitli iler, iiler arasnda doal ve edinilmi becerilere gre datlr.53 Bu arada her retim sreci, herkesin yapabilecei birtakm basit el ilerini gerekli klar. imdi bu gibi iler de faaliyetin daha arlkl uraklar ile olan balarn koparr ve bamsz ilevler halinde katlarlar. Bundan dolay manifaktr, el att her zanaatta, zanaatln kesin olarak dlad, niteliksiz iiler denilen bir snf yaratr. Manifaktr tamamyla tek ynl ve snrl bir uzmanlamay, bir kimsenin alma g ve yeteneinin aleyhine olarak bir ustalk, bir mkemmellik derecesine
50 Manifaktr patronu, yaplan ii farkl derecelerde hner ve g gerektiren farkl ilemlere blmek suretiyle, her ileme tam uygun decek miktarda g ve hner satn alabilir. Buna karlk btn i bir tek ii tarafndan yaplacak olsayd, bu bireyin en hassas ilemlerin gerektirdii hnere ve en yorucu ilemlerin gerektirdii gce sahip olmas gerekecekti. (Ch. Babbage, l.c. ch. XIX.) 51 rnein baz adalelerin tek yanl gelimesi, kemik erilmeleri vb. 52 Soruturma komisyonu yesinin genlerin ilerinin banda nasl dikkatli ve uyank tutulabildikleri sorusuna bir cam manifaktrnn general manageri (genel mdr) olan Wm. Marshall u ok doru cevab veriyor: Bunlar ilerini asla ihmal edemezler; bir kere ie balaynca buna devam etmek zorundadrlar, tpk bir makinenin paralar gibidirler. (Child. Empl. Comm., Fourth Report, 1865, s. 247.) 53 Dr. Ure byk sanayiyi ycelttii eserinde manifaktrn kendine zg niteliklerini, bu meseleye onun duyduu polemiki ilgiyi duymam olan kendinden nceki iktisatlardan ve hatta kendi adalarndan, rnein, bir matematiki ve teknisyen olarak ondan ok stn olduu halde, byk sanayiyi yalnzca manifaktr asndan incelemi olan Babbageden daha keskin bir ekilde hisseder ve ortaya koyar. Ure unlar belirtir: Her bir zel ilem iin iilere sahip olunmas i blmnn esasn oluturur. Dier yandan o i blmn ilerin farkl bireysel yeteneklere uyarlanmas diye tanmlar ve son olarak btn manifaktr sistemini hner derecelerine gre bir derecelenme sistemi, iin farkl hner derecelerine gre blnmesi olarak niteler. (Ure, Philos. Of Manuf, s. 19-23 passim.)

340

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

341

getirirken, tam bir gelimeden yoksunluu da bir zelleme, bir uzmanlama haline getirmeye balar. Hiyerarik kademelenmenin yan sra iiler arasnda nitelikli ve niteliksiz olanlar diye basit bir ayrm kendini gsterir. Bu sonuncular iin renim ve eitim masraflar hi sz konusu olmaz; birinciler iinse, yaplan iin basitlemesi sonucunda, zanaatlara oranla, bu masraflarda azalma olur. Her iki halde de emek gcnn deeri der.54 Bunun istisnalar, emek srecinin urad blnmenin, zanaatlkta hi grlmemi ya da ayn lde grlmemi birtakm yeni ve kapsaml ilevleri yaratmas lsnde ortaya kar. renim ve eitim masraflarnn ortadan kalkmasnn veya azalmasnn rn olarak emek gc grece deer yitirmesi, sermayenin dorudan doruya daha fazla deerlenmesi demektir; nk, emek gcnn yeniden retimi iin gereken emek-zaman ksaltan her ey artk emein alann geniletir.

4. Manifaktr inde Blm ve Toplum inde Blm

Biz ilk nce manifaktrn nasl meydana geldiini, sonra bunun basit unsurlar olan para-iiyi ve onun aletini, en sonra da toplam mekanizmasn inceledik. imdi ksaca manifaktr iindeki i blm ile toplumsal i blm arasndaki, her tr meta retiminin genel temelini oluturan ilikiye deineceiz. Srf iin kendisini gz nnde tutarsak, toplumsal retimin, tarm, sanayi vb. gibi byk trlerine ayrlmasn genel i blm (Teilung der Arbeit im allgemeinen), bu retim trlerinin tiplere ve alt-tiplere ayrlmasn zel i blm (Teilung der Arbeit im besonderen), bir atlyenin iinde meydana gelen i blmn tekil i blm (Teilung der Arbeit im einzelnen) diye isimlendirebiliriz.55 Toplum iindeki i blm ve buna uygun olarak bireylerin belli zel meslek alanlarna balanmalar, tpk manifaktrde meydana gelen i
54 Tek bir noktada pratik yaparak kendisini mkemmelletiren ... her zanaat... daha ucuz bir ii haline geldi. (Ure, l.c. s. 19.) 55 blm birbirinden son derece farkl mesleklerin birbirlerinden ayrlmalar ile balar, birok iinin, manifaktrde olduu gibi, bir ve ayn rnn retilmesi srasnda blnmelerine kadar uzanr. (Storch, Cours dcon. Pol., Paris basm, t. I, s. 173.) Belli bir uygarlk aamasna ulam halklarda tr i blmne rastlyoruz: genel i blm dediimiz birincisine gre reticiler tarm reticileri, zanaat erbab ve ticaret erbab diye e ayrlr; bu blnme ulusal emein ana koluna karlk der; zel i blm denilebilecek olan ikincisi, bu ana kolun alt kollara ayrlmasdr; ... nihayet, ilerin blnmesi veya asl anlamnda i blm diye isimlendirilmesi yerinde olacak olan i blmdr; bu sonuncu, tek tek zanaat ve mesleklerde meydana gelen ... ve manifaktrlerin ve atlyelerin ounda yerleip tutunan i blmdr. (Skarbek, l.c. s. 84, 85.)

blm gibi, birbirlerine kart hareket noktalarndan kalkarak geliir. Bir aile iinde, ve daha sonraki bir gelime aamasnda bir klan iinde, cins ve ya farkllklarna, yani srf fizyolojik bir temele dayanan doal bir i blm meydana gelir; bu i hlm, topluluun genilemesi, nfusun artmas ve zellikle farkl klanlar arasndaki atmalarn artmas ve bir klann bir dieri tarafndan boyunduruk altna alnmas olaylarnn oalmas ile birlikte alann geniletir. te yandan, daha nce de belirttiim gibi rn mbadelesi, farkl ailelerin, klanlarn ve topluluklarn birbirleriyle karlatklar noktalarda kendini gsterir; nk, uygarln balang dneminde birbirlerinin karsna bamsz olarak kanlar, zel kiiler deil, aileler, klanlar vb.dir. Farkl topluluklar kendi doal evrelerinde farkl retim aralar ve farkl geim aralar bulur. Bu nedenle bunlarn retim biimleri, yaay biimleri ve rnleri farkl olur. Topluluklarn birbirleriyle karlatklar temas noktalarnda rnlerini karlkl olarak deitirmelerine ve dolaysyla da bu rnlerin yava yava metaya dnmesine yol aan, ite bu doal farkllktr. retim alanlar arasndaki farkllklar yaratan mbadele deildir; zaten farkllam bulunan alanlar arasnda mbadele ile iliki kurulur ve bylece bunlar toplumsal toplam retimin az ok birbirine bal dallar haline gelirler. Burada toplumsal i blm, ortaya klar farkl ve birbirinden bamsz retim alanlar arasndaki rn mbadelesi ile doar. Fizyolojik i blmnn balang noktasn oluturduu halde ise, btnn zel organlar kendilerini bu btne smsk balayan balar koparr, birbirlerinden ayrlrlar; bunda yabanc topluluklarla yaplan meta mbadelesi balca etken olur; bu organlar, farkl emekler arasndaki balantnn, rnlerin meta olarak mbadelesi araclyla kurulduu noktaya kadar bamszlar. Bir halde daha nce bamsz olanlarn bamsz olmaktan kmalar, dier halde, daha nce bamsz olanlarn bamszlamalar sz konusu olur. Kent ile krn ayrlmas, her tr gelikin ve meta mbadelesinin araclk ettii i blmnn temelidir.56 Toplumun btn iktisadi tarihinin, bu kartln hareketinde zetlendii sylenebilir. Ama burada bu konu zerinde daha fazla durmayacaz. Nasl ki manifaktr iindeki i blmnn maddi koulu, belirli sayda iinin e zamanl olarak altrlmasysa, nfusun bykl ve younluu, ki burada ok sayda iinin ayn i yerinde toplanmasna
56 Sir James Steuart bu noktay en iyi incelemi olan iktisatdr. Steuartn Wealth of Nationsdan (Uluslarn Zenginlii) 10 yl nce yaynlanm olan eserinin bugn bile ne kadar az bilindii, undan da anlalabilir: Malthus hayranlar, Malthusun nfus zerine yazd eserinin birinci basmnda, dpedz duygusal olan ksmlar bir yana brakldnda, papaz efendiler Wallace ve Townsend dnda, neredeyse yalnzca Steuart kopyaladn bile bilmiyorlar.

342

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

343

tekabl eder, toplumun iindeki i blmnn maddi koulunu oluturur.57 Bununla beraber bu younluk, olduka greli bir eydir. Grece seyrek nfuslu bir lke, gelimi ulam aralarna sahipse, daha fazla nfuslu fakat ulam aralar gelimemi olan bir lkeden daha youn bir nfusa sahip olur; ve rnein, Amerikan Birliinin kuzey eyaletleri, bu ekilde, Hindistandan daha youn bir nfusa sahiptir.58 Meta retimi ve meta dolam kapitalist retim tarznn genel koulu olduu iin, manifaktr biimindeki i blm, i blmnn toplum iinde nceden belli bir gelime derecesine kadar olgunlam bulunmasn gerekli klar. Dier taraftan, manifaktr tipi i blm, gerisin geriye bu toplumsal i blmn gelitirir ve karmaklatrr. Emek aralarnn farkllamas ile birlikte, bu aralar reten i kollar da gittike artan lde farkllar.59 Manifaktr sistemi, o zamana kadar ana i kolu veya bir yan i kolu olarak dier i kollarna bal bulunan ve ayn reticiler tarafndan yrtlen bir i koluna el attnda, bu i kollar arasnda derhal bir ayrlma ve karlkl bamszlama yaanr. Manifaktr sistemi bir metann zel bir retim evresine el attnda, bu manifaktr iinde yrtlen retim faaliyetinin farkl evreleri, farkl ve bamsz i kollar haline gelir. Daha nce de belirtilmi olduu gibi, nihai rnn para-rnlerin srf mekanik bir ekilde bir araya getirilmesiyle meydana gelen bir btn olduu hallerde, para-ilerin kendileri tekrar kendilerine zg zanaatlar haline gelebilir, i blmn bir manifaktr iinde daha tam bir ekilde yerletirip yrtebilmek iin, ayn retim dal, ham maddelerinin eitliliine veya ayn ham maddenin alabildii deiik ekillere gre, eitli ve ksmen de tamamyla yeni birtakm manifaktrlere blnr. Bylece, daha 18. yzyln ilk yarsnda, tek bana Fransada 100den fazla eit ipekli kuma dokunuyordu; ve rnein Avignonda her ran kendini yalnz bir eit kuman yapmn renmeye vermesi ve birden fazla kuman yapmn ayn zamanda renmesine izin verilmemesi yasa hkm idi. zel retim dallarn lkenin zel blgelerine bal klan blgesel i blm, her trl zel durumu smren manifaktr sistemi ile yeni
57 Hem toplumsal ilikiler hem de emein verimini ykseltici bir gler bileimi iin uygun den belli bir nfus younluu vardr. (James Mill, l.c. s. 50.) ilerin says byd zaman, toplumun retici gc, bu byme ile i blmnn etkisinin arpmyla orantl olarak ykselir. (Th. Hodgskin, l.c. s. 120.) 58 1861den bu yana, pamuk talebinin ykseklii nedeniyle, Dou Hindistann normalde youn nfuslu olan baz blgelerinde pamuk retimi, pirin retimini azaltmak pahasna artrld. Bundan tr, ksmi bir ktlk ba gsterdi; nk, ulam aralarnn yetersizlii ve dolaysyla fiziksel balant yetersizlii yznden bir blgedeki pirin kayb dier blgelerden tedarik yoluyla dengelenemedi. 59 Bylece, mekik yapm Hollandada daha 17. yzylda zel bir sanayi dal meydana getirmi bulunuyordu.

bir drt kazanr.60 Manifaktr dneminin genel varolu koullar arasnda yer alan dnya piyasasnn bymesi ve smrgecilik sistemi, toplum iindeki i blmne bol miktarda malzeme salar. blmnn, iktisadi alann tesinde, toplumun dier btn alanlarn nasl sardn, her yerde uzmanlamann, zellemenin ve insann, A. Smithin hocas olan A. Fergusonun Bir kle ulusu yaratyoruz ve hibirimiz zgr deiliz61 diye lk atmasna yol aacak lde paralanmasnn temellerini nasl attn incelemenin yeri buras deil. Bununla beraber, saysz benzerliklere ve toplum iindeki i blm ile bir atlye iindeki i blm arasndaki balantlara ramen, bunlar birbirlerinden sadece derece bakmndan deil fakat temelden farkl eylerdir. Benzerliin en tartma gtrmez grnd haller, bir i ban farkl i kollarn kaynatrd hallerdir. Sz gelii, hayvan yetitiricisi ham deri retir, sepici ham deriyi ilenmi deriye, kundurac ilenmi deriyi izmeye dntrr. Bunlarn her biri burada bir ara rn retir ve son biim, bunlarn zel ilerinin birleik rndr. Ayrca, hayvan yetitiricisine, sepiciye ve kunduracya retim aralar salayan daha bir sr i kolu vardr. imdi A. Smithle birlikte dnlebilir ki, toplumdaki i blm ile manifaktrdeki i blm arasndaki fark sadece znel bir farktr; gzlemci, bir yerde ok sayda para-ii tek bir mekanda topluca grrken, bir baka yerde bunlar geni bir alana dalr ve her bir zel dalda altrlanlarn saysnn ykseklii, aralarndaki balanty karanlkta brakr.62 Peki ama, hayvan yetitiricisinin, sepicinin, kunduracnn bamsz emekleri arasndaki balanty kuran ey nedir? Bunlardan her birinin rnnn bir meta olmas. Buna karlk manifaktrdeki i blmnn karakteristik zellii nedir? Para-iinin

60 ngilterenin ynl dokuma imalatl, belirli yerlere yerleen ve buralardaki tek ya da en nemli ynl dokumaclk faaliyetine dnen farkl ksmlara ya da dallara blnmedi mi? Zarif kumalar Somersetshireda, kaba kumalar Yorkshireda, ift enli kumalar Exeterda, ipekli kumalar Sudburyde, krepler Norwichte, yar ynl kumalar Kendalda, battaniyeler Whitneyde dokunur vb.! (Berkeley, The Querist, 1750, 520.) 61 A. Ferguson, History of Civil Society, Edinb. 1767, part IV, sect. II, s. 285. 62 Ona gre, asl manifaktrlerde i blm daha gelimi gzkr, nk, her bir i dalnda altrlanlar ou zaman ayn i yerinde toplanabilir ve bir gzcnn denetimi altnda tutulabilirler. Buna karlk, byk halk kitlesinin temel ihtiyalarn gidermeye ynelmi byk manifaktrlerde (!) her bir i dalnda o kadar ok ii altrlr ki, bunlarn ayn i yerinde toplanmalar olanakszdr. ... i blm ak olmann ok uzandadr. (A. Smith, Wealth of Nations, b. I, ch. I.) Ayn blmdeki Uygar ve gelimekte olan bir lkedeki sradan bir zanaatnn veya gndelikinin sahip bulunduu eylere baknz vb. szleri ile balayan ve sonra sradan bir iinin ihtiyalarn gidermek iin saysz eitlilikteki sanayilerin nasl hep birden faaliyet gsterdiklerini tasvir ederek devam eden mehur pasaj neredeyse kelimesi kelimesine B. de Mandevillenin Fable of the Bees, or, Private Vices, Publick Benefits adl eserine ekledii notlardan kopya edilmitir. (Notsuz birinci bask 1705, notlu bask 1714).

344

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

345

meta retmiyor olmas.63 Meta haline gelen ey, ancak, para-iilerin ortak rndr.64 Toplumdaki i blm farkl i kollarnn rnlerinin alnp satlmalaryla meydana gelir; manifaktrdeki para-iler arasndaki balant ise farkl emek glerinin, bunlar birleik emek gc olarak kullanan ayn kapitaliste satlmalaryla kurulur. Manifaktrdeki i blm retim aralarnn bir kapitalistin elinde toplanmas anlamn tar; toplumsal i blm ise retim aralarnn birbirinden bamsz birok meta reticisi arasnda dalm olmas demektir. Gerek meta reticilerinin gerekse bunlarn retim aralarnn farkl toplumsal i kollar arasndaki dalm, manifaktrde belli ilerde belli say ve oranda ii altrlmasn zorunlu klan orantlln tun yasas ile dzenlenmek yerine, tam bir tesadfilik ve keyfilik iinde olur. Geri, bir yandan, her meta reticisinin bir kullanm deeri retmek, yani zel bir toplumsal ihtiyac tatmin etmek zorunda olmas, ama bu ihtiyalar kmesinin miktar itibariyle farkl bulunmas ve bu farkl ihtiya ktlelerini doal bir sistem meydana getirecek ekilde birbirine balayan bir i ban mevcut olmas dolaysyla; dier yandan, toplumun her bir zel meta trnn retimi iin elinin altndaki emek-zamann ne kadarn harcayabileceini nihai olarak belirleyen metalarn deer yasas nedeniyle, farkl retim alanlar, devaml ekilde denge haline gelme eilimindedir. Ne var ki, eitli retim alanlarnn denge durumuna gelme yolundaki bu devaml eilimi ancak bu dengede meydana gelen devaml bozulmalara kar bir tepki eklinde kendini gsterir. Atlye iindeki i blmnde kendisine a priori (nsel) ve planl olarak uyulan kural, toplum iindeki
63 Ama artk, tek bir kiinin emeinin doal karl olarak tarif edilebilecek hibir ey bulunmuyor. Her ii btnn ancak bir ksmn retir; ve bu ksm kendi bana bir deer ya da yarar tamad iin, iinin alabilecei ve bu benim rnm, bunu kendime alkoyacam diyebilecei bir ey yoktur ortada. (Labour defended against the claims of Capital, Lond. 1825, s. 25.) Bu deerli eserin yazar, daha nce de anlm olan Th. Hodgskindir. 64 kinci basma not: Toplumsal i blm ile manifaktr ii i blm arasndaki bu ayrm, Yankeeler iin pratik olarak grp rendikleri bir ey olmutu. sava srasnda Washingtonun koyduu yeni vergilerden biri, btn snai rnlerden alnacak olan % 6lk tketim vergisiydi. Soru: Snai rn nedir? Yasa koyucunun cevab: Bir ey, yaplmsa (when it is made), retilmitir; ve, sata hazrsa, yaplmtr. imdi biroklar arasndan bir rnek alalm. New York ve Philadelphiadaki manifaktrlerde eskiden emsiyeler her tr eklentileriyle birlikte yaplrd. Ama, bir emsiye son derece heterojen unsurlarn bir mixtum compositumu (karmak bileimi) olduundan, eklentiler, giderek, birbirlerinden bamsz ekilde ve farkl yerlerde yrtlen i kollarnn rnleri haline geldi. Artk, bunlarn para-rnleri, onlar tam bir rn haline getirmek zere birletirmekten baka bir ey yapmayan emsiye manifaktrne, bamsz metalar olarak giriyordu. Yankeeler, bu tr paralar, assembled articles (toplanm paralar) olarak vaftiz etmitir; vergilerin toplanma yeri olduklar iin gerekten hak ettikleri bir isimdir bu. Bylece, emsiye, nce kendisini meydana getiren unsurlarn her birinin fiyat zerinden % 6lk tketim vergisi ve sonra kendi toplam fiyat zerinden yine % 6lk vergi topluyordu.

i blmnde ancak isel, sessiz, piyasa fiyatlarnn barometrik dalgalanmalarnda kendisini duyuran, meta reticilerinin kural tanmayan keyfiliklerini hkm altna alan bir doal zorunluluk olarak, a posteriori (sonsal) bir etki dourur. Manifaktrdeki i blm, kapitalistin, sahibi bulunduu bir toplam mekanizmann paralarndan baka bir ey olmayan insanlar zerinde kaytsz ve koulsuz bir otorite kurmu olmasn gerektirir; toplumsal i blm ise, hayvanlar leminde bellum omnium contra omnesin (herkesin herkese kar savann) az ok btn trlerin varolu koullarn iermesine benzer ekilde, rekabetten, karlkl karlarn kendi zerlerindeki basksnn rn olan zorunluluktan baka hibir otorite tanmayan bamsz meta reticilerini birbirlerinin karsna karr. Manifaktr tipi i blmn, iinin mr boyunca tek bir para-ie balanmasn ve para-iinin kaytsz koulsuz sermayenin hkm altna alnmasn, emek retkenliini ykselten bir i rgtlenmesi olarak gklere karan ayn burjuva kafas, bundan dolay, toplumsal retim sreci ile ilgili her toplumsal kontrol ve dzenleme abasn dokunulmaz mlkiyet hakkna, zgrle ve bireysel kapitalistin, kerameti kendinden menkul dehasna bir mdahale diye yerin dibine batrr. Fabrika sisteminin heyecanl zrclerinin, toplumsal emein her tr genel rgtlenmesine kar karken syleyebildikleri en kt eyin, bunun btn toplumu bir fabrikaya dntrecei olmas, son derece tipik bir durumdur. Kapitalist retim tarzna dayanan bir toplumda toplumsal i blmndeki anari ile manifaktrdeki i blmnn despotizmi birbirlerini koullandryorsa; i kollarnn zellemesinin kendiliinden gelitii, sonra bu durumun kristalletii ve en sonunda yasalarla belirlenip katlat daha nceki toplumlar da, bir yandan toplumsal emein plan ve otoriteye dayanan bir rgtlenmesini sunarken, dier yandan, atlye iindeki i blmn tmyle dlar veya yalnzca ok snrl lde ya da dank ve tesadfi olarak gelitirir.65 Bazlar bugne kadar ulaan ok eski ve kk Hint topluluklar topran ortak mlkiyetine, tarm ile zanaatlnn dolaysz bana ve yeni bir topluluk kurulurken hazr bir plan ve ereve hizmetini gren katlam bir i blmne dayanr. Bu topluluklar, retim alanlar 100 ile birka 1000 acre arasnda deien, kendine yeterli retim btnleri oluturur. rnlerin byk ksm meta olarak deil, topluluun kendi ihtiyalar iin retilir ve bundan dolay Hint toplumunun btnnde,
65 Genel bir kural olarak u sylenebilir: blmnn toplumdaki otoritesi ne kadar zayf olursa, atlyenin iindeki i blm o kadar geliir ve bu i blm tek bir bireyin otoritesine o kadar tabi olur. Buna gre, atlyedeki otorite ile toplumdaki otorite arasnda, i blm bakmndan, ters orantl bir iliki vardr. (Karl Marx, l.c. 130, 131.)

346

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

347

retimin kendisi, meta mbadelesinin meydana getirdii i blmnden bamszdr. Yalnzca rn fazlas metaya dnr; bu da, ksmen, bilinmeyecek kadar eski zamanlardan beri rnn belirli bir miktarnn ayni rant olarak aktarld devletin elinde gerekleir. Hindistann farkl kesimlerinde farkl topluluk biimleri grlr. Bunlarn en basitinde, topluluk, topra birlikte iler ve elde edilen rn topluluun yeleri arasnda bllr; ayn zamanda her aile tamamlayc bir ev ii retim faaliyeti olarak iplik eirme, kuma dokuma vb. ileri yapar. Ayn biimde alan ve ayn ileri yapan bu kitlenin yan sra yarglk, polislik ve vergi toplaycl grev ve yetkilerini kendisinde toplayan bir nder kii; tarm faaliyeti ile ilgili hesaplar tutan ve gerekli her trl ilem ve kaytlarla uraan bir muhasebeci; yasaya kar gelenleri izleyip cezalandrlmalarn salayan, dardan gelenleri koruyan ve dier kye kadar onlara elik eden bir nc memur; topluluun snrlarn komu topluluklardan koruyan bir snr bekisi; suyu, toplulua ait su depolarndan tarlalara datan bir su denetim memuru; din ilerini yneten bir Brahman; topluluun ocuklarna kum zerinde okuyup yazma reten bir retmen; astrolog olarak ekim, hasat zamanlarn ve tm dier tarmsal faaliyetler iin iyi ve kt olan saatleri bildiren takvimci Brahman; her trl tarm aralarn yapan ve tamir eden bir demirci ve bir marangoz; kyn ihtiyac olan her trl kap kaca yapan bir mleki; bir berber, elbise ve amarlar ykayan bir amarc; gm ileyen bir kuyumcu; baz yerlerde de, baz topluluklarda kuyumcunun, dier baz topluluklarda retmenin yerine geen bir air grlr. Bu bir dzine insana topluluun btn bakar. Nfus artarsa, ekilmeyen topraklar zerinde, eski rnee gre yeni bir topluluk kurulur. Topluluk, faaliyetlerini planl bir i blm iinde yrtr; fakat bunun manifaktr biiminde bir i blm olmas imknszdr; nk demirci, marangoz vb.nin pazar ayn kalr ya da en fazla, kylerin byklk farkna gre deimek zere, bir demirci, bir mleki vb. yerine iki veya demirci, mleki vb. olur.66 Topluluktaki i blmn dzenleyen yasa, burada, bir doa yasasnn kar konulmaz otoritesine sahiptir; demirci vb. gibi her bir zanaat kendi mesleinin gerektirdii btn ilemleri geleneksel biimde, ama bamsz olarak ve kendi atlyesinde hibir otorite tanmakszn yapar. Kendilerini devaml olarak ayn ekilde yeniden reten ve tesadfen datldklarnda, ayn yerde, ayn isim altnda yeniden kurulan bu kendine yeterli kapal topluluklarn basit retim organizmas,67 Asya
66 Lieut. Col. Mark Wilks, Historical Sketches of the South of India, Lond. 1810-1817, v. I, s. 118-120. George Campbellin Modern India (London 1852) eserinde Hint topluluklarnn farkl biimlerinin iyi bir tasviri mevcuttur. 67 lkenin yerlileri, hatrlanmayacak kadar eski zamanlardan beri ... bu basit biim altnda

devletlerinin durmadan yok olmalar ve yeniden kurulmalar ve ard arkas kesilmeyen hanedan deimeleri karsnda bu derece gze batc bir tezat oluturan Asya toplumlarndaki deimezliin srrnn zlmesi konusunda bir anahtar salar. Toplumun temel iktisadi unsurlarnn yaps, siyaset bulutlarnn yaratt frtnalardan etkilenmez. Daha nce belirtilmi olduu gibi lonca yasalar, bir lonca ustasnn altrabilecei kalfa ve raklarn saysn sk skya snrlayarak, onun bir kapitalist haline gelmesini nlyordu. Ayrca, lonca ustas, kalfa ve raklar yalnzca kendisinin ustas olduu zanaat kolunda altrabilirdi. Loncalar, karlarnda yer alan ve sermayenin biricik serbest biimi olan tccar sermayesinin her tr tecavzne kskanlkla kar durmutu. Tccar her tr metay satn alabiliyordu, ama meta olarak emek satn alamyordu. Tccarn varlna zanaat rnlerinin satna araclk eden bir kimse olarak gz yumuluyordu. D koullar i blmnde daha ileri gelimelere yol atka, mevcut loncalar kendi ilerinde blnp yeni loncalar douyor ya da eski loncalarn yannda yepyeni loncalar tryordu; ama bu, eitli farkl zanaatlarn bir atlyede toplanmasna yol amyordu. Bundan dolay, her ne kadar i kollarn zelletirerek, yaltarak ve oluturarak manfaktr dneminin varlk koullarn yaratm olsa bile, lonca sistemi, manifaktr tipi i blmn dlyordu. Genel olarak bakldnda, ii ile retim aralar, smkl bcekle kabuu gibi, birbirlerine bal kalmlard; dolaysyla, manifaktrn ilk temel koulu, retim aralarnn ii karsnda sermaye olarak bamszlamas gereklememiti. Bir toplumun btnndeki i blm, meta mbadelesinin meydana getirdii bir ey olsun olmasn, ok farkl iktisadi toplumsal biimlenmelerde grlrken, manifaktrdeki i blm, kapitalist retim tarznn yaratt tamamyla zgl bir i blmdr.

5. Manifaktrn Kapitalist Karakteri

Daha ok sayda iinin ayn sermayenin komutas altnda bulunmas, genel olarak el birlii gibi, manfaktrn de kendiliinden ortaya kan hareket noktasdr. Buna karn, manifaktrdeki i blm, altrlan ii saysndaki art teknik bir zorunluluk haline getirir.
... yaamtr. Ky alannn snrlar ancak ender olarak deimitir; kyler, savalar, ktlklar ve salgn hastalklar yznden zaman zaman perian olmu ve hatta batan sona yaklp yklm olmakla beraber, ayn isim altnda, ayn snrlar iinde, ayn karlara sahip olarak ve hatta ayn ailelerle kuaklar boyu var olmaya devam etmitir. Krallklarn paralanp blnmeleri ahaliyi hi ilgilendirmez; kye dokunulmad srece, kyn hangi iktidara brakld veya hangi hkmdarn eline getii, ky halknn hi umurunda deildir. Kyn i iktisadi yaps olduu gibi, hi deimeden, devam eder. (Th. Stamford Raffles, late Lieut. Gov. of Java, The History of Java, Lond. 1817, v. I, s. 258.)

348

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

349

Tek bana bir kapitalistin altrmak zorunda olduu asgari ii miktar, artk, mevcut i blm tarafndan belirlenir. Dier yandan, i blmn ilerletmenin avantajlarndan yararlanmak, ii saysn daha da artrmay gerektirir ve bu da ancak ncekilerin katlar olacak ekilde artrlabilir. Ama deiir sermaye ile birlikte sermayenin deimeyen ksmnn da bymesi gerekir; gerekli binalar, frnlar vb. gibi birlikte kullanlan retim aralarndaki artn yan sra zellikle de kullanlan ham madde artar ve bu art, ii saysndaki arttan ok daha hzl olur. Belli bir emek miktar tarafndan belli zaman aralnda tketilen ham madde ktlesi, emein i blm dolaysyla ykselen retici gc ile doru orantl olarak byr. Demek oluyor ki, her bireysel kapitalistin elindeki sermayenin asgari miktarnn gittike artmas ya da toplumsal geim aralar ile retim aralarnn gittike artan lde sermayeye dnmesi, manifaktrn teknik karakterinden doan bir yasadr.68 Basit el birliinde olduu gibi manifaktrde, faal durumdaki toplam ii, sermayenin bir varolu biimidir. ok sayda bireysel para-iiden meydana gelen toplumsal retim mekanizmas, kapitaliste aittir. Bundan dolay, emeklerin birletirilmesinden doan retici g, sermayenin retici gc gibi grnr. Gerek manifaktr, gemite bamsz olan iiyi sermayenin komuta ve disiplini altna sokmakla kalmaz, ayn zamanda iilerin kendi aralarnda da hiyerarik bir kademelenme yaratr. Basit el birlii, bireysel iinin alma biimini genel olarak deitirmeden brakrken, manifaktr bunu temelden dntrr ve bireysel emek gcn kknden balayarak ele geirir. Manifaktr, iinin bir yn retken igd ve eilimini bask altnda tutma yoluyla tek bir para-iteki hnerini seradaki gibi gelitirerek, onu bir hilkat garibesi haline sokar; tpk La Plata devletlerinde krk veya yan almak iin koca bir hayvann boazlanmas gibi. Sadece zel para-iler farkl bireyler arasnda dalmakla kalmaz, bireyin kendisi de blnr, bir para-iin otomatik motoru haline gelir,69 ve Menenius Agrippann insan kendi vcudunun bir paras olarak gsteren sama masal gereklik kazanm
68 Zanaatlarn kendi ilerinde alt blmlere ayrlmalar iin gerekli sermayenin (bu i iin gerekli geim ve retim aralarnn, denmeliydi) toplumda mevcut olmas yetmez; bundan baka, sermayenin, ilerini daha byk boyutlar iinde yrtebilmeleri iin, giriimcilerin elinde yeterli byklkte birikmi olmas gerekir. ... Blnme ne kadar fazla olursa, bu, ayn saydaki iileri devaml olarak altrabilmek iin alet, ham madde vb. eklinde o kadar daha fazla sermaye yatrlmasn gerektirir. (Storch, Cours dcon. Polit. Paris basm, t. I, s. 250, 251.) Politika alannda kamu gcnn merkezilemesi ile zel karlarn blnmesi nasl biri tekinden ayrlamaz eylerse, bunun gibi, retim aletlerinin younlamas ile i blm de birbirlerinden ayrlamaz eylerdir. (Karl Marx, l.c. s. 134.) 69 Dugald Stewart manifaktr iileri iin para-iler iin kullanlan ... canl otomatlar der. (l.c. s. 318.)

olur.70 i, balangta, emek gcn sermayeye, bir metann retimi iin gerekli maddi aralara sahip olmad iin satyorsa, imdi, onun bireysel emek gc, sermayeye satlmad anda i grmez hale gelir. Artk, emek gc, yalnzca, satlmasndan sonra ve kapitalistin atlyesinde var olan bir ortamda ilev grr. Kendi yaratlna gre bamsz olarak bir ey yapmak yeteneini yitirdii iin, manifaktr iisi artk retici faaliyetini ancak kapitalistin sahibi bulunduu atlyenin bir eklentisi olarak srdrr.71 Jehovann mal olduu nasl seilmi kavmin alnnda yazl ise, i blm de manifaktr iisine sermayenin mal olduunu gsteren bir damga vurur. Vahinin btn sava sanatn kiisel kurnazl olarak grmesi rneinde olduu gibi, bamsz kylnn veya zanaatnn, kk apta da olsa, kendi kendine gelitirdii bilgiler, kavray ve irade, artk yalnzca atlyenin btn iin gereklidir. retimin dnsel glerinin bir ynde lek bytmesinin nedeni, dier pek ok ynde ortadan kalkmalardr. Para-iilerin kaybettikleri, sermayede younlam olarak karlarna kar.72 Maddi retim srecinin dnsel glerinin, iilerin karsnda bir yabancnn mlk ve kendilerine hkmeden bir kudret olarak yer almas, manifaktr tipi i blmnn bir sonucudur. Bu ayrlma sreci, kapitalistin, tek tek iilerin karsnda, toplumsal toplam iinin birliini ve iradesini temsil ettii basit el birlii aamasnda balar. Bu sre, iiyi para-ii eklinde gdkletiren manifaktrde geliir, bilimi bamsz bir retim gc olarak emekten ayran ve sermayenin hizmetine sokan byk sanayide tamamlanr.73 Manifaktrde, toplam iinin ve dolaysyla de sermayenin toplumsal retici g bakmndan zenginlemesi, iinin bireysel retici g bakmndan yoksullamasn gerekli klar ve bunun sonucu olur.
Cehalet, bo inanlar gibi sanayinin de anasdr. Dnce ve hayal gc insan hataya srkleyebilir; ama, ayak ya da eli hareket ettirme alkanl bunlardan ne birini de dierini gerektirir. Dolaysyla, manifaktrler, en
70 Mercanlarda her birey, aslnda, btn grubun midesidir; ama, birey gruba besin maddesi salar, yoksa Romal patrisyen gibi ondan besin maddesi ekmez. 71 Bir zanaatn btnne hakim olan ii her yerde i bulabilir ve ekmeini kazanabilir; dieri (manifaktr iisi) ise, sadece tamamlayc bir para olup, i arkadalarndan ayrldnda yetenei de bamszl da kalmayan ve bundan dolay da bakalarnn onun srtna yklemeyi uygun bulduklar yasay kabul etmek zorunda kalan bir kimsedir. (Storch, l.c., dit. Petersb. 1815, t. I, s. 204.) 72 A. Ferguson, l.c. s. 281: Birinin kaybettiini dieri kazanm olabilir. 73 Bilim adam ile retken ii arasnda byk bir uzaklk var ve bilim, iinin elinde, onun retici glerini onun iin oaltacak yerde, neredeyse her yerde iinin karsnda yer alyor. ... Bilgi, emekten ayrlabilen ve onun karsna karlabilen bir alet haline geliyor. (W. Thompson, An Inquiry into the Principles of the Distribution of Wealth, London 1824, s. 274.)

350

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

351

byk gelime olanaklarna, akla en az bavurulan ve atlyenin, paralar insanlar olan bir makine gibi ele alnabildii yerlerde kavuur.74

Gerekten de, 18. yzyln ortalarnda baz manifaktrde basit fakat i srr saylan belli ilerde tercihen yar aptal kimseler altrlmt.75
nsanlarn byk ksmnn akl ve anlaylar, diyor A. Smith, zorunlu olarak, yaptklar her gnk ilerle ve o ilerin iinde geliir. Btn mrn birka basit ii yapmakla tketen bir kimse, ... akln kullanma frsatn bulamaz. ... Byle bir kimse, genel olarak, insan eklindeki bir yaratk iin mmkn olabilecei kadar aptal ve cahil olur.

ve bunlarn devleti iin doru olarak bu terimi kullanyor) zenginletii oranda daha bir belirgin ve daha bir can alc hale gelir. Bu i blm, dier her i blm gibi, gemiteki gelimenin bir sonucu olup gelecekteki gelimenin bir sebebidir. ... yleyse, hkmet bu i blmne kar olacak bir i yapabilmeli ve bu i blmn, doal geliimi iinde devam edip giderken, durdurabilmeli midir? Blnmek ve ayrlmak isteyen iki farkl trdeki ii birbirlerine katmak ve kartrmak iin, devlet gelirlerinin bir ksmn harcamasna izin verilmeli midir?78

Para-iinin akl ve kavray gcnde meydana gelen krlemeyi anlattktan sonra, A. Smith yle devam eder:
Duraan hayatnn tekdzelii, doal olarak iinin aklnn atlganln da bozar. ... Bu, onun vcudunun enerjisine bile zarar verir ve onu balanm olduu para-iin dnda gcn canl ve azimli bir ekilde kullanma yeteneinden yoksun brakr. Onun kendi zel iindeki beceriklilii, bylece, kendisinin zihinsel, sosyal ve mcadeleci zelliklerinin krelmesi pahasna kazanlm grnr. Ne var ki, bu, sanayilemi ve uygarlam her toplumda alan yoksullarn (the labouring poor), yani nfusun byk kitlesinin, zorunlu olarak iine yuvarlanmas gereken bir durumdur.76

Belli bir derecede zihinsel ve bedensel ktrmleme, bir btn olarak toplumdaki i blmnden bile ayrlamayacak bir eydir. Ama, manifaktr dnemi i kollarndaki bu toplumsal blnmeyi ok daha ileriye gtrd ve dier yandan, kendine zg i blmyle bireyin tam can damarna saldrd iin, snai patolojiye ilk malzeme salayan ve onu ilk balatan da odur.79
Bir insan blmlere ayrmak, lm cezasn hak ediyorsa onu idam etmek, hak etmiyorsa onu suikasta kurban etmek demektir. in blmlere ayrlmas bir ulusun suikasta kurban edilmesidir.80

blm yznden halk ynnn tmyle ktrmlemesinin engellenmesi iin, A. Smith, pek dikkatli bir ekilde ayarlanm dozlarda da olsa, devlet tarafndan salanacak halk eitimini salk verir. A. Smithin eserini Franszcaya eviren ve yorumlayan G. Garnier -ki Birinci Fransz mparatorluu dneminde pek doal olarak senatrle ykselmiti- bu noktada doal olarak ona kar kar. Garnierye gre, halk eitimi i blmnn temel yasalarna aykrdr ve i blm ile birlikte btn toplumsal sistemimizi ortadan kaldrabilir.
Dier tm i blm rneklerinde olduu gibi demiti Garnier, el ii ile kafa ii77 arasndaki i blm, toplum (sermaye, toprak mlkiyeti
74 A Ferguson, l.c. s. 280. 75 J. D. Tuckett, A. History of the Past and Present State of the Labouring Population, London 1846, v. I, s. 148. 76 A. Smith, Wealth of Nations, b. V, ch. I, art. II. blmnn dezavantajl sonularn aklam olan A. Fergusonun rencisi olarak A. Simth bu nokta zerinde son derece akt. A. Smith, eserinin, i blmnn ex professo (aka) vld giri ksmnda, bunun toplumsal eitsizliklerin kayna oluuna sadece yle bir dokunur. Fergusonu, ancak devlet gelirleri hakkndaki 5. Kitaba geldiinde hatrlar. Ben, Misre de la Philosophiede (Felsefenin Sefaletinde), i blm hakkndaki eletirileri bakmndan Ferguson, A. Smith, Lemontey ve Say arasndaki tarihsel iliki zerine gerekli aklamalar yapm ve yine ayn eserde manifaktr tipi i blmn, ilk kez, kapitalist retim tarznn zgl biimi olarak sunmutum. (l.c. s. 122 vd.) 77 Ferguson unu ifade etmi bulunuyordu (l.c. s. 281): Ve dnmenin kendisi, bu i blnmeleri anda, zel bir meslek haline gelebilir.

blmne dayanan el birlii ya da manifaktr, balang dnemlerinde kendiliinden gelien bir biimdir. Bir dereceye kadar kararllk ve genililik kazanr kazanmaz, kapitalist retim tarznn bilinli, planl ve sistematik biimi haline gelir. Gerek manifaktrn tarihi bize, manifaktre zg i blmnn, en uygun biimlerini, ilk nceleri, ticari ilikiler kuran insanlarn bilgisi dnda, tecrbeler sayesinde nasl kazandn, fakat sonra, tpk lonca sistemindeki zanaatlar gibi, bir kere bulunmu ekli nasl olduu gibi devam ettirmeye altn ve baz hallerde yzyllarca devam ettirdiini gsterir. Bu biimin geirdii her
78 G. Garnier, A. Smith evirisi, t. V, s. 4-5. 79 Paduada pratik tp profesr olan Ramazzini, De morbis artificumu 1713te yaynlad; eser, 1777de Franszcaya evrildi, 1841 ylnda Encyclopdie des Sciences Mdicales. 7me Div. Auteurs Classiques iinde tekrar basld. Byk sanayi dnemi, Ramazzininin ii hastalklar katalounu, doal olarak, ok geniletti. Dierleri arasnda bkz. Hygine physique et morale de louvrier dans les grandes villes en gnral, et dans la ville de Lyon en particulier. Par le Dr. A. L. Fonteret, Paris 1858, ve [R. H. Rohatzsch,] Die Krankheiten, welche verschiednen Stnden, Altern und Geschlechtern eigenthmlich sind, 6 Bnde, Ulm 1840. Society of Arts, 1854 ylnda snai patoloji zerinde incelemeler yapmak zere bir aratrma komisyonu grevlendirdi. Bu komisyon tarafndan toplanan belgelerin listesi Twickenham Economic Museumun katalounda mevcuttur. Ayrca bkz. Eduard Reich, M. D., ber die Entartung des Menschen, Erlangen 1868. 80 To subdivide a man is to execute him, if he deserves the sentence, to assassinate him, if e does not ... the subdivision of labour is the assasination of a people. (D. Urquhart, Familiar Words, London 1855, s. 119.) Hegelin i blm zerine pek sapkn grleri vard. Rechtsphilosophie (Hukuk Felsefesi) adl eserinde der ki: Eitimli insanlar dendii zaman, her eyden nce, bakalarnn yapt her eyi yapabilen insanlar anlalr.

352

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

353

deime, nemsiz eyler dnda, daima i aletlerinde meydana gelen bir devrimin sonucu olmutur. Modern manifaktr -burada makinelere dayanan byk sanayiden sz etmiyorum- ya doduu byk ehirlerde disjecta membra poetaeyi (airin dalm dizelerini), elbise manifaktr rneinde olduu gibi, nnde hazr bulmu ve bunlar sadece toplayp bir araya getirmi ya da rnein ciltiliin manifaktr haline getirilmesinde olduu gibi, bir zanaatn eitli ilerini basit bir ekilde yalnzca baz zel iilerin faaliyetleri haline sokarak kolay bir yoldan i blm ilkesini uygulamtr. Bu gibi durumlarda her bir ilev iin gerekli olan iilerin saylar arasndaki oranlar bulmak iin bir haftalk tecrbe bile gerekmez.81 Zanaatlk faaliyetlerini paralarna ayrma, emek aralarn zelletirme, para-iiyi oluturma, bunlar bir toplam mekanizma iinde gruplara ayrma ve birletirme yoluyla, manifaktr tipi i blm, toplumsal retim srecinde nitel bir dzen ve nicel bir orantllk oluturmu ve dolaysyla toplumsal emee belli rgtlenme kazandrm ve bylece ayn zamanda toplumsal emee yeni bir retici g salamtr. Manifaktr, toplumsal retim srecinin zgl kapitalist biimi olarak -ve kendisinden nce atlm bulunan temeller zerinde kapitalist biimden baka bir ekilde gelimezdi- greli artk deer yaratmann veya iilerin srtndan olmak zere, sermayenin z deerlenmesinin -ki buna toplumsal zenginlik, Wealth of Nations (Uluslarn Zenginlii) vb. ad verilir- zel bir ynteminden baka bir ey deildir. Manifaktr, emein toplumsal retici gcn, iinin kendisi yerine kapitalist iin gelitirmi olmakla kalmaz, ayn zamanda bunu bireysel iiyi ktrmletirerek yapar. Manifaktr, sermayenin emek zerindeki egemenliinin yeni koullarn retir. Bundan dolay, manifaktr bir yandan, toplumun iktisadi oluum sreci iinde tarihsel bakmdan bir ilerleme ve zorunlu bir gelime ura olarak grnrken, dier yandan da, uygarlatrlm ve inceltilmi bir smr arac olarak kendini gsterir. Bamsz bir bilim olarak ilk defa manifaktr dneminde ortaya km olan ekonomi politik, toplumsal i blmn sadece manifaktrde gelien i blm82 asndan, yani ayn emek miktar ile daha fazla me81 Bireysel kapitalistin i blmnde a priori (nsel) bir yaratclk dehas gsterdii ynndeki huzurlu inanca bugn ancak Bay Roscher gibi Alman profesrleri arasnda rastlanr. Roscher, Jpiteri andran kafasndan i blmn hazr ekilde frlatan kapitaliste, kran ifadesi olarak, eitli cretler (diverse Arbeitslhne) ithaf eder. blmnn geni ya da dar snrlar iinde uygulanmas dehann byklne deil kesenin uzunluuna baldr. 82 Eski yazarlar (rnein Petty ve Advantages of the East India Tradein adsz yazar) manifaktre uygulanan i blmnn kapitalist karakterini Adam Smithten ok daha aka ortaya koymulardr.

tann retilmesini, dolaysyla da metalarn ucuzlatlmasn ve sermaye birikiminin hzlanmasn salayan bir ara olarak ele alr. Miktara ve mbadele deerine bu ekilde arlk verilmesinin tam tersine, klasik Eski alarn yazarlar, yalnzca nitelie ve kullanm deerine nem vermitir.83 Toplumsal retim dallarnn birbirlerinden ayrlmalar sonucunda metalar daha iyi yaplr, insanlarn farkl eilim ve yetenekleri kendilerine en uygun gelen etki alanlarn seer84 ve baz snrlamalar olmadan hibir yerde anlaml sonular retilemez.85 Demek ki, i blm araclyla, rnler de reticiler de iyileir. Zaman zaman rn ktlesinin bydnden de sz ediliyorsa, bu yalnzca kullanm deerlerinin daha fazla bollamas ile ilgilidir. Mbadele deeri, metalarn ucuzlamas zerine sylenmi bir tek sze rastlanmaz. Kullanm deerini esas alan bu gr, i blmn toplumsal snflarn birbirlerinden ayrlmasnn temeli olarak gren Platonda86 olduu gibi, sahip bulunduu karakteristik
83 blm zerine olan dnceleri hemen hemen srf eskilere dayanan Beccaria ve James Harris gibi baz 18. yzyl yazarlar modern yazarlar arasnda istisna oluturur. Beccaria yle der: Herkes kendi tecrbesiyle bilir ki, el ve kafa daima ayn tr iler ve rnler iin kullanlacak olursa, bu iler ve rnler, herkesin ihtiya duyduu eyi kendi kendine yapmas durumuna gre daha kolay, daha ok ve daha iyi yaplr. ... Bu ekilde insanlar herkesin yararna ve kendilerinin karna olmak zere eitli snf ve katmanlara ayrlr. (Cesare Beccaria, Elementi di Econ. Publica, ed. Custod, Part. Moderna, t. XI, s. 28.) Petersburgdaki elilii srasnda kaleme ald Diaries (Gnlkler) ile tannan ve daha sonra Earl of Malmesbury (Malmesbury kontu) olan James Harris, Dialogue concerning Happiness, London 1741, (bu eser daha sonra Three Treatises etc., 3. ed., Lond. 1772 iinde tekrar baslmtr) adl eserine yazd bir notta der ki: Toplumun doal bir varlk olduunu (yani ilerin blnmesi sonucu) ispatlayan her ey, Platonun Devletinin ikinci kitabndan alnmtr. 84 Odysseia, XIV, 228: nk bir baka kimse baka ilerle de oyalanr ve Sextus Empiricusta Arkhilokhos unu syler: Herkes zihnini bir baka ile canlandrr. 85 Poll'hpistatoerga,kakwzd'hpistatopanta(Pek ok ii yapabiliyordu, ama hepsini de kt yapyordu.) Atinal, mal reticisi olarak, kendini Spartaldan stn gryordu; nk Spartal, bir sava srasnda insanlara kumanda edebilir, fakat paraya kumanda edemezdi, tpk Tukididesin, Atinallar Mora Yarmadas savana kkrtmak iin verdii sylevde Periklese sylettii gibi: Kendi kendilerine yeten bir iktisadi hayat srdrenler sava bedenleriyle yrtmeye parayla yrtmekten daha hazr olur. (Thuk, l. I, c. 141.) Byle olmakla beraber, maddi retimde bile, i blmnn karsnda yer alan autarkeia {otari} Atinallarn ideali olarak kald; nk, birinde refah varken, dierinde ayn zamanda bamszlk da vardr. Burada unu da belirtmek gerekir ki, 30 Tirann ykld srada toprak sahibi olmayan 5.000 Atinal bile yoktu. 86 Platon, toplum iindeki i blmn bireylerin ihtiyalarnn eitlilii ve yeteneklerinin snrll ile aklar. Grn dayandrd temel nokta, iin iiye deil, iinin ie gre uymas gerektiidir ve ona gre, iinin farkl sanatlar bir arada yrtmesi, yani bunlardan birini ya da bir bakasn yan i olarak yapmas durumunda iin iiye uydurulmas kanlmazdr. nk i, kendisini yapacak olan iinin bo zamann olmasn beklemez, iinin iin banda olmas gerekir; ama akl havada bir ekilde deil. -Bu zorunlu bir eydir.- Buradan u sonu kar: bir kimse, kendi doal yeteneine uygun olarak, uygun ve gereken zamanda ve dier ilerle hibir balants olmadan, yalnzca bir ey yaparsa, hem daha gzel ve hem de daha kolay olmak zere, her eyden daha fazla yaplr. (De Republica, II. 2. ed. Baiter, Orelli etc.) Tukididesin gr de buna benzer, l.c. c. 142: Denizcilik, dier iler gibi bir itir ve durumun gerektirmesine gre, bir yan i olarak yrtlemez; aksine, denizciliin yannda yan i olarak hibir

354

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

355

burjuva igdsyle daha o zaman i yerindeki i blmne daha fazla yaklam olan Ksenofonda da87 egemen grtr. Platonun Cumhuriyeti, i blmnn devletin kurucu ilkesi olmas lsnde, Msrn kast sisteminin Atinaya zg bir ekilde idealletirilmesinden baka bir ey deildir; Platonun dier adalar ve bu arada rnein sokrates88 de, Msr rnek sanayi lkesi olarak grmlerdi; Msrn Yunanllar iin tad bu nem Roma mparatorluu zamannda da devam etmitir.89 Asl manifaktr dnemi boyunca, yani manifaktrn kapitalist retim tarznn egemen biimi olduu dnem boyunca, manifaktrn kendine zg eilimlerinin tam olarak hayata geirilmesinin nne ok ynl engeller kar. Manifaktr, daha nce grm olduumuz gibi, iileri hiyerarik olarak kademelendirmenin yan sra nitelikli ve niteliki yaplamaz. Platon der ki, i, iiyi beklemek durumunda olursa, ok kere retimin kritik an geirilmi, nihai rn bozulmu ve ergou cairon diollutai [i iin doru olan zaman kaybedilmi] olur. Bu Platoncu dnce, Fabrika Yasasnn btn iiler iin belli bir yemek saatini ngren hkmne kar ngiliz aartma atlyesi sahiplerinin protestosunda tekrar karmza kar. Onlarn ileri iilere uydurulamazm, nk, hafif alevden geirerek fitilleme, ykama, aartma, tleme, presleme ve boyama gibi eitli ilemlerin hibiri, belli bir anda, bozulma tehlikesi olmadan kesilemez. ... Btn iiler iin ayn yemek saatinin zorunlu hale getirilmesi, emek srecinin tamamlanmam olmas yznden, deerli mallar zaman zaman tehlikeye sokabilir. Le platonisme o va-t-il se nicher! (Platonculuk daha nerelere yerleecek!) 87 Ksenofon, Pers kralnn sofrasnda yemek yemenin sadece erefli bir ey olmakla kalmadn, ayn zamanda bu yemeklerin baka yemeklerden ok daha lezzetli olduunu anlatr. Bunda alacak bir ey yoktur; nk, byk ehirlerde dier btn sanatlar nasl zel bir mkemmelleme derecesine ulayorsa, kral sofrasnn yemekleri de, bunun gibi, bambaka bir ekilde hazrlanr. nk, kk ehirlerde ayn kimse yatak kereveti, kap, saban, masa yapar; ok kere ev de ina eder ve bylece kendi geimini salamaya yetecek kadar bir mteri evresi edinince hayatndan memnun olur. Bu kadar ok ey yapan bir kimsenin bunlarn hepsini iyi yapmas tmyle olanakszdr. Ama, herkesin ok sayda mteri bulabildii byk ehirlerde, tek bir zanaat, onu yrten kimseyi doyurmaya yeter. Hatta ok kere bir kimsenin bir zanaatn tamamn yrtmesi bile gerekmez; kunduracnn biri erkek ayakkabs yaparken bir dieri kadn ayakkabs yapar. urada burada bir kimsenin ayakkab dikicilii ile, bir dierinin ksele ve deri kesicilii ile geindii; bir kimsenin srf bikicilik (kuma) bir bakasnn sadece paralar bir araya getirme ii ile hayatn kazand grlr. imdi buradan zorunlu olarak u sonu kar: son derece basit bir i yapan bir kimsenin bu ii en iyi yapan kimse olaca phesizdir. Bu, alk sanat iin de dorudur. (Ksenofon, Cyrop., l. VIII, c. 2.) blmnn gelime derecesinin pazarn byklne bal olduunu pekl bildii halde, Ksenofon burada yalnzca kullanm deerinde salanacak mkemmellie arlk verir. 88 O (Busiris) onlarn hepsini zel kastlara ayrmt, ... ayn kimselerin daima ayn ilerde almalarn emretmiti; nk, biliyordu ki, ilerini deitirenler hibir ite hner sahibi olamaz; buna karlk devaml olarak bir ie balanp alanlar bu ite en yksek mkemmellie ular. Gerekten, sanat ve zanaatlarla ilgili olarak, bunlarn, rakiplerini, bir ustann beceriksiz bir raa stn olmasndan ok daha tede bir stnlkle, geride braktklarn gryoruz; gene gryoruz ki, bunlar, krall ve devletin dier kurumlarn ayakta tutan sistem ve yap bakmndan da takdire ayan bir dzeye ulam bulunuyor. Bu konu ile uraan nl filozoflar, Msr devletinin anayasasn dier btn lkelerin anayasalarndan stn buluyor. (Isokr., Busiris, c. 8.) 89 cf. Diod. Sic.

siz iiler ayrmn yaratm olsa bile, bu sonuncularn says, birincilerin ar basan etkisi yznden pek snrl kalr. Manifaktrn, zel ilemleri canl i organlarnn farkl olgunluk, g ve gelime derecelerine uygun hale getirmesine ve dolaysyla kadnlarn ve ocuklarn retici bir ekilde smrlmesini zorlamasna karn, bu eilim, bir btn olarak alndnda, alkanlklar ve erkek iilerin direnii karsnda baarszla urar. Elle yrtlen faaliyetlerin paralanmas, iinin eitim masraflarn ve dolaysyla da deerini drmekle beraber, zor olan para-ilerin renilmesi iin gereken sre yine de uzundur ve gerektiinden fazla hale geldiinde bile, iiler tarafndan kskanlkla korunur. rnein, yedi yllk bir raklk sresini ngren laws of apprenticeshipin (raklk yasalarnn) ngilterede manifaktr dneminin sonuna kadar yrrlkte kaldn ve ancak byk sanayi tarafndan bir yana itildiini grrz. Zanaatlk hneri manifaktrn temeli olarak kald ve manifaktr yrten mekanizmann btn iilerden bamsz bir nesnel iskelete sahip olmad iin, sermaye srekli olarak iilerin itaatsizlikleri ile uramak zorunda kalr.
nsan doas o kadar zayftr ki, diye seslenir dostumuz Ure, ii ne kadar hnerli ise o kadar dik bal ve baa klmas o kadar zor olur ve bunun sonucu olarak dik kafallyla mekanizmann btnne byk zarar verir.90

Bundan tr btn manifaktr dnemi boyunca iilerin disiplin tanmadklarndan ikyet edilmitir.91 Ve elimizde o zamanlar yaam olan yazarlarn tanklklar olmasayd bile, 16. yzyl ile byk sanayinin balangc arasndaki dnemde sermayenin manifaktr iilerinin btn kullanlabilir emek-zaman zerinde egemenlik kurmakta baarszla uram olmas, manifaktrlerin ksa mrl olmu olmalar ve dardan gelen ve darya giden iilerin hareketlerine bal olarak kurulu yerlerini bir lkeden kaldrp bir dierine gtrm olmalar gibi basit olgular ciltler doldurabilirdi. Essay on Trade and Commerce adl eserin sk sk andmz yazar 1770 ylnda dzen u ya da bu ekilde kurulmaldr diye feryat ediyordu. Dzen feryad, 66 yl sonra, Dr. Andrew Urenin azndan tekrar yanklanyordu: Skolastik i blm dogmasna dayanan manifaktrde dzenden eser yoktu ve dzeni Arkwright yaratmt. Ayn zamanda, manifaktr, toplumsal retimi ne btn genilii iinde kavrayabilmi ne de kknden deitirebilmiti. Manifaktr, ik90 Ure, l.c. s. 20. 91 Metinde sylenen, Fransadan ok ngiltere iin ve Hollandadan ok Fransa iin geerlidir.

356

Kapital

tisadi bir yap olarak, ehirlerdeki zanaatlar ile taradaki ev sanayilerinin birlikte meydana getirdikleri genel temel zerinde ykselmiti. Manifaktrn dayand kendine zg dar teknik temel, belli bir gelime aamasnda yine kendisi tarafndan yaratlm olan retim ihtiyalar ile atr hale gelmiti. Manifaktrn en mkemmel yaratklarndan biri, bizzat emek aralarnn ve zellikle de zaten kullanlmakta olan karmak mekanik aralarn retilmesi iin meydana getirilmi olan atlyeydi.
Byle bir atlye diyor Ure, ok katl bir i blmn gzler nne serer. Eeleme, delme, torna ilerinin her birini hner derecelerine gre hiyerarik olarak kademelenmi iiler yapar.

B l m 13

Manifaktr tipi i blmnn bu rnnn rettii ey de makinelerdi. Elle yrtlen faaliyetin toplumsal retimin dzenleyicisi ilkesi olmasna son veren de bunlardr. Bylece, bir yandan, iinin bir para-ie mr boyunca balanmasna yol aan teknik temel kaldrlr, dier yandan da, ayn ilkenin sermayenin egemenliinin nne karmaya devam ettii engeller ortadan kalkar.

Makineler ve Byk Sanayi

1. Makinelerin Gelimesi
John Stuart Mill Ekonomi Politiin lkeleri adl eserinde yle der:
imdiye kadar yaplm btn mekanik bulularn, herhangi bir insann gnlk zahmetini hafifletmi olup olmad tartmaldr.92

Ne var ki, byle bir ey, makinelerin kapitalist tarzda kullanmnn hibir biimde amac deildir. inin i gnnn karln almadan kapitaliste brakt ksmnn bymesi iin, emein retkenliini artran dier her ara gibi, makinelerin metalar ucuzlatmas ve i gnnn iinin kendisi iin harcad ksmn ksaltmas gerekir. Makine, artk deer retiminin aracdr. retim tarzndaki kkl deimenin hareket noktas, manifaktrde emek gc, byk sanayide emek aracdr. O halde, ilk olarak, emek aracnn bir alet olmaktan kp bir makine haline nasl geldiini veya makinenin bir zanaat aletinden nasl farkllatn incelememiz gerekir. Burada sadece gze arpan ve genel zellikler sz konusu edilecektir;
92 It is questionable, if all the mechanical inventions yet made have lightened the days toil of any human being. Mill, of any human being not fed by other peoples labour (baka insanlarn emeiyle beslenmeyen herhangi bir insann) demeliydi, nk makineler ileri yolunda olan aylaklarn saysn hi phesiz ok artrmtr.

358

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

359

nk, yerkrenin tarihinde olduu gibi toplum tarihinde de, dnemleri birbirinden ayran soyut ve kesin snr izgileri yoktur. Matematikiler ve mekanikiler (ve yer yer ngiliz iktisatlar) alet iin basit bir makine, makine iin karmak bir alettir der. Bunlar arasnda hibir temel fark grmezler ve hatta kaldra, eik dzlem, vida, kama vb. basit mekanik glere makine ismini verirler.93 Gerekte her makine, nasl klk deitirmi ve nasl bir araya getirilmi olurlarsa olsunlar, bu gibi basit glerden oluur. Ne var ki, ekonomik bak asndan bu aklama hibir ie yaramaz; nk, bunda tarihsel unsur yer almamaktadr. Dier bir aklama, alet ile makine arasndaki fark, aletin kullanmnda hareket gcnn insandan, makine kullanmnda ise hayvan, su, rzgar vb. gibi insan dndaki bir doa gcnden geliyor olmasnda grr.94 Buna gre, kzn ektii ve ok farkl retim dnemlerinde kullanlan saban bir makine, bir tek iinin eliyle hareket ettirilen ve dakikada 96.000 ilmik atan Claussenin Circular Loomunu (yuvarlak dokuma tezgahn) yalnzca bir alet saymak gerekirdi. Dahas, ayn dokuma tezgh, elle altrlnca alet, buhar gc ile altrlnca makine olurdu. Hayvan gc kullanm insanln en eski bulularndan biri olduundan, aslnda, makineli retim, zanaat retimini ncelemi olurdu. 1735 ylnda John Wyatt iplik eirme makinesini ve onunla birlikte 18. yzyln sanayi devrimini duyururken, makineyi insan yerine eein altraca zerine tek bir sz bile etmemiti ve buna ramen bu rol eein srtnda kald. Wyattn hedefi,parmak olmadan eiren bir makine yapmakt.95
93 rnein bkz. Hutton, Course of Mathematics. 94 Bu gr asndan hareket ederek aletle makine arasnda keskin bir snr izilebilir: bel, eki, yontucu kalemi vb., kol ve vidadan meydana gelme eyler, ne kadar ince ve karmak olurlarsa olsunlar, kendilerini harekete getiren gc insan salar... btn bu eyler alet kavram altnda toplanr; buna karlk, hayvan gc ile hareket ettirilen sabann, yel deirmenlerinin vb. makine saylmalar gerekir. (Wilhelm Schulz, Die Bewegung der Produktion, Zrich 1843, s. 38.) Baz alardan vgye deer bir eser. 95 Onun zamanndan nce bile, muhtemelen ilk olarak talyada, pek az gelimi olmakla beraber, iplik eirme iinde makine kullanlmt. Eletirel bir teknoloji tarihi, 18. yzyln herhangi bir buluunda tek bir bireye ait olan ksmn ne kadar kk olduunu gsterirdi. imdiye kadar byle bir eser yazlmamtr. Darwin, ilgimizi doal teknoloji tarihi, yani bitki ve hayvan organlarnn bitki ve hayvan hayat iin retim aralar olarak oluumlar zerinde toplamtr. Toplumsal insann retim organlarnn, yani her tr toplumsal rgtn maddi temeli olan bu organlarn oluum tarihi ayn derecede dikkate deer deil midir? Ve byle bir tarih, Viconun dedii gibi, insanlk tarihi, bunu insanlarn kendilerinin yapmalaryla, kendilerinin dnda oluan doa tarihinden ayrld iin, daha kolay ortaya konulamaz m? Teknoloji, insann doa ile arasndaki aktif iliki tarzn, insan yaamnn dolaysz retim srecini ve dolaysyla da ayn zamanda onun toplumsal yaamnn ilikilerini ve bunlardan kaynaklanan zihinsel tasarmlarn aa karr. Bu maddi temeli hesaba katmayan her din tarihi de eletirel olmayan bir tarihtir. Analiz yoluyla dinin puslu varlklarnn bu dnyadaki zlerini bulmak, gerekte, ters yoldan giderek, yaamn her zamanki gerek ilikilerinden hareketle bunlarn doastletirilmi biimlerine ulamaktan ok daha kolaydr. Bu ikinci yol, biricik maddeci ve dolaysyla da bilimsel yntemdir. Tarihsel sreci darda

Btn gelikin makineler, temelden farkl ksmdan meydana gelir: hareket makinesi (motor), iletim mekanizmas ve son olarak ileme makinesi veya i makinesi. Hareket makinesi, tm mekanizmann hareket ettirici gc olarak i grr. Kendi hareket gcn buhar makinesi, sl makine, elektromanyetik makine, vb. rneklerinde olduu gibi kendisi yaratr ya da itici gcn, elalelerdeki su arklar, rzgar deirmenleri vb. rneklerde olduu gibi, kendisi dndaki hazr bir doa gcnden alr. Volanlar, miller, dili arklar, kasnaklar, aftlar, halatlar, kaylar ve birbirinden son derece farkl kk ark ve dililerden meydana gelen iletim mekanizmas, hareketi dzenler, gerektii hallerde hareketin biimini deitirir, rnein dorusal hareketi dairesel harekete dntrr, onu i makineleri arasnda bler ve bunlara aktarr. Toplam mekanizmann bu ilk iki ksm yalnzca i makinesine hareket salamak ve iletmek iin mevcuttur; bylece harekete geirilen i makinesi, i nesnesini kavrar ve onu istenen ekilde deitirir. 18. yzylda Sanayi Devrimini balatan, makinelerin ite bu ksm, i makinesidir. Bugn bile, zanaat veya manifaktr iletmeleri gnden gne makineli iletmelere dntke, i makinesi yeniden balang noktasn oluturur. imdi, ileme makinesini yani asl i makinesini daha yakndan incelersek, ou zaman biimleri byk deiikliklere uram olsa bile, genel olarak ele alndklarnda, zanaatlarn ve manifaktr iilerinin kullanm olduklar ara ve gereleri gene karmzda buluruz; ancak bunlar, eskiden insanolunun ara ve gereleri iken imdi bir mekanizmann ara ve gereleridir, mekanik ara ve gerelerdir. Btn makine imdi ya mekanik dokuma tezgh rneinde olduu gibi96 eski zanaat aletinin sadece az ya da ok deimi mekanik bir kopyasdr veya i makinesinin iskeletine yerletirilmi faal organlar, iplik makinesindeki iler, orap dokuma tezghndaki ineler, bk makinesindeki testereler, kyma makinesindeki baklar vb. gibi, eskiden bilinen eylerdir. Bu aletlerle i makinesinin asl gvdesi arasndaki fark bunlarn douuna kadar uzanr. yle ki, bunlar hl byk lde zanaat veya manifaktr rn olarak elde edilir ve makine rn olarak elde edilen i makinesinin gvdesine ancak sonradan monte edilir.97 Demek oluyor ki, i makinesi, harekete
brakan soyut doa bilimleri materyalizminin yetersizlii, bunun szclerinin, kendi uzmanlk alanlarnn dna kar kmaz benimsedikleri soyut ve ideolojik dncelerden hemen anlalr. 96 zellikle mekanik dokuma tezghnn ilk eklinde, eski dokuma tezghn daha ilk bakta fark ederiz. Bu, modern biiminde, temel deiikliklere uram grnr. 97 ngilterede ancak 1850den bu yana i makinelerindeki aletlerin gittike artan bir ksm makinelerle yaplmaktadr; bunlar yapanlar, makinelerin kendilerini reten fabrikatrler olmasa bile, durum byledir. Bu trden mekanik aletlerin retiminde kullanlan makineler arasnda rnein automatic bobbin-making engine (otomatik bobin yapma ma-

360

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

361

geirildikten sonra, kendi aletleri ile daha nce iinin benzer aletlerle yapt ayn ilemleri yapan bir mekanizmadr. Hareketi salayan gcn insandan m yoksa yine bir makineden mi geldii, konunun znde herhangi bir deiiklie yol amaz. nsanolunun kulland bir aracn onun elinden kp bir mekanizma iinde yer almasyla birlikte srf alet olan bir eyin yerine bir makine gemi olur. nsanolunun kendisi hl ilk motor olmaya devam etse bile aradaki fark hemen gze arpar. nsann ayn zamanda kullanabildii emek aralarnn says, onun doal retim aralarnn, yani kendi vcudunun organlarnn says ile snrldr. Almanyada balangta bir iplik iisini iki iplik tezgah ile, yani ayn anda iki eli ve iki aya ile altrmay denediler. Bunun ok zor olduu grld. Daha sonra iki ili iplik makinesi yapld; ama, ayn anda iki iplii eirebilen iplik ustalar hemen hemen iki bal insanlar kadar ender bulunur kimselerdi. Buna karlk, Jenny daha bandan itibaren 12-18 ile iliyor, orap makinesi 1000den fazla ine ile alyor, vb. Ayn i makinesinin ayn anda ilettii aletlerin says, iinin elle kulland aletler iin geerli olan organik snrdan daha iin bandan itibaren kurtulmutur. Pek ok el aletinde, srf hareket gc salayan insanla, aleti asl ileten ii olarak insan arasndaki fark elle tutulur bir varla sahiptir. rnein, bir iplik krnn bandaki bir kimsenin aya srf hareket gc salar; oysa, ilerle uraan el, ekmek, evirip bkmek gibi ileri yaparak gerek anlamdaki iplik eirme iini yrtr. Sanayi Devrimi ilk olarak elle altrlan aralarn ite bu son anlan ksmlarna el atar ve insana, makineyi gzleri ile kontrol etme ve makinenin hatalarn elleriyle dzeltme biimindeki yeni iin yan sra, iin banda hl srf hareket gc olmaktan ibaret bir rol oynatr. Buna karlk, rnein, bir deirmenin manivela kolunu dndrme,98 bir kr doldurup boaltma, kolunu aa yukar indirip kaldrma, havan dvme vb. ilerinde olduu gibi, insann balangtan itibaren kendileri iin sadece hareket gc salad ara ve gereler, gerekte, hareket gc kaynaklar olarak hayvanlarn, suyun ve rzgrn99 kullanlmasna ilk yol aan eylerdir.
kinesi), card-setting engine (pamuk tara makinesi), dokuma tezgh teli yapan makineler, mule ve throstle ilerinin yapmnda kullanlan makineler vardr. 98 Msrl Musa, Harman dven kzn azn balamayacaksn der. Buna karlk, Almanyadaki Hristiyan insanseverler tahl ten serflerin boyunlarna, elleriyle azlarna un gtremesinler diye, byk bir yuvarlak tahta levha geirmilerdi. 99 Ksmen gl elalelerden yoksun olmalar, ksmen baka bakmlardan bol olan sularla mcadeleleri, Hollandallar hareket gc kayna olarak rzgardan yararlanmaya zorlamt. Hollandallar yel deirmenini Almanyadan almlard; yel deirmeninin icad, bu lkede asiller, papazlar ve imparator arasnda, rzgrn bu nden hangisine ait olduu konusunda, komik bir dalamaya sebep olmutu. Rzgar Hollanday zgrletirirken, Almanyada, hava kleletirir, deniyordu. Rzgrn Hollandada kleletirdii, Hollandal deil, Hollandalnn toprayd. lkenin te ikisinin tekrar batakla

Daha manifaktr dneminden ok nce urada burada ve snrl bir lde olmak zere bu ara ve gerelerin makine haline geldikleri olmutur; ne var ki, retim tarz bunlarla kkten bir deiiklie uramamtr. Bunlarn daha el aletleri biiminde iken bile makine olduklarn, byk sanayi dneminde gryoruz. Sz gelii, 1836-1837de Hollandallarn Harlem gln boaltmak iin kullandklar tulumbalar, bilinen tulumbalarn yapl ilkesine gre yaplmlard; yalnz bunlarn pistonlarn insan elleri yerine dev csseli buhar makineleri iletiyordu. ngilterede bildiimiz basit demirci kr bugn bile ara sra srf kollarn bir buhar makinesine balayarak mekanik bir hava pompasna dntrlr. Manifaktr dneminde, 17. yzyln sonunda icat edildii ve 18. yzyln 80li yllarnn bana kadar koruduu biimiyle100 buhar makinesi bile herhangi bir sanayi devrimine yol amamt. Aksine, kkl deiiklik geirmi buhar makinesini gerekli klan ey, i makinelerinin icad olmutu. nsan, bir emek nesnesi zerinde bir aletle almak yerine, artk bir i makinesinin hareket gcn salamaktan teye bir i yapmaz hale gelir gelmez, bu hareket gcnn insan adalesi klna brnmesi srf bir tesadften ibaret olur ve rzgar, su, buhar, vb. adalenin yerini alabilir. Bu, kukusuz, byle bir deiikliin, balangta yalnzca insann hareket ettirecei dnlerek kurulmu olan mekanizmada ou zaman byk teknik deiimleri gerekli klmasn dlamaz. Diki makineleri, ekmek yapma makineleri, vb. gibi ilk kez ortaya kp tutunmak durumunda olan btn makineler, gnmzde, kk lekli olmalarn bandan itibaren engelleyen karakteristik zellikleri bulunmadka, ayn zamanda hem insan gc ile hem de srf mekanik gle iletilebilecek tarzda yaplmaktadr. Sanayi devriminin balang noktasn oluturan makine, ayn anda bir sr ayn veya benzer aleti ileten ve biimi ne olursa olsun, tek bir hareket salayc gle ileyen bir mekanizmayla, tek bir alete kumanda eden iinin yerine geer.101 imdi, elimizde olan makinedir, ama bu henz makineli retimin basit bir unsuru durumundadr. makinesinin boyutlarnn bymesi ve ayn anda ilettii aletlerin saysnn artmas, kendisine hareket gc salayacak ok daha byk bir mekanizmay gerektirir; ve bu mekanizma, insann tekdze ve devaml
dnmesini nlemek iin, Hollandada 1836 ylnda bile 6.000 beygir gcnde 12.000 yel deirmeni kullanyordu. 100 Geri bu makine, Wattn tek tepkili ilk makinesi ile daha o zaman ok slah edilmiti; ama bu ekliyle yalnzca suyu ve tuzlu suyu yukar karmak iin kullanlan bir makine olarak kald. 101 Bir tek motorla harekete geirilen btn bu basit aletlerin birlemeleri, bir makine oluturur. (Babbage, l.c. [s. 136.])

362

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

363

bir hareket salamada pek yetersiz bir retim arac olmas bir yana, kendi direncini yenmek iin, insann salayacandan ok daha byk bir hareket gcn zorunlu klar. nsann artk yalnzca basit bir g kayna olmas, yani kulland aletin yerini bir i makinesinin almas durumunda, doal gler, g kayna olarak da onun yerini alabilir. Ksmen beygirin de kendine gre bir kafas olmas, ksmen bakmnn pahall ve fabrikalarda kullanm alannn snrll dolaysyla beygir gc, manifaktr dneminden devralnan byk gler arasnda en ktsyd.102 Buna ramen, dnemin tarm uzmanlarnn yaknmalar gibi mekanik g iin bugne kadar beygir gc ifadesinin kullanlmasnn da gsterdii zere, byk sanayinin ocukluk anda beygir geni lde kullanlmtr. Rzgr ok kararszd ve kontrol imknszd; bunun dnda, byk sanayinin doum yeri olan ngilterede su gc kullanm daha manifaktr dneminde ar basmt. Daha 17. yzylda, tek bir su ark ile iki deirmen tan hareket ettirmenin yollar aranmt. Ama iletim mekanizmasnn boyutlarnda grlen byme, artk yetersiz hale gelmi olan su gcyle elikiye dt ve bu da, srtnme yasalarnn daha ayrntl bir ekilde incelenmesinin nedenleri arasnda yer ald. Ayn ekilde, bir manivelann ekilip itilmesiyle iletilen deirmenlerde tek biimli bir hareket gcnn salanamamas, sonradan byk sanayide ok nemli bir rol oynayacak olan volann teorik planda gelitirilmesine ve pratik alanda uygulanmasna yol at.103 Manifaktr dnemi, bu biimde, byk sanayinin ilk bilimsel ve teknik unsurlarn gelitirmi oluyordu. Arkwrightn gelitirdii iplik eirme sistemi, daha, bandan itibaren su ile iletilmiti. Byle olmakla beraber, egemen hareket gc olarak su
102 John C. Morton, Aralk 1859da Society of Artsda tarmda kullanlan gler konulu bir yaz okudu. Bu yazda unlar da syleniyordu: Topran tek biimliliini gelitiren her iyiletirme, buhar makinesini srf mekanik g elde etmekte gittike daha yararlanlr hale getirmektedir. ... Geliigzel allklardan meydana gelen itlerin ve dier engellerin tek biimli bir faaliyeti nledii yerlerde beygir gc gereklidir. Bu engeller her geen gn biraz daha ortadan kalkmaktadr. Fiili gten ok iradeye ihtiya duyulan ilemlerde tek uygulanabilir g, saniyesi saniyesine akln kontrol altnda faaliyet gsteren insan gcdr. Ardndan, Bay Morton, buhar gcn, beygir gcn ve insan gcn buhar makinelerinin gcn lmekte kullanlan bir birime, yani, 33.000 librelik bir arl dakikada bir ayak ykseklie kaldrabilen miktarda bir gce indirgiyor ve bir buhar beygir gcnn, bir saat iin, buhar makinelerinde 3 peniye, atlarda 5,5 peniye mal olduunu hesaplyor. Bundan baka, at, salna zarar verilmeden, gnde ancak 8 saat altrlabilir. Buhar gc kullanarak, bir yl boyunca, toprak ilemekte kullanlan 7 atn en az nden tasarruf etmek mmkndr; ve bu, artk kendilerinden yararlanlmayan atlarn 3 veya 4 ay kullanlmalar halinde gerektirecekleri bakm masrafndan byk olmayan bir giderle salanr. Buhar gcnn kullanlabilecei tarm ilerinde buhar gc, btn bunlardan baka, beygir gcne oranla, nihai rnn kalitesini iyiletirir. Bir buhar makinesinin yapt ii yaptrabilmek iin saati toplam 15 ilinden 66 iinin, bir atn yaptn yaptrabilmek iin saati toplam 8 ilinden 32 iinin altrlmas gerekir. 103 Faulhaber, 1625; De Cous, 1688.

gc kullanmnda da birtakm glklerle karlalmyor deildi. Su ve su gc, istenildii gibi artrlamyordu; yln baz mevsimlerinde iyiden iyiye azalyordu ve her eyden nce de tamamen yereldi ve blgeye bal bulunuyordu.104 Ancak, ilk defa olarak Wattn ikinci ve ift etkili denilen buhar makinesi ile kendi hareket gcn kmr ve sudan gene kendisi salayan, gc insann kontrol altnda bulunan, tanabilir ve tanmaya aralk edebilir, su ark gibi taral deil ehirli olan, retim aralarnn ehirlerde toplanmasna imkn veren, bunlar su arknn yapt gibi tarann farkl yerlerine datmayan,105 teknolojik uygulama ve kullanm bakmndan her yere yatkn, bulunduu yerin yerel koullarnn grece az etkisinde kalan bir ilk motor bulunmu oluyordu. Wattn dehasnn bykln 1784 ylnda alm olduu patentin tanmnda grrz; icat ettii buhar makinesi zel bir amaca hizmet eden bir bulu olarak deil, byk sanayinin bir genel arac olarak tanmlanmtr. O, bylece, sz gelii buharla ileyen eki gibi, bazlarndan ancak yarm yzyldan daha uzun bir sre sonra yararlanlabilecek olan birok uygulamay ima etmi oluyordu. Bununla beraber, Watt, buhar makinesinin denizcilikte kullanlabilirliinden phe etmiti. Onun ardndan gelen Boulton ve Wattun firmas, ocean steamers (transatlantikler) iin yapt devasa buhar makinelerini 1851 ylnda Londra Sanayi Sergisinde gsterdi. Aletlerin, insan elinin kulland aletler olmaktan kp mekanik bir cihazn, i makinesinin aletleri haline gelmelerinden sonra, hareket gc salayan makine de bamszlk kazand, insan gcnn snrllndan tamamyla kurtuldu. Bylece, imdiye kadar incelemekte bulunduumuz tek tek i makineleri, makineli retimde sadece birer unsur durumuna der. Artk birok i makinesini, ayn anda, tek bir hareket makinesi iletebiliyordu. Ayn anda iletilen i makinelerinin says ile birlikte hareket makinesi byr ve iletim mekanizmas, alan genilemi bir cihaz haline gelir. imdi iki eyin birbirinden ayrt edilmesi gerekir: ayn trden ok sayda makinenin i birlii ve makine sistemi.
104 Modern trbinlerin icad, su gcnn sanayide kullanlmas srasnda daha nce karlalan birok engeli ortadan kaldrr. 105 Tekstil manifaktrnn ilk zamanlarnda fabrikann kurulu yeri bir su arkn dndrmeye yetecek bir elalesi olan bir akarsuyun varlna bal bulunuyordu; ve su deirmenlerinin kurulmas ev sanayisi sisteminin zlnn balangc anlamna gelmekle beraber, zorunlu olarak akarsu boylarnda yerlemek durumunda kalan ve ou zaman birbirlerinden hayli uzak mesafelerde bulunan bu deirmenler kentsel bir sistemden ok krsal bir sistemin bir parasn oluturuyordu; ancak, buhar gcnn su gcnn yerine gemesinden sonradr ki, fabrikalar ehirlerde ve buhar elde etmek iin gerekli olan kmr ve suyun yeterli miktarlarda bulunduu yerlerde toplanmlardr. Buhar makinesi sanayi ehirlerinin anasdr. (A. Redgrave, Reports of the Insp. of Fact. 30th April 1860, s. 36.)

364

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

365

Bir rnekte, nihai rnn btn ayn i makinesi tarafndan yaplr. Bir zanaatnn kendi aletiyle, rnein, dokumacnn dokuma tezgh ile yapt veya ister kendi balarna ister bir manifaktre bal olarak almakta olsunlar eitli zanaatlarn eitli aletlerle bir sra iinde yrttkleri eitli ilerin hepsini imdi bu i makinesi yapar.106 rnein modern mektup zarf manifaktrnde bir ii kd katlard, dieri tutkal srerdi, bir ncs amblemin baslaca kapa evirirdi, bir drdncs amblemi basard vb. ve her zarf, bu ilemlerin her biri iin el deitirmek zorunda kalrd. imdi bir tek zarf makinesi, bu ilemlerin hepsini bir kerede baarr ve saatte 3000den fazla zarf yapar. 1862 Londra Sanayi Sergisinde sergilenen Amerikadan gelme bir kese kd yapma makinesi, kd kesiyor, tutkallayp yaptryor, katlyor ve dakikada 300 tanesini tamamlayp bitiriyor. Manifaktrde blnm olarak ve biri dierini izleyen iler halinde yrtlen toplam sre, burada, eitli aletlerin bir arada dourduklar sonucu tek bana meydana getiren bir i makinesi tarafndan tamamlanr. imdi, byle bir i makinesi ister sadece karmak bir el aletinin mekaniklemi olarak yeniden domuu olsun, isterse manifaktrn zelletirdii eitli basit aletlerin bir araya getirilmesiyle meydana gelmi olsun, her iki halde de, fabrikada, yani ilerin makine ile yapld bir i yerinde, tekrar basit i birliiyle karlarz ve imdilik iiyi bir yana brakrsak, bu i birlii, her eyden nce, ayn trden ve ayn anda alan i makinelerinin mekn itibaryla bir yerde toplanmalar biiminde karmza kar. Bylece, bir dokuma fabrikas ayn i binasnda ok sayda mekanik dokuma tezghnn yan yana sralanmasyla, bir diki fabrikas ayn binada ok sayda diki makinesinin yan yana sralanmasyla meydana getirilmi olur. Ama burada sistemin btnnde teknik bir birlik vardr; ok saydaki ayn trden i makinesi ayn anda ve ayn derecede olmak zere, ortak bir ilk motor ile harekete geirilir, kendilerini harekete geiren gc onlara aktaran iletim mekanizmas da ksmen ortaktr ve her biri iin kollara ayrlr. Tpk ok sayda aletin bir i makinesinin organlarn oluturmas gibi, birok i makinesi de, imdi, ayn hareket makinesinin henz sadece ayn trdeki organlarn oluturur. Gerek makine sisteminin bu her biri bamsz makinelerin yerini almas ise, ancak, emek nesnesinin, bir dizi farkl ama birbirlerini ta106 Manifaktr tipi i blm asndan dokumaclk basit olmayp, aksine, karmak bir el iidir; bunun gibi mekanik dokuma tezgah da ok karmak ileri gren bir makinedir. Modern makinenin balangta manifaktr tipi i blmnn basitletirmi olduu ilemlere el atm olduu dncesi tamamen yanl bir dncedir, iplik eirmecilii ve kuma dokumacl manifaktr dneminde yeni alt dallara ayrld ve bu i kollarnda kullanlan aletler gelitirilip eitlendi; ama, emek srecinin kendisi, hibir biimde blnmeyip, bir el ii olarak kald. Makinenin hareket noktas olan ey, i deil emek aracdr.

mamlayan i makinelerinin yrtt bir dizi farkl ama birbiriyle ilikili ara srelerden getii hallerde olur. blmnn yol at manifaktre zg i birlii burada gene karmza kar; ancak bu kez parai makinelerinin bir araya gelmesi biiminde bir i birliidir bu. eitli para-iilerin, sz gelii ynl dokuma manifaktrnde yn atcsnn, taraycsnn, krpcsnn, eiricisinin vb. zgl aletleri imdi zgllemi i makinelerinin aletleri haline gelmi bulunur; bu i makinelerinden her biri, birleik bir alet mekanizmas olan sistemin btn iinde belli bir ii gren zel bir organ durumundadr. Makine sisteminin ilk girdii i kollarnda, genel olarak retim srecinin blnmesinin ve dolaysyla rgtlenmesinin kendiliinden temelini bizzat manifaktr salar.107 Bununla beraber, esasl bir fark hemen kendini gsterir. Manifaktrde iiler, tek balarna veya grup halinde, her bir zel para-ii kendi el aletleriyle yapmak zorundadr. i srece uygun hale getiriliyor olsa bile, ncesinde, sre de iiye uygun hale getirilmitir. blmnn bu znel ilkesi, makineli retimde ortadan kalkar. Toplam sre burada nesnellemitir; aslnda ne ise o olarak ele alnp incelenir; btn, kendisini oluturan evrelere ayrlr; her bir para-srecin nasl yrtlecei ve eitli para-sreler arasndaki ban nasl kurulaca sorunu mekanik, kimya vb. bilimlerinden salanan teknik uygulamalar yardm ile zlr;108 ve, doal olarak, teorik kavrayn bu durumda da, eskiden olduu gibi, daha geni lde biriken pratik deneyimlerle mkemmelletirilmesi gerekir. Her bir para-makine, kendisinden sonra gelen paramakineye ham maddesini salar ve para-makinelerin hepsi ayn anda altklar iin, rn, bir yandan devaml olarak toplam retim srecinin farkl aamalarnda bulunurken, bir yandan da devaml olarak bir retim evresinden dierine geer. Para-iiler arasndaki dolaysz el birlii
107 Byk sanayi dneminden nce ynl dokuma manifaktr ngilterenin hakim manifaktr idi. Bundan tr 18. yzyln ilk yars boyunca yaplm olan deneylerin ounluu bu manifaktrde yaplmtr. Mekanik biimde ilenii daha az zahmetli hazrlk ilemleri gerektiren pamuk, yn zerinde kazanlan tecrbelerden yararland; tpk daha sonra, tersine olarak, mekanik ynl dokumaclnn mekanik pamuk iplikilii ve dokumaclnn esaslar zerinde gelimi olmas gibi. Ynl dokuma manifaktrnn tekil unsurlarnn, rnein yn tarama iinin, fabrika sistemine dahil olmas ancak son on yllarda gereklemitir. Mekanik gcn yn tarama srecine uygulanmas, ... tarak makinesinin ve zellikle de Lister tipi makinenin kullanlmaya balamasndan sonra geni lde artarak, ... hi phesiz ok byk sayda iinin iten atlmas sonucunu dourmutu. Yn, eskiden, ou kez taraknn cottagenda (kulbesinde) olmak zere, elle taranrd. Yn, imdi, ok yaygn bir biimde fabrikalarda taranyor; elle taranm ynn hl tercih edildii birka zel i tr bir yana brakldnda, el iinin yerini makine ii alyor. Elle yn tarayanlarn birou fabrikalarda i buldular; ama, el taraksnn emek rn makinenin rnne oranla o kadar kktr ki, ok byk sayda tarak isiz kald. (Rep. of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1856, s. 16.) 108 Fabrika sisteminin ilkesi, demek ki, ... iin tek tek zanaatlar arasnda blnmesi veya derecelenmesi yerine emek srecinin temel unsurlarna blnmesidir. (Ure, l.c. s. 20.)

366

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

367

manifaktrde zel ii gruplar arasnda nasl belli bir oranlar yaratrsa, bir btn olan makine sisteminde de para-makinelerin birbirlerini devaml iler halde tutmalar, bunlarn saylar, byklkleri ve hzlar arasnda belli oranlarn ortaya kmasn salar. imdi, eitli trden tek tek i makinelerinin ve bunlarn oluturduu gruplarn meydana getirdii yaplandrlm bir sistem olan birleik i makinesi, yrtt toplam sre ne kadar srekli olursa, yani ham madde ilk evreden son evreye ne kadar az kesintiyle ularsa, bir baka deyile, ham maddenin bir retim evresinden dierine aktarlmasnda mekanizmann kendisi insan elinin yerini ne kadar alrsa, o kadar mkemmelleir. Manifaktrde zel srelerin bamszlamas i blmnn kendisinden kaynaklanan bir ilkeyken, gelimi fabrikada, zel srelerin sreklilii belirleyicidir. ster dokumaclkta olduu gibi srf ayn trden i makinelerinin i birliine isterse iplikilikte olduu gibi farkl trden i makinelerinin bir birleimine dayanyor olsun, bir makine sistemi, kendi kendine hareket eden bir ilk motor tarafndan iletilmeye balar balamaz, bizzat byk bir otomat meydana getirir. Bu arada, self-acting muleun (otomatik iplik eirme makinesi) bulunmasndan nce iplik sarma makinesini kullanmak iin olduu ya da ince iplik yapmnda hl gerektii zere, tek tek baz i makinelerinin belirli hareketler iin iilere gereksinim duymasna ya da slide restin (bir torna cihaz) bamsz bir aktre dnmesine kadar makine yapmnda geerli olduu zere makinenin belli paralarnn ilerini yapabilmeleri iin ii tarafndan bir alet gibi kullanlmalarnn gerekmesine ramen, sistemin btn, rnein buhar makinesi tarafndan altrlabilir. makinesi ham maddenin ilenmesi iin gerekli btn hareketleri insann yardm olmadan yapabilecek ve insana srf kontrol bakmndan ihtiya duyuracak hale gelir gelmez, ayrntlar gittike mkemmelletirilmeye yatkn bir otomatik makine sistemi elde etmiiz demektir. rnein, bir tek atk iplii kopar kopmaz iplik makinesini kendi kendine durduran cihaz, buharla ileyen dokuma tezghn makarada atk iplii biter bitmez durduran self-acting stop (otomatik durdurucu) tamamyla modern bululardr. Hem retimin srekliliini hem de otomatizm ilkesinin uygulann grmek iin bir modern kt fabrikasn rnek olarak ele alabiliriz. Kt retimi, genel olarak farkl retim tarzlar arasndaki ayrmn farkl retim aralar temelinde incelenmesi konusunda da, toplumsal retim ilikileri ile bu retim tarzlar arasndaki ilikilerin incelenmesi konusunda da avantaj salar, nk Almanyadaki eski tarz kt yapm bu alandaki zanaat retimi rneini, 17. yzyl Hollandas ve 18. yzyl Fransas gerek manifaktr rneini ve modern ngiltere otomatik retim rneini su-

nar; ayrca, inde ve Hindistanda, ayn sanayinin iki farkl eski Asya tipi hl mevcuttur. Hareketini yalnzca iletim makineleri araclyla merkezi bir otomattan alan yaplandrlm i makineleri sistemiyle, makineli retim, en gelimi biimini alr. Burada tek tek makinelerin yerini, gvdesi btn fabrika binasn dolduran, azmanlam paralarnn ar ve ll hareketlerinin balangta gizledii eytani gcn saysz asl i organlarnn ba dndren hzl hareketleriyle aa vuran mekanik bir dev alr. Tek ileri buhar makineleri, iplik sarma makineleri vb. yapmak olan iiler mevcut deilken de iplik sarma makineleri, buhar makineleri vb. vard; tpk terzilerin ortaya kmasndan nce de insanlarn elbise giymi olmalar gibi. Bununla beraber, Vaucanson, Arkwright, Watt ve dierlerinin bulularnn uygulanabilmesi, ancak, bunlarn her birinin, manifaktr dneminin yetitirdii nemli miktarda hnerli mekanik iisini hazr bulmalar sayesinde oldu. Bu iilerin bir ksm, eitli i kollarnda alan bamsz zanaatlardan oluuyordu; dier bir ksm, daha nce belirtildii gibi, belirli sklktaki bir i blmnn hkm srd manifaktrlerde bir araya gelmi bulunuyordu. Bulularn oalmasyla ve yeni bulunan makinelere talebin artmasyla birlikte, bir yandan makine sanayisinin eitli bamsz kollara ayrlmas, dier yandan makine yapan manifaktrlerin kendi ilerindeki i blm giderek daha hzl bir ekilde geliti. Demek ki, burada, manifaktrde, byk sanayinin dolaysz teknik temelini gryoruz. Manifaktr makineleri yapyor, bunlar da ilk ele geirdikleri retim alanlarnda zanaat ve manifaktr tipi iletmelerin hayatna son veriyordu. Dolaysyla, makineli iletme, kendisine uygun olmayan bir maddi temel zerinde, kendiliinden bir ekilde ykselmiti. Makineli iletme, belli bir gelime derecesine gelindiinde, balangta hazr bulduu ve arada geen sre boyunca eski biimi iinde gelimeye devam etmi olan bu temeli kknden deitirmek ve kendi retim tarzna uygun yeni bir temel yaratmak zorunda kald. Tek bana makine sadece insan gcyle iletildii srece nasl gdk kalrsa, makine sistemi hazr bulunan hareket glerinin, yani hayvann, rzgarn ve hatta suyun yerini buhar makinesi almadan nce nasl gerektii gibi geliemezse, byk sanayi de, kendi karakteristik retim aracnn, yani makinenin, varln kiisel gce ve kiisel maharete borlu bulunduu ve dolaysyla, manifaktrde para-iinin, bunun dnda zanaatnn elimsiz aletini kullanrken yararlandklar adale gcne, keskin grlle ve el ustalna bal kald sre boyunca, ne kadar gelimi olursa olsun ktrmlkten kurtulamad. Bu ortaya k biiminin sonucu olarak makinelerin pahal olmalar (sermayenin hi aklndan

368

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

369

kmayan bir husustur bu) bir yana, makineli retime gemi olan sanayinin genilemesi ve makinelerin yeni retim kollarna girii, tmyle, iin yar zanaat olma zellii nedeniyle saylar ancak zamanla artan, yerden mantar bitercesine oaltlamayan bir ii kategorisinin bymesiyle belirlenir. Ancak byk sanayi, belli bir gelime aamasnda, kendisinin zanaatlar ve manifaktr tarafndan atlm temeli ile teknik bakmdan da atma haline girmitir. Hareket gc salayan makinelerin, iletim mekanizmasnn ve i makinelerinin boyutlarnda meydana gelen byme; balangta yapsn belirleyen zanaatla dayal modelden uzaklat, serbest ve yalnzca mekanik greviyle belirlenen bir biim kazand oranda i makinesinin paralarnda kendini gsteren karmaklk, eitlilik ve daha sk dzenlilik;109 otomatik sistemin gelimesi ve rnein kereste yerine demir kullanlmas rneinde olduu gibi, ilenmesi g malzemelerin kullanmnn gittike daha kanlmaz bir hal almas gibi kendiliinden ortaya kan tm sorunlarn zmleri, her yerde, manifaktrn birleik iisinin bile z asndan deil yalnzca derece asndan krabildii kiisel snrlarla karlat. Sz gelii, modern hidrolik pres, modern buharl dokuma tezgh ve modern tarama makinesi gibi makineler manifaktr tarafndan salanamazlard. Sanayinin bir alanndaki retim tarznda meydana gelen kkl bir deiiklik, dier alanlarda da kkl deiiklikleri gerektirir. Bu sylenen, ilk nce, toplumsal i blm nedeniyle her birinin bamsz bir meta retecei ekilde birbirlerinden yaltlm olmalarna karn, yine de bir toplam srecin evreleri olarak birbirine balanan sanayi kollarnda geerli olur. Bu ekilde, makineli iplik yapm, makineli kuma dokumacln ve ikisi birlikte aartmaclktaki, baskclktaki ve boyamaclktaki mekanik-kimyasal devrimi bir zorunluluk haline getirmiti. Yine bu ekilde, pamuk iplii yapmnda meydana gelen devrim, dier yandan, ekirdei pamuk lifinden ayrmak iin rr makinesinin icadna yol amt; artk gerekli hale gelen byk lekli pamuk retimi ancak bu bulu sayesinde mmkn oldu.110 Ne var ki, snai ve tarmsal
109 Mekanik dokuma tezgh, balangta, esas itibaryla, tahtadan yaplmtr; gelitirilmi modern biimi demirden yaplr. Bir retim aracnn eski biiminin yeni biimini balangta ne kadar ok etkiledii, dier eylerin yannda, buharla altrlan dokuma tezgh ile eski dokuma tezgh arasndaki, demir dkmhanelerindeki modern krkle bilinen demirci krnn fazla bir etkinlii olmayan ilk mekanik kopyas arasndaki en stnkr bir karlatrma ve belki de bunlarn hepsinden daha gze batacak bir biimde olmak zere, imdiki lokomotiflerden nce, her birini bir at gibi srayla yerden kaldran iki ayakl bir lokomotif yapma abalar ile gsterilebilir. Ancak mekanik bilimindeki nemli gelimelerden ve pratik deneyimlerin birikmesinden sonradr ki, biim tamamyla mekanik ilkeleri ile belirlenir hale gelmi ve dolaysyla makineye dnen aletin geleneksel maddi biiminden tamamyla kurtulmutur. 110 Amerikal Eli Whitneyin rr makinesi, ok yakn zamanlara kadar, 18. yzyln dier makinelerine oranla, en az esasl deiiklik geirmi bir makinedir. Ancak son on yl

retim tarzlarnda meydana gelen devrim, zellikle toplumsal retim srecinin genel koullarnda, yani haberleme ve ulatrma aralarnda da bir devrimi zorunlu kld. Eksenini, Fourierin bir ifadesini kullanarak syleyecek olursak, yan ev sanayisi ile birlikte kk tarm ve ehir zanaatlarnn oluturduu bir toplumun haberleme ve ulatrma aralar, toplumsal i blmn yaygnlatran, emek aralarn ve iileri bir araya toplayan ve smrge pazarlarna sahip olan manifaktr dneminin retim koullar iin nasl tmyle yetersiz kalmlarsa ve bundan dolay nasl kkl bir deiiklie uratlmlarsa, manifaktr dneminden devralnan haberleme ve ulatrma aralar da, ok gemeden, retimin ba dndrc bir hz kazand, ynsal bir dzeye ulat, sermaye ve ii kitlelerinin devaml biimde bir alandan ekilip bir baka retim alanna sokulduu ve dnya piyasalarnda yeni ilikilerin ortaya kt byk sanayi iin tahamml edilmez ayak balar olmutu. Bundan dolay, batan sona kkl bir deiiklie uram olan gemi yapm sanayisi bir yana braklrsa, haberleme ve ulatrma aralar, nehir vapurlarndan, demir yollarndan, transatlantiklerden ve telgraflardan meydana gelen bir sistemle yava yava byk sanayinin retim tarzna uyduruldu. Ne var ki, imdi, dvlp ilenmeleri, kaynakla birbirine tutturulmalar, kesilip paralanmalar, delinmeleri ve biim verilmeleri gereken muazzam demir kitleleri ylesine dev boyutlu makineleri gerektiriyordu ki, bunlarn yapm manifaktrn imknlar ile stesinden gelinebilecek bir i deildi. Dolaysyla, byk sanayi, kendi karakteristik retim aracn, yani makineyi, bizzat ele almak ve makineleri makinelerle retmek zorunda kald. Ancak bunu yaptnda, kendisi iin uygun olan teknik temeli yaratm ve kendi ayaklar zerinde dorulmu oldu. 19. yzyln ilk on yllarnda makineli retim yapan iletmelerin artmasyla birlikte makine, i makinelerinin retimi iini yava yava fiilen eline geirdi. Ne var ki, ilk motorlarn retimi iin kullanlan dev makineler, ancak son on yllarda, muazzam demir yollarnn inas ve transatlantikler sayesinde ortaya kt. Makinelerin makinelerle yapm iin temel retim koulu, istenilen miktarda g salayabilen ve ayn zamanda da tam kontrol altnda tutulabilen bir hareket gc salayc makine idi. Bu koul buhar makinesi ile zaten salanm bulunuyordu. Ne var ki, ayn zamanda tek tek makine paralar iin gerekli olan doru, dzlem, daire, silindir, koni ve kre gibi tam geometrik biimlerin makineyle retilebilmesi gerekiyordu. Bu
iinde (1867den nceki) dier bir Amerikal, Albanyli (New York) Bay Emery, basit olduu kadar etkin bir iyiletirme ile Whitneyin makinesini modas gemi bir makine haline getirdi.

370

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

371

problemi Henry Maudslay 19. yzyln ilk on ylnda slide resti (bir torna cihaz eklentisi) icat ederek zd; cihaz ok gemeden otomatik hale getirildi ve ilk yaplrken torna tezgh iin dnlm olan biiminde deiiklik yaplarak alet ve makine yapmnda kullanlan dier makinelere de uyguland. Bu mekanik cihaz herhangi bir zel aletin yerini almyordu; kesici aletleri vb. ilenen ham madde, rnein demir zerinde veya karsnda tutup, hareketlerini ayarlayp ynlendirerek belli bir biim elde eden insan elinin yerini alyordu. Bylece, makine paralarnn yapmnda gerekli olan geometrik biimlerin en hnerlisi bile olsa, hibir ii elinin birikmi tecrbe ve alkanlnn salayamad derecede bir kolaylk, doruluk ve hzla elde edilmesi111 artk mmkn oluyordu. imdi, makine yapmnda kullanlan makinenin gerek anlamda i makinesini oluturan ksmn ele alacak olursak, zanaatlkta kullanlan aleti tekrar karmzda buluruz; ama, bu kez devasa bir byklktedir. rnein delme makinesinin i gren ksm, bir buhar makinesi ile iletilen ok byk bir matkaptr ve dier taraftan, bu olmadan, byk buhar makinelerinin ve hidrolik preslerin silindirleri retilemez. Mekanik torna tezgh, bildiimiz ayakla altrlan torna tezghnn devlemi bir kopyasdr; freze makinesi, marangozun tahta iledii aletlerle demir ileyen, demirden bir marangozdur; Londra rhtmlarnda ince kaplama tahtalarn kesmekte kullanlan alet, azmanlam bir usturadr; demir kesme makinesinin aleti, terzi makasnn kuma kestii gibi demir kesen dev bir makastr; buhar gcyle ileyen ahmerdan, bildiimiz eki ba ile i grr, ancak bu o kadar ardr ki, Thor bile yerinden oynatamaz.112 rnein, Nasmythin buluu olan buharla ileyen ahmerdanlardan her biri 6 tondan fazla arlkta olup 36 ton arlnda bir rsn zerine 7 ayak ykseklikten diklemesine iner. Bir granit blounu paralayp toza evirmek onun iin ocuk oyunu kadar basit bir itir ve ayn zamanda yumuak bir tahtaya birbiri pei sra gelen hafif vurularla bir ivi akmak konusunda daha az yetenekli deildir.113
111 The Industry of Nations, Lond. 1855, Part II, s. 239. Bu eserde yle syleniyor: Torna tezghna yaplan bu ek ne kadar basit ve grnte ne kadar nemsiz olursa olsun, bunun, makinelerin iyiletirilmeleri ve kullanm alanlarnn genilemesi zerindeki etkisinin Wattn buhar makinesinde yapt iyiletirmeler kadar byk ve nemli olduunu ifade etmekle ok ileri bir iddiada bulunmu olmadmz kansndayz. Bu ek ile birlikte, ok gemeden, btn makinelerin daha mkemmelletii ve ucuzlad grld ve yeni icatlar ve dzeltmeler iin bir drt salanm oldu. 112 Londrada yan ark aftlarn dvme iinde kullanlan bu makinelerden birine Thor ad verilir. Bu makine 16,5 ton arlndaki bir aft demircinin nal dvmesindeki rahatlkla dver. 113 Ahap ileme iinde kullanlan ve kk leklerde de kullanlabilen makinelerin ou Amerikan icaddr.

Emek arac, makine haline geldiinde, insan gcnn yerine doa glerinin ve deneyimlere dayal alkanlklarn yerine doa bilimlerinin bilinli ekilde kullanmnn konmasn gerektiren bir maddi varolu biimi kazanr. Toplumsal emek srecinin manifaktrdeki yaplanmas tmyle zneldir, para-iilerin bir araya getirilmelerinden ibarettir; makine sisteminde ise byk sanayi, tamamen nesnel bir retim organizmasna sahiptir; ii, bunu, retimin son biimini alm maddi koulu olarak karsnda hazr bulur. Basit el birliinde ve hatta i blm araclyla zglletirilmi el birliinde, tek tek iilerin yerini toplumsallam iinin almas, hl az ok tesadfe bal grnr. Makineler, ileride belirtilecek baz istisnalar dnda, yalnzca, dolaysz olarak toplumsallam ya da ortaklaa emekle iletilebilir. Demek ki, emek srecinin i birliine dayal karakteri, artk, bizzat emek aracnn doasnn dikte ettii teknik bir zorunluluktur.

2. Makineden rne Aktarlan Deer

El birliinden ve i blmnden doan retici glerin, sermaye iin bir maliyetinin bulunmadn grmtk. Bunlar toplumsal emein doal gleridir. Bunun gibi, retim srelerine dahil edilen buhar, su vb. doa glerinin de maliyeti yoktur. Ama insann, nefes almak iin nasl ciere ihtiyac varsa, doa glerini retken bir tarzda tketebilmek iin de insan elinin eseri olan bir eye ihtiyac vardr. Suyun salad hareket gcnden yararlanmak iin bir su arknn, buharn sahip bulunduu esneklikten yararlanmak iin bir buhar makinesinin varl gereklidir. Doa gleri iin geerli olan bilim iin de geerlidir. Mknatsl inenin bir elektrik akmnn etki alan iinde sapmas yasas veya evresinden bir elektrik akm geirilen bir demirin mknatslanaca yasas, bir kere kefedilince, bir metelik masrafa bile neden olmaz.114 Ama bu yasalardan telgraflkta vb. yararlanmak iin ok pahal ve karmak bir cihaza ihtiya duyulur. Makine, grm olduumuz gibi, alet denilen eyi ortadan kaldrmaz. Alet, insan organizmasnn cce bir arac olmaktan kar, byyerek ve oalarak insan tarafndan yaratlm bir mekanizmann aleti haline gelir. Sermaye imdi iiyi elle kullanlan bir aletle deil, kendi
114 Bilimin kapitaliste hibir maliyeti yoktur; ama bu, onun bilimden yararlanmasn kesinlikle engellemez. Bakalarnn bilimi de, bakalarnn emei gibi, sermayeye balanr. ster bilim isterse maddi zenginlik sz konusu olsun, kapitalist biimde sahip olula kiisel biimde sahip olu birbirinden tamamyla farkl eylerdir. Bizzat Dr. Ure, makine kullanan pek sevgili fabrikatrlerinin mekanik konusundaki kaba cehaletlerinden yaknyordu; kimya sanayisinde faaliyet gsteren ngiliz fabrikatrlerinin kimya alanndaki tyler rpertici bilgisizlikleri zerine Liebigin syleyecei ok ey vardr.

372

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

373

aletini kendisi ynetip ileten bir makine ile altrr. Bundan dolay, byk sanayinin muazzam doa glerini ve doa bilimini retim srecine katarak emein retkenliini olaanst bir derecede artrmak zorunda olmas daha ilk bakta apak grlebilse bile, bu artm retici gc elde etmek iin fazladan bir emek harcamas gerekmedii kesinlikle ayn aklkla grlmez. Deimez sermayenin btn dier unsurlar gibi makine de yeni deer yaratmaz; retimine hizmet ettii rne ancak kendi deerini katar. Makine, bir deere sahip olduu ve dolaysyla rne deer aktard srece, bu rnn bir deer unsurunu oluturur. rn ucuzlatmak yerine, kendi deeri ile orantl olarak pahallatrr. Makinelerin ve gelimi makine sisteminin, byk sanayinin bu kendine zg emek aralarnn, zanaatlk ve manifaktrde kullanlan emek aralar ile karlatrldklarnda, kyaslanamayacak lde daha fazla deerle ykl olduklar gn gibi aktr. lk olarak belirtmemiz gerekir ki, makine emek srecine daima btn olarak, deerlenme srecine ise her zaman ksmi olarak katlr. rne aktard deer, hibir zaman, ypranmas yoluyla ortalama olarak kaybettii deerden fazla olmaz. Bundan tr, makinenin deeri ile dzenli aralklarla rne aktard deer paras arasnda byk bir fark olur. Deer oluturan bir unsur olarak makine ile rn oluturan bir unsur olarak makine arasnda byk bir fark vardr. Ayn makinenin ayn emek srecinde tekrar ve tekrar i grd sre ne kadar uzun olursa, bu fark o kadar byk olur. Her gerek emek aracnn veya retim aletinin emek srecine her zaman btn ile girdiini, deerlenme srecine ise kendi gnlk ortalama ypranmas orannda olmak zere her zaman yalnzca ksmen katldn, daha nce grmtk. Ne var ki, btn olarak kullanm ile gnlk ypranma arasndaki bu fark, makinede alettekinden ok daha byktr; nk makine, daha dayankl malzemeden yapld iin daha uzun mrldr; nk kullanm sk skya bilimsel yasalarla dzenlenip ynetildii iin kendi paralarnn ypranmasnda olsun, tkettii malzemede olsun daha byk bir tasarruf salanmasna olanak verir ve nk retim alan, aletin retim alan ile kyaslanamayacak kadar byktr. Bunlarn her ikisi iin, yani gerek makine ve gerekse alet iin yaplan gnlk ortalama masraflar veya gnlk ortalama ypranmalar ile ya, kmr vb. gibi yardmc malzeme tketimleri nedeniyle rne aktardklar deer parasn decek olursak, tpk insan emeinin hibir katks olmadan hazr bulunan doa gleri gibi, bedava i grrler. Makinenin retken i grme gc aletin retken i grme gcnden ne kadar byk olursa, parasz olarak salad hizmetlerin kapsam da aletin saladklarna oranla o kadar byk olur. nsanolu,

gemite harcanm ve nesnellemi bulunan emeinin rnne, byk lekli olarak, tpk bir doa gc gibi bedavaya i grdrmeyi ancak byk sanayide renir.115 El birlii ve manifaktr incelenirken grlm olduu gibi, binalar vb. gibi baz genel retim koullarnda, birlikte tketilmeleri yoluyla, tek balarna alan iilerin dank retim koullaryla karlatrldnda, bir tasarruf salanr; bu nedenle, bunlar, rn daha az pahallatrr. Makine sisteminde, yalnzca bir i makinesinin gvdesi onun saysz aletleri tarafndan birlikte kullanlmakla kalmaz, ayn zamanda, ayn hareket gc salayc makine de, iletim mekanizmasnn bir ksm ile birlikte, ok sayda i makinesi tarafndan birlikte kullanlr. Makinenin deeri ile makinenin gnlk rne aktard deer paras arasndaki fark veri olsa, bu sonuncunun rn pahallatrma derecesi her eyden nce rnn byklne, yani kaplad alana bal olur. Blackburnlu Baynes 1857de yaynlanan bir konumasnda, her bir gerek116 mekanik beygir gcnn, yardmc cihazlarla birlikte, 450 selfacting mule iini veya 220 throstle iini ya da zgy ekme, dzeltme vb. cihazlar ile birlikte, 40 inch cloth (40 inlik kuma) dokuyan 15 dokuma tezghn ileteceini tahmin etmitir. Bir beygir glk buhar gcnn gnlk masraf ile bunun harekete geirdii makinelerin ypranmalar, birinci durumda 450 mule iinin
115 Ricardo, baka yerlerde emek sreci ile deerlenme sreci arasndaki genel ayrmdan daha fazla nem atfetmedii makinenin bu etkisine bazen o derece arlk verir ki, zaman zaman makinelerin rne aktardklar deer unsurunu unutur ve makineleri doa gleriyle tamamen ayn kefeye koyar. rnein: Adam Smith doa glerinin ve makinelerin bize saladklar hizmetlerin deerlerini takdir etmekten hibir zaman geri durmaz, ama o, bunlarn metalara kattklar deerin doasn ok doru olarak birbirlerinden ayrr. ... Bunlar, grdkleri ileri maliyetsiz olarak yaptklarndan, bize yardmlar srasnda mbadele deerine hibir ey katmazlar. (Ricardo, l.c. s. 336, 337.) Ricardonun bu sz, makinelerin, krn bir ksmn oluturan deeri yaratma hizmetini salad ynnde gevezelikler yapan J. B. Say karsnda kukusuz dorudur. 116 nc Basma not: Bir beygir gc, dakikada 33000 ayak-librelik, yani dakikada 33000 libreyi bir ayak ykseklie ya da bir libreyi 33000 ayak ykseklie kaldran bir gtr. Metinde kastedilen beygir gc budur. Gnlk konumalarda ve yine bu kitabn urasnda burasnda baka yazarlardan aktarlan pasajlarda, ayn makinenin nominal ve ticari ya da gsterge beygir gleri arasnda ayrm yapld grlr. Eski veya nominal beygir gc, yalnzca pistonun hareket aralna ve silindir apna gre hesaplanr ve buhar basnc ile piston hz hi dikkate alnmaz. Bunun pratik anlam udur: bu makineler, sanki Boulton ve Watt zamanndaki ayn zayf buhar basnc ve ayn dk piston hz ile iletiliyorlarm gibi, sz gelii, 50 beygir gcndedirler, denir. Oysa anlan son iki faktr o gnden bu yana muazzam biimde gelimilerdir. Bir makine tarafndan bugn gerekten salanan mekanik gc lmek iin, buhar basncn gsteren bir gsterge icat edilmitir. Silindir hzn saptamak kolaydr. Dolaysyla, bir makinenin gsterilmi veya ticari beygir gcnn ls, silindir apn, pistonun hareket araln, piston hzn ve buhar basncn ayn zamanda hesaba katan ve makinenin dakikada 33.000 ayak-libreyi fiilen ka kez gerekletirdiini gsteren bir matematik formldr. Bu nedenle, bir nominal beygir gc, , drt ve hatta be gsterge ya da gerek beygir gcn temsil ediyor olabilir. Bu aklama, bundan sonraki farkl alntlar iindir. F. E.

374

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

375

gnlk rnne, ikinci durumda 220 throstle iinin gnlk rnne, nc durumda 15 mekanik dokuma tezghnn gnlk rnne dalr ki, bylece, bir libre iplie veya bir yarda kumaa ancak pek kk bir deer paras aktarlm olur. Yukarda sz geen buhar gcyle ileyen ahmerdan iin de ayn ey sz konusudur. Bunun her gnk ypranmas ile kmr vb. tketimi her gn dvd muazzam miktardaki demir ktlesine dald iin yz kilo demire ancak pek kk bir deer eklenmi olur; oysa bu dev yapl ara kk ivileri akmak iin kullanlacak olsayd bu deer ok byk olurdu. Bir i makinesinin i grme kapasitesi, yani bunun aletlerinin says, ya da, g sz konusuysa, bykl verilmi olsa, elde edilen rnn ktlesi, onun ileme hzna, rnein, iin dn hzna ya da ekicin bir dakikadaki vuru saysna bal olur. Dev yapl ekilerin bazlar dakikada 70 vuru, i yapmnda kullanlan daha kk boyutlu buharl ekileri olan Ryderin patentli dvme makinesi dakikada 700 vuru yapar. Makinenin rne deer aktarma oran verilmi olsa, bu deer parasnn bykl makinenin kendi toplam deerinin byklne bal olur.117 Makine, ne kadar az emek ieriyorsa, rne o kadar az deer katar. Ne kadar az deer aktarrsa, o kadar retken olur ve sunduu hizmet doa glerinin hizmetine o kadar yaklar. Ve makinenin makineyle retilmesi, makinenin deerini, byklk ve etkisine oranla azaltr. Zanaatlk veya manifaktr araclyla elde edilen metalarn fiyatlaryla, ayn metalarn makine rnleri olarak fiyatlarnn karlatrmal bir analizi, genel olarak, u sonucu ortaya koyar: rnn makineyle yaplmas halinde emek aracndan gelen deer paras greli olarak byr ama mutlak olarak klr. Yani, bunun mutlak bykl azalr, ama rnn, rnein bir libre ipliin toplam deerine oranla bykl artar.118
117 Kafas kapitalist kavramlarla dolu okuyucu burada doal olarak makinenin, sermaye deeriyle orantl olarak rne katt faizi arayacaktr. Ancak uras kolayca grlebilir ki, deimez sermayenin dier herhangi bir unsuru ne kadar yeni deer yaratrsa makineler de o kadar yeni deer yarattklar iin, makineler faiz ad altnda byle bir deer katamaz. Ayrca uras da aktr ki, artk deer retiminin sz konusu olduu bir yerde, bunun hibir ksm faiz ad altnda a priori (nsel olarak) varsaylamaz. Prima facie (ilk bakta) sama ve deer oluumu yasalarna aykr grnen kapitalist hesaplama tarz, bu eserin nc Kitabnda aklanyor. 118 Makinelerin, atlarn ve genel olarak, madde deitirme makineleri olarak deil, yalnzca hareket gc olarak kullanlan hayvanlarn yerlerine getii durumlarda, makineler tarafndan katlan bu deer unsuru mutlak ve greli olarak der. Burada u da belirtilebilir: hayvanlar dpedz makine olarak tanmlayan Descartes, hayvan, daha sonra Bay v. Hallerin Restauration der Staatswissenschaften adl eserinde tekrar karlald gibi, insann yardmcs olarak gren Orta adan farkl olarak, manifaktr dnemine zg bir gzle grr. Descartesn da Bacon gibi, retimin deitirilmi bir biimini ve doann pratik olarak insann egemenlii altna alnn deitirilmi dnme ynteminin sonucu olarak grd, Discours de la Mthode eserinden anla-

uras aktr ki, bir makinenin retilmesi iin, bunun kullanm ile tasarruf edilen miktarda emek gerekmesi halinde, emek yalnzca yer deitirmi olur, yani bir metann retimi iin gerekli emein toplam miktarnda bir azalma veya emein retkenliinde bir artma olmaz. Ne var ki, makinenin mal olduu emekle, tasarruf ettirdii emek arasndaki fark, bir baka deyimle, bununla salanan retkenliin derecesi, bunun kendi deeri ile yerini ald aletin deeri arasndaki farka bal deildir. Makinenin yapmnn neden olduu emek harcamas ve dolaysyla kendisinin rne katt deer paras, iinin aleti ile emek nesnesine katt deerden daha kk kald srece, fark devam eder. Bundan dolay, makinenin salad retkenliin derecesi, yerini makineye brakan insan emek gcnn miktar ile llr. Baynese gre, yardmc cihazlar dahil bir beygir gcne eit buhar gcyle iletilen 450 mule iine 2 ii der119 ve her self-acting mule ii ile on saatlik bir i gnnde 13 ons (ortalama kalnlk) iplik erilir ve dolaysyla 2 ii tarafndan haftada 3655/8 libre iplik erilir. O halde, yuvarlak hesap, 366 libre pamuk (basit olsun diye fireyi hesaba katmyoruz), iplie dnmesi srasnda sadece 150 i saati, yani on saatlik 15 i gn sourur; oysa iplik kryla bir iplik iisi 60 saatte 13 ons iplik eiriyorsa, ayn miktardaki pamuk 10 saatlik 2.700 i gn veya 27.000 i saati sourur.120 Keten bezi (basma) basmclnda el iine dayanan ve eskiden beri uygulanan blok bask ynteminin yerini makineli basmcla brakt yerlerde bir tek makinenin, bir tek adamn veya gencin yardm ile bir saatte bast miklr; bu eserde yle denilmektedir: Hayat iin son derece yararl bilgilere (felsefeye kendisi tarafndan getirilen yntemle) ulamak mmkndr. Okullarda retilmekte olan speklatif felsefe yerine, kendisinin yardmyla atein, suyun, havann, gk cisimlerinin ve evremizdeki dier btn cisimlerin g ve etkinliklerini, zanaatlarmzn farkl zanaatlar renmelerinde olduu gibi, tam olarak renirken, ayn zamanda, onlar en uygun olduklar yerlerde ve amalar iin kullanmay renmemizi ve bylece doann efendisi ve sahibi haline gelmemizi ve bylece insan hayatnn mkemmellemesine katkda bulunmamz salayacak pratik bir felsefe bulunabilir. Sir Dudley Northun Discourses upon Trade (1691) adl eserinin nsznde, Descartesin ynteminin ekonomi politie uygulanmasyla, ekonomi politiin para, ticaret vb. ile ilgili eski masallardan ve bo dncelerden kurtulmaya balad ifade edilir. Bununla beraber, ilk ngiliz iktisatlar, genellikle, kendi filozoflar olarak Bacon ve Hobbesu benimsemilerdir; daha sonraki dnemde de Locke, ngiltere, Fransa ve talyada ekonomi politiin kat exochn (asl) filozofu haline gelmitir. 119 Essen Ticaret Odasnn yllk raporuna (Ekim 1863) gre, 1832 ylnda, Krupp dkme elik fabrikas, 161 byk frn, 32 buhar makinesi (1800 ylnda Manchesterda kullanlan buhar makinelerinin toplam says yaklak olarak bu kadard) ve hepsi bir arada 1236 beygir gcn temsil eden 14 buharl ahmerdan, 49 demirci oca, 203 i makinesi ve yaklak 2.400 iiyle, 13 milyon libre dkme elik retmiti. Burada 1 beygir gcne 2 ii bile dmyordu. 120 Babbagen hesaplamasna gre, Javada yalnzca iplik eirme ii pamuun deerine % 117 deer katmaktadr. Ayn dnemde (1832) ngilterede makinelerin ve ince iplikilik kolundaki pamuk ileme iinin bir arada kattklar toplam deer, yaklak olarak ham madde deerinin % 33 kadard. (On the Economy of Machinery, s. 165, 166.)

376

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

377

tarda drt renkli basma, eskiden ancak 200 adamla baslabiliyordu.121 Eli Whitneyin 1793te rr makinesini bulmasndan nce, bir libre pamuun ekirdeinden ayrlmas bir ortalama i gnne mal oluyordu. Onun bu icad sayesinde bir zenci kadnn gnde 100 libre pamuk ayklamas mmkn oldu ve rrn etkinlii ilk gnden itibaren durmadan artrld. Gemite 50 sente elde edilen ekirdeinden ayrlm bir libre pamuk, sonrasnda daha byk bir krla, yani karl denmemi daha fazla emek iermek zere, 10 sentten satld. Hindistanda pamuk lifini ekirdeinden ayrmak iin urka isimli yar yarya makineye benzer bir alet kullanlr; bununla bir erkek ve bir kadn gnde 28 libre pamuk ayklar. Birka yl nce Dr. Forbes tarafndan icat edilen urka ile, bir adam ve bir gen gnde 250 libre pamuk ayklyor; hareket gc kayna olarak kz, buhar veya su kullanlan yerlerde, yalnzca feeder (makineye malzeme veren yardmc) olarak alacak bir iki olan ve kz ocuk gerekmektedir. kzlerle altrlan bu tr 16 makineyle, bir gnde, eskiden 750 kiinin bir gnde kard ortalama i karlr.122 Belirtilmi olduu gibi, bir buharl pulluk bir saatte 3 peniye ya da iline 66 kiinin bir saatte 15 iline yapaca kadar i karr. Bu rnee, bir yanl dnceyi akla kavuturmak iin, geri dnyorum. 15 ilin hibir biimde 66 kii tarafndan bir saatte harcanm btn emein para ifadesi deildir. Artk emein gerekli emee orana % 100 idiyse, bu durumda, bu 66 ii, bir saatte, ellerine geen 15 ilinlik cretin ancak 33 i saatinin e deeri olmasna ramen, 30 ilinlik bir deer yaratmlardr. O halde, bir makinenin yerini ald 150 iinin yllk cretleri tutarna mal olduunu bunun da 3000 sterlin tutuunu varsaysak, 3000 sterlin asla 150 ii tarafndan harcanan ve zerinde allan eye eklenen emein para ifadesi olmaz, ancak yllk emeklerinin cret olarak ellerine geen ksmnn para ifadesi olur. Buna karlk, 3000 sterlinlik makinenin para deeri, makinenin retimi srasnda harcanm bulunan btn emei ifade eder; bunun ne kadarnn iinin eline geen creti ve ne kadarnn kapitalistin cebine giren artk deeri oluturduunun bir nemi yoktur. O halde, makinenin maliyeti, yerine getii emek gcne eit olsa bile, makinede maddelemi emek, yerini ald canl emekten her zaman ok daha kk olur.123 Yalnzca rn ucuzlatma arac olarak baklrsa, makine kullanm u biimde snrlanr: makinenin yapm iin harcanan emek, bunun kul121 Makineli baskclkta ayrca boyadan tasarruf edilir. 122 Kr. Paper read by Dr. Watson, Reporter on Products to the Government of India, before the Society of Arts, 17. April 1860, 123 Bu dilsiz yardmclar (makineler) ayn para deerine sahip olsalar bile, her zaman, yerine getikleri emekten ok daha az bir emein rndr. (Ricardo, l.c. s. 40.)

lanm ile yol verilen emekten daha az olmaldr. Ancak, sermaye iin kullanm snrlar daha dardr. Sermayenin karln dedii ey harcanan emek deil, kullanlan emek gcnn deeri olduu iin, makine kullanm, sermaye iin, makinenin deeri ile makinenin yerine getii emek gcnn deeri arasndaki farkla snrlanr. Emek gnnn gerekli emee ve artk emee bln deiik lkelerde farkl olduu ya da ayn lkede farkl dnemlerde veya ayn dnemde farkl i kollarnda bakalk gsterdii, dahas, iinin gerek creti kh iinin emek gcnn deerinin altna dt kh stne kt iin, makinenin retimi iin gerekli emek miktar ile makinenin yerini ald emein toplam miktar arasndaki fark ayn kalsa bile, makinenin fiyat ile yerine geecei emek gcnn fiyat arasndaki fark deiebilir.124 Ne var ki, kapitalist iin metann retim maliyetini belirleyen ve onu rekabetin zorlayc yasalar ile etkileyen yalnzca birinci tr farktr. Bundan dolay, gnmzde ngilterede, sadece Kuzey Amerikada kullanlan makineler icat ediliyor; tpk 16. ve 17. yzylda Almanyada sadece Hollandada kullanlan makinelerin icat edilmi ve 18. yzyldaki baz Fransz bulularndan sadece ngilterede yararlanlm olmas gibi. Daha erken gelimi lkelerde, baz i kollarnda kullanldklar zaman, makinelerin kendileri ekonominin dier kollarnda yle bir emek fazlas (Ricardo buna redundancy of labour der) yaratrlar ki, cretlerin emek gcnn deeri altna dmesi buralarda makine kullanmn nler ve kr kullanlan emein azalmasndan deil, karl denen emein azalmasndan doan kapitalist iin bu kullanm gereksiz, pek ok durumda da olanaksz klar. Son yllarda, ngiliz ynl dokuma manifaktrnn baz dallarnda, ocuklarn altrlmas ok azalm, baz yerlerde tamamen ortadan kalkmtr. Neden? Fabrika Yasas, ocuklarn iki posta halinde altrlmas zorunluluunu getirmiti; ya bunlardan biri 6 dieri 4 saat ya da ikisi de 5er saat alacakt. Ama ebeveynler, half-times (yar zamanllar), gemite full-times (tam zamanllar) sattklarndan daha ucuza satmak istemiyordu. Bundan dolay, half-timesn yerini makineler ald.125 Kadnlarn ve (10 yan altn124 kinci Basma not: Bundan dolay komnist bir toplumda makinelerin kullanm alan burjuva toplumundakinden tmyle farkl olurdu. 125 verenler 13 yandan kk iki takm ocuu gereksiz yere ie almak istemez. ... Bir grup fabrikatr, yn iplii yapmclar, bugn gerekten de 13 yandan kk ocuklar, yani yar zamanllar ok seyrek olarak kullanyor. Bunlar, farkl trdeki iyiletirilmi ve yeni makineleri kullanma soktu; bu makineler sayesinde ocuk ii (yani 13 yandan kk ocuk) altrlmas tamamen gereksizlemi bulunuyor; altrlan ocuk saysndaki bu azalmay gstermek iin rnek olarak bir emek srecinden sz edeceim; bu emek srecinde mevcut makinelere, uzatma makinesi (piecing machine) denilen bir ara eklenmitir; bu ara sayesinde, her bir makinenin zelliine gre, 6 ya da 4 yar zamanl ii tarafndan yaplan i, bir gen (13 yandan byk) tarafndan yaplabilmektedir. ... Yar zamanl altrma sistemi, uzatma makinesinin icad iin drt olmutu. (Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1858, [s. 42, 43].)

378

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

379

daki) ocuklarn madenlerde altrlmalar yasaklanmadan nce, sermaye plak kadnlar ve gen kzlar pek ok rnekte erkeklerle birlikte kmr madenlerinde ve dier madenlerde altrmay kendi ahlak ilkeleriyle ve zellikle de muhasebe defterleriyle ylesine badar bulmutu ki, ancak bunun yasaklanmasndan sonra makineye el att. Yankeeler ta krma makineleri icat etti. ngilizler bunlar kullanmyor; nk, bu ii yapan zavall (ngiliz ekonomi politiinin tarm iisi iin kulland teknik terim wretchtir), emeinin o kadar kk bir ksmnn karln alr ki, makine kullanlmas retimi kapitalistler iin pahallatrrd.126 ngilterede kanallarda kullanlan tekneleri ekmek vb. iler iin zaman zaman hl beygirler yerine kadnlar altrlr,127 nk, beygirlerin ve makinelerin retimleri iin gerekli emek miktar belli bir matematiksel byklktr; oysa, surplus-population (artk nfus) iindeki kadnlarn ayakta tutulmalar iin gereken emek miktar her trl hesabn altnda kalr. Bundan tr, insan gc, hibir yerde, en deersiz iler iin, makineler lkesi ngilterede olduundan daha utanmazca arur edilmez.

3. Makineye Dayanan retim Sisteminin i zerindeki lk Etkileri

Emek aracnda meydana gelen devrim, grlm olduu gibi, byk sanayinin hareket noktasn oluturur ve kkl bir deiiklie urayan emek arac, en gelimi biimine, fabrikann yaplandrlm makine sisteminde ular. Bu nesnel organizmaya insan unsurunun nasl katldn grmeden nce, bu devrimin bizzat iinin kendisi zerindeki baz genel etkilerini gzden geireceiz.

ma zorunluluu, ocuklarn oyun zamanlarna el koymakla kalmaz; ev iinde, geleneksel snrlar dahilinde, ailenin kendisi iin zgrce harcanabilecek emee de el koyar.128 Emek gcnn deeri, yalnzca bireysel yetikin iinin ayakta tutulmas iin deil, fakat ii ailesinin ayakta tutulmas iin gerekli olan emek-zaman ile belirleniyordu. Makine, ii ailesinin btn yelerini emek piyasasna kararak, yetikin erkein emek gcnn deerini iinin btn ailesine datr ve dolaysyla onu deersizletirir. Sz gelii, 4 emek gcne blnm bir ailenin satn alnmas, belki, daha nce aile reisinin emek gcnn satn alnmas iin yaplandan daha byk bir harcama gerektirir; ama bu kez 1 i gn yerine 4 i gn sz konusudur ve bu 4 i gnnn fiyat, 4 i gn ile salanan artk emein 1 i gn ile elde edilen artk emei amas orannda der. Artk, ailenin yaayabilmesi iin, drt kiinin kapitaliste sadece emek deil ama ayn zamanda artk emek salamalar zorunlu hale gelir. Bylece, makine daha bandan itibaren sermayenin asl smr alan olan129 beer smr malzemesini oaltmakla kalmaz, ayn zamanda smr derecesini de ykseltir. Bunun gibi, makine, ii ile kapitalist arasndaki ilikiyi biimsel olarak kuran szlemeyi de kknden deitirir. Meta mbadelesi temelin128 Dr. Edward Smith, Amerikan Sava ile birlikte gelen pamuk bunalm srasnda, pamuklu sanayisi iilerinin salk koullar zerinde incelemeler yapp bir rapor hazrlamak zere ngiliz hkmeti tarafndan Lancashire, Cheshire ve dier yrelere gnderilmiti. Raporda unlar da kaydedilmektedir: ilerin fabrika atmosferinden zorla uzak kalmalar bir yana, bunalmn hijyenik bakmdan daha birok faydalar olmutur. i kadnlar imdi ocuklarn Godfreys Cordial (afyonlu bir ila) ile zehirleyecek yerde, kucaklarna alp emzirecek bo vakti buluyorlar. Yemek piirmesini renecek zamana sahipler. Ama ne yazk ki, yemek piirmede kazanlan bu ustalk yiyecein olmad bir zamanda kazanlyor. Fakat biz burada aile iinde harcanmas gereken emee kendini bytme amacyla sermaye tarafndan nasl el konulduunu gryoruz. Bunun gibi, bunalm, baz okullarda ii kzlarnn diki renmeleri iin de yararl olmutur. Btn dnya iin iplik eiren ii kzlarn diki renmeleri iin bir Amerikan Devrimi ve bir dnya bunalm gerekmitir! 129 Gittike artan lde erkek iilerin yerine kadn iiler ve her eyden nce de yetikin iilerin yerine ocuk iiler getii iin, iilerin says ok artm bulunuyor. 13 yanda kz ocuu, 6-8 ilin arasnda haftalk bir cretle, haftada 18-45 ilin arasnda cret alan yetikin bir erkek iiyi iinden eder. (Th. de Quincey, The Logic of Politic. Econ., Lond. 1844. s. 147deki not). Ailenin belirli ilevleri, sz gelii ocuklarn bakm ve beslenmeleri vb., tamamyla bask altna alnamayacandan, kendilerine sermaye tarafndan el konulmu anne durumundaki iiler, bunlarn yerini tutacak baz eyler bulmak zorunda kalr. Diki, skk ve yrtk tamiri vb. gibi aile hayatnn gerekli kld baz ilerin yerine hazr metalarn konmas zorunlu olur. Demek oluyor ki, bir taraftan evdeki emek harcamas azalrken, dier taraftan para harcamas artar. Bundan dolay, ii ailesinin retim masraflar artar ve gelir fazlasn alp gtrr. Buna ek olarak, geim aralarnn kullanmnda ve hazrlanmasnda tasarruf ve amaca uygunluk olanaksz hale gelir. Resm ekonomi politiin gizledii bu olgular hakknda fabrika mfettilerinin, Childrens Employment Commissionn (ocuk stihdam Komisyonu) Reportlarnda (raporlarnda) ve zellikle de Reports on Public Healthte (Halk Sal Raporlarnda) zengin malzeme mevcuttur.

a. Ek emek glerine sermaye tarafndan el konulmas. Kadnlarn ve ocuklarn altrlmas

Makineler, adale gcn vazgeilmez olmaktan kardklar lde, adale gc olmayan veya vcut gelimesi tamamlanmam, ama organlar daha kolay biim alabilen iiler, ie koulacak aralar haline gelir. Bu nedenle, makinelerin kapitalist tarzda kullanmnn ilk sonucu, kadn ve ocuk emeidir! Bu muazzam yedek emek ve ii kayna, ok gemeden, ii ailelerinin btn yelerini, ya ve cinsiyet farkna bakmakszn, dorudan doruya sermayenin egemenlii altna alarak cretli ii saysn artrmakta yararlanlan bir ara haline gelir. Kapitalist iin al126 Makine ... ou zaman emek (cret demek istiyor) ykselmedii srece kullanlmayabilir. (Ricardo, l.c. s. 479.) 127 Bkz. Report of the Social Science Congress at Edinburgh, Octob. 1863.

380

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

381

de yaplan ilk varsaym, kapitalist ile iinin birbirlerinin karsna zgr kiiler olarak, biri para ve retim arac sahibi, dieri emek gc sahibi olan bamsz meta sahipleri olarak ktklaryd. Ne var ki, sermaye imdi sz sahibi olmayanlar ya da yar sz sahibi olanlar satn alr. i, daha nce, zerinde biimsel adan zgr bir kimse olarak tasarrufta bulunduu kendi emek gcn satyordu. imdi, karsn ve ocuunu satyor. Kle tccar oluyor.130 ocuk ii aranrken verilen ilanlar, ou zaman, biimsel olarak da, daha nce zenci kle arayanlarn Amerikan gazetelerinde grlen ilanlarn andrr.
Dikkatim, diyor rnein bir ngiliz fabrika mfettii, blgenin en nemli sanayi ehirlerinden birinde yaynlanan bir gazetede kan bir ilana ynelmiti; burada bunun bir kopyasn veriyorum: 12 ile 20 yalar arasnda gen ii aranyor; 13 yandan kk grnmemeleri arttr. cret haftada 4 ilindir. Mracaat vb.131

13 yandan kk grnmemeleri arttr ifadesi Fabrika Yasas ile ilgilidir; bu yasaya gre, 13 yandan kk ocuklar gnde yalnzca 6 saat altrlabilmektedir. inin yan, resmi yetkili bir hekimin (certifying surgeon) saptamas zorunludur. Fabrikatr, bu nedenle, 13 yanda grnen ocuklar bulmak ister. Fabrikatrler tarafndan altrlan 13 yandan kk ocuklarn saylarnda son yirmi yllk ngiliz istatistiklerinde grlen aknlk verici ve bazen sramal gerileme, bizzat fabrika mfettilerinin ifadelerine gre, byk lde, kapitalistlerin smr hrslarna ve ana ve babalarn bezirganca ihtiyalarna uygun olarak, ocuklarn yalarn yksek gsteren certifying surgeonlarn marifetidir. Londrann mehur Bethnal Green mahallesinde, her pazartesi ve sal sabah, her iki cinsiyetten 9 yanda ve daha byk ocuklarn kendilerini Londral ipek fabrikatrlerine kiraladklar bir ak pazar kurulur. Genellikle haftalk cret (ana ve babalara giden) 1 ilin 8 peni ve ayla
130 ngiliz fabrikalarnda kadn ve ocuk iilerin alma saatlerinin snrlandrlmasnn, yetikin erkek iilerin mcadelesiyle sermayeden koparlm bir hak olmasna karn, Childrens Employment Commissionn en yeni raporlarnda, ii ana ve babalarn ocuklar zerindeki bezirgnlklar ile ilgili gerekten dehet verici ve tmyle kle ticaretini andran izlere rastlanmaktadr. Ne var ki, yine ayn Reportlarda grlebilecei zere, iki yzl kapitalist, bizzat kendisi tarafndan yaratlan, devaml hale getirilen ve yararlanlan ve stelik yine onun tarafndan alma zgrl diye vaftiz edilen bu canavarl yerer. Kck ocuklar yardma arlmt ... hatta kendi gnlk ekmekleri karlnda almak zere. Her tr ly aan bu derece ar ileri yapacak gleri olmadan ve daha sonraki hayatlarnda kendilerine rehberlik edecek hibir eitim almakszn, bu ocuklar fiziksel ve manevi bakmdan pis bir ortamn iine atlmlardr. Kuds ehrinin Titus tarafndan yklmas zerine Yahudi tarihi, insanln yitirmi bir anann doymak bilmeyen aln gidermek iin kendi yavrularn feda etmeye balad zaman, ehrin yerle bir edilmesinde, evet bu biimde ta stnde ta kalmamacasna yok edilmesinde, alacak bir ey yoktur, demiti. (Public Economy Concentrated, Carlisle, 1833, s. 66.) 131 A. Redgrave, Reports of Insp. of Fact. for 31st October 1858, s. 40, 41.

birlikte kendim iin olan 2 penidir. Szlemeler sadece bir haftalna yaplr. Bu pazarn ak kald sre boyunca grlen manzara ve iitilen szler gerekten tiksindiricidir.132 Kadnlarn alma yurtlarndaki ocuklar alp bunlar isteyen her alcya haftal 2 ilin 6 peniden kiralamalar ngilterede hl grlen bir eydir.133 Mevcut yasalara ramen, Byk Britanyada hl en az 2.000 ocuk canl baca temizleme makinesi olarak (bunlarn yerini alacak makinelerin bulunmasna ramen) ana ve babalar tarafndan satlr.134 Makinelerin, emek gc alcs ile satcs arasndaki hukuki ilikide, ilemin bir btn olarak zgr kiiler arasnda yaplan bir szleme olmas grntsn bile yok eden bir deiiklik yaratmas, daha sonra parlamentoya devletin fabrikalara mdahale etmesinin hukuki mazeretini salad. Fabrika Yasas, ne zaman daha nce mdahale edilmemi sanayi kollarnda ocuklarn almasn 6 saatle snrlasa, fabrikatrlerin feryatlar yeniden duyuluyor: ana ve babalarn bir blm, ocuklarn, henz alma zgrlnn hkm srd, yani 13 yandan kk ocuklarn yetikinler gibi almaya zorlandklar ve dolaysyla de daha yksek bir fiyatla elden karlabildikleri sanayi kollarna satmak iin, yasann kapsamna sokulmu bulunan sanayi kollarndan ekiyordu. Ama, sermaye doas itibaryla bir dzleyici olduundan, yani btn retim alanlarnda emei smrme koullarnn eitliini doutan gelen bir hak olarak talep ettiinden, ocuk almasnn bir sanayi kolunda yasayla snrlandrlmas, baka kollarda da snrlandrlmasnn nedeni olur. Makinelerin, nce dorudan doruya kendilerinin oluturduu temel zerine kurulan fabrikalarda ve sonra dolayl olarak dier btn sanayi kollarnda sermayenin smrsne tabi kld kadn iilerin ve ocuklar ile genlerin uradklar fiziksel bozukluklara daha nce deinilmiti. Bu nedenle, burada yalnzca bir nokta zerinde, ii ocuklar arasnda hayatlarnn ilk yllarnda grlen korkun ykseklikteki lm oran zerinde duracaz. ngilterede bir yandan kk ocuklardan 100.000i iin yllk ortalama lm saysnn sadece 9.095 (yalnzca bir blgede 7.047) olduu 16 nfus kayt blgesi vardr; bu say, 24 blgede 10.000in stnde ama 11.000in altnda, 39 blgede 11.000in stnde ama 12.000in altnda, 48 blgede 12.000in stnde ama 13.000in altnda, 22 blgede 20.000in stnde, 25 blgede 21.000in stnde, 17 blgede 22.000in stnde, 11 blgede 23.000in stnde, Hoo, Wolver132 Childrens Employment Commission, V. Report, London 1866, s. 81, n. 31. [4. Basma not: Bethnal Green ipekli sanayisi u anda hemen hemen yok olmu bulunuyor. F. E.] 133 Child. Employment Comm., III. Report, Lond. 1864, s. 63, n. 15. 134 l.c. V. Report, s. XXII, n. 137.

382

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

383

hampton, Ashton-under-Lyne ve Prestonda 24.000in stnde, Nottingham, Stockport ve Bradfordda 25.000in stnde, Wisbeachde 26.001 ve Manchesterda 26.125tir.135 1861 ylnda yaplan resm bir salk aratrmasnn ortaya koyduuna gre, lm oranlarnn yksek olmasnn balca nedeni, annelerin darda almalar ve bunun rn olarak, baka eylerin yannda yetersiz beslenmeye, uygun olmayan gdalarla beslenmeye, afyonlu mamalarla beslenmeye vb. yol aan ihmal ve kt davranlardr; bunlara bir de, annelerde ocuklarna kar gelien doal olmayan* yabanclama ve bunun sonucu olan bilerek a brakma ve zehirleme eklenir.136 Kadnlarn almasnn minimum dzeyde olduu tarm blgelerinde, buna karlk, lm oran en dk dzeydedir.137 Bununla beraber, 1861 ylnda aratrma komisyonu beklenmedik bir sonula karlat: Kuzey Denizi kylarnda yalnz tarmla uraan baz blgelerde bir yandan kk ocuklar arasndaki lm oran, hemen hemen en kt sanayi blgelerindeki lm oran dzeyine ulam bulunuyordu. Bundan dolay, Dr. Julian Hunter bu durumu yerinde incelemekle grevlendirildi. Verdii rapor VI. Report on Public Healthe (Halk Sal Hakknda VI. Rapor) eklenmitir.138 O zamana kadar, ocuklar stma ile alak ve bataklk blgelere zg dier hastalklarn krp geirdii dnlmt. nceleme, bunun tam aksini ortaya koydu; yle ki,stmay ortadan kaldran neden, yani topran kn bataklk yazn clz bir ayr topra olmaktan karlp verimli bir tahl topra haline sokulmas, bebekler arasndaki lm orann olaanst artrmt.139 Dr. Huntern bu blgelerde grt 70 pratisyen hekim bu nokta zerinde tam bir gr birlii iindeydi. nk, topra ileme biiminde meydana gelen devrimle birlikte, tarma sanayi sistemi sokulmutu.
Kz ve olan ocuklarla birlikte gruplar halinde alan evli kadnlar, grup ba denilen ve btn grubu kiralayan bir adam tarafndan belli bir para karlnda iftinin hizmetine verilir. Bu gruplar ou zaman kylerinden millerce uzaklara giderler; bunlara sabah ve akamlar yollarda rastla135 Sixth Report on Public Health, Lond. 1864, s. 34. * Almanca 3. ve 4. basmlarda doal. Almanca Bask Editrnn Notu 136 O, (1861 yl soruturmas) ... ayrca unu da gsterir: belirtilen koullar altnda bebekler, annelerinin darda almalarnn sonucu olarak, ihmal ve kt bakm yznden mahvolurken, anneler yavrularna kar korkun derecede vahilemekte, ounlukla ocuklarnn lmlerine pek fazla aldr etmemekte ve bazen ... ocuklarnn lmn garantilemek iin dorudan nlemler almaktadrlar. (l.c.) 137 l.c. s. 454. 138 l.c. s. 454-462. Reports by Dr. Henry Julian Hunter on the excessive mortality of infants in some rural districts of England. 139 l.c. s. 35 ve s. 455, 459.

nr; kadnlarn ksa i eteklik, gmlek ve izme ve bazen pantolon giymi olduklar grlr; ok gl ve salkl grnrler; ama alkanlk haline gelmi hafiflik ve ahlk dknl ile bozulmu, bu faal ve bamsz yaama tarzna olan tutkunluklarnn evlerinde perianlk ve bakmszlk iinde kvranan yavrular zerindeki meum etki ve sonular karsnda vurdumduymaz bir halleri vardr.140

Sanayi blgelerindeki tm grngler burada yeniden retilir; stelik gizli ocuk ldrme ve ocuklara afyon verilmesi burada daha yksek bir dereceye varmtr.141
Yetikin kadnlarn sanayi ilerinde geni lde altrlmas der, Privy-Councilin (zel Danma Kurulu) hekim yesi ve Public Health (Halk Sal) raporunun bayazar Dr. Simon, karsnda duyduum derin endie ve korkuyu, bunun yol at ktlkler zerindeki bilgilerim, hakl ve mazur gsterecek niteliktedir.142 Aile sahibi btn evli kadnlarn diye seslenir fabrika mfettii R. Baker resmi bir raporda, herhangi bir fabrikada almalar yasak edildii gn, bu, ngilterenin manifaktr blgeleri iin gerekten bir mutluluk olacaktr.143

Kadn ve ocuklarn kapitalist smr elinde uradklar ahlaki soysuzlama, ngilterede Emeki Snfn Durumu (Lage der arbeitenden Klasse Englands) adl eserinde F. Engels tarafndan ve dier yazarlarca ylesine plak bir biimde gzler nne serilmi bulunuyor ki, burada konuyu sadece anmakla yetiniyorum. Ama kk yataki, henz olgunlamam insanlarn yalnzca artk deer retimine yarayan makineler haline getirilmelerinin yapay olarak rettii ve akl, kendi gelime yeteneine, kendi doal retkenliine zarar vermeden atl tutan bildiimiz doal cehaletten tmyle farkl olan zihinsel ykm, en sonunda, ngiliz parlamentosunu bile, Fabrika Yasasna tabi btn sanayilerde ilkretimi 14 yandan kk ocuklarn retici ekilde kullanlmalarnn yasal koulu yapmak zorunda brakt. Kapitalist retime egemen olan ruh, fabrika yasalarnn eitim hkmlerinin geliigzel bir biimde kaleme alnlarnda, bu retim zorunluluunun byk lde gene hayalden ibaret bir ey kalmasna yol aan ynetim mekanizmas yeter140 l.c. s. 456. 141 ngiliz fabrika blgelerinde olduu gibi tarm blgelerinde de afyon tketimi, yetikin erkek ve kadn iiler arasnda gnden gne artmaktadr. Afyonlu ilalarn satn artrmak ... baz giriimci toptanc tccarlarn byk amacdr. Bunlar, eczaclarca en ok srm bulan madde olarak grlmektedir. (l.c. s. 459.) Afyonlu ilalarla beslenen bebekler, kck yal adamlar halinde gdklemekte ya da kk maymunlar gibi buruup kartlamaktadrlar. (l.c. s. 460.) Hindistan ve inin ngiltereden nasl ald grlyor. 142 l.c. s. 37, 143 Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1860, s. 59. Bu fabrika mfettii daha nce hekimdi.

384

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

385

sizliinde, bizzat fabrikatrlerin kendilerinin bu retim yasasna kar gsterdikleri muhalefette ve bunun stesinden gelmek iin pratikte bulup uyguladklar hile ve hurdada prl prl parlyordu.
Btn kabahat yasa koyucudadr; nk, ocuklar eitme grn altnda, bu ngrlen amacn salanmasna yarayabilecek bir tek hkm iermeyen bir hayali yasa (delusive law) karmtr. Yasa, ocuklarn gnde belli bir sre (3 saat) okul ad verilen drt duvardan ibaret bir yerde kapal tutulmasndan ve ocuu altran kimsenin her hafta, retmen olarak imzasn atan bir kiiden bir belge almasndan baka hibir hkm getirmemektedir.144

ki ocuklarn kopardklar grlt iinde heba olur gider. retmenin en iyi durumda sefalet dzeyinde olan geim durumu, tamamen, bir odaya tklabilecek olan en fazla sayda ocuktan alnan penilerin saysna baldr. Bunlara ek olarak, okullarda pek az eya vardr; kitaplar ve dier retim malzemesi yetersizdir; kapal ve pis havann zavall ocuklar zerinde ok zararl bir etkisi olur. Bu trden pek ok okulda bulundum ve kesinlikle hibir ey yapmayan bir sr ocuk grdm; ve bu durum okula devam diye belgelenmektedir, ve bu ocuklar resm istatistiklerde eitim grm (educated) olarak gsterilir.147

1844 tarihli deitirilmi Fabrika Yasasnn karlmasndan nce, retmenler tarafndan, kendileri de okuma yazma bilmedikleri iin, bir arp iareti ile imzalanan okul devam belgeleri hi de ender grlen eyler deildi.
Bu trl belgeler veren bir okula yaptm ziyaret srasnda retmenin cehaleti karsnda ylesine ardm ki, kendimi tutamadm, sordum: Affedersiniz efendim, okuma yazma biliyor musunuz? Aldm cevap u oldu: Kim, ben mi? Eh yle byle. Sonra da kendisini hakl gstermek iin ekledi: Her durumda, rencilerimin ilerisindeyim.

skoyada fabrikatrler okula gitmek zorunda olan ocuklar mmkn olduu lde ie ie almamaya alr.
Bu durum, fabrikatrlerin, eitim hkmlerinden ne kadar byk bir rahatszlk duyduklarn kantlamaya yeter.148

Bu sylenen, kendine zg bir Fabrika Yasas ile dzenlenen keten bezi vb. basmcl i kolunda korkun derecede acayip bir hal alr. Bu yasann hkmlerine gre,
her ocuk, byle bir bask i yerinde altrlmaya balamadan nce, almaya balad gnden hemen nce gelen 6 ay boyunca en az 30 gn ve 150 saatten az olmamak zere, okula devam etmek zorundadr. Bask i yerinde almaya baladktan sonra ve alt sre srasnda, ocuun, her 6 aylk dnemde gene 30 gn ve 150 saatlik bir sre boyunca okula gitmesi zorunludur. ... Okul saatleri sabahleyin saat 8 ile leden sonra saat 6 arasnda olacaktr. Ayn gn iinde 2 saatten az veya 5 saatten fazla olan devam sreleri 150 saatten dlmez. Normal koullar altnda, ocuklar okula leden nceleri ve leden sonralar, 30 gn, gnde 5 saat gider; 30 gnn bitiminden sonra, yasada ngrlen 150 saatlik toplam sre dolmu ve kendi dillerindeki kitaplarn bitirmilerse, i yerine dnerler; burada 6 ay kalrlar; sonra yeni bir okul dnemi gelir ve tekrar okula balarlar ve kitab bir kere daha hatmedinceye kadar okulda kalrlar. ... Yasada ngrlen 150 saati okulda geirip 6 ay basmhanede altktan sonra tekrar okula dnen pek ok ocuk her eye en bataki kadar yabanc olur. ... Daha nceki okul dnemleri srasnda rendikleri her eyi, arada geen sre iinde, doal olarak, unutmu bulunurlar. Dier bask i yerlerinde ocuklarn okula devamlar tamamyla fabrikann i ihtiyalarna baldr ve bunlara gre ayarlanr. Her alt aylk sredeki gerekli saat says, her defa 3 ile 5 saat arasnda deien ve belki de 6 aya dalan taksitlerle tamamlanr. rnein okulda bir gn sabahleyin 8den 11e kadar, baka bir gn leden sonra 1den 4e kadar kalnr; bundan sonra ocuk birok gn okuldan uzak kalr ve bir gn birdenbire tekrar saat 3ten 6ya kadar okulda olduu grlr; bu birbiri pei sra belki 3-4 gn veya bir hafta srer, sonra tekrar 3 hafta veya tam bir ay okula gittii grlmez; ilerin gevek olduu birka gn, iverenin ona tesadfen ihtiyac olmad bir zamanda birka saatli147 Leonard Horner, Reports etc. for 30th Apr. 1857, s. 17, 18. 148 Sir J. Kincaid, Rep. Insp. Fact. 31st Oct. 1856, s. 66.

1844 tarihli yasann hazrland srada fabrika mfettileri, verdikleri belgeleri yasal olarak geerli saymak zorunda kaldklar okul denilen bu yerlerin utan verici durumlarn yerin dibine batrmlard. Ama btn baarabildikleri sadece u oldu: 1844 ylndan itibaren okul belgelerindeki rakamlar retmenin el yazsyla yazlmak ve ayn ekilde retmen, adn ve soyadn da kendisi yazmak zorundadr.145 skoya iin fabrika mfettii olan Sir John Kincaid, bunlara benzer eyler anlatr:
lk ziyaret ettiimiz okul, Ann Killin adnda bir hanm tarafndan ynetiliyordu. Soyadn hecelemesini istemem zerine, C ile balayarak daha batan bir yanl yapt, ama derhal dzeltip soyadnn K ile baladn syledi. Ne var ki, okul belge defterlerindeki imzalarna baktm zaman farkl farkl yazlm olduklarn grdm; el yazs ise onun retmenlik yeteneinden yoksunluu hakknda hibir phe brakmyordu. Kaytlar kendisinin tutamadn da kendisi itiraf etti. ... Bir baka okulda, dersliin 15 ayak uzunluunda 10 ayak geniliinde olduunu grdm ve bu kadarck bir yerde azlarnda birtakm anlalmaz eyler geveleyen tam 75 ocuk saydm.146 Ne var ki, ocuklarn yalnzca okula devam belgeleri alp retimin zerresini alamadklar bu sefil yerlerde deil, retmeni yetenekli olan birok okulda da retmenin abalar, yandan itibaren her yata144 Leonard Horner, Reports of Insp. of Fact. for 30th April 1857, s. 17. 145 id., Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1855, s. 18, 19. 146 Sir John Kincaid, Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1858, s. 31, 32.

386

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

387

ine tekrar okula gider; bylece, ocuk, 150 saat doluncaya kadar, fabrika ile okul arasnda, deyim yerindeyse oradan oraya itilip kaklr (buffeted).149

Birleik alanlar topluluuna ok byk sayda ocuun ve kadnn eklenmesiyle, makine, erkek iinin sermayenin despotizmine kar manifaktr dneminde gsterebildii direnci sonunda krar.150

b. gnnn uzatlmas
Makine, emein retkenliini ykseltmenin, yani bir metann retimi iin gerekli emek-zaman ksaltmann en gl aracysa, sermayenin taycs olarak, ncelikle dorudan doruya el att sanayilerde, i gnn her trl doal snrn tesine uzatmaya yarayan en gl ara haline gelir. Makine, bir yandan sermayeye kendisinin bu srekli eiliminin dizginlerini serbest brakan yeni koullar yaratrken, dier yandan da onun bakalarnn emeine duyduu doymak bilmez itah daha da artran yeni nedenler yaratr. Her eyden nce, makinelerle birlikte emek aracnn hareketi ve ileyii iiden bamszlar. Emek aracnn kendisi, insan yardmclarnn bedensel zayflklar ve dik ballklar gibi belirli doal engellerle karlamasa, kesintisiz olarak retimde bulunacak olan bir snai perpetuum mobile (srekli hareket makinesi) haline gelir. Bundan dolay, otomat, sermaye olarak ve sermaye olmas dolaysyla kapitalistin kiiliinde bilin ve iradeye sahip olduu iin, direnme gc olan ama gene de esneklik gsterebilen beeri doal engelleri asgari direnme dzeyine indirme gdsyle donanmtr.151 Bu direnme, ayrca, makine banda almann
149 A. Redgrave, Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1857, s. 41-43. Asl Fabrika Yasasnn (metinde ad geen Print Works Act deil) uzunca bir zamandr yrrlkte olduu ngiliz sanayi kollarnda eitim hkmlerinin karlat engeller son yllarda bir dereceye kadar alm bulunuyor. Fabrika Yasasna tabi olmayan sanayilerde henz geni lde cam fabrikatr J. Geddesn grleri hkm sryor. Bu zat soruturma komisyonu komiseri Whitea bu konuda unlar sylemitir: Grebildiim kadaryla, ii snfnn bir ksmnn son yllarda yararland daha byk miktardaki eitim rahatsz edici. Bu eitim, onlar bamszlatrd iin tehlikeli. (Childrens Empl. Commission, IV. Report, Lond. 1865, s. 253.) 150 Bir fabrikatr olan Bay E. bana, mekanik dokuma tezghlarnn banda yalnzca kadn ii altrdn; evli kadnlar ve zellikle ailelerinin geimine destek olan aile sahibi evli kadnlar tercih ettiini; bunlarn evli olmayan kadn iilerden ok daha dikkatli ve uysal olduklarn; gerekli geim aralarn tedarik edebilmek iin glerini son zerresine kadar harcamak zorunda kaldklarn anlatt. Bylece birtakm erdemler, kadn karakterine zg erdemler, kadnlara zarar vermeye balyor; kadn doasndaki ahlak ve incelikle ilgili her ey kadnn klelemesine ve ac ekmesine yol aan aralar haline getiriliyor. (Ten Hours Factory Bill. The Speech of Lord Ashley, 15th March, Lond. 1844, s. 20.) 151 Pahal makinelerin yaygn bir biimde kullanlmaya balamasndan bu yana, insan doas ortalama gcn ok aan bir derecede zorlanmtr. (Robert Owen, Observations on the effects of the manufacturing system, 2nd ed., London 1817, [s. 16].)

grnrdeki kolayl ve kadn ve ocuk iilerin eilip bklmeye daha yatkn unsurlar olmalar ile daha da azalr.152 Makinenin retkenlii, daha nce grlm olduu gibi, nihai rne aktard deer parasnn bykl ile ters orantldr. Makinenin faaliyet gsterebildii sre ne kadar uzun olursa, kendi tarafndan katlan deerin dald rn kitlesi o kadar byk, tek bir metaya katt deer paras o kadar kk olur. Makinenin faal mrnn ise i gnnn uzunluu veya emek srecinin gnlk sresi ile bunun tekrarland gnlerin saysnn arpm ile belirlenecei ak bir eydir. Bir makinenin anmas, onun kullanlma sresiyle tam bir matematiksel denklie kesinlikle sahip deildir. Ve bunun byle olduu varsaylsa bile, 7 yl boyunca gnde 16 saat altrlan bir makine, ayn makinenin 15 yllk sre boyunca gnde yalnzca 8 saat altrlmas halinde kapsayaca byklkte bir retim dnemini kapsar ve toplam rne bu ikinci haldekinden daha fazla deer aktarmaz. Ancak, makinenin deeri, birinci rnekte, ikinci rnektekinin iki kat hzla yeniden retilirdi ve kapitalistin 7 ylda yutaca artk emek, 15 ylda yutacana eit olurdu. Bir makinenin maddi anmas iki boyutludur. Biri, tpk sikkelerin dolam srasnda anmalar gibi kullanlmasndan; dieri, kullanlmadan knnda tutulan klcn paslanmas gibi kullanlmamasndan ileri gelir. kincisi, makinenin yapld unsurlarn ypranmasyla ilgilidir. Birinci trdeki anma kullanm ile az ya da ok doru orantl iken, ikinci tr anma belli bir lde ters orantldr.153 Ama makine, maddi olannn yan sra, deyim yerindeyse manevi bir anmaya da urar. Ya ayn tr makinelerin daha ucuza retilmeleri ya da daha iyi makinelerin rakip olarak karsna kmalar lsnde, makine,
152 Bir eyin ilk ampirik grnm biimini o eyin varlk nedeni olarak grmeye pek yatkn olan ngilizler, fabrika sisteminin balang yllarnda sermayenin yoksul ve yetim yurtlarnda gerekletirdii ve bu yolla kendisine tamamyla savunmasz bir insan malzemesi salad byk lekli ocuk hrszln, ou zaman, fabrikalardaki uzun alma saatlerinin nedeni olarak grr. Dolaysyla, rnein, kendisi de bir ngiliz fabrikatr olan Fielden yle der: uras aktr ki, alma sresinin uzamas, lkenin farkl yerlerinden bu kadar ok sayda terk edilmi ocuun salanm olmasnn sonucudur; fabrika sahipleri, bu sayede, iilere baml olmaktan km ve bu biimde altrlan zavall insan malzemesinin yardmyla, uzun alma sresi bir kere yerleiklik kazandktan sonra, bunu komularna da daha kolay bir ekilde dayatabilmiti. (J. Fielden, The Curse of the Factory System, Lond. 1836, s. 11.) Fabrika mfettii Saunders kadnlarn altrlmas ile ilgili olarak 1844 tarihli fabrika raporunda unlar kaydediyor: Kadn iiler arasnda yleleri var ki, bunlar, ancak birka gnlk bir istisna ile, sabah saat 6dan gece saat 12ye kadar, kendilerine btn gn 2 saatten daha az bir yemek saati verilerek, birbiri pei sra haftalarca altrlr; evden gelip eve dnmek ve yatakta geirilmek iin onlara kalan zaman, bylece, haftann 5 gnnde, gnn 24 saatinin ancak 6 saatidir. 153 Metalden yaplma mekanizmann hassas hareketli ksmlarnn zarar grmesinin nedeni ... hareketsizlik olabilir. (Ure, l.c. s. 281.)

388

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

389

mbadele deeri yitirir.154 Makine ne kadar yeni ve ne kadar hayat gc ile dolu olursa olsun, her iki durumda da, deeri, artk kendisinde fiilen nesnellemi bulunan emek-zaman ile deil, kendisinin veya daha iyi makinenin yeniden retimi iin gereken emek-zaman ile belirlenir. Bu nedenle az ya da ok deer yitirir. Toplam deerinin yeniden retildii sre ne kadar ksa olursa, manevi anma tehlikesi o kadar az ve i gn ne kadar uzun olursa bu yeniden retim sresi o kadar ksa olur. Makine herhangi bir retim koluna ilk kez girdiinde, yeniden retimini ucuzlatc yeni metotlar155 ve sadece bireysel paralar veya cihazlar deil fakat makinenin btn yapsn etkileyen iyiletirmeler birbirini kovalarlar. Bundan dolay, i gnn uzatma ynndeki bu zel gds, makinenin mrnn ilk dneminde kendini en iddetli biimde hissettirir.156 Dier btn koullar ayn kalmak zere ve veri olan bir i gnnde, smrlen iilerin says iki katna kacak olsa, makineler ve binalara yatrlm bulunan deimez sermaye miktar gibi, ham maddelere, yardmc maddelere vb. yatrlan deimez sermayenin de iki katna karlmas gerekir. Makinelere ve binalara yatrlan sermaye deimeden kalrken, i gn uzatlacak olsa, retimin hacminde bir byme olur.157 Bu nedenle artk deer artmakla kalmaz, ayn zamanda bunun elde edilmesi iin gereken harcamalar azalr. Geri i gnnn uzatld btn durumlarda byle bir ey az ya da ok grlr; ama burada daha belirleyici bir arla sahiptir, nk genel olarak sermayenin emek aralarna dntrlen ksm daha fazla arlk kazanr.158 Makineli retim sis154 Daha nce ad gemi olan Manchesterli ipliki (Times, 26 Nov. 1862) makinenin sebep olduu masraflar arasnda unu da anar: Bu (yani makinelerdeki ypranma iin ayrlan fon) ayn zamanda, makinelerin, ypranmadan nce, daha yeni ve daha iyi yaplm baka makineler tarafndan kullanm d braklmalaryla durmadan ortaya kan kayplar karlama amacn da gzetir. 155 Kaba bir tahmine gre, yeni bir makine modelinin yapm maliyeti, ayn modeldeki bir ikincisinin yapm maliyetinin be katdr. (Babbage, l.c. s. 211, 212.) 156 Tl yapm alannda son yllarda ylesine anlaml ve ok sayda iyiletirme oldu ki, yapld zaman 1200 sterline mal olmu ve iyi durumda bulunan bir makine, birka yl sonra 60 sterline satld. ... yiletirmeler yle bir hzla olmutur ki, makineler tamamlanmadan yapmclarnn ellerinde kalmtr; zira bunlar son biimlerini almadan daha yeni icatlarla eskitilmilerdir. Bundan dolay, bu frtna ve atlm dneminde tl fabrikatrleri, ok gemeden, iki misli adam kullanarak, balangtaki 8 saatlik i gnn 24 saate kard. (l.c. s. 233.) 157 Binalar ve makineler iin ek bir gidere yol amakszn, ek ham madde miktarlarnn ilenebildii durumlarda ... piyasadaki gelgitlerin ve talepte biri dierinin pei sra gelen genileme ve daralmalarn, fabrikatre, ek sabit sermaye kullanmakszn ek dolar sermaye kullanma frsatlar sunduu aktr. (R. Torrens, On Wages and Combination, Lond. 1834, s. 64.) 158 Buna burada yalnzca btnl salamak amacyla deiniyorum; yoksa kr orann, yani artk deerin yatrlm toplam sermayeye orann, nc Kitapta ele alyorum.

teminin gelimesi ile birlikte zellikle sermayenin gittike byyen bir unsurunu, bir yandan durmadan deerlenebilecei, dier yandan canl emekle olan temas kopar kopmaz hem kullanm deeri hem de mbadele deeri yitirdii bir biime balar. ngiliz pamuklu sanayisinin nde gelen patronlarndan biri olan Ashworth, Profesr Nassau W. Seniore yle anlatmt:
Bir tarm iisi apasn elinden brakt zaman, bu sre iin 18 penilik bir sermayeyi faydasz brakm olur; oysa, adamlarmzdan (yani fabrika iilerinden) biri fabrikay terk ettii zaman, 100.000 sterline mal olmu bir sermayeyi faydaszlatrr.159

imdi bir dnn! 100.000 sterline mal olmu bir sermayeyi bir an iin bile olsa faydasz brakmak! ilerimizden birinin bile fabrikay terk etmesi gerek bir felkettir! Makinenin kullanm alannn gittike genilemesi, Ashworthtan ald dersten Seniorn de rendii gibi, i gnnn durmadan uzatlmasn arzu edilir bir ey haline getirir.160 Makinenin greli artk deer retmesi, sadece, emek gcnn deerini dorudan doruya drmesiyle ve emek gcnn yeniden retimi iin gerekli olan metalar ucuza mal edip emek gcn dolayl yoldan ucuzlatmasyla deil, ayn zamanda, dank olarak ilk kez kullanma sokulduu yerlerde, makine sahibi tarafndan kullanlan emei, potansiyeli daha yksek emee dntrmesiyle, elde edilen rnn toplumsal deerini bunun bireysel deerinin stne karmasyla ve kapitaliste, gnlk rnn daha kk bir blm ile emek gcnn gnlk deerini yerine koyma olanan kazandrmasyla gerekleir. Bundan dolay, makineli retimin bir tr tekel olarak kald bu gei dneminde olaanst krlar elde edilir ve kapitalist, i gnn mmkn olduu kadar uzatarak, bu yeni akn ilk dneminden son saniyesine kadar yararlanmaya alr. Krn bykl, daha ok kra duyulan doymak bilmez al daha da artrr.
159 When a labourer said Mr. Ashworth, lays down his spade, he renders useless, for that period, a capital Worth 18 d. When one of our people leaves the mill, he renders useless a capital that has cost 100.000 pounds. (Senior, Letters on the Factory Act, Lond. 1837, s. 14.) 160 Sabit sermayenin dolar sermayeye orannn ok yksek oluu ... uzun alma saatlerini arzulanr bir ey haline getiriyor. Makinelerin vb. gittike daha fazla kullanlmasyla i saatlerini uzatma drts daha da kuvvetlenecektir; nk byk bir sabit sermaye kitlesini krl hale getirebilmenin biricik yolu budur. (l.c. s. 11-14) Bir fabrikada, fabrikann ok veya az almasna bal olmayan, ayn kalan baz belli giderler vardr; rnein, binalar iin denen kiralar, yerel ve genel vergiler, yangn sigortas, srekli alan eitli iilerin cretleri, makinelerde meydana gelen bozulma ve bunlarla birlikte iletmenin yklenmek durumunda olduu, kra oranlar retimin dmesi oranda ykselen dier giderler. (Rep. of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1862, s. 19.)

390

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

391

Ayn retim kolunda makine kullanmnn genellemesiyle birlikte, makineyle elde edilen rnn toplumsal deeri bireysel deerine geriler ve artk deerin, kapitalistin yerlerine makine koyduu emek glerinden deil, tersine, makinenin banda altrd emek glerinden kaynaklanmas yasas kendisini gsterir. Artk deer, sermayenin sadece deien ksmndan elde edilir ve grm olduumuz gibi, artk deerin ktlesi iki faktrle belirlenir: artk deer oran ve ayn anda altrlan iilerin says. gnnn uzunluu verilmi ise, artk deer oran, i gnnn gerekli emek ile artk emek arasndaki blnme oranyla belirlenir. Ayn anda altrlan ii says ise deiir sermayenin deimez sermayeye oranna baldr. imdi uras aktr ki, makineli retim, emein retkenliinde meydana gelen artla artk emei gerekli emek aleyhine ne kadar bytm olursa olsun, bu sonucu ancak, belli bir sermaye tarafndan altrlan iilerin saysn azaltarak salar. Makineli retim, sermayenin daha nce deiir nitelikte olan, yani canl emek gcne evrilmi bulunan bir blmn makineye, yani artk deer retmeyen deimez sermayeye dntrr. Sz gelii, 24 iiden szdrld kadar artk deeri 2 iiden szdrmak imknszdr. 24 iinin her biri 12 saatte sadece bir saat artk emek salasa, hepsi birlikte 24 saatlik artk emek salam olur; oysa, iki iinin toplam emekleri ancak 24 saat eder. O halde, artk deer retimi iin makine kullanlmas bir elikiyi de beraberinde getirmektedir; yle ki, belli byklkte bir sermayenin salad artk deerin iki faktrnden biri olan artk deer oran, makine kullanm ile, ancak, dier faktr olan ii says kltlerek, bytlr. Bir sanayi kolunda makine kullanmann genellemesiyle birlikte, makineyle retilen metann deeri, ayn trden btn metalarn dzenleyici toplumsal deeri haline gelir gelmez, makine kullanmnn znde yatan bu eliki kendini gsterir ve smrlen iilerin greli saysndaki azalmay, sadece greli artk emek artyla deil, ayn zamanda mutlak artk emek artyla dengelemek iin, sermayeyi, kendisi bunun bilincine sahip olmad halde,161 i gnn zorla uzatmaya ynelten drt, ite bu elikidir. Demek oluyor ki, makinenin kapitalist biimde kullanm, bir yandan i gnnn lsz bir biimde uzatlmas iin gl yeni drtler yaratr ve toplumsal emek gvdesinin karakteri gibi alma biiminin kendisini de, bu eilim karsndaki direnci kracak biimde kkl deiikliklere uratrken, dier yandan, ksmen ii snfnn daha nce el atamad katmanlarn sermayenin hizmetine sunarak, ksmen makineyle yerlerinden edilen iilerin akta kalmalarna yol aarak, sermayenin yasas161 Kapitalistin ve dolaysyla ufku onun grleri ile snrl bulunan ekonomi politiin iin znde yatan bu elikinin bilincine niin varamadklarn nc Kitabn ilk ksmlarnda gstereceiz.

na boyun emek zorunda bulunan bir artk ii nfusu162 meydana getirir. gnnn her tr geleneksel ve doal snrnn makine tarafndan silinip yok edilmesi olgusunun, modern sanayi tarihinin dikkat eken bir grngs olmas bundandr. Emek-zaman ksaltabilecek en gl aracn, sermayenin deerlenmesi iin, iinin ve ailesinin btn mrn kapitalistin tasarrufu altnda bulunan emek-zamana dntren hi amaz bir ara haline gelmesi iktisadi paradoksu da bundandr. Eski alarn en byk dnr olan Aristo unu hayal etmiti:
Her alet, zorunluluk gerei olarak ya da Daedalusun yaratklarnn kendi kendilerine hareket etmeleri gibi, kendiliinden, veya Hephaestosun ayakllarnn kutsal grevlerinin bana kendiliklerinden gitmeleri gibi, kendisine uyan ii yapabilseydi ve bylece mekikler kendi kendilerine ileyip kuma dokusalard, ne ustalarn raklara ve ne de efendilerin klelere ihtiyac olurdu.163

iero zamannda yaam Yunan airi Antipatros, tahl tmek iin icat edilmi olan su deirmenini, retim iinde kullanlan btn makinelerin bu ilk basit biimini, kadn klelerin kurtarcs ve altn an balatcs olarak selamlamt!164 Evet, evet o Allahszlar! lim Bastiatnn ve ondan nce ondan da daha lim MacCullochun kefetmi olduklar gibi, ekonomi politikten ve Hristiyanlktan hi haberleri yoktu bunlarn. Baka eylerin yannda, makinenin, i gnn uzatmann en gvenilir arac olduunu da anlamamlard. Onlar, birinin kleliini, dierinin tam insanca gelimesinin arac olarak, bir lde mazur grmlerdi. Ne var ki, birka sonradan grme, eminent spinner (mmtaz iplik sanayicisi) extensive sausage maker (byk salam ve sosis reticisi) ve influential shoe black dealer (etkili kundura boyas tccar) haline gelsinler diye kitlelerin kleliini tlemek iin gereken Hristiyanla zg vasflardan yoksundular.
162 Makineyi sadece meta retim arac olarak deil, ayn zamanda redundant population (ihtiya fazlas nfus) retim arac olarak kavramak, Ricardonun byk hizmetlerinden biridir. 163 F. Riese, Die Philosophie des Aristoteles, Zweiter Band. Berlin 1842, s. 408. 164 Daha nce yapm olduumuz alntlar gibi, i blm zerine antik grle modern gr arasndaki karl belirgin izgileriyle ortaya koymas nedeniyle, bu iirin Stolberg tarafndan yaplm evirisini aktaryorum. Ey deirmenci kzlar, tahl dven eller yorulmasn ve tatl tatl uyuyunuz! Horoz, sabah sizlere bo yere haber versin! Deo, kzlarn iini Nimfeler yapsn buyurdu; Ve imdi bunlar tekerleklerin zerinde sekiyorlar, Bylece sarslan dingiller tekerlekleriyle dnyor, Dnen talarn arln dndryor. Gelin atalarmzn hayatn yaayalm, ve gelin iten elimizi ekelim Tanralarn bize ltfettikleri eylerin tadn karalm. (Gedichte aus dem Griechischen bersetzt von Cristian Graf zu Stolberg, Hamburg 1782.)

392

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

393

c. almann younlamas
Makinenin kapitalistin elinde i gnn lsz bir biimde uzatma arac olarak kullanlmas, daha nce grm olduumuz gibi, sonradan, ana hayat damarnda tehlikeyle yz yze kalan toplumun tepkisine yol aar ve bylece snrlar yasayla saptanan normal bir i gnne varlr. Normal i gnne ulalmas ile birlikte, daha nce karlam bulunduumuz bir grng son derece nem kazanr: emein younlamas. Mutlak artk deeri analiz ederken, ilk nce, emein genilii veya uzunluu zerinde durulmu, emein younluk derecesinin deimedii varsaylmt. imdi, belirli bir genilik veya uzunluktaki emein yerini younlatrlm veya derecesi ykseltilmi emee brakmasn incelememiz gerekiyor. Makine kullanmnn gelimesiyle ve makinelerle alan belli bir ii snfnn deneyimlerinin birikmesiyle, hzn ve dolaysyla emek younluunun kendiliinden artaca, apak bir eydir. Bylece, ngilterede, yarm yzyl boyunca, i gnnn uzatlmas ile fabrika iinin gittike younluk kazanmas el ele yrmtr. Bununla beraber, geicilik ve geliigzelliin deil, ayn eyin her gn tekrarlanmasna ve dzenli bir biimde yaplmasna dayanan bir tek biimliliin sz konusu olduu bir ite, i gnnn uzatlmas ile emein younluk derecesindeki artn birbirlerini dlayacaklar, i gnndeki uzamann ancak dk bir emek younluuyla veya tersine yksek emek younluunun ancak i gnnn ksalmasyla badaabilecei bir dm noktasna gelip dayanmann kanlmaz olduu grlebilir. i snfnn giderek byyen bakaldrs, devleti, i gnn zorla ksaltmak ve ilk nce gerek anlamdaki fabrikalarda normal i gnn yasal i gn haline getirmek zorunda brakr brakmaz ve bunun rn olarak artk deer retimini i gnn uzatarak artrmann yollar kesinlikle tkannca, sermaye, o andan itibaren, btn gcyle ve bilinciyle, makine sisteminin gelimesini gittike daha fazla hzlandrarak, greli artk deer retmeye koyuldu. Ayn zamanda, greli artk deerin karakterinde bir deime meydana geldi. Genel olarak sylenecek olursa, greli artk deerin retilmesi yntemi, emein artan retkenlii ile iiyi ayn zaman aralnda ayn miktarda emek harcayarak, daha fazla retimde bulunabilecek hale getirmekten ibarettir. Bu ayn emek-zaman, toplam rne, mbadele deerinin imdi daha fazla kullanm deeri ile temsil ediliyor olmasna ve dolaysyla tek bir metann deerinin dm bulunmasna ramen, gene eskiden katt kadar deer katar. Byle olmakla beraber, i gn yasa zoru ile ksaltlr ksaltlmaz, bir baka gelime olur. Bu, retkenliin gelitirilmesi ve retim aralarnda tasarruf salanmas ynnde muazzam bir

drt salar. Ayn zamanda, ii, ayn zaman aralnda harcad emei artrmaya, emek gcnn gerilimini ykseltmeye, emek-zamann her zerresini ile doldurmaya, yani emein younluunu artrmaya, ancak ksaltlm bir i gnnde ulalabilecek bir noktaya kadar zorlanr. Veri olan bir zaman aralna sktrlp yerletirilen daha byk bir emek kitlesi, imdi, aslnda ne ise o, yani daha byk bir emek miktar olarak hesaba katlr. Emek-zamann uzunluk lsnn yanna imdi younluk derecesi ls eklenir.165 On saatlik bir i gnnn youn saatleri imdi on iki saatlik i gnnn daha az youn saatleri kadar ya da bunlardan daha fazla emek, yani harcanm emek gc ierir. Bundan dolay, youn bir saatin rn, 1l/5 gevek saatin rn kadar ya da bundan daha fazla deere sahip olur. Greli artk deerin retiminde emein artan retici gc dolaysyla elde edilen ykselme bir yana braklrsa, imdi, sz gelii 31/3 saatlik artk emek ve 62/3 saatlik gerekli emek, kapitaliste, eskiden 4 saatlik artk emek ve 8 saatlik gerekli emekle salanan bir deer ktlesi salar. imdi sormamz gerekiyor: Emek nasl younlatrlr? Ksalan i gnnn ilk etkisi apak bir yasaya dayanr: emek gcnn etkinlii, harcand srenin uzunluu ile ters orantldr. Bundan tr, belli snrlar iinde, emek gcnn harcanma sresinin ksalmas dolaysyla uranlan kayp, harcanma derecesindeki artla kazanlr. Ama kapitalist, iinin fiilen daha fazla emek gc harcamasn, cret deme yntemiyle salar.166 Makinenin hibir rol oynamad veya rolnn pek nemsiz olduu manifaktrlerde, sz gelii mlekilikte, Fabrika Yasasnn uygulanmaya balamasyla birlikte, srf i gnnn ksalmas sonucu olarak, yaplan ite intizamn, tek biimliliin, dzenin, srekliliin ve enerjinin fevkalade ykseldii arpc bir biimde grlmtr.167 Bununla beraber, bu sonucun gerek anlamdaki fabrikada da doup domayaca kukulu grnyordu; nk iinin makinenin srekli ve tek biimli hareketine bamll burada zaten oktan disiplinin en sksn yaratmt. Bundan dolay 1844 ylnda i gnnn 12 saatin altna indirilmesi sorunu tartlrken, i gzclerinin farkl alma yerlerinde iilerin zaman kaybetmemesine dikkat ettiini, iiler bakmndan uyanklk ve dikkatlilik derecesini (the extent of vigilance and
165 eitli retim dallarndaki emek younluklarnda, doal olarak, her zaman farkllklar olur. Ne var ki, bu farkllklar, Adam Smithin de gsterdii gibi, her iin kendine zg ikinci derecedeki birtakm zellikleriyle, bir lde, birbirlerini telafi ederler. Ama bunun deer ls olarak alma sresi zerinde etkide bulunmas, burada, yalnzca, emein younluu ile sresinin ayn emek miktarnn kart ve birbirlerini dlayan ifadelerini temsil etmesi lsnde gerekleir. 166 zellikle para bana cretle; bu biimi altnc ksmda inceleyeceiz. 167 Bkz. Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1865.

394

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

395

attention on the part of the workmen) ykseltmenin hemen hemen imkansz olduunu ve makinelerin ileme hz vb. dier btn koullarn ayn kalaca varsayldnda, iyi ynetilen fabrikalarda iilerin artacak dikkatleri vb. sayesinde nemli saylabilecek herhangi bir sonu beklemenin, bundan tr, sama olduunu,168 fabrikatrler hemen hemen oy birliiyle ilan etmiti. Bu iddia deneylerle rtld. Bay R. Gardner, Prestondaki iki byk fabrikasnda 20 Nisan 1844ten itibaren iilerini gnde 12 saat yerine 11 saat altrmt. Aa yukar bir yllk sre sonunda elde edilen sonu u oldu:
Ayn miktarda rn ayn maliyetle elde edilmi ve iiler, toplam itibaryla, 11 saatte, eskiden 12 saatte aldklar kadar cret kazanmlard.169

imdi eirme ve tarama atlyelerinde yaplan deneylere deineceim, nk buralarda makinelerin hznda % 2 art grlmtr. Buna karlk, olaan kumalarn yannda pek eitli trden hafif ve desenli fantezi kumalarn dokunduu dokuma alannda, retimin nesnel koullarnda en kk bir deiiklik olmamt. Sonu uydu:
1844 ylnda 6 Ocaktan 20 Nisana kadar i gn 12 saat, ii bana haftalk ortalama cret 10 ilin 1 peni, 20 Nisandan 29 Haziran 1844e kadar i gn 11 saat, ii bana haftalk ortalama cret 10 ilin 3 peniydi.170

Burada, tmyle iilerin daha byk bir tek biimlilikle altrlmalar ve zamandan tasarruf salanmas sonucunda, 11 saatte, eskiden 12 saatte retildiinden daha fazla rn elde edilmiti. iler ayn creti alr ve bir saatlik serbest zaman kazanrken, kapitalist de ayn rn ktlesini elde ediyor ve bir saatlik kmr, gaz vb. masrafn tasarruf etmi oluyordu. Benzer deneyler Horrocks ve Jacsonn fabrikalarnda da yapld ve ayn baarl sonucu verdi.171 lk nce emein harcanma younluunu artrmann znel koulunu, yani iinin belli bir zaman aralnda daha fazla g harcama yeteneini yaratan i gn ksalmas, yasaya dayanan bir zorunluluk haline gelir gelmez, makine, kapitalistin elinde, ayn zaman aralnda sistematik olarak daha fazla emek szdrmaya yarayan nesnel bir ara haline gelir. Bu, iki biimde olur: bir yandan makinelerin hzndaki ar168 Reports of Insp. of Fact. for 1844 and the quarter ending 30th April 1845, s. 20, 21. 169 l.c. s. 19. Para bana cret ayn kald iin haftalk cretin ykseklii rn miktarnn byklne balyd. 170 l.c. s. 20. 171 1.c. s. 21. Yukarda sz edilen deneylerde manevi unsur nemli bir rol oynamt. iler fabrika mfettiine demilerdi ki: Bizler evkle alrz, akamlar iten daha nce ayrlma dl her zaman aklmzdadr ve en gen iiden en yal iiye kadar btn fabrikada canl ve neeli bir hava hkm srer; alrken birbirimize ok yardm edebiliriz. l.c.)

tla, dier yandan ayn iinin kontrolndeki makinelerin saysnn artmas veya iinin i alannn genilemesiyle. Makinenin yapmnn gittike iyiletirilmesi, ksmen, iiyi daha fazla bask altna alabilmek iin gereklidir, ksmen de emek younluunun artna kendiliinden elik eder, nk i gnnn snrlandrlmas kapitalisti retim masraflarnda en yksek tasarrufu salayacak biimde hareket etmeye zorlar. Buhar makinesinde meydana gelen iyileme, pistonun bir dakikadaki hareket saysn arttrr ve ayn zamanda daha byk bir enerji tasarrufu salayarak daha byk bir mekanizmay ayn motorla ayn miktarda, hatta daha az kmrle iletmeyi de mmkn klar. letim mekanizmasnda meydana gelen iyileme srtnmeyi azaltr ve modern makineleri eskilerden bu derece ayran bir zellik olarak, irili ufakl aftlarn ap ve arlklarn gittike klen bir minimuma indirir. Nihayet, i makinesinde meydana gelen iyilemeler, buharla ileyen modern dokuma tezghlarnda olduu gibi hz artrr ve etkinlii ykseltirken boyu kltr veya iplik yapma makinesinde olduu gibi kendisi tarafndan ynetilen aletlerin boy ve saylarn bytr ya da ayrntlarda yaplan fark edilemeyecek kadar kk deiikliklerle bu aletlerin hareketliliini artrr; bu sonuncu trden deiiklikler sayesinde rnein, self-acting mule (kendi kendine ileyen iplik makinesi) ilerinin hz 1850lerin ortalarnda 1/5 orannda artrlmt. ngilterede i gnnn 12 saate indirilmesinin tarihi 1832dir. Daha 1836da bir ngiliz fabrikatr yle diyordu:
Makinelerin nemli derecede artan hz nedeniyle iinin gstermek zorunda kald daha byk dikkat ve daha fazla aba sayesinde, fabrikalarda yaplan i eskiye oranla ok artt.172

1844 ylnda, imdi Shaftesbury kontu olan, Lord Ashley, Avam Kamarasnda belgelere dayanan u aklamalar yapmt:
Fabrika srelerinde altrlan kimselerin yapmakta olduklar i, imdi bu ilemlerin ilk ortaya ktklar zamana gre katna km bulunuyor. Makineler, hi phesiz, duyu ve adaleleri ile alan milyonlarca insan tarafndan yaplabilecek bir ii yapm bulunmaktadr, ne var ki makine, korkun hareketi ile hkm altna ald insanlarn iini de hayret edilecek bir derecede (prodigously) artrmtr. ... 1815 ylnda, 40 numara iplik eiren bir ift iplik makinesinin 12 saatte yaptklar hareketi takip ii 8 millik bir mesafeyi kat etmeye eitti. 1832de, ayn numara iplii eiren bir ift makinenin 12 saatte yapt hareketin takibi ile alnan yol 20 mili buldu ve ok kere bunu da at. 1825 ylnda, bir iplik iisinin 12 saatte bir makinenin banda 820, iki makine iin toplam olarak 1640 ekip germe hareketi yapmas gerekiyordu. 1832de ii, 12 saatlik bir i gnnde her makine
172 John Fielden, l.c. s. 32.

396

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

397

iin 2200, toplam olarak 4400, 1844te her makine iin 2400, toplam olarak 4800 hareket yapmak zorundayd; baz rneklerde gerekli emek ktlesi (amount of labour) daha da bykt. ... Elimde 1842 tarihli bir baka belge daha var; burada, sadece kat edilen mesafenin gittike uzamas yznden deil, fakat altrlan ii says dzenli olarak azalrken retilen meta miktarnn artmakta olmas ve ok kere de daha fazla emek harcanmasn gerektiren kt pamuun ilenmesi dolaysyla, harcanan emek miktarnn gittike artmakta olduu ifade ediliyor. ... Tarama atlyesinde yaplan ite de byk bir artma olmutur. imdi bir kii, eskiden iki kii arasnda paylatrlan ii yapmaktadr. ... ou kadn olmak zere byk sayda ii altrlan dokumaclkta makinelerin hzlarndaki art sonucunda, son bir yl iinde ite tam % 10luk bir artma olmutur. 1838 ylnda bir haftada erilen hank (ile) says 18.000 idi; bu say 1843te 21.000e ykseldi. 1819 ylnda buharla ileyen dokuma tezghnn dakikadaki pick (atk) says 60 iken, 1842de 140a ykseldi ki, bu, yaplan ite byk bir art demekti.173

ksalmasndan sonra her ikisi de sonuna kadar kullanlm olan, makinelerin ve insan emek gcnn esnekliini, zamannda ne kadar az kavram olduunu gstermek iin, 1845 ylndaki kayglarn 10 yl sonra kendisi aktarr. On Saat Yasasnn ngiliz pamuklu, ynl, ipekli ve keten dokuma fabrikalar iin yrrle girdii 1847 ylndan sonraki dneme gelelim.
hz, throstle tipi makinelerde dakikada 500, mule tipi makinelerde 1000 devir artmtr; yani, throstle tipi makinenin ii 1839da dakikada 4500 devirlik bir hza sahipken, imdi (1862) 5000 devirlik hza, mule tipi makinenin ii ise 5000 devirlik bir hza sahipken, imdi dakikada 6000 devirlik bir hza sahiptir; bu, birinci rnekte 1/10, ikinci rnekte 1/6 orannda ek bir hz demektir.176

On ki Saat Yasasnn hkm srd bir srada, daha 1844 ylnda ulalm bulunan bu dikkate deer younlama karsnda, ngiliz fabrikatrlerinin, bu ynde daha fazla bir gelimenin mmkn olmad ve dolaysyla alma sresindeki her azalmann retimde bir azalma demek olaca yolunda ynndeki aklamalar hakl gibi grnmt. Fabrikatrlerin muhakemelerinin grnteki doruluunu, en iyi biimde, amansz takipileri fabrika mfettii Leonard Hornerin ayn tarihlerde yapm olduu aadaki aklamalar gsteriyor:
retilen miktar, esas itibaryla, makinelerin hzna bal olduu iin, makineleri mmkn olabilecek en yksek hzla altrmak fabrikatrn karnadr. Makinenin en yksek hzla altrlmas, baz koullarn yerine getirilmi olmasn gerektirir; bunlar, makinenin hzl ypranmasna engel olunmas, retilen mallarn kalitesinin korunmas, iinin, srekli olarak gsterebilecei abadan daha fazla aba harcamadan hareketi izleyebilmesidir. Hareketi hzlandrmak konusunda fabrikatrn fazla acele etmesiyle sk karlalr. Bu durumda, kesintiler ve nihai rnde grlen bozukluklar hz artna ar basar ve fabrikatr makinenin hzn drmek zorunda kalr. Aktif ve akl banda bir fabrikatr, varlabilecek en yksek hza ulatndan, 11 saatte 12 saatteki kadar retimde bulunulabilmesin mmkn olmad sonucuna varmtm. Ayrca, para bana cret alan bir iinin, ayn alma dzeyine srekli olarak katlanabilecei lde, kendisini en son noktaya kadar zorladn varsaymtm.174

Manchester-Patricroftlu tannm mhendis James Nasmyth 1852 ylnda Leonard Hornere gnderdii bir mektupta buharl makinelerde 1848-1852 yllar arasnda yaplan iyilemeleri aklamt. Resm istatistiklerde srekli olarak benzer makinelerin 1828 ylndaki glerine gre tahmin edilen177 buhar makinelerinin beygir glerinin nominal olduklarn ve gerek gcn ancak bir endeksi olarak ie yarayabileceklerini belirttikten sonra, Nasmyth, unlar da sylyordu:
Ayn arlktaki ve ou zaman zerlerinde yalnzca modern iyiletirmeler yaplm olan ayn makineleri ileten buhar makineleri ile eskisine oranla ortalama olarak % 50 fazla i yapldna ve birok rnekte, dakikada 220 ayaklk snrl bir hzla iledikleri gnlerde 50 beygir gc salayan ayn buhar makinelerinin, daha az kmr tketerek bugn saladklar gcn 100 beygir gcnden fazla olduuna hi phe yoktur. ... Ayn nominal gteki modern buhar makineleri, yapllarndaki iyilemeler, buhar kazanlarnn vb. boy ve yapca klmeleri sonucu, eskisine gre daha byk bir gle iletilir. ... Bundan dolay, ii saysnn nominal beygir gcne oran deimese bile, i makinelerine oranla daha az ii altrlr.178

1850 ylnda Birleik Krallktaki fabrikalar, 25.638.716 i ve 301.445 dokuma tezghn iletmek iin 134.217 nominal beygir gc kullanmt. 1856da i ve tezgh saylar, srasyla, 33.503.580 ve 369.205 oldu. Gerekli beygir gc 1850deki dzeyinde kalm olsayd, 1856daki gcn 175.000 beygir gc olmas gerekirdi. Oysa, bu say, resm istatistiklere gre, sa176 Reports of Insp, of Fact. for 31st Oct. 1862. s. 62. 177 Bu, 1862 ylndaki Parliamentary Returnle deiti. Burada nominal beygir gcnn yerini modern buhar makinelerinin ve su arklarnn fiili beygir gc almtr (Bkz. Not 109a, S. 352). Katlama ileri de artk (1839, 1850 ve 1856 yllarnn Returnlerindeki gibi) asl ilerle bir arada yer almamaktadr; bundan baka, ynl dokuma fabrikalar iin gig (kabartma tezgh) says eklenmi, bir yandan jt ve kenevir, dier yandan keten fabrikalar arasnda ayrm yaplm ve nihayet ilk defa olarak orap dokumacl raporda yer almtr. 178 Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1856, s. 14, 20.

Horner, bundan dolay, Gardner ve dierlerinin deneylerine ramen, i gnnn 12 saatten daha da ksa hale getirilmesiyle rn miktarnn zorunlu olarak azalaca sonucuna varmtr.175 gnnn yasa zoruyla
173 Lord Ashley, l.c. s. 6-9 passim. 174 Reports of Insp. of Fact. to 30th April 1845, s. 20. 175 l.c. s. 22.

398

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

399

dece 161.435 idi, yani 1850 yl temel alnarak hesap edildiinde, 10.000 beygir gcnden daha yksek bir noksanlk gsteriyordu.179
1856 ylnda alnan son sonularla (resm istatistikler) u olgular saptanmaktadr: fabrika sistemi hzla gelimekte, makinelere oranla altrlan ii says azalmakta, harcanan gte salanan tasarruf ve dier yntemler sayesinde buhar makinesi daha byk bir makine arln iletmekte ve i makinelerinde yaplan iyiletirmeler, fabrikasyon yntemlerinde yaplan deiiklikler, makinelerin hzndaki artlar ve dier birok eyin sonucu olarak, daha byk miktarlarda nihai rn elde edilmektedir.180 Her trl makinede yaplan byk iyiletirmeler bunlarn retme glerini ok artrmtr. Hi phe yoktur ki, i gnndeki ksalma ... bu iyiletirmelere yol aan drt oldu. yiletirmelerle birlikte iilerin daha youn bir biimde aba harcamas sonucunda (iki saat ya da 1/6 kadar) ksaltlm i gnnde en azndan uzun i gnndeki kadar rn elde edilir.181

ramen, demek ki, altrlan toplam ii says azalm, smrlen ocuk says artmtr.182 Parlamento yesi Ferrand 27 Nisan 1863te Avam Kamarasnda unlar aklamt:
Burada imdi adlarna konutuum Lancashire ve Cheshiren 16 blgesinden gelen ii delegelerinden, makinelerdeki iyileme sonucunda, fabrikalarda yaplan iin durmadan artmakta olduunu renmi bulunuyorum. Eskiden bir ii iki yardmcsyla iki tezgaha bakarken, imdi hi yardmc olmadan tezgha bakmaktadr ve bir iinin drt tezgha birden bakmas hi de grlmedik bir ey deildir. Aktarlan olgulardan anlaldna gre, 12 saatte yaplan i imdi, 10 saatten daha az bir zamanda salanmaktadr. Dolaysyla, fabrika iisinin katlanmakta olduu zahmetin son yllarda ne muazzam lde artm olduu aktr.183

Emek gcn daha youn bir biimde smrerek fabrikatrlerin zenginliklerini nasl artrdklarn gstermek iin bir olgu yeter: ngiliz pamuklu dokuma vb. fabrikalarnn ortalama art says 1838-1850 arasnda ylda 32, 1850-1856 arasnda ise ylda 86yd. ngiliz sanayisindeki gelime, on saatlik i gnnn hkm srd bir srada, 1848-1856 yllar arasndaki 8 yllk bir srede bu derece byk olmakla beraber, bundan sonra gelen 1856-1862 yllar arasndaki 6 yllk sredeki gelimenin hayli gerisinde kalacakt. rnein, ipekli fabrikalarnda 1856da 1.093.799 i varken, 1862de 1.388.544 i vard; 1856daki tezgh says 9.260 iken, 1862de 10.709 idi. Buna karlk, 1856da 56.137 ii altrlrken, 1862de 52.429 ii altrlyordu. says % 26,9, tezgh says % 15,6 artarken ayn sre iinde ii says % 7 azalmt. Ynl fabrikalarndaki i says 1850de 875.830 iken 1856da 1.324.549 (art oran: % 51,2), 1862de 1.289.172 (azalma oran: % 2,7) oldu. Ama 1856 yl saysnda grlen fakat 1862 yl saysnda grnmeyen katlama ilerini dersek, i saysnda 1856dan bu yana hemen hemen hi deime olmad grlr. Buna karlk, 1850den itibaren ou rnekte i ve tezghlarn hzlar iki katna kmtr. Ynl fabrikalarndaki buharla ileyen dokuma tezgh says 1850de 32.617, 1856da 38.956 ve 1862de 43.048 idi. altrlan ii says 1850de 79.737, 1856da 87.794 ve 1862de 86.063 idi; bunlar arasndaki 14 yandan kk ocuk says ise u gelimeyi gstermiti: 1850de 9.956; 1856da 11.228 ve 1862de 13.178; 1856dakine oranla 1862de tezgh saysnn ok artm olmasna
179 l.c. s. 14, 15. 180 1.c. s. 20. 181 Reports etc. for 31st Oct. 1858, s. 10. Kr. Reports etc. for 30th April 1860, s. 30 vd.

Fabrika mfettilerinin, 1844 ve 1850 Fabrika Yasalarnn yararl sonularn durmadan ve hakl olarak vm olmalarna ramen, i gnndeki ksalmann oktandr iinin saln ve dolaysyla da bizzat emek gcnn kendisini tahrip eden bir emek younlamasna yol atn itiraftan geri durmamalar da bundandr.
Pamuklu, ynl ve ipekli fabrikalarnn ounda grlen ve son yllarda hareketleri bu derece olaanst bir hz kazanm olan makinelerin banda alabilmek iin gereken ypratc tempo, Dr. Greenhown ok deerli son raporunda iaret etmi olduu akcier hastalklarndan ileri gelen ar lmlerin nedenlerinden biri olsa gerektir.184

Sermayenin, i gnn uzatmak yasal adan tmyle olanaksz hale gelir gelmez, bunu telafi etmek iin, iin younluunu sistematik bir biimde artrma ve makinelerde yaplan her iyiletirmeyi emek gcn daha byk lde emebilmek iin daha mkemmel bir araca dntrme eiliminin, ok gemeden, i gnnde yeni bir ksaltmann kanlmaz olaca bir dnm noktasna varmak zorunda kalaca konusunda en kk bir kukuya bile yer yoktur.185 Dier yandan, yldrm hzyla gelien ngiliz sanayisinin 1848 ile bugn arasndaki, yani on saatlik i
182 Reports of Insp. of Fact, for 31st Oct. 1862, s. 100, 103, 129, 130. 183 Bir dokuma iisi iki modern buharl dokuma tezgh ile imdi 60 saatlik bir haftada belli uzunluk ve genilikte 26 para dokuyor; eski buharl dokuma tezgh ile ancak 4 para dokuyabiliyordu. Byle bir parann dokunma maliyeti daha 1850lerin balarnda 2 ilin 9 peniden 51/8 peniye dm bulunuyordu. kinci Basma ek: Otuz yl nce (1841) bir yn iplikisinden rakla birlikte ancak 300-324 ili bir ift tezgha bakmas istenirdi. plik iisi 5 rakla birlikte imdi (1871 sonu) i says 2.220 olan ve 1841dekinin en azndan yedi kat fazlasn reten tezghlara bakmak zorundadr. (Alexander Redgrave, fabrika mfettii, Journal of the Soc. of Arts. Jan. 5. 1872.) 184 Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1861, s. 25, 26. 185 Sekiz saatlik i gn hareketi imdi (1867) Lancashireda fabrika iileri arasnda balam bulunuyor.

400

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

401

gnnn geerli olduu dnemdeki gelime hz, on iki saatlik i gnnn yrrlkte olduu 1833-1847 dnemindeki gelime hzn geride brakmtr ve bu iki dnem arasndaki fark, 1833-1857 dnemi ile onun ncesindeki, fabrika sisteminin balangcndan itibaren yarm yzyl sren snrsz i gn dnemi arasndaki farktan daha byk olmutur.186

4. Fabrika
Bu blmn banda fabrikann gvdesini, makine sisteminin yaplanmasn incelemitik. Makinelerin, kadnlarn ve ocuklarn alma alanna sokulmasyla sermaye iin beeri smr malzemesini nasl art186 Aadaki birka say Birleik Krallkta gerek factoriesin (fabrikalarn) 1848den bu yana kaydettikleri ilerlemeyi gstermektedir: hracat: Miktar
Pamuklu Pamuk iplii (libre) Diki iplii (libre) Pamuklu kuma (yarda) Keten ve Kenevir plik (libre) Kuma (libre) pekli zg iplii, ip, iplik (libre) Kuma (yarda) Ynl Yn iplii ve kamgarn (libre) Kuma (yarda) 1848 5.927.831 16753369 493.449 1.802.789 77.789 11.722.182 88.901.519 (1846) 466.825 18.841.326 129.106.753 31.210.612 143.996.773 36.777.334 247.012.329 812.589 2.869.837 31.669.267 278.837.418 1865 10.351.049 46.903.796 2.505.497 9.155.358 768.064 1.409.221 5.424.047 20.102.259 1848 135.831.162 1.091.373.930 1851 143.966.106 4.392.176 1.543.161.789 1860 197.343.655 6.297.554 2.776.218.427 1865 103.751.455 4.648.611 2.015.237.851

462.513 897.402 (libre) 1.181.455 (libre) 1.307.293 14.670.880 151.231.153 27.533.968 190.371.537 1860 9.870.875 42.141.505 1.801.272 4.804.803 826.107 1.587.303 3.843.450 12.156.998

trdn, i gnn lsz bir biimde genileterek iinin btn mrne nasl el koyduunu, muazzam biimde artan bir rnn gittike ksalan srelerde elde edilmesine olanak tandn ve son olarak her an daha fazla emei harekete geiren, yani emek gcnn gittike daha youn bir biimde smrlmesini salayan sistematik bir ara olarak nasl ie yaradn incelemelerimiz boyunca grmtk. imdi en gelimi biimiyle fabrikann btnn ele alacaz. Otomatik fabrikann Pindar Dr. Ure, fabrikay, bir yandan merkezi bir gle (bir ilk motorla) aralksz bir biimde iler halde tutulan bir retken makineler sisteminin ileyiine hner ve gayretle gzclk eden yetikinlerden ve yetikin olmayanlardan oluan eitli ii snflarnn el birlii olarak, bir yandan da, bir ve ayn nesnenin retimi iin uyum iinde ve kesintisiz bir biimde ileyen saysz mekanik ve bilinli organdan meydana gelen ve btn bu organlar kendi kendine hareket eden bir hareket gcne tabi bulunan muazzam bir otomat olarak tanmlar. Bu iki ifade kesinlikle zde deildir. Birinde birleik toplam ii veya toplumsal ii gvdesi egemen zne, mekanik otomat ise nesne olarak grnr; dierinde bizzat otomat znedir, iiler ise, sadece bilinli organlar olarak, bilinsiz organlar ile ayn durumdadr ve onlarla birlikte merkezi hareket gcne tabi bulunurlar. Birinci tanm genel olarak makinelerin olas btn kullanmlar iin geerlidir; ikincisi, makinenin kapitalist biimdeki kullanmn ve dolaysyla de modern fabrika sistemini karakterize eder. Bu nedenle Ure, harekete kaynaklk eden merkezi makineyi sadece bir otomat olarak deil, fakat bir otokrat olarak gstermeyi de sever.
Buharn hayrsever gc, bu byk atlyelerde saysz kulu kendi evresinde toplar.187

hracat: Deer (sterlin)

Pamuklu Pamuk iplii Pamuklu kuma Keten ve Kenevir plik Kuma pekli zg iplii, ip, iplik Kuma Ynl Yn iplii ve kamgarn Kuma 1851 6.634.026 23.454.810 951.426 4.107.396 196.380 1.130.398 1.484.544 8.377.183

776.975 5.733.828

(Bkz. The Bluebooks: Statistical Abstract for the U. Kingd., No. 8 ve 13, Lond. 1861 ve 1866.) Lancashireda fabrika saylar 1839-1850 aras sadece % 4, 1850-1856 aras % 19, 1856-1862 aras % 33 kadar artt, her iki 11 yllk dnemde altrlan kiilerin says mutlak olarak artmakla beraber greli olarak azald. Cf. Reports of Insp. of Fact. for 31st, Oct. 1862, s. 63. Lancashireda pamuklu dokuma fabrikalar ar basar. Buradaki fabrikalarn iplik ve kuma retiminde genel olarak sahip bulunduklar greli nemi u saylardan anlayabiliriz: ngiltere, Galler, skoya ve rlandadaki bu tr fabrikalarnn % 45,2si, btn ilerin % 83,3, btn buharl dokuma tezghlarnn % 81,4, kullanlan btn buhar beygir gcnn % 72,6s ve altrlan btn iilerin % 58,2si burada toplanmtr. (l.c. s. 62, 63.)

aleti ile birlikte iinin bunu kullanrken gsterdii hner de makineye geer. Aletin i yapma yetenei, beeri emek gcnn kiisel snrlarndan kurtulur. Bylece, manifaktrdeki i blmnn zerine kurulduu teknik temel ortadan kalkar. Uzmanlam iiler arasndaki manifaktr karakterize eden hiyerarinin yerini, otomatik fabrikada, makinelerin yardmclar olan iilerin yapmak durumunda olduklar ilerin eitlenmesi veya ayn dzeye indirilmesi eilimi,188 para-iiler arasnda yapay olarak retilmi farkllklarn yerini, zellikle ya ve cinsiyetten ileri gelen doal farkllklar alr. blm, otomatik fabrikada tekrar kendini gsterdii lde, her eyden nce, iilerin zellemi makineler arasnda ve artk yaplan187 Ure, l.c. s. 18. 188 1.c. s. 30. Kr. Karl Marx, Misre etc., s. 140, 141.

402

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

403

drlm gruplar oluturmayan ii kitlelerinin fabrikann eitli departmanlar arasnda, her bir departmanda yan yana dizilmi ayn trden i makinelerinin banda almak zere dalmalar biiminde olur; demek oluyor ki, bunlar arasnda yalnzca basit el birlii sz konusudur. Manifaktrn yaplandrlm grubu, yerini, ba ii ile birka yardmcs arasndaki balantya brakmtr. iler arasndaki temel ayrm, fiilen i makinelerinin banda alan iiler (hareket makinesini kontrol etme ya da besleme gibi ileri yapan iiler de bunlar arasnda yer alr) ile bu makine iilerinin raklar (neredeyse yalnzca ocuklar) arasndaki ayrmdr. leri, ilenecek maddeyi makinelere vermekten ibaret olan hemen hemen btn feeders (besleyiciler) rak saylr. Bu ana snflarn yannda ileri makinelerin tamamn kontrol etmek ve srekli olarak bunlar onarmak olan mhendisler, teknisyenler, marangozlar vb. gibi sayca nemsiz bir personel yer alr. Bu, ksmen bilimsel eitim grm ksmen zanaat olarak yetimi kimselerden meydana gelen, dierlerinin dnda ve onlara sadece eklenen, daha stn bir snftr.189 Bu i blm, tmyle teknik bir i blmdr. Makinelerin banda yaplan btn iler, iinin kendi hareketini bir otomatn tek biimli ve srekli hareketine uydurmay renmesi iin rak olarak erken yalarda ie balamasn gerektirir. Makine sistemi bir btn olarak ayn anda ve uyum iinde ileyen ok sayda makinenin birlemesiyle oluan bir sistem olduu lde, buna dayanan i birlii de eitli ii gruplarnn farkl makineler arasnda dalmalarn gerektirir. Ama ne var ki, makineli retim, manifaktrde olduu gibi ayn iiyi srekli olarak ayn ileve balama yoluyla bu dalmn sabitlenmesi zorunluluunu ortadan kaldrr.190 Fabrikann btn olarak hareketi iiden deil makineden balad iin, personelin, emek srecinde bir kesinti olmadan, her zaman deitirilmesi mmkndr. ngiliz fabrikatrlerinin 1848-1850 ayaklanmalar srasnda uygulanmaya balam olan posta deitirme sistemi, bize bunun en ak ka189 Parlamento tarafndan yaynlanan Returnlerde, ak bir ekilde sadece mhendisler, teknisyenler vb. deil, fabrika idarecileri, sat memurlar, haberciler, maaza kontrol memurlar, ambalajclar vb., ksaca fabrika sahibinin kendisinden baka herkes fabrika personeli kategorisine alnrken, ngiliz Fabrika Yasas metninde son anlan iilerin aka fabrika iisi saylmayarak kapsam d tutulmas, baka durumlar iin de ayrntl olarak ortaya konulabilecek olan, kastl bir istatistiksel hile rneidir. 190 Ure bunu teslim eder. iler gerektiinde idarecinin alaca karara gre bir makineden alnp bir dier makineye verilebilir, der ve zafer sevinciyle yle haykrr: Byle bir deitirme, ii blen ve bir iiye inenin ban yapma, dierine ucunu sivriltme grevini veren eski rutin i dzeni ile ak bir eliki halindedir. Urenin kendisine asl sormas gereken soru, bu eski rutinin otomatik fabrikada niin yalnzca gerektiinde terk edildii.

ntn salar. Son olarak, makine banda yaplan iin kk yalardan itibaren renilmesi nedeniyle iide gelien alma hz, ayn biimde, srf makine iileri olmak zere zel bir snf ii yetitirme zorunluluunu da ortadan kaldrr.191 raklarn yaptklar ilere gelince, fabrikada bunlarn yerini ksmen makineler alabilir,192 ksmen de, pek basit iler olduklar iin, bu zahmeti yklenmi kiileri hzla ve srekli olarak deitirmek mmkndr. Eski i blm sistemi, teknik bakmdan makine tarafndan bir yana itilmesine karn, bir sre sonra emek gcn smrme arac olarak sermaye tarafndan daha iren bir biimde biimlendirilmek ve yerletirilmek zere, manifaktrden arta kalan bir gelenek olarak, balangta fabrikaya da tanr. Ayn para-aleti mr boyu kullanma uzmanl, ayn para-makineye mr boyu hizmet etme uzmanl haline gelir. inin kendisini kk yandan itibaren bir para-makinenin parasna dntrmek iin makine ktye kullanlr.193 Bylece, yalnzca iinin kendisinin yeniden retimi iin gerekli masraflar nemli miktarda azaltlm olmaz, ayn zamanda iinin fabrikann btnne, yani kapitaliste, aresiz bir biimde tam olarak baml hale gelmesi de salanr. Her yerde olduu gibi, burada, da, toplumsal retim srecinin gelimesinin
191 rnein Amerikan Sava srasnda olduu gibi, adam ktlyla karlalan hallerde, fabrika iisi, istisnai olarak, burjuvazi tarafndan, yol yapm vb. gibi, en kaba ilerde altrlr. ngilterede isiz kalm pamuklu dokuma sanayisi iileri iin alan 1862deki ve izleyen yllardaki ateliers nationaux (ulusal atlyeler), Fransada 1848 ylnda kurulanlardan, iilerin Fransadakinde karln devletin dedii retken olmayan ilerde, ngilteredekinde ise burjuvazinin yararna olmak zere retken belediye ilerinde altrlmalar ve bu sonuncu halde bu gibi ilerde altrlan iilerin dier normal iilerden daha dk cret almalar ve onlarla rekabet durumuna sokulmu olmalar ile ayrt edilir. Pamuklu dokuma iisinin maddi grn, phesiz, dzeliyor. Ben bunu, ... iiler bakmndan, kamu ilerinin ak havada yaplmasna balyorum. (Burada sz edilenler, Preston Moorda [Preston dzlnde] altrlm olan Prestonlu fabrika iileridir.) (Rep. of Insp. of Fact. Oct. 1863, s. 59.) 192 rnek: 1844 tarihli yasadan itibaren ocuk emeinin yerini almak zere ynl dokuma fabrikalarnda kullanma sokulan eitli mekanik cihazlar. Fabrikatr baylarn kendi ocuklarnn, fabrikann niteliksiz iileri olarak kendi okullarndan gemek zorunda kalaca gn, henz neredeyse hi ilenmemi bir alan olan mekanik, ok gemeden, gz alc bir gelime gsterecektir. Self-acting muleler de, herhalde, dier herhangi bir makine kadar tehlikeli makinelerdir. Kazalarn ou kk ocuklarn bana geliyor, bunlar da ok kere ocuklarn, makineler hareket halinde iken, yeri sprmek iin makinelerin altna girmeleri yznden oluyor. Birok minder (mule iisi) yasann bu biimde ihll edilmesi nedeniyle (fabrika mfettileri tarafndan) mahkemeye verilmi ve para cezasna arptrlmtr; ama, bundan herhangi bir genel fayda domamtr. Makine yapmclar, bu kck ocuklarn makinelerin altlarna srnp girmeleri zorunluluunu ortadan kaldracak, kendi kendine ileyen bir sprge icat etmi olsalard, bu, bizim korunma nlemlerimize pek mutluluk verici bir katk olurdu. (Reports of Insp. of Factories for 31st October 1866, s. 63.) 193 Proudhonun muhteem grnn kymeti bilinmeli: ona gre, makineler, emek aralarnn bir sentezi olarak deil, bizzat iinin yararna olmak zere, para-ilerin bir sentezi olarak alglanr.

404

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

405

sonucu olarak artm retkenliin, bu gelimenin kapitalist tarzdaki smrsnden doan artm retkenlikten ayrlmas gerekir. Manifaktrde ve zanaatlkta ii aletten yararlanr, fabrikada ise ii makineye hizmet eder. lk ikisinde emek aracnn hareketi iiden balar; sonuncuda ise, ii emek aracnn hareketini izlemek zorundadr. Manifaktrde iiler canl bir mekanizmann organlarn oluturur. Fabrikada iilerden bamsz bir cansz mekanizma vardr ve iiler buna canl eklentiler olarak katlr.
Tekrar ve tekrar, durmadan ayn mekanik ii yapmann dourduu sonu gelmez acnn kahr ykl tekdzelii, Sisyphusun iine benzer; srtlanlan i yk, bitip tkenmi haldeki iinin durmadan gerisin geriye zerine yuvarlanan kayay andrr.194

durumlarnda iilerin yzlerine kmseyici bir ifadeyle yle haykrr:

Fabrika iileri, yaptklar iin gerekte ok az hner gerektirdiini, bundan daha kolay renilebilecek ve kalitesi gz nnde bulundurulduunda daha iyi cret denen bir iin olmadn, en az deneyimli kiilerin bile ksa bir eitimle bu kadar ksa bir srede bu kadar fazlasyla yapabilecei baka hibir iin bulunmadn akllarndan hi karmamal. Patronun makineleri, gerekte, retim iinde, emekten ve 6 aylk bir eitimle retilebilen ve her sradan iinin renebilecei ii hnerinden ok daha nemli bir rol oynar.196

Makine ii, sinir sistemini en lsz bir biimde zorlarken, ayn zamanda adalelerin farkl ekillerde hareket etmelerini olanakszlatrr ve beden ile akln her tr zgrce etkinliini ortadan kaldrr.195 Makine iiyi iten deil, iini ieriinden kurtard iin, iin hafiflemesi bile bir tr ikence haline gelir. inin emek aracn deil, tersine, emek aracnn iiyi kullanmas, her trl kapitalist retim iin, bu retim tarz yalnzca bir emek sreci olmayp, ayn zamanda sermayenin deerlenmesi sreci olduu lde, ortak bir niteliktir; ne var ki, bu tersine dn ilk kez makineyle teknik bakmdan somut bir gereklik kazanr. Emek arac bir otomat haline gelerek, emek srecinde iinin karsna sermaye olarak, canl emee hkmeden ve onu yutan l emek olarak kar. retim srecinin zihinsel glerinin el emeinden ayrlmas ve bunlarn, sermayenin emek zerindeki gleri haline gelmesi, daha nce grlm olduu gibi, makineler oluturduu temel zerinde kurulan byk sanayide tamamlanr. Yapt i ieriksizlemi olan bireysel makine iisinin zel hneri, makine sisteminde bir araya gelip birleen ve bu sistemle birlikte patronun (master) kudretini meydana getiren bilim, muazzam doa gleri ve ynsal toplumsal alma karsnda, kck bir yan unsur halinde kaybolur. Beyninde makineler ile bunlar zerindeki tekelinin ayrlmaz bir biimde balanm bulunduu bu patron, bundan tr, atma
194 F. Engels, Lage etc., s. 217. Molinari gibi sradan ve iyimser bir serbest ticaret taraftar biri bile yle diyor: Gnde 15 saat bir mekanizmann ayn hareketini gzlemek durumunda olan bir kimse, ayn sre iinde kendi fiziksel gcn kullanmas halindekinden daha hzl tkenir. ok uzun bir sre devam etmemek kouluyla zihin iin belki de yararl bir jimnastik hizmeti grebilecek olan bu gzclk ii, srenin uzunluu halinde, arl ile zihne de bedene de zarar verir. (G. de Molinari, tudes conomiques, Paris 1846, [s. 49].) 195 F. Engels, l.c. s. 216.

inin teknik bakmdan emek aracnn tekdze ileyiine tabi oluu ve her iki cinsiyetten ve eitli yalarda iilerden meydana gelen ii organizmasnn kendine zg bileimi, bir kla disiplini yaratr; bu disiplin, eksiksiz fabrika rejimine dnr ve daha nce sz edilmi olan gzclk iini ve ayn zamanda el iileri ile i gzcleri arasndaki blnmeyi, sradan sanayi erleri ile sanayi astsubaylar arasndaki blnme dzeyine ulatrr.
Otomatik fabrikann karlat en nemli zorluk, insanlar i srasnda geliigzel alkanlklarndan vazgeirecek ve onlar byk otomatn hi amayan dzenliliiyle zdeletirecek disiplini yerletirmek olmutu. Ama otomatik sistemin ihtiyalarna ve hzna uygun bir disiplin ynetmelii meydana getirmek ve bunu baar ile uygulamak Herkle zg bir iti ve Arkwrightn yapt soylu i buydu! Sistemin mkemmel biimde rgtlenmi bulunduu bugn bile, ergenlik dnemini geride brakm iiler arasnda otomatik sistem iin yararl olacak yardmclar bulmak neredeyse olanakszdr.197

Sermayenin, baka alanlarda burjuvalarn pek sevdii gler ayrl ilkesini ve bundan da fazla sevdikleri temsil sistemi hi ie kartrmadan, zel bir yasa olarak ve kendi keyfine gre formle ettii ve altrd iiler zerindeki otokrasisini kuran fabrika ynetmelii, byk boyutlu el birliinin ve emek aralarnn, zellikle makinelerin, ortak kullanmnn emek srecinde gerekli kld toplumsal dzenlemenin
196 The factory operatives should keep in wholesome remembrance the fact that theirs is really a low species of skilled labour; and that there is none which is more easily acquired or of its quality more amply remunerated, or which, by a short training of the least expert can be more quickly as well as abundantly acquired ... The masters machinery really plays a far more important part in the business of production than the labour and the skill of the operative, which six months education can teach, and a common labourer can learn. (The Master Spinners and Manufacturers Defence Fund. Report of the Committee, Manchester 1854, s. 17.) Daha ilerde grlecei gibi, patron, canl otomatlarn kaybetmek tehlikesiyle karlar karlamaz, bir baka hava tutturur. 197 Ure, l.c. s, 15. Arkwrightn yaam yksn bilen bir kimse, bu dhi berber iin soylu sfatn asla kullanmaz. 18. yzyln btn byk mucitleri arasnda o, hi phesiz, bakalarnn icatlarn alan en byk hrsz ve en aalk bir adamdr.

406

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

407

kapitaliste bir karikatrnden baka bir ey deildir. Kle gdclerinin krbalarnn yerini gzclerin ceza kitab ald. Btn cezalar, doal olarak sonunda para cezalar ve cret kesintileri biimini alyordu ve bu fabrika Likurgusu, yasa koyuculuktaki ince zeks ile cezalar yle dzenliyordu ki, mmkn olduu lde, yasalarnn ihlal edilmesi, kendisi iin, bunlara uygun hareket edilmesinden daha da krl oluyordu.198
198 Burjuvazinin proletaryay iine soktuu klelik durumu hibir yerde fabrika sisteminde olduu kadar gn na kmaz. Burada btn zgrlkler hukuken de fiilen de son bulur. i sabahleyin saat 5 buukta fabrikada olmak zorundadr; birka dakika ge kalsa, cezalandrlr, 10 dakika ge gelse, kahvalt sona erinceye kadar ieriye alnmaz ve gnlk cretinin drtte birini kaybeder. i emre gre yemek, imek ve uyumak zorundadr. ... Despot an, onu yatandan arr, kahvaltdan ve le yemeinden arr. Peki, fabrikann iinde iler nasl gider? Burada fabrikatr, mutlak yasa koyucudur. Fabrika kurallarn keyfinin istedii gibi saptar; diledii zaman bunlar deitirir ve kendi ynetmeliine eklemelerde bulunur; samaln son haddine vardrd zaman da mahkemeler iiye yle der: siz bu szlemeyi kendi iradenizle yaptnza gre, imdi ona uymak zorundasnz. ... Bu iiler dokuz yandan itibaren lnceye kadar bu ruhsal ve bedensel ikence altnda yaamaya mahkumdur. (F. Engels, l.c. s. 217 vd.) Mahkemelerin sylediklerini iki rnekle gstermek istiyorum. rneklerden biri, 1866 ylnn sonlarnda Sheffieldde geer. Orada bir ii 2 yllna bir metal fabrikasna girer. Fabrikatrle arasnda geen bir tartma zerine ii fabrikay terk eder ve bundan byle hibir biimde onun iin almak istemediini patrona bildirir. Szlemeye aykr hareket ettii iin mahkemeye verilir ve iki ay hapis cezasna arptrlr. (Fabrikatr szlemeyi ihlal etse, onun hakknda ancak zel hukuk davas alabilir ve yz yze kalabilecei tek tehlike para cezasdr.) Cezasn ektikten sonra fabrikatr iiyi arr ve eski szlemeye gre fabrikaya dnp almasn ister. inin cevab: Hayr. Szlemeyi ihlal etmenin cezasn ekmitir. Fabrikatr yeniden dava aar, yarglardan biri olan Bay Sheenin, bu karar, bir kimsenin btn mr boyunca ayn kabahat ya da su yznden tekrar tekrar cezalandrlmasna olanak veren hukuki bir canavarlk olarak aka yerin dibine batrmasna ramen, mahkeme, yeniden mahkmiyet karar verir. Bu hkm, Great Unpaid (Byk cretsizler), taral Dogberryler (aklsz memurlar) tarafndan deil, Londradaki en yksek mahkemelerden biri tarafndan verilmiti. [Drdnc Almanca Basma ek: Bugn bu durum ortadan kalkmtr. rnein kamusal gaz tesisleri gibi az sayda istisna dnda, bugn ngilterede szleme ihlali bakmndan ii ile altran arasnda hibir fark yoktur; her ikisine kar da ancak zel hukuk davas alabilir. F. E.] - kinci rnek, 1863 yl sonlarnda Wiltshireda gemitir. Westbury Leighde bulunan Leowers Milldeki bir kuma fabrikatr olan Harrupp adl birinin iinde alan 30 kadar dokuma iisi kadn, bu kii iilerin sabahleyin ge kallarn, 2 dakika iin 6 peni, 3 dakika iin 1 ilin ve 10 dakika iin 1 ilin 6 peni olmak zere cret kesintileri ile cezalandrma alkanlna sahip olduundan, bir grev yapmt. 10 dakikas 1 ilin 6 peniden 1 saat 9 ilin, 1 gn ise 4 sterlin 10 ilin eder; oysa, yl boyunca iilerin aldklar ortalama haftalk cret, hibir zaman, 10-12 ilini gemez. Harrupp i borusunu almak iin bir de gen tutmutu. Bu gen, boruyu bazen sabahleyin saat 6dan nce ttrrd; boru sustuu anda kaplar kapatlr, o srada henz darda bulunan iiler cezalandrlrd; kaldklar binalarda saat bulunmayan talihsiz iiler, ilhamn Harrupptan alan gen borucunun insafna braklmt. Strikea (greve) kan iiler, anneler ve kzlar, borucu yerine saat kullanlmas ve daha makul bir ceza tarifesi uygulanmas kouluyla ie dnmek istediklerini bildirdi. Harrupp, szlemeyi ihlal nedeniyle 19 kadn ve kz mahkeme nne getirtti. fkeli izleyiciler nnde, 6ar peni ceza ile 2er ilin 6ar peni masraf demeye mahkm edildiler. Mahkemeden sonra bir halk kitlesi Harruppun peine takld ve onu yuhalad. Kendi saladklar malzemedeki kusurlar yznden iileri cret kesintileri ile cezalandrp terbiye etmek fabrikatrler arasnda pek revata olan bir tutumdur. Bu yntem 1866 ylnda ngiliz mlekilik blgelerinde genel grevlere yol amt. Ch. Employm. Commiss.n raporlarnda (1863-1866), iinin, cret almak yle dursun, almas dolaysyla ve ceza ynetmelii sayesinde yce patronuna borlu duruma geliinin rnekleri verilmektedir. En son

Biz sadece fabrika iinin iinde yrtld maddi koullara deiniyoruz. Btn duyu organlar, yapay olarak ykseltilmi scaklk, ham madde atklaryla ykl hava, sar edici grlt vb. yznden ayn derecede zarar grrler; pek dar aralklarla yan yana dizilmi makinelerin arasnda yz yze kalnan lm ve yaralanma tehlikesini burada hesaba katmyoruz; bunun sonularn, yln mevsimlerindeki gibi bir dzenlilikle karlan, snai sava alannn l ve yaral listelerinde grrz.199 Toplumsal retim aralarnda ilk defa fabrika sisteminde gsterilen zen sayesinde salanm olan tasarruf, sermayenin elinde ayn zamanda sistematik bir soygunculuk haline gelir; iiye alrken gerekli olan hayat koullar zerinde, yani mekn, hava, k ve iiyi emek srecinin tehlikelerine veya sala
pamuk bunalm da fabrika otokratlarnn cret kesme konusundaki keskin zeklar ile ilgili olarak insan duygulandran rnekler salamt. Fabrika mfettii R. Baker yle diyor: Yasann ancak 3 penilik bir kesintiye izin vermesine ve gelenee gre hi kesinti yaplmamasna ramen, kendisine sadece 6 peniye mal olan hekim imzal ya belgesi masraf olarak, altrd genlerin (on yandan bykler) bazlarndan byle zor ve skntl bir dnemde 10 peni kesmesi dolaysyla bir pamuklu dokuma fabrikatrn daha, ksa bir sre nce, mahkemeye vermek zorunda kalmtm. ... Bir baka fabrikatr, yasayla atmadan ayn amaca ulamak iin, altrd yoksul ocuklardan, bunlarn bu ite alabilecek yaa geldikleri hekim belgesi ile onaylanr onaylanmaz, iplik eirme sanat ve srrn renme paras olarak kii bana 1 ilin alyordu. inde bulunduumuza benzer dnemlerdeki grevler gibi olaanst grnglerin (dokuma iilerinin Haziran 1863te Darwendeki bir fabrikada yaptklar grevden sz ediliyor) anlalabilmesi, bunlarn gerisindeki birtakm nedenlerin bilinmesini gerektirir. (Reports of Insp. of Fact. for 30th April 1863, s. 50, 51.) (Fabrika raporlar her zaman resm tarihlerinin tesine uzanr.) 199 Tehlikeli makinelere kar korunmay salamak iin karlm olan yasalar olumlu etkiler yaratmtr. Ne var ki, ... bugn 20 yl nce mevcut olmayan yeni felaket kaynaklar ortaya kmtr; bunlarn en nemlisi, makinelerin ykselmi olan hzlardr. Tekerlekler, silindirler, iler ve dokuma tezghlar, artm olan ve durmadan artmaya devam eden bir gle hareket ettiriliyor; parmaklarn kopan iplikleri daha hzl ve daha ustalkl bir ekilde tutup balamalar gerekiyor; nk, tereddt ve dikkatsizlik gsterilmesi halinde, olan parmaklara olur. ... Kazalarn ok byk bir ksm iilerin ilerini abuk bitirme telandan ileri gelir. Makineleri aralksz olarak hareket halinde tutmann, yani iplik ve kuma retmenin, fabrikatrler iin son derece nemli bir ey olduu hatrlamak gerekir. Her bir dakikalk durma, sadece hareket gcnden bir kayp deil, retim bakmndan da bir kayptr. Bundan tr, btn derdi elde edilecek rn miktar olan i gzcs, iileri, makineleri hareket halinde tutmaya zorlar; arlk ya da para hesabna gre cret alan iiler iin makinelerin hareket halinde tutulmalar daha az nemli bir ey deildir. Bundan tr, fabrikalarn ounda, makinelerin hareket halinde iken temizlenmelerinin resmen yasak olmasna ramen, bu, genel bir uygulamadr. Srf bu nedenle geen 6 ay iinde 906 kaza oldu. ... Temizleme ii her gn yaplan bir i olmakla beraber, ou zaman, cumartesi gn genel temizlik gn olarak kullanlr ve bu i byk lde makineler hareket halindeyken yaplr. ... Temizlik ii bedava yaplan bir itir, bu yzden iiler bunu mmkn olduu kadar abuk bitirmeye alr. Bu nedenle, kaza says cuma gnleri ve zellikle de cumartesi gnleri haftann dier gnlerine oranla ok ykselir. Cuma gnleri meydana gelen kazalarn says, haftann ilk 4 gnndeki ortalamadan yaklak % 12, cumartesi gnleri meydana gelen kazalarn says, haftann dier 5 gnndeki ortalamadan % 25 orannda daha fazladr; dier yandan, haftann teki gnlerinde 10 saat allrken cumartesi gnleri 7 saat alld da hesaba katlrsa, kazalardaki fazlaln % 65den daha yksek bir orana ulat grlr. (Reports of Insp. of Factories for etc. 31st October 1866, London 1867, s. 9, 15, 16, 17.)

408

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

409

zarar veren etkilerine kar alnmas gereken koruyucu tedbirler zerinde yaplan bir soygundur bu; iiye konfor salayacak dzenlemeler zerinde yaplan soygunculuu hi anmyoruz.200 Fourier, fabrikalar iin koullar hafifletilmi alma kamplar derken haksz m?201

5. i ile Makine Arasndaki Mcadele

Kapitalistle cretli ii arasndaki mcadele, sermaye ilikisinin kendisiyle balar. Btn manifaktr dnemi boyunca olanca iddetiyle devam eder.202 Ama ii, sermayenin maddi varlk biimi olan emek aracnn kendisiyle mcadele etmeye, makinenin ortaya kndan sonra balad. i, bu zel retim arac biimine kar, bu biim kapitalist retim tarznn maddi temeli olduu iin bakaldrr. 17. yzyl boyunca hemen hemen btn Avrupada kurdele ve erit dokumakta kullanlan bir makine olan kurdele tezghna (buna Almanyada Bandmhle, Schnurmhle veya Mhlenstuhl isimleri verilir) kar, ii ayaklanmalar olmutur.203 17. yzyln ilk te birinin sonun200 Fabrika Yasasnn tehlikeli makineler karsnda iilerin korunmas ile ilgili hkmlerine kar ngiliz fabrikatrlerinin giritikleri en son kampanya zerinde nc Kitabn birinci ksmnda duracam. Burada fabrika mfettii Leonard Hornerin resm bir raporundan u pasaj aktarmakla yetineceim: Baz fabrikatrlerin baz kazalardan affedilemez bir hafiflikle sz ettiklerini kulaklarmla duydum; sz gelii bir parman kayb, zerinde durulmaya demeyecek eylerdendir. Oysa, bir iinin hayat ve hayattan bekledikleri parmaklarna ylesine baldr ki, bunlarn birinin kayb onun iin son derece ciddi bir olaydr. Ben bylesine dncesizce bir konumay duyduum zaman, u soruyu sorarm: Diyelim ek bir iiye ihtiyacnz var; iki kii bavurdu, dier her bakmdan birbirleriyle aynlar, ancak birinin ba veya iaret parma yok, bunlardan hangisini seersiniz? Hibir zaman, parmaklar eksiksiz olan semekte bir an bile tereddt etmediler. ... Bu fabrikatr baylar, yalanc-insansever dedikleri yasa koyucu hakknda yanl nyarglara sahiptir. (Reports of Insp, of Fact. for 31st Oct. 1855, s. 6, 7.) Bu beyler akll adamlardr ve kle sahiplerinin isyan konusunda heyecana kaplmalar nedensiz deildir! 201 saatlerini zorla snrlandran ve dier birtakm kaytlayc hkmler getirmi olan Fabrika Yasasna en uzun zamandan beri tabi bulunan fabrikalarda, eskiden grlen baz uygunsuzluklar ortadan kalkt. Bizzat makinelerdeki iyilemeler, belli bir lde, fabrika binalarnn iilerin de yararna olmak zere, daha iyi yaplmalarn gerektirir. (cf. Reports etc. for 31st Oct. 1863, s. 109.) 202 Dierleri yannda bkz. John Houghton, Husbandry and Trade Improved, Lond. 1727. The Advantages of the East India Trade, 1720. John Bellers, l.c. Patronlar ve iiler, maalesef, birbirlerine kar ebedi bir sava halinde bulunuyor. Patronlarn deimeyen amalar, ilerini mmkn olduu kadar ucuza yaptrmaktr; ve bu amaca ulamak iin hibir hileye bavurmaktan geri durmazlar; dierleri de her frsattan yararlanarak patronlar kendi yksek taleplerini karlamaya zorlamak iin ayn derecede gayretlidirler. (An Inquiry into the Causes of the Present High Prices of Provisions, 1767, s. 61. 62. Eserin yazar Rahip Nathaniel Forster tamamyla iilerden yanadr.) 203 erit ve kurdele dokuma tezgh Almanyada icat edilmiti. talyan Abb Lancellotti, 1636 ylnda Venedikte yaynlanm olan bir eserinde unlar anlatyor: Danzigli Anton Mller 50 yl kadar nce (L. 1629da yazmt) Danzigde 4-6 para kuma ayn anda dokuyan pek marifetli bir makine grmt; ne var ki, belediye bakan bu icat yznden bir sr iinin isiz kalabileceinden endielendii iin, icadn uygulanmasna engel olmu ve mucidini gizlice elle ya da suda bodurmutur.

da, bir Hollandalnn Londra yaknlarnda kurduu rzgrla ileyen bir bkhane, halkn taknlklarna maruz kalm ve yklmt. ngilterede su gcyle ileyen bk makineleri, 18. yzyln bana gelindiinde bile, halkn parlamento tarafndan da desteklenen direncini ancak glkle yenebilmiti. Everett, 1758 ylnda, su gc ile iletilen ilk yn krpma makinesini yapt zaman, makine, ilerinden olan 100.000 kii tarafndan atee verilmiti. O zamana kadar geimlerini yapa tarama iiyle kazanmakta olan 50.000 ii Arkwrightn scribbling milllerine ve tarama makinelerine kar parlamentoya dilekeler vermiti. ngilterenin manifaktr blgelerinde 19. yzyln ilk 15 ylnda grlen ve zellikle buharla ileyen dokuma tezghlarnn kullanlmaya balamasnn neden olduu Luddite hareketi diye bilinen kitlesel makine ykcl, Sidmouthun, Castlereaghin ve benzerlerinin anti-Jakoben ynetimlerine en gerici bask nlemleri iin bahane sunmutu. inin makine ile bunun kapitaliste kullanm arasndaki fark grmesi ve dolaysyla saldrlarn maddi retim aralarnn kendilerine deil, bunlarn toplumsal smr arac olarak kullanlmalarna yneltmeyi renmesi, zaman ve deneyim gerektirdi.204 Manifaktrde cret iin yaplan mcadeleler, manifaktrn varln n koul olarak alr ve asla manifaktrn varlna yneltilmez. Manifaktrlerin kurulularna kar mcadeleler olmusa, bu, cretli iilerin deil, lonca ustalarnn ve ayrcalkl kentlerin ii olmutur. Bundan dolay, manifaktr dnemi yazarlar, i blmn, arlkl olarak, sanal iinin yerini alan, ama gerek iiyi iinden etmeyen bir ara olarak
Ayn makine Leydende ilk olarak 1629 ylnda kullanlmt, erit ve kurdele dokumaclar ehir meclisini bu makinenin kullanmn yasaklamaya zorlad; 1623, 1639 vb. yllarda Hollanda meclisi tarafndan karlan eitli kararnamelerle bunun kullanm snrland; sonunda, 15 Aralk 1661 tarihli kararnameyle, baz belli koullar altnda kullanmna izin verildi. erit ve kurdele makinesinin Leydene getirilii zerine Boxhorn (Inst. Pol., 1663) unlar yazyor: Baz kimseler 20 yl kadar nce bu ehirde bir dokuma makinesi icat etmiti; bu makine ile bir kii, eski yntem ve aralarla alan birok kimsenin ayn sre iinde elde edebileceklerinden daha fazla kuma daha kolay retebiliyordu, bu yzden dokumaclar arasnda huzursuzluklar ve ikyetler ba gsterdi, bunlar makinenin kullanmnn ehir meclisi tarafndan yasaklanmasna kadar devam etmiti. Ayn makine 1676 ylnda Klnde yasakland; bu tarihlerde ngiltereye getirilen makine orada iiler arasnda huzursuzluklara yol at. 19 ubat 1685 tarihli imparatorluk emri ile makinenin kullanm btn Almanyada yasak edildi. Makine Hamburgda ehir meclisinin emriyle resmen yakld. VI. Karl, 9 ubat 1719da, 1685 tarihli emri yeniledi; makinenin kullanmna Saksonyada resmen ancak 1765 ylnda izin verildi. Dnyada bu kadar grltye sebep olan bu makine gerekte iplik ve kuma makinelerinin ve dolaysyla da 18. yzyln Sanayi Devriminin ncsyd. Bu makine dokumaclkta hi bilgi ve tecrbesi olmayan bir gencin yalnzca bir hareket kolunu ileri geri hareket ettirerek tezgh btn mekikleri harekete geirerek altrmasn ve daha iyi bir biimde olmak zere, 40-50 para kuman bir kerede elde edilmesini mmkn klyordu. 204 Eski tip fabrikalarda iilerin makinelere kar bakaldrlar, 1865 ylnda Sheffieldli eecilerin bakaldrsnn da gsterdii gibi, bugn bile zaman zaman kaba bir ekle brnebiliyor.

410

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

411

ele alr. Buradaki fark apaktr. Sz gelii, imdi makinelerle 500.000 kiinin ileyip iplik haline getirdii pamuu eski iplik kr ile ileyebilmek iin ngilterede 100 milyon insann olmas gerekirdi, dendii zaman, doal olarak, makinenin zaten hibir zaman mevcut olmam olan bu milyonlarn yerini ald sylenmi olmaz. Bu, yalnzca, iplik makinelerinin yapt ii insanlara yaptracak olsak u kadar milyon ii gerekirdi demektir. Buna karlk, buharla ileyen dokuma makineleri ngilterede 800.000 dokuma iisini kap dar etmitir dendii zaman, sz konusu olan, yaptklar ii belli bir sayda iiye yaptrmak zorunda kalacamz mevcut makineler deil, makinelerin fiilen yerlerini ald veya ilerinden ettii mevcut bir ii kitlesidir. Manifaktr dnemi boyunca, iler paralanm olsa bile, el iilii, temeli oluturmaya devam etti. Yeni smrge pazarlar, Orta adan devralnan grece az saydaki ehirli iilerle salanacak retimle doyurulamazd ve asl manifaktr, ayn zamanda, feodalitenin zlmesiyle topraktan srlm bulunan kyllere yeni retim alanlar amt. Demek ki o zamanlar, i yerlerindeki i blmnn ve el birliinin olumlu yn, altrlan iilerin daha retken olmalarn salayan taraf ar basyordu.205 Geri, i birlii ve emek aralarnn az sayda elde toplanmas, bu yntemlerin tarmda uyguland birok lkede, byk sanayi dneminden ok nce, retim tarznda ve dolaysyla kr halknn yaam koullarnda ve istihdam aralarnda, byk, ani ve iddetli devrimlere yol amt. Ama bu mcadele, balangta, sermaye ile cretli ii arasnda olmaktan ok, byk ve kk toprak sahipleri arasnda olur; dier yandan, iilerin emek aralar, koyunlar, beygirler vb. tarafndan ilerinden ve yerlerinden srlp atlmalar lsnde, buradaki zora dayanan dolaysz hareketler, ilk aamada, sanayi devriminin n koulunu oluturur. lk olarak iiler topraklardan srlp karlr ve sonra koyunlar gelir. ngilteredeki biimiyle byk apl toprak gasp, byk boyutlu tarm iin gerekli alann
205 Sir James Steuart da makinelerin etkisini tam bu anlamda anlyor. Yani ben, makineleri, kendilerini daha fazla beslemek zorunda kalmakszn, faal insan saysn (etkide bulunma gleri asndan) artrc aralar olarak gryorum. ... Bir makinenin etkisi, bir yere yeni gelip yerleenlerin etkisinden ne bakmdan ayrlr? (Fr. ev., t. I, l. I, ch. XIX.) Makinenin poligaminin yerini aldn syleyen Petty ok daha saftr. Bu gr, olsa olsa, ABDnin baz ksmlar iin geerli olabilir. Buna karlk: Makinenin bir bireyin harcad emei azaltacak biimde baar ile kullanlabilmesi ender grlen bir eydir; makinenin yapm iin kullanm ile tasarruf edilenden daha fazla zaman kaybedilmi olabilir. Makine, ancak, byk kitlelere etkide bulunduu, binlerce iinin emeine yardmc olacak biimde kullanld zaman, gerekten yararl olabilir. Bundan dolay, makine, en geni lde, en ok isize sahip bulunan en youn nfuslu lkelerde kullanlr. ... Makine ii ktl dolaysyla deil, fakat bu isizleri kitle halinde ie sokabilme kolayl dolaysyla kullanlr. (Piercy Ravenstone, Thoughts on the Funding System and its Effects, Lond. 1824, s. 45.)

yaratlmasnda ilk adm olur.206 Bundan dolay, tarmda meydana gelen bu kkl dnm, ilk balad zamanlar, daha ok bir politik devrim grnnde olur. Emek arac makine biimini alr almaz, iinin kendisinin rakibi olur.207 Sermayenin makine araclyla kendini deerlendirmesi ile varlk koullarn yok ettii iilerin says doru orantldr. Btn kapitalist retim sistemi, iinin emek gcn meta olarak satmasna dayanr. blm bu emek gcn, tam bir uzmanlamaya tabi tutarak, bir tek para-aleti kullanacak zel bir hner haline getirir. Aletin kullanm makine ile yaplan bir i haline gelir gelmez, emek gcnn kullanm deeri ile birlikte mbadele deeri de yok olur. i, dolamdan ekilmi kt para gibi, kendini satamaz olur. Makinenin bu ekilde fazla nfusa, yani sermayenin kendini deerlendirmesi iin hemen gerekli olmayan nfusa dntrd ii snfnn bu ksm, bir yandan eski zanaat ve manifaktr iletmelerinin makineli iletmelere kar eitsiz koullarda yrttkleri mcadele iinde yok olup gider, dier yandan kolay girilebilen sanayi kollarna akar, emek piyasasn doldurur ve dolaysyla de emek gcnn fiyatn deerinin altna drr. Ksmen aclarnn yalnzca geici olmasnn (a temporary inconvenience), ksmen de makinelerin btn bir retim alann ancak adm adm ele geirebilir olmas nedeniyle ykc etkilerinin kapsam ve younluunun snrlanmasnn, sefalete itilen iiler iin byk bir teselli olduu iddia edilir. Bu tesellilerden biri dierini ortadan kaldrr. Makine, bir retim alann yava yava ele geirdii zaman, onunla rekabet halindeki ii katmanlarnda kronik bir sefalet yaratr. Gei hzl olduunda, makinenin etkisi kitlesel ve anidir. Dnya tarihi, ngiliz el dokuma iilerinin yava yava, on yllarca devam eden, sonunda 1838 ylnda tescil edilen yok olma srecinden daha korkun bir dram sunmaz. Bunlarn pek ou alktan lm, pek ou da aileleriyle birlikte uzun bir sre boyunca gnde 2 peniyle hayatta kalmaya almt.208
206 Drdnc Almanca Basma not: Bu, Almanya iin de geerlidir. Bizde bu ancak tarmn byk boyutlar iinde yapld yerlerde, yani zellikle douda, 16. yzyldan itibaren, fakat zellikle de 1648den bu yana, kyllerin byk malikanelerden uzaklatrlmas ile mmkn olabilmitir. F. E. 207 Makineler ve emek srekli rekabet halindedir. (Ricardo, l.c. s. 479.) 208 ngilterede, el dokumacl ile makine dokumacl arasndaki rekabet, 1834 tarihli Yoksullar Yasasnn yrrle girmesinden nce, asgarinin hayli altnda kalan cretlerin kilise yardmlaryla desteklenmesi dolaysyla uzayp gitmiti. Rahip Turner, bir sanayi blgesi olan Cheshiredaki Wilmslowda 1827 ylnda grevli bulunuyordu. Yabanc lkelere g komitesinin sorular ve Turnern cevaplar el iilii ile makineler arasndaki rekabetin nasl devam edip gittiini gstermektedir. Soru: Buhar gc ile alan tezgh elle iletilen tezghn yerini almad m? Cevap: phesiz ald; el dokuma iileri cret indirimine boyun eecek duruma getirilmemi olsalard, buhar gc

412

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

413

Dier yandan, ngiliz pamuk makinelerinin Dou Hindistandaki etkisi aniydi. Burann genel valisi 1834/35te unlar bildiriyordu:
Buradakine benzer bir sefalete ticaret tarihinde hemen hemen rastlanamaz. Hindistan ovalar, pamuklu dokumaclarnn kemikleriyle bembeyaz oldu.

phesiz bu dokumaclar bu fani dnyadan gp giderlerken, makine onlar iin geici rahatszlklardan fazla bir ey hazrlam deildi. Ayrca, makine durmadan yeni retim alanlarna el att iin, geici etkisi kalcdr. Dolaysyla, genel olarak kapitalist retim tarznn, iinin karsndaki emek aralarna ve emek rnne verdii bamsz ve yabanclam biim, makine ile birlikte tam bir kartlk halini alyor.209 Bunun iin de, makine ile birlikte, ilk kez, iinin emek aracna kar iddetle bakaldrd grlr. Emek arac iiyi yere serer. kisi arasndaki bu dorudan kartlk, kukusuz, en somut biimde, kullanma yeni sokulan makinelerin eskiden kalma zanaatlar ya da manifaktrlerle rekabet ettii zamanlarda grlr. Ama byk sanayide de makinelerde yaplan srekli iyiletirmeler ve otomatik sistemin gelitirilmesi buna benzer bir etki yapar.
Makinelerin iyiletirilmesinin hi deimeyen amac, el iiliini azaltmak ya da fabrikann retim zincirindeki bir halkay, beeri cihazn yerine demirden bir cihaz koyarak tamamlamaktadr.210 Bugne kadar elle iletilen makinelere buhar ve su glerinin uygulanmas gnlk olaylardandr. ... Makinelerde yaplan ve amalar enerjiden tasarruf salamak, nihai rn iyiletirmek, belli bir srede daha fazla rn alnmasn mmkn klmak veya bir ocuun, bir kadnn ya da erkek iinin yerini almak olan
ile alan tezghlarn bunlarn yerini almas, imdi olduundan daha geni lde olabilirdi. Soru: Ama el dokuma iisi, bu boyun emeyle, geimine yetmeyen bir crete raz olmu oluyor ve geiminin geriye kalan iin gerekli ksm kilise yardm olarak istemiyor mu? Evet istiyor; iin aslna baklrsa, el dokuma tezgh ile buhar gc ile alan dokuma tezgh arasndaki rekabet yoksullara yaplan yardmlar dolaysyla srdrlyor. Bylece, makine kullanlmaya balamasnn i sahibi insanlara salad yarar da alaltc bir yoksulluk veya d g oluyor; bu insanlar saygn ve bir lde de bamsz zanaatlar olmaktan kp merhametin aalatc ekmei ile beslenen srngen zavalllar haline geliyor. Geici bir rahatszlk denen ey ite bu. (A Prize Essay on the comparative merits of Competition and Co-operation, Lond. 1834, s 29.) 209 lkenin net gelirini (yani Ricardonun ayn yerde aklad gibi, the revenues of landlords and capitalists [toprak sahiplerinin ve kapitalistlerin gelirleri], onlarn wealthi {zenginlii}, ekonomik adan bakldnda, genel olarak = Wealth of the Nation {Ulusun Zenginlii}) byten ayn neden, ayn zamanda gereksiz fazla nfus meydana getirebilir ve iinin durumunu ktletirebilir. (Ricardo, l.c. s. 469.) Makinelerde meydana gelen her mkemmellemenin deimeyen ama ve eilimi, aslnda, yetikin erkek ii emeinin yerine kadn ve ocuk ii emeini koyarak ya da hnerli emek yerine kaba emek altrarak, insan emeinden tamamen kurtulmak ya da bunun fiyatn drmektir (Ure.[l.c. s. 23].) 210 Reports of Insp. of Fact. 31st. Oct. 1868, s. 43.

kk iyiletirmeler, srekli eyler olup, fazla arlklar yokmu gibi grnmelerine ramen, yine de nemli sonular dourur.211 Bir ilemin zel bir hneri ve hata yapmayan gvenilir bir eli gerektirdii btn durumlarda, bu ilem, mmkn olduu kadar ksa zamanda, ok hnerli ama ou zaman her trl dzensizlie eilimli iinin ii olmaktan karlyor ve bir mekanizmann ii haline getiriliyor; bu mekanizma kendi kendini, bir ocuun bile kontrol edebilecei kadar iyi dzenleyen bir mekanizma oluyor212 Otomatik sistemde iinin yetenei gittike nemini yitirir.213 Makinelerdeki iyiletirmeler, yalnzca belli bir sonuca ulamak iin altrlan yetikin iileri sayca azaltmakla kalmaz, ayn zamanda, bir trdeki bireylerin yerine bir baka trdeki bireyleri, daha hnerli olanlarn yerine daha az hnerli olanlar, yetikinlerin yerine ocuklar, erkeklerin yerine kadnlar geirir. Btn bu deimeler ii cretlerinde srekli dalgalanmalara neden olur.214 Makine, yetikinleri durmadan fabrikadan dar atar.215

Birikmi pratik deneyimlerin, el altnda bulunan mekanik aralarn ve tekniin srekli ilerlemesinin sonucu olarak makine sisteminin ne kadar olaanst bir esneklik kazandn, i gnndeki ksalmann basks altnda sistemin dev admlaryla ilerlemi olmas bize gstermiti. Ne var ki, Amerikan Savann drts ile, birbirini izleyen yl iinde makinelerde bu derece hzl iyiletirmelerin olacan ve bu gelimeye uygun olarak el iilerine ayn lde yol verileceini, ngiliz pamuklu sanayisinin en parlak yl olan 1860da kim dnebilirdi? Burada ngiliz fabrika mfettilerinin resm raporlarndan alacamz bu konuyla ilgili birka rnek yetecektir. Manchesterl bir fabrikatr u aklamay yapmtr:
Bugn, 75 tarama makinesi yerine yalnzca 12 makine yetiyor; bunlarla, daha kaliteli deilse bile ayn kalitede olmak zere eskiden tarand kadar pamuk taranyor. ... i cretlerinden yaptmz tasarruf haftada 10 sterlini buluyor, pamuktan verilen fire ise % 10 azald.
211 Reports etc. 31st. Oct. 1856, s. 15. 212 Ure, l.c. s. 19. Tula yapmnda kullanlan makinelerin salad byk yarar, bunun kullancsn hnerli iilerden tmyle bamszlatrmasdr. (Ch. Empl. Comm. V. Report, Lond. 1866, s. 130, n. 46.) 2. Basma ek: Great Northern Railwayin makine departman mdr olan Bay A. Sturrock makine (lokomotif vb.) yapm ile ilgili olarak unlar sylyor: Pahal (expensive) ngiliz iileri her geen gn biraz daha az kullanlmaktadr. retim, iyiletirilmi aletler kullanlarak artrlyor; bu aralar ise dk bir emek tr (a low class of labour) gerektiriyor. ... Daha nce buhar makinesinin btn paralar zorunlu olarak hnerli emekle yaplyordu. Ayn paralar imdi dk hnerli emekle, ama iyi aralarla yaplyor. ... Aletlerden kastm, makine yapmnda kullanlan makinelerdir. (Royal Commision on Railways. Minutes of Evidence, n. 17862 ve 17863, London 1867.) 213 Ure, l.c. s. 20. 214 l.c. s. 321. 215 1.c. s. 23.

414

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

415

nce iplik yapan bir dier Manchester fabrikasnda

hareket hznn artmas ve eitli self-acting (otomatik) srelerin uygulanmas sayesinde, ii saysnda bir departmanda orannda, bir departmanda den yksek oranda azalma olmutur; dier yandan, ikinci tarama makinelerinin yerine tarak makinelerinin kullanlmas daha nce tarama iinde altrlmakta olan iilerin saysn ok azaltmtr.

Fabrikalarn Says ngiltere ve Galler skoya rlanda Birleik Krallk

1856 2.046 152 12 2.210 1856 275.590 21.624 1.622 298.847 1856 25.818.576 2.041.129 150.512 28.010.217 1856 341.170 34.698 3.345 379.213

1861 2.715 163 9 2.887 1861 367.125 30.110 1.757 399.992 1861 28.352.125 1.915.398 119.944 30.387.467 1861 407.598 41.237 2.734 451.569

1868 2.405 131 13 2.549 1868 344.719 31.864 2.746 379.329 1868 30.478.228 13.97.546 124.240 32.000.014 1868 357.052 39.809 4.203 401.064

Bir baka iplik fabrikas genel ii tasarrufunu % 10 olarak tahmin eder. Manchesterl iplik imaltlarndan Gilmorelar u aklamay yaparlar:
Yeni makineler sayesinde iilerde ve ii cretlerinde salanm olan tasarrufu, blowing (fleme) departman iin tam te bir olarak ... jack frame ve drawing frame roomda (ipliklerin gerilip yumak yapld departman) harcamalarn ve iilerin yaklak olarak 1/3 orannda azaldn tahmin ediyoruz; iplikhane iin yaptmz masraflarda yaklak 1/3 orannda azalma var. Ve hepsi bu kadar da deil; yeni makineler sayesinde imdi elde edilen iplik o kadar iyilemitir ki, dokumac bununla eski makine iplii ile dokuduundan hem daha fazla hem de daha kaliteli kuma dokur.216

Buharl Dokuma Tezghlarnn Says ngiltere ve Galler skoya rlanda Birleik Krallk

lerin Says ngiltere ve Galler skoya rlanda Birleik Krallk altrlan Kiilerin Says ngiltere ve Galler skoya rlanda Birleik Krallk

Fabrika mfettii A. Redgrave bu konuda unlar belirtir:

retimdeki arta karlk, altrlan iilerin says hzla azalmaya devam ediyor; ynl dokuma fabrikalarndaki ii saysnda geenlerde yeni bir azalma daha oldu ve bu devam etmektedir; Rochdalede yaayan bir retmen, birka gn nce, bana, kz okulundaki renci saysnda grlen azalmann yalnzca bunalmn basks yznden olmadn, ayn zamanda ynl dokuma fabrikasnda kullanlan makinelerdeki deiikliklerden ileri geldiini syledi. Bu deiiklikler sonucunda ortalama olarak yar zamanl alan 70er iiye yol verilmitir.217

Aadaki tablo, ngiliz pamuklu dokuma sanayisinde Amerikan Sava sayesinde gerekleen mekanik iyiletirmelerin toplam sonucunu gstermektedir:

216 Reports of Insp. of Fact, 31st Oct. 1863, s. 108 vd. 217 l.c. s. 109. Pamuk bunalm sresince makinelerde yaplan hzl iyiletirmeler, Amerikan Savann bitiminden hemen sonra, ngiliz fabrikatrlerinin dnya pazarlarn yeniden metalarla doldurmasn mmkn kld. 1866 ylnn son 6 aynda kuma srm hemen hemen durmutu. Bunun zerine, in ve Hindistana konsinye mal sevkyat balad; doal olarak bu, bolluu daha da younlatrd. 1867 yl balarnda fabrikatrler, glkten kurtulmann klasik yolu olarak, cretleri % 5 orannda drmeye kalkt. iler kar koydu ve teorik bakmdan pek doru olarak, biricik arenin ksa alma sresi olduunu, haftada 4 gn allmas gerektiini sylediler. Olduka uzun sren bir direnmeden sonra, kendi kendilerini yetkilendiren sanayi kaptanlar, cretleri baz yerlerde % 5 orannda drerek ve dier yerlerde ayn brakarak, alma sresini ksaltmak zorunda kaldlar.

Grld gibi, 1861 ylndan 1868 ylna kadar 338 pamuklu dokuma fabrikas yok olmutur; bir baka deyimle, daha retken ve daha byk boyda makineler daha az sayda kapitalistin ellerinde toplanmtr. Buhar gc ile ileyen tezghlarn saysnda 20.663 adetlik bir azalma olurken bunlarn rettikleri rn artmaya devam etmitir; iyiletirilmi bir dokuma tezgh imdi eski tezgahtan daha fazla i karyordu. Son olarak, i saysnda 1.612.547 adetlik bir art olurken, altrlan ii saysnda 50.505 kiilik bir azalma olmutur. Demek oluyor ki, pamuk bunalmnn iiler iin yaratt geici sefalet, makinelerdeki hzl ve kalc gelimelerle artm ve yerleiklik kazanmt. Ne var ki, makine, cretli iinin karsna onu hep yenen ve fazlalk haline getiren ar gl bir rakip olarak kmakla kalmaz. Sermaye, onu yksek sesle ii dman bir g ilan eder ve bundan kendi kar ynnden yararlanr. ilerin sermayenin otokrasisine kar belirli ara-

416

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

417

lklarla giritikleri ayaklanma, grev vb. hareketlerini ezmekte, makine, en gl sava arac olur.218 Gaskelle gre, buhar makinesi, daha ilk andan itibaren, kapitaliste, iilerin gittike artan ve yeni doan fabrika sistemini bunalma srkleme tehdidi yaratan taleplerini yerle bir etme olanan salam bir insan gc dmanyd.219 1830dan bu yana yalnzca ii ayaklanmalarna kar sermayenin sava arac olarak kullanlmak amacyla yaplm icatlar zerine koca bir tarih yazmak mmkndr. Otomatik sistemde yeni bir dnemi balatt iin, hepsinden nce selfacting mule geliyor aklmza.220 Buharla ileyen ahmerdann mucidi olan Nasmyth, Trades Unions Commission (i Sendikalar Komisyonu) nnde yapt bir konumada, makine iilerinin 1851deki byk ve uzun sren grevi sonucunda makinelerde kendisi tarafndan yaplm bulunan iyiletirmelerle ilgili olarak u aklamalarda bulunmutur:
Bizim yaptmz modern mekanik iyiletirmelerin belirgin zellii, kendi kendine ileyen i makinelerinin sisteme eklenmesidir. imdi bir mekanik iisinin yapmas gereken ve neredeyse her gencin yapabilecei ey, kendi bana almak deil, gzelce alan makineye gzclk etmektir. Yalnzca hnerlerine yaslanan iilerin tm artk devre d braklmtr. Ben eskiden teknisyen bana drt olan ocuk altrrdm. Bu yeni mekanik birleimler sayesinde yetikin ii saysn 1500ten 750ye indirdim. Sonu, krmda nemli bir artt.

Urenin self-acting mulen icad ile ilgili olarak syledikleri unlardr:

Bu, sanayi iileri arasnda dzeni yeniden kurma grevi olan bir bulutu. ... Bu bulu, sermayenin, bilimi hizmetine sokarak, sz dinlemez iiyi her zaman uysallkla hareket etmek zorunda brakaca ynndeki, bizim tarafmzdan gelitirilmi olan doktrini doruluyor.221

Urenin eseri, 1835 ylnda, yani fabrika sisteminin grece az gelimi olduu bir zamanda yaynlanm olmakla beraber, sadece iten sinizmi dolaysyla deil, ayn zamanda sermaye beyninin sama sapan elikilerini ortaya koyan saflyla da fabrika ruhunun klasik ifadesi olmaya devam ediyor. rnein, sermayenin, cretini deyerek hizmetine ald bilimin yardmyla sz dinlemez iiyi her zaman uysallkla hareket etmek zorunda brakacadoktrinini gelitirdikten sonra, baz evrelerin mekanik-fizik bilimini zengin kapitalistlerin despotizmine hizmet etmekle ve yoksul snflarn ezilmelerine ara olmakla itham etmeleri karsnda Urenin tepesi atar. Ure, makinelerdeki hzl gelimenin iiler iin ne kadar yararl olduu zerine uzun uzun vaaz verdikten sonra, kar koymak, grevlere girimek vb. yoluyla makinelerin gelimesini hzlandrdklarn syleyerek iileri uyarr.
iddete dayanan bu tr bakaldrlar, der, kendi kendisinin cellad olmak gibi alaltc bir karaktere sahip olan insann dar grlln gsterir.

Ure, pamuklu basmaclkta renkli basm iin kullanlan bir makine zerine unlar syler:
Kapitalistler, sonunda, bu dayanlmaz klelikten (yani iilerle yaptklar szlemelerin kendilerine ar gelen koullarndan) bilimin salad olanaklar yardmlarna ararak kurtulmay denedi ve ok gemeden meru haklarna, kafann vcudun dier organlarnn zerinde olmas hakkna yeniden sahip oldular.

Oysa birka sayfa nce bunun tersini syler:

ilerin sama fikirlerinin neden olduu iddetli atmalar ve kesintiler olmasa, fabrika sistemi ok daha hzl geliir ve ilgili btn taraflar iin ok daha yararl olurdu.

Ve sonra tekrar feryat eder:

Mekanikteki iyiletirmelerin adm adm gereklemesi Byk Britanyann fabrika blgelerindeki halk iin bir ans olmutur. Haksz bir ekilde der, makineler, yetikinlerin bir blmn isiz brakarak ve bylece saylarn emek ihtiyacnn zerine kararak cretlerini azaltmakla sulanr. Oysa, makineler, ocuk emei talebini artrr ve bylece onlarn cretlerini ykseltir.

Yine Ure, icad hemen bir greve yol am olan bir ilmik dzeltme makinesi ile ilgili olarak yle der:
blmnn eski siperleri gerisinde kendilerini yenilmez bir biimde tahkim etmi olduklarn sanan honutsuzlar srs, modern mekanie dayanan taktikle evrelerinin sarldn ve savunma aralarnn yok edildiini grdler ve ister istemez teslim oldular.
218 Kristal ve ie cam fleme atlyelerinde patronlarla iiler arasndaki iliki kronik bir grev halidir. Asl ilemlerin makine ile yapld, basntan yararlanlan cam manifaktrndeki gelimenin nedeni budur. Eskiden nefesle ylda 350.000 libre kristal cam reten Newcastlel bir firma, basn kullanarak bunun yerine imdi 3.000.500 libre cam retiyor. (Ch. Empl. Comm. IV. Rep., 1865, s. 262, 263.) 219 Gaskell, The Manufacturing Population of England, Lond. 1833, s. 11, 12. 220 Kendi makine fabrikasndaki grevler sonucunda, Bay Fairbairn, makine yapm iinde makine kullanlmas ile ilgili baz ok nemli icatlarda bulunmutur.

Dier yandan, ayn teselli datcs,ebeveynlerin ocuklarn ok erken yalarda fabrikalara gndermelerini nlesin diye, ocuklara verilen cretlerin dk tutulmasn savunur. Btn kitab, snrsz i gnnn zrclnden ibarettir ve yasa koyucunun 13 yandaki ocuklarn gnde 12 saatten fazla altrp helak edilmesini yasaklamas, onun liberal ruhuna Orta an en karanlk gnlerini hatrlatr. Bu, onu, fabrika
221 Ure, l.c. s. 367-370.

418

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

419

iilerini, makineler araclyla kendilerine lmsz karlarn dnecek bo zaman salam olan kader iin kran duasna armaktan alkoymaz.222

6. Makinelerin siz Brakt ilerle lgili Telafi Teorisi

James Mill, MacCulloch, Torrens, Senior, J. Stuart Mill vb. gibi bir dizi burjuva iktisats, iileri ilerinden eden btn makinelerin ayn zamanda ve zorunlu olarak, isiz kalan ayn iileri altrmaya yetecek miktarda bir sermayeyi de serbest braktn ileri srer.223 imdi, bir kapitalistin, bir hal fabrikasnda 100 ii altrmakta ve adam bana ylda 30 sterlin harcamakta olduunu varsayalm. Bu durumda kapitalistin yllk deiir sermaye olarak yatrd para 3000 sterlin olur. Kapitalist, 50 iiye yol veriyor ve geriye kalan 50 iiyi kendisine 1500 sterline mal olan makinelerle altrmaya balyor olsun. Binalar, kmr vb., iimiz basitlesin diye, bir yana brakalm. Ayrca, bir ylda tketilen ham maddenin maliyetinin eskisi gibi yine 3000 sterlin olduunu varsayalm.224 Bu bakalam ile serbest kalan bir sermaye olur mu? Eski iletme biiminde 6000 sterlinlik yatrlm toplam sermayenin yars deimez sermaye, dier yars deiir sermayeydi. Ayn sermaye imdi 4500 sterlinlik deimez sermaye (3000 sterlinlik ham madde ve 1500 sterlinlik makine) ile 1500 sterlinlik deiir sermayeden olumaktadr. Toplam sermayenin yars deiir sermaye veya canl emek gcne yatrlm sermaye iken, deiir sermaye imdi toplam sermayenin ancak kadardr. Burada sermayenin serbest kalmas yerine balanmas sz konusu olur; emek gc ile deitirilen sermaye, deiir sermaye, bu biiminden kar, bir baka biime, deimez sermaye biimine girer. 6000 sterlinlik sermaye, dier koullar deimiyorsa, imdi hibir biimde 50den fazla ii altramaz. Makinelerde meydana gelen her iyilemeyle birlikte, bunlarn altrd iilerin says azalr. letmeye yeni sokulan makineler, ilerine son verdikleri emek gcnn ve kullanlmaz hale getirdikleri i aletlerinin mal olduundan daha az bir paraya mal olsayd, yani, sz gelii, bu sonuncular 1500 sterlin iken makineler 1000 sterline alnsayd, bu durumda, 1000 sterlinlik bir deiir sermaye
222 Ure, l.c. s. 368, 7, 370, 280, 321, 281, 475. 223 Ricardo balangta bu grteydi; ama daha sonra bu gr, kendisinin belirgin zellii olan bilimsel tarafszl ve gerek severlii ile aka reddetmitir. Bkz. l.c. ch. XXXI On Machinery. 224 Nota bene. Verdiim rnek, yukarda sz edilen iktisatlar tarafndan verilenlere tam uyan bir biimdedir.

deimez sermaye dnm ya da balanm olurdu ve 500 sterlinlik bir sermaye serbest kalrd. 500 sterlin, ii creti deimiyor denirse, yuvarlak hesap 16 ii iin bir altrma fonu oluturur; oysa 50 iiye yol verilmitir; dahas, bu fonla altrlabilecek iilerin says 16dan daha azdr, nk, 500 sterlin sermayeye dnrken, bunun bir ksmnn yeniden deimez sermayeye evrilmesi zorunlu olduundan, emek gcne evrilecek ksm da ancak geriye kalan ksm olabilir. Bu arada, diyelim, yeni makinelerin yapm iinde daha fazla sayda tekniker altrlmaya balasn; bu, kap dar edilen hal iileri iin bir telafi olabilir mi? Bunlarn yapm, en iyi durumda, kullanmlarnn isiz braktndan daha az iiye i salar. 1500 sterlin, sadece yol verilmi olan hal iilerinin cretlerini temsil etmekte iken, imdi, makine biiminde, temsil ettikleri unlardr: 1. Bu makinelerin retimi iin gerekli retim aralarnn deeri; 2. Bu makineleri yapan iilerin cretleri; 3. Patronun cebine inen artk deer. Ayrca, makine, bir kere yaplp bitirilince, lmne kadar bir daha yenilenmez. Demek ki, baka ilerde alanlara ek olarak makine yapm iinde altrlan teknisyenlerin saysnn korunabilmesi iin, hal fabrikatrlerinin birbiri pei sra makine kullanmaya balayarak, iilerine yol vermesi gerekir. Aslnda sz geen zrcler de sermayenin bu ekilde serbest kalmasn kast etmiyor. Onlarn anlatmak istedikleri, serbest braklan iilerin geim aralardr. Biraz nce sz edilen durumda, makinelerin sadece 50 iiyi serbest brakmakla ve bylece onlar baka ilerde ve bakalar tarafndan kullanlabilir hale getirmekle kalmad, ayn zamanda 1500 sterlin deerindeki geim aralar ile ilikilerini ortadan kaldrd ve dolaysyla bu geim aralarn serbest brakt inkr edilemez. Yani, makinenin, iileri geim aralarndan koparmas biimindeki basit ve hibir yenilik iermeyen olgunun iktisadi ifadesi, makinenin geim aralarn iiler iin serbest hale getirmesi veya iilerin kullanlmas iin sermayeye dntrmesidir. Grld gibi, her ey gelip ifade tarzna dayanyor. Nominibus mollire licet mala (ktl szlerle yumuatmak yerinde olur). Bu teoriye gre, 1500 sterlin deerindeki geim aralar, kendilerine yol verilmi 50 hal iisinin emekleriyle deerlenmi bir sermaye idi. Bu sermaye, elli ii tatile karlr karlmaz iini yitirmi olur ve sz konusu elli kiinin onu yeniden retici bir ekilde tketebilecekleri yeni bir yatrm alan buluncaya kadar huzur ve rahat bulamaz. Demek ki, sermaye ve ile iiler er ya da ge yeniden bulumak zorundadr ve bunun gereklemesiyle telafi de gereklemi olur. O halde, makine yznden isiz kalan iilerin aclar da bu dnyann zenginlikleri gibi geicidir.

420

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

421

1500 sterlin tutarndaki geim aralar, iten atlm olan iilerin karsna hibir zaman sermaye olarak kmamt. Onlarn karsnda sermaye olarak yer alm olan ey, imdi makineye dnm bulunan 1500 sterlindi. Daha yakndan bakldnda grlecektir ki, kendilerini kullananlardan ayni olarak deil para biiminde aldklar bu 1500 sterlin, iten karlm olan 50 ii tarafndan bir yl iinde retilen hallarn yalnzca bir ksmn temsil ediyordu. iler, 1500 sterline dnm olan hallarla ayn deerde geim aralar satn alyordu. Bunun iindir ki, bu geim aralar onlar iin sermaye deil metayd; ve onlar bu metalar iin cretli ii deil alcydlar. Makinelerin bu miktarda paray satn alma arac olmaktan karmas olgusu, iileri alc olmaktan karp alc olmayan kiiler haline sokar. Bu yzden bu metalar iin talep azalr. Voil tout (hepsi bu kadar). Talepteki bu azalma bir baka taraftaki talep artyla telafi edilmezse, bu durumda metalarn piyasa fiyat der. Bu, uzun bir sre devam eder ve daha byk lekte gerekleirse, bu metalarn retimi iin altrlan iilerin bir ksmna yol verilmesi sonucunu dourur. Gemite gerekli geim aralarn reten sermayenin bir ksm, bir baka biimde yeniden retilir. Piyasa fiyatlar der ve sermayenin kullanm yeri deiirken, gerekli geim aralar retimi iin altrlan iilere denmekte olan cretlerin bir ksm de serbest kalr. Demek ki, bay zrc, makinelerin, iilerin geim aralar ile balarn kopararak, ayn zamanda, geim aralarn iilerin altrlmalar iin kullanlacak sermayeye dntrdn kantlayacak yerde, her derde deva arz ve talep yasasyla, tersine, makinenin, sadece kullanlmaya balad retim kolunda deil, henz kullanlmad retim kollarnda da iilerin iten atlmasna neden olduunu kantlar. ktisatlarn iyimserlikleri yznden glnleen gerek olgular unlardr: makinelerin ilerine son verdii iiler i yerlerinden karlp emek piyasasna frlatlr ve orada kapitaliste smrlmek iin beklemekte olan emek glerinin saysn artrr. Yedinci Blmde grlecei zere, makinenin bize burada ii snf iin bir telafiymi gibi gsterilen bu etkisi, tam tersine, iinin karsna en korkun bir krba olarak kar. Burada u kadarn belirtmekle yetinelim: Bir sanayi kolundan atlan iiler, phesiz, bir baka sanayi kolunda i arayabilir. bulunur ve bylece iilerle serbest kalm geim aralar arasndaki ba tekrar kurulursa, bu, yatrm peinde olan yeni, ek bir sermaye araclyla gerekleir; yoksa, asla, daha nce onlar altrm olup imdi makineye dnm bulunan sermayenin eseri olmaz. Ve bu gereklese bile, iilerin hayal edebilecekleri eyler o kadar snrldr ki! blmnn gdkletirmi olduu bu zavallcklar, kendi eski ilerinin dnda o kadar dk deerlidir ki, ancak, aa trden ve

dolaysyla her zaman ii ile dolup taan ve emee deerinin altnda cret denen birka i koluna girebilirler.225 Bundan baka, her sanayi kolu her yl normal olarak boalan yerleri doldurur ve normal genileme ihtiyacnn gerektirdii sayda bir miktar yeni iiyi kendisine eker. Belli bir sanayi kolunda o zamana kadar altrlmakta olan bir ksm iiye makine kullanlmas yznden yol verilir verilmez, yedek durumundaki iilerin dalmnda da deiiklik olur ve bunlar dier i kollar tarafndan sourulur; bu srada ilk kurbanlarn byk bir ksm, gei dnemi boyunca, sefil ve perian olur. ilerle geim aralar arasndaki ban kopuundan aslnda makinelerin sorumlu olmad, hi phe gtrmeyen bir olgudur. Makineler, kullanlmaya baladklar kolda rn ucuzlatr ve artrr ve balangta, dier sanayi kollarnda retilmekte olan geim aralar ktlesini deitirmezler. Bundan dolay, yllk rnn almayanlar tarafndan heba edilen ksmn tamamen bir yana braksak bile, iten atlm iiler iin toplumun sahip bulunduu geim aralar miktar, makine kullanlmaya baladktan sonra, makine kullanlmadan nce olduu kadar ya da bundan fazla olur. Ve iktisadi zrcln dayand nokta ite budur! Makinenin kapitalist tarzda kullanmndan ayrlamayacak olan elikiler ve kartlklar mevcut deildir, nk bunlar, makinenin kendisinden deil, onun kapitalist tarzda kullanmndan kaynaklanr! Yani, makine aslnda alma sresini ksaltt halde, kapitalist tarzda kullanldnda i gnn uzatt; aslnda ii kolaylatrd halde, kapitalist tarzda kullanldnda emein younluunu artrd; aslnda insann doa gleri zerindeki zaferi demek olduu halde, kapitalist tarzda kullanldnda insan doa glerinin boyunduruuna soktuu; aslnda reticilerin zenginliini artrd halde, kapitalist tarzda kullanldnda bunlar sefilletirdii iin vb., burjuva iktisats, basite, makinenin, bizzat makine olarak ele alnmas halinde, btn bu somut elikilerin srf sradan gerekliin grnmnden ibaret olduunu, ama aslnda ve dolaysyla ayn zamanda teoride mevcut olmadklarn mutlak bir kesinlikle kantladn aklar. Burjuva iktisats, bylece, ban daha fazla artmaktan kurtulur ve stelik, makinenin kapitalist tarzda kullanmna kar deil, makinenin kendisine kar savamak gibi bir aptalln gnahn hasmnn srtna ykler.
225 Bir Rikardocu, J. B. Saynin samalklarna kar, bu konuda unlar belirtiyor: blmnn iyice gelimi olduu hallerde, iilerin hneri, ancak, bunun iilere retildii belli i kollarnda kullanlabilir; iilerin kendileri bir tr makinedir. Bundan dolay, eylerin kendi dzeylerini bulmak gibi bir eilime sahip olduunu papaan gibi tekrarlamak, mutlak olarak hibir eye yaramaz. Etrafmza baktmzda, eylerin uzun sre dzeylerini bulamadn, bulduu zaman da bu dzeyin srecin balangcndaki dzeyden daima daha aa bir yerde olduunu grrz. (An Inquiry into Those Principles Respecting the Nature of Demand etc., Lond. 1821, s. 72.)

422

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

423

Burjuva iktisats, makinenin kapitalist tarzda kullanlmas yznden geici rahatszlklarn doacan kesinlikle inkr etmez; ama, dier yz bulunmayan bir madalyon olmazm! Onun asndan, makinenin kapitalist tarzdan baka bir tarzla kullanlmas olanakszdr. Yani, ona gre, iinin makine tarafndan smrlmesi ile makinenin ii tarafndan smrlmesi zdetir. Dolaysyla, her kim, makinenin kapitalist tarzda kullanmnn gerek yzn ortaya koyuyorsa, bunlarn kullanlmasn hi istemiyordur ve toplumsal ilerlemenin bir dmandr!226 Tam da mehur cani Bill Sikesn akl yrtmesi gibi:
Jrinin sayn yeleri, bu gezgin tacirlerin boyunlar, phesiz, kesilmi bulunuyor. Ama bu benim suum deil, ban suudur. Bu tr geici mnasebetsizlikler oluyor diye bak kullanmna son mu verelim? Dnnz bir kere! Bak olmasayd tarm ve zanaatlar bugn nerede olurdu? Bak, anatomide retildii zere cerrahide de yararl bir ara deil midir? Ayrca, neeli sofralarnn gnll yardmcs deil midir? Ba ortadan kaldrrsanz, bizi gerisin geriye barbarln en derin uurumlarna yuvarlarsnz.227

Makine, kullanlmaya balad i kollarnda iilere zorunlu olarak yol verdirmekle beraber, gene de, baka i kollarnda bir istihdam artna yol aabilir. Ne var ki, bu etkinin telafi teorisi denilen teori ile hibir ilikisi yoktur. Makine ile elde edilen her rn, sz gelii makine ile dokunan bir yarda kuma, makinenin yerini ald iinin elle dokuduu ayn rnden daha ucuza mal olduu iin, u mutlak yasaya ularz: makine ile retilen nesnenin toplam miktar makinenin ortadan kaldrd zanaat veya manifaktr tarz iletmede elde edilen rnn toplam miktarna eit olacak olsa, bu durumda, harcanan emein toplam miktar azalm olur. Bizzat emek aralarnn, yani makinelerin, kmrn ve benzer eylerin retimleri iin gerekli emek miktarndaki artn, makine kullanmnn yol at emek azalmasndan daha kk olmas zorunludur. Aksi halde, makine ile elde edilen rn elle yaplan rn kadar ve hatta ondan daha pahal olurdu. Oysa, daha az sayda iinin makine ile elde ettii rnn toplam ktlesi, yerini ald el rnnn toplam ktlesi kadar olmaz, gerekte onu ok aar. Diyelim ki, makine ile dokunan 400.000 yarda kuma,
226 Bakalarnn yan sra MacCulloch da bu gsterili budalaln ustasdr. rnein, 8 yandaki bir ocua yarar yapmack bir saflkla syle diyor: inin hnerini, iiyi, ayn ya da daha az miktarda emekle, gittike artan miktarda meta retebilir hale gelmesini salamak zere, durmadan gelitirmek avantajl ise, bu sonuca ulamak iin kendisine en etkin bir biimde yardmc olaca iin, iinin byle bir makinenin yardmndan yararlanmas da avantajl olmak zorundadr. (MacCulloch, Princ. of Pol. Econ., Lond. 1830, s. 182.) 227 plik makinesinin mucidi Hindistan mahvetti; ama bu bizi fazla ilgilendirmez. (A. Thiers, De la Proprit, [s. 275].) Thiers burada iplik makinesi ile mekanik dokuma tezghn birbirine kartrmaktadr; ama bu bizi fazla ilgilendirmez.

elle dokunan 100.000 yarda kumaa gre daha az sayda iiyle retiliyor olsun. Drt katna km rnde drt kat fazla ham madde bulunur. Dolaysyla ham madde retiminin drt katna karlmas gerekir. Oysa, binalar, kmr, makineler ve benzerleri gibi emek aralarnn tketimleri bakmndan farkl bir durum sz konusu olur; bunlarn retimleri iin gerekli ek emek miktar, makine kullanlarak elde edilen rnn ktlesi ile ayn sayda ii tarafndan, makine kullanlmadan, elle yaplabilecek rnn ktlesi arasndaki farka gre deien snrlar iinde artabilir. Demek oluyor ki, bir sanayi kolunda makineli retimin yaylmasyla birlikte, ilk olarak, bu sanayi koluna retim aralarn salayan dier sanayi kollarnn retimi artmaktadr. altrlan ii kitlesinin bu yolla ne kadar byyecei, i gnnn uzunluu ve emein younluu veri ise, kullanlmakta olan sermayenin bileimine, yani sermayenin deimez ve deiir unsurlarnn oranna baldr. Bu oran, sz edilen i kollarna makinenin ne lde girmi veya girmekte olduuna bal olarak byk deiiklikler gsterir. Kmr ve maden ocaklarnda almaya mahkm insanlarn says, madencilik alannda yeni makinelerin kullanlmas sonucu son on yllarda bu saydaki art yavalam olmakla beraber, ngiliz fabrika sistemindeki ilerlemelerle birlikte muazzam bir byme gstermitir.228 Makinelerle birlikte yeni bir ii tipi ortaya kmtr: makine yapmcs. Makineli retimin bizzat makine retiminin kendisini gittike byyen bir lde hkm altna aldn grm bulunuyoruz.229 Ham maddeye gelince,230 rnein, pamuk iplii retimindeki ok hzl ilerlemenin, Amerika Birleik Devletlerinde pamuk retiminde ok byk bir gelimeye yol atna ve bu gelime ile birlikte kayna Afrika olan kle ticaretini sadece muazzam bir biimde artrmakla kalmayp ayn zamanda zenci retimini snr kle eyaletleri diye bilinen eyaletlerin balca ii haline getirdiine hi phe yoktur. 1790 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde ilk kle saym yapld zaman, klelerin says 697.000di; buna karlk 1861 ylnda bu say yaklak drt milyonu bulmutu. Dier
228 1861 saymna gre (Vol. II., Lond. 1863) ngiltere ve Gallerde kmr ocaklarnda alan iilerin says 246.613 buluyordu; bunlarn 73.546s 20 yan altnda, 173.067si 20 yan stndeydi. Birinciler arasnda 5-10 yalar arasnda 835 kii, 10-15 yalar arasnda 30.701 kii, 15-19 yalar arasnda 42.010 kii yard. Demir, bakr, kurun, kalay ve dier maden ocaklarnda alanlarn says 319.222 idi. 229 1861 ylnda ngiltere ve Gallerde makine yapmnda alan insanlarn says 60.807 idi; bu say iinde fabrikatrlerin kendileri, ofis personeli vb. ve bu i kolu ile ilgili btn ticaret erbab yer alyor; buna karlk, diki makinesi vb. gibi kk makinelerin reticileri ve gene i makinelerinde ara olarak kullanlan, i vb. gibi eylerin reticileri bu sayya dahil bulunmuyor. Toplam mhendis says 3.329du. 230 Demir en nemli ham maddelerden biri olduu iin, 1861 ylnda ngiltere ve Gallerde demir dkm fabrikalarnda, 123.430u erkek, 2.341i kadn olmak zere 125.771 ii almakta olduunu, erkeklerin 30.810unun 20 yan altnda, 92.620sinin 20 yan stnde bir yata bulunduunu belirteyim.

424

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

425

taraftan, mekanik ynl dokuma retiminin bymesinin, tarm topraklarnn giderek koyun yetitirilen meralar haline dntrlmesiyle birlikte, tarm iilerinin ynlar halinde topraktan kovulmalarna ve fazlalk durumuna getirilmelerine yol at daha az bilinen bir ey deildir. 1845ten bu yana nfusu hemen hemen yarya inmi bulunan ve kendi toprak sahipleri ile ngiliz ynl dokuma fabrikatrlerinin ihtiyalarna tam olarak uyacak bir sayya inmek zere nfusu hl azalmakta olan rlanda, u anda bu srecin iinde bulunuyor. Bir emek nesnesinin son biimini alncaya kadar getii n ve ara aamalarda makine kullanlmaya balad zaman, henz el zanaatlar veya manifaktr tipi iletmelerin yaygn bulunduklar ve makineyle retilen rn ileyen i kollarnda, i malzemesi ile birlikte emee duyulan talep de artar. rnein, makineli iplik sanayisi o kadar ucuz ve o kadar bol iplik salamt ki, elle alan dokumaclar, balangta, giderlerinde bir artma olmadan, hi durmadan alma olanan bulmutu. Bylece gelirleri artmt.231 Bundan dolay, rnein ngilterede Jenny, Throstle ve Mule gibi makinelerin ynl dokuma sanayisine ekmi olduu 800.000 dokuma iisi en sonunda buharla ileyen dokuma tezghnn darbesini yiyinceye kadar, bu alana insan akm devam etmiti. Ayn ekilde, makine ile retilen elbise kumalarnn bollamasyla birlikte, diki makinesi ortaya kana kadar, terzilerin, elbise dikimcilerinin, dikiilerin vb. says artar. Makineye dayanan iletmelerin grece daha az sayda ii ile saladklar ham maddelerin, yar ilenmi maddelerin, emek aralarnn vb. miktarlarnda meydana gelen arta uygun olarak, bu ham maddelerin ve yar ilenmi maddelerin ilenmesinde saysz alt biim ortaya kar ve dolaysyla toplumsal retim kollar eit ve sayca artar. Makineli iletme, girdii i kollarnn retici gcn o zamana kadar grlenlerden ok daha yksek dzeylere kard iin, toplumsal i blmn manifaktre gre ok daha ileri noktalara tar. Makinelerin dourduu dier sonu, artk deeri ve ayn zamanda bunu temsil eden rn ktlesini, yani eklentileriyle birlikte kapitalistler snfnn tkettii eyleri artrmak ve bu toplum katmanlarn bytmektir. Bu kimselerin artan zenginlii ve gerekli geim aralarnn retimi iin altrlmas gereken iilerin sayca azalmas, yeni lks ihtiyalarla birlikte ve ayn zamanda, bunlarn karlanmalarn salayacak yeni aralar da dourur. Toplumsal rnn daha byk bir ksm artk rne dnr; artk rnn daha byk bir ksm daha incelmi ve eitlenmi biimler231 Drt yetikin kii (pamuklu dokumacs) ile ileci olarak alan iki ocuktan meydana gelme bir aile geen yzyln sonlarnda ve iinde bulunduumuz yzyln balarnda gnde 10 saatlik bir alma karlnda haftada 4 sterlin kazanyordu; iler hzland zaman, daha da fazla kazanrlard. ... Daha nce, bunlar hep iplik sknts ekerdi. (Gaskell, l.c. s. 34, 35.)

de yeniden retilir ve tketilir. Bir baka deyimle: Lks eylerin retimi artar.232 rnlerin incelmesi ve eitlenmesi, byk sanayinin dnya piyasasnda yaratt yeni ilikilerden de ileri gelir. Yerli rnler karlnda sadece daha fazla yabanc lks mallar alnmakla kalmaz, yerli sanayide retim arac olarak kullanlmak zere daha fazla miktarda yabanc ham madde, yar ilenmi madde ve dier eitli maddeler alnr. Dnya piyasas ile olan bu ilikilerin artmasyla birlikte ulatrma sanayisinde emek talebi ykselir ve bu sanayinin kendisi saysz yeni kollara blnr.233 altrlan ii saysnda greli bir azalma olurken retim ve geim aralarnn artmas, kanallar, doklar, tneller, kprler vb. gibi, meyveleri daha ileriki bir zamanda alnacak olan rnlerin reticisi olan sanayi dallarndaki ilerin bymesine yol aar. Ya dorudan doruya makinelerin meydana getirdii temel zerinde ya da genel snai deimenin gerekli kld bir sonu olarak, yepyeni retim kollar ve dolaysyla yeni i alanlar oluur. Bununla beraber, bunlarn toplam retim iinde igal etmekte olduklar yer, en gelimi lkelerde bile nemli olmaktan uzaktr. Bu sanayi kollarnda altrlan iilerin says, en kaba biiminde el emeine duyulan ihtiyacn artmas orannda ykselir. Gaz retimi ve datm, telgraflk, fotoraflk, buharl teknelerle yaplan deniz nakliyat ve demir yolculuk gnmzde bu tr sanayilerin en nemlileri olarak saylabilir. 1861 ylnda (ngiltere ve Galler iin) yaplm olan bir saym, gaz sanayisinde (gaz retimi ve datm, bu i kolunda kullanlan cihazlarn retimi, gaz irketlerinin acenteleri vb. bir arada) 15.211, telgraflkta 2.399, fotoraflkta 2.366, buharl deniz ulatrmasnda 3.570 ve demir yollarnda 70.599 kiinin altrlmakta olduunu ortaya koymutu; bunlarn da aa yukar 28.000ini ileri az ok devamllk gsteren hnersiz demir yolu ve kanal iileri ile bro ilerini ve ticari ileri yrten personel meydana getiriyordu. Demek ki, bu be yeni sanayide alan kiilerin toplam saylar 94.145i buluyordu. Son olarak, byk sanayinin kollarn meydana getiren alanlardaki olaanst retkenlik art, geriye kalan btn retim alanlarnda emek gcnn hem younluk hem genilik itibaryla daha fazla smrlmesi sonucunu da beraberinde getirerek, ii snfnn gittike byyen bir ksmnn retken olmayan ilerde kullanlmasna ve bylece, zellikle de eskiden ev ilerini yapan klelerin, (erkek ve kadn hizmetiler, uaklar vb. gibi kimselerden meydana gelen) hizmetiler snf ad altnda srekli olarak byyen bir lekte yeniden retimine olanak vermitir.
232 F. Engels, Lage usw.de bu lks mallarn retiminde alan iilerin byk bir ksmnn acnas durumunu gsterir; Child. Empl. Comm.un raporlarnda bu konuda saysz yeni belge mevcuttur. 233 1861 ylnda ngiltere ve Gallerde 94.665 denizci, deniz ticareti ilerinde alyordu.

426

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

427

1861 ylnda yaplm olan sayma gre ngiltere ve Gallerin toplam nfusu, 9.776.259u erkek ve 10.289.965i kadn olmak zere 20.066.224 kiiydi. almak iin yalar ok kk ve ok byk olan kimseleri, retici olmayan btn kadnlar, genleri ve ocuklar; sonra hkmet memurlar, papazlar, yarglar, askerler vb. ideolojik katmanlar; daha sonra tek ileri rant, faiz vb. biimler altnda bakalarnn emeini tketmek olan kimseleri; ve nihayet sefalet iindeki isizleri, serserileri, sulular vb. bu toplamdan dersek, geriye her iki cinsten ve ok farkl yalardan yuvarlak hesap 8 milyon insan kalr; retim, ticaret, finans vb. alanlarda bir ekilde faaliyet gstermekte olan kapitalistler de bu son say iinde yer almaktadr. Bu 8 milyon kendi iinde yle blnr:
Tarm iileri (obanlar, iftilerin yannda yaayan erkek ve kadn 1.098.261 kii hizmetkrlar dahil) Pamuklu, ynl, Worsted-ynl, keten, kenevir, ipekli, jt fabrikalar ile mekanik orap ve dantel yapm ilerinde alan herkes Kmr ve maden ocaklarnda alan herkes Her trl metal iletmelerinde (yksek frnlar, haddehaneler vb.) ve her trl metal eya yapm ilerinde alanlar Hizmetiler snf
1 2 3 Yalnzca 177.596s 13 yandan byk erkek. 30.501i kadn. 137.447si erkek. zel evlerde almayanlar, 1.208.648 says iinde yer almamaktadr. 2. Basma ek. 1861-1870 yllar arasnda erkek hizmetilerin says hemen hemen iki katna kt. Bunlarn says 267.671i buldu. 1847de 2.694 av alan (aristokratlara ait) bekisi vard, 1869da bunlarn says 4.921 oldu. Londrada alt orta snftan kimselere hizmet eden gen kzlara halk dilinde little slaveys, kk kleler deniyordu.

642.607kii1 565.835 kii 396.998 kii 2 1.208.648 kii3

Hemen hemen hepsi fabrika iisinin girmi bulunduu klelik durumundan yaknr. Peki, hepsinin oynad byk koz nedir? Makinenin, ilk balang ve gelime dneminin deheti yattktan sonra, i klelerinin saysn azaltacak yerde, uzun dnemde bunlarn saysn artrmas! Evet, makineli retime dayanan fabrika sisteminin, belli bir byme dneminden sonra, ksa veya uzun bir gei dneminden sonra, balangta sokaa atlanlardan daha fazla iiyi penesine alp kvrandraca yolundaki irkin teori, kapitalist retim tarznn ebed bir doal zorunluluk olduuna inanan her insan-sever iin irkin olan bu teori, ekonomi politiin, iindeki sevinci cokunlukla aa vurduu teori olmutur!234 Geri, daha nce grdmz birka rnekte bile, rnein ngiliz ynl (Worsted) ve ipekli dokuma fabrikalarnda, fabrika sisteminde grlen olaanst bir genilemenin, sistemin belli bir gelime aamasnda, altrlan ii saysnda sadece greli bir azalmay deil, mutlak bir azalmay da beraberinde getirebilecei grlmt. Parlamentonun emri ile Birleik Krallktaki btn fabrikalarla ilgili olarak zel bir saymn yapld 1860 ylnda, Lancashire, Cheshire ve Yorkshiren fabrika blgelerinin fabrika mfettii R. Bakern grev alan olan ksmnda 652 fabrika saylmt; bunlarn 570inde, buharla ileyen 85.622 dokuma tezgh, (katlama ileri hari) 6.819.146 i, 27.439 beygir gcne sahip buhar makineleri, 1.390 beygir gcne sahip su arklar, 94.119 alan kii olduu saptanmt. Buna karlk 1865 ylnda ayn fabrikalarda, 95.163 dokuma tezgh, 7.025.031 i, 28.926 beygir gcne sahip buhar makineleri, 1.445 beygir gcne sahip su arklar, 88.913 alan kii olduu grlmt. Demek ki, bu fabrikalarda 1860 ile 1865 yllar arasnda tezgh saysnda % 11, i saysnda % 3, beygir gc miktarnda % 5 art olurken, ayn sre iinde altrlan personel saysnda % 5,5lik

Btn tekstil fabrikalarnda alanlarla kmr ve maden ocaklarnda alanlar bir arada 1.208.442 kii ediyor; metalle ilgili btn iletme ve fabrikalarda alanlarla bir arada alrsak 1.039.605 kii oluyor; her iki say da, modern ev klelerinin saysndan kk. Makinelerin kapitalist tarzda smrlmesiyle ulalan ne muhteem bir sonu!

7. Makineye Dayanan Fabrika Sisteminin Gelimesiyle ilerin tilmesi ve ekilmesi. Pamuklu Sanayisinin Bunalmlar
Ekonomi politiin akl banda btn temsilcileri, kullanma yeni sokulan makinelerin, rekabet iine girdikleri eskiden kalma zanaatlardaki ve manifaktrlerdeki iiler zerinde veba gibi bir etki yaptn itiraf eder.

234 Buna karlk Ganilh, makineli iletme sisteminin nihai sonucu olarak, saylar artm bir gens honntes (saygn kiiler) grubunun srtndan geindii ve nl perfectibilit perfectibleini (mkemmelletirilebilir mkemmelliklerini) srtndan gelitirdii i klelerinin saylarndaki mutlak azal grmektedir. Ganilh retim hareketini o kadar az anlyor ki, en azndan, makinenin kullanlmaya balamasyla i g sahibi iiler sefilleiyor ve makinenin gelimesi ile ortadan kalkan i klelerinden daha. fazlas yaratlyorsa, makinenin ok lmcl bir ey olmas gerektii duygusuna kaplyor. Onun bu grndeki eblehlik ancak onun kendi szleri ile ifade edilebilir: retmeye ve tketmeye mahkum edilmi snflar klyor, ii yneten, btn nfusa aydnlk, umut ve bilgi salayan snflar byyor ... ve i giderlerinin azalndan, retimin artndan ve tketim metalar fiyatlarnn dklnden doan btn avantajlar kendilerine mal ediyorlar. Bu oluum iinde insan soyu dehann en yce eserlerine ykseliyor, dinin esrarengiz derinliklerine nfuz ediyor (btn avantajlar kendine mal etmek vb.den ibaret olan) salam ahlak ilkeleri gelitiriyor, zgrln (retmeye mahkum edilmi snflarn yararlanaca zgrln m?) ve iktidarn, itaatin ve adaletin, devin ve insanln korunmas iin yasalar koyuyor. Bu anlalmaz laflar iin bkz. Des Systmes dconomie Politique etc. Par M. Ch. Ganilh, 2me d., Paris 1821, t. I, p. 224, cf. ib s. 212.

428

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

429

bir azalma olmutu.235 1852 ile 1862 yllar arasnda ngiliz ynl dokuma retiminde nemli bir byme meydana gelirken, bu sre boyunca altrlan ii says hemen hemen ayn kalmt.
Yeni makinelerin kullanlmas ile daha nceki dnemlerde altrlan iilere ne byk lde yol verilmi olduunu bu gelime bize gstermektedir.236

Baz somut rneklerde, altrlmakta olan fabrika iilerinin saylarndaki art sadece grntedir; yani, makineli retim zerine kurulu bulunan fabrikalarn genileyip bymeleri sonucu deil, komu retim kollarnn yava yava ele geirilip ayn retim kolu iine alnmalar sonucu olan bir arttr. rnein, 1838-1858 yllar arasnda (Britanyada) pamuklu dokuma fabrikalarnda kullanlan dokuma tezghlar ve altrlan fabrika iileri saysndaki art, yalnzca bu i kolunun genilemesinin sonucudur; buna karlk, dier fabrikalarda grlen art, daha nce iinin adale gcyle iletilen hal, kurdele, keten bezi vb. tezghlarna buhar gc uygulanmasnn eseridir.237 Bundan dolay, bu fabrika iilerinin saysnda meydana gelen art, altrlmakta olan iilerin toplam saysndaki bir azalmann ifadesinden baka bir ey deildi. Son olarak unu da belirtelim ki, burada, (18 yandan kk) gen iilerin, kadnlarn ve ocuklarn, metal fabrikalar hari her yerde, fabrika personelinin fazlasyla arlkl bir unsurunu oluturmas hesaba katlmyor. Yine de, makinenin fiilen sokaa att ve yerini ald ii kitlesine ramen, ayn trdeki fabrikalarn saylarnn artmasnn ya da mevcut fabrikalarn boyutlarn bytmelerinin gsterdii gibi, makineli retimin gelimesi ile birlikte fabrika iilerinin, sonunda, ilerinden atlan manifaktr ve zanaat iilerinden sayca nasl daha kalabalk olabilecekleri anlalabiliyor. Diyelim, bir hafta iinde kullanlan 500 sterlin tutarndaki bir sermaye eski bir iletmede 2/5 orannda deimez ve 3/5 orannda deiir sermayeden olumu bulunmaktadr, yani 200 sterlin retim aralarna, 300 sterlin emek gcne yatrlm bulunmaktadr; ve yine diyelim ki, ii
235 Reports of Insp. of Fact. 31st Oct. 1865, s. 58 vd. Ayn zamanda, 11.625 buharl dokuma tezghna, 628.576 ie ve 2.695 beygir gcnde buhar ve su gcne sahip 110 yeni fabrikada daha fazla sayda ii altrabilmenin maddi temeli de atlm bulunuyordu. 236 Reports etc. for 31st Oct. 1862, s. 79. 2. Basma ek: Bradfordda New Mechanics Institutionda, 1871 yl Aralk ay sonunda verdii bir konferansta fabrika mfettii A. Redgrave unlar sylemiti: Bir zamandan beri ynl dokuma fabrikalarnn deien grnleri dikkatimi ekmektedir. Bunlar eskiden kadn ve ocuklarla dolu olurdu, imdi, yle grnyor ki, btn i makinelerle yaplyor. Bunun nedeninin ne olabileceini sorduum bir fabrikatr bana u cevab verdi: eski sistemde 63 kii altryordum: iyiletirilmi makineler kullanmaya baladktan sonra iilerimin saysn 33e indirdim ve son zamanlarda salanm olan byk iyilemelerle bunlar 13e indirmem mmkn oldu. 237 Reports etc. for 31st Oct. 1856, s. 16.

bana haftalk cret 1 sterlindir. Makineli retime geilince toplam sermayenin bileiminde bir deiiklik olur. Toplam sermaye, imdi, diyelim, 4 /5 orannda deimez, 1/5 orannda deiir sermaye olarak blnyor ve bylece emek gcne sadece 100 sterlin yatrlm bulunuyor olsun. Demek ki, daha nce altrlmakta olan iilerin te ikisine yol verilir. Bu iletme genileyecek ve retim koullarnda bir deime olmadan, sermaye 500 sterlinden 1500 sterline kacak olsa, imdi, sanayi devriminden nce altrlmakta olan sayda, yani 300 ii altrlabilir. Kullanlan sermaye daha da artp 2000 sterlin olsa, 400 ii, yani eski iletmede altrlmakta olanlardan 1/3 orannda daha fazla ii altrlabilir. altrlan ii saysndaki mutlak art 100dr; oysa, altrlan ii saysnda greli olarak, yani yatrlm toplam sermayeye oranla, 800lk bir dme olmutur; nk, 2000 sterlinlik sermaye eski iletmede 400 yerine 1200 ii altrrd. Demek ki, altrlan ii saysndaki greli azalma, bu saydaki mutlak artla uyumludur. Yukarda, retim koullarnda deiiklik olmad iin, toplam sermayenin artmas ile sermayenin bileiminde bir deiiklik olmad varsaylmt. Ama grm bulunuyoruz ki, makinelerde ve makine kullanmnda kendini gsteren her ilerleme ile birlikte deimez, yani makinelerden, ham maddelerden vb. meydana gelen sermaye byr; bu srada, deiir, yani emek gcne yatrlan sermaye klr; ve yine biliyoruz ki, dier hibir iletme biiminde iyiletirmeler bu kadar devaml, dolaysyla da toplam sermayenin bileimi bu kadar deiken deildir. Ne var ki, bu devaml deime de hi kesintisiz deildir; araya byle bir deimenin olmad ve mevcut teknik temel deimeksizin, srf nicel byme ve genilemelerin meydana geldii dnemler girer. Bu dnemler srasnda altrlan iilerin saylar artar. Bylece, Birleik Krallktaki pamuklu, ynl (Worsted), keten ve ipekli dokuma fabrikalarnda altrlmakta olan iilerin says 1835 ylnda sadece 354.684 iken, 1861 ylnda yalnzca buharl dokuma tezghlar banda alanlarn says (her iki cinsiyetten ve 8 yandan balayarak her yata insanlardan meydana gelmek zere) 230.654 bulmutu. El tezghlar ile alan dokuma iilerinin, kendileriyle birlikte alan aileleri de dahil olmak zere, 1838 ylnda hl 800.000 kii olduklarn gz nne alrsak, bu byme, phesiz daha az nemli grnecektir.238 Asya ve Avrupada ilerini kaybetmi olanlar ise burada hi hesaba katmadk.
238 El dokumaclarnn (pamuk ve pamukla karm maddeler yznden) ektikleri, bir kraliyet komisyonu tarafndan soruturma konusu yaplmt; ne var ki, ekilen aclar teslim edilmekle ve bunlardan znt duyulmakla beraber, bu insanlarn durumlarnn dzelmesi (!) tesadfe ve zamann deimesine terk edilmiti; bugn (20 yl sonra!) bu aclarn neredeyse yok olduklar, mit edilebilir; buharl dokuma tezghlarnn imdiki geni yaylnn bu sonucun domasnda herhalde katks olmam deildir. (Rep. Insp. Fact., 31st Oct. 1856, s. 15.)

430

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

431

Bu nokta hakknda yapacam birka aklamada, ksmen, buraya kadarki teorik sunuumuzun henz ortaya karmam bulunduu tmyle olgusal baz ilikiler zerinde duracam. Makineli retim bir sanayi kolunda eskiden kalma zanaatlar veya manifaktr aleyhine geliip yayld srece, makineli retimin baarya ulaaca, ateli silhlarla donatlm bir ordunun, silhlar ok ve yaydan ibaret olan bir ordu karsnda baarya ulaacak oluu kadar kesindir. Makinenin, faaliyet gsterecei alan ilk kez ele geirdii bu ilk dnem, elde edilmelerine yardmc olaca olaanst krlar dolaysyla, can alc bir nem tar. Bu krlar, sadece hzlandrlm bir birikimin kaynan oluturmakla kalmaz, ayn zamanda durmadan birikmekte olan ve yeni yatrm alanlar arayan ek toplumsal sermayenin byk bir ksmn elverili retim alanna eker. Bu ilk atlm dneminin zel avantajlar makinenin yeni girdii her retim kolunda kendilerini gsterir. Ne var ki, makineli retim belli bir byme ve olgunluk derecesine ular ulamaz ve zellikle de kendi teknik temeli olan makinenin kendisi makine ile retilmeye balar balamaz; kmr ve demir retimi, metal ileme ve ulatrma ilerinde olduu gibi, kkl deiikliklere uratlr uratlmaz; ksaca, byk sanayinin gerekli kld genel retim koullar yaratlr yaratlmaz, bu iletme biimi sadece ham madde ve srm pazarlar temininden baka hibir engelle karlamayan bir esneklik, ani ve sramal bir yaylma yetenei kazanr. Makine, bir yandan, rnein rr makinesinin pamuk retimini artrmasnda olduu gibi, dorudan doruya ham maddeleri oaltc bir etki yapar.239 Dier yandan, makine ile elde edilen rnlerin ucuzluu ve kkl deimelerle iyiletirilmi olan ulatrma ve haberleme sistemi, yabanc piyasalarn ele geirilmesi iin kullanlan silhlar olur. Makineli retim, dier lkelerin el emeine dayanan retim sistemlerini ykarak, bu lkeleri zorla kendisinin ihtiya duyduu ham maddeleri reten tarlalar haline getirir. Dou Hindistan, bu biimde, Byk Britanya iin pamuk, yn, kenevir, jt, indigo vb. retmek zorunda braklmt.240 Byk sanayinin, kk sald lkelerde ii nfusunu durmadan fazla hale getirmesi byk apta d glere ve yabanc lkelerin smrgeletirilmesine yol aar; bu lkeler
239 Makinelerin, ham maddelerin retimleri zerindeki dier etkide bulunma yntemleri nc Kitapta anlacaktr. 240 Dou Hindistandan Byk Britanyaya pamuk ihracat 1846 34.540.143 libre 1860 204.141.168 libre 1865 1865 445.947.600 libre 20.679.111 libre

sanayici lkenin ihtiyalarn karlayan ham madde plantasyonlar haline getirilir; rnein, Avusturalyann bir yn plantasyonu haline getirilmesi gibi.241 Bylece, balca modern sanayi merkezlerinin ihtiya ve karlarna uygun bir yeni uluslararas i blm doar; dnyann bir ksm, esas itibaryla snai retim alan olarak kalan dier ksmna ham madde salamak zere, esas itibaryla tarmsal retim yapan bir alan haline evrilir. Bu devrim, tarm alannda meydana gelen ve burada zerlerinde daha fazla durulmas gerekmeyen kkl deiikliklerle ilikilidir.242 Gladstoneun talebi zerine, Avam Kamaras 18 ubat 1867 tarihinde, 1831-1866 yllar arasnda Birleik Krallka ithal edilen ve Birleik Krallktan ihra edilen her tr tahl, taneli rn ve unun toplam miktarn gsteren bir istatistik hazrlatt. Aada bu istatistiin zet sonucunu veriyorum. Un miktarlar, quarter cinsinden tahla indirgenmitir.

241 Gney Afrikadan Byk Britanyaya yn ihracat 1846 2.958.457 libre 1860 16.574.345 libre 1865 1865 28.820.623 libre 109.734.261 libre Avustralyadan Byk Britanyaya yn ihracat 1846 21.789.346 libre 1860 59.166.616 libre

242 Bizzat Amerika Birleik Devletlerinin iktisadi gelimesi Avrupann, zellikle ngiliz byk sanayisinin bir rndr. Bugnk durumlarnda (1866) Amerika Birleik Devletlerini hl bir Avrupa smrgesi saymak gerekir. 4. Basma ek: O zamandan beri ABD, bu gelime dolaysyla smrge karakterini tmyle kaybetmeksizin, dnyann ikinci byk sanayi lkesi haline gelmi bulunuyor. F. E. ABDnin Byk Britanyaya pamuk ihracat (libre)
1846 1859 401.949.393 961.707.264 1852 1860 765.630.544 1.115.890.608

ABDden Byk Britanyaya tahl vb. ihracat (1850 ve 1862) Buday cwt Arpa cwt Yulaf cwt avdar cwt Buday unu cwt Esmer buday cwt Msr cwt Bere veya Bigg (arpa trleri) cwt Bezelye cwt Fasulye cwt Toplam ithalat cwt (cwt = 112 libre, 50,8 kg) 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 16.202.312 3.669.653 3.174.801 388.749 3.819.440 1.054 5.473.161 2.039 811.620 1.822.972 35.365.801 1862 1862 1862 1862 1862 1862 1862 1862 1862 1862 1862 41.033.503 6.624.800 4.426.994 7.108 7.207.113 19.571 11.694.818 7.675 1.024.722 2.037.137 74.083.441

Dou Hindistandan Byk Britanyaya yn ihracat 1846 4.570.581 libre 1860 20.214.173 libre

432

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

433

Makineli retimin muazzam bir ekilde ve sramalarla yaylma yetenei ile dnya piyasasna olan bamll, hummal bir retim faaliyetine yol aar ve bunu pazarlarn dolup tamas izler; srm alanlarnn daralmas retimi felce uratr. Sanayi yaam, orta karar canllk, refah, ar retim, bunalm ve durgunluk gibi birbirini izleyen dnemlerin bir btn haline gelir. Makineli retimin iilerin alma ve dolaysyla de yaama koullarnda meydana getirdii gvensizlik ve kararszlk, snai evrimdeki bu dnemsel deimeler yznden, normal grlen eyler olurlar. Refah dnemleri dnda, piyasada kendilerine bir yer salamak iin, kapitalistler arasnda kyasya bir mcadele olur. Kapitalistin piyasada kendisine salayabilecei alann genilii, rnnn ucuzluu ile doru orantldr. Emek gcnn yerini alacak daha iyi makine kullanma ve daha yeni retim yntemleri uygulama ynndeki bu mcadelenin dourduu rekabet dnda, her snai evrim srasnda, cretleri emek gc deerinin zorla altna drerek, metalar ucuzlatma abalarnn gsterildii bir noktaya gelinir.243 Demek oluyor ki, fabrika iilerinin saysndaki art, fabrikalarda yatrlm bulunan toplam sermayede, grece ok daha hzl bir bymeyi gerektirir. Ne var ki, bu sre ancak snai evrimin gelgit dnemleri srasnda cereyan eder. Ayrca, kh eski iilerin yenileri ile deitirilmesine yol aan, kh eski iilere yol verdiren teknik ilerleme yznden bu srete devaml kesilmeler olur. Makineye dayanan iletmede kendini gsteren bu nitel deime, iileri devaml olarak fabrikadan uzaklatrr veya fabrikann kapsn yeni ii akmna kar kapar; di243 Bir lock outla (lokavt) sokaa atlm Leicesterli kundura fabrikas iileri Trade Societies of Englanda yaptklar bir bavuruda unlar da ifade ediyordu: 20 yl kadar nce dikiin yerini ivinin almas ile Leicesterde kunduraclk i kolunda bir devrim oldu. O zamanlar iyi cret alnrd. ok gemeden bu yeni i yayld. En zevkli ayakkablar yapabilen firmalar arasnda byk bir rekabet ba gsterdi. Ne var ki, bundan ksa bir sre sonra, kt bir rekabet biimi ortaya kt: firmalar fiyatlar drerek birbirlerini piyasadan srp karmaya koyuldular. Bunun zararl sonular ok gemeden cret drlmesi eklinde ortaya kt; emek fiyatndaki dme o kadar yaygn ve hzl oldu ki, birok firma imdi balangtaki cretlerin ancak yarsn dyor. Ve, cretler gittike daha aalara dmekle beraber, cret tarifesindeki her deiiklikle birlikte, krlarn ykseldii grlyor. cretleri haddinden fazla drerek, yani iinin en gerekli geim aralarn dpedz gasp ederek, olaanst krlar salamak iin, fabrikatrler sanayinin kt zamanlarndan bile yararlanr. Bir rnek. Coventrydeki ipekli dokumaclk bunalmndan sz ediliyor: Hem fabrikatrlerden hem de iilerden aldm bilgiler, cretlerin, yabanc reticilerin rekabetlerinin ya da dier koullarn gerektirdiinden daha byk lde drlm olduunu, pheye yer brakmayacak biimde ortaya koyuyor. Dokumaclarn ou % 30-40 orannda dk bir cretle alyor, iinin be yl nce karlnda 6 veya 7 ilin ald bir para erit, imdi ancak 3 ilin 3 peni ya da 3 ilin 6 peni getiriyor; eskiden 4 ilin ya da 4 ilin 3 peniye yaplan bir baka i imdi sadece 2 ilin ya da 2 ilin 3 peni salamaktadr. cretlerdeki dme, talebi canlandrmak iin gerekenden daha byktr. Gerekte, birok erit eidinde grlen cret dmesine, mallarn sat fiyatndaki herhangi bir dme elik etmiyor. (Komisyon yesi P. D. Longeun Ch. Emp. Comm., V. Rep. 186 iindeki raporu, s. 114, n. 1.)

1866

29.935.404

16.457.340

216.218

15.009.871

216.218

1861-1865

302.754

341.150

28.391.544

29.381.760

14.707.117

8.345.237

10.572.462

1856-1860

10.913.612

307.491

8.037.746

155.461

8.621.091

27.572.923

1851-1855

1846-1850

8.776.552

27.797.598

27.262.569

2.843.865

139.056

1841-1845

2.704.809

Be Yllk Dnemler ve 1866 Yl

1.096.373

225.263

871.110

24.621.107

25.929.507

2.389.729

251.770

1836-1840

2.137.959

1831-1835

Her bir dnemdeki yllk ortalama nfus

Yurtii retimi hari kii bana yllk ortalama tahl vb. tketimi (Qrs)

thalat-hracat Fark

Yllk Ortalama

Yllk Ortalama

hracat (Qrs)

thalat (Qrs)

Nfus

0,036

0,082

0,099

0,310

0,291

0,372

0,501

0,543

434

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

435

er yandan, fabrikalarda meydana gelen srf nicel genileme, yalnzca ilerinden atlm olan iileri deil baz yeni ii gruplarn da yutar. Bylece, iiler, durmadan iten karlr, tekrar ie alnr, oradan oraya atlr; ie alnan kimselerin cinsiyet, ya ve hnerleri, bu srada, durmadan deiir. Fabrika iilerinin kaderi, en iyi biimde, ngiliz pamuklu sanayisinin kaderini hzlca gzden geirerek ortaya konabilir. 1770den 1815e kadar pamuklu sanayisinde iler sadece be yl kt gitmi veya durgunlamtr. Bu ilk 45 yllk dnem boyunca ngiliz fabrikatrleri, makine ve dnya piyasas tekelini ellerinde tuttular. 18151821 yllar arasnda iler kt gitti; 1822 ve 1823 yllar refah yllar oldu; 1824te ii sendikalarna kar karlm olan yasalar kaldrld, fabrikalar her yerde byk bir yaylma gsterdi; 1825te bunalm ba gsterdi; 1826da pamuklu dokuma iileri byk bir sefalet iinde kaldlar ve ii ayaklanmalar oldu; 1827de hafif bir iyileme grld; 1828de buharla ileyen tezgh saysnda ve ihracatta ok byk bir art oldu; 1829da ihracat, zellikle Hindistana yaplan ihracat, daha nceki yllar geride brakp zirveye ulat; 1830da piyasalar ar doldu, durum ok ktleti; 1831-1833 yllarnda iler kt gitmeye devam etti; Dou Asya (Hindistan ve in) ile yaplan ticaretin tekeli Dou Hint Kumpanyasnn elinden alnd, 1834te makine ve fabrika saysnda byk bir art oldu, ii ktl ba gsterdi. Yeni Yoksullar Yasas, tarm iilerinin fabrika blgelerine gmelerini hzlandrd. Tarm blgelerinde ocuk diye bir yaratk kalmad. Beyaz kle ticareti balad. 1835te byk bir refah. Ayn yl el tezghlar ile alan dokuma iileri alktan krld. 1836da byk bir refah. 1837 ve 1838 yllarnda depresyon ve bunalm. 1839da yeniden canlanma. 1840ta byk depresyon, ayaklanmalar, asker birliklerin mdahalesi. 1841 ve 1842de fabrika iilerinin korkun aclar ekmeleri. 1842de Tahl Yasalarnn kaldrlmasn zorla salamak iin fabrikatrlerin btn iileri kap dar etmesi. Binlerce iinin Lancashire ve Yorkshirea akn ve bunlarn asker birlikler tarafndan geriye pskrtlmeleri, ii nderlerinin Lancashireda yarglanmalar. 1843te byk bir sefalet. 1844te yeniden canlanma. 1845te byk bir refah. 1846da ilk nce devam eden bir iyileme, sonra gerileme belirtileri; Tahl Yasalarnn kaldrlmas. 1847de bunalm. cretlerde big loaf (byk somun)un erefine % 10 ve zerindeki oranlarda indirim. 1848de devam eden depresyon. Manchester asker birlikler koruyor. 1849da yeniden canlanma. 1850de refah. 1851de fiyatlarda dme, dk cretler, grevlerde sklama. 1852de dzelme balangc. Grevler devam ediyor. Fabrikatrlerin yabanc ii ithal etme tehditleri. 1853te ihracatta

ykselme. Prestonda sekiz ay devam eden grev ve byk sefalet. 1854te refah, piyasalarn ar dolmas. 1855de Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve Dou Asya piyasalarndan dalgalar halinde gelen ifls haberleri. 1856da byk bir refah. 1857de bunalm. 1858de dzelme. 1859da byk bir refah, fabrika saysnda artma. 1860da ngiliz pamuklu dokuma sanayisi en parlak noktasnda. Hindistan, Avustralya ve dier pazarlar metayla o kadar dolu ki, bunlar metalarn tamamn 1863e kadar bile yutamayacaktr. Fransa ile ticaret anlamas. Fabrika ve makine saylarnda muazzam art. 1861de byme bir sre devam ediyor, gerileme, Amerikan Sava, pamuk krizi. 1862 ve 1863te tam bir k. Pamuk ktlnn tarihi o kadar karakteristiktir ki, buna deinilmeden geilemez. Dnya piyasasnn 1860 ve 1861 yllarndaki durumu ile ilgili belirtilerden de anlalabilecei gibi, pamuk ktl fabrikatrler iin tam zamannda gelmi ve ksmen de yararlarna olmutu; Manchester Ticaret Odasnn raporlarnda teslim edilmi, Parlmerston ve Derby tarafndan parlamentoda ilan edilmi ve gelimelerle de dorulanm bir olgudur bu.244 Birleik Krallkta 1861 ylnda mevcut olan 2887 pamuklu dokuma fabrikas arasnda, phesiz, birok kk fabrika vard. 2887 fabrikann 2109u kendi grev blgesinde bulunan fabrika mfettii A. Redgravein raporuna gre, 2109 fabrikadan 392si veya toplam fabrikalarn % 19u 10 beygir gcnden az, 345i veya % 16s 20 beygir gcnden az, geriye kalan 1372si 20 beygir gc ya da daha fazlasn kullanyordu.245 Kk fabrikalarn ounluu dokumaclk sektrndeydi; bunlarn ou, 1858den sonraki refah dneminde, bir ksm iplik, dier bir ksm makine ve bir baka ksm bina salam olan speklatrler tarafndan kurulmu olup, daha nceki yllarda gzclk yapm ya da fazla bir varl olmayan baka kimselerin ynetiminde bulunuyordu. Bu kk fabrikatrlerin ou batt. Pamuk ktlnn erteledii ticaret krizi onlar ayn akbete uratrd. Bunlar toplam fabrikatrlerin 1/3n oluturmakla beraber, fabrikalarnda yatrlm bulunan sermaye, pamuklu sanayisindeki toplam sermayenin, saylar ile kyaslanamayacak kadar kk bir ksmn meydana getiriyordu. lerin ne lde felce uradna gelince, Ekim 1862de yaplan resm tahminlere gre, ilerin % 60,3 ve dokuma tezghlarnn % 58i durmutu. Bu oranlar sanayinin btn iin sz konusudur; eitli blgelerde durum elbette farklyd. Ancak pek az fabrika, faaliyetini aksatmadan (haftada 60 saat) alabilmiti; geriye kalanlar ise faaliyetlerine ara vererek devam etmilerdi. alma sreleri ve para bana aldklar cret ayn kald halde, bu pek az sa244 Kr. Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1882, s. 30. 245 l.c. s. 18, 19.

436

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

437

yda fabrikada almakta olan iilerin haftalk cretleri, iyi pamuk yerine kt pamuk, yani, Sea Island pamuklar yerine Msr pamuu (ince iplikilikte), Amerikan ve Msr pamuu yerine Surat (Dou-Hindistan) pamuu ve temiz pamuk yerine pamuk krntlar ile kartrlm Surat pamuu ilenmesi yznden, zorunlu olarak azalmt. Surat pamuunun ksa lifli oluu, pislii, ipliinin ok kolay ve sk kopmas, atklar tutturmak iin un yerine trl ar maddeler kullanmak zorunda kalnmas vb. makinelerin hzn drd veya bir iinin bakabilecei tezgh saysn azaltt; makinelerden kusurlu kan iin dzeltilmesi iin harcanan emei artrd ve rn ktlesi ile birlikte para bana creti azaltt. Surat pamuu ilenmesi halinde iinin urad kayp, belli bir sre iin, eskisine oranla % 20, % 30 hatta daha yksek bir orana kyordu. Bundan baka fabrikatrlerin ounluu da para bana cretleri % 5, % 7,5 ve % 10 orannda drmlerdi. Bundan dolay, haftada ancak 3 gn, 3 gn, 4 gn veya gnde sadece 6 saat alabilmi olan iilerin iine dm olduklar durumu anlamak mmkn. Greli bir iyileme baladktan sonra bile, 1863 ylnda, bir dokuma iisinin, bir iplik iisinin ve bunlara benzer kimselerin ellerine geen haftalk cretler 3 ilin 4 peni, 3 ilin 10 peni, 4 ilin 6 peni, 5 ilin 1 peni vb. idi.246 Fabrikatrlerin yenilik yaratc ruhlar bu ackl durumda bile bo durmam, cretleri indirmenin yollarn arayp bulmutu. Fabrikatr, cret indirimlerini, ksmen, nihai rnde kendi kt pamuu, yetersiz makineleri vb. yznden meydana gelen kusurlardan iiyi sorumlu tutup cezalandrarak salad. Bundan baka, iilerin oturduklar kulbelerin fabrikatrlere ait olduu durumlarda, fabrikatr alaca kiray nominal cretlerden yapt kesintilerle kendi kendine tahsil ediyordu. Fabrika mfettii Redgrave self-acting mindersdan (bir ift self-acting mule ile alanlar) bahsederken der ki:
[Bunlar] tam alma ile geen iki haftann sonunda 8 ilin 11 peni kazanyordu, bu tutardan ev kiras dlyordu; bununla beraber, fabrikatr kirann yarsn hediye olarak iiye geri veriyordu; bylelikle bunlarn evlerine gtrebildikleri para tam 6 ilin 11 peni oluyordu. 1862 ylnn sonlarnda, bu dokuma iilerinin haftalk cretleri 2 ilin 6 peniden balyordu.247

Ama, retim srecinde ii aleyhine meydana getirilen kkl deiiklik bunlarn hepsinden daha karakteristikti. iler, anatomi uzmanlarnn deneylerinde kurbaalar kullanmalar gibi, experimenta in corpore vili (zerlerinde deneyler yaplan deersiz bedenler) haline getirilmilerdi.
Birok fabrikadaki diyor fabrika mfettii Redgrave, iilerin gerek gelirlerini vermi olmama baklarak, iilerin haftadan haftaya ayn miktar paray kazandklar sanlmamaldr. iler, fabrikatrlerin yapmakta olduklar devaml deneyler (experimentalizing) yznden, byk dalgalanmalarla yz yze kalyordu. ... gelirleri pamuk karmnn nitelii ile ykselip alalyordu; ellerine geen para bazen daha nceki gelirlerden % 15 kadar dk olurken, bir veya iki hafta sonra dme % 50yi veya % 60 buluyordu.249

Bu deneyler sadece iinin tketim aralar zerinde yaplmakla kalmyordu. Duyu organlarnn bei de nasiplerini alyordu.
Pamuk balyalarn ama iinde altrlan iiler, bana, balyalardan kendilerini hasta eden dayanlmaz bir koku ktn syledi. ... Krpma, ufalama ve paal ilerinde alanlarn btn az, burun, kulak ve gzleri, kan toz ve pisliklerle doluyor, iiler aksrk ve ksrkten bunalyor, nefes almakta glk ekiyorlar. Liflerin ok ksa olmas yznden kuman buruukluunu gidermek (hallamak) iin ok fazla madde kullanlr; eskiden un kullanlrken imdi bunun yerini her eit madde almtr. Bu yzden iilerin mideleri bulanr, itahlar kesilir, hazmszlktan mustarip olurlar. Toz ve toprak bronite ve boaz iltihaplarna sebep olur; ayrca, Surat pamuundan kan pislik deriyi tahri eder ve bir deri hastalna yol aar.

Dier yandan un yerine kullanlan maddeler, ipliin arln artrarak fabrikatr baylar iin bir servet kayna oldu. Bu maddeler sayesinde 15 libre ham madde, ilendikten sonra, 20 libre ekiyordu.250 Fabrika mfettilerinin 30 Nisan 1864 tarihli raporunda unlar yazldr:
Sanayi, bu yardmc maddelerden, imdi gerekten namus ve ahlka aykr llerde yararlanyor. Bu ileri ok iyi bilen bir kimse, bana, 8 libre kumata 5 libre pamuk ile 2 libre hal olduunu, syledi. 5 librelik bir baka kuman 2 libresi hald. Bunlar, ihra edilmek zere dokunmu bildiimiz gmleklik kumalard. Dier trden kumalarda hal miktar bazen % 50yi buluyordu. Bu sebeple fabrikatrler, kumalar, bunlarda nominal olarak bulunan ipliin kendilerine mal olduu fiyattan daha aa bir fiyata satarak para kazanp zengin olmakla vnebilirler ve vnyorlar da.251

Ancak ksa sreler alabildikleri zamanlarda bile, sklkla, iilerin cretlerinden ev kiras kesilmekteydi.248 Lancashiren baz ksmlarnda bir tr alk hummasnn ba gstermi olmasna hayret edilmemelidir!
246 Reports of Fact. for 31st Oct. 1863, s. 41-45, 51. 247 Reports etc. 31st Oct. 1863, s. 41, 42. 248 1.c. s. 57.

Ne var ki, iilerin acs, sadece fabrikalarda fabrikatrlerin, fabrikalar dnda belediyelerin deneylerinin kurban olmak, sadece cret indi249 1.c. s. 50, 51. 250 1.c. s. 62, 63. 251 Reports etc. 30th April 1864, s. 27.

438

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

439

rimlerinin ve isizliin yaratt glklere gs germek, ihtiya iinde kvranmak, sadaka ile yaamann acsna katlanmak, Lordlarn ve Avam Kamaras yelerinin methiyeler dolu nutuklarn dinlemekten ibaret kalmyordu.
Pamuk ktl yznden ilerini kaybeden kadnlar toplumun dna atld ve ylece kaldlar. ... Gen fahielerin says son 25 yl iinde olduundan daha fazla artt.252

8. Byk Sanayinin Manifaktrde, Zanaatlarda ve Ev Sanayisinde Neden Olduu Kkl Deiiklikler

a. El iiliine ve i blmne dayanan el birliinin ortadan kaldrlmas
Makinenin el iiliine dayanan el birliini ile el ileri arasndaki i blmne dayanan manifaktr nasl ortadan kaldrdn grm bulunuyoruz. Bunlardan ilki iin rnek, ekin bime makinesidir; bu makine ekin biicilerin el birliinin yerini almtr. Dieri iin gz alc bir rnek, ine yapma makinesidir. Adam Smithe gre, onun zamannda 10 erkek, i blmne gre alarak, bir gnde 48.000 diki inesi yapyordu. Buna karlk, bir tek makine, 11 saatlik bir i gnnde 145.000 ine yapar. Bir kadn veya gen kz, ortalama olarak, byle drt makineye bakar ve gnde 600.000e yakn, haftada 3.000.000dan fazla diki inesi retir.254 El birliinin veya manifaktrn yerini tek bir i makinesi ald zaman, bizzat bu makine gene el iiliine dayanan bir iletmenin temeli olabilir. Bununla beraber, el iiliinin makine temeli zerinde yeniden retilmesi, makineyi hareket ettirmek iin insan adalesi yerine buhar veya su gc gibi mekanik bir g kullanlmaya balar balamaz bir kural olarak gndeme gelen fabrika tipi retimin gei srecinden baka bir ey deildir. Orada burada ve her durumda geici bir sre iin olmak zere, kk bir iletme, Manchestern baz manifaktrlerinde grld gibi buhar gc kiralanarak, baz dokumaclk kollarnda olduu gibi, kk sl makinelerin kullanlmasyla salanan mekanik gle iletilebilir.255 Coventrydeki ipek dokumacl sanayisinde kendiliinden, kulbe fabrikalar denemesi yaplmt. Etraf dizi dizi kulbelerle evrilen bir meydann ortasna buhar makinesi iin bir engine house (makine dairesi) yaplyor ve kulbelerdeki dokuma tezghlar bu buhar makinesine balanyordu. Her durumda, buhar, kiralanyordu; kira, rnein, tezgh bana 2 ilin oluyordu. Bu buhar kiras haftalk olup, tezghlar alsn almasn deniyordu. Her kulbede saylar 2-6 tezgh vard; bunlarn bazlar iinin kendisine aitti; bazs kredi ile alnm ya da kiralanm olurdu. Kulbe-fabrikalar ile asl fabrikalar arasndaki mcadele 12 yl devam etti. Mcadelenin sonunda 300 kulbe-fabrikann hepsi yok ol254 Ch. Empl. Comm., III. Report, 1864, s. 108, n. 447. 255 Makinenin oluturduu temel zerinde zanaatlarn bu biimde yeniden ortaya k, Amerika Birleik Devletlerinde sk grlen bir olaydr. Bundan dolay da, kanlmas olanaksz bir ey olan fabrikal iletmeye geiin gn geldii zaman, younlama, Avrupaya ve hatta ngiltereye oranla, orada dev boyutlarda oluyor.

Grld gibi, ngiliz pamuklu sanayisinin 1770-1815 yllar arasndaki ilk 45 yllk dneminde geirdii bunalm ve duraklamalar sadece 5 yl srmtr; ne var ki, bu dnem ngiliz pamuklu sanayisinin tekel dnemi idi. Bundan sonra gelen 1815-1863 yllar arasndaki 48 yllk dnemin sadece 20 yl yeniden canlanma ve refah yl olup geriye kalan 28 yl depresyon ve durgunluk yllar olmutur. 1815-1830 yllar arasnda kta Avrupasnn ve Amerika Birleik Devletlerinin rekabeti balamtr. 1833ten itibaren Asya pazarlar,insan soyu tahrip edilerek zorla geniletilmitir. Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan bu yana, 18461863 yllar arasnda, 8 yl orta karar canllk ve refahla gemi, geriye kalan 9 yl depresyon ve durgunluk yllar olmutur. Yetikin erkek iilerin, refah yllar dahil, iinde bulunduklar durum aada yer alan nottan anlalabilir.253
252 Boltonlu Bakomiser Harrisin bir mektubundan, Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 61, 62. 253 D lkelere g rgtlemek amacyla bir dernek kurulmas ile ilgili olarak pamuklu dokuma iileri tarafndan yaplan bir arda (1863 bahar) unlar da ifade edilmektedir: Bugn fabrika iilerinin byk lde d lkelere gmelerinin mutlak bir zorunluluk olduunu pek az kimse inkr edebilir. Ne var ki, srekli bir dar g akmnn her zaman gerekli olduunu ve byle bir ey olmadan, normal koullarn hkm srd zamanlardaki durumumuzu korumamzn mmkn olmadn aadaki olgular gstermektedir. 1814 ylnda ihra edilmi olan pamuklu eyann resm deeri 17.665.378 sterlin, reel piyasa deeri 20.070.824 sterlindi. 1858 ylnda ihra edilmi olan pamuklu eyann resmi deeri 182.221.681 sterlin iken, reel piyasa deeri sadece 43.001.322 sterlindi ki, bu, satlan miktar on misline karken bunun karlnda iki mislinden biraz daha fazla bir fiyatn ele gemesi demekti. Genel olarak lke iin zel olarak da fabrika iileri iin bu derece kt olan bir sonu, bir arada etki gsteren eitli nedenlerin eseriydi. Bu nedenlerin en gze batanlarndan biri devaml emek bolluudur; yok olma tehlikesi karsnda, piyasasn devaml geniletmek zorunda olan bu i kolu iin devaml emek bolluu vazgeilmez bir eydir. Pamuklu dokuma fabrikalarmz i hayatnda meydana gelen ve bugnk kurulu iinde lm kadar kanlmaz olan dnemsel durgunluklar yznden faaliyetlerini durdurmak zorunda kalabilir. Ne var ki, insann bulu peinde olan aratrc beyni durmuyor. Son 25 ylda 6 milyon insan (gerek rakam her halde bundan byktr) bu memleketi terk etmi olduu halde, gene de rn ucuza elde etmek kastyla iilere devaml yol verilmesi sonucu, yetikin erkeklerin byk bir ksm iin, en yksek refah zamanlarnda bile, fabrikalarda, hangi koullar altnda ve nasl bir i olursa olsun, i bulmak mmkn olmuyor. (Reports of Insp. of Fact., 30th April 1863, s. 51, 52.) Fabrikatr baylarn pamuk felaketi sresince, devlet mdahalesi dahil her areye bavurarak, fabrika iilerinin d lkelere glerini nasl nlemeye altklar daha sonraki bir blmde grlecektir.

440

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

441

du.256 retim srecinin doas gerei daha batan itibaren byk lekli olmad durumlarda, rnein mektup zarf, elik kalem ucu vb. sanayileri gibi, son birka 10 ylda ortaya km olan yeni sanayiler, fabrikal retim sistemine ulamak iin, genel bir kural olarak iki evreden geer; iletmeler ilk nce zanaat iletmesi biiminde balar, daha sonra manifaktr biimini alrlar. Bu her iki evre, ksa mrl gei evreleridir. Nihai rnn elde edilmesi iin gerekli srelerin birbirine bal ve birbirini izleyen sreler olmayp, ok sayda ayr sre oluturduklar manifaktr tiplerinde bu bakalam ok g olur. Bu durum, rnein, elik kalem ucu fabrikalarnn kurulmasnn nnde byk bir engel oluturmutu. Bununla beraber, 15 yl kadar nce, bir anda 6 ayr ii yapan bir makine icat edildi. lk 12 dzine elik kalem ucunu, zanaat sistemi 1820 ylnda 7 sterlin 4 iline, manifaktr 1830 ylnda 8 iline salamt; bugn fabrika, toptanclara 2 ilin ile 6 peni arasnda deien fiyatlarla salamaktadr.257

b. Fabrika sisteminin manifaktr ve ev sanayisi zerindeki etkisi

Fabrika sistemi geliir ve tarmda bu gelimeye elik eden kkl deiiklikler olurken, dier btn sanayi kollarnda yaplan retimin sadece boyutlar bymekle kalmaz, ayn zamanda karakteri de deiir. retim srecinin btn evrelerini bir bir inceleme ve bu incelemeler sonunda ortaya kan sorunlar mekanik, kimya gibi bilimlerle dier btn doa bilimlerinin salad bilgilerden yararlanarak zme ilkesi, srf makineli retim sistemine zg bir ilke olmaktan kar; her yerde gzetilen ve izlenen bir ilke haline gelir. Bundan dolay, makine, manifaktrlere bugn bu yarn u para-sre iin girer. Bylece, manifaktrn eski i blmne dayanan kaskat yaps dalmaya balar ve srekli deimelerin yolu alm olur. Bundan ayr olarak, toplam iinin veya birleik ii personelin bileiminde kkl bir deiiklik olur. Manifaktr dneminin tersine, bundan byle i blm, mmkn olan her yerde, kadn emei, her yatan ocuk emei, hnersiz ii emei, ksaca ngilizlerin karakteristik bir ifadeyle cheap labour (ucuz emek) dedikleri emek kullanmna dayanr. Bu, sadece, makine kullanlsn veya kullanlmasn, byk boyutlu btn retim faaliyetleri iin geerli olmakla kalmaz; ayn zamanda, ister iinin zel meskeninde ister kk i yerlerinde yrtlyor olsun,
256 Kr. Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 64. 257 Bay Gillott, Birminghamda byk lekli ilk elik kalem ucu fabrikasn kurdu. Bu iletme, daha 1851 ylnda, 180 milyondan fazla kalem ucu retmi ve tkettii elik miktar ylda 130 tonu bulmutu. Birleik Krallkta bu sanayinin tekelini elinde tutan Birmingham, bugn her yl milyarlarca kalem ucu retmektedir. 1861 saymna gre, bu i kolunda alanlarn says 1.428 olup, bunlarn da 1.268i 5 ve daha yukar yataki kz ve kadn iilerdi.

ev sanayisi denilen retim faaliyeti iin de dorudur. Modern ev sanayisi denilen bu sanayinin, ehirlerde bamsz zanaatlarn, tarmda bamsz kyl iletmeciliinin ve her eyden nce de ii ve ailesinin iinde yaadklar bir evin varln art klan eski tarz ev sanayisiyle, isimlerinin ayn olmasndan baka, hibir ortak yan yoktur. Bu eski tarz ev sanayisi, imdi fabrikann, manifaktrn veya meta ve eya deposunun bir d departman haline gelmi bulunuyor. Sermaye, byk kitleler halinde bir yerde toplad ve dorudan doruya kumandas altnda bulundurduu fabrika iilerinden, manifaktr iilerinden ve zanaatlardan baka, imdi grnmeyen iplerle bir dier ii ordusunu da hareket ettiriyor: bunlar byk ehirlerde olanlarla birlikte btn lke sathna yaylm bulunan ev sanayisi iileridir. Bir rnek: rlandada Londonderryde Tillielerin gmlek fabrikas; bu fabrika 1000 fabrika iisi ile birlikte lkenin drt bir tarafna dalm ve kendi evlerinde alan 9.000 ev iisi altrr.258 Kk ve gen yataki kimselerle emek gleri ucuza alnan kimselerin modern manifaktrde smrlmeleri, gerek fabrikada olduundan daha yz kzartcdr; nk fabrikann teknik temeli olan ey, yani adale gcnn yerini makineye brakm ve yaplan iin hafiflemi olmas, manifaktrde hemen hemen hi sz konusu olmaz; ayn zamanda kadnlar ve kck ocuklar zehirli ve trl biimlerde zararl maddelerin etkileri ile yz yze braklr ve en vicdansz biimde harcanrlar. Ayn insanlarn ev sanayisinde uradklar smr ise manifaktrdekinden de yz kzartcdr; nk, bunlar dank olduklar iin direnme gleri zayftr; nk, kendileri ile asl iverenler arasnda bir sr soyguncu asalak yer alm bulunur; nk, ev sanayisi her zaman ve her yerde makineli retimle veya en azndan ayn retim kolundaki manifaktrlerle rekabet etmek zorundadr; nk, yoksulluk ve sefalet iiyi yer, k, havalandrma vb. gibi en gerekli alma koullarndan yoksun brakr; nk, burada yaplan ile salanan istihdam gn getike dzensizleir; ve nk, byk sanayi ve tarmn fazlalk haline getirdii kimselerin son snaklar olan bu yerlerde iiler aras rekabet zorunlu olarak doruuna ular. retim aralarnda ilk defa sistematik olarak fabrika sisteminde gerekletirilen tasarruf, ki daha batan itibaren emek gcnn en insafsz biimde israf ve iinin en normal alma koullarndan yoksun braklmas sonucunu beraberinde getirmiti, imdi, antagonistik ve ldrc yzn aa vurur; ve bir sanayi kolunda emein toplumsal retkenlii ve birbirine bal bir btn oluturan emek srelerinin teknik temeli ne kadar az gelimi olursa, sz edilen bu tasarrufun bu yn o kadar aa kar.
258 Ch. Empl. Comm., II Rep., 1864, s. LXVIII, n. 415.

442

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

443

c. Modern manifaktr
Yukarda belirtilen ilkeleri imdi baz rneklerle aklamak istiyorum. Okuyucu, bu konuyla ilgili bir yn rnek ve belgeyi, aslnda, daha i gn zerinde durulurken grm bulunuyor. Birmingham ve dolaylarndaki metal eya manifaktrlerinde, ounluu ok ar ilerde olmak zere, 10.000 kadnla birlikte 30.000 ocuk ve gen altrlr. Bunlarn, sala son derece zararl koullar altnda, pirin dkmhanelerinde, dme fabrikalarnda, emaye, kaplama ve cilalama ilerinde altrldklar grlr.259 Yetikin veya kk, btn iilerini ar biimde altran baz Londra gazete ve kitap matbaalar ok hak ettikleri uursuz bir isimle anlrlar: Mezbaha.260 ilerin ar biimde altrld bir baka i, ciltiliktir; ciltevlerinin kurbanlar daha ok kadnlar, gen kzlar ve ocuklardr. Halat ve urganclkta, kklere ar iler yaptrlr; tuz ocaklarnda, mum ve dier kimyasal madde yapan yerlerde gece iinde altrlrlar; ipekli dokuma ilerinde kk yatakiler, mekanik gcn kullanlmad yerlerde, tezghlar dndrme iinde ldresiye altrlr ve telef edilir.261 En rezil, en pis ve en dk cret denen ilerden biri, paavra ayklamaktr; bu ite, tercihen, gen kzlar ve kadnlar altrlr. Bilindii gibi Byk Britanya, kendi ok byk paavra stoklar bir yana, btn dnyadaki paavra ticaretinin merkezidir. Japonyadan, Gney Amerikann en uzak lkelerinden ve Kanarya Adalarndan Byk Britanyaya paavra akar. Ama paavrann ana kaynaklar Almanya, Fransa, Rusya, talya, Msr, Trkiye, Belika ve Hollandadr. Paavra, gbre elde etmekte, yatak ii ve yapay yn yapmakta ie yarar ve kt ham maddesi olarak kullanlr. Paavra ayklayc kadnlar iek ve dier bulac hastalklarn tayc ve yayclardr; bunlarn ilk kurbanlar da kendileri olur.262 Ar altrmann, ar ve kt koullar iinde yaplan iin ve bunun ii zerinde ocukluk andan itibaren yaratt dehet verici etkilerinin, maden ve kmr ocaklarnda grlenlerin dnda bir dier klasik rneini tula ve kiremit sanayisinde grrz; ngilterede bu i kolunda yeni icat edilmi olan makine henz yaygnlamam olup orada burada kullanlmaktadr (1866). Burada mays ve eyll aylar arasnda sabahlar saat 5ten akamlar saat 8e kadar allr; kurutmann ak havada yapld yerlerde, sklkla, sabah saat 4ten akam saat 9a kadar allr. Sabah saat 5ten akam saat 7ye kadar devam eden i
259 Ve imdi Sheffieldde trpclk iinde gerekten ocuklar altrlyor! 260 Ch. Empl. Comm., V. Rep., 1866, s. 3, n. 24; s. 6, n. 55, 56; s. 7, n. 59, 60. 261 l.c. s. 114, 115, n. 6-7. Kural olarak makine insann yerini almakla beraber, burada genlerin kelimenin tam anlam ile makinelerin yerini aldn komisyon yesi doru olarak belirtiyor. 262 Paavra ticareti hakkndaki rapor ve saysz belge iin bkz. Public Health, VIII. Report, Lond. 1866. Appendix, s. 196-208.

gn ksaltlm, ll i gn saylr. Burada yalar 6ya, hatta 4e kadar inen olan ve kz ocuklar altrlr. Bu ocuklar yetikinlerle ayn saatlerde ve ou zaman daha uzun sreler boyunca alr. Yaptklar i ok ardr; yazn sca, bitkinlii ve yorgunluu daha da artrr. rnein, Mosleydeki bir kiremit ocanda 24 yanda bir kz, kendisine amur tayan ve kiremitleri istifleyen iki kk yardmcsyla birlikte, gnde 2.000 kiremit yapard. Bu kk rak kzlar, 210 ayak tedeki 30 ayak derinlikte kaygan amur kuyusundan her gn 10 ton amur karr ve tard.
Bir kiremit ocandan manevi soysuzlamaya uramadan kabilmek bir ocuk iin olanakszdr. ... En narin olduklar yalardan itibaren kulaklarn dolduran pek dzeysiz konumalar, en kk bir eitim ve terbiye grmeden yar vahi yaratklar halinde byrlerken edindikleri irkin, adi ve yz kzartc alkanlklar, bunlar hayatlarnn daha sonraki dnemlerine yasa ve nizam tanmaz, ahlksz, sefih bir serseriler gruhu olarak hazrlar. ... Korkun bir ahlkszlama kayna da buradaki yaam tarzdr. Her moulder (kiremiti ustas) (asl hnerli ii budur ve bir ii grubunun badr) 7 kiilik grubunu kendisine ait bir kulbede besler ve barndrr. Kendi ailesinden olsun olmasn erkekler, olan ve kz ocuklar bu kulbede uyur. Bu kulbelerde genellikle iki, ender olarak da oda bulunur; hepsi zemin kattadr ve ok az hava alrlar. Bu insanlar son derece ar olan gnlk iten sonra o derece yorgun ve halsiz derler ki, bunlar arasnda salk, temizlik ve ahlk kurallarna en asgari biimde bile uyulduu grlmez. Bu kulbelerin pek ou gerek bir dzensizlik, pislik ve toz toprak yuvasdr. ... Gen kz ve ocuklar bylesine bir ite kullanan bu sistemin en byk fenal uradadr: bu insancklar ocukluk andan itibaren daha sonraki btn hayatlar boyunca iinden kamayacaklar bir sefihler ve ahlkszlar gruhuna balanrlar. Bu kzcazlar, doa kendilerine kadn olduklarn retmeden nce, kaba, az bozuk olan ocuklar gibidir. Srtlarnda elbise diye pislik iinde birka paavra vardr; bacaklar dizlerinin ok yukarlarna kadar meydandadr; burada her trl edep ve ar duygusuyla alay etmeyi, bunlar hie saymay renirler. Yemek zamanlarnda ayrlara sere serpe yatarlar veya yakndaki bir kanalda yzen olanlar seyrederler. Gnn yorucu ii sonunda tamamlannca, biraz daha iyi olan elbiselerini giyerler ve erkeklerle birlikte meyhanelere yollanrlar.

ocuklar arasndaki iki dknlnn en ok bu snfta egemen olmas doaldr.

in en kt taraf, kiremitilerin kendilerini iflah olmaz bir mitsizlie kaptrm olmalardr. yicelerinden bir kiremiti Southall Fieldli bir papaz yardmcsna demiti ki: bir kiremitiyi ktlklerden syrp iyi bir insan haline getirebildiiniz zaman, eytan da bir kiremiti olarak dzeltip yceltmeyi deneyebilirsiniz, efendim! (You might as well try to raise and improve the devil as a brickie, Sir!)263
263 Child. Empl. Comm., V. Report, 1866, s. XVI-XVIII n 86-97 ve s. 130-133, n. 39-71. Ayrca kr. ib., III Report, 1864, s. 48, 56.

444

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

445

Modern manifaktrde (modern manifaktr derken, asl fabrikalar dnda kalan byk lekli btn atlyeleri kastediyorum) kapitalist iletmeciliin emekten salad tasarruf ile ilgili olarak 1861 ve 1864 yllarnda yaynlanm olan IV. (1861) ve VI. (1864) Public Health Reportlarda son derece zengin resm malzeme mevcuttur. Bu raporlarda workshops (atlyeler) ve zellikle de Londra matbaalar ve terzihaneleri zerinde yazlanlar, roman yazarlarmzn en tiksindirici fantezilerini bile geride brakacak kadar irentir. Byle bir durumun iilerin sal zerinde nasl bir etki yapaca aktr. Privy Councildeki en yetkili salk grevlisi ve Public Health Reportlarn resm yayncs Dr. Simon, unlar da belirtmektedir:
Drdnc raporumda (1861), iilerin birinci salk haklar konusunda srarc olmalarnn fiilen olanaksz olduunu gstermitim; bu hak, iveren iileri hangi i iin bir araya getirmi olursa olsun, yaplmas gereken ey iverene bal olduu lde, iin salk iin zararl ama kanlmas mmkn her tr kouldan arndrlm bir ortam iinde yrtlmesi hakkdr. Yine gstermitim ki, iiler bu salk adaletini kendi kendilerine salayacak durumda olmadklar gibi, salk politikasnn cretli yneticilerinden de etkili bir yardm grememektedirler. ... u anda, binlerce erkek ve kadn iinin yaamlar, srf yaptklar iin dourduu sonu gelmez fiziksel aclar yznden, bo yere, ikence altnda geiyor ve ksalyor.264

d. Modern ev sanayisi
imdi ev sanayisine geiyorum. Byk sanayinin gerisinde yer alan bu kapitalist smr alan ve buradaki dehet verici durum hakknda bir fikir edinebilmek iin, rnein ngilterenin oraya buraya serpilmi baz kylerinde yrtlmekte olan ve grnte pek airane bir izlenim yaratan ivi yapmcl ii incelenebilir.266 Burada, henz hi makine kullanmayan veya fabrika ve manifaktr tipi iletmelerle rekabet etmeyen dantelcilik ve hasrclk kollarndan baz rnekler vermek yeterli olacaktr. ngilterede dantel retiminde alan 150.000 kiiden yaklak 10.000i 1861 tarihli Fabrika Yasasnn kapsam iinde bulunmaktadr. Geriye kalan 140.000 kiinin ok byk bir ksm kadnlar, genler ve her iki cinsiyetten ocuklardr; bu sonuncular arasnda da erkekler ancak kk bir aznlk oluturur. Nottingham General Dispensary (Genel Dispanseri) hekimlerinden Dr. Truemann hazrlam olduu aadaki tablo bu ucuz smr malzemesinin salk durumunu ortaya koymaktadr. Muayeneye gelen ou 17-24 yalarndaki dantel iisi 686 kadndan vereme tutulmu olanlarnn saylar yleydi:
1852 1853 1854 1855 1856 45te 28de 17de 18de 15te 1 1 1 1 1 1857 1858 1859 1860 1861 13te 15te 9da 8de 8de 1 1 1 1 1268

Atlyelerin salk durumu zerindeki etkisini gstermek iin, Dr. Simon aadaki lm oranlar listesini veriyor:265

Bu tabloda yer alan sanayi kollarnda alan personel says (btn ya gruplar itibaryla)

Salk durumu bakmndan karlatrlan sanayiler

Bu sanayilerde 100.000 erkek bana lm oran (gsterilen ya gruplar itibaryla) 25-35 35-45 805 1.262 1.747 45-55 1.145 2.093 2.367

958.265 22.301 12.377 13.803 Erkek Kadn

ngiltere ve Gallerde tarm

743 958 894

Londrada terzilik Londrada matbaaclk

264 Public Health, VI. Rep., Lond. 1864, s. 29, 31. 265 1.c. s. 30. Dr. Simonun belirttiine gre, Londrada 25-35 yalar arasndaki terziler ve matbaa iileri arasnda lm oran gerekte ok daha yksektir; nk, Londral iverenler, 30 yana kadar olan ok sayda genci raklar ve kendi iinde ustaln artrmak isteyen improverlar olarak taradan salar. Bu kimseler saymlarda Londral olarak grnr; bu gibi kimseler, saylarna oranla Londra lm saysna katlmakszn, lm oran hesaplamalarna giren kii saysn kabartr. Bunlardan byk bir ksm, zellikle de ar hastalk hallerinde, taraya dner. (l.c.)

Verem art hzndaki bu ilerlemenin, en iyimser ilerlemecilere ve Alman serbest ticaret bezirganlarnn en kurnazca yalan syleyebilenlerine bile yeterli gelmesi gerekir. ngilterede yerleiklik kazanm olduu zere makineyle yapld lde, asl dantelcilik, 1861 Fabrika Yasasna tabidir. Bu sanayinin bizim burada ksaca gzden geireceimiz kollar, iilerin manifaktrlerde, depolarda vb. bir araya getirilmedii, ev iileri olarak altklar kollardr; ve bunlar da ikiye ayrlr: 1. Finishing iindekiler (makine ile yaplan danteller burada son bir kere elden geirilir, bu i de kendi iinde saysz alt blmlere ayrlr), 2. Dantel onarm yapanlar. Lace finishing (danteli son kez elden geirme) ii, ya mistresses houses (patronie evleri) denilen yerlerde ya da kendi balarna veya ocuklar ile birlikte alan kadnlar tarafndan kendi evlerinde yaplr. Mistresses houses denilen i yerlerini ileten kadnlar da yoksul insanlardr.
266 Burada sz konusu olanlar, kesilerek ve makinelerle yaplanlardan ayr olarak ekile dvlerek yaplan ivilerdir. Bkz. Child. Empl. Comm., III. Report, s. XI, s. XIX, n. 125-130; s. 52, n. 11; s. 113-114, n. 487; s. 137, n. 674. 267 Child. Empl. Comm., II. Report, s. XXII, n. 166.

446

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

447

Bunlar, oturduklar yerin bir ksmn atlye olarak kullanlr; fabrikatrlerden, maaza sahiplerinden vb. sipari alrlar ve odalarnn byklnn ve dalgalanmalar gsteren i talebinin elverdii lde, kadn, gen kz ve kk erkek ocuk altrrlar. Bu atlyelerin bazlarnda altrlan kadn ii says 20 ile 40 arasnda, dier bazlarnda 10 ile 20 arasnda deiir. ocuklarn ortalama asgari ie balama ya 6dr; bununla beraber, bazlar 5 yan altnadr. Gnlk alma zaman, genel olarak, sabah saat 8 ile akam saat 8 arasdr; bu arada 1 saatlik yemek tatili verilir; ancak yemek zamanlarnn belli bir saati yoktur, yemekler geliigzel saatlerde ve sklkla pislik iinde yzen alma odalarnda yenir. lerin iyi gittii zamanlar ie sabah 8de (bazen 6da) balanr, gece 10, 11 veya 12ye kadar allr. ngiliz klalarnda asker bana den meknn 500-600 ayak kp olmas yasa gereidir; asker hastanelerde bu miktar kii bana 1200 ayak kp bulur. Sz edilen odalarda ise kii bana 67-100 ayak kp der. Ayrca, havann oksijeni, gaz lambalar tarafndan yutulur. Yerlerin ta veya tula ile denmi olmasna ramen, dantelleri temiz tutmak iin, ocuklar, kn bile, ayakkablarn karmak zorundadr.
15-20 ocuun, her halde 12 ayak kareden daha geni olmayan kk bir odaya tklp 24 saatin 15 saatinde, usan vericilii ve tekdzelii ile insan bitirip tketen bir ite ve stelik salk iin mmkn olabilecek en kt koullar altnda altrlmalar Nottinghamda hi de ender grlen bir ey deildir. ... Kck ocuklar bile insan hayrette brakan gergin bir dikkat ve hzla almakta, parmaklarn hemen hemen hi durdurmamakta veya hareketlerini yavalatmamaktadr. Kendilerine bir ey soracak olsanz, tek bir saniyelik zaman bile kaybetmeme endiesiyle, gzlerini iten ayrmazlar.

an ocuklar gece saat 9 veya 10da iten ayrlrken ellerine, ou zaman, evde ilenmek zere bir kn dantel tututurulur. Sermayecinin karlarn kollamakla grevli cretli uaklardan birinin az ile ocua, kn eline tututurulurken, bu annen iin demek phesiz ihmal edilmez; ama ocuu kollarm gibi grnen bu davran aslnda bir ikiyzllktr; nk pekl bilinir ki, zavall ocuk oturmak ve annesine yardm etmek zorunda kalacaktr.269 T dantelcilii ngilterede balca iki tarm blgesinde yaygndr; bunlardan biri, Devonshirein 20-30 millik gney kylar ve Kuzey Devonun birka yerini iine alan Honiton dantelcilik blgesi; dieri, Buckingham, Bedford, Northamptonn byk bir ksm ile Oxfordshire ve Huntingdonshiren bir ksm dolaylarn kapsayan blgedir. Atlye olarak kullanlan yerler, genellikle, tarm iilerinin kulbeleridir. Baz manifaktr patronlar byle 3000den fazla ii altrr; bunlarn ou ocuklar ve kklerdir ve aralarnda hi yetikin erkek olmaz. Daha nce lace finishing ii iin sylenenler, aynen burada da grlr. Yalnz mistresses housesn yerini burada lace schools (dantel okullar) denilen yerler alr; buralar birtakm yoksul kadnlarn kendi kulbelerinde ap ilettikleri atlyelerdir. ocuklar bu okullarda 5 yandan, bazen daha da erken bir yatan itibaren 12 veya 15 yana kadar alr; ok kklerin alma saatleri ilk yl 4-8 saat arasnda deiir; daha sonralar sabah 6dan akam 8 veya 10a kadar almaya balarlar.
Odalar, genellikle, kk kulbelerin oturma odalardr; mine, hava girmesin diye, kapal tutulur; odadakiler bazen kn bile sadece kendi vcut slar ile snrlar. Baz hallerde okul odas olarak, dierlerinin byklnde, oca bulunmayan kilerler kullanlr. ... Bu izbe ve darack yerlere haddinden fazla insan doldurulur ve bu yzden ktleen hava ou kez dayanlamayacak bir hale gelir; buna ek olarak, lam sularnn, helalarn, ryp bozulan maddelerin ve bu tr kulbelerin civarlarnda genellikle grlen dier eitli pisliklerin zararl etkileri ile yz yze bulunulur.

saatleri uzadka, mistresslerin iileri uyank tutmak iin uzun sopadan yararlanmalar da gittike sklar.
ocuklar yava yava bitkinleir ve bylesine tekdze, bylesine gz yorucu, vcudu hep ayn biimde tutmay gerektirdii iin bylesine helak edici bir iin banda geirilen uzun saatlerin sonuna doru kular gibi huzursuzlarlar. Bu tam anlamyla kle almas. (Their work is like slavery.)268

Meknn byklne gelince:

Bir dantel okulunda 18 kz ve bir kadn hoca vard; kii bana den mekn 33 ayak kpt; havas dayanlmayacak derecede pis kokan bir dier okulda 18 kii vard ve kii bana den mekn 24 ayak kpt. Bu sanayi kolunda 2 ve 2 yalarnda ocuklarn altrldklar grlr.270

Kadnlarn ocuklar ile birlikte evde (bu, zamanmzda kira ile tutulmu bir oda ve sklkla at katnda bir oda demektir) altklar durumlarda, koullar, daha ne kadar mmkn olabilirse o kadar ktdr. Bu trden iler, Nottingham merkez olmak zere 80 mil yarapl bir daire meydana getiren bir alan iinde datlr. Meta ve eya depolarnda al268 Child. Empl. Comm., II. Report, 1864, s. XIX, XX, XXI.

Buckingham ve Bedfordun krsal kesimlerinde t dantelciliinin bittii yerlerde hasr rcl balar. Bu iin yayld alan Hertfordshiren byk bir ksmn iine alarak Essexn bat ve kuzey ksmlarna kadar
269 l.c. s. XXI, XXII. 270 1.c. s. XXIX, XXX.

448

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

449

uzanr. 1861 ylnda hasr rg ve hasr apka yapm ilerinde 48.043 kii alyordu; bunlarn 3.815i her yatan erkek, geriye kalanlar kadnd; kadnlarn 14.913 yirmi yandan kkt bunlarn da 7.000i ocuktu. Dantelcilik okullar yerine burada straw plait schools (hasr rg okullar) vardr. ocuklar bu okullarda hasr rcl renimine genellikle 4 yanda, bazen de 3-4 ya arasnda balar. phesiz herhangi bir eitim grmeleri sz konusu deildir. ocuklar, yar a yar tok bir mr sren analarnn kendilerine ayrdklar ii -ki bu ou zaman gnde 30 yardadan aa dmez- tamamlamak iin ie koulduklar bu kan emme kurumlarndan ayrt etmek iin, ilkokullara kendi aralarnda natural schools (normal okullar) adn verirler. Bu szmona okullarda geirilen saatlerden sonra ayn analar ocuklarn evde gece saat 10, 11, 12ye kadar altrr. Hasr, ocuklarn parmaklarn ve onu slatmak iin srekli olarak kullandklar azlarn keser. Londra salk memurlarnn Dr. Ballard tarafndan ifade edilen ortak grlerine gre, bir yatak veya alma odasnda kii bana den asgari hacim 300 ayak kp olmaldr. Ne var ki, hasr rcl okullarnda kii bana den mekn dantelcilik okullarndakinden de azdr; kii bana 22 ayak kpten daha az, 18, 17 ve 122/3 ayak kp der.
Bu saylarn en k diyor komisyon yesi White, bir ocuun 3x3x3 ayaklk bir kutuya konmu olan ocuun kaplayacann yarsndan azn temsil etmektedir.

zellikle de dantelcilik blgelerinde yaygn bulunan ayni deme sistemi ile nominal tutarnn daha da altna drlr.272

e. Modern manifaktr ve ev sanayisinden byk sanayiye gei. Fabrika Yasalarnn bu iletme biimlerine uygulanmasyla sz konusu devrimin hz kazanmas
Emek gcnn, yalnzca kadnlar ve ocuklar kt ekillerde kullanarak, her trl normal alma ve yaama koulunu ortadan kaldrarak ve ar altrma ile geceleri altrma vahetiyle ucuzlatlmas, en sonunda gelir, artk almalar mmkn olmayan doal snrlara dayanr; bu duruma gelindiinde, ayn zamanda, metalarn bu temelde ucuzlatlmasnn ve genel olarak kapitalist smrnn de snrna varlm olur. Sonunda bu noktaya ulalr ulalmaz -bu i uzun yllar alr- makine kullanma ve bununla da oraya buraya dalm bulunan ev sanayisinin (ve hatta manifaktrn) fabrikal sanayiye dnme saati alm demektir. Bu hareketin en muazzam rneini wearing apparel (giyim eyas) retimi alannda grrz. Child. Empl. Comm.un (ocuk stihdam Komisyonunun) yapt snflandrmaya gre bu sanayi hasr apka yapmclarn, kadn apkaclar, berecileri, terzileri, milliners ve dressmakers (kadn giyim eyas yapmclarn),273 gmlekileri, korsecileri, eldiven yapmclarn, kunduraclar ve bunlarn yannda kravat, yaka vb. yapm gibi daha birok i kollarn iine alr. ngiltere ve Gallerde bu sanayilerde alan kadn personel 1861 ylnda 586.298 kiiydi; bunun, en azndan 115.242si 20 yandan, 16.560 15 yandan kkt. Btn Birleik Krallkta ayn sanayilerde alan kadnlarn says ise 1861 ylnda 750.334 buluyordu. Ayn dnemde ngiltere ve Gallerde apkaclk, kunduraclk, eldiven yapm ve terzilik ilerinde alan erkek iilerin says 437.969du; bunlardan 14.964 15 yan altnda, 89.285i 15-20 yalar arasnda, 333.117si 20 yan stnde bulunuyordu. Bu sanayi iinde yer alan daha kk birok i kolu bu saylarn dnda kalmtr. Ama saylar olduklar gibi alacak olursak, 1861 saymna gre, yalnzca ngiltere ve Galler iin 1.024.267 kiilik bir toplam elde ederiz ki, bu, yaklak olarak, tarm ve hayvancln bir arada altrd kadar kii demektir. Bylece, makinelerin, bir mucize yaratrcasna, bu derece muazzam rn kitlesinin yaratlmasna ve bu derece muazzam ii kitlesinin serbest hale gelmesine niye yol atn anlamaya balyoruz.
272 Child. Empl. Comm., I. Rep., 1863, s. 185. 273 Millinery asl olarak ba tuvaleti ve giyimi ile ilgili olsa da bazen kadn mantolarn kapsar; dressmakers, bizdeki moda giyim eyas yapanlarla ayndr.

ocuklarn 12 veya 14 yalarna kadar yaama zevki diye tattklar ey budur. Yoksul, yar a yar tok ana ve babalarn dndkleri tek ey, ocuklarndan mmkn olduu kadar fazla yararlanmaktr. Yalar byynce, ocuklar ana ve babalarna, doal olarak, on paralk ilgi gstermezler ve onlar terk ederler.
Byle yetien bir nfusta cehaletin, ahlkszlk ve fenalklarn diz boyu olmas alacak bir ey olamaz. nsanlarn ahlklar, ahlkn debilecei en alak dzeydedir. ok byk bir sayda kadnn evlilik d iliki rn ocuklar vardr ve bunlar o kadar gen yalarda ocuk ediniyor ki, su istatistikleriyle en fazla megul olanlar bile bunun karsnda hayretten donakalyor.271

Ve bu rnek ailelerin yurdu, Avrupa iin rnek bir Hristiyan lke oluyor; Hristiyanlk zerinde yetkili bir otorite olduu phe gtrmeyen Kont Montalembert sylyor bunu! Yukarda gzden geirilen sanayi kollarnda zaten acnacak bir dzeyde olan ii cretleri (hasr rg okullarndaki ocuklarn azam cretleri pek ender durumlarda 3 ilini bulur), genel olarak her yerde ve
271 1.c. s. XL, XLI.

450

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

451

Wearing apparel retiminin bir ksm, paralar dank bir biimde zaten hazr bulunan bir i blmn kendilerinde yeniden biimlendirmekten baka bir yenilik getirmeyen manifaktr atlyelerinde yaplr; dier bir ksm, eskiden olduu gibi bireysel tketiciler iin deil, artk manifaktrler ve maazalar iin alan kk zanaat ustalar tarafndan yrtlr; yle ki, baz ehirlerde ve krsal blgelerde, rnein kunduraclk vb. gibi iler, ou zaman, blgeyi btn ile iine alan uzmanlk alanlar haline gelmitir; ve son olarak, sz edilen retim, byk lde, manifaktrlerin, maazalarn ve hatta kk zanaat ustalarnn kendi i yerleri dndaki uzantlarn oluturan ev sanayisi iileri tarafndan salanr.274 Kullanlan i malzemesini, ham maddeyi, yar ilenmi maddeyi vb. byk sanayi salar; ltuf ve inayete terk edilmi (taillable merci et misricorde) ucuz insan malzemesi ise byk sanayinin ve tarmnserbest braktkimselerden oluur. Bu alandaki manifaktrler, balangta, esas itibaryla, talepte herhangi bir hareket olmas halinde kapitalistin hemen kullanabilecei donatlm bir orduyu el altnda hazr bulundurma ihtiyacndan domutu.275 Her durumda, bu manifaktrler, dank zanaat iletmeleri ile ev sanayisi iletmelerinin, geni bir temel oluturacak ekilde varlklarn kendilerinin yan sra srdrmelerine engel olmamt. Bu i kollarnda salanan byk artk deer miktar ve ayn zamanda retilen nesnelerin fiyatlarnda meydana gelen devaml ucuzlama, esas itibaryla, lmeyecek kadar yaamaya ancak elverecek bir alt snra drlm cretler ve bununla birlikte, insan olarak daha fazlasna dayanlmayacak bir st snra karlm alma sreleri sayesinde mmkn olmutu ve olmaktadr. Piyasay ve bu arada zellikle ngiltere iin sz konusu olmak zere, ngiliz zevk ve alkanlklarnn hkm srd smrge piyasalarn, imdiye kadar durmadan geniletmi ve bugn de geniletmekte bulunan ey, aslnda, metaya dntrlen insan kannn ve aln terinin fiyatnda salanm olan ucuzluktan baka bir ey deildi. En sonunda kritik noktaya varld. Az ok sistematik biimde gelien bir i blm ile birlikte de olsa, eski yntemlerin dayand temel ve insan malzemesinin aka ve dpedz smrlmesi, bymekte olan piyasalarn ve bundan da hzl byyen kapitalistler aras rekabetin dourduu ihtiyalara artk cevap veremiyordu. Makinenin gn gelip atmt. Elbisecilik, terzilik, kunduraclk, apkaclk vb. gibi saysz retim alanlarna ayn derecede el atan, kesin biimde devrim yaratan bu makine, diki makinesidir.
274 ngilterede millinery ve dressmaking genellikle ii altran kiiye ait yaplarda, ksmen orada oturan ve srekli alan ii kadnlar, ksmen de baka yerde oturan gndeliki kadnlar tarafndan yaplr. 275 Komisyon yesi White, hemen hemen hepsi kadn olan 1.000-1.200 ii altran bir asker giyim eyas fabrikasn, neredeyse yars ocuk ve gen vb. olan 1300 kiilik bir ayakkab fabrikasn ziyaret etmiti. (Child. Empl. Comm., II. Rep., s. XLVII. n. 319.)

Byk sanayi dneminde yeni i kollarn ele geiren dier btn makinelerin iiler zerindeki etkileri ne idiyse diki makinesinin iiler zerindeki dolaysz etkisi de aa yukar o olmutur. En kk yalardaki ocuklar uzaklatrlr. Makine ile alan iilerin cretleri, ou yoksullarn en yoksullar (the poorest of the poor) arasnda yer alan ev sanayisi iilerinin cretlerine oranla ykselir. Makinelerin kendilerine rakip olduu daha iyi durumdaki zanaatlarn cretleri der. Makine ile alan yeni iiler yalnzca gen kzlardan ve gen kadnlardan oluur. Bu iiler, mekanik g yardm ile, erkek iilerin daha ar ilerdeki tekeline son verir ve daha hafif ilerde almakta olan yal kadnlarn ve kk yataki ocuklarn yerlerine geer. ok gl rekabet karsnda zanaatlarn en gszleri ezilip perian olur. Son on yl boyunca Londrada alktan lenlerin (death from starvation) saysndaki korkun art, dikile ilgili i kollarnda makine kullanmnn yaylmas ile el ele gitmitir.276 Diki makinelerinin banda altrlan yeni gen kz ve kadn iiler, arlk, byklk ve yapsndaki zellie gre makineyi, bazen oturarak ve bazen ayakta olmak zere, el ve ayaklar ya da yalnzca elleri ile iletir ve bu srada ok fazla emek gc harcar. Bunlarn ileri, alma sresinin (sklkla eski sistemdekinden ksa olsa bile) uzunluu yznden, sala zarar verici ilerdir. Kunduraclk, korsecilik, apkaclk vb. gibi i kollarnda zaten dar ve haddinden fazla kalabalk i yerlerine giren diki makinesi buralardaki sala aykr i koullarn daha da arlatrr.
Komisyon yesi Lord bu konuda unlar belirtiyor: Saylar 30u 40 bulan ve hepsi bir arada makine ile alan iilerin bask tavanl i yerlerine girdiiniz anda, dayanlmaz bir etkiyle karlayorsunuz. ... Ksmen tlerin kzdrlmas iin kullanlan gaz sobalarnn yaratt korkun scaklk yznden ... iin sre bakmndan hafifledii, yani sabah 8den akam 6ya kadar olduu zamanlarda bile, bu tr i yerlerinde dzenli olarak her gn 3 veya 4 kii baylyor.277

Toplumsal iletme biiminde retim aralarndaki deimenin zorunlu bir sonucu olarak kendini gsteren deiiklik, bir dizi karmakark gei biimleri ile gerekleir. Bu biimler, diki makinesinin bir ya da dier sanayi koluna ne derecede girmi bulunduuna, ne kadar zamandr o i kolunda kullanlmakta olduuna, iilerin daha nceki durumlarna, o sanayideki manifaktr iletmelerinin, zanaat iletmelerinin veya ev sanayisi iletmelerinin sahip bulunduklar arla, i yerleri
276 Bir rnek: Registrar Generalin (nfus idaresi) 26 ubat 1864 tarihli haftalk lm raporunda 5 alk nedeniyle lm vakas vard. Ayni gnk Times da bir baka alktan lm olayn haber veriyordu. Bir hafta iinde 6 alk kurban! 277 Child. Empl. Comm., II. Rep., 1864, s. LXVII, n. 406-409; s. 84, n. 124; s. LXXIII, n. 441; s. 68, n. 6; s. 84, n. 126; s. 78, n, 85; s. 76, n. 69; s. LXXII, n. 438.

452

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

453

iin denen kiralarn miktarna278 vb. gre deiiklik gsterir. rnein, iin esas itibaryla basit el birlii yolu ile geni lde organize edilmi bulunduu elbisecilik i kolunda diki makinesi, balangta yalnzca manifaktr biimindeki iletme iin yeni bir unsur oluturur. Terzilik, gmlekilik, kunduraclk vb. gibi i kollarnda btn biimler birbirine karm halde bulunur. Bir yerde gerek anlamda bir fabrika iletmesi vardr. Bir baka yerde ham maddeyi ba (en chef) kapitalistten alan ve oda veya tavan aralarnda 10-50 arasnda ya da daha fazla sayda kadn iiyi kendilerine ait diki makinelerinin bana toplayp altran araclar grlr. Son olarak, yaplandrlm bir sistem oluturmayan ve tam gelimemi, gdk bir biimde de uygulanabilen btn makineler iin olduu gibi, zanaatlar veya ev iileri, kendi aileleriyle veya dardan salanan az sayda yabanc iiyle, kendilerine ait diki makinelerini kullanr.279 Bugn ngilterede fiilen ar basan sistem ise udur: kapitalist, ok sayda makineyi kendisine ait binalarda toplar; buralarda makinelerle elde edilen rn, gerekli olan daha sonraki ilemler iin ev iileri arasnda datr.280 Bununla beraber, gei biimlerinin eitlilii ve karmakl gerek fabrika iletmesine dnm yolundaki eilimi gzlerden saklamamaktadr. ok eitli ilerde kullanlabilme zellii ile daha nce birbirlerinden ayr olarak yrtlen i kollarnn ayn at altnda toplanmalarna ve ayn sermayenin kumandas altna girmelerine yol aan diki makinesinin bu zellii; zaman zaman yaplan ine ileri ile dier baz ilerin, makinelerin bulunduklar yerde en uygun biimde yaplmalar ve son olarak kendi makineleriyle alan zanaatlarn ve ev iilerinin bamszlklarn kanlmaz bir biimde yitirmi ve yitirmekte olmalar, bu eilimi besler. Bu, onlarn ksmen daha imdiden kaderi haline gelmi bulunuyor. Diki makinelerine yatrlan sermayenin durmadan bymesi281 retimi artrr ve piyasada tkanklk yaratr; bu gelime, ev sanayisi iilerinin ellerindeki makineleri sata karmalar iin harekete getirici bir iaret olmutur. Bizzat bu makinelerin retiminde meydana gelen ar retim, bunlarn srm zorluu iinde kvranan reticilerini ellerindeki makineleri haftalk srelerle kiraya vermeye zorlam ve bylece makine sahibi kk iletmeciler iin
278 Bu sorunda can alc nemde olan unsurun i yerlerinin kira bedeli olduu grlyor; bunun sonucu olarak, ii kk giriimcilere ve ailelere vererek yaptrma esasna dayanan eski sistemin en uzun srd ve bu sisteme en kolay dnlen yer bakent olmutur. (l.c. s. 83, n. 123.) Bu ifadenin son ksm yalnzca kunduraclkla ilgilidir. 279 ilerle sefil durumdaki yoksullar arasndaki farkn ok az olduu eldivencilikte vb. byle bir ey grlmez. 280 1.c. s. 83, n. 122. 281 Daha 1864 ylnda, yalnzca Leicesterde, toptanc tccarlar iin i yapan izme ve kunduraclk i kolunda 800 diki makinesi kullanlyordu.

ldrc bir rekabetin domasna yol amtr.282 Makinelerin durmadan deiiklie uramas ve gittike daha ucuza mal edilmesi, ayn zamanda makinelerin eski tiplerinin deerini durmadan drr; bundan byle bu eski tip makineler artk ancak ynlar halinde ve gln denecek fiyatlarla byk kapitalistlere satlr; bunlar krl bir biimde iletebilecek olan kimseler imdi sadece byk kapitalistlerdir. Son olarak, insann yerini buhar makinesinin almas, buna benzer btn dnm srelerinde olduu gibi burada da son darbeyi indirir. Buhar gc uygulanmas, balangta, makinelerin ileyileri srasnda meydana gelen sarsnt ve sallanma, hzlarnn kontrol edilmesi gl, hafif makinelerin abuk anp ypranmalar vb. gibi srf teknik engellerle karlar; ne var ki, bunlar, nasl yenilecekleri edinilen deneyimlerle ok gemeden renilebilecek trden engellerdir.283 Bir yandan ok sayda i makinesinin byk manifaktrlerde bir araya getirilip toplanmas buhar gc kullanmna yol aarken, dier yandan buharla insan adalesi arasndaki rekabet iilerin ve i makinelerinin byk fabrikalarda toplanmasn hzlandrr. Bylece, bugn ngilterede, dier i kollarnn ounda olduu gibi, wearing apparel reten muazzam retim alanlarnda manifaktr, zanaat ve ev sanayisi tipi iletmelerin fabrika tipi iletmeye dnt bir dnem yaanyor; bu dnm, byk sanayinin etkisi altnda batanbaa deimi, dalm, bambaka kla girmi btn bu retim tarzlarnn (manifaktr, zanaatlk ve ev sanayisi), fabrika sistemi ile birlikte gelen btn ktlkleri, bu sistemin olumlu gelime glerinden yararlanamadan, daha ok nce kendi ilerinde yaratmalarndan ve hatta bunlar geride brakmalarndan sonra olmaktadr.284 Bu kendiliinden balayp gelien sanayi devrimi, Fabrika Yasalarnn kadn, gen ve ocuk ii altrlan btn sanayi dallarna uygulanmasyla yapay olarak hzlandrlr. gnnn sre, yemek ve dinlenme aralar, balama ve son bulma saatleri asndan yasal bir dzene sokulmas, ocuklar iin uygulanan vardiya sistemi, belli bir yan altndaki ocuklarn altrlmas yasa vb. bir yandan daha
282 1.c. s. 84, n. 124. 283 rnein Pimlico (Londra) Ordu Elbise Deposu, Londonderryde Tillie ve Henderson gmlek fabrikas, Limerickte yaklak 1.200 ii altran Tait firmasnn elbise fabrikas. 284 Fabrika sistemine ynelik eilim. (l.c. s. LXVII.) Btn i kolu u anda bir gei aamasnda bulunuyor ve iplik sanayisinin, dokumacln vb. daha nce geirmi bulunduu deiiklikleri geiriyor. (l.c. n. 405.) Tam bir devrim. (l.c. s. XLVI, n. 318.) 1840 ylnn Child. Empl. Comm.unun grevli bulunduu sralarda, oraplk henz bir el iiydi. 1846dan bu yana eitli makineler bulundu ve kullanld; orap makineleri bugn buharla iletilmektedir. 1862 ylnda ngilterede orap yapmnda altrlan her iki cinsiyetten ve 3 yandan balayarak her yatan kiilerin toplam says yaklak 120.000di. Ancak, 11 ubat 1862 tarihli Parliamentary Returne gre, bunlarn yalnzca 4.063 Fabrika Yasasna tabiydi.

454

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

455

fazla makine kullanlmasn285 ve buharn hareket salayc g olarak adalenin yerini almasn zorunlu klar.286 Dier yandan, zaman bakmndan uranlan kayb mekn bakmndan telafi etmek iin, topluca kullanlan retim aralarnda, yani frnlarda, binalarda vb. de bir genileme olur; ksaca ifade etmek gerekirse, retim aralarnda daha byk bir younlama ve buna uygun olarak ayn yerde altrlan iilerin saysnda bir byme meydana gelir. Fabrika Yasasnn tehdit ettii her manifaktr adna hararetle ve tekrar tekrar ileri srlen ba itiraz, aslnda, ii eski byklyle devam ettirebilmek iin daha fazla sermaye yatrma zorunluluu ile ilgilidir. Manifaktr ile ev sanayisi arasndaki ara biimlerle bizzat ev sanayisinin kendisi bakmndan sz konusu olan eyse udur: i gnnn ve ocuk ii altrmann snrlandrlmas, bunlarn ykm demektir. Ucuz emek gcnn snrsz bir biimde smrlmesi bunlarn rekabet glerinin biricik temelini oluturur. Fabrika sisteminin varlnn temel koulu, zellikle i gn yasayla belirlenen bir uzunlukla snrland zaman, elde edilmek istenen sonucun normal olarak gvenle beklenebilmesi, yani belli bir zaman aralnda belli bir miktarda metann ya da varlmak istenen sonucun retilmesidir. Bundan baka, i gn boyunca verilecek yasal dinlenme ve yemek aralar, ite meydana gelecek ani ve dzenli aralkl kesilmelerin retim sreci iinde bulunan nihai rne herhangi bir zarar vermeyecei varsaymna dayanr. Varlmak istenen sonucun gvenlilii ve iin kesintilerden zarar grmeden yrtlebilmesi, yalnzca mekanik bir iin yapld sanayilerde, phesiz, mlekilik, aartmaclk, boyamaclk, frnclk ve metal eya manifaktrlerinin ounda olduu gibi, kimyasal ve fiziksel srelerin rol oynad sanayilere oranla daha kolay salanabilir. Snrsz bir i gnnn ve gece almasnn bulunduu ve insanlarn serbeste harap edildii alma koullar altnda, kendiliinden ortaya kan her engel, ok gemeden retim iin ebedi bir doal snr haline gelir. Haarat yok etmek iin kullanlan hibir zehir, bu tr doal snrlarn kkn kazmakta Fabrika Yasas kadar etkili olamaz. Olanakszlklar konusunda hi kimsenin feryad, mleki patronlarnki kadar grltl olmamt. 1864 ylnda Fabrika Yasas bunlara uy285 rnein, mlekilik i kolu iin Britannia Pottery, Glasgowdan Cochrane beyler unlar ifade etmitir: retim dzeyimizi korumak iin imdi makineleri geni lde kullanyoruz; bu makinelerin banda hnersiz iiler altrlr; ve her geen gn una biraz daha inanyoruz ki, eski ynteme gre elde ettiimizden daha byk bir miktar elde edebiliriz. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 13.) Fabrika Yasas daha fazla makine kullanlmas yolunda bir etki yaratmaktadr. (l.c. s. 13, 14.) 286 Bylece, mlekilik i kolu Fabrika Yasas kapsamna alndktan sonra, hand-moved jiggersn (elle evrilen mleki arklarnn) yerini alan power jiggersn (buharl mleki arklarnn) saysnda byk art olmutur.

gulanmaya balam ve yalnzca 16 ay iinde ileri srlen olanakszlklarn hepsi ortadan kalkmt. Fabrika Yasasnn bulunmasna yol at
buharlatrma yerine basn kullanlmasna dayanan gelitirilmi amur (slip) yapma yntemi, yeni yaplm olan kurutma ve piirme frnlar, mlekilik sanayisinde son derece nemli olaylar olup her biri bu alanda geen yz ylda ei grlmedik bir gelimeyi temsil eder. ... Frnlardaki scaklk nemli derecede drlm, kullanlan kmr nemli miktarda azalm ve malzemenin ilenme hz artmtr.287

Tm kehanetlerin aksine, topraktan yaplan eyann maliyet fiyat ykselmemi, fakat retim miktar artmtr: yle ki, 1864 Aralk ile 1865 Aralk arasndaki 12 aylk dnemdeki ihracat, deer olarak, daha nceki yln ihracat ortalamasn 138.628 sterlin amtr. Kibrit yapm iinde olan ocuklarn, le yemeklerini geliigzel yedikleri srada bile, kibrit plerini, kard zehirli buhar yzlerine kadar ykselen, scak bir fosfor eriyiine daldrmalar doal bir yasa hkmnde idi. Fabrika Yasas (1864), zamandan tasarruf salama zorunluluunu dourmakla, buharlar iiye kadar ulaamayan bir dipping machinein (daldrma makinesinin) bulunmasna yol at.288 Dantel manifaktrnn henz Fabrika Yasas kapsamna sokulmam kollarnda, u sra, eitli trden dantellerin kurutulmas iin farkl uzunlukta zaman gerekmesi ve bu zamann dakika ile bir saat ya da daha uzun bir sre arasnda deimesi dolaysyla, dzenli yemek aralar verilemeyecei ileri srlmektedir. Childrens Employment Comm. yeleri buna u karl vermektedir:
Buradaki koullar, duvar kd sanayisindeki koullarla ayndr. Bu i kolunda faaliyet gsteren baz belli bal fabrikatrler, kullanlan malzemenin doas ve bunun geirdii ilemlerin eitlilii dolaysyla, ii, yemek tatili iin, byk bir zarara uramadan, birdenbire durdurmann mmkn olmadn hararetle savunmulard. ... Factory Acts Extension Actn (Fabrika Yasalarnn Uygulama Alann Geniletme Yasasnn, 1864) 6. Kesimindeki 6. Madde ile bunlara yasann yrrlk tarihinden itibaren 18 aylk bir sre verildi; bu srenin bitiminde bunlar, Fabrika Yasasnn ngrd yemek aralarna kendilerini uydurmak zorundaydlar.289

Yasa yrrle henz yeni girmiti ki, fabrikatr dostlarmz aadaki keifte bulundu:
287 Rep. Insp. Fact. 31st Oct. 1865, s. 96 ve 127. 288 Bu ve baka makinelerin kibrit fabrikalarnda kullanlmaya balamasyla birlikte, bir departmanda almakta olan 230 gen iinin yerine 14-17 yalar arasndaki 32 olan ve kz ocuk altrlmas yetti. 1865 ylnda buhar gcnden yararlanlarak ii saysnda salanan bu tasarruf daha da ileriye gtrld. 289 Child. Empl. Comm., II. Rep., 1864, s. IX, n. 50.

456

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

457

Fabrika Yasasnn yrrle girmesiyle birlikte kendilerini gstereceklerini sandmz glk ve uygunsuzluklarn hibiri ortaya kmad. retimin hibir biimde aksadn grmyoruz. Aksine, ayn sre iinde daha fazla retimde bulunuyoruz.290

Grld gibi, herhalde kimsenin dehas nedeniyle sulamayaca ngiliz yasa koyucusu, tecrbelerden geerek u gre ulamt: i gnnn snrlandrlmasna ve bir dzene sokulmasna kar, retim srecinin doasndan ileri geldii iddia edilen btn engeller bir yasayla bir rpda yok edilebilir. Bundan dolay, bir sanayi kolu Fabrika Yasas kapsamna sokulduu zaman, 6 ay ile 18 ay arasnda bir sre verilir; bu sre iinde teknik engelleri kaldrp kaldrmamak fabrikatrlerin kendi bilecekleri itir. Mirabeaunun Impossible? Ne me dites jamais ce bte de mot! (Olanaksz m? Bir daha karma bu budalaca szle gelmeyin!) sz zellikle modern teknoloji iin geerlidir. Fabrika Yasas, bylece manifaktr tipi iletmelerin fabrika tipi iletmeler haline dnmesi iin gerekli maddi unsurlar yapay olarak olgunlatrrken, ayn zamanda, daha byk sermaye yatrmlarn zorunlu klarak bir yandan da kk patronlarn kn ve sermayenin younlamasn hzlandrr.291 Tmyle teknik olan ve teknik yollarla bertaraf edilebilecek engeller bir yana, i gnnn dzene sokulmas abas bizzat iilerin geliigzel alkanlklarnn neden olduu glklerle karlar. Bu, zellikle, para bana cret deme usulnn egemen olduu, gnn ya da haftann bir ksmnda uranlan zaman kaybnn daha sonra normalden fazla allarak veya gece ii ile telafi edilebildii durumlarda sz konusu olur. Bu, yetikin iileri vahiletiren, kars ve ocuklar iin ykc bir yntemdir.292 Emek gcnn harcanmas srasnda karlalan bu dzensizlik, hibir deiiklik gstermeden yrtlmesi gereken ar ve yorucu iin yaratt bkknla kar kendiliinden doan kaba bir tepki olmakla beraber, retimin kendisindeki anari, kyaslanamayacak kadar daha byk bir
290 Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 22. 291 Eski fabrikalarn birounda bugnk sahiplerinin olanaklarn aan lde sermaye yatrlmadka ... gerekli iyiletirmeler ... yaplamaz. ... Fabrika Yasasnn yrrle girmesi geici bir dzen bozulmasn da zorunlu olarak beraberinde getirmektedir. Bu dzen bozulmasnn kapsam, dzeltilecek bozukluklarn byklyle doru orantldr. (l.c. s. 96, 97.) 292 rnein yksek frnlarda i sresi, iilerin pazartesi ve ara sra da, ksmen ya da tamamen olmak zere, sal gnlerini bo geirme alkanlklar yznden, haftann sonuna doru genellikle ok artmaktadr. (Child. Empl. Comm., III. Rep., s. VI.) Kk patronlar, genellikle, sre bakmndan pek bozuk dzen alr. Bunlar 2 ya da 3 gn hi i yapmadan geirir, sonra bu kayb telafi etmek iin btn gece alr. ... Kendi ocuklar varsa, onlar da her zaman altrrlar. (l.c. s. VII.) e balama saatlerindeki geliigzellik, zaman kaybn fazla alarak telafi etmek olana ve uygulamas ile tevik edilmektedir. (l.c. s. XVIII.) Birminghamda ... zamann ok byk bir ksm bo geirilerek kaybedilirken ... geriye kalan zamanda kleler gibi allyor. (l.c. s. XI.)

dzensizlik kaynadr; retimin kendisi de, dier taraftan, emek gcnn sermaye tarafndan dizginsiz bir biimde smrlmesi kouluna dayanr. Snai evrim srasnda grlen genel dnemsel deimelerle her sanayi kolu iin sz konusu olan zel piyasa dalgalanmalarnn yan sra, deniz ulatrmasna uygun mevsimlerin evrimsel deimelerine, modaya veya mmkn olabilecek en ksa sre iinde karlanmalar istenen byk siparilerin beklenmedik bir anda gelip gelmelerine bal olan ve saison (sezon) denilen deimeler de grlr. Demir yollar ve telgraf kullanmnn gelimesiyle birlikte bu tr sipariler verme alkanl da gelimektedir.
Demir yollarnn btn lkeye yaylmas, diyor rnein, Londral bir fabrikatr, ksa sreli sipariler verme alkanln ok artrmtr; alclar imdi iki haftada bir ya da buna yakn bir srede Glasgow, Manchester ve Edinburghdan ehirdeki bizim meta verdiimiz toptanc maazalarna geliyor ve eskiden olduu gibi stoktaki metalar alacak yerde, hemen yerine getirilmeleri gereken sipariler veriyorlar. Yllar nce biz gelecek sezonun talebini, ilerin durgunlat zamanlardaki almalarmzla her zaman karlayabilecek durumda olurduk; ama bugn talebin ne olacan kimse nceden syleyebilecek durumda deildir.293

Henz Fabrika Yasas kapsamna sokulmam fabrikalarda ve manifaktrlerde beklenmedik bir anda gelen siparilerin ileri kztrd bu dnemler boyunca, dzenli aralarla, en korkun ar altrma durumlaryla karlalr. Fabrikalarn, manifaktrlerin ve maazalarn d uzantlar olan ev sanayisi alannda alan ve ileri hibir istikrar gstermeyen iiler, kullanacaklar ham maddeler ve alacaklar sipariler bakmndan tamamyla kapitalistin keyfine tabi bulunur; kapitalistin burada bina, makine vb. amortisman diye bir derdi yoktur, iin durmas onun deil, iinin derdidir; bylece burada her zaman kullanma hazr bir yedek sanayi iisi ordusu meydana getirilmi olur; bu ordu yln bir ksmnda en insanlk d koullar altnda alarak perian olurken dier ksmnda da isizlikten krlr.
Ev sanayisi alannda iverenler, diyor Child. Empl. Comm., almann det hkmne gelmi dzensizliinden diledikleri gibi yararlanrlar; ekstra iin gerekli olduu samanlarda iiler gece saat 11e, 12ye ve gece yarsndan sonra 2ye kadar ya da genellikle ifade edildii gibi btn saatler almak sorunda kalr, stelik bu alma insan yere serecek derecede pis kokulu iyerlerinde olur. Belki kapya kadar gider ve onu aarsnz, ama bir

293 Child. Empl. Comm., IV. Rep., s. XXXII. Demir yolu sisteminin genilemesi, ani sipariler verme alkanln fazlasyla tevik etmitir; iiler asndan bunun sonular, ar yksek alma temposu, yemek saatlerinin ihmal edilmesi ve fazla almadr. (l.c. s. XXXI.)

458

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

459

adm daha atmaya gcnz yetmez.294 Kendileriyle grlen tanklardan biri, bir kundurac, patronlar iin yle demitir: Acayip adamlar bunlar; yln bir yarsnda hemen hemen isiz geziyor diye, dier yarsnda ldresiye altrlmakla ocua hibir zarar gelmeyeceini dnebiliyorlar.295

Teknik engeller gibi i yapma alkanlklar da (usages which have grown with the growth of trade) ilgili kapitalistler tarafndan retimin doasndan ileri gelen doal snrlar olarak grlmtr ve grlmektedir. Fabrika Yasas kendilerini ilk defa tehdit ettii zaman pamuklu sanayisi patronlarnn drt elle sarldklar bir feryat olmutu bu. Bunlarn faaliyet gsterdikleri sanayi, dier herhangi bir sanayiden daha fazla dnya piyasasna ve dolaysyla da deniz ulatrmasna dayand halde, olaylar kendilerini yalanc karmtr. Bundan sonra ortaya atlan szde i alanyla ilgili engellere ngiliz fabrika mfettileri hi kulak asmamtr.296 Child. Empl. Comm.un ayrntl ve drst incelemeleri, gerekte, unlar ortaya koymutur: i gnnn bir dzene balanmasyla, baz sanayilerde daha nce harcanmakta olan emek ktlesi btn bir yla daha eit bir biimde datlmtr;297 i gnnn dzen altna alnmas, modann ldrc etkileri olan anlamsz ve byk sanayi sistemi ile badamayan kaprislerini dizginleyen ilk aklc hareket olmutur;298 ktalararas deniz ulam ile haberleme aralarndaki gelime mevsimlik ilerin asl teknik temelini, genel olarak ortadan kaldrmtr;299 ve yeni binalar, ek makineler, birlikte altrlan artm saydaki iiler300 ve b294 Child. Empl. Comm., IV. Rep., s. XXXV, n. 236 ve 237. 295 1.c. s. 127, n. 56. 296 Alnan siparilerin zamannda tamamlanp gnderilememesi yznden ticaretin urad kayba gelince, bunun, 1832 ve 1833 yllarnda fabrikatrlerin dillerinden drmedikleri bir iddia olduunu hatrlyorum. Bu konuda imdi ileri srlebilen hibir ey o sralar, yani henz btn mesafelerin yarya indirilmedii ve ulatrma ilerinin yeni bir dzene sokulmad zamanlarda sahip olabilecei kadar bir arlkta olamaz. Gerek hayattan alnan rneklerle karlatrlmak suretiyle, bu iddiann doru olmad daha o zaman ortaya konmutu; iddia bugn de gereklerle karlatrlacak olsa sonucun ayn olaca kesindir. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1862, s. 54, 55.) 297 Child. Empl. Comm., III. Rep., s. XVIII, n. 118. 298 John Bellers daha 1699da unlar yazmt: Modann belirsizlii ihtiya iinde kvranan yoksullarn saysn artrr. Moda iki byk ktln kaynadr: 1. Kalfalar kn isizlik yznden perian olur; nk, pahal giyim eyas ticareti ile urasan kimseler ve dokumac patronlar, bahar gelmeden ve modann ne olaca zerinde bir fikir edinmeden, kalfalarn altrmak iin sermaye yatrmaya cesaret edemezler; 2. Bahar geldiinde yeterli miktarda kalfa bulunamaz; dokumac patronlar, Birleik Krallkta yln drtte biri ya da yars kadar bir sre iinde ihtiya duyulan nesneleri salayabilmek iin, birok ra civardan bulmak zorunda kalrlar; bylece, krda sabanlar elsiz, toprak insansz kalrken, ehirler byk lde dilencilerle dolar, ehirde olup da dilenecek kadar yzlerini kzartamayan kimseler kn alktan lr. (Essays about the Poor, Manufactures etc., s. 9.) 299 Child. Empl. Comm., V. Rep., s. 171, n. 34. 300 rnein, Bradfordlu ihracat tccarlarnn bazlarnn ifadelerinde yle deniliyor: Bu

tn bu sylenilenlerin toptan ticaret sistemi zerindeki kendiliinden etkileri,301 szde kontrol altna alnamaz dier btn glk ve koullar silip yok etmitir. Bununla beraber, temsilcilerinin azndan tekrar ve tekrar akland gibi, sermayenin, kendisini bu tr deiikliklere uydurmas ancak i gnn zorunlu bir dzene balyanbir genel yasann basks302 ile olmutur.

9. Fabrika Mevzuat. (Salk ve Eitim ile lgili Hkmler.) ngilterede Bunlarn Genelletirilmesi
Toplumun kendi kendine biimlenen retim srecine kar ilk bilinli ve yntemli tepkisi olan fabrika mevzuat, grlm olduu gibi, byk sanayinin pamuk iplii, self-actors (otomatik makineler) ve elektrikli telgraf kadar zorunlu bir rndr. Fabrika mevzuatnn ngilterede genellemesini incelemeye girimeden nce, ngiliz Fabrika Yasalarnn i gn saatlerine ilikin olmayan dier baz hkmlerini ksaca gzden geireceiz. Kapitalistin ngrlen hkmlerden kanmasn kolaylatracak biimde kaleme alnm olmalar bir yana, yasalarn salkla ilgili hkmleri son derece az olup duvarlarn badanalanmas ve dier baz temizlik nlemleri, havalandrma ve tehlikeli makinelere kar korunma ile ilgili hkmlerden ibarettir. ilerinin kollarn ve bacaklarn tehlikelerden korumak iin ok kk bir masrafa katlanma ykmlln getiren hkme kar fabrikatrlerin am olduklar fanatik mcadeleye nc Kitapta tekrar dneceiz. Kart karlarn bulunduu bir toplumda, herkesin, ortak karlar, kendi zel karlarn gzeterek destekleyecei ynndeki serbest ticaret dogmas, burada kendini parltl bir tarzda yeniden aa vuruyor. Burada bir rnek yetecektir. Bilindii gibi, son
koullar altnda, olan ocuklarn depolarda sabahn 8inden akamn 7 veya 7una kadar altrlmalarnn gerekli bir ey olmad ak bir eydir. Sz konusu olan ey, sadece, ekstra harcama ve ekstra iidir. Baz iverenler bu kadar kr dkn olmasalard, ocuklarn geceleri bylesine ge vakitlere kadar altrlmalar gerekmezdi; bir ekstra makine sadece 16 veya 18 sterline mal olur. ... Btn glkler tesislerin yetersiz olmasndan ve mekn darlndan douyor. (l.c. s. 171. n. 35, 36 ve 38.) 301 l.c. [s. 81, n. 32.] gnnn yasa zoruyla bir dzene balanmasn, dier bakmlardan, iilerin fabrikatrler karsnda ve fabrikatrlerin de toptan ticaret erbab karsnda yararlandklar bir korunma arac olarak gren bir Londral fabrikatr yle demitir: Bizim i kolunda duyulan bask, sz gelii meta, gidecei yere belli bir mevsimde ulam olsun ve ayn zamanda yelkenli gemi ile buharl gemi arasndaki nakliye creti fark kendi cebinde kalsn diye yelkenli gemi ile ya da metay yabanc piyasalarda rakiplerininkinden nce sata ksn diye iki buharl gemiden nce kalkacak olan ile gndermek arzusunda olan ihracatlar yznden doar. 302 Bir fabrikatr unu ifade etmitir: Bir genel yasann basks altnda, tesislerdeki bir genileme pahasna bundan kanlabilirdi. (l.c. s. X, n. 38.)

460

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

461

yirmi yl iinde rlandada keten sanayisi ok gelimi ve onunla birlikte scutching milllerin (keten dvme ve krma fabrikalarnn) saylar ok artmtr. 1864 ylnda orada bu fabrikalardan 1.800 tane vard. Esas itibaryla civardaki kk iftilerin oullar, kzlar, karlar olan ve makinelere hibir alkanlklar olmayan kk yata kimseler ve kadnlar sonbahar ve k mevsimlerinde tarla ilerinden alnr, merdanelere keten vermek zere scutching milllere getirilir. Buralardaki kazalar, kapsam ve younluklar asndan makinelerin tarihinde tmyle benzersizdir. Cork yaknlarndaki Kildinanda bir tek scutching millde 1852-1866 yllar arasnda lmle sonulanan 6 ve ar sakatlanmalara neden olan 60 kaza oldu; bu kazalarn hepsi birka ilinlik bir masrafa yol aacak son derece basit usul ve aralarla nlenebilirdi. Downpatrickteki fabrikalarn certifying surgeonu (yetkili doktoru) Dr. W. White 16 Aralk 1865 tarihli resm bir raporda unlar belirtiyor:
Scutching milllerde grlen kazalar, en korkun trden kazalardr. Birok rnekte vcudun drtte biri gvdeden kopuyor. Bunun sonucu ya lm ya da sakatlk ve ac iinde geirilecek bir hayat oluyor. Memlekette fabrikalarn oal, doal olarak, bu korkun sonular gittike artryor. Ben o kandaym ki, scutching milller zerinde salanacak uygun bir devlet denetimiyle lm ve sakatlkla sonulanan kazalarn ok byk bir ksm nlenebilir.303

Kapitalist retim tarznn doasn, bu retim tarznda en basit temizlik ve salk nlemlerinin alnmasn salamak iin devletin kard zorlayc yasalara dayanlmas zorunluluundan daha iyi ne ortaya koyabilirdi?
1864 tarihli Fabrika Yasas mlekilik i kolunda, ya yirmi yldan beri ya da hi el srlmemi (sermayenin kanmas denilen ey ite bu!) 200den fazla i yerini badanalatt ve temizletti; bu i yerlerinde altrlmakta olan 27.878 ii imdiye kadar ok uzun i saatleri boyunca, ou zaman geceleri de olmak zere, bunaltc bir havay soluyarak alyordu; bir baka durumda grece zararsz olabilecek bir i, bu yzden, hastalk ve lm saan bir i haline gelmi bulunuyordu. Yasa, havalandrma durumunu geni lde iyiletirdi.304

Gzel! Fabrika Yasas, getirdii uygulanmas zorunlu hkmlerle, kk i yerlerinin fabrikalara dnmelerini dolayl olarak hzlandrmakta ve bu nedenle yine dolayl olarak kk kapitalistlerin mlkiyet hakkna mdahale etmekte ve byk kapitalistlerin tekelci konumlarn gvence altna almaktaysa, btn i yerlerinde her iiye gerekli miktarda havann salanmasnn yasal bir ykmllk haline getirilmesi, binlerce kk sermayecinin ekonomik varlna, tek bir darbeyle, dorudan doruya son verilmesi sonucunu doururdu! Kapitalist retim tarznn temeline, yani, ister byk, ister kk olsun, sermayenin emek gcn serbeste satn alp tketme yoluyla kendisini deerlendirmesine yneltilmi bir saldr olurdu. Bundan tr, bu 500 ayak kplk hava sz konusu olduunda Fabrika mevzuatnn soluu kesiliyor. Salk yetkilileri, snai inceleme komisyonlar ve fabrika mfettileri 500 ayak kplk havann zorunluluunu ve bunu sermayeye dayatmann olanakszln tekrar tekrar dile getiriyor. Bylece bunlar, aslnda, iilerin tutulduklar verem ve dier gs hastalklarnn sermayenin varolu koulu olduunu aklam oluyor.305 Fabrika Yasasnn eitime ilikin hkmleri, bir btn olarak zavall bir durumda olmakla beraber, yine de, ocuk iilere ilk retimin salanmasn almann n art olarak ilan etmektedir.306 Bu hkmlerin baars, ilk olarak, eitim ve jimnastii307 el iiyle birletirmenin ve dolaysyla da el iini eitim ve jimnastikle birletirmenin mmkn olduunu kantlamt. ok gemeden fabrika mfettileri, retmenlerden salanan bilgilere dayanarak, fabrikalarda alan ocuklarn okula dzenli devam eden ocuklarn ancak yars kadar eitim aldklar halde, rendiklerinin onlarnkiler dzeyinde ve sklkla daha fazla olduunu ortaya koymutu.
305 Ortalama younlukta her nefes alta salkl bir ortalama birey tarafndan yaklak olarak 25 in kp hava tketildii ve dakikada yaklak olarak 20 nefes alnd deneylerle bulunmutur. Buna gre, bir bireyin 24 saatteki hava tketimi yaklak olarak 720.000 in kp ya da 416 ayak kptr. Ama, bilindii gibi, bir kere cierlere giren havadan, doann byk atlyesinde temizlenmeden, bir daha ayn sre iin yararlanlamaz. Valentin ve Brunnerin deneylerine gre, salam bir kimse saatte havaya yaklak olarak 1.300 in kp karbondioksit verir; bu, cierlerden 24 saatte yaklak olarak 8 ons kat karbon atlmas demektir. Herkese en azndan 800 ayak kp dmelidir. (Huxley.) 306 ngiliz Fabrika Yasasna gre ebeveynler 14 yandan kk ocuklar, bunlara ayn zamanda ilk eitim salanmadan, bu yasaya tabi fabrikalara gnderemez. Yasa hkmlerinin yerine getirilmesinden fabrikatr sorumludur. Fabrikann salayaca eitim zorunludur ve bu alma koullarndan biridir. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 111.) 307 Fabrika iisi ocuklarla yoksul ocuklarn zorunlu eitimleri ile jimnastiin (olan ocuklar iin askerlik eitimlerinin) birlikte yrtlmesinin verdii son derece olumlu sonular zerine, bkz. National Association for the Promotion of Social Sciencen 7. yllk kongresinde N. W. Seniorn yapt konuma, Report of Proceedings etc. iinde, Lond. 1863. s. 63, 64; ve yine, fabrika mfettilerinin 31 Ekim 1865 tarihli raporu, s. 118, 119, 120, 126 vd.

Fabrika Yasasnn bu ksm, ayn zamanda, unu da aka ortaya karmtr: kapitalist retim tarz, z gerei, belli bir noktann tesindeki her tr aklc iyiletirmeyi dlar. Tekrar tekrar belirtilmi olduu gibi, srekli olarak allan bir yerde kii bana salanmas gerekli hava hacminin en az 500 ayak kp olduunda ngiliz hekimleri birlemilerdir.
303 1.c. s. XV, n. 72 vd. 304 Reports of Insp. of Fact, 31st Oct. 1865, s. 127.

462

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

463

Mesele basit. Okulda ancak yarm gn kalan ocuklar, her zaman uyank ve sylenilenleri kavramaya neredeyse her zaman hazr ve istekli oluyor. Yarm gn alma ve yarm gn okulda eitim grme sisteminde bu ilerden her biri dierinin verdii yorgunluk ve bkknl giderici bir etki yapyor; bunun sonucu olarak, her iki i de ocua, bunlardan devaml olarak sadece birini yapmak zorunda olmas durumuna gre, ok daha makul geliyor. Sabahleyin erkenden okula gelip oturan bir ocuun, zellikle scak bir havada, iten gelen uyank ve canl bir ocukla yarmas olanakszdr.308

1863 ylnda Edinburghda toplanan Sosyal Bilimler Kongresindeki konumasnda Senior bu konuda daha baka bilgiler de ortaya koymutur. Senior bu konumasnda, dier eyler yannda, yukar ve orta snflarn ocuklarnn tek ynl, retkenlikten uzak ve uzatlm okul saatlerinin retmeninin iini yok yere arlatrdn, retmenin ise ocuklara zaman, salk ve enerjilerini yalnzca yararsz deil, mutlak olarak zararl ekilde harcattn gsterir.309 Robert Owenn ayrntlar ile gstermi olduu gibi, gelecekteki eitimin tohumu fabrika sistemi iinde atld ve ilk srgnlerini vermeye balad: bu eitim sisteminde belli bir yan stndeki btn ocuklar iin retici faaliyet ile eitim ve jimnastik birletirilmi olacaktr; bu yntem, sadece toplumsal retimi artrmaya yarayan bir yntem olarak kalmayacak, ayn zamanda btn ynleri ile gelimi bir insan retmenin de biricik yntemi olacaktr. Grm olduumuz gibi, byk sanayi, bir insan btn mr boyunca tek bir para-ie balayan manifaktr tipi i blmn teknik olarak ortadan kaldrmakta, ama ayn zamanda bu sanayinin kapitalist biimi, ayn i blmn ok daha byk boyutlarda yeniden retmektedir; bu sonuncusu, gerek fabrikalarda, iilerin, makinelerin et ve kemikten yapl paralar haline getirilmeleriyle, fabrikalar dndaki
308 Reports of Insp. of Fact., l.c. s. 118, 119. Saf bir ipekli dokuma fabrikatr Child Empl. Comm. yelerine u aklamada bulunmutur: Benim kesin kanm odur ki, becerikli iiler yaratmann gerek srr ile eitimin ocukluk andan itibaren bir arada yrtlmesinde yatar. Doal olarak, iin ok yorucu, bktrc ve sala zararl olmamas gerekir. Ben kendi ocuklarmn, okul dnda, deiiklik iin, hem almalarn hem de oyun oynamalarn isterdim. (Child. Empl. Comm., V. Rep., s. 82, n. 36.) 309 Senior, l.c. s. 66. N. W. Seniorn 1863 ylndaki konumas ile yine onun 1838 tarihli Fabrika Yasasna kar yapm olduu zehir zemberek konuma arasnda ya da yukarda anlan kongrede ileri srlm olan grlerle ngilterenin baz kr blgelerinde ebeveynlerin alk tehdidi karsnda ocuklarna eitim salamaktan alkonulmu olmalar olgusu arasnda yaylacak bir karlatrma, byk sanayinin belli bir gelime dzeyinde, maddi retim tarzn ve toplumsal retim ilikilerini kkl deiikliklere uratrken, kafalarda da nasl devrim yarattn aka gzler nne serer. rnein, Snell, Somersetshireda, yoksul bir kiinin kilise yardm iin bavurmas durumunda, ocuklarn okuldan ekmek zorunda braklmasna epey ska rastlandn bildirmektedir. Ayn ekilde, Felthaml Rahip Wollaston, baz ailelerin, ocuklarn okula gnderdikleri iin her tr yardmdan yoksun braklmasnn rneklerinden sz eder!

her yerde, ksmen orada burada makine kullanlmas ve makine kullanan ii altrlmas,310 ksmen de kadnlarn, ocuklarn ve hnersiz iilerin, i blmne yeni bir temel oluturmak zere, retim alanna sokulmas ile gereklemektedir. Manifaktr tipi i blm ile byk sanayinin z arasndaki kartlk kendisini zorla ortaya koyuyor. Bu kartlk, u korkun olguyla da kendini aa vuruyor: modern fabrikalarda ve manifaktrlerde altrlan ocuklarn byk bir ksm, kck yalardan itibaren son derece basit bir iin banda tutularak yllarca smrlr; bunlar bu sre boyunca kendilerini hi deilse altrldklar manifaktr veya fabrikalarda olsun ie yarayacak kimseler haline getirebilecek herhangi bir i renmez. rnein, ngilterede kitap basm i kolunda eskiden manifaktr ve zanaatla uygun bir sistem uygulanrd: raklar, zamanla, daha basit ilerden daha karmak ilere geerdi. Tam bir matbaa ustas oluncaya kadar bir renme srecinden geerlerdi. Okuyup yazabilmek, bu i kolunda alan her ii iin zanaatn bir gereiydi. Bask makinesi ortaya knca btn bunlar deiti. Makine ile birlikte bu i kolunda iki tr ii altrlmaya balad: yetikin iiler ve gen iiler. Yetikinlerin ii makinenin ilemesini gzetlemekti; ounlukla 11-17 yalar arasnda olan gen iilerin btn yaptklar, kt tabakalarn makinenin altna yaymak ya da baslan ktlar makineden ekmekten ibaretti. Bunlar, bu son derece yorucu ve usan verici ite, zellikle Londra matbaalarnda, haftann birka gn aralksz 14, 15 ve 16 saat altrlr; sklkla, sadece 2 saatlik bir yemek ve uyku tatili verilerek, durmakszn 36 saat altrldklar olur.311 Byk bir ksm okuma ve yazma bilmeyen bu genler, genellikle, son derecede vahilemi anormal yaratklardr.
Bunlar yapacaklar ie hazrlamak iin hibir biimde bir entelektel eitim gerekmez; yaptklar i hnere ihtiya gstermez; iin bunlara bamsz karar aldrmay gerektirmesi diye bir ey daha da az sz konusudur. Aldklar cret, bu yataki iiler iin olduka iyi olmakla beraber, yalar
310 nsan gcyle hareket ettirilen zanaat makinelerinin, dolayl ya da dolaysz olarak, gelikin ve mekanik hareket gcn gerektiren makinelerle rekabet etmek durumunda olduu durumlarda, makineyi ileten ii bakmndan byk bir deiiklik kendini gsterir. Balangta buhar gcyle ileyen makine bu iinin yerini almt; imdi, ii buharl makinenin yerini almak zorundadr. Bundan dolay, iinin temposu ve emek gc harcamas korkun bir dereceye ykselir; ve bu, zellikle de, bylesine bir ikenceye mahkm edilmi bulunan yetikin olmayan iiler iin byledir! Komisyon yesi Longe, Coventry ve evresinde, daha kk boyutlu tezghlar evirme iinde altrlan daha kk yalardaki ocuklar bir yana, 10-15 yalar arasndaki ocuklarn erit ve kurdele tezghlarn altrmakta kullanldklarn grmt. Bu, olaanst yorucu bir itir. ocuk, buhar gc yerine kullanlan bir g aracndan baka bir ey deildir. (Child. Empl. Comm., V. Report 1866, s. 114, n. 6.) Resmi rapordaki deyimle bu klelik sisteminin korkun sonular hakknda bkz. l.c, s. 114 vd. 311 1.c. s. 3, n. 24.

464

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

465

bydke artmaz. Bunlarn byk ounluunun, ileride daha iyi cret alan ve daha fazla sorumluluk stlenen bir makine operatr olma midi yoktur; nk, her makineye bir operatr ve ou zaman 4 gen ii dmektedir.312

ocuk ii iin fazla saylacak yaa gelir gelmez, yani en ge 17sinde, ocuk iiye yol verilir. ten atlan genler, sulular takmna yazlr. Bazlar bir baka yerde i bulmaya alr; fakat, cehaletleri, kabalklar, maddi ve manevi dknlkleri buna olanak vermez. yerindeki manifaktr tipi i blm iin sylenenler, toplumdaki i blm iin de geerlidir. Zanaatlk ve manifaktr toplumsal retimin genel temelini oluturduu srece, reticinin tek bir retim koluna bal kalmas, yapt ilerin balangtaki ok ynllnn ortadan kalkmas,313 gelimenin zorunlu bir uradr. Byle bir temele dayanarak, her zel retim kolu, ampirik bir yoldan, kendisine uyan teknik biimi bulur, bunu yava yava mkemmelletirir; belli bir olgunluk derecesine varlr varlmaz bu biim hzla kristalleir. Ticaretin salad yeni i malzemesi dnda, urada burada bir deiiklie yol aan tek ey i aletinde zamanla meydana gelen deimedir. Deneyimlere dayanlarak uygun biim bir kere bulununca, bir kuaktan dierine ou zaman binlerce yl sren geilerinin de ortaya koyduu gibi, bu biim katlar, artk kolay kolay deimemeye balar. Daha 18. yzyla kadar zel zanaatlarn srlar (mystres)314 olarak adlandrlm olmalar karakteristiktir; bunlarn karanlk dnyasna yalnzca pratik ve mesleki olarak kabul edilen insanlar girebiliyordu. Byk sanayi, insanlardan kendi toplumsal retim srelerini saklam olan ve kendiliinden farkllam eitli retim dallarn sadece kendi dlarnda kalan kimselerden deil, kendi ilerine kabul edilmi kimselerden de bir bilmece gibi saklam olan rty yrtt. Byk sanayinin, her bir retim srecini kendi bana ele alma ve ardndan insan elini hi gz nnde bulundurmakszn onu kurucu un312 1.c. s. 7, n. 60. 313 Kuzey skoyann baz ksmlarnda ... karlar ve ocuklaryla pek ok oban ve cotter (tarm iisi), Statistical Accounta (skoya istatistiklerine) gre, kendilerinin yapt deri ayakkablar, koyunlardan krktklar ynler ve ekip bitikleri ketenlerden kendilerinden baka kimsenin eli demeden yaplm elbiseler kullanr. Bunlarn yapm iin, t, ine, yksk ve dokuma iinde kullanlan demir aletin bir iki paras dnda, dardan hemen hemen hibir ey alnp kullanlmaz. Kullanlan boyalar kadnlarn kendileri tarafndan aalardan, bitki ve otlardan elde edilir vb. (Dugal Stewart, Works, ed. Hamilton, vol. VIII, s. 327, 328.) 314 Etienne Boileaunun nl Livre des mtiersinde bir kalfann ustalar arasna katlmas srasnda kardelerini kardee bir sevgi ile seveceine, onlara ilerinde destek olacana, meslek srlarn bilerek ve isteyerek aa vurmayacana ve hatta ortak karlar gzeterek, mterilerin dikkatlerini bakalarnn mallarndaki kusurlara ekerek kendi metalarn tavsiye etmeyeceine yemin ettii anlatlr.

surlarna ayrma ilkesi, tmyle modern olan teknoloji bilimini ortaya karmtr. Toplumsal retim srecinin izgileri kesinlikle belirli olmayan, grnte birbirleriyle ilikisiz ve katlam biimlerinin yerini, bilinli bir plana gre ve varlmak istenen yararl sonuca gtrecek biimde yrtlen doa bilimi uygulamalar almtr. Tpk mekaniin, makinelerin en karmaklam biimlerinde bile basit mekanik glerin devaml bir tekrarn grmesi gibi, teknoloji de, kullanlan aletlerin btn eitliliine ramen, insan vcudunun tm retici faaliyetlerinde kanlmaz olarak yer alan az saydaki nemli temel hareket biimlerini kefetti. Modern sanayi, bir retim srecinin mevcut biimini hibir zaman kesin bir biim olarak grmez ve byle ele almaz. te bu nedenle, nceki tm retim tarzlarnn zleri asndan tutucu olmasna karn, onun teknik temeli devrimcidir.315 Makineler, kimyasal sreler ve dier yntemler araclyla, srekli olarak, retimin teknik temeli ile birlikte iilerin ilevlerini ve emek srecinin toplumsal bileimlerini deiiklie uratr. Bylece toplumun iindeki i blmnde de srekli dnmlere yol aar; sermaye ve ii kitlelerini durup dinlenmeksizin bir retim kolundan ekip bir baka retim koluna frlatr. Bundan tr byk sanayi, doas gerei, bir yandan i iin deimeyi, ilevler iin akcl, emek iin tam bir hareketlilii gerekli klarken, bir yandan da kendi kapitalist biimi iinde, eski i blmn, bunun katlam zellikleriyle birlikte, yeniden retir. Bu mutlak elikinin, iinin hayatnda huzur ve skndan, kararllk ve gvenden nasl eser brakmadn; iiyi emek aralarndan yoksun brakarak devaml bir biimde nasl geim aralarndan da yoksun braktn;316 iiyi bir btnn ancak bir parasn yapan bir kimse haline sokarak iileri mevcut ilere oranla nasl bollatrdn grm bulunuyoruz. Yine grm olduumuz gibi, bu eliki ii snfnn ard arkas kesilmeksizin kurbanlar vermesinde, insan emek gcnn lsz bir biimde israf edilmesinde ve nedeni olduu toplumsal anarinin
315 Burjuvazi retim aralarn, dolaysyla retim ilikilerini ve bunlarla birlikte btn toplumsal ilikileri durmadan devrimciletirmeksizin var olamaz. Oysa eski retim tarznn olduu gibi korunmas daha nceki btn sanayici snflarn ilk varolu kouluydu. retimin durmadan altst edilmesi, btn toplumsal koullarn aralksz sarsl ve bitmek bilmeyen bir belirsizlik ve alkant burjuva dnemini nceki btn dnemlerden ayrt eder. Btn kemiklemi, donmu ilikiler arkalar sra gelen eskiden beri saygdeer tasavvur ve grlerle birlikte silinip gider; yeni oluanlar ise daha kemiklemeye frsat bulamadan eskir. Kat olan her ey buharlayor, kutsal olan her ey ayaklar altna alnyor ve insanlar nihayet hayattaki konumlarna, karlkl ilikilerine soukkanl bir gzle bakmaya zorlanyorlar. (F. Engels ve Karl Marx. Manifest der Kommunistischen Partei, Lond. 1848, s. 5.) {Karl Marx-Friedrich Engels, Komnist Manifesto ve Hakknda Yazlar, Yordam Kitap, stanbul 2008, s. 24-25.} 316 Geim aralarm aldnda Canm alm oluyorsun. (Shakespeare)

466

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

467

yol at ykmlarda olanca lgnl ile kendini gsterir. Bu, bu gelimenin olumsuz yndr. Ama, iin urad deiiklik, bir taraftan, hkmne boyun eilen bir doa yasas olarak ve her yerde direnle karlaan bir doa yasasnn gz kapal ykcl ile kendini ortaya koyuyorsa,317 dier taraftan, byk sanayi, kendi yaratt felaketler sonucunda, ilerin deimesinin ve dolaysyla iilerin mmkn olduu kadar ok ynl olmalarnn toplumsal retimin genel yasas olarak kabul edilmesini ve mevcut retim koullarnn bu yasann normal biimde ilemesini salayacak bir biim almalarn bir lm kalm meselesi haline getiriyor. Sermayenin deien smr ihtiyacn karlamak iin yedekte tutulan, her an kullanma hazr, sefil durumdaki ii nfusunun yerini deien i ihtiyalarna uygun olarak her an mutlak olarak kullanlabilir durumdaki insanlarn almas; yapt i btnn ancak kk bir paras olan para-bireyin yerini btn ynleriyle gelimi, farkl toplumsal ilevleri birinden dierine kolaylkla geerek yapabilen bir bireye brakmas, byk sanayi ile lm kalm meselesi haline gelmi bulunuyor. Politeknik okullar ve tarm okullar, bu deime srecinin byk sanayi ile birlikte kendiliklerinden ortaya kan baz rnleridir; bir dieri, ii ocuklarna baz teknoloji derslerinin verildii ve farkl retim aralarn kullanma yeteneinin kazandrld coles denseignement professionneldir (meslek okullardr). Fabrika mevzuat, sermaye tarafndan zorla koparlan ilk dn olarak yalnzca temel eitimi fabrika almasyla balantl hale getiriyorsa, hi kuku yok ki, kanlmaz olduu zere siyasal gcn ii snf tarafndan ele geirilmesiyle, teknolojik eitim de, hem teorik hem de pratik olarak, ii okullarndaki yerini alacaktr. Yine hi kuku yok ki, retimin kapitalist biimi ile iilerin bunlara karlk den iktisadi koullar, bu tr kkl dnm dinamikleriyle ve bunlarn hedefi olan eski i blmnn ortadan kaldrlmasyla tam bir eliki iindedir. Ne var ki, bir tarihsel retim biiminin elikilerinin geliimi, bunlarn zlmesinin ve yeniden biimlenmesinin tek tarihsel yoludur. Ne sutor ultra crepidam! (kundurac izmeden yukar kma!) d, zanaatla zg bilgeliin bu nec plus ultras (en yksek doruu), saati Wattn buhar makinesini, berber Arkwrightn zg tezghn, kuyumcu iisi
317 Bir Fransz iisi San Franciscodan dndnde unlar yazmtr: Kaliforniyada yaptm onca ii yapabileceimi daha nce asla dnemezdim. Matbaaclk dnda hibir ie yaramayacamdan emindim. ... lerini gmlek deitirmekten daha kolay deitiren bu maceraclar dnyasnn bir kere ortasna dnce, ister istemez, ben de bakalar gibi yaptm. Baktm madencilik ii iyi para getirmiyor, onu brakp ehre tandm ve orada srasyla matbaac, at kaplamacs, lehimci vb. olarak altm. Btn bu ilere yatkn olduumu grmem sonucunda, kendimi bir yumuaka gibi hissetme duygum azald ve insan olduumu daha fazla hissediyorum. (A. Corbon, Der lenseignement professionnel, 2me d. s. 50.)

Fultonun buharl gemiyi icat ettikleri andan itibaren dpedz sama bir sz haline geldi.318 Fabrika mevzuat, fabrikalardaki, manifaktrlerdeki vb. almay dzenledii lde, bu, balangta, yalnzca sermayenin smr hakkna bir mdahale olarak grnr. Buna karn evde almaya319 ynelik her tr dzenleme, kendisini hemen patria potestasa (babann iktidarna), yani modern ifadesiyle ebeveynlerin otoritesine ynelik bir dorudan saldr olarak gsterir; bu, yufka yrekli ngiliz parlamentosunun uzun sre atmaktan kand bir adm olmutur. Ama en sonunda, gereklerin basks altnda, byk sanayinin, eski aile biiminin ekonomik temeli ve buna karlk den aile almas ile birlikte eski aile ilikilerini de zdn kabul etmek zorunda kalnd. ocuk haklarnn ilan edilmesi gerekiyordu.
Ne yazk ki, deniyor Child. Empl. Comm.un 1866 tarihli son raporunda, tank ifadelerinin btnnden u sonu kmaktadr: her iki cinsten ocuklarn kendilerine kar korunmaya muhta olduklar kimseler, herkesten nce kendi ana ve babalardr. Genel olarak ocuk emeinin, zellikle de ev sanayisinde harcanan emein, lsz bir biimde smrlmesini salayan sistem, ana ve babalarn kck ve narin ocuklar zerinde, hibir snrlama ve kontrole bal olmakszn, keyf olarak ve ktye kullanlan bir kudrete sahip olmalar sayesinde ayakta tutulmaktadr. ... Ana ve babalarn ocuklarn, u ya da bu kadar bir haftalk cret elde etmek iin, dpedz bir makine gibi kullanmalarna olanak salayan mutlak bir gleri olamamaldr. ... ocuklar ve genler, ana baba haklarnn, fiziksel kuvvetlerini zamanndan nce tahrip edecek, manevi ve zihinsel kiiliklerini soysuzlatracak biimde kt kullanlmasna kar yasama organ tarafndan korunma hakkna sahiptir.320

Ancak, ergin olmayan emek glerinin sermaye tarafndan dolayl veya dolaysz olarak smrlmelerini salayan ey, ana baba haklarnn ktye kullanlmas deildir; tersine, ana baba haklarn, bunlara uygun
318 Ekonomi politik tarihindeki gerek bir fenomen olan John Bellers, toplumun iki kart ucunda ar gelimilik ve elimsizlie yol aan bugnk eitim ve i blmnn kaldrlmas zorunluluunu daha 17. yzyln sonunda btn akl ile kavramt. Yazar, unlar da belirtiyor: Aylaka renmek, aylakl renmekten ok da iyi bir ey deildir. ... Bizzat Tanr, bedensel almay en bata dzenledi. ... Bedenin yaamas iin yemek ne kadar gerekli ise, sal iin de almak o kadar gereklidir; nk, tembellikle saknlan aclar, hastalkla ekilir. ... almak, yaam lambasna ya ekler, dnmekse onu tututurur. ... ocuklara zg aptalca bir i (bu, Basedowlara ve onlarn modern taklitilerine kar nseziyle yaplm bir uyardr) ocuklar zihinsel olarak aptal brakr. (Proposals for raising a Colledge of Industry of all useful Trades and Husbandry, Lond. 1696, s. 12, 14, 16, 18.) 319 Ayrca bu tr alma, dantelcilik ve hasr rgcl i kollarnda grm olduumuz gibi ve zellikle de Sheffieldin Birminghamn vb. metal eya manifaktrlerinde daha ayrntl olarak gsterilebilecei gibi, byk lde, kk atlyelerde de sz konusudur. 320 Child. Empl. Comm., V. Rep., s. XXV, n. 162 ve II. Rep., s. XXXVIII, n. 285, 289, s. XXV, XXVI, n. 191.

468

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

469

den iktisadi temeli ortadan kaldrarak ktye kullanlr hale getirmi olan, kapitalist smr tarzdr. Eski aile ilikilerinin kapitalist sistem iinde urad zlme ne derece korkun ve iren grnrse grnsn, byk sanayi, kadnlara, genlere ve her iki cinsten ocuklara ev alan dndaki toplumsal olarak rgtlenmi retim srelerinde belirleyici roller verdii kadar, ailenin ve cinsler aras ilikinin daha yksek bir biiminin yeni ekonomik temelini de yaratr. Ailenin Hristiyan-Cermen biimini mutlak kabul etmek, kukusuz, her biri tarihsel geliimin bir evresini oluturan eski Roma veya eski Yunan ya da Dou aile biimini mutlak kabul etmek kadar samadr. Ayn ekilde, her iki cinsiyetten ve her yatan bireylerden birleik bir ii topluluunun olumasnn, retim srecinin iiye deil iinin retim srecine hizmet ettii, kendiliinden gelimi, vahi, kapitalist biim altnda, rmenin ve kleliin veba benzeri kayna olsa bile, uygun koullar altnda, tersine, insanca gelimenin kaynana dnmek zorunda olduu aktr.321 Fabrika Yasasnn makineli iletmelerin ilk grld retim alanlar olan iplik ve kuma dokumacl alanlarn dzenleyen istisnai bir yasa olmaktan karlp toplumsal retimin btnn dzenleyen genel bir yasa haline getirilmesi zorunluluu, grm olduumuz gibi, byk sanayinin tarihsel geliim tarzndan domutur. Bu byk sanayinin gerisinde geleneksel manifaktr, zanaatlk ve ev sanayisi biimleri batan baa deimitir, manifaktrler durmadan fabrika, zanaat iletmeleri durmadan manifaktr haline gelmitir; ve son olarak, zanaatlk ve ev sanayisi alanlar, hayret edilecek grece ksa bir zaman iinde, kapitalist smrnn en vahi azgnlklarn serbeste gsterdii sefalet yuvalar haline getirilmitir. Bu srece damga vuran son iki unsur unlardr: birincisi, tekrar ve tekrar grlmtr ki, sermaye, toplumsal retim alannn yalnzca baz noktalarnda devlet denetimi altna sokulur sokulmaz, urad kayb dier noktalardaki ok daha lsz bir smryle telafi etmektedir;322 ikincisi, bizzat kapitalistlerin kendileri, rekabet koullarnda eitlik, yani emein smrs konusunda uyulacak snrlarda eitlik iin feryat eder hale gelmektedir.323 Bu konuda iki sayn fabrikatrn iten feryatlarn dinleyelim. W. Cooksleyler (Bristolde ivi, zincir vb. fabrikatrleri), fabrika dzenlemelerini i yerlerinde kendi istekleriyle uygulamt.
Eski, dzene balanmam sistem komu i yerlerinde devam etmekte olduu iin, altrdklar genlerin saat 6dan sonra bir baka yerde almak iin ayartlmalar (enticed) yznden zarara uruyor. Doal olarak,
321 Fabrika ii, ev ii kadar temiz ve mkemmel, ve belki daha iyi olabilir. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1865, s. 129.) 322 1.c. s. 27, 32. 323 Bu konuda saysz belge iin bkz. Rep. of Insp. of Fact.

bu bizim iin bir hakszlk ve kayp demektir; nk, ocuklar glerinin bir ksmn orada tketiyor; oysa, bunun tamamndan bizim yararlanmamz gerekir diyorlar.324

Bay J. Simpson (Paper-Box Bag maker [karton kutu ve kese kd reticisi], Londra) Children Empl. Comm. yelerine,
Fabrika Yasalarnn uygulanmas iin verilecek her dilekeyi imzalamaya hazr olduunu; ancak, i yerini kapadktan sonra, bakalarnn kendisinden daha fazla altn ve kendisine gelecek siparileri aldklarn dnerek, geceleri daima huzursuzluk iinde kaldn (he always felt restless at night)325 aklyor. Komisyon bu konuda zetle unlar belirtiyor: Ayn i kolundaki kk iletmeler alma sresi bakmndan hibir yasal snrlamaya tabi tutulmazken, byk iverenlerin fabrikalarn yasal hkmlerle balamak bunlar iin bir hakszlk olurdu. alma saatleri bakmndan kk i yerleri lehine yaratlm bulunan eit olmayan rekabet koullarnn neden olduu adaletsizliin yan sra byk fabrikatrler iin bir baka saknca daha sz konusu olur: bunlarn salad genler ve kadn iiler yasa hkmlerinden muaf tutulmu iyerlerine akar. Btn bunlardan baka salk, huzur, eitim ve halkn genel geliimi iin, istisnasz, son derece uygunsuz olan kk i yerlerinin oalmas bylece tevik edilmi olur.326

Komisyon son raporunda, yaklak yars kk iletmeler ve ev iletmeleri tarafndan smrlmekte olan 1.400.000 ocuk, gen ve kadn iinin Fabrika Yasas kapsamna alnmasn teklif etmitir.327
Parlamento, diyor komisyon, teklifimizi olduu gibi kabul edecek olsa, bununla ilgili olarak karlacak yasann, herkesten nce kendileri iin uygulanaca genler ve korunmaya muhta kimseler zerinde yararl etkiler yapmakla kalmayp, ayn zamanda dorudan doruya (kadnlar) ve dolayl olarak (erkekler) etki alanna giren byk yetikin ii kitleleri zerinde de hayrl etkileri olaca phesizdir. Yasa, bunlarn alma saatlerini dzene sokacak ve dayanlr bir uzunlukta olmasn salayacaktr; bu yasayla iilerin refahlarnn ve lkenin refahnn bu derece bal bulunduu fiziksel g kayna, baklma ve gelitirilme olanana kavumu olacaktr:
324 Child. Empl. Comm., V. Rep., s. X, n. 35. 325 1.c. s. IX, n. 28. 326 1.c. s. XXV, n. 165-167. Cce iletmelerle karlatrldklarnda byk lekli iletmelerin saladklar avantajlar zerine bkz. Child. Empl. Comm., III. Rep., s. 13, n. 144; s. 25, n. 121; s. 26, n. 125; s. 27, n. 140 vb. 327 Yasa kapsamna sokulacak sanayi dallar unlardr: Dantelcilik, orap dokumacl, hasr rgcl, eitli trden giyim eyas manifaktr, yapay iekilik, kunduraclk, apkaclk, eldivencilik, terzilik, yksek frnlardan ine fabrikalarna vb. kadar btn metal fabrikalar, kt fabrikalar, cam manifaktr, ttn manifaktr, lastik atlyeleri, (dokumaclk iin) erit ve srma yapm, el hal dokumacl, emsiye yapm, i ve masura yapm, matbaaclk, iftilik, yaz malzemesi yapm (kese kd, kart, renkli kt vb. yapm bunun iinde yer alr), halat ve urgan yapm, kehribar ss eyas yapm, kiremit ve tulaclk, el iiliine dayanan ipek yapm, Coventry dokumacl, tuzlalar, i yandan mum yapm, imento retimi, eker rafinerileri, biskvi yapm, eitli tahta ve aa ileri ve dier iler.

470

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

471

yasa, yeni yetimekte olan kuan kk yalardan itibaren ar gayret sarf etmesine engel olarak, onu yapca bozulmaktan ve zamanndan nce kmekten koruyacaktr; son olarak yasa, hi deilse 13 yana kadar, ilk eitim frsatn salayacak ve bylece komisyon raporlarnda son derece dorulukla ortaya konan ve insanda derin bir ac ve derin bir ulusal utan duygusu douran inanlmaz derecedeki cehalete bir son verilmi olacaktr.328

Tory Hkmeti 5 ubat 1867 tarihli Kraliyet Sylevinde Snai Soruturma Komisyonunun nerilerinin329 bills (tasarlar) halinde formle edildiini duyurdu. Bu noktaya ulaabilmek iin, bir yirmi yl daha alan experimentum in corpore vili (deersiz bir cisim zerinde deneyler) gerekmiti. Daha 1840 ylnda ocuk istihdam hakknda bir parlamento soruturma komisyonu grevlendirilmiti. Bu komisyonun 1842 tarihli raporu, N. W. Seniorn szleriyle,
kapitalistlerin ve ebeveynlerin a gzllklerinin, bencilliklerinin, insafszlk ve zulmlerinin, ocuklarn ve genlerin dnya dnya olal grlmedik derecedeki sefaletlerinin, alallarnn ve uram bulunduklar tahribatn en korkun tablosunu ortaya koymutu. Raporun ortaya koyduu dehet verici durumun, belki de, gemi bir aa ait olduu sanlabilir. Ne yazk ki, bu dehet verici durumun, olanca younluu ile devam etmekte olduunu gsteren kantlar mevcuttur. ki yl nce Hardwicke tarafndan yaynlanm olan bir brorde 1842 ylnda ikyet edilen ktlklerin bugn de (1863) doludizgin gittikleri ifade edilmektedir. ... Bu rapor (1842 tarihli) yirmi yl boyunca dikkate alnmad ve bu sre boyunca, ahlk dediimiz eyden de, eitim, din ve aile sevgisinden de hi haberleri olmadan yetimi bulunan bu ocuklarn, bugnk kuan ana babalar olmalarna izin verildi.330

ilan etti; bu tasarlar, grevini 1866 ylnda tamamlam olan komisyonun nihai nerilerine dayandrlmt. 15 Austos 1867de Factory Acts Extension Act (Fabrika Yasalarnn Uygulama Alann Geniletme Yasas), 21 Austosta Workshops Regulation Act (Atlyeler Dzenlemesi Yasas) kral tarafndan onayland; birinci yasa byk i kollar, ikincisi kk i kollar iin dzenlemeler getiriyor. Factory Acts Extension Act yksek frnlara, demir ve bakr fabrikalarna, dkmhanelere, makine fabrikalarna, metal eya fabrikalarna, gtaperka, kt, cam, ttn fabrikalarna, matbaa ve cilt evlerine ve genel olarak ayn anda 50 ve daha fazla kiiyi ylda en az 100 i gn altran bunlara benzer btn snai i yerlerine uygulanr. Bu yasann kapsad alann genilii hakknda bir fikir vermi olmak iin yasada yer alan tanmlardan bazlarn aaya alyoruz:
Zanaat, herhangi bir nesnenin veya bunun bir ksmnn sat amacyla yaplmas, deitirilmesi, sslenmesi, onarlmas ya da son haline getirilmesi iin bir meslek olarak ya da kazan amacyla yaplan herhangi bir el iidir. Atlye, iinde bir zanaatn, bir ocuk, bir gen ya da bir kadn tarafndan yrtld, byle bir ocuu, genci ya da kadn altran kimsenin girip kmak ve kontrol etmek hakkna sahip bulunduu, kapal veya st ak herhangi bir mekn ya da yerdir. alan, bir zanaat iinde, bir cret karl olsun olmasn, bir ustann ya da aada tanmland ekliyle ebeveynlerden birinin idaresi altnda faaliyet gsterendir. Ebeveynler, baba, ana, vasi ya da herhangi bir ocuun veya gencin vesayeti ya da gzetimi kendisine verilmi olan bir kiidir.

Bu arada toplumsal koullar deiti. Parlamento, 1842 ylnda o zamanki komisyonun taleplerini reddetmiken, 1863 komisyonunun taleplerini reddetmeye cesaret edemedi. Bundan tr, daha 1864 ylnda, yani henz komisyon raporunun henz yalnzca bir ksmnn yaynland bir srada, (mlekilik dahil) topraktan mamul eya sanayisi, duvar kd, kibrit, fiek, kapsl sanayileri ve kadifeciler, tekstil sanayisi iin geerli olan yasalara tabi klnd. 5 ubat 1867 tarihli Kraliyet Sylevi ile zamann Tory Hkmeti daha baka tasarlarn hazrlanm olduunu
328 l.c. s. XXV, n. 169. 329 Factory Acts Extension Act (Fabrika Yasalarnn Uygulama Alann Geniletme Yasas) 12 Austos 1867de kabul edildi. Bu yasa btn dkmhaneleri, metal dvme ve makine fabrikalar dahil metal ileme yerlerini, cam, kt, gtaperka, kauuk, ttn manifaktrlerini, matbaalar, ciltilik atlyelerini ve nihayet 50den fazla ii altran btn i yerlerini dzenler. Hours of Labour Regulation Act (alma Saatleri Dzenlemesi Yasas), 17 Austos 1867de kabul edilmitir ve kk i yerlerini ve ev sanayisi denilen i kolunu dzenler. Bu yasalara ve 1872 tarihli yeni Mining Acta (Madencilik Yasasna) vb. II. Ciltte dneceim. 330 Senior, Social Science Congress, s. 55-58.

ocuklarn, gen iilerin ve kadnlarn bu yasann yasaklad biimlerde altrlmas halinde uygulanacak cezay gsteren 7. madde, ebeveynlerden biri olsun olmasn, sadece atlyenin ileticisi deil, ayn zamanda bir ocuun, gencin ve kadnn ebeveynini veya bunlarn almalarndan kendisine dorudan doruya bir kar salayan veya bunlar zerinde kontrol yetkisi olan kiileri de para cezasna arptrr. Byk kurumlara uygulanan bu Factory Acts Extension Act getirdii bir sr sefil istisna hkmleri ve kapitalistlerle yaplm korkaka uzlamalarla Fabrika Yasasnn g ve etkisini azaltmtr. Ayrntlarnn tmyle zavall bir halde olan Workshops Regulation Act, uygulanmasn salamakla grevli kent ve yerel ynetim yetkililerinin ellerinde l bir metin olarak kald. Parlamento 1871de bu yetkiyi bunlardan alp fabrika mfettilerine verdiinde, bu sonuncularn denetimleri altndaki kurumlarn says, bir kalemde, 100.000den fazla atlye ve 300 kiremit oca miktarnda artarken, mfettilerin emri altn-

472

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

473

daki yardmc personele, ltfedilip, sadece sekiz mfetti yardmcs eklenmiti; oysa, bu yardmc kadro o zamana kadar zaten gerekenin ok altnda kalan sayda bir personelle alyordu.331 Demek ki, 1867 tarihli ngiliz yasalarnn dikkat eken zellikleri, bir yandan egemen snflarn parlamentosuna, ilkesel dzeyde, kapitalist smrnn arlklarna kar bu derece olaanst ve geni nlemleri alma zorunluluun kabul ettirilmesi, dier yandan, alnan nlemleri uygulamaktaki tereddt, isteksizlik ve mala fidestir (kt niyettir). 1862 tarihli soruturma komisyonu madencilik sanayisi iin de yeni dzenlemeler nermiti. Madencilikte arazi sahipleri ile sanayici kapitalistlerin karlar el ele gider; bu zellii ile madencilik dier btn sanayilerden ayrlr. Bu iki kar arasndaki atma Fabrika Yasalarnn karlmasn kolaylatrmt; burada bu atmann olmay, madencilik sanayisini dzene balayacak yasalarn karlmasnda niye yava hareket edildiini ve niye hileli yollara sapldn aklamaya yeter. 1840 tarihli soruturma komisyonu ylesine artc, ylesine mthi bir tabloyu gzler nne serdi ve btn Avrupada ylesine byk bir skandal yaratt ki, parlamento, vicdann huzura kavuturmak iin, 1842 tarihli Maden Yasasn kabul etmek zorunda kald; yasa, kadnlarn ve 10 yandan kk ocuklarn yer altnda altrlmalarn yasaklamakla yetiniyordu. Bundan sonra 1860 tarihli Mines Inspection Act (Madenleri Denetleme Yasas) karld; bu yasaya gre, maden iletmeleri zel olarak grevlendirilmi resm memurlar tarafndan denetlenecek ve 10-12 yalar arasndaki ocuklar, ellerinde okul belgeleri olmadka ya da belli bir sre okula devam etmedike, madenlerde altrlmayacakt. Bu yasa, grevlendirilen mfettilerin gln denecek derecede az sayda olmalar, yetkilerinin darl ve incelemelerimiz boyunca daha iyi grlecek dier nedenler yznden l bir belge olarak kald. Madencilik hakkndaki en yeni parlamento raporlarndan biri, Report from the Select Committee on Mines, Together with ... Evidence, 23 July 1866dr. Rapor, Avam Kamaras yelerinden oluan, tank davet etme ve sorguya ekme yetkisi ile donatlm bir komitenin eseridir. Kocaman bir cilt meydana getiren eserde Reportun kendisi sadece be satrlk bir yer tutmaktadr ve undan ibarettir: komitenin syleyecei bir ey yoktur ve daha fazla tann dinlenmesi gerekmektedir!
331 Fabrika denetleme personeli, 2 mfetti, 2 mfetti yardmcs ve 41 alt dereceli mfettiten oluuyordu. 8 alt dereceli mfetti de 1871 ylnda atand. Fabrika Yasalarnn ngiltere, skoya ve rlandada uygulanmas ile ilgili olarak yaplan toplam harcama 1871/72 dneminde sadece 25.347 sterlindi; buna, yasay ihlal edenlere kar alan davalarn giderleri de dahildir.

Tanklar dinleme ve sorguya ekme srasnda uygulanan yntemi, ngiliz mahkemelerindeki cross examination (apraz sorgu) yntemini hatrlatr; bu sorgu ynteminde avukat, tan yzszce, birbirleri ile ilgisi olmayan aprak ve akl kartrc sorunlarla zvanadan kartp ald cevaplara zoraki ve yaktrma anlamlar verdirmeye alr. Burada avukatlar, soruturma iiyle grevlendirilmi parlamento yelerinin kendileridir; bunlar arasnda maden sahipleri ve maden iletmecileri de bulunmaktadr; tanklar, ou kmr ocaklarnda alan maden iileridir. Sermayenin sahip bulunduu zihniyeti gstermek bakmndan btn bu komedi o derece karakteristiktir ki, raporun baz ksmlarn buraya aktarmak yerinde olacaktr. Aratrma sonularnn daha kolay grlebilmesi iin maddeler halinde aktaryorum. Sorular ve bunlara verilmi olan cevaplarn ngiliz Blue Booklarnda (parlamento raporlarnda) numaralanm bulunduunu, burada ifadeleri aktarlan tanklarn kmr ocaklarnda alan iiler olduunu belirteyim. 1. 10 yanda ve daha byk ocuklarn maden ocaklarnda altrlmas. Maden ocaklarnda i, i yerine var ve oradan dn iin geen sre dahil, kural olarak, 14-15 saati bulur; istisnai hallerde daha uzun olur: gece yarsndan sonra saat 3te, 4te, 5te balayp akam zeri saat 4e veya 5e kadar devam eder. (n. 6, 452, 83). Yetikin iiler iki vardiya halinde ya da 8 saat alr; masraflardan tasarruf salamak amacyla ocuklar iin byle bir deime uygulanmaz. (n. 80, 203, 204). Kk ocuklar daha ok maden ocann eitli ksmlarndaki havalandrma kaplarn ap kapama iinde, daha byk ocuklar daha ar ilerde, kmr tama vb. ilerinde altrlr. (n. 122, 739, 740). ocuklarn yer altnda bu biimde saatlerce almalar 18-22 yana kadar devam eder; bu yalara gelindiinde asl maden iileri safna katlrlar. (n. 161.) ocuklar ve genler bugn daha nceki herhangi bir dnemdekinden ok daha kt koullar iinde ve ok ar iler yapmaktadr. (n. 1663-1667). Maden iileri hemen hemen oy birlii ile 14 yana kadar olan ocuklarn madenlerde altrlmalarn yasaklayan bir yasann karlmasn talep etmektedir. Ve (kendisi de bir maden iletmecisi olan) Hussey Vivian imdi soruyor:
Bu talep ebeveynlerin az ok yoksul olmasna bal deil midir? - Bay Bruceun sorusu da u: Babann l, hasta ya da yaral vb. olduu hallerde ailenin bu gelir kaynandan yoksun braklmas yanl ve aile iin ar bir ey olmaz m? Btn bu hallerde uygulanacak genel bir kural olmal m? Btn bu gibi durumlarda 14 yana kadar ocuklarn yer altnda altrlmalarnn yasaklanmasndan yana msnz? Cevap: Evet, btn durumlarda. (n. 107-110). Vivian: ocuklarn 14 yandan nce maden ocaklarnda altrlmalar yasaklansa, ebeveynler onlar fabrikalara veya

474

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

475

baka ilere gndermez mi? - Genel olarak hayr (n. 174). i: Kaplar ap kapamak ok kolay bir imi gibi grnr. Aslnda ok strapl bir itir. Srekli hava cereyan bir yana, ocuk burada karanlk bir hapishane hcresine kapatlm gibidir. Burjuva Vivian: Bir k olsa, ocuk kapnn banda alrken kitap okuyamaz m? - Bir kere mumu kendisinin satn almas gerekirdi. Ama byle bir eye izin vermezler zaten. Onu oraya i yapsn diye koymulardr, yapmak zorunda olduu bir grev vardr. imdiye kadar kuyuda kitap okuyan hibir ocuk grmedim. (n. 139, 141-160).

2. Eitim. Maden iileri de, fabrikalarda olduu gibi, ocuklar iin ilkretim zorunluluu getiren bir yasa istemektedir. 1860 Yasasnn 1012 yalar arasndaki ocuklarn altrlabilmeleri iin eitim belgelerine sahip olmalarn ngren hkmlerini iiler dpedz bir hayal, bir aldatmaca olarak nitelemilerdir. Kapitalist sorgu yarglarnn titiz sorgu yntemleri burada gerekten komiktir.
(n. 115) Yasa iverenlere kar m yoksa ebeveynlere kar m daha gereklidir? - kisine de. (n. 116) Bunlardan hangisine kar daha gereklidir? - Buna nasl cevap vereyim? (n. 137) verenlerin ocuklarn i saatlerini okul saatlerine uydurmak yolunda bir arzu gsterdikleri oluyor mu? - Asla. (n. 121) Maden iileri grdkleri eitimi daha sonra ilerletiyor mu? - Genellikle ktleiyorlar; kt alkanlklar ediniyorlar; iki, kumar ve bunlara benzer eylere tutuluyor ve tmyle yoldan kyorlar. (n. 454) ocuklar niin akam okullarna gnderilmesin? - Kmr blgelerinin ounda akam okulu yoktur. Fakat asl neden bakadr; ok yorucu uzun bir almadan sonra ocuklar o kadar bitkinleir ki, yorgunluktan gzlerini aacak halleri kalmaz. Burjuva bundan u sonucu karr: O halde siz eitime kar msnz? - phesiz hayr, ama vb. (n. 443) Maden sahipleri, 1012 yalar arasndaki ocuklara i verirlerken onlardan okul belgesi istemeye 1860 tarihli yasaya gre mecbur deil mi? - Yasaya gre mecburdurlar, ama iverenler bunu yapmaz. (n. 444) Sizce bu yasa hkm genelde uygulanmyor mu? - Yasann bu hkm hi uygulanmyor. (n. 717) Maden iileri eitim sorununa ok ilgi duyar m? - Evet, byk ounluu duyar. (n. 718) iler, yasann uygulandn grmeyi gerekten istiyor mu? - Evet, ounluu istiyor. (n. 720) O halde yasann uygulanmasn salamak iin niye bask yapmyorlar? - Birok kimse okul belgeleri olmayan ocuklarn altrlmasna kar kmak ister, ama byle biri damgalanm bir adam (a marked man) olur. (n. 721) Kim tarafndan damgalanr? - Patron tarafndan. (n. 722) verenlerin yasaya uygun hareket eden bir kimseyi, bundan dolay, kusurlu grebileceklerini dnmyorsunuz herhalde? Dnyorum, grrler. (n. 723) iler bu gibi ocuklar kullanmay niye reddetmiyor? - Onlarn tercihine braklm deil. (n. 1634) Parlamento mdahalesi mi istiyorsunuz? - Madenci ocuklarnn eitimleri iin gerekten yararl bir ey yaplacaksa bunun yasa gc ile zorlayc bir biimde yaplmas gerekir. (n. 1636) Bu, Byk Britanyadaki btn ii ocuklar iin mi yoksa yalnzca maden iilerinin ocuklar iin mi geerli olmal? Ben buraya maden iileri adna konumaya geldim. (n. 1648). Madenci

ocuklar dier ocuklardan niye farkl olsun? -nk bunlar kuraln istisnasn oluturur. (n. 1639) Ne bakmdan? - Fiziksel bakmdan. (n. 1640) Eitim bunlar iin dier snflarn ocuklarndan niye daha deerli olsun? - Eitimin onlar iin daha deerli olduunu sylemiyorum; ama kuyularda ar biimde yorulmalar nedeniyle gndz ve pazar okullarnda eitim alma anslar daha azdr. (n. 1644) Bu trl sorulara mutlak cevaplar vermek olanakszdr, deil mi? (n. 1646) Yeterli sayda okul var m? - Hayr. (n. 1647) Devlet her ocuun okula gnderilmesini isteyecek olsa btn bu ocuklar iin gereken okullar nereden bulunacak? - Koullar gelimeye balar balamaz, okullarn da kendiliklerinden ortaya kacana inanyorum. Yalnz ocuklarn deil yetikin iilerin de byk ounluu okuma yazma bilmemektedir. (n. 705, 726)

3. Kadnlarn altrlmas. Kadn iiler, 1842den bu yana yerin altnda altrlmyor olsa bile, kmr vb. ykleme, kfeleri kanallara ve tren vagonlarna srkleme, kmr vb. ayklama gibi ilerde yer stnde pekl almaktadr. Son 3-4 yl iinde bu ilerde altrlan kadnlarn saysnda byk art olmutur. (n. 1727). Bunlarn ou maden iilerinin karlar, kzlar ve dullar olup yalar 12 ile 50 veya 60 arasnda deiir. (n. 647, 1779, 1781).
(n. 648). Kadnlarn maden ocaklarnda altrlmalar hakknda maden iileri ne dnyor? - Bunu genel olarak lanetliyorlar. (n. 649). Niye? - Bu ii kadnlar iin alaltc buluyorlar. ... Kadnlar bu ite erkekler gibi giyinir. Birok rnekte kendilerinde utanma duygusundan eser kalmaz. Baz kadnlar sigara ier. Bunlarn yaptklar iler de kuyulardaki iler kadar pistir. Aralarnda pek ok evli kadn vardr; bunlar evdeki grevlerini yerine getiremez. (n. 651 vd., 701) (n. 709). Dullar bu kadar iyi cretli (haftada 8-10 ilin) bir ii baka bir yerde bulabilir mi? - Bu konuda bir ey diyemem. (n. 710). Ve buna ramen (ey ta yrekli!) bu kadnlarn hayatlarn bu yoldan kazanmalarna engel olunmas fikrinde misiniz? - Evet, hi phesiz. (n. 1715). Bunun sebebi ne? - Biz maden iilerinin kadnlara, onlar maden kuyularnda lnetli yaratklar gibi grmeye dayanamayacak kadar, saygmz vardr. Bir tr iler son derece ardr; kzlarn birou gnde 10 tonluk bir arlk kaldrr. (n. 1732). Madenlerde alan kadn iilerin fabrikalarda alanlardan ahlka daha dk olduklar kansnda msnz? - Madenlerde alanlar arasnda ktlerin yzdesi fabrikalardaki ii kzlarnkinden daha yksektir. (n. 1733). Ama, fabrikalardaki ahlk durumundan da pek memnun deilsiniz, deil mi? - Evet. (n. 1734). Kadnlarn fabrikalarda almalarnn da yasaklanmasn m istiyorsunuz? - Hayr, istemiyorum. (n. 1736). Peki, niye? - Fabrika ii kadnlar iin daha saygdeer ve uygun bir itir. (n. 1736). Ama gene de ahlk iin zararldr diyorsunuz, deil mi? - Hayr, madenlerdeki iler kadar deil. Hem ben meseleyi sadece ahlk asndan grmyorum; fiziksel ve sosyal bakmlardan da dnyorum. Kzlarn urad toplumsal alalma ac verici ve ok fazla. Bu kzlar maden iilerinin karlar olduklar zaman, kocalar bu alalmadan derinden etkilenir ve evden uzaklap imeye gi-

476

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

477

derler. (n. 1737.) Ama ayn ey demir fabrikalarnda alan kadnlar iin de geerli deil mi? - Dier i kollar iin bir ey syleyemem. (n. 1740.) Peki, demir fabrikalarndakilerle madenlerde alan kadnlar arasnda ne gibi bir fark var? - Bununla hi ilgilenmedim. (n. 1741.) Biriyle dieri arasnda, bunlar birbirinden ayran bir fark gryor musunuz? - Bunu hi dnmedim; ama ev ziyaretlerinden biliyorum ki, bizim blgemizde durum yrekler acsdr. (n. 1750.) Alaltc olduu her yerde kadn altrlmasna son verildiini grmekten memnun olmaz msnz? - Evet, olurum. ... ocuklarda en iyi duygular anne bakmnn eseridir. (n. 1751.) Ama bu, tarm ilerinde alan kadnlar iin de dorudur, yle deil mi? - yle, ama tarm ii sadece iki mevsim devam eder; bizde ise kadnlar btn yl, bazen gece gndz, iliklerine kadar su iinde alr; bnyeleri zayflar, salklar bozulur. (n. 1753.) Bu konuyu (kadnlarn altrlmasn) genel olarak incelemediniz, yle mi? - Etrafmda olanlar grdm ve u kadarn syleyebilirim: hibir yerde kadnlarn madenlerde yaptklar ileri andran iler grmedim. [n. 1793, 1794, 1808.] Maden ii erkek iidir, hem de gl erkeklerin iidir. Maden iilerinin kendilerini ykseltmek ve insanlatrmak abasnda olan daha iyice ksm karlarndan herhangi bir destek grecek yerde onlar tarafndan daha da alaltlr.

5. Hileli ller ve tartlar vb. iler, cretlerinin 14 gnde bir yerine haftada bir denmesini, kfelerin hacimlerine gre deil arlklarna gre llmesini, hileli tartlarn kullanlmasna kar korunmalarn vb. talep etmektedir.
(n. 1071.) Kfeler hileli bir biimde bytld zaman, bir kimse 14 gn nceden haber verme kouluyla iten ayrlabilir, deil mi - Evet, ama gittii yerde de ayn eyle karlar. (n. 1072.) Ama ii hakszlk yapldn grd bu yeri de terk edebilir, yle deil mi? - Her yerde durum ayndr. (n. 1073). Ama ii 14 gn nce haber vererek her girdii iten ayrlabilir, deil mi? - Evet.

Ve yine de memnun deiller! 6. Madenlerin denetlenmesi. iler yalnzca gaz patlamalarnn neden olduu kazalara uramakla kalmaz.
(n. 234 vd.) Kmr kuyularndaki kt havalandrmadan da ok ikyetiyiz; havalandrma o kadar kt ki, ii son derece glkle nefes alyor; iiler bylece hibir i yapamayacak hale geliyor. rnein, madenin benim altm ksmnda birok ii pis hava yznden haftalardr hasta yatyor; ana geitler, genellikle, yeterli miktarda hava alr; ama bizim altmz yerlerde yeteri kadar hava yoktur. Birisi mfettie havalandrmadan ikyette bulunacak olsa iten atlr baka bir yerde de kendisine i verilmeyen damgal bir adam haline gelir. 1860 tarihli Mining insecting act (Maden denetleme Yasas) dpedz l bir belge. Saylar ok az olan mfettiler, belki yedi ylda bir kere bir resm ziyarette bulunabilmektedir. Bizim mfettiimiz yetmiin stnde, son derece aciz bir kimse; stelik 130dan fazla madeni tefti etmekle grevli. Daha fazla mfettiin yan sra mfetti yardmclarna da ihtiya var. (n. 280). Hkmet, istediklerinizin hepsini, iilerin haberi olmadan yapabilecek bir mfettiler ordusu mu kursun? - Bu olanaksz; ama, mfettilerin madenlere gelip gerekli bilgiyi kendiliklerinden toplamalar gerekir. (n. 285) Byle bir eyin, havalandrma vb. sorumluluunun (!) maden sahibinin srtndan alnp hkmet memurlarnn srtna yklenmesi sonucunu douracan dnmyor musunuz? - Kesinlikle hayr; zaten mevcut olan yasalarn uygulanmasn salamak, memurlarn ii olmaldr. (n. 294.) Yardmc mfetti veya alt dereceli mfetti derken, maa ve yetkileri imdiki mfettilerden daha az olan kimseleri mi kastediyorsunuz? - Baka trls mmkn olsa, bunlarn daha aa durumda olmalarn kesinlikle istemezdim. (n. 295.) Daha ok mfetti mi istiyorsunuz, yoksa mfetti olarak daha dk dzeyli kimseler mi olsun diyorsunuz? - Bizim, sk sk madenlere gelecek ve ilerin yolunda gidip gitmediine bakacak, korkusu olmayan adamlara ihtiyacmz var. (n.297.) Mfetti arzunuz aa dereceli mfettiler tayin edilerek karlanacak olursa, bunlarn ehliyetsizlikleri tehlikeli olmaz m? - Hayr; ie uygun adam bulmak hkmetin grevidir.

Bu apraz sorguya bir sre daha devam ettikten sonra burjuvalarn dullara, yoksul ailelere vb. ynelik acma duygusunun srr, en sonunda, ortaya kar:
Kmr madeni sahibi, gzc diye baz kimseler tayin eder; bunlar, takdir toplamak iin, her eyi mmkn olabilecek en ekonomik biimde yapma gayretindedir ve erkek ii altrlmas halinde erkek iiye 2 ilin 6 penilik bir gnlk cret verilmesi gerekecek ilerde kzlar 1 ilin ile 1 ilin 6 peni arasnda bir cretle altrlr. (n. 1816.)

4. lm nedeni soruturma kurullar.

(n. 360) Sizin blgelerinizdeki coroners inquests (kukulu lm soruturmalar) ile ilgili olarak, iiler, kaza hallerinde, soruturma srasnda uygulanan yntemlerden memnun mu? - Hayr, deiller. (n. 361, 375) Niin deiller? - Esas itibaryla madencilik zerine hibir ey bilmeyen kimselerin kurul yesi olmasndan. iler hibir zaman kurul yesi olmaz, sadece tank olurlar. Genel olarak civardaki dkkn sahipleri ve ticaret erbab kurul yesi olur; bu kimseler, mterileri olan maden sahiplerinin etkileri altnda olduklar gibi, tanklarn teknik terim ve ifadelerinden de hibir ey anlamaz. Biz kurul yelerinin bir ksmnn maden iileri olmasn istiyoruz. Genellikle verilen hkmler tank ifadeleri ile elime halinde oluyor. (n. 378.) Kurul yelerinin tarafsz olmas gerekmez mi? - Evet. (n. 379). iler tarafsz olabilir mi? - Tarafsz olmamalar iin hibir neden grmyorum. Konu hakknda bilgililer. (n. 380.) Ama iilerin karlarn kollamak zere, haksz biimde ar hkmler verme eiliminde olmazlar m? - Hayr, sanmam.

Sorgunun bu trls, sonunda, soruturma komitesi bakanna bile fazla gelir.

478

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

479

Sizler, diye araya girer, madenleri bizzat inceleyerek mfettie rapor verecek ve bylece onun da yksek bilgi birikimini kullanmasn salayacak pratik insanlar istiyorsunuz. (n. 531.) Btn bu eski madenlerin havalandrlmalar ok fazla masrafa sebep olmaz m? - Evet, masraflar artabilir; ama insanlarn hayatlar korunmu olur.

(n. 581.) Bir kmr madeni iisi 1860 tarihli yasann 17. Kesimini protesto ediyor:
Bugn, bir maden mfettii, bir madenin herhangi bir ksmn iletilebilecek durumda bulmad zaman, bunu maden sahibine ve iileri bakanna bildirmek zorundadr. Bundan sonra maden sahibine yirmi gnlk bir dnme sresi verilir; bu srenin bitiminde maden sahibi herhangi bir deiiklik yapmay reddedebilir. Byle hareket ettii takdirde, onun, bunu iileri bakanna yazl olarak bildirmesi ve bakann aralarndan hakemleri semek zorunda olduu be maden mhendisi teklif etmesi gerekir. Biz iddia ediyoruz ki, byle bir durumda, maden sahibi, fiilen kendi yargcn atamaktadr.

(n. 586.) Kendisi de bir madenci olan burjuva soruturmac:

Bu, tmyle speklatif bir itirazdr. (n. 588.) Anlalyor ki maden mhendislerinin namuslar hakknda pek de iyi bir kanya sahip deilsiniz, yle mi? - Bu, pek insafsz ve haksz bir ey olur, derim. (n. 589.) Maden mhendisleri, kararlarn sizin korktuunuz tarafgirliin stnde tutacak, bir tr kamusal kii karakterine sahip deil mi? - Bu insanlarn kiisel karakterleri hakkndaki sorular cevaplandrmayacam. Ben, bu kimselerin birok rnekte son derece tarafgirce davrandklar ve insan hayatnn sz konusu olduu bir durumda byle bir gcn ellerinden alnmas gerektiine inanyorum.

Ayn burjuva, aadaki soruyu sorabilecek kadar utanmazdr:

Patlamalar yznden maden sahiplerinin de zarara uradn dnmyor musunuz?

Ve son olarak (n. 1042):

Siz iiler karlarnz, hkmet yardm olmadan, kendiniz kollayp savunamaz msnz? - Hayr.

1865 ylnda Byk Britanyada 3217 kmr madeni ve 12 mfetti vard. Yorkshirel bir maden sahibinin yapt hesaba gre (Times, 26 Ocak 1867), mfettilerin btn zamann yutan bro ilerini bir yana braktmzda, her bir maden ancak 10 ylda bir kere incelenebilirdi. Son yllarda (zellikle de 1866 ve 1867 yllarnda) patlama ve kazalarn gerek say gerekse byklk asndan (baz hallerde len ii says 200-300 buluyor) gittike artmakta olmalar, hi de alacak bir ey deildir. Serbest kapitalist retimin gzellikleridir bunlar!

1872 tarihli yasa, son derece yetersiz olmakla beraber, maden ocaklarnda altrlan ocuklarn alma saatlerini dzenleyen ve maden sahip ve ileticilerini bu gibi kazalardan belli bir lde sorumlu tutan ilk yasadr. ocuklarn, genlerin ve kadnlarn tarm ilerindeki alma durumunu incelemekle grevlendirilmi 1867 tarihli Kraliyet Komisyonu ok nemli baz raporlar yaynlad. Fabrika Yasalarnn ilkelerini, deiik bir biimde, tarma da uygulamak iin eitli giriimler olmu ama bugne kadar bunlarn hepsi tam bir baarszlkla sonulanmtr. Benim burada dikkat ekmek istediim ey, bu ilkelerin genel bir uygulamaya kavuturulmas ynnde kar konulmaz bir eilimin varldr. i snfnn maddi ve manevi korunma arac olarak fabrika mevzuatnn genelletirilmesi, yani btn retim kollarna uygulanmas, kanlmaz hale gelirken, daha nce grm olduumuz gibi, ayn gelime, bir yandan da, kk boyutlu ve dank halde bulunan emek srelerinin byk boyutlu ve birleik emek srelerine dnmesini ve dolaysyla da sermayenin younlamasn ve fabrika sisteminin tek bana egemenliini genelletirmi ve hzlandrmtr. Bu genelleme, sermayenin egemenliinin henz ksmen arkalarnda sakl halde bulunduu eski biimlerin ve gei biimlerinin hepsini tahrip edip bunlarn yerine sermayenin dorudan ve apak egemenliini getirmitir. Bylece, ayn zamanda, bu egemenlie kar yrtlen dorudan mcadeleyi de genelletiriyor. Bir yandan, tek tek i yerlerinde tek biimlilik, kurallara uygunluk, dzen ve tasarrufu zorunlu klarken, bir yandan da, i gnnn snrlandrlmas ve dzene balanmas sonucu, teknik gelimeleri hzlandran muazzam drt ile kapitalist retimin yol at anari ve ykmlar her yerde ve alabildiine oaltyor, emek younluunu artryor ve makinenin ii ile rekabetini iddetlendiriyor. Kk iletmeler ve ev sanayisi ile birlikte, fazla nfusun son snaklarn ve bylece btn toplum mekanizmasnn bugne kadarki emniyet supaplarn yok ediyor. retim srecinin maddi koullar ve toplumsal birlii ile birlikte, bunun kapitalist biiminin eliki ve kartlklarn ve dolaysyla da ayn zamanda yeni bir retim srecinin kurucu unsurlarn ve eski toplumu devirecek gleri olgunlatryor.332
332 Kooperatif fabrikalarnn ve maazalarnn babas olan, ama daha nce belirtildii gibi, kendisini izleyenlerin bu birbirleriyle ilikisiz dnm unsurlarnn menzili hakkndaki hayallerine katlmam bulunan Robert Owen, sadece kendi deneylerinde fiilen fabrika sisteminden hareket etmekle kalmam, bu sistemi teorik olarak da toplumsal devrimin hareket noktas olarak aklamtr. Leyden niversitesi Ekonomi Politik Profesr Vissering, batan sona baya iktisadn basmakalp grleriyle dolu olan Handbock von Praktische Staathuishoudkunde (1860-1862) adl eserinde, byk sanayiye kar el zanaatlarn kuvvetle desteklerken, bundan kukulanm grnyor.

480

Kapital

Greli A rtk Deerin retimi

481

10. Byk Sanayi ve Tarm

Byk sanayinin tarmda ve tarm reticilerinin toplumsal ilikilerinde yol at devrim ancak daha sonra ortaya konabilir. Burada nceden grlebilmesi mmkn baz sonulara deinmek yeterli. Makine kullanmnn fabrika iisi zerindeki zararl fiziksel etkilerinin pek ou tarm iisi zerinde grlmyorsa333 da, daha sonra ayrntl olarak grlecei gibi, makine kullanm yznden iilerin buradaki fazlalamas daha youn ve engelsiz olur. rnein Cambridge ve Suffolkta ilenen tarm alan son yirmi yldan beri ok geniledii halde, ayn sre iinde tarm nfusunda yalnz greli deil, mutlak bir azalma olmutur. Amerika Birleik Devletlerinde tarm makinelerinin iilerin yerini almas, imdilik sanaldr; yani tarm reticisinin daha geni bir alan ilemesine olanak veriyor, ama fiilen altrlmakta olan iilere yol verilmesine neden olmuyorlar. Tarm makineleri yapmnda alan kiilerin says ngiltere ve Gallerde
Drdnc Almanca Basma ek: ngiliz yasa koyucusunun birbirleriyle elien Factory Acts (Fabrika Yasalar), Factory Acts Extension Act (Fabrika Yasalarnn Uygulama Alann Geniletme Yasas) ve Workshops Act (Atlyeler Yasas) dolaysyla meydana gelen yeni hukuki krdm (s. 264) en sonunda katlanlmaz hale geldi ve bylece bu alandaki btn mevzuat 1878 tarihli Factory and Workshop Actda (Fabrika ve Atlye Yasasnda) bir araya getirildi. ngilterenin u anda yrrlkte olan sanayi kodeksinin burada ayrntl bir eletirisini yapmak elbette mmkn deildir. Bundan dolay aadaki ksa aklamalarla yetinilecektir. Yasa u alanlar kapsamaktadr: 1. Tekstil fabrikalar. Burada her ey hemen hemen eskisi gibi braklmtr: 10 yandan byk ocuklar gnde 5 saat altrlabilecek ya da 6 saat altrlacak ve cumartesi gnleri almayacaktr; genler ve kadnlar haftann ilk be gn gnde 10 saat, cumartesi gnleri en fazla 6 saat altrlabilecektir. 2. Tekstil fabrikas olmayan fabrikalar. Burada ile ilgili hkm ve kaytlar 1. maddedekilere ok yaklatrlmtr; ama yine de kapitalistler iin, baz durumlarda ileri Bakanlnn zel izinleriyle daha da geniletilebilen uygun istisnalar mevcuttur. 3. Aa yukar eski yasadaki gibi tanmlanm olan atlyeler. altrdklar ocuklar, gen iiler ve kadnlar bakmndan atlyeler, yaklak olarak, tekstil fabrikalar dnda kalan fabrikalarla bir tutulmutur; bununla beraber ayrntlarda koullar yine uygunlatrlmtr. 4. ocuk ve gen ii altrmayp yalnzca her iki cinsten 18 yandan byk ii altrlan atlyeler. Bu kategori iin daha fazla kolaylk sz konusudur. 5, Yalnzca aile yelerinin, aile evinde altrld Domestic Workshops (Ev Atlyeleri). Buralar iin daha da esnekletirilmi hkmler getirilmi ve ayn zamanda mfettiin, zel bir bakanlk ya da mahkeme izni olmadan, yalnzca ayn anda oturma yeri olarak kullanlmayan yerlere girebilecei kayd konmu ve nihayet aile erevesi iinde yrtlen hasr rgcl, dantelcilik ve eldiven yapm ileri iin snrsz bir serbestlik tannmtr. Btn bu kusurlarna ramen bu yasa, 23 Mart 1877 tarihli svire Federal Fabrika Yasas ile birlikte, hl bu alanda imdiye kadarki en iyi yasadr. Bu yasann anlan svire Federal Yasas ile karlatrlmas zellikle ilgintir; nk, byle bir karlatrma ile her iki yasa koyma ynteminin -olaylar gerektirdike ie karma ilkesine dayanan ngiliz tarihsel yntemi ile, Fransz Devriminin yaratt gelenee dayanan, daha genelleyici kta Avrupas ynteminin- iyi ve kt ynleri ok ak bir biimde ortaya konabilir. Ne yazk ki, denetleme personelinin yetersizlii yznden, ngiliz kodeksi, atlyelere uygulanmas bakmndan, byk lde hl l bir belgedir. F. E. 333 ngilterede tarm alannda kullanlan makineler hakknda ayrntl bilgiler u eserde mevcuttur: Dr. W. Hamm, Die Landwirtschaftlichen Gerthe und Maschinen Englands, 2. Aufl., 1856. ngiliz tarmnn gelime seyri zerine olan ksmlarda Hamm, eletirellikten yoksun bir ekilde Lonce de Lavergnei izlemektedir. Drdnc Almanca Basma ek: Bu sylenenler, doal olarak, bugn iin eskimi bulunuyor. F. E.

1861 ylnda 1034, ayn yl tarmda kullanlan buharl makineleri ve i makinelerini iletmek iin altrlan kiilerin says ise yalnzca 1.205ti. Byk sanayinin en devrimci etkiyi tarm alan zerinde gstermesi, eski toplumun kalesi olan kyly yok etmesi ve onu cretli ii durumuna indirmesi lsndedir. Toplumsal dnme ihtiyac ve snflar aras kar atmalar, bylece, krda da ehirlerdeki dzeye ykselir. Alkanlklarn tesine geemeyen ve akl d tarm yntemlerinin yerini bilimin bilinli, teknolojik kullanm alyor. Tarmn da manifaktrn de ocukluk alarnn tesinde bir gelime gstermelerine olanak vermeyen ve bunlar bir arada tutan eski balarn kopuu, kapitalist retim tarzyla tamamlanr. Ama kapitalist retim tarz, ayn zamanda, gelecekteki yeni ve daha yksek bir sentezin, yani tarm ve sanayinin birbirlerinden ayr ve birbirlerine kart bir biimde gelitikleri srada ulam olduklar daha mkemmel biimlerin meydana getirdii temel zerinde kurulacak bir tarm ve sanayi birliinin maddi koullarn da yaratr. Kapitalist retim tarz, byk merkezlerde toplanmasna yol at ehirli nfusun toplam nfus iindeki arln durmadan artrmas ile birlikte, bir yandan, toplumun tarihsel hareket gcnn younlamasn salarken, dier yandan, insanla toprak arasndaki madde alveriini, yani insann topraktan alp besin maddesi ve giyim eyas olarak yararland unsurlarn topraa dnn ve dolaysyla topraktaki verim gcnn devam iin gerekli olan ebed koulu ihlal eder. Bylece, kapitalist retim tarz, ayn zamanda, kentli iinin fiziksel saln ve toprak iisinin zihinsel hayatn tahrip eder.334 Ne var ki, kapitalist retim tarz sz edilen madde alveriinin srekliliini salayan ve kendiliinden ortaya kan koullar tahrip etmekle, ayn zamanda, bu madde alveriinin, bir sistem, toplumsal retimi yneten bir yasa olarak ve insanln tam anlamyla geliimine uygun bir biim iinde tekrar kurulmasn zorunlu klar. retim srecinin kapitalist tarza dnmesi, manifaktrde olduu gibi, tarm alannda da, reticinin yok olmas; emek aracnn ii iin klelik, smr ve yoksulluk arac haline gelmesi; emek sreleri arasnda meydana gelen toplumsal birlemenin, iiye kar onun bireysel canlln, zgrln ve bamszln ezip yok eden rgtlenmi bir g halini almas demektir. Kr iilerinin geni alanlara dalm olmalar, ayn zamanda bunlarn direnme glerini krar; buna karlk, toplu halde bu334 Siz halk iki dman kampa ayryorsunuz, bir yanda kaba saba kyller, dier yanda tkrldm cceler. Tanrm! Bir ulus ki, tarm ve ticaret karlar yznden ikiye blnm, kendisini salkl sayyor; dahas var, sadece bu korkun ve doaya aykr blnmeye ramen deil, ama bu blnmenin sonucu olarak kendisini aydnlanm ve uygar sayyor. (David Urquhart. l.c. s. 119.) Bu pasaj, ayn zamanda, iinde bulunulan dnemi yarglamay ve mahkum etmeyi bilen, ama onu nasl anlayabileceinden habersiz bir eletiri trnn hem gl hem de zayf ynlerini gsteriyor.

482

Kapital

lunmalar, ehirli iilerin direnme glerini artrr. ehir sanayilerinde olduu gibi modern tarmda da emein retkenliinin ve hareketliliinin artmas bizzat emek gcnn israf ve kemirilip tketilmesi pahasna olur. Ayrca, kapitalist tarmdaki her ilerleme, sadece iiyi soyma sanatnda bir ilerlemeden ibaret olmayp, ayn zamanda topra soyma sanatnda da bir ilerlemedir; belli bir zaman aral iin topran verimliliinin ykseltilmesinde kaydedilen her ilerleme, ayn zamanda, bu verimliliin srekli kaynaklarnn mahvedilmesi yolunda da bir ilerlemedir. Bir lkenin, rnein Amerika Birleik Devletlerinin, gelimesini byk sanayi ile balatmas lsnde bu tahrip sreci hzlanr.335 Bundan dolay, kapitalist retim, teknii ve toplumsal retim srelerinin birlemesini, ancak, btn zenginliin iki kaynan, topra ve iiyi kurutarak ilerletir.

B e i nc i K s m

335 Kr. Liebig, Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agrikultur und Physiologie, 7. Auflage, 1862, zellikle de Birinci Ciltte Einleitung in die Naturgesetze des Feldbaus balkl blm. Modern tarmn olumsuz ynn doa bilimlerinin bak asyla incelemi olmas, Liebigin lmsz hizmetlerinden biridir. Tarmn tarihi hakknda sunduu zet yorumlar bile, kaba hatalardan arnk olmamakla beraber, yer yer aydnlatcdr. Bu arada Liebigin imdi aktaracamz trden geliigzel kanaatler ileri srebilmesi esef edilecek bir eydir: Topran daha iyi ufalanmas ve daha sk srlmesi ile gzenekli topran iinde hava dolam kolaylatrlm ve topran havann etkisini almas gereken yzeyi geniletilmi ve yenilenmi olur; ancak, uras aktr ki, topraktan elde edilen fazla rn topraa uygulanan emekle orantl olamaz, ama ok daha kk bir oranda olur. Liebig unu da ekliyor: Bu yasa ilk olarak J. St. Mill tarafndan Princ. of Pol. Econ., v. I, s. 17de u biimde ifade edilmitir: Topran rnnn, caeteris paribus (dier koullar ayn kalmak kaydyla) altrlan iilerin saysndaki arta oranla azalan bir oranda artmas (Mill burada Ricardo okulu tarafndan ileri srlm olan yasay yanl bir biimde tekrarlyor: nk the decrease of the labourers employed, altrlan iilerin azalmas, ngilterede tarmdaki ilerleme ile her zaman el ele gitmi olduu iin, ngiltere iin ve ngilterede bulunan bu yasa, en azndan ngiltereye uygulanamaz) tarmn evrensel yasasdr; bu, pek dikkate deer bir eydir, nk Mill bunun nedeninden haberdar deildi. (Liebig, l.c, Bd. I, s. 143 ve Not.) Liebigin ekonomi politiin anladndan farkl bir ey anlad, emek szcn yanl yorumlamas bir yana, kendisinin, ilk defa James Anderson tarafndan A. Smith zamannda ortaya atlm olan ve 19. yzyln balarna kadar eitli eserlerde tekrarlanagelmi bulunan, genellikle bir armaclk ustas olan Malthusun (nfus teorisi btnyle utanmazca bir arma rneidir) 1815te kendisine mal ettii, ayn gnlerde Westin Andersondan bamsz olarak gelitirdii, 1817de Ricardonun genel deer teorisi ile birletirdii ve o andan itibaren Ricardoya ait bir teori olarak bilinir hale gelen, 1820de James Mill (J. St. Millin babas) tarafndan herkesin bildii bir ey haline getirilen, ve nihayet, oktan azlarda sakz olmu ve her okul ocuunun bildii bir dogma olarak, dier birok kimse gibi J. St. Millde de tekrarlanan bir teorinin ilk ortaya atcsnn J. St. Mill olduunu sylemesi de, herhalde, pek dikkate deer bir eydir. J. St. Millin, herhalde, dikkate deer otoritesini hemen hemen yalnzca bylesine yanl anlamalara borlu olduu inkr edilemez.

Mut la k ve Grel i A r t k Deer i n ret i m i

B l m 14

Mutlak ve Greli Artk Deer

Emek sreci ilk nce soyut, yani tarihsel biimlerinden bamsz ekilde, insanla doa arasndaki sre olarak ele alnmt (bkz: Beinci Blm). Orada yle denmiti: Srecin btnn onun sonucu, yani rn asndan ele alacak olursak, hem emek arac hem de emek nesnesi, retim arac olarak ve emein kendisi de retici emek olarak grnr.Ve 7 numaral dipnotta u eklenmiti: retici emein ne olduunu yalnzca bana basit emek sreci asndan belirlemeye yarayan bu yntem, kapitalist retim srecini kapsamaya hibir ekilde yeterli deildir. imdi bu konuyu daha geni bir biimde inceleyeceiz. Emek sreci tmyle bireysel bir sre olduu srece, ayn ii, sonradan birbirlerinden ayrlan btn ilevleri kendisinde birletirir. Kii, doal nesnelere kendi geimini salamak zere el koyarken, kendini kendisi denetler. Sonrasnda denetim altna girer. Tek bir insan, kendi beyninin denetimi altnda kaslarn harekete geirmeden doa zerinde etkide bulunamaz. Doal sistemde kafa ile el nasl bir btn oluturuyorsa, emek sreci de kafa emei ile el emeini birletirir. Daha sonra bunlar birbirlerinden ayrlr, bu ayrlma bunlar arasnda dmanca bir kartln doaca noktaya kadar devam eder. rn, genel olarak, bireysel reticinin dolaysz rn olmaktan kar, bir toplam iinin, yeleri emek nesnesi zerine uygulanan iin ancak byk veya kk bir

486

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

487

parasn yapan bir bileik iinin ortak rn haline gelir. Bundan dolay bizzat emek srecinin el birliine dayanan bir nitelik kazanmasyla birlikte zorunlu olarak retici emek ve bunun taycs, yani retici ii kavram genilik kazanr. retici tarzda almak iin artk bizzat elle almak bile gerekmez. Toplam iinin organ olmak, bunun alt ilevlerinden herhangi birini yapmak yeter. retici emein yukarda sz edilen ve maddi retimin doasndan tretilen ilk tanm, bir btn olarak ele alndnda, toplam ii iin her zaman geerlidir. Ama tek balarna alndklarnda, bu toplam iiyi oluturan bireysel iilerin her biri iin artk geerli deildir. Ama dier yandan, retici emek kavram daralr. Kapitalist retim, yalnzca meta retimi deil, znde artk deer retimidir. i, kendisi iin deil, sermaye iin retir. Bundan dolay, artk genel olarak retimde bulunmas yetmez. Artk deer retmek zorundadr. Yalnzca, kapitalist iin artk deer reten ya da sermayenin deerlenmesine hizmet eden ii, reticidir. Maddi retim alan dndan bir rnek alacak olursak, bir retmen, rencilerin kafalarn ilemekle kalmad, ama ayn zamanda giriimcinin zenginlemesi iin alt durumda retici iidir. Giriimcinin sermayesini bir sucuk fabrikasna yatracak yerde bir eitim fabrikasna yatrmas, bu ilikide herhangi bir deiiklie yol amaz. Bundan dolay, retici ii kavram, kesinlikle, faaliyet ile yararl etki arasndaki, ii ile emek rn arasndaki bir ilikiden ibaret deildir; ayn zamanda, iiyi, sermayenin dolaysz deerlenme arac olarak damgalayan, zgl, toplumsal, tarihsel geliimin rn bir retim ilikisidir. retici ii olmak, bundan tr, bir ans deil ansszlktr. Bu eserin teori tarihini ele alan Drdnc Kitabnda daha yakndan grlecei gibi, klasik ekonomi politik yazarlar, artk deer retimini, her zaman, retici iinin belirleyici zellii haline getirmilerdir. Bunun iindir ki, bunlarn artk deerin doas hakkndaki kavraylar ile birlikte retken ii tanmlar da deiir. Bu ekilde, fizyokratlar, yalnzca tarmsal emein retici olduunu, nk yalnzca onun artk deer saladn syler. Ama fizyokratlar iin artk deerin tek varolu biimi toprak rantdr. gnnn iinin tam kendi emek gcnn deerine eit bir deeri rettii noktann tesine uzatlmas ve bu artk emee sermaye tarafndan el konmas: mutlak artk deer retimi denilen ey budur. Kapitalist sistemin genel temelini ve greli artk deer retiminin hareket noktasn bu oluturur. Kapitalist sistemde i gn daha batan iki ksma blnmtr: gerekli emek ve artk emek. Artk emek-zaman uzatmak iin, gerekli emek-zaman, cretin e deerini daha az zamanda retmeyi salayan yntemlerle ksaltlr. Mutlak artk deer retimi sadece

i gnnn uzunluuna baldr; greli artk deer retimi, iin teknik srelerini ve toplumun bileimini giderek kkl deiikliklere uratr. Demek oluyor ki, greli artk deer retimi, kendine zg yntemleri, aralar ve koullaryla birlikte, ancak iinin sermayeye biimsel olarak baml hale gelmesiyle salanm bir temel zerinde kendiliinden ortaya kan ve gelien zgl bir retim tarzn, yani kapitalist retim tarzn gerektirir. inin sermayeye biimsel bamll, zamanla yerini gerek bamlla brakr. Artk emein reticiden dorudan doruya zor yoluyla szdrlmasnn sz konusu olmad ve reticinin sermayenin biimsel boyunduruu altna girmi bulunmad ara biimlere burada yle bir deinmekle yetineceiz. Bu ara biimlerde sermaye, emek srecini henz dorudan doruya denetimi altna alm deildir. Zanaatlarn ya da tarmsal faaliyetlerini geleneksel tarzlarda yrten bamsz reticilerin yannda, bunlar asalaka smrerek beslenen tefeci veya tccar, tefecilik sermayesi veya ticaret sermayesi vardr. Bir toplumda bu smr biiminin egemen olmas durumunda, burada kapitalist retim tarzna yer olmaz; te yandan, Orta an sonlarna doru grlm olduu gibi, bu smr biimi, kpr ilevi grebilir. Son olarak, modern ev sanayisi rneinin de gsterdii gibi, byk sanayinin gerisinde, tamamyla deiik bir ehre ile olmakla beraber, baz ara biimler yer yer yeniden ortaya kmtr. Bir yandan, mutlak artk deer retimi iin emein sermayeye sadece biimsel olarak tabi olmasnn, rnein daha nce kendi balarna veya bir lonca ustasnn kalfalar olarak alan zanaatlarn imdi kapitalistin dorudan denetimi altna girmelerinin yettiini, te yandan, greli artk deer retme yntemlerinin ayn zamanda mutlak artk deer retme yntemleri olduklarn da grmtk. Dahas, i gnnn lsz bir biimde uzatlmas, kendisini byk sermayenin en kendine zg rn olarak ortaya koymutu. Kapitalizme zg retim tarz, btn bir retim koluna ve bundan da ileri olarak, btn nemli retim kollarna egemen olur olmaz, genel olarak, yalnzca bir greli artk deer retme arac olmaktan kar. Bu retim tarz, artk, retimin genel, toplumsal adan egemen biimi haline gelir. Greli artk deer retiminin zel bir yntemi olarak ilev grmesi, artk yalnzca, birincisi, imdiye kadar sermayeye sadece biimsel olarak tabi olan sanayi kollarn ele geirmesi, yani yaylmas lsnde, ikincisi, halen yerlerini alm bulunduu sanayileri retim yntemlerinde deiiklikler yaparak kkl dnmlere uratmas lsnde sz konusu olur. Belli bir adan bakldnda, mutlak artk deer ile greli artk deer arasndaki fark, tamamyla aldatc grnr. Greli artk deer mutlaktr;

488

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

489

nk i gnnn, iinin kendi varl iin gerekli olan emek-zamann tesine uzatlmasn gerektirir. Mutlak artk deer grelidir; nk emein retkenliinde gerekli emek-zaman i gnnn bir ksmyla snrlamaya olanak veren bir gelime olmasn gerektirir. Ne var ki, artk deerin hareketini gz nnde tuttuumuzda, bu zdelik grnm yok olur gider. Kapitalist retim tarz bir kere yer edip genelleir genellemez mutlak artk deer ile greli artk deer arasndaki fark, artk deer orann ykseltme sorununun sz konusu olduu her zaman ve yerde kendisini duyurur. Emek gcne deerinin dendiini varsayacak olsak, u alternatifle kar karya kalrz: emein retkenlii ve normal kullanm younluu veri ise, artk deer oran ancak i gnnn mutlak olarak uzatlmas ile ykseltilebilir; dier yandan, i gnnn snrlar belli ve veri ise, artk deer oran ancak unsurlarnda, yani gerekli emek ve artk emekte meydana gelecek bir greli byklk deimesiyle ykseltilebilir ki, bu da, eer cret emek gcnn deerinin altna dmeyecek olursa, emein retkenliinde veya younluunda bir deime olmasn gerektirir. i, kendisinin ve soyunun hayatta kalabilmesi iin gereken geim aralarn elde etmek zere sahip bulunduu btn zamann harcamak durumunda ise, nc kiiler iin parasz olarak almasna zaman kalmaz. Emek belli bir retkenlik derecesine ulamadan, iinin bu biimde kullanabilecei zaman olmaz; byle bir artk zaman olmadan, artk emek olmaz; dolaysyla, kapitalistler de olmaz; ama ayrca, kle sahipleri, feodal beyler de olmaz; ksaca, byk mlk sahipleri snf olmaz.1 Bylece, artk deerin doal bir temelinden sz edilebilir; ancak bu, bir kimsenin kendi varl iin gereken almay kendi srtndan bakasnn srtna yklemesini nleyecek hibir mutlak doal engel olmad biiminde, ok genel bir anlamda alnmaldr; rnein, bir kimseyi, kendisini doyurmak iin, bir baka insan yemekten alkoyacak mutlak doal engellerin olmamas gibi.2 Emein bu kendiliinden gelien retkenlii, hibir biimde, orada burada grld gibi, mistik dncelerle ilikilendirilmemelidir. Ancak insanlarn kendilerini balangtaki hayvan durumlarnn stne ykseltmelerinden ve dolaysyla emeklerini belli bir derecede toplumsallatrmalarndan sonradr ki, bir kimsenin artk emeinin bir bakasnn varolu koulu haline geldii durumlar do1 Kapitalist haline gelmi ustalarn ayr bir snf olarak varlklar, emein retkenliine baldr. (Ramsay, l.c. s. 206.). Herkesin emei ancak kendi yiyeceini retmeye yetecek kadar olsayd, mlkiyet diye bir ey olamazd. (Ravenstone, l.c. s. 14, 15.) Yakn gemite yaplan bir hesaplamaya gre, yalnzca yeryznn kefedilmi ksmlarnda henz en azndan drt milyon yamyam yaamaktadr.

mutur. Uygarln balang dneminde emein edinilmi retici gleri snrldr; ama, tatminlerini salamakta yararlanlan aralarla birlikte gelien ihtiyalar da azdr. Bundan baka, bu ilk dnemde toplumun bakalarnn emekleri ile yaayan ksm, dorudan doruya reticilerin oluturduu kitle karsnda, yok denecek kadar kktr. Emein toplumsal retici gcnde meydana gelen ilerleme ile birlikte bu oran hem mutlak ve hem de greli olarak byr.3 Ayrca, beraberinde getirdii ilikilerle birlikte sermaye, kaynan uzun bir gelime srecinin rn olan bir ekonomik temelden alr. Sermayenin temeli ve hareket noktas hizmetini gren mevcut emek retkenlii bir armaandr; ancak bu, doann deil, binlerce yzyl kucaklayan bir tarihin armaandr. Toplumsal retimin az ya da ok gelimilik dzeyi bir yana, emein retkenlii doal koullara bal kalr. Bunlarn hepsi, bizzat insann kendi doasna (rk vb. gibi) ve doal evresine indirgenebilir. D doal koullar ekonomik bakmdan iki byk snfa ayrlr: birincisi, verimli topraklar, balk dolu sular vb. gibi geim aralar biimindeki doal zenginlik; ikincisi, gl elaleler, ulatrmaya uygun nehirler, odun, madenler, kmr vb. gibi emek aralar biimindeki doal zenginlik. Uygarln balang dneminde birinci, daha yukar gelime aamalarnda ikinci tr doal zenginlik daha ar basar. Sz gelii, ngiltere ile Hindistan, ya da Eski ada, Atina ve Korint ile Karadenizin ky lkeleri karlatrlabilir. Mutlak olarak tatmin edilmeleri gereken ihtiyalar ne kadar az ve topran doal verimlilii ile iklimin uygunluu ne kadar yksek olursa, reticinin yaamas ve devam iin gerekli emek-zaman o kadar ksa olur. Ve dolaysyla, emeinin kendisi iin harcad ksmn aan ve bir bakas iin harcanacak paras o kadar byk olabilir. Diodorus, eski Msrllarla ilgili olarak daha o zamanlar unlar yazmt:
ocuklarn yetitirmek iin katlandklar zahmet ve masraf inanlamayacak kadar az. Onlara en basit yiyecekleri piiriyorlar; bir de atete kzartabildikleri kadar papirs sapn veriyorlar; bataklk bitkilerinin kk ve saplarn i, halanm ya da kzartlm olarak yediriyorlar. ocuklarn ou, hava ok yumuak olduu iin yaln ayak ve plak dolayor. Bunun iin, bir ocuk yetiip byynceye kadar ana ve babasnn katland btn masraf yirmi drahmiyi gemiyor. Msrda nfusun niye bu kadar byk olduu ve dolaysyla bunca byk eserin nasl meydana getirilebildii esas itibaryla bu durumla aklanabilir.4

Amerikada Kzlderililerde hemen hemen her ey iiye aittir. Yzn 99u emein hesabna yazlr. ngilterede ii belki bir kere bile 2/3 almamtr. (The Advantages of the East India Trade etc., s. 72, 73.) Diodorus, l.c, 1.I, c. 80.

490

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

491

Byle olmakla beraber, eski Msrn byk yaplar nfusun byklnden ok bunun serbeste kullanlabilen ksmnn bykl sayesinde ortaya kabilmitir. Bir bireysel ii, kendisi iin gerekli emekzaman ne kadar ksa olursa, o kadar fazla artk emek salayabilir; ayn ekilde, alan nfusun, zorunlu geim aralarnn retimi iin gerekli olan ksm ne kadar kk olursa, bunun baka iler iin kullanlabilecek ksm o kadar byk olur. Kapitalist retim bir kere varsaylnca, artk iin bykl, dier btn koullar ayn kalmak ve i gn verilmi bir uzunlukta olmak kayd ile iin doal koullarna ve zellikle de topran verimliliine bal olarak deiir. Ne var ki, bu olgudan bunun tersinin de doru olduu sonucu asla karlamaz; yani, kapitalist retim tarznn gelimesi iin en uygun toprak en verimli topraktr, diye dnmek yanltr. Kapitalist retim tarz, insann doa zerindeki egemenliine dayanr. Fazla cmert bir doa, insan, yrmeyi renmesi iin kaylarla balanm ocuk gibi, denetimi altnda tutar. nsan iin, kendi geliimini doal bir zorunluluk haline getirmez.5 Sermayenin anayurdu, gr ve youn bitki dourma gcne sahip tropik iklim kua deil, lman kuaktr. Toplumsal i blmnn doal temelini oluturan ve insana doal evresindeki doal deimelerle, ihtiyalarn, yeteneklerini, emek aralarn ve alma tarzlarn ok ynlletirmeye tevik eden, topran mutlak verimlilii deil nitel farkll, doal rnlerinin eitliliidir. Sanayi tarihinde en belirleyici rol, bir doa gcnn toplumun denetimi altna alnmas, onun idareli bir ekilde kullanlmas, insan elinin eserleriyle ona ilk kez byk lde sahip ya da egemen olunmas zorunluluu oynar. Msrda,6 Lombardiyada, Hollandada suyun denetim altna aln5 Doal zenginliin ilki, son derece soylu ve krl olduu iin, insanlar vurdumduymaz, marur yapar ve her tr arla sevk eder; buna karlk ikincisi, insanlar tedbirli, bilgili, ince duygulu, i ve hareketlerinde hesapl olmaya zorlar. (Englands Treasure by Foreign Trade. Or the Balance of our Foreign Trade is the Rule of our Treasure. Written by Thomas Mun, of London, Merchant, and now published for the common good by his son John Mun, Lond. 1669, s. 181, 182.) Bir halkn btn iin, zerinde beslenme ve giyim ihtiyalarn karlayan eylerin kendiliklerinden redii ve iklimin giyinme ve barnma iin pek az eye ihtiya duyurduu ya da izin verdii bir toprak parasna braklm olmaktan daha uursuz ve lnetlik bir durum hayal edemiyorum. ... phesiz, bunun tam kart olan bir durum da mmkndr. zerinde emek harcand halde rn vermeyen bir toprak, hi emek gerektirmeden bol rn veren bir toprak kadar ktdr. ([N. Forster.] An Inquiry into the present High Price of Provisions, Lond. 1767, s. 10.) Nilin ykselip alalma zamanlarn hesaplayp bulmak zorunluluu Msr astronomisini dourdu ve bununla birlikte rahipler snfn tarmn yneticileri olarak egemen duruma getirdi. Gndnm, Nilin ykselmeye balad an idi ve bunun iin de Msrllar bu gndnmn btn dikkatleriyle gzlemek zorundayd. ... Onlarn tarm faaliyetlerini ayarlamak iin tespit etmek zorunda kaldklar gndnm yl bu idi. Bundan tr, Msrllar gkyznde onu gsterecek ak bir iaret aramak zorunda kalmlard. (Cuvier, Discours sur les rvolutions du globe, d. Hoefer, Paris 1863, s. 141.)

mas rneinde olduu gibi. Ya da, Hindistanda, randa vb., insan eseri olan kanallarn, yalnzca toprak iin vazgeilmez olan suyu deil, ayn zamanda dalarn tepelerinden srkleyip braktklar tortularla mineral gbreleri de sunmas gibi. spanya ve Sicilyada Arap egemenlii srasnda sanayinin serpilip gelimesinin srr sulama kanallarnn inasyd.7 Uygun doa koullarnn varl, her zaman, artk emein, yani artk deerin ya da artk rnn fiilen ortaya kmasn deil, yalnzca ortaya kabilir olmasn salar. almann farkl doal koullar, ayn miktarda emein farkl lkelerde farkl byklkteki ihtiya ktlelerini tatmin etmesine,8 dolaysyla, baka alardan benzer olan koullar altnda, gerekli emek-zamann farkl olmasna neden olur. Bu koullar artk emek zerinde doal snrlar olarak etkide bulunur, yani emein bakalar iin harcanmaya balayabilecei noktay belirlerler. Sanayilemenin ilerlemesi orannda bu doal snrlar geriye ekilir. inin, kendi varl iin alma iznini, ancak artk emek karlnda elde ettii Bat Avrupa toplumunun ortasnda, bir artk rn salamann, insan emeinin znde bulunan bir nitelik olduu kolayca dnlebiliyor.9 Ama rnein, ormanlarnda sago palmiyesinin kendi kendine yetitii, Asya Takmadalarnn dousundaki adalarda yaayan bir yerliye bakalm:
Yerliler, aata bir delik aarak zsuyunun olgunlam olduunu grdkleri zaman, gvde, kknden kesilir ve kk paralara ayrlr, z suyu alnr, suyla kartrlr ve szlr; bundan kullanlmaya hazr sago unu artk eldedir. Bir aa genellikle 300 libre verir, bazen 500-600 libre elde edildii olur. Grld gibi, insanlar orada ormana gidip yiyecek ekmeklerini kesiyorlar; tpk bizim yakacak odunlarmz kesmemiz gibi.10
7 Hindistanda birbirleriyle ilikisiz kk retim organizmalar zerindeki devlet iktidarnn maddi temellerinden biri, su kullanmnn dzenlenmesiydi. Hindistann Mslman yneticileri bunu ngiliz haleflerinden daha iyi anlamlard. Biz burada sadece Bengal Bakanl snrlar iindeki Orissa adl blgede bir milyondan fazla Hindunun hayatna mal olmu olan 1866 ktln hatrlatmakla yetiniyoruz. Yeryznde, ayn saydaki gerekli geim aralarn ayn bollukta ve ayn miktarda emek harcayarak salayan iki lke yoktur. nsanlarn ihtiyalar iinde yaadklar iklimin sertlik ya da lmllna gre oalr ya da azalr; bunun sonucu olarak, farkl lkelerin insanlarnn zorunlu biimde yrtmek durumunda olduklar iktisadi faaliyetlerin greli byklkleri ayn olamaz; farkllk derecesinin ise scaklk ve soukluk derecelerinin sebep olacandan daha byk olmas dnlemez. Bundan dolay u genel sonuca varabiliriz: belli bir sayda insann yaamas iin harcanmas gerekli emek miktar, souk iklimlerde en yksek, scak iklimlerde en alak dzeyde olur; souk iklim blgelerinin scak iklim blgelerinden fark, sadece birincilerde insanlarn daha fazla giyim eyasna ihtiya duymalarndan ibaret deildir, bunlarda topran da ikincilere oranla daha fazla ilenmesi gerekir. (An Essay On the Governing Causes of the Natural Rate of Interest, Lond. 1750, s. 69.) Bu r aan isimsiz eserin yazar, J. Massiedir. Hume, faiz teorisini bu eserden almt. Her i (bu, ayn zamanda, droits und devoirs du citoyen [yurttan haklar ve devleri] arasnda gibi grnyor) bir fazla brakmak zorundadr. (Proudhon)

10 F. Schouw, Die Erde, die Pflanzen und der Mensch, 2. Aufl., Leipzig 1854, s. 148.

492

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

493

imdi, diyelim, byle bir ada insan olan ekmek kesicimizin btn ihtiyalarn karlayabilmesi iin haftada 12 saat almas gerekmektedir. Doann ona dorudan doruya verdii armaan, bol bo zamandr. Onun, bu bo zaman retken bir biimde kendisi iin kullanmas bir dizi tarihsel koulun, onu artk emek biiminde bakalar iin harcamas bir d zorlamann varln gerektirir. Buraya kapitalist retim girecek olsa, gnahsz dostumuz, kendisine bir i gnnn rn olan eyi salayabilmek iin haftada belki 6 gn almak zorunda kalabilirdi. Doann cmertlii, onun artk haftada 6 gn almasnn ya da 5 gn artk emek salamasnn nedenini aklamaz. O, yalnzca, gerekli emek-zamann niin haftann bir gnyle snrl olduunu aklar. Ama, hibir durumda, onun artk rn, insan emeinin znde sakl, gizli bir niteliinden domaz. Bylece, emein tarihsel olarak gelimi, toplumsal retici gleri gibi, doal koullara bal retici gleri de, paras haline geldikleri sermayenin retici gleri gibi grnr. Ricardo, artk deerin kayna ile hibir zaman ilgilenmez. O, bunu, kapitalist retim tarznn, toplumsal retimin onun gznde doal biimi olan bu biimin, znde yatan bir ey diye grm ve byle ele almtr. Ricardo, emein retkenliinden sz ettii zaman, bunda artk deerin varlk nedenini aramaz; yalnzca, artk deerin bykln belirleyen nedeni arar. Buna karlk, adn tayan okul, emein retkenliini, aka, kr (artk deeri diye okuyun) douran neden olarak ilan eder. Ne olursa olsun, bu, rnn fiyatnn retim maliyetini aan ksmnn mbadeleden; rnn, deerinin zerinde bir fiyatla satlmasndan ileri geldiini dnm olan merkantilistlere oranla gene de bir ilerlemedir. Ne var ki, Ricardonun okulu da problemin srf etrafnda gezinmi ama bir zm getirmemitir. Aslnda, artk deerin kaynann ne olduu ile ilgili yakc sorunun cevabn ararken ok derinlere inmenin pek tehlikeli bir ey olduunu bu burjuva iktisatlar isabetli bir igd ile sezmiti. Peki, Ricardoyu ilk basitletirenlerin zavall kaamaklarn beceriksizce tekrarlayarak, ondan yarm yzyl sonra, merkantilistlere stn olduunu byk bir ciddiyetle iddia eden John Stuart Mille ne demeli? Mill der ki:
Krn nedeni, emein, kendi geinmesi iin gerekli olandan fazlasn retmesidir.

Teoremin biimini deitirmek istersek yle de denilebilir: sermayenin bir kr salamasnn nedeni, besinlerin, giyim eyasnn, ham madde ve emek aralarnn, retimleri iin gerekenden daha uzun sre dayanmalardr.

Mill burada emek-zamann sresi ile bunun rnlerinin dayanma srelerini birbirine kartrr. Bu gre gre, rn sadece bir gn dayanan bir frnc, rn yirmi yl ya da daha uzun bir sre dayanan bir makine yapmcsnn iilerinden elde edebildii miktardaki bir kr kendi iilerinden asla szdramayacaktr. Kukusuz, ku yuvalar, kendi yapmlar iin gereken sreden daha uzun bir sre dayanmasalard, kular balarnn aresine yuvasz bakmak zorunda kalrd. Bu temel gerei ortaya karm bulunan Mill, arkasndan merkantilistlere stnln gsterir:
O halde, grlyor ki, kr, mbadele olayndan deil, emein retkenliinden doar; bir lkenin toplam kr, mbadele ister olsun ister olmasn, her zaman emein retkenlii ile belirlenir. ler arasnda hibir blnme olmasayd, ne al ne de sat olurdu, ama gene de kr elde edilirdi.

Burada da mbadele, alm ve satm, kapitalist retimin bu genel koullar, herhangi bir olaydan ibarettir ve emek gc alm ve satm olmasa da kr yine de her zaman mevcut olur! Dahas var:
Bir lkenin iileri hep birlikte kendilerine denen cretler toplamnn % 20 fazlasn rettiklerinde, meta fiyatlarnn durumu ne olursa olsun, krlar % 20 olur.

Bu, bir yandan, eine ender rastlanr bir totolojidir; nk iiler, kapitalistleri iin % 20lik bir artk deer rettiklerinde, krlarn iilere verilen cretler toplamna oran 20:100 olur. Dier yandan, krlarn % 20 olaca mutlak olarak yanltr. Krlar, yatrlm bulunan sermayelerin toplamna gre hesaplandklar iin, her zaman daha kk olmak zorundadr. Kapitalist, rnein, 400 sterlini retim aralarna, 100 sterlini ii cretlerine olmak zere, toplam olarak 500 sterlin yatrm bulunuyor olsun. Artk deer oran, varsayld gibi % 20 ise, bu durumda kr oran 20:500, yani % 4 olur, % 20 olmaz. Bunun ardndan toplumsal retimin farkl tarihsel biimlerini Millin nasl ele aldn gsteren muhteem bir rnek gelir:
Ben, az sayda istisna dnda her yerde hkm sren bugnk durumun -iiler ve kapitalistler bugn ayr snflar halinde kmelenmilerdir- evrensel olduunu, yani, iilere yaplan demelerin tamam dahil, btn harcamalarn kapitalist tarafndan yapldn, varsayyorum.

Bu kadaryla, bu, eski hikyedir; ne var ki, Mill, kendisinden de bir ey katmak sevdasndadr; devam eder:

494

Kapital

Bugn yeryznde henz istisnai bir biimde hkm srmekte olan bir durumu her yerde mevcut grmek garip bir gr aldanmasdr! Biz yine de devam edelim. Mill, bunun byle olmasnn mutlak bir zorunluluk olmadn teslim edecek kadar iyidir.* Aksine, der ki:
i, i bitene kadar geecek sre iinde kendi geimini salamas iin gerekli olan aralara sahip olsayd, btn cretinin i bittikten sonra denmesi iin bekleyebilirdi. Ama bu durumda ii, belli bir lde, ie sermaye yatrm ve iin yrtlmesi iin gerekli fonlarn bir ksmn salam bir kapitalist olurdu.

B l m 15

Mill, pekl yle de diyebilirdi: kendi kendisine sadece tketim aralarn avans olarak vermekle kalmayan, ama kendisine kulland emek aralarn da avans olarak veren ii, gerekte, kendi kendisinin cretli iisidir. Ya da, yabanc bir efendi iin deil, yalnzca kendisi iin angarya ii yapan bir Amerikan kyls, kendi kendisinin klesidir. Bylece Mill bize, kapitalist retimin, mevcut olmu olmasa bile gene de mevcut olabileceini ak bir biimde kantladktan sonra, bunun, mevcutken bile, mevcut olmadn kantlayacak kadar tutarllk gsterir:
Ve bir nceki durumda (iiye gerekli tketim aralarnn tamamn kapitalistin verdii durumda) bile, iiye ayn bak asndan (yani bir kapitalist olarak) baklabilir. nk, emeini piyasa fiyatnn altnda (!) bir fiyatla vermekte olduu iin, iinin aradaki fark (?) giriimcisine bor olarak verdii sylenebilir vb.11

Emek Gc Fiyatnda ve Artk Deerde Byklk Deimeleri

Aslnda ii, emeini kapitaliste, bu srenin sonunda bunun piyasa fiyatn elde etmek zere, bir hafta vs. boyunca, hibir karlk almadan, yani bedava olarak, avans verir; ite bu, Mille gre, iiyi kapitalist haline getirir! Dzlklerde kk tmsekler de tepe gibi grnr; bugnk burjuvazimizin yavan dzl, byk kafalarnn apyla llebilir.

Marx, N. F. Danielsona 28 Kasm 1878de yazd bir mektupta, bu son paragrafn u ekilde deitirilmesini nermiti: Bay Mill, bunun byle olmasnn, iiler ile kapitalistlerin birbirlerinin karsna snflar olarak ktklar bir ekonomik sistemde bile mutlak bir zorunluluk olmadn teslim etmeye hazrdr Almanca bask editrnn notundan.

Emek gcnn deeri, ortalama iinin allagelmi dzeydeki gerekli geim aralarnn deeriyle belirlenir. Bu geim aralarnn ktlesi, biimleri deiebilse bile, belli bir toplumun belli bir dneminde veri olan bir byklktedir ve bundan dolay deimez bir byklk olarak ele alnabilir. Deiiklie urayan, bu ktlenin deeridir. Emek gcnn deerinin belirlenmesinde ayrca dier iki faktr daha rol oynar. Bunlardan biri, emek gcnn, retim tarz ile birlikte deien yetime ve gelime giderleri; dieri, emek gcnn erkek ya da kadn, yetikin ya da yetikin olmayan bir kimsenin emek gc oluu ile ilgili doal farkllktr. Bu farkl emek glerinin kullanm, ki bu da retim tarzna baldr, ii ailesinin yeniden retim maliyetinde ve yetikin erkek iinin emek gc deerinde byk bir fark yaratr. Bununla beraber, aadaki incelemelerimiz srasnda bu son iki faktr hesaba katlmayacaktr.12 imdi girieceimiz inceleme srasnda, 1. metalarn deerleri zerinden satldklarn, 2. emek gc fiyatnn zaman zaman kendi deerinin stne ktn, ama hibir zaman altna dmediini varsayacaz.
12 nc Almanca basma not: 281. sayfada incelenen durum da burada doal olarak darda braklmtr. F. E.

11 J. St. Mill, Principles of Political Economy, Lond, 1868, s. 252-253, passim. - [Yukardaki blmler Kapitalin Franszca basmna gre evrilmitir. F. E.]

496

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

497

Bir kere bu varsaymlar yaplnca, emek gc fiyatnn ve artk deerin greli byklklerinin eye bal olduklar grlmt; bunlar, 1. i gnnn uzunluu veya emein geniliine (extensive) bykl; 2. emein normal harcanma younluu veya derinliine (intensive) bykl; belli bir zaman aralnda belli miktarda emek harcanmasn salayan younluk; 3. son olarak, emein retkenlii; retim koullarnn gelime derecesine bal olarak, ayn miktarda emein ayn uzunluktaki zaman aralnda daha fazla ya da daha az miktarda rn salamasn belirleyen unsur. faktrden birinin deimez ve dier ikisinin deiir veya ikisinin deimez ve ncnn deiir, ya da son olarak nn de ayn zamanda deiir eyler olmasna gre, ok farkl durumlarn mmkn olduu aktr. Bu farkl faktrlerin e zamanl deimeleri srasnda deimenin byklk ve ynnn farkl olabilmesine gre, bu durumlarn says daha da artar. Aadaki sadece balca durumlar ele alnacaktr.

I. Gnnn Uzunluu ve Emek Younluu Deimez (Veri), Emein retkenlii Deiir

Bu varsaym altnda emek gcnn deeri ve artk deerin bykl yasayla belirlenir. Birincisi: Verilmi uzunluktaki bir i gn, emein retkenlii ve onunla birlikte bireysel metann rn ktlesi ve dolaysyla fiyat nasl deiirse deisin, kendisini her zaman ayn deer-rnle ortaya koyar. On iki saatlik bir i gnnn deer-rn, diyelim, 6 ilin olsa, retilen kullanm deerlerinin ktlesi emein retkenlii ile birlikte deimi olsa bile, 6 ilinle temsil edilen deer, imdi daha ok ya da daha az sayda metaya blnr. kincisi: Emek gcnn deeri ve artk deer birbirine zt ynlerde deiir. Emein retkenliindeki deime, ykselme veya dme, emek gcnn deeri zerinde ters ynde, artk deer zerinde ayn ynde etki yapar. On iki saatlik bir i gnnn deer-rn deimez bir miktar, diyelim, 6 ilin olsun. Bu deimez miktar, artk deerin btn ile iinin bir e deerle ikame ettii emek gc deerinin toplamna eittir. Deimez bir byklk oluturan iki paradan biri klmeden dierinin byyemeyecei apaktr. Artk deer 3 ilinden 2 iline dmeden emek gcnn deeri 3 ilinden 4 iline kamaz ve emek gcnn deeri 3 ilinden 2 iline dmeden artk deer 3 ilinden 4 iline kamaz. Demek oluyor ki, bu koullar altnda, ne emek gc deerinin ve ne de artk deerin mutlak byklklerinde, bunlarn greli, yani birbir-

lerine gre byklklerinde ayn anda bir deime olmadan herhangi bir deiiklik olabilir. Bunlarn ayn anda ykselmeleri ya da dmeleri mmkn deildir. Bundan baka, emein retkenlii ykselmeden emek gcnn deeri demez ve dolaysyla artk deer artamaz; rnein, yukarda sz edilmi olan durumda, emein retkenliinde, daha nce ancak 6 saatte retilebilen ayn geim aralar ktlesinin imdi 4 saatte elde edilmesini mmkn klacak bir ykselme olmadan, emek gcnn deeri 3 ilinden 2 iline demez. Dier taraftan, emein retkenliinde, daha nce 6 saatte retilebilen ayn geim aralar ktlesini elde edebilmek iin imdi 8 saat harcanmasn gerektiren bir dme olmadan, emek gcnn deeri 3 ilinden 4 iline kamaz. Buradan u sonuca varyoruz: emein retkenliindeki ykselme emek gcnn deerini drr ve bylece artk deeri artrr, bunun tersi, yani retici gteki dme, emek gcnn deerini ykseltir ve artk deeri azaltr. Ricardo, bu yasay formle ederken, bir noktay gzden karmtr: artk deerin veya artk emein byklndeki deime, emek gcnn veya gerekli emein byklnde ters ynl bir deimeye neden olmakla birlikte, bu, hibir biimde, bunlarn ayn oranda deiecei demek deildir. Bunlar ayn miktarda artar veya azalr. Ancak, deer-rnn veya i gnnn her bir parasnn art veya azal oran, bunlarn balangtaki, yani emein retkenliinde bir deime olmadan nceki byklklerine baldr. Emek gcnn deeri 4 ilin ya da gerekli emek-zaman 8 saat ve artk deer 2 ilin ya da artk i 4 saat idiyse ve emein retkenliinin ykselmesi sonucunda, emek gc deeri 3 iline ya da gerekli emek 6 saate dmse, bu durumda, artk deer 3 iline ya da artk i 6 saate ykselir. Bir durumda eklenen dier durumda karlan ey, 2 saatlik ya da 1 ilinlik ayn byklktr. Ne var ki, greli byklk deimeleri bu iki durumda farkldr. Emek gcnn deeri 4 ilinden 3 iline, yani veya % 25 orannda derken, artk deer 2 ilinden 3 iline, yani veya % 50 orannda ykselir. Bundan dolay u sonuca ularz: emein retkenliindeki belli bir deiikliin sonucu olarak artk deerde meydana gelen greli artma ya da azalma, i gnnn artk deerle temsil edilen ksm balangta ne kadar kkse o kadar byk, ne kadar bykse o kadar kk olur. ncs: Artk deerdeki artma veya azalma emek gcnn deerindeki buna karlk gelen azalma veya artmann her zaman sonucu olup asla nedeni deildir.13
13 Bu nc yasaya MacCulloch, dier eyler yannda, u sama eklemede bulunmutur: kapitalistin daha nce demek zorunda bulunduu vergilerin kaldrlmasyla, artk deer, emek gcnn deerinde dme olmadan ykselebilir. Bu tr vergilerin kald-

498

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

499

gn deimez bir byklkte olduundan, deimez byklkte bir deerle temsil edildiinden, artk deerdeki her byklk deimesine emek gcnn deerindeki ters ynl bir byklk deimesi karlk geldiinden ve emek gcnn deeri ancak emein retkenliindeki bir deime ile deiebildiinden, bu koullar altnda, artk deerdeki her byklk deimesinin emek gcnn deerindeki bir byklk deimesinden doaca aktr. Dolaysyla, grm olduumuz gibi, emek gcnn ve artk deerin deerlerinde, bunlarn greli deer byklklerinde bir deiiklik olmadan, hibir mutlak byklk deimesi olamyorsa, imdi ulatmz sonuca gre, emek gcnn mutlak deer byklnde bir deime olmadan, bunlarn greli deer byklklerinde hibir deiiklik olamaz. nc yasaya gre, artk deerin byklndeki bir deime, emek gcnn deerinde, emein retkenliindeki bir deimenin neden olduu bir hareketi gerektirir. Artk deer byklndeki deimenin snr, emek gcnn yeni deer snr ile belirlenir. Bununla beraber, koullar yasann ilemesine izin verse bile, birtakm ara hareketler gerekleebilir. rnein, emein retkenliinin ykselmesi sonucu emek gcnn deeri 4 ilinden 3 iline veya gerekli emek-zaman 8 saatten 6 saate decek olsa, emek gcnn fiyat sadece 3 ilin 8 peniye, 3 ilin 6 peniye, 3 ilin 2 peniye vb. debilir ve artk deer de dolaysyla sadece 3 ilin 4 peniye, 3 ilin 6 peniye, 3 ilin 10 peniye vb. ykselebilir. En alt snr 3 ilin olan dmenin derecesi, bir yandan sermayenin basksnn dier yandan iilerin direnlerinin terazinin kefelerine koyduklar greli arla baldr. Emek gcnn deeri, belli bir miktardaki geim aralarnn deeri tarafndan belirlenir. Emein retkenlii ile birlikte deien, bu geim aralarnn ktlesi deil deeridir. Bu ktle ise, emein retkenlii artarken, emek gcnn fiyat ile artk deer arasnda herhangi bir byklk deimesi olmadan, hem ii hem de kapitalist iin ayn zamanda ve ayn oranda artabilir. Balangta emek gcnn deeri 3 ilin, gerekli emek-zaman 6 saat, artk deer de 3 ilin veya artk emek-zaman da 6 saat olsa, emein retkenlii iki katna ktnda, i gnnn blnme oran deimezse, emek gcnn fiyat ve artk deer ayn kalr. Yalnzca, bunlardan her biri, imdi, eskisinin iki kat miktarda kullanm derlmas, sanayici kapitalistin, iiden ilk elden szdrd artk deer miktarnda mutlak olarak hibir deiiklik yapmaz. Bu, ancak, onun kendi cebine ataca artk deer miktar ile nc kiilere brakaca artk deer miktarnn toplam artk deer miktar iindeki oranlarn deitirir. Bu, emek gcnn deeri ile artk deer arasndaki oran da deitirmez. Bundan tr, MacCullochun istisnas sadece kuraln yanl anlaldn kantlar; bu, onun Ricardoyu basitletirirken sk sk bana gelen ve A. Smithi basitletirirken J. B. Saynin urad trden bir talihsizliktir.

eri ile temsil edilir ve bu kullanm deerleri imdi ayn oranda daha ucuzdur. Emek gcnn fiyat, deimemi olmakla beraber, deerinin stne km olabilir. Emek gcnn fiyat, dmekle birlikte, kendisinin yeni deeri ile verilmi bulunan 1 ilinlik alt snra deil, 2 ilin 10 peniye, 2 ilin 6 peniye vb. dm olsa, bu den fiyat hl artan bir geim aralar kitlesini temsil ederdi. Bu ekilde, emein retkenlii ykselirken, bir yandan iinin elde ettii geim aralar ktlesi srekli olarak byrken, ayn anda emek gcnn fiyat srekli olarak derdi. Ama greli olarak, yani artk deere oranla, emek gcnn deeri devaml olarak der ve dolaysyla iinin ve kapitalistin yaam durumlar arasndaki aklk daha da byrd.14 Yukarda sz edilen yasay ilk defa kesin bir ekilde formle eden, Ricardo olmutur. Onun sunumundaki hatalar unlardr: 1. bu yasalarn geerlilik alann belirleyen zel koullar, kapitalist retimin kendiliinden anlalr, genel ve baka koullar dlayan koullar olarak grmesi. Ne i gnnn uzunluunda ve ne de alma younluunda deime olabileceini hesaba katmtr; bylece, emein retkenlii, onun sunumunda, kendiliinden bir ekilde, biricik deiir faktr olur; 2. o da, artk deeri kr, toprak rant vb. zel biimlerinden bamsz olarak inceleme iinde dier iktisatlar aan bir baar gstermemitir ve bu hata, analizine ok daha byk lde zararl olmutur. Bundan trdr ki, Ricardo artk deer oran ile ilgili yasalar dolaysz olarak kr oran ile ilgili yasalarla bir tutar. Daha nce belirtilmi olduu gibi, kr oran artk deerin yatrlm bulunan toplam sermayeye, artk deer oran ise artk deerin bu sermayenin yalnzca deiir ksmna oran demektir. Diyelim, 500 sterlinlik bir sermayenin (C), 400 sterlini ham maddelere, emek aralarna vb. (c); 100 sterlini ii cretlerine (v) yatrlm ve artk deer de 100 sterlin (m) olsun. Bu durumda artk deer oran,
m v = 100 sterlin 100 sterlin

= % 100 olur. Ama kr oran,

m c

100 sterlin 500 sterlin

= % 20dir. Bundan baka, kr orannn artk deer oran zerinde hibir biimde etkisi olmayan durum ve koullara bal olabilecei de aktr. Ayn artk deer orannn kendisini ok farkl kr oranlaryla ve farkl artk deer oranlarnn, belirli koullar altnda, kendilerini ayn kr oranyla ifade edebileceklerini ileride, bu eserin nc Kitabnda gstereceim.
14 Sanayinin retkenliinde, belli bir emek ve sermaye ktlesiyle daha az ya da daha ok retimde bulunulmasna yol aan bir deiiklik olduu zaman, cret payn temsil eden miktar ayn kalrken bu payn deiebilecei ya da cret pay ayn kalrken bunu temsil eden miktarn deiebilecei, ak bir eydir. ([J. Cazenove.] Outlines of Political Economy etc. s. 67.)

500

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

501

II. Gn Deimez, Emein retkenlii Deimez, Emek Younluu Deiir

Emein younluu, ayn zaman aralnda daha fazla emek harcanmas demektir. Bundan dolay, alma saatlerinin says ayn kalrken, youn bir i gn, daha az youn bir i gnne oranla daha fazla rnde maddeleir. Geri, ayn i gn de, daha yksek bir retkenlikle daha fazla rn salar. Ne var ki, bu ikinci durumda, eskisine oranla daha az emee mal olduu iin, bireysel rnn deeri der; birinci durumda ise, rn eskiden olduu kadar emee mal olduu iin, deeri ayn kalr. rnlerin says burada fiyatlarnda dme olmadan ykselir; bunlarn saylar ile birlikte fiyatlar toplam da byr; oysa, retkenliin ykselmesi durumunda ayn deerler toplam daha byk bir rn ktlesi ile temsil edilir. Demek oluyor ki, daha youn bir i gn, alma saatleri ayn kalrken, daha byk bir rn-deerde maddeleir ve dolaysyla, parann deeri deimemise, daha byk miktarda bir para ile temsil edilir. Youn i gnnn deer-rn, younluunun toplumsal ortalamadan sapmalar lsnde deiir. u halde, ayn i gn, imdi, eskisi gibi deimez bir deer-rn ile deil, deiir bir deer-rn ile temsil edilir; sz gelii, daha youn on iki saatlik bir i gn, normal younluktaki on iki saatlik bir i gn gibi 6 ilinle temsil edilecek yerde, 7 ilinle, 8 ilinle vb. temsil edilir. uras apaktr: i gnnn deer-rn deitiinde, sz gelii 6 ilinden 8 iline ktnda, bu deer-rnn her iki ksm, yani emek gcnn fiyat ve artk deer, ayn zamanda, eit ya da eit olmayan bir derecede byyebilir. Deer-rn 6 ilinden 8 iline ykseldiinde emek gcnn fiyat ile artk deerin ikisi birden ayn anda 3 ilinden 4 iline kabilir. Emek gcnn fiyatndaki ykselme, burada, fiyatn zorunlu olarak emek gcnn deerini aaca anlamn tamaz. Aksine, fiyattaki ykselmeye, emek gc deerinin altna dlmesi de elik edebilir. Emek gc fiyatndaki ykselme, emek gcnn hzlandrlm ypranmasn telafi etmediinde, her zaman byle bir durum sz konusu olur. Bilindii gibi, geici istisnalar bir yana, emein retkenliindeki bir deiiklik, emek gcnn deer byklnde ve dolaysyla da artk deerin byklnde bir deiiklie, ancak, ilgili sanayi kollarnda elde edilen rnlerin iilerin allagelmi tketim nesneleri arasnda bulunmas halinde yol aar. Bu snr burada sz konusu olmaz. Emein bykl ister genilemesine ister derinlemesine deisin, bu deime, emein deer-rnnn byklndeki bir deimeye karlk gelir ve bu sylenen, sz konusu deeri temsil eden nesnenin doasndan bamszdr.

Emein younluu btn sanayi dallarnda ayn anda ve ayn derecede artacak olsa, daha yksek olan bu yeni younluk derecesi toplumsal normal younluk derecesi haline gelir ve bylece ayrca dikkate alnacak bir ey olmaktan kar. Bununla beraber, bu durumda bile emein ortalama younluk dereceleri, farkl lkelerde farkl olur ve bundan dolay deer yasasnn farkl lkelerdeki i gnlerine uygulannda deiik durumlarn domasna neden olabilirler. Bir lkenin daha youn olan i gn, bir baka lkenin daha az youn olan i gnne oranla, daha fazla miktarda para ile temsil edilir.15

III. Emein retkenlii ve Younluu Deimez, Gn Deiir

gn iki ynde deiebilir: Ksaltlabilir veya uzatlabilir. 1. Verilmi olan koullar altnda, yani emein retkenlii ve younluu ayn kalrken, i gnnn ksaltlmas, emek gcnn deerinde ve dolaysyla gerekli emek-zamanda hibir deiiklik yapmaz. Bu ksalma artk emek-zamann ksalmas ve artk deerin azalmas demektir. Bu sonuncunun mutlak bykl ile birlikte bunun greli bykl, yani bunun emek gcnn ayn kalan deer byklne oranla bykl de der. Ancak emek gc fiyatnn emek gc deerinin altna drlmesiyle, kapitalist bu kaybn telafi edebilir. gnnn ksaltlmasna kar imdiye kadar ileri srlm iddialarda, ksalma olaynn burada varsaylan koullar altnda gerekleecei varsaylmtr; oysa gerekte bunun tam tersi olur, yani emein retkenlii ile younluundaki deimeler i gnnde yaplan bir ksaltmadan ya nce ya da hemen sonra kendilerini gsterir.16 2. gnnn uzatlmas: Gerekli emek-zaman 6 saat veya emek gcnn deeri 3 ilin ve ayn ekilde artk emek-zaman 6 saat ve artk deer 3 ilin olsun. Bu durumda toplam i gn 12 saat olur ve 6 ilinlik bir deer-rnle temsil edilir. gn 2 saat uzatlacak ve emek gcnn fiyat ayn kalacak olsa, artk deerin mutlak bykl ile birlikte greli bykl de artar. Emek gcnn deer bykl, mutlak olarak deimemi olmakla beraber, greli olarak der. I. durumda varsaylan
15 Dier her ey ayn kalmak artyla, bir ngiliz fabrikatr belli bir zaman aralnda bir yabanc fabrikatrn salayabileceinden nemli miktarda daha fazla i karabilir; bu fazlalk, ngilteredeki haftalk 60 saatlik ile bir baka yerdeki 72-80 saatlik i arasndaki fark telafi edecek bir byklkte olabilir. (Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1855, s. 65.) Kta Avrupasndaki fabrikalarda yrrlkte olan i gnnn yasa yoluyla daha fazla ksaltlmas, Kta Avrupas ile ngiltere arasndaki i saati bana retkenlik farkn azaltmann en salam arac olurdu. 16 On Saat Yasasnn yrrle konmasyla birlikte gn na karlm bulunan ... telafi edici koullar vardr. (Reports of Insp. of Fact. for 31st October 1848, s. 7.)

502

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

503

koullar altnda, emek gcnn greli deer bykl, bunun mutlak byklnde bir deime olmadan deiemiyordu. Burada, yukardakinin aksine, emek gcnn deerindeki greli byklk deimesi, artk deerdeki mutlak bir byklk deimesinin sonucu olmaktadr. gnn temsil eden deer-rn i gnnn uzamas ile birlikte artt iin, emek gcnn fiyat ve artk deer, eit ya da eit olmayan bir miktarda olmak zere, ayn zamanda ykselebilir. O halde bu e zamanl art iki halde mmkn olmaktadr: i gn mutlak olarak uzatlmsa ve bir de byle bir uzatlma olmadan emein younluu ykseltilmise. gnnn uzatlmas durumunda emek gcnn fiyat, bu fiyat nominal olarak deimemi ve hatt ykselmi olsa bile, emek gcnn deerinin altna debilir. Emek gcnn gnlk deeri, hatrlanaca gibi, iinin normal dayanma sresi ya da normal yaam sresi ile insan bedenindeki hayat cevherinin bu sreye karlk gelecek, normal ve insan doasna uygun lde harekete geirilmesine dayanlarak bulunur.17 Emek gcndeki, i gnnn uzatlmasnn kanlmaz bir sonucu olan daha byk ypranma, belli bir noktaya kadar, daha byk bir karlk verilerek telafi edilebilir. Bu noktann tesine geildiinde ypranma geometrik olarak artar ve ayn zamanda emek gcnn her tr normal yeniden retim ve faaliyet gsterme koulu bozulur. Emek gcnn fiyat ile bunun smr derecesi, ayn l ile llebilir byklkler olmaktan kar.

1. Ayn anda i gn uzatlrken emein retkenliinin azalmas: Burada emein retkenliindeki azalmadan sz ettiimizde, rnleri emek gcnn deerini belirleyen i kollarn kastediyoruz; topran veriminin gittike azalmasnn ve toprak rnlerindeki buna karlk gelen pahallamann sonucu olarak emein retkenliinin azalmas rneinde olduu gibi. gn on iki saat, bunun deer-rn 6 ilin olsun; 6 ilinin yarsyla emek gcnn deeri karlanyor, dier yars da artk deeri oluturuyor olsun. Demek ki, i gn, 6 saatlik gerekli emek-zaman ile 6 saatlik artk emek-zamana blnmektedir. Toprak rnlerinin pahallamas yznden emek gcnn deeri 3 ilinden 4 iline dolaysyla gerekli emek-zaman 6 saatten 8 saate ksn. gn deimezse, artk emek-zaman 6 saatten 4 saate, artk deer 3 ilinden 2 iline der. gn 2 saat uzatlr, yani 12 saatten 14 saate karlrsa, artk emekzaman 6 saat, artk deer 3 ilin olarak kalr; ne var ki, bunlarn bykl, emek gcnn, gerekli emek ile llen deerine oranla der. gn 4 saat uzatlr, yani 12 saatten 16 saate karlrsa, artk deer ile emek gc deerinin, artk emek ile gerekli emein greli byklkleri ayn kalr; ama artk deerin mutlak bykl 3 ilinden 4 iline, artk emek-zaman mutlak byklk olarak 6 saatten 8 saate ykselir, yani 1 /3 veya %331/3 orannda artarlar. Demek oluyor ki, emein retkenlii derken ayn anda i gnnn uzamas halinde, artk deerin greli bykl azalrken mutlak bykl deimeden kalabilir; mutlak bykl artarken greli bykl deimeden kalabilir ve uzamann derecesine gre bunlarn ikisi de artabilir. 1799 ile 1815 yllar arasndaki dnemde ykselen geim aralar fiyatlar, ngilterede, geim aralar ile ifade edilen gerek cretler dm olmakla beraber, cretlerde nominal bir arta yol amt. West ve Ricardo buradan tarm alannda kullanlan emein retkenliindeki azalmann artk deer orannda bir dmeye sebep olduu sonucunu karm ve ancak kendi hayallerinde geerli olan bu varsaym cret, kr ve toprak rantnn greli byklkleri hakkndaki nemli incelemelerinin hareket noktas yapmtr. Ne var ki, emein younluunun artmas ve i gnnn zorla uzatlmas sayesinde, o zamanlar artk deer, hem mutlak hem greli olarak, artmt. gnn lsz bir biimde uzatmann bir hak haline geldii dnem bu dnemdir;18 bu dnemin ayrt
18 Tahl ile emein birbirlerine tam uymalar ender grlr; fakat gzle grnen bir snrdan sonra bunlar birbirlerinden ayrlamaz. alan snflarn pahallk dnemlerinde katlandklar ve ifadelerde (1814/15te parlamento soruturma komisyonlar nnde verilen ifadeler) sz edilen sknt ve zorluklar, cretlerin dmesine sebep olmutur; bu sknt ve zorluklara katlanlmas bireyler bakmndan ok byk bir erdemdir ve sermayenin bymesini de elbette kolaylatrmlardr. Ancak, bunlarn karlksz kalmasn ve sreklilemesini hibir insan isteyemez. Bu abalar, geici bir are olarak,

IV. Emein Harcanma Sresinde, retkenliinde ve Younluunda E Zamanl Deiiklikler

Burada ok sayda deiik kombinasyonun mmkn olduu aktr. faktrden herhangi ikisi deiiyor ncs deimiyor ya da faktr ayn anda deiiyor olabilir. Bunlar ayn derecede ya da farkl derecelerde, ayn ynde ya da kart ynlerde deiiyor olabilir ve dolaysyla gsterdikleri deiiklikler birbirlerini ksmen veya tamamen telafi edebilir. Her ne olursa olsun, mmkn olabilen btn durumlar, I., II. ve III. durumlarda ulalan sonulara gre kolaylkla incelenebilir. Her olas durumun sonucu, sra ile faktrlerden biri deiir ve dier ikisi o an iin deimez kabul edilerek bulunabilir. Bundan dolay, biz burada ksaca yalnz iki nemli durum zerinde duracaz.
17 Maddedeki deiiklie uram biimler hareket gcnn daha nceki gerilim ve ileyiini gsterdikleri iin, bir kimsenin 24 saat iinde harcam olduu emek miktar, bu kimsenin vcudunda meydana gelmi olan kimyasal deiikliklerin incelenmesiyle yaklak olarak bulunabilir. (Grove, On the Correlation of Physical Forces. [s. 308, 309].)

504

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

505

edici zellii, bir yanda sermayenin te yandan sefaletin hzlandrlm bymesidir.19 2. Ayn anda i gn ksalrken emein younluunun ve retkenliinin artmas: Emein retkenliinin ve younluunun artmas ayn ynde ve biimde etki dourur. Her ikisi de belli bir zaman aralnda elde edilen rn ktlesini bytr. Bundan dolay, bu iki art, iinin kendi tketecei geim aralarnn veya bunlarn e deerinin retimi iin harcamak zorunda olduu i gn parasn ksaltr. gnnn mutlak alt snr, i gnnn bu gerekli ama daraltlabilir unsuru ile belirlenir. gnnn tamam bu ksmdan ibaret olacak olsa, artk emek-zaman yok olurdu ki, byle bir ey sermayenin rejiminde olanakszdr. Kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas, i gnnn gerekli emek-zamanla snrlanmasna izin verir. Buna karn, gerekli emek-zaman, baka koullar ayn kalrken, kendi alann geniletirdi, nk, bir yandan, iinin yaam koullar zenginleir ve yaamdan beklentileri artard, dier yandan, bugnn artk emeinin bir blm, yani bir toplumsal yedek fonun ve birikim fonunun oluturulmas iin ihtiya duyulan emek, gerekli emek saylrd. Emein retkenlii ne kadar artarsa, i gn o kadar ksaltlabilir ve i gn ne kadar ksaltlrsa, emein younluu o kadar artrlabilir. Toplum asndan bakldnda, emek retkenlii, emein harcanmasnda salanacak tasarrufla da artar. Buradaki tasarruf sadece retim aralarnn kullanmnda salanacak tasarruftan ibaret olmayp, her tr gereksiz
son derece takdire layk eylerdir; ama, srekli olurlarsa, bir lkenin halknn geim ve beslenme bakmndan dlebilecek en alt snra kadar itilmesinden doabileceklere benzer sonular doururlar. (Malthus, Inquiry into the Nature and Progress of Rent, Lond. 1815, s. 48, not.). Ricardo ve bakalar, apak olgulara ramen, i gnnn uzunluunun deimezliini incelemelerine temel yaptklar halde, Malthusun kitapnn bir baka yerinde de aka sz edilen i gnnn uzatlmas zerinde srarla durmasnn btn erefi ona aittir. Ne var ki, Malthusun hizmetisi olduu tutucu karlar, onu, i gnnde yaplacak lsz bir uzatmann, ayn zamanda makinelerdeki olaanst gelime ve kadn ve ocuk emeinin smrlmesi ile birlikte, zellikle de savan yaratt yksek talep ve ngilterenin dnya piyasasnda sahip bulunduu tekel durumu sona erer ermez, ii snfnn byk bir ksmn, zorunlu olarak, fazlalk hale getireceini grmekten alkoymutu. Bu fazla nfusu, yalnzca kapitalist retimin tarihsel yasalar ile aklamak yerine, doann ezel ve ebed yasalar ile aklamak, elbette, ok daha rahat bir iti ve Malthusun gerek bir papaza yarar biimde kul olup tapt egemen snflarn karlarna ok daha uygun derdi. 19 Sermayede sava boyunca meydana gelen bymenin temel bir nedeni, her toplumda saylar son derece kalabalk olan alan snflarn daha fazla aba harcamalar ve belki ayn zamanda, daha byk lde sefalete dmeleriydi. Bunlarn durumlarnn perianl daha fazla kadn ve ocuun bir ie girip almalarn zorunlu klmt; ve daha nce almakta olan kimseler, ayn nedenle, zamanlarnn daha byk bir ksmn retimin artrlmasna hasretmek zorunda kalmtr. (Essays on Political Econ. in which are illustrated the Principal Causes of the Present National Distress, Lond. 1830, s. 248.)

iten kanlmasn da kapsar. Kapitalist retim tarz, tek tek her bir i yerini tasarrufa zorlarken, bu retim tarznn anarik rekabet sistemi, bugn vazgeilmez ama aslnda gereksiz olan saysz ilevin yannda, toplumsal retim aralarnn ve emek glerinin kullanmnda en lsz israf retir. Emein younluu ve retici gc verilmi kabul edildiinde, alma, toplumun alabilir durumdaki tm yeleri arasnda ne kadar eit datlrsa ve toplumun belli bir katman, doal bir zorunluluk olan alma zorunluluunu kendi srtndan atp toplumun dier bir katmannn srtna yklemeyi ne kadar az baarabilirse, toplumsal i gnnn maddi retim iin gerekli ksm o kadar ksa ve dolaysyla da bireylerin zgr, zihinsel ve toplumsal faaliyetleri iin ele geirilen zaman ksm o kadar uzun olur. gnnn ksaltlmasnn bu yndeki mutlak snr, almann genelliidir. Kapitalist toplumda bir snfn serbeste kullanabildii zaman, kitlelerin btn mrlerini emek-zamana dntrerek retilir.

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

507

B l m 16

olarak, burada rnn deeri derken sadece i gnnn deer-rn kastediliyor, rn deerinin deimez ksm hesaba katlmyor. II alt balndaki btn formllerde emein gerek smr derecesi veya artk deer oran yanl ifade edilmi bulunuyor. gn 12 saat olsun. Daha nceki rneimizin dier varsaymlaryla, emein gerek smr derecesi u oranlarla temsil edilir:
6 saatlik artk emek = 3 ilinlik artk deer 3 ilinlik deiir sermaye = % 100

Artk Deer Oran in eitli Formller

6 saatlik gerekli emek

Buna karlk IIdeki formllerle unu elde ederiz:

6 saatlik artk emek 12 saatlik i gn = 3 ilinlik artk deer 6 ilinlik deer-rn = % 50

Artk deer orannn aadaki formllerle gsterildii daha nce grlmt:

I.
Artk Deer Deiir Sermaye

( )
m v

Artk Deer Emek Gc Deeri

Artk Emek Gerekli Emek

Bu tretilmi formller aslnda i gnnn ya da bunun deer-rnnn kapitalist ile ii arasndaki blnme orann ifade eder. Bundan tr, bunlar sermayenin kendi kendini deerlendirme derecesinin dolaysz ifadeleri saylacak olursa, artk emek-zaman veya artk deer asla % 100e ulaamaz gibi yanl bir yasann geerliliini kabul etmek zorunda kalrz.20 Artk emek-zaman her zaman i gnnn yalnzca bir paras veya artk deer her zaman deer-rnn yalnzca bir ksm olabilecei iin, artk emek-zaman i gnnden ya da artk deer deer-rnden zorunlu olarak her zaman daha kk olur. Bunlarn 100/100 orannda olabilmeleri iin birbirlerine eit olmalar gerekir. Artk emek20 rnein urada: Dritter Brief an v. Kirchmann von Rodbertus. Widerlegung der Ricardoschen Theorie von der Grundrente und Begrndung einer neuen Rententheorie, Berlin 1851. Toprak rant teorisinin yanllna ramen, kapitalist retimin zn kavram olan bu yazya ileride tekrar dneceim. nc Almanca Basma ek: Burada Marxn kendilerinde gerek bir ilerleme ve doru ve yeni bir fikir bulduu anda kendinden nce gelmi olanlar nasl bir hayrhahlkla andn gryoruz. Rodbertusun Rud. Mayere yazd mektuplar daha sonra yaynlandklar zaman, Marxn yukardaki takdir ieren szlerinin daha snrl olmas gerektii anlalmt. Mektuplarda yle deniyor: Sermaye, sadece emekten deil, kendisinden de kurtarlmaldr; ve bu da gerek hayatta en iyi biimde, giriimci kapitalistin yapt ve yrtt ilere ona sermaye sahibi oluu dolaysyla grev olarak verilmi ekonomik ve politik ilevler gzyle baklmas ve kazancnn bir maa gibi grlmesi halinde baarlabilir; nk, biz bir baka sosyal kuruluu henz tanmyoruz, ne var ki, maalar bir dzen ve denetim altna alnabilir; bunlar, cretlerin payn ok azaltacak olurlarsa, eksiltilebilir. Bylece, Marxn topluma kar girimi olduu zorlu saldr da -Marxn eserine bu ad verebilirim- defedilmi olur. ... Btn ile alndnda, Marxn eseri, onun bizatihi sermaye kavram ile kartrm bulunduu, -ki hatalarnn kayna da burada yatar- bugnk sermaye biimine kar giritii polemikten teye, sermaye zerinde bir inceleme deildir. (Briefe etc. von Dr. Rodbertus-Jagetzow, herausgg. von Dr. Rud. Meyer, Berlin 1881, I. Bd., s. 111, 48. Brief von Rodbertus.) - Rodbertusun Sosyal Mektuplarndaki gerekten cretkr saldrlar, bu eit ideolojik bayalklar haline gelip yok olmutur. F. E.

lk iki formln deerler oran olarak gsterdii eyi, nc forml bu deerlerin retimleri iin harcanan zamanlarn oran biiminde gstermektedir. Biri dierinin yerine konulabilecek olan bu formller, kavramsal adan gldr. Bundan dolay, klasik ekonomi politikte bunlarn z olarak ilenmi, ama bilinli olarak ilenmemi olduklarn grrz. Burada, aadaki tretilmi formllerle karlarz:
II.
Artk Emek* Gn = Artk Deer rn Deeri = Artk rn Toplam rn

Ayn oran burada srasyla emek-zamanlar, bu emek-zamanlarn kendilerinde maddelemi olduu deerler ve bu deerlerin maddi tayclar olan rnler biiminde ifade edilmi olarak grnr. Doal
* Artk emek kavram burjuva ekonomi politiinde ak bir biimde ifade edilmi olmad iin, Marx bu ilk forml kendi denetiminden gemi Franszca metinde parantez iinde yazmtr. Almanca bask editrnn notu.

508

Kapital

Mutlak ve Greli A rtk Deerin retimi

509

zamann i gnnn btnn (burada sz edilen herhangi bir haftann veya yln ortalama bir gndr) yutabilmesi iin, gerekli emek-zamann sfr olmas gerekir. Ne var ki, gerekli emek ortadan kalkacak olsa, artk emek de yok olur; nk bu ikincisi, birincinin bir fonksiyonundan baka bir ey deildir. O halde,
100+x artk emek i gn = artk deer deer-rn

Daha nce zaman zaman szn etmi olduum bir nc forml udur:
III.
Artk Deer Emek Gcnn Deeri
Karl denmemi Emek Karl denmi Emek =

Artk Emek Gerekli Emek

Karl denmemi Emek Karl denmi Emek

oran

100 100

snrna

hibir zaman ulaamaz ve 100 e ulamas daha da olanakszdr. Oysa artk deer oran ya da emein gerek smr derecesi iin byle bir olanakszlk sz konusu deildir. Sz gelii Bay L. de Lavergne tarafndan yaplm olan tahmini ele alalm; buna gre ngiliz tarm iisi, rnn21 ya da bunun deerinin ancak 1/4n alyor, geriye kalan kapitaliste (kirac iletmeci) gidiyordu; ele geirilen ganimetin sonradan kapitalist ile toprak sahibi vb. arasnda nasl blldn burada bir yana brakyoruz. Bu durumda ngiliz tarm iisinin artk emeinin gerekli emeine oran 3:1 olur ki, bu % 300lk bir smr oran demektir. gnn deimez bir byklk olarak ele alan gzde yntem, IIdeki formllerin uygulanmasyla yerleiklik kazand; nk artk emek-zaman burada her zaman belli byklkteki bir i gn ile karlatrlr. Yalnzca deer-rnn blnmesi gz nnde tutulduu zaman da ayn ey sz konusu olur. Halen bir deer-rnde nesnellemi bulunan i gn her zaman belli snrlar olan bir i gndr. Artk deerin ve emek gc deerinin deer-rnn kesirleri olarak gsterilmesi -kapitalist retim tarznn kendisinden doan ve nemi daha sonra aklanacak olan bir gsterme yoludur bu- sermayeye zgl karakterini kazandran asl ilikiyi, yani deiir sermayenin canl emek gc ile mbadele edilmekte olmasn ve buna uygun olarak iinin rnn dnda tutulmasn gizler. Bunun yerini, ii ve kapitalistin, rn, onu oluturan farkl unsurlarn oranna gre bltkleri biimindeki bir armn aldatc grnts alr.22 Ayrca, IIdeki formller her zaman Ideki formllere geri dndrlebilir. Sz gelii, elimizde
6 saatlik artk emek 6 saatlik gerekli emek = 100 100 6 saatlik artk emek 12 saatlik ign

100 100

formlnn yol aabilecei, kapitalistin

emek gcnn karln deil emein karln dedii eklindeki yanl anlama, buraya kadarki aklamalardan sonra gndemden dyor.
Karl denmemi Emek Karl denmi Emek

, yalnzca,

Artk Emek Gerekli Emek

in daha popler olan ifade-

varsa, gerekli emek-

sidir. Kapitalist, emek gcnn deeri ile fiyat akmakta ise deerini, fiyat deerden sapma gstermekte ise fiyatn der ve bunun karlnda canl emek gcnn kendisi zerinde tasarrufta bulunma yetkisini elde eder. Kapitalistin bu emek gcnden yararlanmas iki dnemde olur. Bu dnemlerden biri boyunca ii yalnz kendi emek gcnn deerine eit bir deer, yani ancak bir e deer retir. Bylece, kapitalist, emek gcnn fiyat olarak yatrm bulunduu sermayeye karlk olarak ayn fiyatta bir rn elde eder. O, burada, rn piyasadan hazr olarak satn alm gibidir. Buna karlk, artk emek dneminde emek gcnn kullanm kapitaliste karlnda bir ey demi olmad bir deer yaratr.23 Bu emek gc harcamas kapitaliste havadan gelen bir eydir. Bu anlamda olmak zere, artk emee karl denmemi emek denilebilir. Demek oluyor ki, sermaye, A. Smithin dedii gibi, yalnzca emek zerindeki kumanda gc deildir. O, esas itibaryla, karl denmemi emek zerindeki kumanda gcdr. Her tr artk deer, sonradan kr, faiz, rant vb. gibi hangi zel biimde billurlarsa billurlasn, z itibaryla, karl denmemi emein maddelemi biimidir. Sermayenin kendi kendini deerlendirmesinin srr, onun, bakalarnn belli bir miktar karl denmemi emei zerindeki tasarruf yetkisi olarak kendini aa vurur.

zaman = 12 saat eksi 6 saatlik artk emek olur ver buradan u kar: .

21 rnn sadece yatrlm bulunan deimez sermayeyi yenileyen ksm, kukusuz, bu hesap iinde yer almamtr, ngilterenin kr krne hayran olan L. De Lavergne, kapitalistin payn ok yksek grmek yle dursun, ok dk tahmin etme eilimindedir. 22 Kapitalist retim srecinin btn gelimi biimleri el birliinin biimleri olduklar iin, Kont A. de Labordeun De lEsprit de lAssociation dans tours les intrts de la Communaut, Paris 1818, eserinde yapm olduu gibi, bunlar zgl antagonist karakterlerinden soyutlamaktan ve bir sihirli denek vuruuyla serbest el birlii biimleri haline sokmaktan, doal olarak, daha kolay bir ey olamaz. Amerikal H. Carey, bu sihirli hileyi, benzer baaryla, klelik sisteminin ilikileri iin bile becerir.

23 Fizyokratlar, artk deerin srrn zememi olmakla beraber, gene de u kadarn biliyorlard: artk deer, sahibinin satn almad ve satt, bamsz ve zerinde istenildii biimde tasarruf edilebilir bir zenginliktir. (Turgot, Rflexions sur la Formation et la Distribution des Richesses, s. 11.)

A lt nc K s m

c ret

B l m 17

Emek Gc Deerinin ya da Fiyatnn crete Dnmesi

inin creti, burjuva toplumunun yzeyinde, emein fiyat olarak, belli bir miktarda emek iin denen belli miktarda bir para olarak grnr. Burada emein deerinden sz edilir ve bunun parasal ifadesine emein gerekli ya da doal fiyat denilir. te yandan, emein piyasa fiyatlarndan, yani bunun gerekli fiyatnn stnde veya altnda oynamalar gsteren fiyatlarndan bahsedilir. Peki ama bir metann deeri nedir? Bu metann retimi iin harcanm toplumsal emein nesnel biimi. Bu deerin bykln ne ile leriz? erdii emein bykl ile. Peki, sz gelii on iki saatlik bir i gnnn deeri ne ile belirlenir? 12 saatlik bir i gnnn ierdii 12 i saati ile dememiz gerekir ki, bunun sama bir totoloji olduu sz gtrmez.1
1 Ricardo, ilk bakta teorisine aykr grnen bir glkten, yani deerin retim srasnda harcanan emek miktarna bal olduunu ifade etmekle doacak glkten, ustalkla saknr. Bu ilkeye sk skya sarlnacak olursa, emein deerinin kendi retimi iin harcanan emek miktarna bal olduu sonucuna varlr ki, bu apak bir samalktr. Bu nedenle, Ricardo, ustaca bir dnle, emein deerini cretin retimi iin gerekli olan emek miktarna balar; ya da, onun kendi szleriyle ifade edilecek olursa, emein deerinin cretin retimi iin gereken emek miktarna gre belirleneceini iddia eder ve onun burada kastettii, iiye verilecek olan para ya da metalarn retimleri iin gerekli olan emek miktardr. Pekl yle de denilebilirdi: kuman deeri, retimi iin harcanan emek miktaryla deil, fakat bunun kendisiyle deitirilecei gmn

514

Kapital

cret

515

Emek, piyasada meta olarak satlabilmek iin, her durumda, satlmadan nce, mevcut olmak zorundadr. Ama ii emeine bamsz bir nesnel varlk kazandrabilseydi, onun sataca ey, emek deil, meta olurdu.2 Bu elikiler bir yana braklrsa, parann, yani nesnellemi emein, canl emekle dolaysz mbadelesi, ya kapitalist retimin meydana getirdii temel zerinde kendisini serbeste gelitirmeye henz yeni balam olan deer yasasn, ya da tam da cretli emee dayanan kapitalist retimin kendisini ortadan kaldrrd. 12 saatlik bir i gn, rnein, 6 ilinlik bir para deeriyle temsil ediliyor olabilir. Olaslklardan biri, e deer eylerin birbirleriyle deitirilmesi ve iinin 12 saatlik emei iin 6 ilin almasdr. Burada emeinin fiyat rnnn fiyatna eit olur. Bu durumda ii emeini satn alan kimse iin artk deer yaratmaz, 6 ilin sermayeye dnmez, kapitalist retimin temeli yok olur; oysa ii emeini bu temel zerinde satmakta ve emek bu temel zerinde cretli emek haline gelmektedir. Dier olaslk, iinin 12 saatlik emei iin 6 ilinden, yani 12 saatlik emekten daha az bir ey elde etmesidir. 12 saatlik emek 10, 6 vb. saatlik emek ile mbadele edilir. Eit olmayan eylerin bu biimde eitlenii, deerin belirlenmesini ortadan kaldrr. Kendi kendini ortadan kaldran bylesine bir elikinin, herhangi bir biimde, bir yasa olarak ifade edilmesi veya formle edilmesi bile mmkn deildir.3 Bir miktar emein kendisinden daha az emekle mbadele edilmesini, bunlardan birinin nesnellemi dierinin canl emek olmas dolaysyla, biim farkllklarna balamak hibir fayda salamaz.4 Bu, bir metann deeri, bunda fiilen nesnellemi emein miktar ile deil, bunun retimi iin gerekli canl emein miktar ile belirlenir, demek kadar sama
retimi iin harcanan emek miktaryla belirlenir. ([S. Bailey,] A Critical Dissertation on the Nature etc. of Value, s. 50, 51.) 2 Emek bir metadr denirse, bu, bir meta olsa bile, ilk nce mbadele amacyla retilen ve sonra o srada piyasada bulunan dier metalarla uygun oranlarda deitirilmek zere piyasaya getirilen bir metaya benzemez; emek, piyasaya getirildii anda, yaratlm olur; daha dorusu, o, daha yaratlmadan, piyasaya getirilir. (Observations on some verbal disputes etc, s. 75, 76.) Emek bir meta olarak, sermaye, yani emein rn, dier bir meta olarak ele alnacak olursa, bu durumda, bu metalarn deerleri ayn emek miktarlaryla belirleniyorsa, belli bir miktarda emek ... ayn miktarda emekle retilmi bulunan bir sermaye ile deitirilir; gemite harcanm emek ... ayn miktardaki bugnk emekle deitirilmi olur. Ne var ki, emein deeri, dier metalara oranla, ... ayn olan emek miktarlaryla belirlenmez. (E. G. Wakefield tarafndan yayna hazrlanan u almada: A. Smith, Wealth of Nations, Lond, 1835, v. I., s. 230, 231. Not.) Her zaman, yaplm iin yaplacak ile mbadele edildii, ikincisinin (le capitalist) birincisinden (le travailleur) daha yksek bir deer elde etmesi gerektii konusunda anlamaya varmak (Contrat Socialin {Toplumsal Szlemenin} yeni bir basm) gerekiyordu. (Simonde (yani Sismondi), De la Richesse Commerciale, Genve 1803, t. I, s. 37.)

bir eydir. Bir meta 6 i saatini temsil ediyor olsun. Bunun retimi iin gerekli zaman 3 saate indirecek icatlar yaplsa, bu durumda daha nce retilmi bulunan metann deeri de yar yarya der. Bu meta, eskiden 6 saatlik toplumsal olarak gerekli emei temsil etmekte iken, imdi 3 saatlik toplumsal olarak gerekli emei temsil eder. Demek oluyor ki, metann deer bykln belirleyen ey, retimi iin gerekli olan emek miktardr, yoksa bu emein nesnellemi biimi deildir. Meta piyasasnda para sahibi ile dorudan doruya yz yze gelen, gerekte, emek deil, iidir. inin satt ey kendi emek gcdr. almaya, yani i yapmaya veya emei harcanmaya balar balamaz, artk, emei iiye ait olmaktan kmtr ve dolaysyla da artk onun tarafndan satlamaz. Emek, deerin z ve onun ikin lsdr, ama kendisinin bir deeri yoktur.5 Emein deeri ifadesinde deer kavram yalnzca tmyle silinmi deil, ayn zamanda kendi kartna dnmtr. Bu, yeryznn deeri gibi, hayal bir ifadedir. Bununla beraber, bu hayal ifadeleri douran, retim ilikilerinin kendileridir. Bunlar, temel ilikilerin grn biimleri iin bulunmu kategorilerdir. Grnmler dzeyinde eylerin kendilerini ou kez ters dnm ekilde ortaya koyduklar, ekonomi politik hari, hemen hemen btn bilimlerde bilinen bir eydir.6 Klasik ekonomi politik,emein fiyat kategorisini, zerinde dnmeye hi gerek grmeden gnlk hayattan olduu gibi alm ve sonra da bu fiyatn nasl belirlendii sorusunu sormutur. Arz ve talep arasndaki ilikide meydana gelen deimenin, emein fiyat bakmndan,
5 6 Emek, deerin bu tek ls, ... btn zenginliin yaratcs, meta deildir. (Th. Hodgskin, l.c. s. 186.) Buna karlk, bu trl ifadeleri tmyle licentia poetica (air zgrl) gibi ele alp aklamak, sadece, analizin zayfln gsterir. Bundan tr, Proudhonun, Emek iin, gerek bir meta olarak deil, kendisinde potansiyel olarak mevcut bulunduu varsaylan deerler bakmndan bir deere sahip olduu denir. Emein deeri mecazi bir ifadedir vb., eklindeki szlerine kar diyorum ki: Korkun bir gerek olan emek metasnda, yalnzca dilbilgisel bir eksik grr. Bylece emein bir meta olma zellii zerine kurulmu bulunan mevcut toplumun btn, airane babozukluk zerine, mecazi bir ifade zerine kurulmu oluyor. Toplum, kendisine zarar veren btn katlanlmaz eyleri kaldrmak istiyorsa, kulaa kt gelen terimleri tasfiye etmeli, dili deitirmeliymi. Bu amala sadece akademiye bavurup szlnn yeni basmnn yaplmasn istemesi yeter. (K. Marx, Misre de la Philosophie {Felsefenin Sefaleti}, s. 34, 35.) Bundan da rahat, doal olarak, deer deyince hibir ey dnmemektir. Byle yaplnca, hibir glkle karlalmakszn, her eyi bu kategoriye koymak mmkn olur. rnein, J. B. Say byle yapar. Valeur (deer) nedir? Cevap: Bir ey ne deerde ise odur. Peki prix (fiyat) nedir? Cevap: Bir eyin parayla ifade edilen deeridir. Peki, Toprakta alan emein... bir deere sahip olmasnn sebebi nedir? Ona bir fiyat biilmesidir. Demek ki, bir ey ne deerde ise deer odur, toprak bir deere sahiptir, nk bunun deeri parayla ifade edilir. Bu, her durumda, eylerin nedenini ve niinini aklamann ok basit bir yntemidir.

516

Kapital

cret

517

dier metalarn fiyatlar bakmndan olduu gibi, bu fiyatn kendisindeki deiiklikler, yani piyasa fiyatnn belli bir bykln stnde veya altnda gsterdii oynamalar dnda hibir eyi aklamadn klasik ekonomi politik ok gemeden grmt. Arz ve talep dengelendiinde, dier her ey ayn kalmak kouluyla, fiyat oynamalar sona erer. Ama bu durumda arz ve taleple herhangi bir ey aklanamaz olur. Arz taleple dengede olduu an, emein fiyat, onun arz ve talepten bamsz olarak belirlenen ve asl inceleme konusunu oluturan, doal fiyatdr. Ya da piyasa fiyatndaki oynamalar daha uzun bir dnem, sz gelii bir yl iin ele alnrsa, sapma farklarnn birbirini telafi etmesiyle fiyatlarn ortalama bir bykle, grece kararl bir ortalamaya eitlendii grlr. Bu ortalama bykln ise, doal olarak, kendisinden gerekleen ve kendi kendilerini telafi eden sapmalardan farkl biimde belirlenmi olmas gerekir. Emein piyasadaki tesadfi fiyatlarnn zerine kan ve onlar dzenleyen bu fiyat, emein gerekli fiyat (fizyokratlar) veya doal fiyat (Adam Smith), dier metalarda olduu gibi, emein ancak para ile ifade edilmi deeri olabilir. Ekonomi politik, bu biimde, emein tesadfi fiyatlar araclyla, emein deerine nfuz edebileceini sanmt. O zaman, dier metalarda olduu gibi, bu deer de retim maliyeti ile belirleniyordu. Fakat retim maliyeti neydi, iinin retim maliyeti, yani bizzat iinin kendisini retmek ya da yeniden retmek iin yaplmas gereken masraflar m? Bu soru, ekonomi politikte farkna varlmadan balangtaki sorunun yerine geti; nk, byle bir emek retim maliyeti ile ekonomi politik bir ksr dng iinde kald ve bunun dna kamad. Emein deeri (value of labour) dedikleri, aslnda, iinin kiiliinde mevcut olan ve onun ilevinden, yani emekten, bir makinenin kendi ilemlerinden farkl olmas kadar farkl olan emek gcnn deeridir. Emein piyasa fiyat ile onun deeri denilen ey arasndaki farkla, bu deerin kr oranyla, emek araclyla retilmi meta deerleriyle vb. ilikisiyle megul olunurken, yaplan analizin, emein piyasa fiyatlarndan hareketle onun varsaylan deerine gtrmekle kalmad, ama ayn zamanda emein bu deerinin de sonunda emek gcnn deerine indirgenmesi noktasna gtrd hibir zaman kefedilemedi. Bizzat kendi analizinin sonucu hakkndaki bilinsizlii, emein deeri, emein doal fiyat vb. gibi kategorileri hibir eletiri szgecinden geirmeden sz konusu deer ilikisinin uygun ve nihai ifadeleri olarak kabul etmesi, klasik ekonomi politii, daha ilerde grlecei gibi, iinden klmaz karklklara ve elikilere sokup brakmken, ayn eyler, ilke olarak yalnzca grntye tapan baya iktisada gvenli bir hareket temeli salamt.

Biz, ilk olarak, emek gcnn deerinin ve fiyatnn, kendilerini, klk deitirmi biimleri iinde cret olarak nasl ortaya koyduklarn grelim. Bilindii gibi, emek gcnn gnlk deeri iinin belli bir uzunlukta olan mrne gre hesaplanr ve bu mre belli bir uzunlukta i gn karlk gelir. Diyelim, allagelmi i gn 12 saat ve emek gcnn gnlk deeri 3 ilin ve bu da kendisinde 6 i saatinin temsil edildii bir deerin parasal ifadesi olsun. i, 3 ilin alrsa, 12 saat boyunca i gren emek gcnn deerini elde etmi olur. imdi, emek gcnn bu gnlk deeri gnlk iin deeri olarak ifade edilirse, u forml ortaya kar: 12 saatlik emek 3 ilinlik bir deere sahiptir. Bylece, emek gcnn deeri emein deerini, ya da, para olarak ifade edilmek istenirse, gerekli fiyatn belirlemi oluyor. te yandan, emek gcnn fiyat deerinden sapacak olursa, emein fiyat da emein deeri denilen eyden ayn biimde sapar. Emein deeri, yalnzca, emek gcnn deerinin akla uygun olmayan bir ifadesi olduundan, emein deerinin her zaman onun deer-rnnden daha kk olmas gerektii apaktr; nk kapitalist, emek gcn her zaman deerinin yeniden retimi iin gerekli olan sreden daha uzun sre altrr. Yukardaki rnekte 12 saatlik bir sre boyunca faaliyet gsteren emek gcnn deeri 3 ilindir, yani kendisinin yeniden retimi iin 6 saat gereken bir deerdir. Buna karlk, bu emek gcnn deer-rn 6 ilindir; nk, bu emek gc fiilen 12 saatlik bir sre boyunca faaliyet gstermitir ve deer-rn onun kendi deerine deil, faaliyet halinde bulunduu zaman sresine baldr. Bylece, ilk bakta sama grnen bir sonula karlayoruz: 6 ilinlik bir deer yaratan emek 3 ilinlik bir deere sahiptir.7 Bundan baka unu da gryoruz: i gnnn karl denmi ksmn, yani 6 saatlik emei temsil eden 3 ilinlik deer, iinde karl denmemi 6 saat bulunan 12 saatlik toplam i gnnn deeri ya da fiyat olarak grnr. Demek ki, cret biimi, i gnnn gerekli emekzaman ve artk emek-zaman, karl denmi ve karl denmemi emek-zaman diye bln ile ilgili her trl izi siler. Her tr emek, karl denmi emek olarak grnr. Angarya olarak yaplan ite, angaryaya katlanmak zorunda olan kimsenin kendisi iin harcad emekle toprak sahibi iin zor altnda harcad emek birbirinden zaman ve mekn asndan, elle tutulur ekilde farkldr. Kle emei sz konusu
7 Kr. Zur Kritik der politischen konomie, s. 40; bu problemin sermayenin incelenmesi srasnda zleceini sylediim yer: Tmyle emek-zaman tarafndan belirlenen mbadele temelindeki retim, emein mbadele deerinin bunun rnnn mbadele deerinden kk olmas sonucuna nasl ulatrr?

518

Kapital

cret

519

olduunda, i gnnn klenin srf kendi tkettii geim aralarnn deerini yerine koymak iin, yani aslnda kendisi iin alt ksmnda harcad emek bile efendisi iin harcanm emek olarak grnr. Klenin btn emei karl denmemi emek olarak grnr.8 Buna karlk cretli emek sz konusu olduunda, tersine, artk emek ya da karl denmemi emek bile karl denmi emek olarak grnr. Birinde, klenin kendisi iin harcad emek, mlkiyet ilikisi ile, dierlerinde cretli iinin karln almadan harcad emek para ilikisi ile gzlerden saklanr. Emek gcnn deerinin ve fiyatnn cret biimine veya bizzat emein deerine ve fiyatna dnmesinin ne kadar belirleyici bir nem tad bylece anlalm oluyor. Hem kapitalistin hem de iinin hukuk konusundaki btn dnceleri, kapitalist retim tarznn btn gizemliletirmeleri, btn zgrlk yanlsamalar, baya iktisadn btn zrc laf ebelikleri, gerek ilikiyi grnmez klan ve tam kartn gsteren bu grnm biimine dayanr. creti saran gizemi aa vurmak iin dnya tarihi uzun zaman beklemi olsa da, bu grn biiminin zorunluluunu ve raisons dtreini (varlk nedenlerini) anlamaktan daha kolay bir ey olamaz. Sermaye ile emek arasndaki mbadele, ilk olarak, btn teki metalarn alm satmlar gibi alglanr. Alc belli bir miktarda para, satc paradan farkl bir nesne verir. Hukuk bilinci burada, olsa olsa, u e deer hukuki formlde ifadesini bulan maddi bir fark grr: Do ut des, do ut facias, facio ut des, facio ut facias. (Vermen iin veriyorum, yapman iin veriyorum, vermen iin yapyorum ve yapman iin yapyorum.) Ayrca: Mbadele deeri ve kullanm deeri aslnda llemeyen eyler olduklar iin, emein deeri, emein fiyat ifadeleri pamuun deeri, pamuun fiyat ifadelerinden daha akla aykr grnmez. Dahas var: iiye paras, o emeini harcadktan sonra denir. deme arac olma grevi ile para, karlk olarak verilen nesnenin deerini veya fiyatn, yani burada harcanan emein deerini veya fiyatn, bir sre sonra gerekletirir. Son olarak, iinin kapitaliste salad kullanm deeri, iinin emek gc deil, bunun ilevidir, iinin bu emek gcyle yapt, terzilik ii, kunduraclk ii, iplik eirme ii gibi, belli bir faydas olan bir itir. Ayn emein bir dier adan deer oluturan genel unsur oluu
8 Serbest ticaret taraftarlarnn Londrada yaynlanan ve safl budalala kadar vardran bir organ olan Morning Star, Amerikan Sava srasnda, bir insann duyabilecei en dehetli bir ahlaki hiddetle, Confederate Stateste (Konfederasyon Eyaletlerinde) zencilerin tamamen bedava altrlmalarn tekrar tekrar protesto etmiti. Gazete, bunun yerine, byle bir zencinin gnlk maliyetini, rnein, Londrann East Endindeki (dousundaki) zgr iinin gnlk maliyetiyle karlatrmalyd.

ve bylece kendisini dier btn metalardan ayrt eden bir zellie sahip bulunuu, sradan akln snrlar dndadr. Soruna nce ii asndan bakalm: iimiz 12 saatlik emek karlnda, sz gelii, 6 saatlik emein deer-rnn, bu da diyelim 3 ilindir, elde ediyorsa, iimizin 12 saatlik almas kendisi iin aslnda 3 ilinlik bir satn alma arac salyor demektir. inin emek gcnn deeri, kendisinin alageldii geim aralarnn deeri ile birlikte deiebilir, rnein 3 ilinden 4 iline kabilir ya da 3 ilinden 2 iline debilir veya emek gcnn deeri ayn kalrken fiyat, arz ve talep arasndaki ilikinin deimesi sonucu, 4 iline ykselebilir ya da 2 iline debilir; ama, btn bu hallerde ii hep 12 saat alm, 12 saat sresince emek harcam, emek gc 12 saat kullanlmtr. Elde ettii e deerin byklndeki her deime bundan dolay, ona zorunlu olarak 12 saatlik emeinin deerinde veya fiyatnda meydana gelmi bir deime olarak grnr. Bu durum, i gnn deimez bir byklk olarak ele alan Adam Smithin,9 tersine, geim aralarnn deeri deise ve dolaysyla ayn i gn ii iin daha ok ya da daha az paray temsil etse bile, emein deerinin deimeyecei gibi yanl bir iddia ileri srmesine sebep olmutu. imdi sorunu bir de kapitalist asndan grelim: aslnda, kapitalist, mmkn olduu kadar az para karlnda mmkn olduu kadar ok emek elde etmek ister. Bundan tr, pratik olarak onu yalnzca emek gcnn fiyat ile bunun faaliyetinin yaratt deer arasndaki fark ilgilendirir. Ama, kapitalist btn metalar mmkn olduu kadar ucuza almaya alr ve elde ettii kr, deerinden azna alp fazlasna satma basit aldatmacasyla aklar. Bu nedenle de, emein deeri diye bir ey gerekten olsa ve o bu deerin karln gerekten dese, sermaye diye bir eyin var olamayacan, parasnn sermayeye dnmeyeceini anlayamaz. Bunlara ek olarak, cretin gerek hareketi, emek gcnn deerinin deil, bunun ilevinin, yani emein kendisinin deerinin dendiini kantlar grnen grngler dourur. Bunlar iki byk snfa indirgeyebiliriz. Birincisi: cretin, i gnnn uzunluundaki deime ile birlikte deimesi. Bir makineyi bir haftalna kiralayp kullanmak bir gnlne kiralayp kullanmaktan daha ok para demeyi gerektirdiinden, makinenin deerinin deil, onun faaliyetinin karlnn dendii de ayn ekilde dnlebilir. kincisi: Ayn ii yapan farkl iilerin cretlerindeki bireysel farklar. Bu bireysel farklar dpedz ve apak olarak,
9 A. Smith i gnndeki deimeye, yalnzca para bana cretten sz ederken, tesadfen deinir.

520

Kapital

hibir dolambal yola sapmadan, bizzat emek gcnn satld ve stelik hibir yanlsamaya yer brakmayan klelik sisteminde de grrz. u farkla ki, klelik sisteminde ortalamann stndeki bir emek gcnden salanacak avantaj da ortalamann altndaki bir emek gcnden dolay katlanlacak dezavantaj da kle sahibini ilgilendirirken, cretli emek sisteminde bunlar bizzat iiyi ilgilendirir; nk iinin emek gc, bir durumda bizzat kendisi tarafndan, dier durumda bir nc kii tarafndan satlr. Ayrca, tm grn biimleri ile bunlarn gizli arka planlar arasnda ne fark varsa, emein deeri ve fiyat ya da cret grn biimi ile bunun arka plann oluturan asl iliki, yani emek gcnn deeri ve fiyat arasnda da o fark vardr. Birinciler dolaysz olarak ve kendiliklerinden, gnlk hayatn dnce biimleri olarak kendilerini yeniden retir; dierinin nce bilim tarafndan kefedilmesi gerekir. Klasik ekonomi politik, sorunun gerek zne yaklar; ama bunu bilinli bir biimde formle etmez. O, srtndaki burjuva postuna yapk kald srece, bunu yapamaz.

B l m 18

Zamana Gre cret

cretin kendisi de ok eitli biimler alr; bu, sorunun yalnzca maddi ynne ilgi duyduklar iin her trl biim farkn ihmal eden sradan iktisat incelemelerinde fark edilmemi bir durumdur. Ne var ki, btn bu biimlerin ortaya konmas, cretli emei konu alan zel bir incelemenin konusudur ve dolaysyla bu iin yeri buras deildir. Ama iki temel biimin burada ksaca ele alnmas gerekmektedir. Emek gcnn sat, hatrlanaca gibi, her zaman belli bir zaman aral iin olur. Emek gcnn gnlk, haftalk vb. deerinin kendisini dolaysz olarak ortaya koyduu dnm biim, bundan dolay,zamana gre cret biimi, yani gnlk cret vb.dir. Emek gcnn fiyatnda ve artk deerde meydana gelen byklk deimeleri ile ilgili olarak On Beinci Blmde ortaya konmu bulunan yasalarn basit bir biim deiikliiyle cret yasalarna dntklerini burada hemen belirtmemiz gerekir. Bunun gibi, emek gcnn mbadele deeri ile bu deerin kendisine evrildii geim aralar ktlesi arasndaki fark imdi nominal ve gerek cretler arasndaki fark olarak grnr. Daha nce temel biimi iinde incelenmi bulunan bir eyi bir kere de grn biimi iinde yeniden ele almak yararsz olurdu. Bundan tr, buradaki incelememizi zamana gre cretin ayrt edici zelliklerini oluturan birka nokta zerinde toplayacaz.

522

Kapital

cret

523

inin bir gnlk, bir haftalk vb. almasnn karl olarak ald para miktar,10 iinin nominal ya da deere gre hesaplanan cretinin tutarn oluturur. Ayn gnlk, haftalk vb. cretin, i gnnn uzunluuna, yani iiden bir gnde salanacak emek miktarna gre, ok farkl olabilecek emek fiyatlarn, yani ayn miktarda emek iin ok farkl para miktarlarn temsil edebilecei ise aktr.11 Demek ki, zamana gre creti incelerken, gnlk, haftalk vb. cretin toplam tutar ile emein fiyat arasnda tekrar bir ayrm yapmamz gerekmektedir. yleyse bu fiyat, yani belli bir miktardaki emein parasal deeri, nasl bulunacaktr? Emein ortalama fiyat, emek gcnn ortalama gnlk deerini ortalama i gnn oluturan saat saysna blerek bulunur. Sz gelii, emek gcnn gnlk deeri 6 i saatinin deer-rn olan 3 ilin ise ve i gn 12 i saatinden oluuyorsa, bu durumda bir i saatinin fiyat, 3 ilin/12 = 3 peni olur. Bir i saatinin bu biimde bulunan fiyat, emein fiyat iin l birimi hizmetini grr. Bundan tr, buradan, emein fiyatnn devaml olarak dmesine ramen, gnlk, haftalk vb. cretin ayn kalabilecei sonucu kar. Sz gelii, yerleik i gn 10 saat ve emek gcnn gnlk deeri 3 ilin olsayd, bir i saatinin fiyat 33/5 peni olurdu; bu fiyat, i gn 12 saate kacak olsa 3 peniye, 15 saate ykselecek olsa 22/5 peniye derdi. Gnlk veya haftalk cret yine de ayn kalr. Bunun tersine, emein fiyat deimese ve hatt dse bile, gnlk veya haftalk cret ykselebilir. Sz gelii, i gn 10 saat ve emek gcnn gnlk deeri 3 ilin olsayd, bir i saatinin fiyat 33/5 peni olurdu. i, ilerin canl gitmesi dolaysyla gnde 12 saat alacak ve emein fiyat ayn kalacak olsa, gnlk creti, emein fiyatnda hibir deime olmadan, imdi 3 ilin 71/5 peniye kard. Emein bykl uzunluk olarak artacak yerde younluk olarak artsayd, ayn sonu ortaya kabilirdi.12 Bundan tr, gnlk veya haftalk nominal cret ykselirken, emein fiyat ayn kalabilir ya da debilir. Aile reisi tarafndan salanan emek miktar aile yelerinin emekleri ile artrlr artrlmaz, ayn ey ii ailesinin geliri iin
10 Buradaki tartma boyunca, para deerinin deimedii varsaylmaktadr. 11 Emein fiyat, belli bir emek ktlesi iin denen tutardr. (Sir Edward West, Price of Corn and Wages of Labour, Lond. 1826, s. 67.) West, ekonomi politik tarihinde r aan u isimsiz eserin yazardr: Essay on the Application of Capital to Land. By a Fellow of Univ. College of Oxford, Lond. 1815. 12 cretler, emein fiyatna ve karlan i miktarna baldr. ... cretlerde bir ykselme, zorunlu olarak, emein fiyatnda bir ykselme olmasn gerektirmez. Daha uzun sre alld ve daha fazla aba harcand hallerde, iin fiyat ayn kalabilirken, cretler nemli miktarda artabilir. (West, l.c. s, 67, 68 ve 112.) Ne var ki, West, price of labour (emein fiyat) nasl belirlenir temel sorusunu birtakm baya sz oyunlar ile geitirir.

de geerli olur. Demek ki, emein fiyatn drmek iin, gnlk ya da haftalk nominal cretin drlmesinden bamsz yntemler vardr.13 Ama buradan, u genel yasay elde ediyoruz: Gnlk, haftalk vb. emek miktar verilmi bir byklk ise, gnlk ya da haftalk cret, emek gcnn deeriyle ya da emek gc fiyatnn emek gc deerinden sapmalaryla birlikte deien emek fiyatna baldr. Buna karlk emein fiyat verilmi bir byklk ise, gnlk ya da haftalk cret, gnlk ya da haftalk emek miktarna bal olur. Zamana gre cretin l birimi olan i saati fiyat, emek gcnn deerinin allagelmi i gnnn saat saysna blnmesiyle elde edilen sonutur. Diyelim, i gn 12 saat, emek gcnn gnlk deeri 3 ilindir ve 3 ilin 6 i saatinin deer-rndr. Bu koullar altnda i saatinin fiyat 3 peni, bunun deer-rn 6 peni olur. imdi, ii, gnde 12 saatten (ya da haftada 6 gnden) daha az, sz gelii 6 veya 8 saat altrlacak olsa, bu emek fiyat ile elde edecei gnlk cret sadece 2 veya 1 ilin olurdu.14 i, srf kendi emek gcnn deerine karlk gelen bir gnlk creti retmek iin, varsaymmza gre, gnde ortalama olarak 6 saat almak zorunda olduundan ve ayn varsayma gre her bir saatin sinde kendisi, dier sinde kapitalist iin altndan, 12 saatten daha az altrlmas halinde, 6 saatin deer-rnnn tamamna iinin sahip olamayaca aktr. Daha nce ar altrmann zararl sonularn grmtk; burada ise az altrmann ii iin yaratt ac kaynaklarn grm oluyoruz. Saat bana cret, kapitalistin, gnlk ya da haftalk bir creti deme ykmll altna girmeden, sadece, ne kadar olaca onun keyfine bal olan alma saatlerinin karln demekle yetinebilecei biim13 Konuyu kark bir biimde ortaya koysa bile, 18. yzyl sanayi burjuvazisinin en fanatik temsilcisi olan ve kendisinden sk sk bahsettiimiz Essay on Trade and Commerce adl eserin yazar bunu doru ekilde anlamtr: Besin maddelerinin ve dier gerekli eylerin fiyatyla belirlenen ey, emein fiyat (o, bununla gnlk ya da haftalk nominal creti kasteder) deil, fakat emein ktlesidir; gerekli eylerin fiyatn ok dk bir dzeye indirdiinizde, buna uygun olarak, elbette, emein miktarn drm olursunuz. ... Fabrikatr baylar bilirler ki, emein fiyatn ykseltmenin veya drmenin, bunun nominal tutarnda deiiklik yaplmas dnda farkl yollar vardr. (l.c. s. 48 ve 61). Westin eserinden, adn hi anmadan yararland Three Lectures on the Rate of Wages, Lond. 1830, eserinde N. W. Senior yle der: i asl olarak cretin yksekliiyle ilgilenir. (s. 15.) Yani, ii asl olarak eline geene, cretin nominal tutarna bakar, yoksa kendisinin ne verdiine, verdii emein miktarna aldrmaz! 14 Bu tr anormal istihdam azalmasnn etkisi, i gnnde yasa yoluyla yaplan genel bir ksaltmann douraca etkiden tmyle farkl olur. Birinci durumda, i gnnn mutlak uzunluunu ilgilendiren bir ey sz konusu deildir ve byle bir durum, i gn 15 saatken olabilecei gibi, 6 saatken de olabilir. Emein normal fiyat, birinci durumda iinin 15 saat alyor olmasna, ikinci durumda gnde ortalama olarak 6 saat alyor olmasna gre hesaplanr. Bunun iindir ki, iinin, bir durumda sadece 7 saat, dierinde sadece 3 saat altrlmasnn etkisi de ayn olur.

524

Kapital

cret

525

de saptanrsa, bu durumda, kapitalist, iiyi, saat bana cretin veya emek fiyatnn l biriminin hesaplanmas srasnda balangta temel olarak alnan sreden daha ksa bir sre altrabilir. Bu l birimi,
Emek Gcnn Gnlk Deeri Belli Sayda Saatten Oluan Gn

oranyla belirlendii iin, i gn belli bir sa-

yda i saatini kapsayan bir ey olmaktan kar kmaz, sz edilen l birimi, doal olarak btn anlamn kaybeder. Karl denmi emekle karl denmemi emek arasndaki balant ortadan kalkar. Kapitalist imdi iiden, ona kendi varln srdrebilmesi iin gerekli olan emekzaman brakmadan, belli bir artk emek miktarn szdrabilir. Kapitalist, almada sz konusu olabilecek her trl dzeni ve belirlilii yok edebilir, kendisine uygun geliine, keyfine ve o andaki karlarnn gereklerine bal olmak zere, korkun derecede ar altrma ile greli ya da mutlak isiz brakma ular arasnda istedii gibi hareket edebilir, bir anda bir utan dier uca geebilir. Kapitalist, emein normal fiyatn dedii bahanesiyle, iiye karlnda herhangi bir ek demede bulunmakszn, i gnn anormal bir biimde uzatabilir. Bundan tr, inaat ilerinde altrlan Londral iilerin saat bana hesaplanan bu tr bir creti kendilerine zorla kabul ettirmek isteyen kapitalistlere kar girimi olduklar bakaldrma hareketi (1860) son derece akla uygundu. gnnn yasayla snrlandrlmas, makinelerin neden olduu rekabete, altrlmakta olan iilerin niteliklerinde meydana gelen deiikliklere ve ksmi ve genel bunalmlar yznden doan eksik istihdama olmasa bile, bu ekildeki ktye kullanma son verir. Gnlk veya haftalk cret artarken, emein fiyat nominal olarak ayn kalabilir ve hatt normal dzeyinin altna debilir. Emein i saati bana hesaplanan fiyat deimezken, i gnnn allagelmi sresinin almas halinde, byle bir durum kendini gsterir.
Emek Gcnn Gnlk Deeri Gn

lk denir.15 Burada, normal i gn gerek i gnnn bir paras durumundadr ve gerek i gn ou kez btn yl boyunca normal i gnnden daha uzun olur.16 Emein fiyatnda i gnnn belli bir normal snrn tesine uzatlmas ile birlikte sz konusu olan art Britanyada eitli sanayi kollarnda yle bir biim alr ki, ii eer yeterli bir cret elde etmek istiyorsa, normal denilen alma sresi iin ele geen dk emek fiyat, iiyi karlnda daha iyi para verilen fazla mesai yapmak zorunda brakr.17 gnnn yasayla snrlandrlmas bu tatl duruma bir son verir.18 Bir sanayi kolunda i gn ne kadar uzun olursa cretin o kadar dk olduu genellikle bilinen bir olgudur.19 Fabrika mfettii A. Redgrave bunu 1839-1859 arasndaki yirmi yllk dnemi karlatrmal bir
15 Dantel manifaktrnde fazla mesai iin denen karlk o kadar kktr ki ( peni vb. ), bu fazla mesainin iilerin salklarna ve hayat glerine verdii muazzam zararn karsnda ac bir tezat tekil eder. ... Ayrca, bu biimde kazanlan kck fazlann ou kez ek besin maddeleri almak iin hemen harcanmas gerekir. (Child. Empl. Comm. II. Rep., s. XVI, n. 117.) 16 rnein, yakn gemite Fabrika Yasasnn kapsamna girmeden nce, duvar kd baskclnda. Bizler yemek tatili yapmakszn alrz; 10 saatlik gnlk iimiz leden sonra saat drt buukta biter; bundan sonraki zaman, ki akam saat 6dan nce bitmesi enderdir, fazla mesaidir; bylece, biz, aslnda, btn yl fazla mesai yaparz. (Mr. Smiths Evidence in Child. Empl. Comm. I. Rep., s. 125.) 17 rnein, skoyada aartmaclk i kolunda. skoyanm baz ksmlarnda bu i kolunda (1862 tarihli Fabrika Yasasnn yrrle girmesinden nce) bir fazla mesai sistemi uygulanrd; yani, normal i gn 10 saatti. Bir normal i gn iin ii 1 ilin 2 peni alrd. Normal i gnne her gn 3 ya da 4 saatlik bir fazla mesai eklenir, her fazla saat iin iiye 3 peni verilirdi. Sistemin sonucu uydu: bir ii sadece normal saatlerde alt zaman haftada 8 ilinden fazla kazanamazd. ... Fazla mesai olmadan cret yeterli olmazd. (Reports of Insp. of Fact., 30th April 1863, s. 10.) Fazla mesai iin yaplan ek deme, iilerin kar koyamadklar bir batan karmadr. (Rep. of Insp. of Fact, 30th April 1848, s. 6.) Londra ehrinde (City of London) ciltilik i kolunda, kendileriyle belli sayda alma saatini ngren raklk szlemesi yaplarak, 14-15 yalarnda pek ok kz ocuk altrlr. Dahas, kendilerinden byk iilerle bir arada ve karmakark bir topluluk iinde olmak zere, bunlar, her ayn son haftasnda gece saat 10, 11, 12, ve le kadar altrlrlar. Patronlar bunlar ek cret ve civardaki meyhanelerde yiyecekleri iyi bir akam yemei iin kazanacaklar parayla kandrr (tempt). Bu young immortals (gen lmszler) arasnda bu ekilde retilen byk ahlakszln (Child. Empl. Comm. V. Rep., s. 44, n. 191) kefaretini, dierleri yannda, pek ok ncilin ve dua kitabnn da onlar tarafndan ciltlenmekte olmas oluturur. 18 Bkz. Reports of Insp. of Fact. 30th April 1863, l.c. Londral inaat iileri, 1860 ylndaki byk grev ve lokavt srasnda durumu ok iyi kavrayarak, saat bana creti ancak iki koulun yerine gelmesi halinde kabul edeceklerini iln etmitir: 1. bir saatlik iin fiyat ile birlikte normal i gn iin 9 ve 10 saat olmak zere iki byklk kabul edilecek ve on saatlik i gnnn her saatine dokuz saatlik i gnnnkinden daha yksek bir fiyat denecekti; 2. normal i gnn aan her saat fazla alma saylp buna daha yksek oranda para denecekti. 19 alma sresinin kural olarak uzun olduu yerlerde cretlerin dk olmas, gerekten pek dikkate deer bir olgudur. (Rep. of Insp. of Fact., 31st Oct. 1863, s. 9.) Yalnzca alk snrnda yaamaya yetecek kadar cret getiren alma, ounlukla ar lde uzundur. (Public Health, Sixth Rep. 1863, s. 15.)

orannda payda byrse pay daha hzl byr.

Emek gcnn deeri, emek gcnn ypranmasndan dolay kendi faaliyet sresi ile birlikte ve bu faaliyet sresindeki arttan daha hzl bir oranda artar. allan zamana gre hesaplanan ve denen cret sisteminin hkm srd ve altrma sresinin yasayla snrlandrlm olmad birok sanayi kolunda, bundan tr kendiliinden bir ekilde i gnn ancak belli bir noktaya kadar, rnein onuncu saatin bitimine kadar, normal (normal working day, the days work, the regular hours of work [normal i gn, gnlk alma, normal i saatleri]) sayma alkanl yer etmitir. Bu snrn tesinde allan sre fazla mesaiyi (overtime) oluturur ve bunun iin, l birimi saat olmak zere, ou kez gln derecede kk bir oranda olmakla birlikte, daha iyi bir kar-

526

Kapital

cret

527

biimde gzden geirerek ortaya koymutur: On Saat Yasas kapsamna alnm olan fabrikalarda cretler ykselirken, gnde 14 veya 15 saat allan fabrikalarda dmtr.20 Emein fiyat verilmiken gnlk veya haftalk cret harcanan emein miktarna baldr yasasndan ilk kacak sonu u olur: emein fiyat ne kadar dk olursa, eline pek zavall bir ortalama cretin gemesi iin bile iinin harcamak zorunda kalaca emek miktar o kadar byk ya da almak zorunda olaca i gn o kadar uzun olur. Emein fiyatnn dkl burada alma sresini uzatmann bir drts olarak ilev grr.21 Ne var ki, i sresinin uzatlmas da tersine, emein fiyatnda ve bununla birlikte gnlk ya da haftalk crette bir dmeye yol aar. Emein fiyatnn
Emek Gcnn Gnlk Deeri Belli Sayda Saatten Oluan Gn

betin attrd birinci admdr bu. Rekabetin zorunlu kld ikinci adm, i gnnn uzatlmas ile yaratlan anormal artk deerin hi deilse bir ksmnn gene metann sat fiyatnn dnda braklmasdr. Bu yolla meta iin ilk nceleri orada burada ortaya kan ama zamanla sabitlenen anormal derecede dk bir sat fiyat oluur; bundan byle bu fiyat, ar alma zamannn karl olan acnacak derecede dk bir cretin deimeyen temeli olur; nasl ki, bu cretin kendisi de balangta bu koullarn dourduu bir rn idi. Rekabet konusunu incelemenin yeri buras olmad iin, burada bu harekete sadece yle bir deinmekle yetiniyoruz. Bununla beraber bir an iin kapitalistin kendisi konuabilir.
Birminghamda patronlar arasnda ylesine byk bir rekabet hkm sryor ki, iimizden bazlar bir baka durumda yapmaktan utan duyacaklar eyleri imdi iverenler olarak yapmak zorunda; ve bununla beraber daha fazla para kazanlmyor (and yet no more money is made), burada tek kazanl kan halk oluyor.23

oranyla belirlenmekte

olusu, bize, telafi edici bir art sz konusu olmadan, yalnzca i gnnn uzatlmas halinde, emein fiyatnn deceini gsterir. Ne var ki, kapitaliste i gnn uzun dnemde uzatma olanan veren ayn koullar, onu ilk nce, emein fiyatn, saylar artm saatlerin toplam fiyat ve dolaysyla gnlk veya haftalk cret dnceye kadar nominal olarak da drebilecek duruma getirir ve sonunda bunu yapmak zorunda braklr. Burada iki duruma iaret etmek yetecektir. Bir adam 1 ya da 2 adamn yapt ii yapacak olsa, piyasada bulunan emek glerinin arz deimeden kalyor olsa bile, emek arz artar. Bylece, iiler arasnda doan rekabet bir yandan kapitaliste emein fiyatn drme olanan salarken, te yandan, emein den fiyat kapitalistin alma sresini daha da uzatmasn mmkn klar.22 Byle olmakla beraber, karl denmemi emein anormal byklkteki, yani toplumsal ortalama dzeyi aan miktarlar zerinde tasarrufta bulunmay salayan bu durum, ok gemeden bizzat kapitalistler arasnda bir rekabet nedeni haline gelir. Metann fiyatnn bir ksm, emein fiyatndan meydana gelir. Emein fiyatnn karl denmemi ksmnn metann fiyat iinde yer almas gerekmez. Bu ksm metann alcsna hediye edilebilir. Reka20 Reports of Insp. of Fact., 30th April 1860, s. 31, 32. 21 rnein, ngilterede, elle ivi yapm ilerinde alanlar, emek fiyatlarnn dk olmas yznden, pek acnacak dzeydeki bir haftalk creti salayabilmek iin, gnde 15 saat almak zorundadr. Bu, gnn ok ok uzun bir sresidir ve 11 peni veya 1 ilin elde etmek iin tm bu sre boyunca ok sk almak zorundadr; bunun da 2-3 penisi aletlerin ypranmasna, ate iin yaplan masrafa ve demir artklarna gider. (Child. Empl. Comm., III. Rep., s. 136, n. 671) Kadnlar ayn alma sresi iin haftalk cret olarak ancak 5 ilin kazanr. (l.c. s. 137, n. 674.) 22 rnein, bir fabrika iisi, allagelmi saydaki i saati kadar almay reddedecek olsa, yerine derhal istenildii kadar almaya hazr olan bir bakas alnr ve o da isiz kalr. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1848, Evidence, s. 39, n. 58.) Bir kimse iki kiinin iini yapacak olsa, ... kr oranlar genel olarak ykselir, ... nk, bu ek emek arz emein fiyatn drm olur. (Senior, l.c. s.15.)

Okuyucu Londrada faaliyet gsteren iki tr frncy hatrlayacaktr; bunlardan biri ekmei tam fiyatyla (the full-priced bakers), dieri normalin altndaki fiyatlarla (the underpriced, the undersellers) satyordu. Full-priced frnclar rakiplerini parlamento soruturma komisyonu nnde knyor:
Bunlar, yalnzca, birincisi halk dolandrarak (metada hile yaparak) ve ikincisi 12 saatlik cret dedikleri iilerinden 18 i saati szdrarak varlklarn srdrr. ... ilerin karl denmeyen emekleri (the unpaid labour) bunlarn rekabet glerinin temelidir. ... Gece iini ortadan kaldrmakta karlalan gln nedeni frnc patronlar arasndaki rekabettir. Yapt ekmei un fiyatna gre bulunacak bir maliyet fiyatndan daha aa fiyatla satan bir dk fiyatl satc, zararn iilerinden daha fazla emek szdrma yoluyla telafi etmek zorundadr. Ben iilerimden sadece 12 saatlik i almakla yetinirken, komum iilerini 18 veya 20 saat altrrsa, o beni sat fiyat ile elbette yenebilir. iler altrldklar ar zamann karlnn kendilerine denmesinde srar edebilselerdi, bu manevrann derhal sonu gelirdi. ... Dk fiyatla satan frnclar tarafndan altrlan kimselerin byk bir ksmn yabanclar, ya kk olanlar ve elde edebildikleri creti ne olursa olsun pp de balarna koymak zorunda olanlar oluturur.24

Bu feryat, kapitalistin beyninde retim ilikilerinin nasl sadece yzeysel ynlerinin yansmakta olduunu gstermesi bakmndan da il23 Child. Empl. Comm., III. Rep., Evidence, s. 66, n. 22. 24 Report etc. relative to the Grievances complained of by the journeymen bakers, Lond. 1862, s. LII ve ib., Evidence, n. 479, 359, 27. Bu arada, daha nce grlm ve bunlarn szcleri olan Bennetn bizzat itiraf etmi olduu gibi, fullpriced frnclar da iilerini ie akam saat 11de ya da daha nce balatr ve ou kez ertesi akam saat 7ye kadar altrr. (l.c. s. 22.)

528

Kapital

gintir. Emein normal fiyatnda da karl denmemi belli bir miktar emek bulunduunu ve ite bu karl denmemi emein kendi kazancnn normal kayna olduunu kapitalist bilmez. Artk emek-zaman diye bir kategori kapitalist iin asla mevcut deildir; nk, bu, onun gnlk cretle karln dediini sand i gnne dahildir. Buna karlk, ar alma zaman, i gnnn emein normal diye kabul edilmekte olan fiyatna uyan snrlarn tesine uzatlmas, kapitalistin ok iyi bildii bir eydir. Kapitalist, dk fiyatla sat yapan rakipleri ile yz yze kalnca, bu ar alma zaman iin ek bir demede bulunulmasnda srar bile eder. Onun burada da bilmedii gene ayn eydir: bu ek demede, normal bir i saatinin fiyatnda olduu gibi, karl denmemi emek vardr. Sz gelii, 12 saatlik i gnnn 1 saatinin fiyat 3 peni ve bu da diyelim i saatinin deer-rn iken, fazladan allan bir i saatinin fiyat 4 peni yani 2/3 i saatinin deer-rn ise, kapitalist birinci durumda bir i saatinin yarsn, ikinci durumda 1/3n, karlnda hibir ey demeden kendisine mal eder.

B l m 19

Para Bana cret

Para bana cret, zamana gre cretin deiiklie uram biiminden baka bir ey deildir; tpk zamana gre cretin emek gcnn deer veya fiyatnn deiiklie uram biimi olmas gibi. Para bana crette, iinin satt kullanm deeri, ilk bakta, iinin emek gcnn, canl emeinin ilevi deil, daha nce rnde nesnellemi bulunan emekmi gibi grnr; ve bu emein fiyat, zamana gre crette olduu gibi
Emek Gcnn Gnlk Deeri Belli Sayda Saatten Oluan Gn

oranyla deil, reticinin i karma

yeteneiyle belirleniyormu gibi grnr.25 Bu grnn uyandrd gven, her iki cret biiminin ayn i kollarnda yan yana uygulanan biimler olmas olgusuyla ilk iddetli darbeyi yer. rnein,
Londradaki mrettipler kural olarak para bana cret alarak alr, zamana gre cret alarak almak bunlar arasnda istisna oluturur. Tarada bunun tersi olan bir durum vardr: burada mrettipler iin zamana gre cret alarak almak kural, para bana cret alarak almak istisnadr.
25 Para i sistemi, iilerin tarihinde bir a belirler; bu sistem, uzak olmayan bir gelecekte zanaaty ve kapitalisti kendi kiiliinde birletirmeyi vaat eden lonca zanaatsnn durumu ile kendi arzu ve iradesiyle kapitaliste balanan basit gndeliki iinin durumu arasnda yer alr. Para bana i gren iiler, giriimcinin sermayesiyle alyor olsalar bile, gerekte kendi kendilerinin patronlardrlar. (John Watts, Trade Societies and Strikes, Machinery and Cooperative Societies. Manchester 1865, s. 52, 53.) Bu kk esercii zikrediyorum, nk bu, oktan bayatlayp rm, herkesin bildii zrc iddialarn biriktii bir lm ukurudur. Ayn Bay Watts, daha nce Owenclk zerinde de laf etmi ve 1842 ylnda, mlkiyeti hrszlk iln ettii Facts and Fictions of Polical Economy adl bir baka kitapk yaynlamt. Aradan ok zaman geti.

530

Kapital

cret

531

Londra limannda gemi inaat iileri para bana cret alr, dier btn ngiliz limanlarnda zamana gre cret sistemi uygulanr.26

Londrada ayn sarahanelerde ou zaman ayn i iin Fransz iilere para bana, ngiliz iilere zamana gre cret denir. Para bana cret sisteminin genel bir uygulama bulduu gerek anlamdaki fabrikalarda baz iler iin teknik nedenlerle bu sistem uygulanmaz ve bundan dolay bu gibi ileri yapan kimselere denen cretler zamana gre hesaplanr.27 Ne olursa olsun, kapitalist retimin geliimi iin bir biim dierinden daha uygun olsa bile, cretin denmesindeki bu biim farknn, cretin znde hibir deiiklik yapmad aslnda aktr. Allm i gn, 6snn karl denen ve 6snn karl denmeyen 12 saat olsun. Bu i gnnn deer-rn 6 ilin, dolaysyla bir i saatinin deer-rn de 6 peni olsun. Younluk ve hner asndan ortalama derecedeki bir iinin, ortalama younluk ve ortalama hnerle alan, yani bir nesnenin retimi iin fiilen yalnzca toplumsal olarak gerekli olan emek-zaman harcayan bir iinin, 12 saatte, deneyimlere gre, ister birbirlerinden ayr rnler isterse bir btn oluturan nihai rnn llebilir paralar olarak, 24 paralk i kardn varsayalm. Bu durumda bu 24 parann deeri, bunlarda yer alm bulunan deimez sermaye ksmnn deeri dldkten sonra, 6 ilin, ve her bir bireysel parann deeri 3 peni olur. i, para bana 1 peni elde eder ve bylece 12 saatte 3 ilin kazanr. inin 6 saati kendisi iin, 6 saati kapitalist iin harcadnn m yoksa her bir saatin yarsn kendisi iin, dier yarsn kapitalist iin altnn m kabul edildii, zamana gre cret bakmndan nasl nemsizse, burada da, her bir parann yarsnn karlnn denip dier yarsnn karlnn denmediinin mi, yoksa 12 parann fiyat yalnzca emek gcnn deerini yerine koyarken dier 12 parada da artk deerin maddelemi bulunduunun mu sylendii nemsizdir. Para bana cret biimi, zamana gre cret biimi gibi akla aykrdr. rnein, iki para meta, bunlarn retimi srasnda tketilen retim aralarnn deeri ktktan sonra, bir i saatinin rn olarak 6 peni
26 T. J. Dunning, Trades Unions and Strikes, Lond. 1860, s. 22. 27 cretin bu iki biiminin ayn anda ve yan yana olmasnn dzenbazlklarn yrtmede kapitalistlerin ilerine nasl yarad zerine: Bir fabrika, yars para bana cret alan ve daha uzun sre almakta dorudan doruya kar olan 400 ii altryor. Gn hesabyla alan dier 200 ii de birincilerin altklar sre kadar alyor, ama, altklar fazla zaman iin hi karlk almyorlar. Bu 200 kiinin bir gnn yarm saatinde yaptklar i, bir kiinin 50 saatte yapt ie ya da bir haftalk iinin 5/6sna bedeldir ve giriimci iin elle tutulur bir kazan oluturur. (Reports of Insp. of Fact., 31st October 1860, s. 9.) Fazla mesai yaptrma, nemli bir lde hl uygulanyor; ve ou rnekte, yasann sahip olduu saptama ve cezalandrma olanaklar karsnda gven iinde yrtlyor. Para bana cret esasna gre deil, haftalk cret esasna gre alan btn iilere yaplan hakszl... bundan nceki birok raporda gstermi bulunuyorum. (Leonard Horner, Reports of Insp. of Fact., 30th April 1859, s. 8, 9.)

iken, ii bunlar iin 3 penilik bir fiyat elde eder. Para bana cret aslnda dorudan doruya bir deer ilikisi ifade etmez. Burada, parann deerinin bu parada maddelemi olan emek-zaman ile llmesi deil, bunun tersine, ii tarafndan harcanm olan emein iinin retmi bulunduu paralarn says ile llmesi sz konusudur. Zamana gre crette emek dorudan doruya kendi devam sresi ile, para bana crette ise belli bir sre iinde emein kendisinde maddeletii rn miktar ile llr.28 Emek-zamann kendi fiyat, en sonunda, Gnlk almann Deeri = Emek Gcnn Gnlk Deeri, denklemiyle belirlenir. Demek ki, para bana gre cret, zamana gre cretin deiik biiminden baka bir ey deildir. imdi, para bana cretin karakteristik zelliklerine biraz daha yakndan bakalm. in kalitesi, burada, para bana fiyatn tam denmesi iin ortalama kalite dzeyinde olmas gereken nihai rnn kendisiyle kontrol edilir. Para bana cret bu bakmdan cret kesintilerinin ve kapitalist dolandrcln en korkun kayna haline gelir. Para bana cret, emek younluunu lmek iin kapitaliste mkemmel bir l arac olur. Yalnzca, nceden belirlenmi ve deneylere dayanlarak yerleiklik kazanm belli bir meta miktarnda maddeleen emek-zaman, toplumsal olarak gerekli emek-zaman saylr ve ancak bu miktarda emek-zamana, toplumsal olarak gerekli emek-zaman iin denen cret denir. Bundan tr, Londrann byke terzihanelerinde belli bir i paras, rnein bir yelek vb. bir saat, yarm saat vb. diye isimlendirilir ve bir saat 6 penidir. Bir saatte ne kadar ortalama rn elde edilecei uygulama ile belirlenir. Yeni bir moda ktnda, tamir ileri sz konusu olduunda vb., belli bir i parasnn ne kadar saat saylaca konusunda, patronla iiler arasnda anlamazlk kar; burada da son sz deneyim syler. Londradaki mobilya atlyelerinde vb. ayn durumla karlalr. i, ortalama i karma yeteneine sahip deilse, belli bir asgari gnlk ii karamayaca iin, kendisine yol verilir.29 Emein kalitesi ve younluu burada bizzat cretin biimi ile kontrol edildiinden, bu cret biimi ie nezaret edilmesini byk lde gereksiz klar. Bundan dolay, bu cret biimi hem daha nce grlm olan
28 cret iki ekilde hesaplanabilir: almann sresine veya rnne gre. (Abrg lmentaire des principes de lcon. Pol., Paris 1796, s 32.) Bu isimsiz eserin yazar: G. Garnier. 29 plik iisine belli bir miktarda pamuk verilir; o, bununla, belli bir sre iinde, belli bir incelik derecesinde, belli bir miktarda tire ya da iplik salamak zorundadr; ve iledii her libre iin eline belirli bir miktarda para geer. kard i istenilen nitelikte olmazsa, bunun cezasn o eker; iledii miktar belli bir sre iin belirlenmi asgariden az olursa kendisine yol verilir ve yerine daha becerikli bir ii alnr. (Ure, l.c. s. 316, 317.)

532

Kapital

cret

533

modern ev sanayisinin, hem de hiyerarik olarak dzenlenmi bir smr ve bask sisteminin temelini oluturur. kincisinin balca iki biimi vardr. Para bana cret, bir yandan, kapitalist ile ii arasna asalaklarn girmesini, yani emein bir arac tarafndan kiralanmasn (subletting of labour) kolaylatrr. Aradaki kiilerin kazanc, tmyle, emein kapitalist tarafndan denen fiyat ile bu fiyatn fiilen iinin eline gemesine izin verdikleri ksm arasndaki farktan doar.30 Bu sisteme ngilterede sweating-system (terletme sistemi) gibi karakteristik bir isim verilmitir. te yandan, para bana cret, kapitaliste, bir ii ba ile -manifaktrlerde bir grup bayla, maden ocaklarnda kmr karcsyla vb. fabrikada asl makine iisiyle- szleme yapma olanan salar; byle bir szleme ile kapitalist, para bana belli bir fiyat demeyi, ii ba da yardmclarn bulup altrmay ve bunlara cretlerini demeyi taahht eder. inin sermaye tarafndan smrlmesi, burada iinin ii tarafndan smrlmesi yoluyla gerekletirilir.31 Para bana cretin bykl verilmi ise, doal olarak, emek gcn mmkn olduu kadar youn bir ekilde kullanmak, iinin kiisel kar haline gelir; bu da kapitalistin normal younluk derecesini ykseltmesini kolaylatrr.32 Ayn ekilde, i gnnn uzatlmasnda da iinin kiisel kar vardr; nk, ii bu yolla gnlk ya da haftalk cretini artrr.33 Para bana denen cret deimiyor olsa bile, bu, za30 i yalnzca en sondaki bir ift el yaparken emein rn elden ele geer, bunlardan her biri krdan kendisine pay alrsa, sonunda ii kadna yaplan deme acnas derecede orantsz olur. (Child. Empl. Comm. II. Rep., s. LXX, n. 424.) 31 zrc Watts bile unu belirtiyor: Bir i iin alnan iiler hep birlikte szleme taraf olsalar ve bir iinin arkadalarndan daha fazla alarak kendisi iin bir avantaj salamay dnmesi yerine, herkes kendi yetenekleri uyarnca alacak olsa, bu, para bana cret sistemi iin byk bir iyileme olurdu. (l.c. s. 53.) Bu sistemin bayalklar hakknda kr. Child Empl. Comm. Rep. III, s. 66, n. 22; s. 11, n. 124; s. XI, n. 13, 53, 59 vb. 32 Kendiliinden doan bu sonuca, ou kez yapay olarak yardmda bulunulur. Sz gelii, Londrada engineering tradede (makine sanayisinde) det halini alm bir hile vardr: Kapitalist stn kuvvetli ve eli abuk birini, bir grup iinin ba olarak seer. i ba, sadece normal cret alarak alan arkadalarnn btn g ve gayretlerini harcamalarna rnek ve drt olmak iin, kendisi olanca gc ile alacaktr. Bu hizmetinin karl olarak kapitalistten ayda bir ya da baka aralklarla ek bir para alr. ... Bu durum, kapitalistlerin, sendikalar tarafndan faaliyetin, stn yeteneklerin ve alma gcnn kstland (stinting the action, superior skill and working power) yolundaki ikyetlerin ne anlama geldiini, baka bir yoruma gerek brakmayacak ekilde gsteriyor. (Dunning, l.c. s. 22, 23.) Yazarn kendisi ii ve bir Trades Unionun (sendikann) sekreteri olduundan, bu sylenenler abartl saylabilirdi. Ama, ayn konu hakknda okuyucu J. Ch. Mortonun highly respectable (son derece saygn) tarm ansiklopedisindeki Labourer (emeki) maddesine bakabilir; orada ayn yntem, iftilere, denenmi bir yntem olarak tlenir. 33 Para bana cret alan herkes, ... almann yasal snrlarnn tesine geilmesinden yararlanr. Fazla mesai yapma istei, zellikle dokumac ve ileci olarak altrlan kadn iiler arasnda grlr. (Rep. of Insp. of Fact., 30th April 1858, s. 9.) Kapitalistler iin bu derece avantajl olan bu para bana cret sistemi ... dorudan doruya, 4 veya 5 yl para bana ve fakat pek dk bir cret alarak alan gen mlekiyi

manla, i gnndeki uzamay bir yana braktmzda, daha nce zamana gre cretin incelenmesi srasnda grlen bir tepkiyi, emek fiyatnda bir dmeyi getirir. Zamana gre crette ayn trden iler iin, az sayda istisna dnda, ayn cret denir; buna karlk, para bana crette, emek-zamann fiyat her ne kadar belli bir rn miktar ile llyor ise de, gnlk ya da haftalk cret iilerin bireysel farkllklarna bal olarak deiir; belli bir zaman aralnda iilerden biri ancak asgari miktarda, bir dieri ortalama miktarda, bir ncs ortalamay aan miktarda rn salar. Demek ki, burada fiilen ele geen gelir bakmndan, tek tek iilerin farkl hner, g, enerji, dayankllk vb. dzeylerine gre byk farkllklar ortaya kar.34 Bu, sermaye ile cretli emek arasndaki genel ilikiyi, doal olarak, hibir biimde deitirmez. lk olarak, bireysel farklar toplam atlyede birbirlerini dengelerler; toplam atlye belli bir alma sresi iinde ortalama rn salam ve denen toplam cret bu i kolunun ortalama creti haline gelmi olur. kinci olarak, her bireysel ii tarafndan salanan artk deer kitlesi, bu iinin bireysel cretine karlk geldiinden, cretle artk deer arasndaki oran ayn kalr. Ne var ki, para bana cretin bireysellie daha geni bir hareket alan salyor olmas, bir yandan iilerin bireyselliklerini ve bununla birlikte de zgrlk duygularnn, bamszlklarnn ve kendi kendilerini kontrol yeteneklerinin gelimesi iin bir drt olurken, te yandan, iilerin kendi aralarndaki ve birbirlerine kar rekabetlerini krkler. Bundan dolay, para bana cret, bireysel cretleri ortalama dzeyin zerine karrken, bu ortalama dzeyin kendisini drme eilimine sahiptir. Belli bir para bana cretin uzun sredir gelenek halinde yer ettiinde ve dolaysyla bunun indirilmesinde zel zorluklarla karlaldnda, patronlar, istisnai biimde de olsa, para bana creti, zorla, zamana gre crete evirmiti. rnein, 1860 ylnda Coventryli kurdele ve erit dokuma iilerinin giritikleri byk grev bu yzden olmutu.35 Son
byk lde fazla mesai yapmaya tevik eder. mlekilerin uradklar fiziksel bozulmann balca nedenlerden biri budur. (Child. Empl. Comm., I. Rep., s. XIII.) 34 Emek karlnda para saysna gre, her bir para iin belirli bir miktarda deme yaplan herhangi bir i kolunda. ... cret tutarlar birbirlerinden son derece farkl olabilir. Oysa, gnlk cret iin, genel olarak, ... o i kolunda giriimcinin de iinin de ortalama iinin standart creti olarak kabul ettii bir cret olur. (Dunning. l.c. s. 17.) 35 Kalfalara i gnne ya da para says hesabna gre para denir ( la journe ou la pice). ... Ustalar, her mtierde (i kolunda) bir gnde iilerin ne kadar i karabileceklerini yaklak olarak bilir; bunun iin de onlara ou zaman kardklar ie gre bir cret derler; bylece, kalfalar, kendi karlar dorultusunda, gzetime gerek brakmakszn, alabildikleri kadar alr. (Cantillon, Essai sur la Nature du Commerce en Gnral, Amst. d. 1756, s. 185 ve 202. Birinci bask 1755de yaynlanmt.) Quesnay, Sir James Steuart ve A. Smithin geni lde yararlandklar Cantillon, burada daha o zaman par-

534

Kapital

cret

535

olarak, para bana cret, bundan nce grlm olan saat sisteminin temel dayanaklarndan biridir.36 Buraya kadarki aklamalardan para basma cretin kapitalist retim tarzna en uygun gelen cret biimi olduu anlalm oluyor. Para bana cret, asla yeni bir ey olmamakla beraber -baka yerler dnda, 14. yzyla ait Fransz ve ngiliz statlerinde zamana gre cretin yannda grnr- daha byk bir hareket alanna ilk kez ancak gerek manifaktr dneminde kavutu. Byk sanayinin cokunluk ve atlm dneminde, zellikle de 1797-1815 yllar arasnda, alma sresini uzatma ve creti drme arac olarak kullanld. u parlamento raporlarnda, sz edilen dnem boyunca cretlerin gsterdii dalgalanmalar zerine ok zengin malzeme mevcuttur: Report and Evidence from the Select Committee on Petitions respecting the Corn Laws (parlementonun 1813/14 toplant yl) ve Reports form the Lords Committee, on the state of the Growth, Commerce, and Consumption of Grain and all Laws relating thereto (1814/15 toplant yl). Bunlarda emek fiyatnn Jakobenlere kar giriilen savan bandan bu yana devaml dme halinde olduunu ortaya koyan belgeli kantlar bulunur. rnein, dokumaclkta para bana cret o kadar dmt ki, i gnnn ok byk lde uzatlm olmasna ramen, gnlk cret eskisinden daha dk bir dzeyde bulunuyordu.
Dokumacnn gerek geliri, eskiden elde ettiinden ok daha azdr; dokumacnn sradan iiye kar bir zamanlar sahip bulunduu ve balangta ok byk olan stnl, bugn hemen hemen tamamyla yok olmu bulunuyor. Gerekten, hnerli emek ile sradan emein cretleri arasndaki fark bugn daha nceki herhangi bir dneme gre ok daha nemsizdir.37
a bana creti yalnzca zamana gre denen cretin deiiklie uram biimi olarak gstermitir. Cantillonun Franszca basm, balna bakldnda, ngilizceden evrilmi gibi grnr, ne var ki, The Analysis of Trade, Commerce etc, by Philip Cantillon, late of the City of London, Merchant ismini tayan ngilizce basm, sadece daha sonraki bir tarihte (1759da) yaynlanm olmakla kalmaz, ama ieriiyle de, daha sonra yaplm ve gzden geirilmi bir basm olduunu ortaya koyar. rnein, Franszca basmda Humeun henz hi ad gemezken, ngilizce basmda Pettyye artk pek az rastlanr. ngilizce bask teorik bakmdan daha nemsizdir; fakat, zellikle ngiliz ticareti, kle ticareti vb. hakknda Franszca basmda eksik olan bir sr zgl ve ayrntl bilgi ierir. ngilizce basmn balnda eserle ilgili olarak yer alan Taken chiefly from the Manuscript of a very ingenious Gentleman deceased, and adapted etc. (Byk lde, ok zeki bir merhum beyefendinin elyazmasndan alnm ve uyarlanmtr vb.) szleri, bundan dolay, yalnzca, o zamanlar pek moda olan bir uydurma gibi grnyor. 36 Belirli i yerlerinde iin gerekten gerektirdiinden ok daha fazla iinin altrldn ne kadar sk grdk? ou zaman iiler henz sonucu belirsiz, bazen de yalnzca hayalde mevcut olan bir i iin alnr: para bana cret dendii iin, bununla hibir risk altna girilmedii ifade edilir; nk, denir, kaybedilen btn zaman, zamann isiz geirenlerin zararna olur, bunun zararn bu gibi kimseler eker. (H. Gregoir, Les Typographes devant le Tribunal Correctionnel de Bruxelles, Bruxelles 1865, s. 9.) 37 Remarks on the Commercial Policy of Great Britain, Lond, 1815, s. 48.

Para bana cret tarafndan younluu ve genilii artan emekten tarm proletaryasnn ne kadar az yararlanm olduunu toprak sahipleri ile iftilerden yana olan bir eserden aaya aldmz pasaj ortaya koyar:
Tarm ilerinin ok byk bir ksm, gnlne ya da yaptrlacak ie gre tutulan kimseler tarafndan yerine getirilir. Bunlarn haftalk creti aa yukar 12 ilini bulur; para i hesabna gre alan ve buna gre cret alan bir kimsenin, daha sk alma drts ile, haftalk cretle alan bir kimseden 1 ilin veya belki de 2 ilin fazla kazand dnlebilirse de, bu kimsenin elde ettii toplam gelir gz nne alndnda, yl boyunca isiz kalmaktan dolay urad kaybn bu kazancn gtrd grlr. ... Bundan baka, genel olarak grlen bir ey daha vardr: bu gibi kimselerin cretleri ile gerekli geim aralarnn fiyatlar arasnda yle bir iliki mevcuttur ki, bu, iki ocuk sahibi bir kimsenin ailesini, kilise yardmna snmaya muhta olmadan geindirmesini salar.38

Malthus, o zamanlar parlamento tarafndan aklanm olan olgularla ilgili olarak yle demiti:
Para bana cret uygulamasnn byk lde artm olmasna endieyle baktm itiraf ederim. Bir gnde 12 veya 14 saat ya da daha uzun bir sre boyunca yaplan gerekten ar bir i, bir insan iin ok fazladr.39

Fabrika Yasas kapsamna alnm olan atlyelerde para bana cret genel kural haline gelmitir; nk, bunlarda sermaye i gnn ancak derinliine bytebilir.40 Emein deien retkenlii ile birlikte ayn rn miktar deien bir emek-zaman temsil eder. Bu durumda, belli bir emek-zamann fiyat ifadesi olduu iin, para bana cret de deiir. Bizim yukardaki rneimizde, 12 saatte 24 para retiliyordu; 12 saatin deer-rn 6 ilin ediyordu; emek gcnn gnlk deeri 3 ilin, bir i saatinin fiyat 3 peni ve bir para iin denen cret 1 peni idi. Bir parada i saati yutulmu bulunuyordu. imdi, emek retkenliinin iki katna kmas dolaysyla ayn i gnnde 24 yerine 48 para elde edilse, ve dier btn koullar ayn kalsa, bu durumda, her bir para imdi i saati yerine ancak i saatini temsil ediyor olaca iin, para basma cret 1 peniden peniye der. 24 x 1 peni = 3 ilin, ve yine 48 x peni = 3 ilindir. Dier bir ifadeyle: para bana cret, ayn zaman aralnda elde edilen para saysndaki art41 ya da, ayn ey demek olan, ayn para iin
38 A. Defence of the Landowners and Farmers of Great Britain, Lond. 1814, s. 4, 5. 39 Malthus, Inquiry into the Nature etc. of Rent, London 1815, [s. 49, not]. 40 Para bana cret alan iiler, fabrikalarda alan btn iilerin, muhtemelen, 4/5ini oluturmaktadr. (Reports of Fact. for 30th April 1858, s. 9.) 41 plik makinesinin retici gc kesin olarak hesaplanr ve bununla yaplan ie de-

536

Kapital

harcanan emek-zamandaki azal orannda dm olur. Para bana crette meydana gelen bu deime, srf nominal bir deiiklik olduu srece, kapitalist ile ii arasnda srekli mcadelelere yol aar. nk, ya kapitalist bunu emein fiyatn gerekten drmek iin bahane olarak kullanr, ya emein retkenliindeki arta emein younluundaki art elik eder, ya da ii, sanki kendisine emek gcnn deil de rnnn karl deniyormu gibi, bir grnten ibaret olan para bana creti ciddiye alr ve bu nedenle metann sat fiyatndaki dmeye karlk gelmeyen bir cret indirimine kar ayaklanr.
iler ham maddelerin ve imal edilen eylerin fiyatlarn dikkatle izler ve bylece patronlarnn krlarn doruluk ve kesinlikle tahmin edebilirler.42

B l m 20

lkeler Arasndaki cret Farklar

Kapitalist, bylesi bir iddiaya, hakl olarak, cretli emein doas hakkndaki kaba bir yanlg olarak yaklar.43 Sanayinin ilerlemesinin nne vergi koymak demek olan bu haksz iddia karsnda olanca grlty koparr ve emein retkenliinin iiyi hibir ekilde ilgilendirmediini aka ilan eder.44

nen para, bunun retici gcndeki artma ile birlikte, bu artma kadar olmasa bile, azalr. (Ure, l.c. s. 317.) Mazur gsterici bu son cmleyi, Urenin kendisi tekrar hkmsz klar. rnein, mulenin uzatlmas halinde, uzatmann ek bir emek harcamasna neden olacan itiraf eden gene kendisidir. u halde, emek, retkenliinin artt lde daha az harcanmamaktadr. Dahas: Bu uzatma ile makinenin retici gc bete bir orannda ykselir. Bunun zerine, iplik iisine kard i iin artk eskisi kadar para verilmez; ama, imdi verilen para bete bir orannda azalm olmad iin, makinedeki iyileme, iinin belli saydaki i saatine karlk elde edecei paray artracaktr -ama- bu saptamann belli bir lde deitirilmesi gerekir. ... iplik iisi kendisinin ek yarm ilininin bir ksmn ek gen yardmc iilere brakmak zorundadr, ve ayrca yetikin iilerin bir ksmna yol grnr (l.c. s. 320, 321) ki, byle bir durumda cretin ykselmesi yolunda bir eilim asla sz konusu olamaz. 42 H. Fawcett, The Economic Position of the British Labourer, Cambridge and London 1865, s. 178. 43 Londrada yaynlanan Standard gazetesinde, 26 Ekim 1861 gn, John Bright et Co. irketinin Rochdale Sulh Mahkemesinde grlen bir davasna dair haber vard: Hal Dokuma ileri Sendikasnn temsilcileri tehdit ve tedhi hareketlerine giritiklerinden dolay mahkemeye verildi. Bright irketinin hissedarlar, daha nce 160 yarda halnn retimi iin gerekli olan zaman ve emekle (!) imdi 240 yarda hal dokuyacak yeni makineler almt. ilerin, giriimcilerinin mekanik iyiletirmeler iin yaptklar sermaye yatrmlar dolaysyla elde ettikleri krdan bir pay talep etmeye kesinlikle haklar yoktu. Bu nedenle, Brightlar, creti yarda bana 1 peniden 1 peniye indirme teklifinde bulunmutu; byle bir durumda iilerin yapacaklar ayn miktarda i iin elde edecekleri para tamamyla eskisi kadar olacakt. Ne var ki, bu, nominal bir cret indirimiydi ve iddiaya gre, iiler, ncesinde ak ekilde uyarlmamt. 44 i sendikalar, cretleri olduklar dzeyde tutma hevesiyle giritikleri abalar srasnda, makinelerin iyiletirilmesiyle salanm krlardan da pay almaya alyor! (Quelle horreur! {Ne korkun!}) ... i ksald iin daha yksek cret istiyorlar; ... bir baka ifadeyle, snai iyiletirmeler zerine bir vergi koyma abas iinde bulunuyorlar. (On Combination of Trades, New Edit., Lond. 1834, s. 42.)

On Beinci Blmde emek gcnn mutlak ya da greli (yani artk deere oranlanan) deer byklnde bir deiiklie yol aabilen eitli kombinasyonlar incelemi, te yandan emek gcnn fiyatnn kendileriyle gereklik kazand geim aralar miktarnn da bu fiyatn urad deiikliklerden bamsz45 ya da farkl dalgalanmalar gsterebileceini grmtk. Daha nce belirtilmi olduu gibi, emek gcnn deerinin ya da fiyatnn basit bir biimde kolayca grlebilen cret biimine evrilmesiyle, buradaki btn yasalar, cretin hareketini yneten yasalar haline gelir. cretin bu hareketinde tek bir lke bakmndan deien kombinasyon olarak grnen ey, farkl lkeler bakmndan ulusal cretler arasndaki e zamanl farkllk olarak grnebilir. Bundan tr, farkl lkelerdeki ulusal cretleri birbirleriyle karlatrrken, emek gcnn deer byklndeki deimeleri belirleyen btn faktrleri, doal ve tarihsel olarak gelimi birincil yaamsal ihtiyalarn fiyat ve kapsamlarn, iinin eitilme giderlerini, kadn ve ocuk emeinin oynad rol, emein retkenliini, emein geniliine ve derinliine bykln hesaba katmamz gerekir. En stnkr bir karlatrma bile, ilk nce, farkl lkelerdeki ayn i kollarnda denmekte olan orta45 Daha ucuz bir nesneden daha fazla satn alabiliyorlar diye, cretler (burada emek gcnn fiyatndan sz ediliyor) ykselmitir demek, doru deildir. (David Buchanan, kendisinin hazrlad A. Smithin Wealth etc. 1814 basmnda, v. I. s. 417. Not.)

538

Kapital

cret

539

lama gnlk cretin ayn byklkte bir i gnne indirgenmesini gerektirir. Gnlk cretler byle bir indirgenme ileminden geirildikten sonra, zamana gre hesaplanan cretin imdi bir de para bana crete evrilmesi gerekir; nk, emein hem retkenliinin hem de younluunun ls, ancak bu sonuncusudur. Her lkede emein belli bir ortalama younluu vardr; younluu ortalamadan dk bir emek kullanld zaman, bir metann retimi, toplumsal olarak gerekli olandan daha fazla zaman gerektirir ve bu yzden bu emek normal nitelikte bir emek saylmaz. Belirli bir lkede, yalnzca ulusal ortalamann zerine kan bir younluk derecesi, deerin lsn, sadece alma zamannn sresi araclyla deitirebilir. Tek tek lkelerin hep birlikte meydana getirdikleri dnya piyasasnda, byle bir ey sz konusu olamaz. Emein ortalama younluu lkeden lkeye deiir; birinde daha byk, dierinde daha kk olur. Bylece, bu ulusal ortalamalar, l birimi evrensel emein ortalama birimi olan bir lek oluturur. Bundan tr, daha youn bir ulusal emek, daha az youn bir ulusal emee oranla, ayn zaman aralnda, daha ok para ile ifade edilen daha fazla deer retir. Ama deer yasasnn uluslararas kullanmnda deiiklie yol aan asl neden, dnya pazarnda, daha retken ulus, rekabet tarafndan, metalarnn sat fiyatn bunlarn deerine indirmeye zorlanmadka, daha retken ulusal emein ayn zamanda daha youn emek saylmasdr. Bir lkede kapitalist retim ne kadar gelimise, orada emein ulusal younluu ve retkenlii de uluslararas dzeyin o kadar stne kar.46 Bu nedenle, farkl lkelerde ayn uzunlukta emek-zaman harcanarak retilen ayn trden metalarn farkl miktarlar, farkl fiyatlarla, yani uluslararas deerlere gre deien farkl para tutarlar ile ifade edilen, farkl uluslararas deerlere sahiptir. Dolaysyla, parann greli deeri, kapitalist retim tarznn daha fazla gelimi bulunduu bir lkede, bunun daha az gelimi olduu bir lkedekinden daha dk olacaktr. Buradan ayn zamanda, nominal cretin, yani emek gcnn para ile ifade edilen e deerinin, bu lkelerin ilkinde dierinden daha yksek olaca sonucu da kar; ama bu, asla, sz edilen yksekliin gerek cretler, yani iinin kullanmna sunulan geim aralar miktar iin de geerli olmas demek deildir. Ne var ki, para deerinin farkl lkelerdeki bu greli farkllklar bir yana brakldnda bile, ou kez, gnlk, haftalk vb. cretlerin bir lkede teki lkedekinden daha yksek olduu, buna karlk emein
46 retkenlik bakmndan ne gibi hususlarn bu yasay tek tek retim kollar iin deiiklie uratlabileceini, bir baka yerde inceleyeceiz.

greli fiyatnn, yani emein hem artk deere hem de rnn deerine oranlanan fiyatnn, lkelerin ikincisinde birincisindekinden daha yksek dzeyde bulunduu grlr.47 1833 Fabrika Komisyonu yelerinden J. W. Cowell iplik dokumacl alannda yapm olduu dikkatli incelemelerden sonra u sonuca ulamt:
ngilterede cretler iiler iin kta Avrupasndakilere gre daha yksek olsa bile, gerekte, fabrikatrler iin daha dktr. (Ure, s. 314.)

ngiliz fabrika mfettii Alexander Redgrave, 31 Ekim 1866 tarihli fabrika raporunda, ngiltere ile kta lkeleri arasnda istatistiklere dayanarak yapm olduu karlatrmal inceleme ile, kta Avrupasndaki daha dk crete ve ok daha uzun alma sresine ramen burada emein, rne oranla, ngilteredekinden daha pahal olduunu ortaya koymutur. Oldenburgta bir pamuklu fabrikasnn ngiliz mdr (manager), i gnnn orada cumartesileri dahil, sabahlar 5.30da balayp akamlar saat 8e kadar devam ettiini, ve oradaki iilerin, ngiliz i gzclerinin nezareti altnda alrken, bu sre iinde ngiliz iilerinin 10 saatte rettikleri kadar rn salamadklarn, Alman i gzclerinin nezareti altnda salanan rnnse ok daha az olduunu aklamtr. cretler, baz rneklerde % 50ye varmak zere ngilteredekinden ok daha dk, buna karlk makinelere oranla ii says ok daha bykm ve baz departmanlarda 5:3 oranndaym. Bay Redgrave, Rus pamuklu fabrikalar hakknda da ok ayrntl bilgiler veriyor. Bu bilgiler ona yakn zamana kadar orada alm olan bir ngiliz mdr tarafndan verilmitir. Her trl ktln kolayca boy att bu Rus topranda ngiliz fabrikalarnn ocukluk dnemine ait eski deheti de eksiksiz olarak hkm srmektedir. Yerli Rus kapitalisti fabrika ilerine yatkn olmad iin yneticiler doal olarak ngilizdir. Ar altrma gece ve gndz devaml biimde uyguland halde ve iilere utanlacak de47 James Anderson, A. Smithe kar giritii polemikte unlar belirtir: Emek fiyatnn, toprak rnlerinin ve zellikle de tahln ucuz olduklar lkelerde, grnte genellikle dk olmakla beraber, aslnda, ounlukla dier lkelerdekinden gerekte daha yksek olduu, ayn biimde belirtilmeye deer. nk, iiye gnlk olarak verilen cret, her ne kadar emein grnteki fiyat ise de, emein gerek fiyat deildir. Gerek cret, belli bir miktarda harcanm emek giriimciye neye mal oluyorsa, odur; ve bu adan bakldnda, emek, hemen hemen btn durumlarda, zengin lkelerde yoksul lkelerden, her ne kadar tahl ve dier geim aralarnn fiyatlar genel olarak ikincilerde birincilere oranla byk lde daha dk olsa da, daha ucuzdur. ... Emek, gnlk cret olarak, skoyada ngilteredekinden ok daha ucuzdur. ... Emek, para bana cret olarak, genel olarak ngilterede daha ucuzdur. (James Anderson, Observations on the means of exciting a spirit of National Industry, etc., Edinb. 1777, s. 350, 351.) - te yandan, cretlerin dkl de emein pahal olmasna yol aar. rlandada emek ngilteredekinden daha pahaldr... nk, orada cretler ok daha dktr. (Nr. 2074, Royal Comission on Railways, Minutes, 1867).

540

Kapital

cret

541

recede dk cret verilmesine ramen, Rus fabrikatr ancak yabanc rekabetinin yasaklanmas sayesinde ayakta durabilmektedir. - Burada son olarak bir de eitli Avrupa lkelerinde fabrika ve ii bana den ortalama i says hakknda Redgravein hazrlam olduu karlatrmal bir tabloyu vereceim. Redgravein kendisinin de belirtmi olduu gibi, o, bu saylar birka yl nce toplam olup, o zamandan bu yana ngilterede fabrikalarn byklkleri ve ii bana den i says artm olabilir. Bununla beraber, o, ad geen kta Avrupas lkelerinde de ayn oranda bir ilerleme olduunu varsaymaktadr; dolaysyla aadaki saylar, bir karlatrma iin ie yararllklarn hl koruyor saylabilir.
Fabrika Bana Ortalama Says
ngilterede fabrika bana i says svirede fabrika bana i says Avusturyada fabrika bana i says Saksonyada fabrika bana i says Belikada fabrika bana i says Fransada fabrika bana i says Prusyada fabrika bana i says Kii Bana Ortalama Says 12.600 8.000 7.000 4.500 4.000 1.500 1.500

byk bir ksmnda makineli dokumaclk iplikilikle birlikte yrtlen bir itir; oysa, ngiltere iin verilen saylarda, dokuma tezghlarnn banda alan dokuma iilerinin saylar dlmemitir. Buna karlk dier lkelerdeki fabrikalarn ounluu iplik fabrikalardr. Tam olarak eitler arasnda bir karlatrma yapabilseydik, benim blgemde bulunan ve bir tek adam (minder) ile iki yardmcsnn 2.200 ili mulelere bakt ve gnde 220 libre arlnda, 400 (ngiliz) mili uzunluunda iplik rettikleri birok pamuk iplii fabrikas sayabilirdim. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1866, s. 31-37 passim.)

Fransada Rusyada Prusyada Bavyerada Avusturyada Belikada Saksonyada Kk Alman devletlerinde svirede Byk Britanyada

kii bana 14 i kii bana 28 i kii bana 37 i kii bana 46 i kii bana 49 i kii bana 50 i kii bana 50 i kii bana 55 i kii bana 55 i kii bana 74 i

Bilindii zere, ngiliz kumpanyalar Asyada olduu gibi Dou Avrupada da demir yolu yapm alannda faaliyet gsterir ve bu ite yerli iilerin yan sra belli bir miktarda ngiliz iisi altrrlar. Bunlarn bu yzden emein younluundaki ulusal farklar hesaba katmak gibi pratik bir zorunluluk karsnda kalmalar kendilerine hibir zarar getirmemitir. Bunlarn deneyimleri gstermitir ki, cret dzeyi az ok emein ortalama younluuna karlk geldii zaman bile, emein greli fiyat (rne oranla) genel olarak ters ynde hareket eder. ktisat zerine ilk yazlarndan biri olan cret Dzeyi Hakknda Deneme48 adl almasnda H. Carey, farkl ulusal cretlerin bu uluslara ait farkl i gnlerinin retkenlik dereceleri ile doru orantl olduklarn kantlamaya alr. Onun bununla ulamak istedii ey, bu uluslararas ilikiye dayanarak, cretin her yerde emein retkenliiyle doru orantl olarak ykselip alaldn gstermektir. Carey, karmakark istatistik malzemesini, deti olduu zere, eletirel bir gzle incelemeden ve stnkr bir biimde iinden klmaz bir karklk iinde kullanaca yerde, ncllerini kantlam olsayd bile, artk deer zerine imdiye kadar yapm olduumuz inceleme bu sonucun samaln ortaya koyard. Onun burada yapt en iyi ey, eylerin gerekte de onun teorisine gre ne olmalar gerekiyorsa o olduklarn iddia etmemi olmasdr. yle ya, devlet mdahalesi, doal ekonomik ilikileri bozmutur. Bu nedenle, ulusal cretlerin, bunlarn vergiler biiminde devlete giden ksmnn iinin kendisine gidiyormu gibi hesaplanmalar gerekir. Bu devlet giderlerinin de kapitalist geliimin doal meyveleri olup olmadklar zerinde Careyin biraz daha kafa yormas gerekmez miydi? Bu akl yrtme, sonradan ngilterenin dnya piyasas zerindeki eytani etkisinin (grne gre, kapitalist retimin doal yasalarndan ileri gelmeyen bir etkidir bu) zorunlu kld devlet mdahalesini, yani doann ve akln rn olan bu yasalarn devlet eliyle korunmasn, nam- dier korumaclk sistemini, kefetmek zere, iin banda, kapitalist retim ili48 Essays on the Rate of Wages: with an Examination of the Causes of the Differences in the Conditions of the Labouring Population throughout the World, Philadelphia, 1835.

Bu karlatrma, diyor Bay Redgrave, dier nedenler dnda, zellikle u nedenle ngiltere iin uygun deildir: ngilteredeki fabrikalarn ok

542

Kapital

kilerini serbeste ve uyum iinde ileyileri ancak devletin mdahalesi ile bozulan ebedi ve ezeli doa ve akl yasalar diye iln eden bir adamn tam harc olan bir akl yrtmedir. Carey, ayrca, Ricardo ve dierlerinin teoremlerinde formlletirilmi bulunan mevcut toplumsal kartlk ve elikilerin gerek ekonomik hareketin dnsel rn olmayp, aksine, ngilteredeki ve dier yerlerdeki kapitalist retimin gerek kartlklarnn, Ricardonun ve dier kimselerin ortaya attklar teorilerin sonucu olduunu da kefetmiti! Son olarak, kapitalist retim tarznn kendi znde mevcut gzellikleri ve uyumluluklar yok eden eyin son kertede ticaret olduu kefi de ona aittir. Bir adm daha atacak olsa, belki kapitalist retim tarznda biricik ktln sermayenin kendisi olduunu da kefedecektir. Bir Bastiatnn ve gnmzdeki serbest ticaret yanls dier btn iyimserlerin uyumlu bilgeliklerinin gizli kayna olma erefine, korumaclk ynndeki sapknlna ramen, eletiri yeteneinden bylesine korkun derecede yoksun ve bylesine dzmece bir bilgin olan bir adam layk olabilirdi.

Yed i nc i K s m

Ser mayen i n Bi r i k i m S rec i

Bir miktar parann retim aralarna ve emek gcne dnmesi, sermaye olarak i grecek bir miktar deerin yapaca ilk harekettir. Bu dnm piyasada, yani dolam alannda olur. Hareketin ikinci aamas, yani retim sreci, retim aralar, deerleri kendilerini meydana getiren unsurlarn deerini aan, yani balangta yatrlm bulunan sermaye ile birlikte bir artk deeri ieren metalara dnr dnmez tamamlanm olur. Bu metalarn da yeniden dolam alanna sokulmalar gerekir. Bu, bu metalarn satlmalar, deerlerinin para olarak gereklik kazanmas, bu parann yeniden sermayeye dnmesi, bu hareketin durmadan yenilenmesi demektir. Srekli birbirini izleyen ayn aamalardan geerek oluan bu dng sermayenin dolam hareketini oluturur. Birikimin ilk koulu, kapitalistin metalarn satmay ve bu yolla elde ettii parann byk bir ksmn yeniden sermayeye evirmeyi baarm olmasdr. Aada, sermayenin dolam srecini normal bir biimde tamamlad varsaylacaktr. Bu srecin daha yakndan analizi kinci Kitapta yaplacaktr. Artk deeri reten, yani karl denmemi emei dorudan doruya iilerden emen ve bunu metalarda sabitleyen kapitalist, geri, bu artk deere ilk el koyan kimsedir, ama hibir biimde bunun nihai sahibi deildir. O, bunu, sonradan toplumsal retimin btn iinde baka ilevleri yerine getiren kapitalistlerle, toprak sahipleriyle vb. paylamak zorundadr. Bundan dolay, artk deer eitli paralara blnr. Bu paralar eitli kategoriler meydana getiren kimselerin paylar olur ve kr, faiz, ticari kr, toprak rant vb. gibi birbirinden bamsz biimlere brnr. Artk deerin bu dnm biimleri ancak nc Kitapta ele alnabilecektir. Dolaysyla, burada, bir yandan, metay reten kapitalistin, bunu deeri zerinden sattn varsayacaz ve kapitalistin meta piyasasna geri dnyle, bu srada sermayenin dolam alannda brnd yeni biimlerle ve yeniden retimin bu biimlerin gerisinde rtl bulunan koullaryla ilgilenmeyeceiz. Dier yandan, kapitalist reticiyi, artk de-

546

Kapital

erin btnnn sahibi, ya da, bir baka deyile, bu ganimetten onunla birlikte pay alan dier herkesin temsilcisi sayacaz. Dolaysyla, birikimi ilk nce soyut olarak, yani yalnzca dolaysz retim srecinin bir unsuru olarak ele alacaz. Birikim gerekletii srece, kapitalist, retilen metalarn satn ve buradan elde ettii parann yeniden sermayeye evrilmesi iini zaten baaryla yrtyor olacaktr. Bundan baka, artk deerin eitli paralara bln, bunun ne kendi doasnda ne de birikimin bir unsuru haline gelmesi iin gerekli olan koullarda herhangi bir deiiklie yol aar. Sanayici kapitalistin artk deerden kendisi iin alkoyduu ya da bakalarna brakt ksmlar hangi oranlarda olursa olsun, o, buna her zaman ilk elden sahip olan kimse olacaktr. Dolaysyla, gerekte olandan farkl ya da fazla bir eyi varsaym olmuyoruz. te yandan, artk deerin blnmesi ve araclk ilevi gren dolam hareketi, birikim srecinin basit temel biimini bulanklatrr. Bundan dolay, birikim srecinin saf analizi, bunun i mekanizmasnn ileyiini gzlerden saklayan btn grnglerin geici olarak yok saylmalarn gerektirir.

B l m 21

Basit Yeniden retim

retim srecinin toplumsal biimi ne olursa olsun, bu srecin srekli olmas ya da periyodik olarak srekli ayn aamalardan yeniden gemesi zorunludur. Bir toplum, tketmekten nasl vazgeemezse, retmekten de ayn ekilde vazgeemez. Bu nedenle, bir btn oluu ve bir ak halinde durmadan yenilenii asndan bakldnda, her toplumsal retim sreci ayn zamanda bir yeniden retim srecidir. retimin koullar ayn zamanda yeniden retimin koullardr. Hibir toplum, rnlerinin bir ksmn srekli olarak retim aralarna ya da yeni retim unsurlarna dntrmeden, srekli olarak retimde, yani yeniden retimde bulunamaz. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, toplumun zenginliini ayn dzeyde yeniden retebilmesi veya tutabilmesi, ancak, rnein bir yl iinde harcanm olan retim aralarnn, yani emek aralarnn, ham maddelerin ve yardmc maddelerin, yllk rn ktlesinden ayn cins ve miktarlarda ayrlp yeniden retim srecine katlmalar yoluyla mmkn olur. Demek ki, yllk rnn belli bir miktar retime ayrlr. Daha en bata retken tketim iin retilmi olan bu rnlerin byk blm, bireysel tketimi kendiliinden olanakszlatran doal biimlere sahiptir. retim kapitalist tarzda olursa, yeniden retim de kapitalist tarzda olur. Kapitalist retim tarznda emek sreci nasl deerlenme srecinin arac olmaktan baka bir ey olarak grnmyorsa, bunun gibi, yeniden retim de yatrlm deeri sermaye olarak, yani kendi kendini deerlen-

548

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

549

diren deer olarak, yeniden retmenin aracndan baka bir ey olarak grnmez. Bir kimse, yalnzca paras srekli biimde sermaye olarak i grd iin, ekonomik bakmdan kapitalist sfatn alr. Sz gelii, 100 sterlin tutarnda bir para bu yl iinde sermayeye evrilmi ve 20 sterlinlik bir artk deer retmi olsa, bu parann ertesi yl ve ondan sonra gelecek yllarda da ayn eyi tekrar etmesi gerekir. Sermaye deerindeki dnemsel art olarak, yani sre iinde bulunan sermayenin dnemsel meyvesi olarak, artk deer, sermayeden doan bir gelir biimini alr.1 Bu gelir kapitalist tarafndan yalnzca tketim fonu olarak kullanlrsa ya da kazanld gibi yine dnemsel olarak tketilirse, dier her ey ayn kalmak kouluyla, basit yeniden retim gereklemi olur. Basit yeniden retim, her ne kadar retim srecinin ayn dzeyde yinelenmesinden ibaret olsa da, yalnzca bu yinelenme ve sreklilik, srece baz yeni karakterler kazandrr, veya daha dorusu, bunun, kendi bana ve soyutlanm bir sre olarak sahip grnd baz zelliklerinin ortadan kalkmasna yol aar. retim sreci, emek gcnn belli bir sre iin satn alnmasyla balatlr ve bu balang, emein sat sresi dolduka ve bylece bir hafta, bir ay vb. gibi belli bir retim dnemi sona erdike, durmadan yenilenir. Ne var ki, iiye emek gcnn karl, ancak emek gc kullanldktan ve hem bunun kendi deeri, hem de artk deer metalarda gerekletikten sonra denir. Demek ki, ii hem imdilik yalnzca kapitalistin zel tketim fonu saydmz artk deeri hem de kendi cret fonunu, deiir sermayeyi, retir ve stelik bunu kendisine cret biiminde geriye gelmesinden nce yapar; ve ii, ancak bu fonu srekli olarak yeniden rettii srece altrlr. ktisatlarn On Altnc Blm, IIde sz edilmi olan ve creti bizzat rnden alnan bir pay olarak gsteren formllerinin dayana ite budur.2 Bu, bizzat ii tarafndan srekli yeniden retilen rnn, cret biiminde srekli ona geri dnen ksmdr. Kukusuz, kapitalist, iiye meta deerini para olarak der. Ne var ki, bu para emein rnnn klk deitirmi biiminden baka bir ey deildir. i, retim aralarnn bir ksmn rne dntrrken, kendisinin daha nceki rnnn bir ksm da gerisin geriye paraya dnr. inin bu1 Bakalarnn emeklerinin rnlerini tketen zenginler bunlar yalnzca mbadele yoluyla (meta satn alarak) elde eder. Bunun iin de, bunlarn tketim fonlar ksa srede bitip tkenecekmi gibi grnr. ... Oysa, toplumsal dzen ierisinde zenginlik, bakalarnn emekleriyle yeniden retilmek gibi bir gce sahiptir. ... Zenginlik, emek gibi ve emek araclyla, zengin yoksullamadan her yl yok edilebilecek yllk bir meyve verir. Bu meyve, sermayeden doan gelirdir. (Sismondi, Nouv. Princ. dcon. Pol. t. I, s. 81, 82.) cretler de krlar da nihai rnn paralar olarak ele alnmaldr. (Ramsay, l.c. s. 142.) inin eline Salairs (cret) biiminde geen rn pay. (J. Mill, Elements etc., ev: Parisot, Paris 1823, s. 33, 34.)

gnk ya da gelecek alt aylk emeinin karl denirken kullanlan ey onun geen haftaki ya da geen alt aylk emeidir. Tek bir kapitalist ile tek bir iiyi ele almak yerine kapitalistler snf ile ii snfn gz nne aldmzda, para biiminin dourduu yanlsama hemen yok olur. Kapitalistler snf, ii snfna srekli olarak, ii snf tarafndan retilen ve kapitalistler snf tarafndan el konulan rnn bir ksm zerinde tasarruf olana salayan, para biimindeki senetler verir. iler bu senetleri ayn biimde srekli olarak kapitalistler snfna geri verir ve bu snftan kendi rettikleri rnden kendi paylarna den ksm alr. rnn meta biimi ve metann para biimi, bu ilemi perdeler. Demek ki, deiir sermaye, iinin kendisinin ve ailesinin varln srdrmek iin muhta olduu ve toplumsal retim sisteminin biimi ne olursa olsun, her zaman bizzat retmek ve yeniden retmek zorunda bulunduu geim aralar fonunun veya emek fonunun zel bir tarihsel grn biimidir. Emek fonu iiye srekli olarak emeinin karl olan bir para biiminde dnyorsa, bu, onun kendi rnnn sermaye biiminde srekli olarak kendisinden uzaklamas yznden byle olmaktadr. Ne var ki, emek fonunun bu grn biimi, iiye kapitalist tarafndan iinin kendi nesnellemi emeinin verildii olgusunu hibir biimde deitirmez.3 Efendisi iin angarya ile ykml olan bir kyly ele alalm. Bu kyl, sz gelii haftann gn kendi retim aralar ile kendi tarlas zerinde alr, geriye kalan gn ise efendisinin maliknesinde almak zorundadr. Kylmz kendi emek fonunu srekli olarak kendisi retir ve bu fon onun karsnda asla emeinin karl olarak bir nc kii tarafndan denen para biimini almaz. Ama buna karlk, kylnn, karl denmeyen emei de asla kullanm kendi iradesine bal ve karl verilen bir emek biimini almaz. Gnn birinde efendinin aklna eser de bunlar benimdir diyerek tarlay, hayvanlar, tohumlar, ksaca, kylnn retim aralarn kendisine mal ederse, o andan itibaren kylmz emek gcn efendiye satma zorunluluu ile kar karya kalr. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, kyl, eskiden olduu gibi, haftann 6 gn, 3 gn kendisi iin, geriye kalan 3 gn, imdi cret deyen efendi haline gelmi olan eski hara efendiye alr. Kylmz, bu durumda da, retim aralarn retim aralar olarak kullanr ve bunlarn deerlerini rne aktarr. rnn belli bir ksm eskiden olduu gibi gene yeniden retim iin ayrlr. Ne var ki, angarya ii cretli i haline geldii andan itibaren, eskiden olduu gibi angarya iini yapan kyl tarafndan retilen ve yeniden retilen emek
3 Sermaye, iiye cretini nceden demek iin kullanld zaman, emein ayakta tutulmasna ynelik fona hibir ey katm olmaz. (Cazenove, yayna kendisinin hazrlad Malthus, Definitions in Polit. Econ., London 1853, basmna ekledii not, s. 22.)

550

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

551

fonu imdi kendisine efendi tarafndan avans verilen sermaye biimine girer. Darack kafas bir grn biimi ile bu biimde yansyan asl eyi birbirinden ayrma yeteneinden yoksun olan burjuva iktisats, emek fonunun bugn bile yeryznde ancak istisnai olarak sermaye biiminde boy verdii olgusuna gzlerini kapatr.4 Kukusuz, deiir sermaye, kapitalistin kendi fonundan avans olarak verilen bir deer olma zelliini,5 ancak, kapitalist retim srecini onun srekli bir ak halinde yenilenmesi olarak ele aldmz anda yitirir. Ama bunun bir yerlerde ve bir tarihte balam olmas gerekmez mi? Dolaysyla, bizim buraya kadarki bak amza gre, kapitalistin, gemi bir tarihte, bir biimde karl denmemi emekten bamsz olan bir ilk birikimle paraya ve dolaysyla da piyasaya emek gc satn alcs olarak gelebilecek bir duruma sahip olmu olmas muhtemeldir. Her ne olursa olsun, kapitalist retim srecinin sreklilii ya da basit yeniden retim, tek bana, yalnzca deiir sermayeyi deil, toplam sermayeyi etkileyen baka ilgin deiikliklere de yol aar. 1000 sterlinlik bir sermayeyle dnemsel olarak, rnein her yl, 200 sterlin tutarnda bir artk deer elde edilse ve bu artk deer, elde edildii yl iinde tketilecek olsa, ayn srecin be yllk tekrar ile tketilmi olacak artk deer tutarnn 5 x 200e, yani balangta yatrlm olan 1000 sterlinlik sermaye deerine eit olaca aktr. Yllk artk deerin sadece bir ksm, rnein sadece yars tketilecek olsa, ayn sonu, retim srecinin on yllk bir tekrar ile elde edilirdi: 10 x 100 = 1000. Genel olarak ifade edecek olursak: yatrlan sermaye deeri her yl tketilen artk deere blndnde, balangta yatrlan sermayenin kapitalist tarafndan tamamen tketilmi ve dolaysyla da yok olmu olaca yllarn ya da yeniden retim dnemlerinin says elde edilir. Kapitalist, bakalarnn karl denmemi emeinin rnn, artk deeri tkettiini ve balangta yatrlm olan sermaye deerini korumakta olduunu dnse bile, bu, gerekte olan asla deitirmez. Belli saydaki yllarn sonunda onun sahip bulunduu sermaye deeri, bu yllar boyunca karlnda e deeri olan bir ey verilmeden sahip olunan artk deer toplamna ve gene ayn sre iinde kendisi tarafndan tketilmi bulunan deer toplam da balangtaki sermaye deerine eit olur. Geri, kapitalistin elinde, bir ksm, daha ie giritii zaman, bina,
4 ilerin geim aralarnn kapitalistler tarafndan nceden saland yerler henz dnyann drtte birine bile ulam deildir. (Richard Jones, Textbook of Lectures on the Polit. Economy of Nations, Hertford 1852, s. 36.) malat (yani manifaktr iisi), cretini patrondan almakla beraber, gerekte onun iin bir maliyet kayna deildir; nk, cretin deeri, bir krla birlikte, iinin emeinin kendisi zerinde harcand nesnenin artm olan deerinde yeniden retilmi bulunur. (A. Smith, l.c. Book II, ch. III, s. 355.)

makine, vb. biimini alm olan, bykl deimemi bir sermaye olduu dorudur. Ne var ki, burada sz konusu olan sermayenin deeridir, yoksa bunun maddi unsurlar deildir. Bir kimse btn mlklerini, bunlarn deerine eit olan bir bor yk altna girerek tketecek olsa, btn mlklerinin, yklenmi bulunduu borlarn toplamndan baka bir eyi temsil etmeyecei aktr. Ayn ekilde, bir kapitalist, yatrm bulunduu sermayenin e deeri olan bir deer tutarn tkettiinde, bu sermayenin deeri de, artk yalnzca, kendisi tarafndan hibir karlk verilmeksizin sahip olunan artk deerin toplamn temsil eder. Eski sermayesinin bir zerresi bile var olmaya devam etmez. Demek ki, her trl birikimi bir yana braksak bile, yalnzca retim srecinin sreklilii ya da basit yeniden retim, ksa ya da uzun bir sre sonra, her sermayeyi zorunlu olarak birikmi sermayeye ya da sermayelemi artk deere dntrr. Bu sermaye, retim srecine admn att srada, kullancsnn kiisel emeiyle sahip olduu bir varlk olsa bile, er ya da ge, e deeri verilmeksizin el konulmu bir deer ya da bakalarnn karl denmemi emeinin, ister para biiminde isterse baka biimde olsun, maddelemi biimi olur. Drdnc Blmde grm olduumuz gibi, paray sermayeye dntrmek iin meta retiminin ve meta dolamnn varl yetmiyordu. Bir yanda deer, yani para sahibinin, te yanda deer yaratan zn sahibinin; bir yanda retim ve geim aralarna sahip bulunan bir kimsenin, te yanda emek gcnden baka hibir eyi olmayan bir kimsenin, birbirlerinin karsnda alc ve satc olarak yer almalar gerekiyordu. Yani, emein rn ile emein kendisinin, emein nesnel koullar ile znel emek gcnn birbirlerinden ayrlmas, gerekte, kapitalist retim srecinin asl temeli, hareket noktasyd. Ne var ki, balangta sadece bir hareket noktasndan ibaret olan bu durum, yalnzca srecin, yani basit yeniden retimin sreklilii araclyla durmadan yeni batan retilir ve kapitalist retimin kendine zg bir sonucu olarak ebedileir. Bir yandan, retim sreci, maddi zenginlii sermayeye, yani kapitalistler iin deer yaratma ve zevk aracna dntrr. Dier yandan, ii, bu sreten srekli olarak girdii gibi, yani zenginliin znel kayna, ama bu zenginliin kendisi iin gereklemesini salayacak her trl aratan yoksun olarak kar. inin kendi emei, srece girmeden nce ondan yabanclam, kapitalist tarafndan mlk edinilmi ve sermayenin paras haline gelmi olduundan, sre srasnda kendisini srekli olarak yabanc rnde nesnelletirir. retim sreci ayn zamanda emek gcnn kapitalist tarafndan tketilmesi sreci olduu iin, iinin rn srekli olarak metalara dnmekle

552

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

553

kalmaz, ayn zamanda sermayeye, deer yaratan gc emen deere, kiileri satn alan geim aralarna, reticileri kullanan retim aralarna dnr.65 Bu nedenle, bizzat iinin kendisi durmakszn nesnel zenginlii sermaye olarak, kendisine yabanclam, kendisine hkmeden ve kendisini smren bir g olarak retir; ayn ekilde kapitalist de yine durmadan, znel, kendini nesnelletirme ve kendine gereklik kazandrma aralarndan ayrlm, soyut, yalnzca iinin bedensel varoluunda mevcut bulunan bir zenginlik kayna olarak emek gcn; ksaca, cretli ii olarak iiyi retir.7 inin bu biimde srekli yeniden retilmesi ya da ebedletirilmesi, kapitalist retimin sine qua nonudur (vazgeilmez kouludur). inin tketimi iki biimde olur. retim srasnda ii alarak retim aralarn tketir ve bunlar yatrlm bulunan sermayenin deerinden daha yksek deere sahip olan rnlere dntrr. Bu, iinin retken tketimidir. inin tketimi, ayn zamanda, onun emek gcnn, bunu satn alm olan kapitalist tarafndan tketilmesidir. te yandan, ii, emek gcne denmi paray geim aralar satn almak iin harcar: bu, onun bireysel tketimidir. Demek ki, iinin retken tketimi ile bireysel tketimi tamamen farkl eyleridir. Bunlarn ilkinde, ii, sermayenin hareketli gc olarak i grr ve kapitaliste aittir; ikincisinde, kendi kendisine aittir ve retim sreci dnda kendi hayat fonksiyonlarn yerine getirir. Bunlardan birinin sonucu kapitalistin yaam, dierinin sonucu ise iinin kendi yaamdr. gn vb.nin incelenmesi srasnda, iinin ou kez kendi bireysel tketimini retim sreci iindeki bir olay haline getirmek zorunda kald zaman zaman grlmt. Byle bir durumda, ii, tpk buhar makinesine kmr ve su, arklara ya verilmesi gibi, tketim aralarn emek gcn iler halde tutmak iin alr. Bylesi bir durumda, iinin tketim aralar, bir retim aracnn tketim aralarna, onun kiisel tketimi, dorudan doruya retken tketime dnr. Ama bu durum, kapitalist retim srecinin znden kaynaklanmayan bir ktye kullanma gibi grnr.8
6 Bu, retken tketimin zellikle dikkat ekici bir zelliidir. retken olarak tketilen ey sermayedir ve tketim araclyla sermaye haline gelir. (James Mill, l.c. s. 242.) Ne var ki, J. Mill, bu zellikle dikkat ekici zellikin izini srebilmi deildir. Bir manifaktrn ilk ortaya k srasnda birok yoksulun i bulduu, ama bunlarn yoksul kalmaya devam ettii ve manifaktrn devam boyunca bunlarn saylarnn daha da artt, gerekten dorudur. (Reasons for a limited Exportation of Wool, Lond. 1677, s. 19.) ifti, imdi, yoksullar kendisinin ayakta tuttuu gibi sama bir iddiada bulunuyor. Gerekte, sefalet iinde tutuluyorlar. (Reasons for the late Increase of the Poor Rates: or a comparative view of the prices of labour and provisions, Lond. 1777, s. 31.) Rossi, productive consumptionn (retken tketimin) srrna gerekten nfuz etmi olsayd, buna bu derece iddetle kar kmazd.

Birey olarak kapitalist ve birey olarak ii asndan deil, kapitalist snf ve ii snf asndan bakar ve tek bana bir metann retim srecini deil, srekli ak ve btn toplumsal kapsam iinde kapitalist retim srecini ele alrsak, farkl bir grnmle karlarz. - Kapitalist, sermayesinin bir ksmn emek gcne evirdii zaman, toplam sermayesinin deerlenmesini salar. Bir tala iki ku birden vurur. Yalnzca iiden aldndan deil, iiye verdiinden de kr eder. Emek gcnn karl olarak yatrlan sermaye, tketimleri mevcut iilerin adale, sinir, kemik ve beyinlerinin yeniden retimine ve yeni iilerin meydana gelmesine hizmet eden geim aralarna evrilir. Bundan dolay, ii snfnn, mutlak gerekliliklerin snrlar iinde kalan bireysel tketimi, sermaye tarafndan emek gcnn karlnda elden karlan geim aralarnn yeniden sermaye tarafndan smrlebilecek yeni emek gcne dntrlmesi demektir. Bu tketim, kapitalist iin en vazgeilmez retim aracnn, yani bizzat iinin kendisinin retilmesi ve yeniden retilmesi demektir. O halde, iinin bireysel tketimi, ister atlye, fabrika ya da dier bir i yeri iinde veya dnda, ister emek srecinin iinde veya dnda gereklesin, sermayenin retiminin ve yeniden retiminin bir unsuru olarak kalr; tpk, emek sreci srasnda veya belirli aralarda makinelerin temizlenmesinin retim ve yeniden retim faaliyetinin kanlmaz bir gerei olmas gibi. inin bireysel tketimini kapitalistin keyfi iin deil kendisi iin yapmas hibir eyi deitirmez. Bir i hayvannn tketimi, hayvan yediinden zevk alyor diye, retim srecinin gerekli bir koulu olma niteliinden hibir ey yitirmez. i snfnn srekli olarak mevcut tutulmas ve yeniden retilmesi, sermayenin yeniden retimi iin her zaman gerekli olmu ve her zaman gerekli olacak bir kouldur. Bunun yerine getirilmesini kapitalist i rahatlyla iinin kendini ve neslini devam ettirme igdsne brakabilir. Kapitalist, sadece iinin kiisel tketimini en zorunlu snrlarna indirmeye ve orada tutmaya dikkat eder. iyi daha az besleyici yiyecekler yerine daha ok besleyici yiyecekler almaya zorlayan Gney Amerikal maden sahiplerinin kabalndan dalar kadar uzaktr.9 te bundan dolay, kapitalist de onun ideolojik temsilcisi olan iktisat da, iinin bireysel tketiminin ancak ii snfnn ebediletirilmesi iin gerekli olan ksmn, daha dorusu, sermayenin emek gcn
9 Gney Amerikada maden ocaklarnda alan ve her gnk ileri (bu, belki de, dnyann en ar iidir) 180-200 libre arlndaki cevher kitlelerini 450 ayak derinlikten srtlarnda tayarak yeryzne karmak olan iiler sadece ekmek ve fasulye ile beslenir; yalnzca ekmek yemeyi tercih ederlerdi; ancak, yalnzca ekmek yiyerek o kadar sk alamayacaklarn gren patronlar, onlara at gibi davranr ve fasulye yemeye zorlar; fasulye ise kemikleri glendirici madde bakmndan ekmee oranla ok daha zengindir. (Liebig, l.c, 1. Teil, s. 194, not.)

554

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

555

tketebilmesi iin zorunlu olan ksmn retken tketim olarak grr; iinin bunu aan ve kendi zevki iin yapaca tketimi, retken olmayan tketim sayarlar.10 Sermaye birikimi, sermaye tarafndan daha fazla emek gc yutulmas olanan beraberinde getirmeden, cretlerde bir ykselmeye ve dolaysyla iinin tketiminde bir arta yol aacak olsa, ek sermaye retken olmayan bir biimde tketilmi olurdu.11 Aslnda, iinin bireysel tketimi, onun kendisi iin de retken olmayan bir tketimdir, nk ihtiya iindeki bireyden fazlasn retmez; kapitalist ve devlet iin retken tketimdir, nk bakalar iin zenginlik reten gcn retimidir.12 Demek ki, toplumsal adan bakldnda, ii snf, dorudan doruya emek srecine katlyor olmasa bile, sermayenin cansz i aleti kadar tamamlayc bir parasdr. inin belli snrlar iinde kalan bireysel tketimi bile sermayenin yeniden retim srecinin bir unsurundan baka bir ey deildir. Ve bu sre, bu bilinli retim aletlerinin rettikleri rnleri hemen bunlarn bulunduklar kutuptan alp sermayenin bulunduu kutba uzaklatrma yoluyla, bu bilinli aletlerin beklenmedik bir zamanda kendisini terk etmemesini gvence altna alr. Bireysel tketim, bir yandan, bunlarn varlklarn devam ettirmelerini ve yeniden retimlerini, te yandan, geim aralarn yok ederek, bunlarn emek piyasasnda srekli olarak el altnda bulunmalarn salar. Romal kle, sahibine zincirlerle balyd; cretli ii grnmeyen iplerle baldr. cretli iinin grnteki bamszl kendisini altran efendilerinin srekli deimesiyle ve szlemenin fictio jurisiyle (hukuki sanall ile) ayakta tutulur. Sermaye, gemite, zgr ii zerindeki mlkiyet hakkn, gerekli grdnde, yasa zoruyla geerli klard. rnein makine iilerinin g etmeleri ngilterede 1815 ylna kadar ar cezalarla yasaklanmt. i snfnn yeniden retimi ayn zamanda hnerlerin birikmesini ve bir kuaktan dierine aktarlmasn salar.13 Byle bir hnerli ii
10 James Mill, l.c. s. 238 vd. 11 Emein fiyat, sermayedeki arta ramen daha fazla emek kullanlamayacak kadar ykselecek olsa, sermayedeki byle bir artn retken olmayan bir biimde tketildiini sylerdim. (Ricardo, l.c. s. 163.) 12 Gerek anlamyla retken olan biricik tketim, zenginliin yeniden retim amacyla kapitalistler tarafndan tketilmesi ya da yok edilmesidir (retim aralarnn kullanlmasn kastediyor) ... i, ... kendisini altran kii iin ve devlet iin retken bir tketicidir, ama, dorusunu sylemek gerekirse, kendi kendisi iin retken bir tketici deildir. (Malthus, Definitions etc., s. 30.) 13 Sakland ve nceden hazrland sylenebilecek tek ey, iinin hneridir. ... Hnerli emein birikimi ve saklanmas, iilerin byk kitlesini ilgilendiren bu en nemli ilem, herhangi bir sermaye olmadan gerekletirilir. (Hodgskin, Labour Defended etc., s. 12, 13.)

snfnn varln kapitalistin ne lde kendisine ait retim faktrleri arasnda sayd ve ona, aslnda hangi lde kendi deiir sermayesinin gerek hayattaki biimi gzyle bakt, onu bundan yoksun kalma tehlikesiyle kar karya brakan bir bunalm patlak verdiinde hemen grlr. Amerikan Savann ve onu izleyen pamuk ktlnn sonucu olarak, bilindii gibi, Lancashire ve dier yerlerde pek ok pamuklu dokuma iisi sokaa atlmt. Bizzat ii snfnn kendi barndan ve toplumun dier katlarndan gelen fazla iilerin ngiliz smrgelerine ve Amerika Birleik Devletlerine g etmeleri salansn diye, devleti yardma aran ya da bir ulusal gnlller hareketinin balatlmasn gerekli gren feryatlar ykselmiti. O dnemde Times, (24 Mart 1863) Manchester Ticaret Odasnn eski bakanlarndan Edmund Pottern bir mektubunu yaynlamt. Bu mektuba Avam Kamarasnda hakl olarak fabrikatrlerin manifestosu denmiti.14 Bu mektuptan, sermayenin emek gc zerindeki mlkiyet hakknn yzszce ifade edildii baz karakteristik pasajlar aktaracaz.
Pamuklu dokuma iisine, ii arznn ok byk olduu ... bunun belki te bir orannda azaltlmas gerektii ve bu azalmadan sonra geriye kalan te ikilik ksm iin salkl bir talebin olaca anlatlabilir. ... Kamuoyu g konusunda bask yapyor. ... sahibi (yani pamuklu dokuma fabrikatr) emek arznn kendisini brakp gitmesine raz olmayabilir; bunun hem haksz hem de yanl olduunu dnyor olabilir. ... G, kamu fonlaryla desteklenecek olursa, sesine kulak verilmesini isteme ve belki protestoda bulunma hakk olur.

Ayn Potter daha sonra, pamuklu dokuma sanayisinin, ne kadar yararl olduunu, rlandann ve ngiliz tarm blgelerindeki nfus fazlasn, kukuya yer brakmayacak ekilde, buralardan nasl ekmi olduunu, ne muazzam bir gelimeye ulatn, ngilterenin toplam ihracatnn 5/13n salad 1860 ylnda olduu gibi nasl nemli bir yer tuttuunu, piyasann ve zellikle de Hint piyasasnn genilemesi ve libresi 6 peniden yeterli pamuk arznn salanmas ile birka yl iinde yeniden nasl canlanacan anlatr ve yle devam eder:
Zamanla, ... belki de, bir, iki ya da yl iinde, gerekli miktar retecektir. ... imdi sormak istediim bir soru var: bu sanayi ayakta tutulmaya deer mi, makineleri (yani canl i makinelerini) dzen iinde tutmak, bunun iin harcanacak abaya deer mi, bunlardan vazgemeyi dnmek deliliin en by olmaz m? Bence olur. ilerin mlk olmadklarn, Lancashiren ve patronlarn mlk olmadklarn kabul ederim (I allow that the workers are not a property); ama, bunlar, her ikisinin gcn olu14 Bu mektuba fabrikatrlerin manifestosu gzyle baklabilir. (Ferrand, pamuk ktl hakknda nerge, H. o. C.nin {Avam Kamarasnn} 27 Nisan 1863 tarihli oturumu.)

556

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

557

turur; bunlar, yerine bir kuakta yenisi konulamayacak, eitimden gemi zihinsel gtr; buna karlk, bunlarn banda altklar dier makinelerin (the mere machinery which they work) byk ksm, hem de krl olacak biimde, on iki aylk bir zaman iinde yenilenebilir ve iyiletirilebilir.15 Emek gcnn lkeyi brakp gitmesini tevik edelim ya da buna izin verelim (!), peki, kapitalist ne olacak? (Encourage or allow the working power to emigrate, and what of the capitalist?)

Yrek paralayan bu szler Saray Nazr Kalb hatrlatyor.

... ilerin kaymak tabakasn alrsanz, sabit sermaye deerini byk lde kaybeder ve dolar sermaye, dk nitelikte bir emein snrl arzyla, mcadele etmez. ... Bize, g isteyenlerin iilerin kendileri olduu syleniyor. Onlarn istemesi ok doal. ... Pamuk dokumacl i kolunu, emek glerini elinden alarak (by taking away its working power), cret harcamalarn azaltarak, diyelim 1/3 orannda ya da 5 milyon tutarnda daralttnzda, bunlarn hemen stnde yer alan kk dkkn sahipleri snfnn hali ne olacaktr? Arazi ve kulbe kiralar ne olacaktr? ... Kk iftilerin, daha iyi durumdaki ev ve arazi sahiplerinin halleri ne olacaktr? Syleyin, bu lkenin btn snflarnn kendilerini kendi elleriyle ldrmeleri iin, lkenin sahip bulunduu en iyi fabrika iilerini ihra ederek ulusu zayflatmaktan ve en retken sermayesinin ve zenginliinin bir ksmnn deerini yok etmekten daha etkin bir plan hayal edilebilir mi? Yardm grenlerin morallerini ayakta tutmak iin, pamuklu dokuma sanayisinin bulunduu yerlerde faaliyet gstermekte olan yoksullara yardm idarelerinin yannda alacak zel komisyon yeleri tarafndan ynetilecek, bir lde zorunlu almay da salayan zel yasal hkmler altnda kullanlacak ve uygulanmas 2 veya 3 yl srecek 5-6 milyon tutarnda bir fon kurulmasn neriyorum. ... Arazi sahipleri veya patronlar iin, en iyi iilerinden vazgemekten ve btn bir blgeyi insansz brakarak sszlatracak, deer ve sermayeden yoksun brakacak lde geni bir g yznden geriye kalanlar moral kntye ve mitsizlie uratmaktan daha kt bir ey olabilir mi?

ri gecelerini ve pazar gnlerini fabrikann dndaki bir kulbede geiren iki tr makine arasnda bir ayrm yapar. Bunlarn biri cansz, dieri canldr. Cansz olan sadece her geen gn biraz daha ktlemekle ve deerinden kaybetmekle kalmaz, bunun mevcut ktlesinin byk bir ksm srekli teknik ilerlemelerle o derece abuk eskir ki, krl da olacak biimde, birka ay iinde yeni makinelerle deitirilir. Canl makine, aksine, mr ve ne kadar uzun olursa o kadar iyileir, kuaklar boyunca kazanlan hneri o kadar ok kendinde biriktirir. Times, pamuklu dokuma fabrikatrne aadaki cevab vermiti:
Pamuklu dokuma fabrikatrlerinin olaanst ve mutlak nemleri E. Potter o derece etkilemi bulunuyor ki, bir snf ayakta tutmak ve yaptklar ii ebediletirmek iin, ii snfnn yarm milyonunun, arzu ve iradeleri hilfna, manevi nitelii her eyin stnde tutulan byk bir i yerine kapatlmasn istiyor. Bay Potter, bu sanayi ayakta tutulmaya deer mi, diye soruyor. Biz, buna, saygdeer ve erefli yollarla olmak kouluyla, elbette diyoruz. Bay Pottern bir sorusu daha var: Makineleri dzen iinde tutmak, bunun iin harcanacak abaya deer mi? Burada duraklyoruz. Makine derken, Bay Potter, insan makineleri anlyor; nk, bunlar mutlak mlkiyet konusu eyler olarak grmediini zellikle belirtiyor. Bizse, insan makineleri dzen iinde tutmann, yani bunu, kendisine ihtiya duyuluncaya kadar, bir yere kapamann ve yalayp saklamann harcanacak abaya deer veya mmkn grmediimizi itiraf etmek zorundayz. nsan makinelerin bir zellii vardr: ne kadar yalasanz ya da ovsanz, hareketsizlik halinde paslanr. Ayrca, insan makineler, biraz nce grdmz gibi, kendiliinden istim alp brakacak ya da byk ehirlerimizde deliler gibi dnp dolaabilecek durumdadr. Bay Pottern dedii gibi, yeniden ii yetitirmek iin uzunca bir zaman gerekebilir; ancak, elimizde makinistimiz ve paramz varken, biz her zaman tutumlu, azimli, alkan kimseler bulabiliriz ve bunlardan bizim ihtiya duyabileceimizden daha fazla fabrika ustas kabilir. ... Bay Potter sanayiyi 1, 2, 3 ylda tekrar canlandrmaktan sz ediyor ve bizden iilerin gn tevik etmememizi ya da buna izin vermememizi istiyor! O, iilerin g etmek istemelerinin doal olduunu belirtiyor, fakat ayn zamanda ulusun, bu yarm milyon insan, bunlarn yaknlar 700.000 kiiyle birlikte, arzular hilfna, pamuklu dokuma sanayisi blgelerinde tutup brakmamas gerektiini ve bunun zorunlu bir sonucu olarak da btn bu kimselerin buna zorla raz edilmesini ve verilecek sadakalarla avutulmalar gerektiini ileri sryor; nk fabrikatrlerin bir gn bunlara tekrar ihtiya duyabilmeleri ihtimali varm. ... Bu emek gcn, demir, kmr ve pamuk gibi kullanmak isteyenlerden kurtarmak iin (to save this working power from those who would deal with it as they deal with iron, coal and cotton), bu adalarn byk kamuoyunun bir eyler yapmas zaman gelmi bulunuyor.16

Pamuklu dokuma fabrikatrlerinin seilmi szcs Potter, her ikisi de kapitaliste ait olan, biri kapitalistin kendi fabrikasnda duran, die15 cretleri drme sz konusu olduunda, ayn sermayenin, normal koullar altnda, bir baka hava tutturduu hatrlanacaktr. Byle bir durumda fabrikatrler bir azdan yle der (bkz. Drdnc Ksm, s. 405): Fabrika iileri, yaptklar iin gerekte ok az hner gerektirdiini, bundan daha kolay renilebilecek ve kalitesi gz nnde bulundurulduunda daha iyi cret denen bir iin olmadn, en az deneyimli kiilerin bile ksa bir eitimle bu kadar ksa bir srede bu kadar fazlasyla yapabilecei baka hibir iin bulunmadn akllarndan hi karmamal. Patronun makineleri, (imdi, bunun, 12 ay gibi bir zaman iinde stelik krl olacak biimde, daha iyi yeni makinelerle yenilenebileceini duyuyoruz) gerekte, retim iinde, emekten ve 6 aylk bir eitimle retilebilen ve her tarm iisinin renebilecei (imdi 30 ylda yenilenmelerine imkn olmayan) ii hnerinden ok daha nemli bir rol oynar. Schillerin Kabale und Liebe isimli trajedisindeki kahramanlardan Saray Nazr Kalb. ev.

16 Times, 24. March 1863.

558

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

559

Timesn makalesi sadece bir jeu desprit (zek oyunu) idi. Byk kamuoyu, aslnda, Pottern kendisiydi: iiler, fabrikalarn tanabilir tamamlayc paralaryd. ilerin g etmelerinin nne geildi.17 iler,moral ykseltici i yerlerine, pamuklu dokuma sanayisi blgelerine kapatldlar ve eskisi gibi Lancashiren pamuklu dokuma fabrikatrlerinin gc (the strength) olmakta devam ediyorlar. Dolaysyla, kapitalist retim sreci, kendi seyri araclyla, emek gc ile emein koullar arasndaki ayrlmay yeniden retir. Bylece, iinin smrlmesinin koullarn yeniden retir ve ebediletirir. iyi, srekli olarak, yaayabilmek iin emek gcn satmaya zorlar ve kapitalisti, srekli olarak, zenginlemek iin bu emek gcn satn alabilecek duruma getirir.18 Kapitalist ile iiyi meta piyasasnda alc ve satc olarak birbirinin karsna karan ey artk sadece bir tesadf deildir. iyi durmadan kendi emek gcnn satcs olarak gerisin geriye meta piyasasna frlatan ve onun kendi rnn durmadan bakasnn satn alma aracna dntren, bizzat bu sretir. Aslna baklrsa, ii kendisini kapitaliste satmadan nce de sermayeye aittir. inin kendi kendini satnn dnemsel olarak yenilenmesi, iinin kendilerine cret yoluyla baland efendilerinin deimesi ve emein piyasa fiyatndaki oynamalar, iinin ekonomik bamllna19
17 D lkelere g iin, parlamento, bir metelik bile tahsis etmedi; sadece, yerel ynetimlere, iileri yar a yar tok tutma ya da normal cretlerini dahi demeksizin smrme olanan veren baz yasalar kard. Buna karlk, yl sonra hayvan hastalklar salgn ba gsterdii zaman ayn parlamento her tr usul ve gelenei kabaca bir yana iterek, ifti kiraclar ykselen et fiyatlar sayesinde zarar etmemi olan milyoner toprak sahiplerinin uradklar zarar telafi etmek iin, milyonlarca sterlinlik bir tahsisat arabuk kabul ediverdi. Parlamentonun 1866 alnda, toprak sahiplerinin boalar gibi brmeleri gstermiti ki, ne Sabala ineine tapmak iin Hindu, ne de kzlemek iin Jpiter olmaya gerek vardr. 18 i, yaamak iin geim arac, ef para kazanmak iin emek istemiti. (Sismondi, l.c. s. 91.) 19 Bu balln kaba saba bir ekli Durham Kontluunda mevcuttur. Buras, koullarn, iftiye, tarm gndelikileri zerinde tartmasz bir mlkiyet hakk salamad bir iki kontluktan biridir. Maden sanayisinin varl, iilere bir dereceye kadar seme hakk salar. Bu nedenle, ifti burada, baka yerlerdekinin aksine, ancak zerinde iiler iin kulbeler bulunan iftlikleri kiralar. Kulbenin kiras, cretin bir ksmn oluturur. Bu kulbelere hinds houses (rgat evleri) denir. Bunlar iilere kiralanrken iiler birtakm feodal ykmllkler altna girmeyi kabul eder; iveren ifti ile ii arasnda bondage (balanma) ad verilen ve iiyi, rnein, bir baka yer ya da ite altrlmas halinde yerine birisini, diyelim kzn, brakma ykmll altna sokan bir szleme yaplr, iinin kendisine bondsman (balanm adam) ad verilir. Bu iliki iinin kiisel tketimini, yepyeni bir adan, sermaye iin yaplan bir tketim ya da retken tketim olarak gsterir: Hayretle grld gibi, yanamalarn ve iilerin dklar bile, kl krk yaran lordun bir yan geliri saylr. ... ifti patron, btn o blgede kendisininkinden baka bir hela olmasna izin vermez ve bu konuda kendi sahiplik ve efendilik haklarndan bir zerresinin bile kaybna gz yummaz. (Public Health. VII. Rep. 1864, s. 188.)

hem yol aar hem de bunu grnmez hale sokar.20 u halde, kapitalist retim sreci, bir btn olarak ele alndnda ya da bir yeniden retim sreci olarak, sadece meta, sadece artk deer retmekle kalmaz, sermaye ilikisinin bizzat kendisini, bir tarafta kapitalisti, dier tarafta cretli iiyi retir ve yeniden retir.21

20 ocuk vb. emei sz konusu olduunda, iradi sat formalitesinin bile yok olup gittii hatrlanacaktr. 21 Sermaye, cretli emei, cretli emek de sermayeyi gerektirir. Bunlar karlkl olarak birbirlerini gerektirir, karlkl olarak birbirlerini yaratr. Bir pamuk fabrikasndaki ii, sadece pamuklu kumalar m retir? Hayr, sermaye retir. Emeinin yeniden kumanda altna alnmasna ve onun araclyla yeni deerlerin yaratlmasna hizmet eden deerler retir. (Karl Marx, Lohnarbeit und Kapital, in N[eue] Rh[einische] Z[eitung] Nr. 266, 7. April 1849). N. Rh. Z.da bu balk altnda yaynlanan makaleler, 1847 ylnda Brkseldeki Alman i Derneinde ayn konuda yaptm sunumlarn blmleridir ve bunlarn basm ubat Devrimi yznden kesintiye uramt.

Sermayenin Birikim Sreci

561

B l m 22

Artk Deerin Sermayeye Dnmesi

1. Boyutlar Gittike Byyen Kapitalist retim Sreci. Meta retimine zg Mlkiyet Yasalarnn Kapitalist Mlk Edinme Yasalar Haline Gelii
Buraya kadarki incelemelerimiz boyunca, sermayeden artk deerin nasl ktn grdk, imdi artk deerden sermayenin nasl ktn greceiz. Artk deerin sermaye olarak kullanlmasna, yani elde edilen artk deerin yeniden sermayeye evrilmesine sermaye birikimi denir.22 Sermaye birikimini ilk nce tek bir kapitalist asndan ele alalm. Diyelim, bir ipliki 10.000 sterlinlik bir sermaye yatrmtr; bunun bete drd ile pamuk, makine vb. satn alnm, geriye kalan bete biri cret olarak kullanlmtr. Bu ipliki bir ylda 12.000 sterlin deerinde 240.000 libre iplik retiyor olsun. Artk deer oran % 100 olsa, brt rnn altda biri olan ve sat ile 2.000 sterlinlik bir deer elde edilen 40.000 librelik artk rn ya da net rn, artk deeri temsil eder. 2.000 sterlin tutarnda bir deer, 2.000 sterlin tutarnda bir deerdir. Bu parann artk deer olduu koklanarak ya da bakarak anlalamaz. Bir deerin artk deer olma zellii, onun sahibinin eline nasl getiini gsterir, ama deerin ya da parann doasnda hibir deiiklik yapmaz.
22 Sermaye Birikimi: Gelirin bir ksmnn sermaye olarak kullanlmas. (Malthus, Definitions etc., ed. Cazenove, s. 11.) Gelirin sermayeye dnmesi. (Malthus, Princ. of Pol. Econ., 2nd ed., Lond. 1836, s. 320.)

Dolaysyla, yeni elde edilmi olan 2.000 sterlin tutarndaki bu paray sermayeye dntrmek iin, bu ipliki, dier her ey ayn kalmak kouluyla, bu parann bete drdn pamuk vb. satn almak, geriye kalan bete birini yeni iplik iileri satn almak iin harcayacaktr; iiler, onun kendilerine vermi olduu parayla piyasadan geim arac alacaktr. 2.000 sterlinlik yeni sermaye bundan sonra iplik fabrikasnda i grmeye balar ve 400 sterlinlik bir artk deer salar. Sermaye deeri balangta para biiminde yatrlmt; buna karlk, artk deer, iin bandan itibaren brt rnn belli bir ksmnn deeri olarak mevcut olur. Bu brt rn satlp paraya evrildiinde, sermaye deeri yeniden kendisinin balangtaki biimini alrken, artk deerin balangtaki varolu biimi deimi olur. Bu andan itibaren sermaye deeri de, artk deer de bir miktar paradr ve bunlarn yeniden sermayeye dnmeleri tam ayn biimde olur. Bu kez retimini, boyutlar biraz daha bym olarak yeniden balatp yrtme olanan kendisine salayan metalar satn almak iin kapitalist, bunlarn ikisini de ayn biimde harcar. Ancak, onun bu metalar satn alabilmesi iin, bunlarn piyasada var olmas gerekir. Dier btn kapitalistlerin yaptklar gibi, ipliki de yllk rnn piyasaya getirdii iin, iplii piyasada dolar. Ne var ki, bu metalar, piyasaya getirilmeden nce, yllk toplam rnn, yani bireysel kapitalistler toplamnn ya da bireysel kapitalistlerin ancak birer ksmn ellerinde bulundurduklar toplam toplumsal sermayenin yl boyunca kendilerine dntrld her trden nesnenin toplam ktlesinin paralaryd. Piyasada gerekleen ilemlerle, sadece yllk toplam rnn tek tek unsurlarnn birbirleriyle mbadeleleri, bunlarn bir elden dier ele gemeleri salanr; yoksa, ne yllk toplam rn bytlebilir ve ne de retilmi bulunan nesnelerin doas deitirilebilir. u halde, yllk toplam rnn nasl kullanlabilecei, bunun kendi bileimine baldr, kesinlikle dolama bal deildir. Yllk retim her eyden nce sermayenin yl boyunca kullanlm olan maddi unsurlarn yenileyecek olan tm nesneleri (kullanm deerlerini) salamak zorundadr. Bu ksm ktktan sonra, geriye artk deeri temsil eden net rn ya da artk rn kalr. imdi, bu artk rn nelerden meydana gelir? Yalnzca kapitalist snfn ihtiya ve arzularn tatmine yarayan eylerden mi? Byle olsayd, artk deer son kertesine kadar yenilip yutulur ve sadece basit yeniden retim gerekleirdi. Birikimin olabilmesi iin artk rnn bir ksmnn sermayeye evrilmesi gerekir. Ne var ki, bir mucize olmayacaksa, sermayeye dntrlebilecek eyler ancak emek srecinde kullanlabilen eyler, yani retim

562

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

563

aralar ve sonra da iinin yaamasn salayan eyler, yani geim aralardr. O halde, yllk artk emein bir ksmnn, yatrlm olan sermayenin yenilenmesi iin gerekli olan miktarn tesine geen ek retim ve geim aralarnn retimi iin kullanlm olmas gerekir. Ksaca ifade etmek gerekirse: artk deer, yalnzca, deeri olduu artk rn, yeni bir sermayenin maddi unsurlarn zaten ierdii iin sermayeye dntrlebilir.23 imdi, bu unsurlara fiilen sermaye olarak i grdrebilmek iin, kapitalistler snfnn ek emee ihtiyac olur. Halen altrlmakta olan iiler zerindeki smr geniliine ya da derinliine artrlamyorsa, ek emek glerinin bulunmas gerekir. Kapitalist retim mekanizmas bunun nlemini de daha batan alm bulunmaktadr: ii snf bu mekanizma ile crete balanm bir snf olarak yeniden retilirken, ona verilen olaan cret, bu snfn sadece kendi varln devam ettirmesine yetmekle kalmayp, oalmasn da salar. Sermaye bakmndan yaplmas gereken ey, sadece, ona her yl ii snf tarafndan salanan eitli yalardaki ek emek glerini, yllk retimin bir ksmn oluturan ek retim aralar ile birletirmektir; bu yapld zaman artk deerin sermayeye dnm tamamlanm olur. Somut bakldnda, birikim, sermayenin gittike byyen boyutlar iinde yeniden retiminden ibarettir. Basit yeniden retimin dngs deiir ve Sismondinin ifadesiyle, helezona dnr.24 imdi rneimize dnelim. Hikye eski hikye: brahim, shakn babasyd; shak, Yakupun babasyd vb. Balangtaki 10.000 sterlinlik sermaye, sermayeye evrilen 2.000 sterlinlik bir artk deer dourur. 2.000 sterlinlik yeni sermaye 400 sterlinlik bir artk deer dourur; bu da sermayeye evrilir, ikinci bir ek sermaye olur ve 80 sterlinlik yeni bir artk deer dourur ve hikye bylece devam eder gider. Burada artk deerin kapitalistin kendisi tarafndan tketilen ksmn hesaba katmyoruz. Bunun gibi, ek sermayeler balangtaki sermayeye mi ekleniyor, yoksa bamsz ekilde deerlenmek iin ondan ayrlyorlar m, bizi imdilik ilgilendirmiyor; bu sermayeler, kendilerini biriktirmi olan ayn kapitalist tarafndan m kullanlyor, yoksa o bunlar
23 Bir ulusun, lks eyay retim veya geim aralarna evirmesine ve bunun tersini yapmasna araclk eden d ticareti burada hi hesaba katmyoruz. Konuyu burada en saf haliyle, yani bozucu yan etkenlerin herhangi bir etkileri olmakszn incelemek iin, btn ticaret dnyasna tek bir ulus gzyle bakmak ve kapitalist retimin her yerde yerlemi ve btn sanayi dallarna egemen olduunu varsaymak zorundayz. 24 Sismondinin birikim analizi, bu ilemin maddi koullarn kavramadan gelirin sermayeye evrilmesi ifadesiyle fazlasyla yetinme byk hatasn barndrr. ncil, Mattaya gre, Bap 1, Cmle 2 vd. Burada, srailoullarnn babalarnn babas olan brahimin neslinin yava yava nasl oald ve sonunda bundan btn Yahudi kavminin nasl tredii anlatlr. ev.

bakalarna m devrediyor meselesiyle de ilgilenmiyoruz. Yalnz unu da unutmamamz gerekir ki, kapitalist yeni meydana gelen sermayelerin yan sra durmadan yeniden retimde bulunmakta ve artk deer retmektedir ve ayn ey kendisi tarafndan retilen ek sermaye ile biriktirilmi her sermaye iin de geerlidir. Balangtaki sermaye 10.000 sterlinin yatrlmasyla olumutu. Sahibi bu paray nereden bulmutur? Ekonomi politiin szcleri, az birliiyle, buna bu para onun kendi almas ile baba ve dedelerinin almalarnn meyvesidir! cevabn verir25 ve onlarn bu varsaym, gerekten de, meta retimi yasalaryla uyuan biricik varsaymm gibi grnr. Ancak, 2.000 sterlinlik sermaye bakmndan durum bambakadr. Bunun ortaya k srecini ok iyi biliyoruz. Bu, sermaye haline getirilmi artk deerdir. Bu artk deer, domaya balad ilk saniyeden itibaren, her zerresi, bakalarnn karl denmemi emeinden gelen bir deerdir. Ek emek gcnn kendileriyle birletii retim aralar olsun, bu emek gcnn varln devam ettiren geim aralar olsun, artk deerin, yani kapitalistler snfnn ii snfndan her yl ald haracn paralarndan baka bir ey deildir. Kapitalist snf, ii snfndan ald haracn bir ksm ile ek emek gc satn ald zaman, bunun tam fiyatn dedii iin, burada bir deer, tam e deeri olan bir deerle deitirilmi olur; ne var ki, burada uygulanan yntem hi de yeni bir yntem deildir: yenen, yenik denin mallarn, onun zorla elinden ald kendi parasyla satn alr. Ek sermaye kendisini retmi olan kimseyi altracak olursa, bu kimsenin, ilk nce, balangtaki sermayenin deerini artrmas ve ayrca, mal olduklar emekten daha fazla emekle, kendisinin daha nce harcanm emeinin meyvelerini geri satn almas gerekir. imdiye kadar altrlmakta olan iilerin karl denmeyen emekleriyle ek iilerin altrlmas, buradaki ileme kapitalist snf ile ii snf arasnda gerekleen bir ilem gzyle baklabilecei iin, hibir deiiklik yaratmaz. Kapitalist, ek sermayesini de, bu ek sermayeyi meydana getiren kimseyi isiz brakan ve ondan boalan yeri bir iki ocukla dolduran bir makineye eviriyor olabilir. Her durumda, ii snf, bir yln artk emei ile ertesi yl ek emek altracak olan sermayeyi yaratm olur.26 Sermayeyle sermaye yaratmak denen ey budur. 2.000 sterlinlik ilk ek sermayenin birikimi, kapitalistin,balangtaki emei sayesinde sahibi haline geldii 10.000 sterlin tutarndaki bir de25 Sermayesinin ortaya kn borlu olduu, balangtaki emek. (Sismondi, l.c. d. Paris, t. I, s. 109.) 26 Sermaye emei kullanmadan nce emek sermayeyi yaratr. (Labour creates capital, before capital employs labour.) (E. G. Wakefield, England and America. London 1833, V. II. s. 110.)

564

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

565

eri yatrmasn gerektiriyordu. Buna karlk, 400 sterlinlik ikinci ek sermaye, sadece, sermayeye evrilmi artk deer olan 2.000 sterlinin daha nce biriktirilmi olmasn gerektirir. Daha nceki karl denmemi emek zerindeki mlkiyet, imdi, karl denmeyen canl emee bugn gittike byyen bir lde sahip olabilmenin biricik koulu olarak ortaya kyor. Kapitalist, ne kadar ok biriktirmise, o kadar ok biriktirebilecek durumda oluyor. I numaral ek sermayeyi oluturan artk deer, balang sermayesinin bir ksm ile satn alnan emek gcnn -burada gerekleen almsatm, meta mbadelesi yasalarna gre olur ve hukuk asndan, bir yanda iinin kendi yetenekleri zerinde, te yanda para ya da meta sahibinin kendisine ait bulunan deerler zerinde serbeste tasarrufta bulunabiliyor olmalarndan baka hibir koulu gerektirmez- eseri olduu; II numaral ek sermaye vb., yalnzca I numaral ek sermayenin ve dolaysyla biraz nce sz edilen koullarn eseri olduu; kapitalist hep emek gc satn alr ve ii hep emek gcn satarken, her bireysel ilem amaz bir biimde meta mbadelesi yasalarna uygun olarak gerekletii srece, ve emek gcnn gerek deeri ile alnp satldn varsayyoruz, btn bu sylenenlerin geerli olmas halinde, meta retimine ve meta dolamna dayanan el koyma yasasnn ya da zel mlkiyet yasasnn kendi i ve kanlmaz diyalektii ile kendisinin tam kartna dnt aka grlr. Balangta e deer eyler arasnda gerekleir gibi grnm olan mbadele ilemi, imdi, e deer eyler arasndaki mbadeleyi sadece grnten ibaret klan bir dn yapmaktadr; yle ki: bir kere, emek gcnn karl olarak verilen sermayenin kendisi, karlk olarak e deeri verilmeksizin ele geirilmi olan yabanc bir emek rnnn bir parasdr, ikinci olarak, reticisinin, iinin, bu sermayeyi sadece aynen yerine koymas yetmez, bunu yeni bir artkla yenilemesi gerekir. Demek oluyor ki, kapitalist ile ii arasndaki mbadele ilikisi, ieriin kendisine yabanc olan ve onu yalnzca mistikletiren, dolama ait bir grntden, biimden ibaret hale gelir. Emek gcnn devaml olarak alnp satlmas, biimdir. erik, kapitalistin, bir e deer karln vermeksizin durmadan el koyduu nesnellemi yabanc emein bir ksmn elden kararak, durmadan daha byk miktarda yeni yabanc canl emek ele geirmekte olmasdr. Balangta mlkiyet hakk, bize insann kendi almasna dayanyormu gibi gelmiti. En azndan, bir meta sahibi, ancak, kendisiyle ayn durumda ve ayn haklara sahip bir baka meta sahibiyle kar karya geldii, bakalarna ait metalarn elde edilmesinin tek yolu insann kendi metalarnn elden karlmas olduu ve bu metalar

ancak emek harcanarak yaplabilir eyler olduklar iin, bu varsaym geerli olmalyd. imdi ise mlkiyet, kapitalist bakmndan karl denmeyen yabanc emee ya da bunun rnne el koyma hakk, ii bakmndan kendi rnne sahip olma olanakszl olarak grnyor. Mlkiyet ile emek arasndaki ayrlma, grnte bunlarn zdeliinden domu olan bir yasann zorunlu sonucu oluyor.27 u halde, kapitaliste ele geirme tarz, meta retiminin balangtaki yasalarna ne kadar aykr grnrse grnsn, bu yasalarn ihlali ile deil, tam aksine uygulanmas ile ortaya kar. Son noktas kapitalist birikim olan hareket evrelerinin sralan ksaca gzden geirilerek bu husus bir kere daha aka gsterilebilir. lk olarak grdk ki, bir miktar deerin balangta sermayeye dnmesi tamamyla mbadele yasalarna uygun olarak gerekleiyordu. Taraflardan biri kendi emek gcn satyor, dieri de bunu satn alyordu. Bunlardan birincisi metasnn deerini alrken, bylece bunun kullanm deerini ikinciye brakm oluyordu. Bu ikinci, bundan sonra zaten kendisine ait bulunan retim aralarn ayn biimde kendisine ait hale gelen emein yardmyla hukuken gene kendisine ait olacak olan yeni bir rne dntryordu. Bu rnn deerinde, ilk olarak, kullanlp tketilen retim aralarnn deeri yer alr. Yararl emek, bu retim aralarn, bunlarn deerini yeni rne aktarmadan tketemez; ne var ki, emek gcnn, satlabilir bir ey olabilmesi iin, kullanlaca sanayi kolunda yararl i grebilecek durumda olmas gerekir. Yeni rnn deerinde, bundan baka, emek gcnn deerine eit bir deer ve bir artk deer yer alr. Bunun da nedeni udur: bir gn, bir hafta, vb. gibi belli bir zaman aral iin satlan emek gc, bu sre iinde kendisinin kullanm ile yaratlan deerden daha kk bir deere sahiptir. Ne var ki, ii emek gcnn mbadele deerini elde etmi, bunun karl olarak o da bunun kullanm deerini elinden karm bulunur - dier btn alm-satmlarda da olduu gibi. zel meta olan emek gcnn i yapmak ve dolaysyla deer yaratmak gibi kendine zg bir kullanm deerine sahip olmas, meta retimini yneten genel yasa zerinde herhangi bir etkide bulunamaz. u halde, cret olarak harcanm bir miktar deeri, rnde srf kendisi kadar bir deer biiminde deil de belli bir artk deer miktarnda artm olarak grrsek, bunun nedeni, metasnn deerini gerekten alm
27 Kapitalistin yabanc emek rn zerindeki mlkiyeti, temel ilkesi, tersine, her ii kendi emeinin rn zerinde tek bana mlkiyet hakkna sahiptir eklinde olan mlk edinme yasasnn kesin sonucudur. (Cherbuliez, Richesse ou Pauvret, Paris 1841, s. 58; ne var ki, bu diyalektik dnm burada doru ekilde aklanmamtr.)

566

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

567

bulunan satcnn aldatlm olmas deil, bu metann alcs tarafndan kullanlp tketilmi olmasdr. Mbadele yasas, eitlii, sadece birbirleri karlnda alnp verilen metalarn mbadele deerleri iin gerektirir. Hatta ayn yasa daha batan itibaren bu kullanm deerlerinin farkl olmalarn da gerektirir ve ancak bunlarn alm-satm ilemi yaplp bittikten sonra sz konusu olan kullanmlaryla hibir alverii yoktur. Demek ki, parann sermayeye balangtaki ilk dnm, meta retiminin ekonomik yasalar ve bunlardan doan mlkiyet hakk ile tam bir uygunluk iinde gereklemektedir. Byle olmakla beraber, bu dnm u sonulara yol amaktadr: 1. rn iiye deil kapitaliste aittir; 2. Bu rnn deerinde, yatrlm bulunan sermayenin deerinden baka, iiye emee, kapitaliste ise bedavaya mal olan, ama yine de kapitalistin hukuki mlk haline gelen bir artk deer yer alr; 3. i, emek gcnn devamn salam ve alc bulduka, bunu yeni batan satabilecek durumda olur. Basit yeniden retim bu birinci ilemin dnemsel tekrarndan baka bir ey deildir; para, her seferinde yeni batan sermayeye evrilir. Bylece, yasa, ihlal edilmek yle dursun, tam tersine hkmn devaml olarak srdrme olanan bulmu olur.
Plusieurs changes successifs nont fait du dernier que le reprsentant du premier. (Birbiri pei sra gelen birden fazla mbadele ilemi ile sadece sonuncu ilem birincinin temsilcisi yaplm olur.) (Sismondi, l.c. s. 70.)

cak bir ksmn tketip geriye kalan paraya evirerek sahip bulunduu burjuva erdemini kantlar. Artk deer kapitalistin metasdr; asla bir bakasnn olmamtr. O, bunu retim iin yatracak olursa, tpk piyasaya ilk defa geldii gnk gibi, yapt harcamalar onun kendi fonundan yaplm olur. Bu kez bu fonun iilerinin karl denmemi emeklerinden meydana geliyor olmas, hibir eyi deitirmez. Bir A iisinin retmi olduu artk deerle bir B iisi altrlacak olsa, bir kere A, bu artk deeri, metasnn hakk olan fiyatn bir kuru bile eksii olmadan alarak salamtr; sonra da iin bu yan Byi hi ilgilendirmez. Bnin talep edecei ve talepte hakl olduu ey, kapitalistin kendisine emek gcnn deerini demesidir.
Tous deux gagnaient encore; louvrier parce quon lui avanait les fruits de son travail (yle olmal: du travail gratuit dautres ouvriers) avant quil ft fait; (yle olmal: avant que le sien ait port de fruit) le matre, parce que le travail de cet ouvrier valait plus que le salaire (yle olmal: produisait plus de valeur que celle de son salaire). Her iki taraf gene kazanl kyordu: ii kazanlyd, nk, daha kendisi iini yapmadan, [yle olmal: onun kendi ii meyvelerini vermeden nce] ona emeinin meyveleri (yle olmal: bakalarnn karl denmemi emeklerinin meyveleri] verilmiti; giriimci kazanlyd, nk, bu iinin emei ona denen cretten daha deerliydi [yle olmal: ii kendisinin cretinden daha byk olan bir deer yaratyordu].) (Sismondi, l.c. s. 135.)

Ama ne olursa olsun, basit yeniden retimin bu ilk operasyona bu, kendi bana oluan bir sre olarak alnd lde ve srece tamamyla deiik bir karakter damgas vurmaya yettiini grm bulunuyoruz.
Parmi ceux qui se partagent le revenu national, les uns (iiler) y acquirent chaque anne un nouveau droit par un nouveau travail, les autres (kapitalistler) y ont acquis antrieurement un droit permanent par un travail primitif. (Ulusal geliri aralarnda paylaanlardan bir grup [iiler] her yl yeniden yaptklar ile bundan yeni bir pay alma hakkn elde eder, dierleri [kapitalistler] ilk bata yapm olduklar ile bundan devaml bir pay alma hakkn zaten ve halen elde etmi durumdadr.) (Sismondi, l.c. s. 110, 111.)

Byk evladn pay hakk ncelii sisteminin mucizeler yaratt biricik alann emek alan olmadn zaten herkes bilir. Basit yeniden retimin yerini birikimle boyutlar gittike byyen yeniden retim alacak olsa da hibir ey deimez. Birinci durumda kapitalist, artk deerin tamamn yiyip bitirir, ikinci durumda bunun an-

Kapitalist retimi kesintisiz bir akm halindeki yenilenii asndan ele alr ve tek kapitalist ile tek ii yerine, birbirleri karsnda yer alm olarak, kapitalistler snf ile ii snfn gz nnde tutarsak, meselenin bambaka bir grn alaca phesizdir. Ne var ki, byle hareket ettiimiz zaman meta retimine tamamyla yabanc bir l uygulam oluruz. Meta retiminde birbirlerinin karsnda yer alan kimseler, sadece, birbirlerinden bamsz alclar ve satclardr. Bunlarn arasndaki iliki, aralarndaki szlemenin sona erme tarihinde son bulur. lem yenilenecek olursa, bu, daha sonra yaplan ve daha nceki ilem ve szleme ile hibir ilikisi olmayan yeni bir szlemenin sonucu olur; bu yeni szleme ile ayn alc ile ayn satcnn bir araya gelmesi sadece bir tesadf eseridir. Grlyor ki, meta retimini ya da buna ilikin bir sreci kendi ekonomik yasalarna gre deerlendirmemiz gerektii zaman, her mbadele ilemini kendi bana, yani bundan hem nce hem de sonra gelen mbadele ilemleriyle olan ilikileri dnda ele almak zorundayz. Alm ve satmlar bireyler arasnda gerekletii iin, birer btn olarak toplumsal snflar arasndaki ilikileri burada arayamayz.

568

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

569

Bugn i grmekte olan sermayenin gemi bulunduu dnemsel yeniden retimlerin ve gemiteki birikimlerin oluturduu dizi ne kadar uzun olursa olsun, sermaye, her zaman, balangtaki bekretini korur. Her mbadele ileminde -tek bana alndnda- mbadele yasalarna uyulduu srece, mlk edinme biimi, meta retimine gre biim alm olan mlkiyet hakknda herhangi bir deiiklie yol amakszn, tamamyla deiebilir. Bu ayn hak, rnn reticisine ait olduu, ve bu reticinin, yalnzca e deerler e deerlerle mbadele edildiinden, zenginliini ancak kendi emei ile artrabildii balang dneminde olduu kadar, toplumsal zenginliin, gittike artan lde, bakalarnn karl denmeyen emeklerine durmakszn ve her an yeni batan el koyabilme durumunda olan kimselerin metas haline geldii kapitalist dnemde de geerlidir. Emek gc iinin kendisi tarafndan serbeste satlabilir bir meta haline geldii andan itibaren bu sonu kanlmaz hale gelir. Ve gene ancak bu andan itibaren meta retimi genellemeye ve retimin tipik biimi haline gelmeye balar; ancak bu andan itibaren, her ey, daha batan, satlmak iin elde edilecei bilinerek retilir ve retilen btn zenginlik dolam alanndan geer. Ancak cretli emek kendi temeli haline geldiinde, meta retimi, kendini toplumun tamamna zorla kabul ettirir; ve ancak bundan sonra, gizli kalm btn glerini aa vurur ve gelitirir. cretli emein araya giriinin meta retimini bozduunu sylemek, meta retiminin, bozulmadan kalacaksa, gelime gsteremeyeceini sylemek demektir. Meta retimi, kendi znde yatan yasalara uygun olarak, ne oranda kapitalist retim haline gelirse, meta retiminin mlkiyet yasalar da o oranda kapitalist mlk edinme yasalarna evrilir.28 Basit yeniden retimde bile yatrlan btn sermayenin, ilk defa nasl ve hangi kaynaktan elde edilmi olursa olsun, biriktirilmi sermayeye veya sermayeletirilmi artk deere dntn grm bulunuyoruz. Ne var ki, imdi ister kendisini retmi olan kimsenin elinde ister bakalarnn ellerinde i gryor olsun, dorudan doruya biriktirilmi sermaye ile, yani gerisin geriye sermayeye dnen artk deer ya da artk rnle karlatrldnda, balangta yatrlm bulunan btn sermaye, retim deryas iinde gittike yok olan bir miktar (matematik anlamyla, magnitudo evanescens) haline gelir. te bundan tr, ekonomi politik, sermayeyi, genel olarak, yeniden artk deer retimi iin kullanlan biriktirilmi zenginlik (biim deitirmi artk deer ya da
28 Bundan tr, meta retimine dayanan ezel ve ebed mlkiyet yasalarn ileterek kapitalist mlkiyeti kaldrma sevdasnda olan Proudhonun keskin zeks karsnda, insan, az bir kar ak kalr.

gelir) olarak,29 kapitalisti de artk rnn sahibi diye tanmlar.30 Mevcut btn sermaye biriktirilmi veya sermayeye dntrlm faizdir, nk, faiz artk deerin bir parasndan ibarettir, dendiinde, ayn yaklam tarz bir baka biimde ifade edilmi olur.31

2. Boyutlar Gittike Byyen Yeniden retimin Ekonomi Politik Tarafndan Yanl Anlalmas
Burada birikimi ya da artk deerin yeniden sermayeye dnmn daha yakndan ele almadan nce, ekonomi politik tarafndan yaratlm olan bir karkl bertaraf etmemiz gerekiyor. Artk deerin bir ksm ile kendi tketimi iin satn ald metalar, retim ve sermayesini bytme aralar olarak kapitaliste ne kadar hizmet ediyorsa, onun kendi doal ve toplumsal ihtiyalarn tatmin etmek iin satn ald emek de o kadar retken bir emektir. Kapitalist, bu tr metalar ve bu emei satn almakla, artk deeri sermayeye dntrmek yerine, gelir olarak tketmi ya da harcam olur. Hegelin doru olarak belirttii zere, eski feodal soyluluun elde bulunan tketmekten ibaret olan ve zellikle de yararlanlan kiisel hizmetlerin yaratt lksle beliren geleneksel yaay tarz karsnda, sermaye birikimini en bata gelen vatandalk grevi olarak ilan etmek ve nemli bir ksmn kendisi iin harcanandan daha fazlasn getiren ek retici emek satn almakta kullanacak yerde, gelirin tamamn yiyip tketmesi halinde, kimsenin sermaye biriktiremeyeceini durup dinlenmeksizin tekrarlamak, burjuva iktisad iin son derece nemli bir iti. te yandan, burjuva iktisad, kapitalist retimi gmleme ile kartran32 ve dolaysyla birikmi zenginliin, sahip bulunduu doal biimi iinde yok edilmekten, yani tketilmekten kurtarlm ya da dolama girmesi nlenmi zenginlik olarak dnlmesine yol am olan halk arasndaki yerleik n yargya
29 Sermaye, kr salamak amacyla kullanlan birikmi zenginliktir. (Malthus, l.c. [s. 262].) Sermaye, ... gelirden tasarruf edilen ve kr elde etmek amacyla kullanlan zenginlikten oluur. (R. Jones, Textbook of lectures on the Political Economy of Nations, Hertford 1852, s. 16.) 30 Artk rnn ya da sermayenin sahibi. (The Source and Remedy of the National Difficulties. A Letter to Lord John Rusell, Lond. 1821 [s. 4.]) 31 Sermaye, tasarruf edilmi sermayenin her parasnn bileik faizini alarak, her eye o kadar el atp kendisine mal etmektedir ki, dnyann, kendisinden gelir salanan btn zenginlii oktan sermaye faizi haline gelmi bulunuyor. (London Economist, 19. July 1851.) 32 Bugn hibir iktisat tasarruf denilince yalnzca gmlemeyi anlayamaz; bu dar ve yetersiz kullanm biimi bir yana brakldnda, ulusal zenginlik asndan, bu terimin, tasarruf edilmi olan eyin, kendi ierdii farkl emek trleri arasndaki gerek bir ayrm temelinde, farkl bir uygulamasndan kaynaklanmak zorunda olan bir tasarruftan baka bir anlamda kullanlmas dnlemez.. (Malthus, l.c. s. 38, 39.)

570

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

571

kar da ene yormak zorunda kalmt. Parann, dolamn dnda tutulmas, bunun sermaye olarak kendini deerlendirmesinin, kendini artrmasnn, tam tersi demekti ve gmleme anlamnda bir meta birikimi, dpedz bir budalalk olurdu.33 Byk ktleler halindeki meta birikimi dolamda meydana gelen bir tkanmann ya da ar retimin sonucudur.34 Halkn kafasnda, phesiz, bir yandan, zenginlerin tketim fonlarnda toplanm ve yava yava tketilen bir nesneler ktlesi tasavvuru, te yandan, btn retim tarzlarnda grlen ve dolam srecinin incelenmesi srasnda ksaca zerinde duracamz bir olay olan bir yedek oluturulmas dncesi yer etmi bulunur. Yani, klasik iktisat, artk rnn retici olmayanlar tarafndan deil, retici iiler tarafndan tketilmesini birikim srecinin karakteristik zellii olarak gsterdii lde, hakldr. Ne var ki, hatas da bu noktada balar. Birikimi, srf, artk rnn retici iiler tarafndan tketilmesi olarak sunmak ya da artk deerin sermayeletirilmesini, srf, bunun emek gcne evrilmesi olarak sunmak, A. Smithle moda haline gelmitir. rnein, Ricardoyu dinleyelim:
Anlalm olmak gerekir ki, bir lkenin btn rnleri tketilir; ancak, bunlarn bir baka deeri yeniden reten kimseler tarafndan tketilmesi ile byle bir deeri yeniden retmeyen kimseler tarafndan tketilmesi arasndaki fark, dnlebilecek farklarn en bydr. Biz, gelir tasarruf edilir ve sermayeye eklenir derken, gelirin sermayeye eklendii sylenen ksmnn retici olmayanlar yerine retici iiler tarafndan tketileceini kastediyoruz. Sermaye tketimde bulunmamakla artrlr diye dnmekten daha byk bir hata olamaz.35

A. Smithin ardndan Ricardo ve ondan sonra gelen btn iktisatlar tarafndan tekrarlanan gelirin sermayeye eklendii sylenen ksm retici iiler tarafndan tketilir grnden daha byk bir hata olamaz. Bu dnceye gre, sermayeye evrilen btn artk deer, deiir sermaye haline gelmi olacaktr. Oysa, artk deer de, balangta yatrlm olan deer gibi, deimez ve deiir sermayeye, retim aralarna ve emek gcne ayrlr. Emek gc, deiir sermayenin retim sreci srasndaki biimidir. Bu sre boyunca kapitalist tarafndan tketilir. Kendi ilevi -emek- araclyla retim aralarn tketir. Ayn zamanda, emek gcnn satn alnmas srasnda denmi olan para, retici emek tarafndan deil,retici ii tarafndan tketilen geim aralarna evrilir.
33 rnein, tamahn her tr inceliini derinliine incelemi bulunan Balzac, kocam tefeci Gobsecki, metalar yarak bir hazine meydana getirmeye baladnda, ikinci ocukluk dnemine girmi olarak tarif eder. 34 Stoklarn birikmesi ... mbadelenin durmas ... ar retim. (Th. Corbet, l.c. s. 104.) 35 Ricardo, l.c. s. 163, not.

A. Smith temelinden bozuk bir analizle u sama sonuca ular: her tekil sermaye her ne kadar deimez sermaye ve deiir sermaye olarak iki ksma ayrlrsa da, toplumsal sermaye sadece deiir sermaye haline gelir ve sadece cretlerin denmesi iin harcanr. Bir rnek verelim: bir kuma fabrikatr 2.000 sterlini sermayeye dntrm olsun. O, bu parann bir ksmn dokuma iisi, dier ksmn pamuk iplii, pamuklu dokuma makinesi vb. almak iin harcar. Onun iplii ve makineyi kendilerinden ald kimseler de ellerine geen parann bir ksmn emek vb. satn almak iin harcar; 2.000 sterlinin tamam ii creti olarak harcanp bitinceye, ya da 2000 sterlin ile temsil edilen rnn hepsi retici iiler tarafndan kullanlp tketilinceye kadar, bu bylece devam eder. Grld gibi, iddiann btn z, oradan oraya oynatan bu bylece devam eder szcklerinde yatmaktadr. Aslnda, A. Smith incelemeyi, tam da gln balad yerde terk etmitir.36 Sadece toplam yllk retim fonu gz nnde tutulduu srece, yllk yeniden retim sreci kolay anlalr. Ne var ki, yllk retimin btn unsurlarnn piyasaya getirilmeleri gerekir ve glk de zaten burada balar. Tek tek sermayelerin ve kiisel gelirlerin yaptklar hareketler, birbirleriyle karlar, birbirine girer ve genel yer deiimi srasnda, yani toplumsal zenginliin dolamnda gzden kaybolur. Bu durum izleyicinin kafasn kartrr ve zlmeleri gereken karmakark problemler yaratr. Bu eserin kinci Kitabnn nc Ksmnda burada sz konusu olan ilikilerin gerek balantlarn inceleyeceim. Tableau conomiqueleriyle ilk defa olarak yllk rn dolamdan gemi biimiyle ortaya koyma yolundaki abalar, fizyokratlarn yaptklar en byk hizmet olmutur.37 Bunun dnda, ekonomi politiin, A. Smithin u nermesini kapitalistler snf yararna smrmeyi ihmal etmemi olmas doal: Net rnn sermayeye dnen ksmnn tamam ii snf tarafndan tketilir.
36 J. St. Mill, Logicine (Mantkna) ramen, kendinden nce gelenlerin, burjuva ufkunun snrlar iinde tutulan bir bilim asndan bile, elden geirilip dzeltilmeleri gerektii besbelli olan bylesine hatal analizlerinin bile hibir zaman farknda olmamtr. statlarnn fikir karklna, o, her zaman bir raa yarar dogmatizmle sarlm ve sahip kmtr. Bunu urada da gryoruz: Uzun dnemde sermayenin kendisi tamamyla cret haline gelir ve rnn satyla yenilendii zaman, tekrar crete dnr.. 37 A. Smith, yeniden retim srecini ve dolaysyla da birikimi tarif ederken, yalnzca birok bakmdan hibir ilerleme salamamakla kalmaz, kendinden nce gelenlere, zellikle de fizyokratlara gre geri admlar atar. Metinde anlan yanlsama da ekonomi politie ondan miras kalm, metalarn fiyatnn cret, kr (faiz) ve toprak rantndan meydan geldii, yani, yalnzca cret ve artk deerden ibaret olduu eklindeki gerekten masallara yarar dogmayla ilikilidir. Bu temelden hareket eden Storch, en azndan u kadarn safa itiraf ediyor: Gerekli fiyat en basit unsurlarna indirgemek olanakszdr. (Storch, l.c. Petersb., dit. 1815, t. II, s. 141, not) Metalarn fiyatlarn bunlarn en basit unsurlarna indirgemenin olanakszln ilan eden bir iktisat bilimi, harika bir bilim dorusu! Bu konuyu daha ayrntl olarak kinci Kitabn nc Ksm ile nc Kitabn Yedinci Ksmnda inceleyeceiz.

572

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

573

3. Artk Deerin Sermaye ve Gelir Olarak Ayrlmas. Kanma Teorisi

Bundan nceki blmde artk deeri ya da artk rn, sadece kapitalistin bireysel tketim fonu olarak, bu blmde de buraya kadar sadece bir birikim fonu olarak ele aldk. Oysa, artk deer, bunlardan ne yalnzca biri ne de yalnzca dieridir; ayn zamanda her ikisidir. Artk deerin bir ksm kapitalist tarafndan gelir olarak tketilir,38 dier bir ksm sermaye olarak kullanlr ya da biriktirilir. Artk deerin kitlesi belli bir byklkte iken, bu ksmlardan biri ne kadar kkse dieri o kadar byk olur. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, birikimin bykln bunlarn blnme oran belirler. Bu blme ise artk deerin sahibi olan kapitalist tarafndan yaplr. Yani bu, yalnzca onun kendi bilecei bir itir. Kapitalistin hara olarak elde edip biriktirdii ksmnn, o bunu yiyip bitirmiyor, yani kapitalist olarak ilevini, yani kendi kendini zenginletirme ilevini yerine getiriyor diye, kapitalist tarafndan tasarruf edildii sylenir. Kapitalist, yalnzca kiilemi sermaye olduu lde, bir tarihsel deere sahiptir ve bu tarihsel var olma hakk, nktedan Lichnowskinin dedii gibi, olmayan bir tarihi olmayan bir haktr. Kapitalistin kendi geici varl, ancak kapitalist retim tarznn geici zorunluluunun yaratt bir zorunluluktur. Ama kiilemi sermaye olduu lde kapitalisti harekete geiren ey, kullanm deeri ve zevk deil, mbadele deeri ve bunun oaltlmasdr. Kapitalist, deerin oaltlmasnn fanatik taraftar olarak, insafszca, insanl, srf retim iin retimde bulunmaya, dolaysyla, toplumun retici glerini gelitirmeye ve temel ilkesi bireyin tam ve zgr geliimi olan daha stn bir toplum biiminin gerek temelini oluturan maddi retim koullarn yaratmaya zorlar. Kapitalist, yalnzca sermayenin kiilemesi olarak, saygya deerdir. O, bu zellii ile, gmleyicinin mutlak zenginleme gdsn paylar. Ancak dierinde bireysel bir tutku gibi grnen ey, kapitalistte, kendisinin sadece bir ark olduu toplumsal mekanizmann eseridir. Ayrca, kapitalist retimin gelimesiyle birlikte bir sanayi giriimine yatrlm bulunan sermayenin kendisini durmadan bytmesi bir zorunluluk haline gelir ve rekabetin zoru ile tek tek btn kapitalistler, kapitalist retim tarznn kendi znden doan yasalara, dardan gelme zorlayc yasalar
38 Okuyucu, revenue (gelir) szcnn ikili bir anlamda kullanldn fark etmi olmaldr: bu szckle, ilk olarak, dnemsel bir biimde sermayenin verdii bir meyve olarak artk deer, ikinci olarak da, bu meyvenin kapitalist tarafndan dnemsel bir biimde tketilen ya da kendi kiisel tketim fonuna katlan ksm ifade edilir. Ben, ngiliz ve Fransz iktisatlarnn szc kullanma biimleriyle uyuma halinde olduu iin, bu ikili anlam koruyorum.

olarak boyun emek mecburiyetinde kalr. Bunlar, kapitalisti, varln devam ettirebilmesi iin, sermayesini durmadan artrmak zorunda brakr; kapitalist de bunu ancak gittike artan birikimle salayabilir. u halde, kapitalistin faaliyet ve eylemlerinin, onun kiiliinde irade ve bilinle donanm sermayenin ilevlerinden ibaret olmas lsnde, onun kendi zel tketimi, kendisi iin kendi birikmi sermayesi zerinden yaplm hrszlk gibi bir ey olur; tpk talyan muhasebe sisteminde kapitalistin zel giderlerinin sermayesinin karsnda bor hanesinde yer almas gibi. Birikim, toplumsal zenginlik dnyasnn fethidir. Birikim, smrlen insan malzemesi kitlesi ile birlikte, ayn zamanda, kapitalistin dolayl ve dolaysz egemenliini de artrr.39 Ne var ki, ilk gnah, etkisini her yerde gsterir. Kapitalist retim tarznn, birikimin ve zenginliin gelimesiyle birlikte, kapitalist, yalnzca sermayenin vcut bulmu biimi olmaktan kar. Kendi z, kendi
39 Hkmetme hrsnn zengin olma arzusunun bir unsuru olduunu, Luther, kapitalistin eski moda, ama yine de durmadan yenilenen biimi olan tefeciden sz ederken ok iyi bir biimde ortaya koyar. Tefecinin katmerli bir hrsz ve cani olduunu putperestler akl yoluyla anlayabiliyordu. Biz Hristiyanlar ise bu gibi kimseleri, kendilerine srf paralarndan dolay dpedz tapacak kadar, erefli ve sayg deer grrz. ... Bir kimse bir dier kimsenin rzkn yer, alar ve gasp ederse, bu kimse bir insan alktan ldrm ve mahvetmi kadar (yani bir kimsenin yapabilecei kadar) byk bir cinayet ilemi olur. Tefecinin yapt, ite, byle bir eydir; ve o, daraacnda sallandrlmaya ve lei, ayet kendisinde bu kadar kargann didikleyip paralayabilecekleri kadar et olsayd, ald guldenler saysnca kargann nne atlmaya mstahak iken, rahat ve gven iinde bir mr srer. ... Kk hrszlar hapishanelerde rtlr, byk hrszlar altn ve ipekler iinde debdebeli bir hayat srer. ... Bundan tr, yeryznde bir para hastasndan ve bir tefeciden (eytandan sonra) daha byk bir insan dman da yoktur. Trkler, askerler ve tiranlar da kt insanlardr, ama yine de insanlar yaamaktan alkoyamazlar; kt insanlar ve insan dman olduklarn kendileri bilirler; ve bazlarna kar merhamet duyabilirler, ve pekl buna mecbur kalrlar. Ama, bir tefeci ve para delisi iin ayn ey sylenemez; byle bir kimse, btn dnyay, elinden geldii ve gc yettii kadar, a ve susuz, sefalet ve ihtiya iinde kvrandrarak perian ve helak eder, ve bylece her eye kendisi sahip olmak, herkesin Tanrdan bekleyip almas gibi kendisinden bir eyler bekleyip almasn ve herkesin kendisinin ebed klesi olmasn ister. Deerli, dindar bir adam gibi grnmek ve byle bir nam salmak iin, bu gibiler, kendilerini pisliklerinden arnk gstermeye yarayan zarif saatler, altn kstekler ve yzkler tar. ... Tefecilik, bir Cacusun bir Gerionun ya da bir Antusun bile beceremeyecei kadar, her eyi ykp yok eden insan klna girmi bir kurt gibi bir ey, byk ve korkun bir devdir. Yine de bu, kendisine eki dzen verip sslenmeyi ve yakalayp maarasna srkledii kzlerin nereye gittiklerini kimseler grmesin diye ehli dinden grnmeyi de ihmal etmeyen bir devdir. Ama Herkl kzlerin ve dier tutsaklarnn brlerini ve lklarn duyacak ve Cacusu uurumlar ve kayalar arasnda da olsa arayacak ve kzleri bu habis yaratn elinden kurtaracaktr. nk, Cacus, dindar bir tefeci olan bir habis yaratk demektir ve alar, gasp eder, her eyi yer yutar. Ve yaptnn ortaya kmasn istemez. Bunu kimse bilmemelidir; nk, maarasna srklenip atlm kzler, braktklar ayak izleriyle, darya braklmlar gibi bir grn yaratlr. Tefeci de lemi byle aldatr, yararlym ve dnyaya kzler veriyormu gibi gzkr, oysa o, bunlar tek bana paralar, yer yutar. ... Ve biz yol kesenleri, canileri ve ev soyanlar tekerlee balar, ikence eder ve kafalarn uururuz; oysa, hepsi birden btn tefeciler, tekerlee balanp ikenceler edilmeye ve anlarna ot tkanmaya, ... yakalanncaya kadar peleri braklmamaya, lnetlenmeye ve kafalar koparlmaya ka misli daha mstahaktrlar. (Martin Luther, l.c.)

574

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

575

can iin kapitalist, artk insanca duygular beslemeye balar ve ilecilik sevdasn eski moda gmleyicinin n yargs olarak aalamasn salayacak ekilde eitim alr. Klasik kapitalist, kiisel tketimi, grevine kar ilenmi bir gnah ve birikimden kanma diye damgalarken, modernlemi kapitalist, birikime, tadaca zevklerden kendini mahrum brakma diye bakabilmektedir. Gsnde iki can tayor; heyhat! Biri dierinden kopmak istiyor! Kapitalist retim tarznn tarihsel balang dnemlerinde -sonradan olma her kapitalist, bireysel olarak, byle bir balang dnemini yaarzenginleme hrs ve arzusu, mutlak olarak hkm sren tutkulardr. Ne var ki, kapitalist retimin ilerlemesi, yalnzca bir zevkler dnyas yaratmakla kalmaz, speklasyon ve kredi sistemiyle birlikte binlerce birdenbire zengin olma kayna da dourur. Belli bir gelime dzeyine gelindiinde, ayn zamanda bir zenginlik gsterisi ve dolaysyla itibar arac olan ve herkese normal grlen derecede bir israf, bu talihsiz kapitalist iin bir i zorunluluu haline bile gelir. Lks, kapitalistin temsil giderleri arasnda yer alr. Ayrca, kapitalist, gmleyici gibi kendi kiisel almas ve kendi kiisel kanmas orannda zenginlemez, bakalarnn emek gcn emdii ve hayatn salad her trl zevkten iiyi uzak tutabildii oranda zenginleir. Bundan tr, kapitalistin israf, ak elli feodal beyin israfnda grlen iyi niyete (bona fide) asla sahip olmad, aksine, gerisinde hrsn en kirlisi ve hesabn en korkulusu yatt halde, yine de, biri dierini zorunlu olarak elmelemeden, birikimi arttka israf artar. Bylece, kapitalist bireyin gsnde ayn anda biriktirme hrs ile hayatn tadn karma arzusu arasnda Faustunki gibi bir atma geliir.
Manchestern snai geliimi, der Dr. Aikin, 1795 ylnda yaynlanm bir eserinde, drt dneme ayrlabilir. lk dnemde fabrikatrler kendi geimlerini salayabilmek iin sk almak zorundayd.

krallktaki pazar yeri olan her ehre sipari toplamak zere atllarn karlmas ile iler byd. 1690dan nce bu sanayide kazanlm 3.0004.000 sterlin tutarnda pek az sayda sermaye olmas ya da bu miktar bulan sermaye olmamas muhtemeldir. Bu sralar ya da biraz daha sonralar sanayiciler artk para biriktirmi durumda olup ahap evler yerine tatan evler yaptrmaya balamt. ... Bir pint (0,568 litre) ithal mal arab misafirlerine sunan Manchesterl fabrikatr, 18. yzyln ilk on yllarnda bile, btn komularnn dikkatini zerinde topluyor ve ba sallamalarna sebep oluyordu.

Bu fabrikatrler, ocuklar kendilerine apprentices (raklar) olarak balanm olan ebeveynleri soyarak zenginleti; raklar alk ekerken, yetikinler dayanlmaz ac ve glklere katlanmak zorunda kaldlar. te yandan, ortalama kr dkt ve birikim byk lde tutumluluu gerektiriyordu. Bu fabrikatrler kurua yz dm atan cimriler gibi yaadlar ve kendilerini sermayelerinin faizlerini yemekten bile alkoydular.
kinci dnemde kk servetlere sahip olmaya baladlar; ama yine de eskisi gibi sk alyorlard, nk, her kle gdcsnn bildii gibi, emein dorudan doruya smrlmesi emee mal olur, ve eskiden olduu gibi basit bir hayat sryorlard. ... nc dnemde lks balad ve

Makinenin ortaya kndan nce fabrikatrlerin akamlar bir araya geldikleri meyhanelerde bir akam iin harcadklar para, hibir zaman, bir bardak pun iin denen 6 peni ile bir tutam ttn iin denen 1 peniyi gemezdi. Gerekten i adam bir kimsenin, zel bir araba sahibi oluu! ilk olarak 1758 ylnda grld ve bu yeni bir r at. 18. yzyln son te birini kapsayandrdnc dnem, ilerdeki gelimeyle desteklenen byk bir lks ve israf dnemidir.40 Dostumuz iyi yrekli Dr. Aikin, mezarndan ksa da Manchestern bugnk halini grseydi, acaba ne derdi! Biriktiriniz, biriktiriniz! te, Musa da bu, peygamberler de bu!Sanayi, tutumluluun biriktirdii malzemeyi salar.41 te bunun iin, tasarruf ediniz, tasarruf ediniz, yani artk deer ya da artk rnn mmkn olduu kadar byk ksmn gerisin geriye sermayeye eviriniz! Birikim iin birikim, retim iin retim: klasik ekonominin burjuva dneminin tarihsel grevini ifade eden forml ite buydu. O, zenginliin doum sanclar hakknda bir an bile yanlmamt;42 ama, tarihsel bir zorunluluk hakknda szlanmann ne faydas vard? Klasik ekonomi, proletere sadece artk deer retimi iin yararlanlan bir makine gzyle bakyorsa, onun gznde kapitalist de, bu artk deerin daha fazla sermayeye evrilmesi iinde kullanlan bir makineden baka bir ey deildir. Klasik ekonomi politik, kapitalistin tarihi grevini son derece ciddiye alr. Dnya zevklerinin tadn karmak arzusu ve zenginleme hrs arasndaki ifa bulmaz atmay kendi gsnden bir sihirbaz marifetiyle uzak tutmak iin, Malthus, bu yzyln yirmili yllarnn balangcnda, birikim iinin retim faaliyetini bilfiil yrten kapitalistlere, harcama ve israf iinin toprak sahipleri, devletin ve kilisenin haracn yiyen yksek me40 Dr. Aikin, Description of Country from 30 to 40 miles round Manchester, Lond, 1795, s. [181], 182 vd., [188]. 41 A. Smith, l.c, b. II, ch. III, [s. 367]. 42 J. B. Say bile yle der: Zenginlerin tasarruflar yoksullarn srtndan yaplr. Romal proleterler neredeyse yalnzca toplumun srtndan geinirdi. ... Hemen hemen denilebilir ki, modern toplum proleterin srtndan geinir, bunlarn cretlerinin stnde ve tesinde kalan ve ellerinden alnan ksmla yaar. (Sismondi, tudes etc., t. I, s. 24.)

576

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

577

murlar ve rahipler vb. gibi, artk deerden pay alan dier kimselere ait iler olmasn ngren bir i blmn savunmutu. Malthus, harcama tutkusu ile biriktirme tutkusunun (the passion for expenditure and the passion for accumulation) birbirinden ayrlm olmas ok byk nem tar, der.43 oktandr hayat ve dnya adamlar haline gelmi kapitalist beyler seslerini ykseltti. Bunlarn Ricardonun rencilerinden olan bir szcs, vay canna, retici olmayan tketiciler sanayicilerin srtnda devaml bir drt olsunlar diye, Bay Malthus, toprak rantnn, vergilerin vb. ykseltilmesini salk veriyor, yle mi, diyerek hayretini aa vurmutu. Parola, elbette, retim, boyutlar durmadan byyen retimdir; ancak,
byle bir sre, retim zerinde gelitirici olmaktan ok daha fazla kstekleyici bir etki yapar. almaya zorlanacak olsalar, baaryla i grecekleri karakterlerine baklarak sylenebilecek (who are likely, from their characters) olan bir sr insan isiz gsz ve babo yaasnlar diye, srf bakalarn zora komak, pek adil de olmaz (nor is it quite fair).44

Sanayici kapitalisti ekmeinden tereyan alarak birikime zorlamay bu derece adaletsiz bulurken, ayn kii, iiyi gayretli tutmak iin cretini mmkn olan en dk dzeye indirmeyi ayn derecede gerekli grebilmektedir. Artk deerin srrnn karl denmeyen emek ele geirmek olduunu da, dostumuz, hi saklamaz.
Talebin iiler ynnden artmas, bunlarn kendi rnlerinden kendileri iin daha kk bir pay almaya ve bunun daha byk bir ksmn kendilerini altranlara brakmaya raz olmalarndan baka bir ey ifade etmez; imdi, bu, tketimdeki (iiler ynnden) azalma yznden glut (pazarn ar dolmas, ar retim) yaratr, denirse, buna benim cevabm, ancak, glut yksek krla e anlamldr, olabilir.45

gzyle baktm iin, kanma szyle deitiriyorum.46 Baya iktisadn keifleri arasnda ei ve benzeri olmayan bir rnektir bu! Bununla bir ekonomik kategori, yerini dalkavukluk timsali bir terime brakm olur. Voil tout! (Hepsi bu!) Senior u aklamada bulunuyor: Bir vahi, yay yaparken, bir aba harcar, bir i yapar, ama, kanmada bulunmaz. Bununla, toplumun ilk zamanlarnda emek aralarnn nasl ve niin kapitalistin kanmas olmadan yaplm olduklarn anlam oluyoruz. Toplum, ne kadar ilerlerse, o kadar ok kanmay gerektirir,47 bu da, zellikle, bakalarnn abalarna ve rnlerine el koyma yolunda aba gsterenlerden beklenir. Emek srecinin yrtlmesi ile ilgili btn koullar da bundan byle kapitalistin katlanaca pek eitli kanma fiillerine dnm olur. Tahln hepsi yenmez de bir ksm ekilirse, bu, kapitalistin kanmas olur! arap, arap olmak iin zaman gerektiriyorsa, bu, kapitalistin kanmas demektir!48 retim aralarn iiye bor olarak verdiinde (!), yani, buhar makinelerini, pamuu, demir yollarn ve trenleri, gbreleri, i hayvanlarn, vesaireyi yiyip tketecek yerde, ya da, olaylar sadece d grnleri ile deerlendiren iktisatnn ocuka dncesindeki gibi, bunlarn deerlerini lkse ve dier tketim aralarna yatrarak arur edecek yerde, bu retim aralarn emek gcyle birletirip sermaye olarak deerlendirmesi halinde, kapitalist, kendi znden, kendi canndan, kendi kendinden bir eyler alm olacaktr.49
46 Senior, Principes fondamentaux de lcon. Pol. trad. Arrivabene, Paris 1836, s. 309. Eski klasik okulun izinden gidenler iin bu kadar fazlayd. Bay Senior emek ve sermaye ifadesini kaldryor, yerine emek ve kanma ifadesini koyuyor. ... Kanma, yalnzca bir olumsuzlamadr. Krn kaynan oluturan, kanma deil, retici biimde kullanlan sermayedir. (John Cazenove, l.c. s. 130, not.) Buna karlk, John St. Mill, bir yandan Ricardonun kr teorisini benimser, te yandan Seniorun remuneration of abstinence (kanmann dllendirilmesi) grne sarlr. Hegeldeki, btn diyalektiin kayna olan eliki kavram ona o kadar yabancdr, buna karlk, dpedz sama elikiler karsnda o kadar rahat ve bunlara o kadar ainadr ki! 2. Basma ek. Baya iktisat hibir zaman u basit eyi dnememitir: insann her hareketi bunun kart bakmndan bir kanma olarak grlebilir. Yemek oru tutmaktan kanmaktr, yrmek durmaktan kanmaktr, almak bo durmaktan kanmaktr, bo durmak almaktan kanmaktr, vb. Bu beyler, Spinozann u sz hakknda bir dnseler iyi ederlerdi: Determinatio est negatio (snrlama/belirleme olumsuzlamadr). 47 Senior, l.c. s. 342. 48 Hi kimse, ... ek deer elde etmeyi beklemedike, ... sz gelii, budayn ya da arabn veya bunlarn e deerleri olan baka eyleri hemen kullanp tketmek yerine, buday bir yl iin topraa gmmez ya da arabn yllar yl bir mahzende tutmaz. (Scrope, Polit. Econ., edit. von A. Potter, New York 1841, s. 133.) 49 Kapitalistin sahip bulunduu deeri yararl ya da ho nesnelere evirerek kendi kiisel kullanmna hasredecei yerde retim aralarna dntrerek iiye dn verip kullandrma yoluyla kendini tketimin verecei tatmin ve zevkten uzak tutmas. (Kaba gerei ince szlerle anlatmak iin yararlanlan bu ifade tarz, baya iktisadn denenmi yntemiyle, dier bor veren kapitalistlerden bor para alan sanayici kapitalistin smrd iiyi bizzat bu sanayici kapitalistle bir tutmak iin kullanlr!) (G. de Molinari, l.c. s. 36.)

Temmuz Devrimi karsnda, iiden szdrlan ganimetin, birikim iin en yararl olacak biimde, sanayici kapitalist ile aylak toprak sahibi vb. arasnda nasl bllmesi gerektii hakkndaki bu bilgince tartmay yrtenlerin sesleri kesildi. ok gemeden Lyonda kent proletaryas devrim ann ald ve tarm proletaryas ngiltereyi atee verdi. Kanaln bu yakasnda Owenclk, te yakasnda St. Simonculuk ve Fouriercilik yaylp kk salmaya balad. Baya iktisadn son saati almt. Sermayenin (faiz dahil) krnn karl denmeyen sonuncu on ikinci saatin rn olduunu Manchesterda kefetmeden tam bir yl nce, Nassau W. Senior, dnyaya bir baka kefini ilan etmiti. Azametli bir eda ile, Ben, demiti, sermaye szn, buna bir retim arac
43 Malthus, l.c. s. 319, 320. 44 An Inquiry into those principles respecting the Nature of Demand etc., s. 67. 45 l.c. s. 59.

578

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

579

Kapitalistler snfnn bunu nasl becerecei, baya iktisadn bugne kadar aklamaktan inatla kand bir srdr. Dnyann, geimini hl yalnzca Vinunun bu modern tvbekarnn, kapitalistin, kendi kendisini cezalandrmasyla salamas artk yeter. Yalnzca birikim deil, bir sermayenin basite korunmas, bunu yiyip tketme ayartmasna direnebilmek iin, devaml bir aba harcanmasn gerektirir.50 Tpk Georgial kle sahibinin, zenci klelerden krba darbeleri altnda szdrd artk rn hakkndaki, olduu gibi ampanyaya evirip keyif yapmakla, bunun bir ksm ile biraz daha kle ve biraz daha toprak edinme seenekleri arasndaki kendisine ac veren kmazdan, kleliin kaldrlmas ile bu yaknlarda kurtulmas gibi, kapitalistin de eza ve cefa ekmekten ve ayartlmaktan kurtarlmas, aka, basit bir insanlk gereidir. En farkl iktisadi toplum biimlerinde, sadece basit yeniden retim deil, farkl derecelerde de olsa, boyutlar gittike byyen bir yeniden retim gerekleir. Gittike daha fazla retilir ve daha fazla tketilir, dolaysyla da daha fazla rn, retim aralarna dntrlr. Ne var ki, kendi retim aralar ve bunlarla birlikte kendi rn ve geim aralar, iinin karsnda henz sermaye biiminde yer almadklar srece, bu sre, sermaye birikimi ve dolaysyla da kapitalistin ilevi olarak grnmez.51 lmnden sonra Malthusun Haileybury Kolejindeki ekonomi politik krssnde halefi olan ve birka yl nce lm bulunan Richard Jones, bu noktay iki nemli olgunun altnda enine boyuna tartr. Hint halknn byk ounluu kendi topraklarn ileyen iftiler olduu iin, bunlarn rnleri, emek aralar ve geim aralar hibir zaman bakalarnn gelirlerinden biriktirilmi (saved from Revenue) ve bundan dolay daha nceki bir birikim srecinden (a previous process of accumulation) gemi bir fon biiminde (in the shape) olmaz.52 te yandan, ngiliz egemenliinin eski sistemi en az zd blgelerdeki tarm iisi olmayan iiler, dorudan doruya, tarmsal artk rnn bir ksmn hara ya da toprak rant olarak ellerine geiren byk varlk sahipleri tarafndan altrlr. Bu rnn bir ksmn bu varlk sahipleri, oldukla50 La conservation dun capital exige ... un effort ... constant pour rsister a la tentation de le consommer. (Courcelle-Seneuil, l.c. s. 20.) 51 Ulusal sermayenin ilerlemesine en fazla katkda bulunan zel gelir snflar, gelimelerinin farkl aamalarnda deiir ve bundan dolay bu gelime izgisi zerinde farkl konumlara sahip bulunan uluslarda tamamyla farkl olur. ... Toplumun daha nceki aamalarnda, cret ve rantlara oranla, birikim iin nemli olmayan bir kaynak tekil eden ... krlar ... ulusal sanayinin glerinde fiilen hatr saylr bir ilerleme meydana gelmi bulunduu zaman, birikim kayna olarak grece daha byk bir nem kazanr. (Richard Jones, Textbook etc., s. 16, 21.) 52 l.c. s. 36 vd. 4. Basma not: Burada gzden kam bir yanllk olsa gerek; yukardaki szler, ad verilen eserde bulunamamtr. F. E.

r gibi, doal biimleri iinde tketir; bir dier ksm, iiler tarafndan, bunlar iin, lks ve dier trden tketim aralarna evrilir; geriye kalan da, kullandklar retim aralarnn sahipleri kendileri olan iilerin cretini oluturur. retim ve boyutlar gittike byyen yeniden retim burada, yoluna, u garip azizin; u acnacak durumdaki valyenin, yani kanmac kapitalistin hibir mdahalesi olmakszn devam eder.

4. Birikimin Miktarn, Artk Deerin Sermaye ve Gelire Oransal Blnnden Bamsz Olarak Belirleyen Koullar: Emek Gcnn Smrlme Derecesi - Emein retkenlii - Kullanlan Sermaye ile Tketilen Sermaye Arasndaki Farkn Bymesi - Yatrlm Sermayenin Bykl
Artk deerin sermaye ve gelir olarak blnme oran verilmi varsaylrsa, biriktirilecek sermayenin bykln artk deerin byklnn belirleyecei aktr. Artk deerin % 80inin sermayeye evrildii ve % 20sinin tketim iin harcand varsaylacak olursa, toplam artk deerin 3.000 ya da 1.500 sterlin olmasna gre, biriktirilecek sermaye 2.400 ya da 1.200 sterlin olur. Byle olunca, artk deerin ktlesini belirleyen btn koullar, birikimin byklnn belirleniinde de ayn ekilde rol oynar. Bu koullar burada bir kere daha toplu olarak gzden geireceiz; ancak, bu kez bunu yalnzca birikim bakmndan yeni bak alar getirmeleri lsnde yapacaz. Hatrlanaca gibi, artk deer oran ilk olarak emek gcnn smrlme derecesine baldr. Ekonomi politik buna o derece yksek bir deer verir ki, birikimin emein artan retkenlii dolaysyla hzlann, zaman zaman, bunun iinin artan smrlmesi dolaysyla hzlan ile ayn ey olarak grr.53 Artk deer retiminin incelendii ksmlarda devaml olarak cretin en azndan emek gcnn deerine eit olduu varsaylmt. Byle olmakla beraber, cretin zorla bu deerin altna drlmesi gnlk uygulamada o derece nemli bir rol oynar ki, bunun zerinde hi durmamamz mmkn deil. cretin bu biimde d53 Ricardo der ki: Toplumun farkl aamalarnda sermayenin ya da emein kullanm (yani smrs ) iin yararlanlan aralarn birikimi az ya da ok hzl olur ve bunun btn durumlarda emein retici glerine bal bulunmas zorunludur. Verimli topraklarn bol olduu yerlerde, emein retici gleri, genel olarak, en yksek dzeyde olur. Birinci cmlede emein retici gleri ile bir rnn bunu el emekleriyle retmi olan kimselerin payna den ksmnn kkl ifade ediliyorsa, bu durumda cmle bir totolojiden ibarettir; nk, geriye kalan ksm, sahibinin can isterse (if the owner pleases) sermaye birikimi iin kullanlabilecek fondur. Ne var ki, topraklarn en verimli olduu yerlerde, genellikle, byle bir durum grlmez. (Observations on certain verbal disputes etc., s. 74.)

580

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

581

rlmesi ile, gerekte, iinin gerekli tketim fonu, belli snrlar iinde, sermayenin birikim fonuna dntrlm olur.
cretlerin der J. St. Mill, hibir retici gc yoktur; bunlar, bir retici gcn fiyatlardr; cretler; bizzat emein yan sra, metalarn retimine bir katkda bulunmazlar, tpk makinelerin fiyatlarnn bunlarn yan sra retime bir katkda bulunmamalar gibi. Emee, satn alma olmadan sahip olunabilseydi cretler gereksiz olurdu.54

su ya da sudan eylerden ibaret olduu ve bylece hayret edilecek kadar az para harcadklar da eklenebilir. ... Byle bir durumun yaratlmas elbette ki gtr, ama, gerek Fransa ve gerekse Hollandada mevcut oluunun aka ortaya koyduu gibi, bu, baarlamayacak bir ey deildir.58

Ne var ki, iiler havayla yaayamayacaklarna gre, hibir fiyat demeden satn alnmalar da dnlemez. Bundan dolay, bunlarn sfr maliyetleri, matematik anlamyla, kendisine her zaman biraz daha yaklalabilen ama yine de hibir zaman ulalamayan bir limittir. Sermaye, emein maliyetini bu sfr noktasna indirme eilimini bir an bile terk etmez. Kendisinden sk sk sz ettiim 18. yzyldan bir yazarn, Essay on Trade and Commerce adl eserin yazarnn, ngilteredeki cretleri Fransa ve Hollandadaki cretler dzeyine indirmeyi ngilterenin tarihsel grevi diye ilan ederken yapt ey, sadece, ngiliz kapitalizminin ruhundaki en gizli srr aa vurmakt.55 Bu yazar, safa unlar da syler:
Fakat bizim yoksullarmz (iiler iin kullanlan teknik terimdir bu) lks bir hayat yaamak isterse ... emekleri doal olarak pahal olmak zorunda. ... Bizim manifaktr iilerimizin tkettikleri brendi, cin, ay, eker, ithal mal meyveler, bira, basma, enfiye, ttn vb. gibi gereksiz eylerin meydana getirdii insan dehete uratan yna (heap of superfluities) baknz sadece.56

Yirmi yl sonra bir Amerikal hilekr, baron unvanl bir Yankee, Benjamin Thompson (nam- dier Kont Rumford), hem tanry hem de kullarn honut edecek bir tarzda ayn insancl yolu izlemiti. Onun Essaysi (Denemeler) iinin, pahal normal yemeklerinin yerine geecek yemekler iin her tr tarifle dolu bir yemek kitabdr. Bu muhteem filozofun zellikle baarl bir tarifi udur: Be libre arpa unu, be libre msr, 3 penilik ringa bal, 1 penilik tuz, 1 penilik sirke, 2 penilik karabiber ve koku verici otlarla -ki bunlarn hepsi 20 peni eder- 64 insan doyuracak bir orba elde edilir; ve bu orbann kii bana maliyeti ortalama tahl fiyatlaryla peniye (3 fenik bile deil) drlebilir.59 Kapitalist retimin ilerlemesiyle birlikte gelitirilen metalarn niteliklerini bozma usulleri, Thompsonun idealini gereksiz kld.60 18. yzyln sonlaryla 19. yzyln ilk on yllarnda ngiliz iftileri ve toprak sahipleri, tarm iilerine asgariden az bir paray cret, bununla asgari arasndaki fark da kilise yardm biiminde demek suretiyle, cretleri zorla mutlak asgari cret dzeyine indirdi. ngiliz Dogberriesin
58 l.c. s. 70, 71. nc Basma not: Bugn, o zamandan bu yana dnya piyasasnda yer etmi rekabet sayesinde, bir hayli yol alm durumdayz. Bir parlamento yesi olan Stapleton semenlerine unlar sylemitir: Eer in byk bir sanayi lkesi haline gelecek olsa, Avrupal ii nfusunun, rakiplerinin dzeyine inmeden, mcadeleye nasl dayanabileceini hayal edemiyorum. (Times, 3. Sept. 1873.) - ngiliz sermayesinin imdi gnlnden geirdii hedef, artk kta Avrupasndaki cretler deil, indeki cretlerdir. 59 Benjamin Thompson, Essays, political, economical, and philosophical etc., 3 vol. Lond. 1796-1802, vol. I, s. 294. Sir F. M. Eden, The State of the Poor, on an History of the Labouring Classes in England etc. adl eserinde, i yerlerindeki gzclere Rumfordnun dilenci orbasn iddetle salk verir ve ngiliz iilerine azarlayc bir eda ile u yolda uyarda bulunur: skoyada pek ok aile, buday, avdar ve et yerine, aylarca yalnzca tuz ve suyla kartrlan yulaf ve arpa bulamac yiyerek yaar ve stelik rahatlar da pek yerindedir (and that very comfortably too). l.c. v. I, b. II, ch. II, s. 503.) 19. yzylda benzer iaretler grlr. ngiliz tarm iileri, denir rnein, bu tahl bulamalarn yemek istemedi. Eitimin daha iyi olduu skoyada byle bir n yarg herhalde yoktur. (Charles H. Parry M. D., The Question of the Necessity of the existing Cornlaws considered, Lond. 1816, s. 69.) Bununla beraber, ayn Parry, ngiliz iisinin imdi (1815) Eden zamanndakine gre (1797) ok daha kt bir durumda oluundan yaknr. 60 Geim aralarnn nitelik ve miktarlar zerinde yaplan sahtekrlklar incelemekle grevlendirilmi son parlamento soruturma komisyonunun raporlarndan grlecei gibi, ngilterede illar zerinde yaplan sahtekrlklar bile istisna deil, kuraldr. rnein, Londrann mmkn olduu kadar farkl eczanelerinden alnm 34 afyonlu ila incelendiinde bunlardan 31 tanesine haha tohumu, buday unu, zamk, kil, kum vb. maddelerin kartrlm olduu grlmt. Biroklarnda afyonun zerresi bile yoktu.

Ayn yazar, kollarn ge am, inleyip figan eden Northamptonshirel bir fabrikatrn eserinden pasajlar aktarr:
Fransada emek ngilteredekinden tam te bir daha ucuzdur; nk, onlarn ileri ardr, giyim ve beslenme bakmndan geimleri gtr; onlarn yedikleri balca eyler ekmek, meyve, ot, kk ve kurutulmu balktr; nk, onlar pek ender olarak et yer, buday pahallat zamanlar yedikleri ekmek de pek azalr.57 Yazar yle devam eder: Buna, itiklerinin
54 J. St. Mill, Essays on some unsettled Questions of Polit. Economy, Lond. 1844, s. 90, 91. 55 An Essay on Trade and Commerce, Lond. 1770, s. 44. Ayn biimde Times, Aralk 1866 ve Ocak 1867de ngiliz maden sahiplerinin ilerinden geenleri dile getiren yazlar yaynlamt; bu yazlarda hayatlarn patronlarna vakfedebilmek iin gerekli olandan bir kuru fazlasn istememi ve almam olan Belikal maden iilerinin mutlu durumlar gzler nne seriliyordu. Belikal iiler ok ac ekiyordu, ama, ite, Timesda rnek iiler olarak gsteriliyorlard! Belikal maden iilerinin (Marchiennede) barut ve kurunla bastrlan grevleri bu yazlara cevap olmutu. 56 l.c. s. 44, 46. 57 Northhamptonshirel fabrikatr, kalbi bylesine dolu bir kimse iin balanabilecek bir pia fraus (dindarca sahtekrlk) yapyor. O, gya, ngiliz ve Fransz manifaktr iilerinin hayatlarn karlatryor; ama, daha sonra karmakark bir ifade ile kendisinin de itiraf ettii zere, yukarya alnm olan szlerle Fransz tarm iisinin durumunu ortaya koymu oluyor!

582

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

583

(aklsz memurlarnn), cretleri yasal bir tarifeye balama iindeki soytarlklar hakknda bir rnek:
Norfolk eraf (squires), 1795 ylnda Speenhamland iin cretleri saptamak zere toplandklar zaman, birlikte bir le yemei yemilerdi, ama ayn eyi iiler iin aka gerekli grmemilerdi ... 8 libre 11 onsluk bir somun ekmek 1 ilin iken adam bana haftalk cretin 3 ilin olmasna ve ekmek 1 ilin 5 peni oluncaya kadar cretin de buna uygun olarak artrlmasna karar vermilerdi. Ekmek bu fiyatn stne knca, cret, ekmein fiyat 2 ilin oluncaya kadar, buna uygun bir oran dahilinde azalacakt ve bu durumda alnacak gda, adam bana eskiden oranla 1/5 kadar az olacakt.61

1814 ylnda Lordlar Kamaras Soruturma Komitesi nne kan, byk ifti, yarg, yoksullar yurdu yneticisi ve cret tespit komisyonu yesi A. Bennet isimli birine u soru sorulmu ve ondan aadaki cevap alnmt:
ilerin gnlk ilerinin deeri ile bunlarn kiliseden aldklar yardm arasnda bir oran bulunmasna dikkat edilir mi? Cevap: Evet. Her ailenin haftalk geliri kii bana bir tam ekmek (8 libre 11 ons) ve 3 peni decek biimde, nominal cretine eklemede bulunularak artrlr. Biz, ailedeki her kiinin beslenmesi iin haftada bir tam somun yeteceini kabul etmiizdir; 3 peni giyim iindir; kilise, giyim eyasn salamay stlenecek olursa, bu 3 peni verilmez. Bu uygulama, sadece Wiltshiren btn bat ksmnda grlmekle kalmaz, sanrm, btn lkede yaygndr.62 O zamanlar yaam bir burjuva yazar bu durum karsnda sesini ykseltmi ve demitir ki: iftiler bylece, kendi yurttalarndan meydana gelen saygdeer bir snf, alma yurtlarna snmaya mecbur brakarak, yllar boyu alaltmlardr. ... ifti, iiler bakmndan en vazgeilmez olan tketim fonunun meydana gelmesine bizzat engel olarak, kendi kazancn artrmtr.63

Artk deerin ve dolaysyla sermayenin birikim fonunun meydana geliinde, dorudan doruya iinin gerekli tketim fonundan yaplan hrszln bugn nasl bir rol oynadn, rnein ev sanayisi (bkz: 15. Blm, 8. Ksm) gstermiti. Bu konu hakknda daha fazla bilgi bu ksmn devamnda verilecek. Btn sanayi dallarnda deimez sermayenin emek aralarndan meydana gelen ksmnn saylar giriimin byklyle belirlenen iilere yetecek miktarda olmas gerekmekle beraber, bu ksmn her za61 G. L. Newnham (barrister at law): A Review of the Evidence before the Committees of the two Houses of Parliament on the Corn Laws, Lond. 1815, s. 20, not. 62 1.c. s. 19, 20. 63 Ch. H. Parry, l.c. s. 77, 69. Toprak sahibi efendiler, ngiltere adna yrtm olduklar Jakobenlere kar sava iin kendilerine tazminat demekle kalmad, zenginliklerini muazzam biimde artrd. Bunlarn elde ettikleri rantlar, 18 yl iinde, iki katna, katna, drt katna, baz istisnai rneklerde alt katna kmt. (l.c. s. 100, 101.)

man altrlan ii saysndaki artla ayn oranda artmas hibir ekilde gerekmez. Bir fabrikada 100 ii 8 saat alarak 800 i saati salamakta olsun. Kapitalist, bu miktar yars kadar artrmak isterse, 50 yeni ii altrabilir; ama bu durumda sadece cretler iin deil, emek aralar iin de yeni bir sermaye yatrmak zorunda kalr. Ama eski 100 iiyi 8 saat yerine 12 saat altrmas da mmkn; bu durumda mevcut emek aralar ihtiyaca yeter ve yalnzca daha hzl ypranrlar. Bylece, emek gcnn daha yksek bir zorlamayla harcanmas sonucu olarak elde edilen ek emekle, sermayenin deimez ksmnda buna karlk gelen ayn oranda bir art olmakszn, birikimin temeli olan artk rnn ve artk deerin miktar oaltlabilir. stihra sanayisinde, rnein madencilikte, ham maddeler, yatrlm sermayenin bir paras deildir. Burada emek nesnesi, yani zerinde allan ey, daha nce harcanm bir emein rn olmayp, doa tarafndan bedava salanr. Madenler, mineraller, kmr, ta vb. iin byle bir durum sz konusudur. Deimez sermaye, burada, hemen hemen yalnzca, artrlm bir emek miktarn (rnein, iilerin gece ve gndz postalar biiminde altrlmalar ile) pekl yutabilecek olan emek aralarndan ibarettir. Dier her ey ayn kalmak kouluyla, rnn ktlesi ve deeri, burada, harcanan emekle doru orantl olarak artar. retimin ilk gnnde olduu gibi, asli rn yaratclar olan ve imdi sermeyenin artk maddi unsurlarnn yaratclar haline de gelmi bulunan insan ve doa burada birlikte i grrler. Emek gcnn esneklii sayesinde, deimez sermayede bundan nce herhangi bir art olmakszn, birikim alan snrlarn geniletmitir. Tarm alannda ilenmekte olan arazi ek tohum ve gbre kullanlmadan geniletilemez. Ama, bu ek tohum ve gbre yatrm bir kere yaplnca, yalnzca topran mekanik olarak ilenmesiyle rn miktarn artrma ynnde alacak bir etki yaratr. Bylece, emek aralarn artrmak iin yeni yatrmda bulunmak zorunda kalnmakszn, o zamana kadar altrlmakta olan ayn saydaki iilerden daha fazla miktarda emek salanmas ile, verimlilik ykseltilmi olur. Burada da yine, ie yeni bir sermaye kartrlmakszn, insann doa zerindeki ve hemen daha fazla birikimin kayna haline gelen dolaysz etkisi sz konusudur. Son olarak, asl sanayide, ek olarak harcanacak her emek buna karlk gelen ek bir ham madde harcamasn gerektirse de, emek aralar bakmndan ek bir harcamay zorunlu olarak gerekli klmaz. Ve imalat sanayisine kullanaca ham maddeleri ve emek aralarn istihra sanayisi ve tarm salad iin, bunlarn ek bir sermaye yatrmn gerektirmeksizin rnlerinde saladklar art da imalat sanayisinin yararnadr.

584

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

585

Genel sonu: sermaye, zenginliin asli yaratclar olan emek gcn ve topra kendisine dahil ederek, kendi birikim unsurlarn, grnte kendi byklyle ya da kendilerinde var olduu, halen retilmi bulunan retim aralarnn deer ve ktleleriyle belirlenen snrlarn tesine tamasn mmkn klan bir genileme gc kazanr. Sermayenin birikiminde dier nemli bir faktr toplumsal emein retkenlik derecesidir. Emein retkenlii ile birlikte, belli bir deerin ve dolaysyla da artk deerin kendisini cisimletirdii rn ktlesi byr. Artk deer orannn ayn kalmas ve hatt, yava olmak artyla, dmesi halinde, emein retkenlii ykseldiinde, artk rnn ktlesi byr. Bundan dolay, bunun gelir ve ek sermaye olarak blnme oran ayn kaldnda, kapitalistin birikim fonunda bir azalma olmadan, tketim fonu byyebilir. Metalarn ucuza elde edilmesi kapitaliste eskisi kadar ve hatt eskisinden fazla keyif srme olanan salarken, birikim fonunun greli bykl tketim fonu aleyhine olmak zere genileyebilir bile. Ayrca, daha nce grld gibi, reel cretler ayn zamanda artsa bile, emein retkenlii ykselirken ii de ucuzlar ve dolaysyla artk deer oran da byr. Reel cret, emein retkenlii ile asla ayn oranda artmaz. u halde, deiir sermaye biimindeki ayn miktarda deerle daha fazla emek gc ve dolaysyla daha fazla emek harekete getirilir. Deimez sermaye biimindeki ayn miktarda deer, daha fazla retim arac ile, yani daha fazla emek arac, i malzemesi ve yardmc maddeler ile temsil edilir ve dolaysyla hem kullanm deeri ve hem de deer retmek iin kullanlacak, yani daha fazla emek yutmak iin yararlanlacak, daha fazla unsur salar. Bundan dolay, ek sermayenin deeri ayn kalrken ve hatt derken bile, hz artan bir birikim olur. Sadece yeniden retimin boyutlar maddi olarak genilemekle kalmaz, ama ayn zamanda, artk deer retimi ek sermayenin deerinden daha hzl artar. Emein retkenliindeki gelime, balangta yatrlm ya da halen retim srecini yrtmekte bulunan sermaye zerinde de etki yaratr. Kullanlmakta olan deimez sermayenin bir ksm, makine vb. gibi ancak daha uzun dnemlerde tketilen ve dolaysyla yeniden retilen ya da ayn trden, yani benzerleriyle yenilenen emek aralarndan meydana gelir. Ne var ki, her yl bu emek aralarnn bir ksm lr ya da retken mrnn sonuna gelir. Bundan dolay, bu ksm, her yl dnemsel yeniden retilme ya da ayn trden yeni benzerleriyle yenilenme halinde bulunur. Yenilenmeleri gereken emek aralarnn kullanldklar sre iinde, bunlarn yapldklar yerlerde altrlan emein retken-

lii artm ise ve bu retkenlik kesintisiz bir ak halindeki bilimsel ve teknik ilerleme ile birlikte devaml olarak gelimekte bulunuyorsa, byle bir durumda, daha etkin ve kardklar i asndan daha ucuz olan makineler, aletler, cihazlar vb. eskilerinin yerlerini alr. Mevcut emek aralarnda ayrntlar zerinde devaml surette yaplan deiiklikler bir yana braklrsa, eski sermaye daha retken bir tarzda yeniden retilmi olur. Deimez sermayenin ham madde ve yardmc maddelerden meydana gelen ksmnn yeniden retimi devaml surette bir yldan daha az zamanda olur; bunlarn tarmsal olanlarnn yeniden retimleri ounlukla bir yllk zaman alr. Bu nedenle, uygulanan her yeni yntem vb. burada ek sermaye ve halen i grmekte olan sermaye zerinde hemen hemen e zamanl etki yapar. Kimyada meydana gelen her ilerleme, yalnzca yararl maddelerin saysn ve halen bilinmekte olanlardan yararlanma yollarn oaltmakla kalmaz, bylece, sermayenin miktar olarak artmasyla birlikte, yatrm alanlarn da geniletmi olur. Kimya alanndaki ilerleme ayn zamanda retim ve tketim sreleri srasnda darya atlan dknt ve artklarn yeniden retim srecinin kazan iine gerisin geriye nasl atlabileceini retir, ve dolaysyla, daha nce ayrca bir sermaye yatrlmasn gerektirmeksizin, sermaye iin yeni i olana yaratr. Emek gcnn srf daha yksek bir bask altnda harcanmas sayesinde doal zenginliklerin smrlmesinde nasl bir artma salanyorsa, bilim ve teknik de halen faaliyet halindeki sermaye iin, bunun veri olan kendi byklnden bamsz olarak, bir genileme gc salar. Bilim ve tekniin salad bu g ayn zamanda balangta yatrlm sermayenin yenilenme evresine ulam bulunan ksm zerinde de tepki yaratr. Bu ksm, kendi eski biimi kullanlp tkenir ve yeni bir biime brnrken, meydana gelmi olan toplumsal ilerlemeyi, karlnda hibir ey denmeksizin ierir. retkenlikteki bu gelimenin ayn zamanda halen faaliyet halinde bulunan sermaye iin ksmi bir deer kaybna yol aaca, phesiz, dorudur. Bu deer kayb rekabet nedeniyle kendisini iddetli bir ekilde duyurduu lde, asl yk, kapitalistin urad zarar kendisini daha fazla smrerek telafi etmeye alt iinin srtnda kalr. Emek, kendisi tarafndan tketilen retim aralarnn deerini rne aktarr. te yandan, veri olan bir emek ktlesi tarafndan harekete geirilen retim aralarnn deer ve ktleleri, emein daha retken hale gelmesi orannda artar. Ayn emek ktlesi, rnlerine her zaman ve ancak ayn miktarda yeni deer katsa da, bu ktlenin bu rnlere ayn zamanda aktard eski sermayenin deeri, emein retkenliindeki artla birlikte artar.

586

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

587

rnein, bir ngiliz dokuma iisi ile bir inli dokuma iisi ayn younluk derecesi ile ayn saat saysnca alyor ve bir haftada her ikisi de ayn miktarda deer yaratyor olabilir. Bu eitlie ramen, muazzam bir otomatn banda alan ngiliz iisi ile bir iplik arkndan baka bir eyi olmayan inli iplikinin haftalk rnlerinin deerleri arasnda muazzam bir fark olur. inlinin bir libre pamuk iledii srede ngiliz yzlerce libre pamuk iler. Yzlerce defa daha byk olan bir eski deerler toplam, bu deerlerin kendilerinde yeni bir yararl biime brndkleri ve bylece yeniden sermaye olarak i grebilecek hale geldikleri rnlerinin deerini kabartr. F. Engelsten unu reniyoruz: 1782 ylnda (ngilterede) daha nceki yln btn yn rn ii yokluu yznden ilenemeden olduu gibi kalmt ve yeni icat edilen makine imdada yetiip bunlar ilemi olmasayd, bunlar hl el srlmemi olarak ortada kalm olacakt.64 Makine biiminde maddelemi olan emek, doal olarak, topraktan dorudan doruya bir tek adam bile bitirmemekle beraber, az sayda iinin, grece kk miktarda bir canl emein eklenmesiyle, sadece yn retken bir biimde tketmesine ve ona yeni deer katmasna olanak salamakla kalmaz, bunun eski deerinin iplik vb. biiminde korunmasn da mmkn klar ve bylece, ayn zamanda, ynn daha byk lde yeniden retimi iin gerekli olanak ve drty yaratm olur. Yeni deer yaratrken eski deerin de korunmasn salamak, canl emein doal zelliidir. Bundan dolay, etkinlii artar, retim aralarnn hacim ve deerleri byr ve dolaysyla retkenliindeki gelimenin sonucu olarak birikim meydana gelirken, emek, gittike iip kabaran bir sermaye deerini durmadan yenileen bir biim iinde korur ve kalclatrr.65 Emein bu doal gc, kendisine baland sermaye64 Friedrich Engels, Lage der arbeitenden Klasse in England, s. 20. 65 Klasik iktisat, rnein Ricardoda grlebilecei gibi, emek ve deerlenme sreleri zerindeki yetersiz analizi dolaysyla yeniden retimin bu nemli yann hibir zaman derli toplu bir biimde kavrayamamtr. Ricardo, rnein yle der: retkenlikte ne gibi bir deime olursa olsun, bir milyon insan fabrikalarda her zaman ayn deeri yaratr. Emein geniliine ve derinliine harcanma derecesi veri ise, bu dorudur. Ne var ki, bu, bir milyon insann, emeklerinin retkenlikleri farkl iken, ok farkl byklkteki retim aralar ktlelerini rn haline getirmelerine ve dolaysyla rettikleri rnle ok farkl byklkte deer ktlelerini korumalarna ve bunun sonucu olarak bunlar tarafndan salanan rn deerlerinin ok farkl olmalarna engel deildir; bu nokta, Ricardonun kard baz sonularda gzden kard bir husustur. Geerken unu da belirtelim ki, Ricardo, J. B. Sayye kullanm deeri (o buna burada wealth, maddi zenginlik, der) ile mbadele deeri arasndaki fark, ayn rnee dayanarak, bo yere aklamaya almtr. Say, u karl verir: Ricardonun, bir milyon insan, gelitirilmi bir yntemle altklar zaman, daha fazla deer yaratm olmadan, iki ile kat arasnda daha fazla zenginlik meydana getirebilir, diyerek zerine dikkati ektii gle gelince, retim olayna, olmas gerektii biimde, bir kimsenin baka rnler elde etmek iin emeinin, toprann ve sermayesini temsil eden eylerin retici hizmetlerini, karlk olarak elinden kard bir mbadele olay gzyle bakldnda, bu glk ortadan kalkar. Yani, bu retici hizmetler karlnda biz yeryznde mevcut

nin kendi kendini koruyabilme gc olarak grnr; tpk kendisinin toplumsal retici glerinin sermayenin zellikleri ve tpk artk emee durmadan kapitalist tarafndan el konulmasnn sermayenin durmadan kendi kendini deerlendirmesi biiminde grnmesi gibi. Nasl metann btn deer biimleri parann biimleriymi gibi grnrse, emee ait btn gler de sermayenin gleriymi gibi grnr. Sermayenin bymesiyle birlikte iletilen sermaye ile tketilen sermaye arasndaki fark byr. Dier bir ifadeyle, binalar, makineler, su borular, i hayvanlar, her trden cihazlar gibi, az ok uzun dnemler boyunca durmadan yinelenen retim srelerinde tam btnlkleriyle yer alp i gren ya da belli bir yararl sonucun salanmasna hizmet eden ve bu srada ancak yava yava ypranan, bundan dolay deerlerini ancak para para yitiren ve dolaysyla da deerlerini rne ancak para para aktaran emek aralarnn ktleleri deer ve madde olarak byr. Bu emek aralar, rne deer katmakszn, rn yapcs olaher tr rn elde ederiz. ... Bundan dolay, ... bunlarn, retim denilen mbadeleye soktuklar yararl ey ktlesi ne kadar byk olursa, sahip bulunduumuz retici hizmetlerin deeri o kadar byk olur ve biz de o kadar zenginiz demektir. (J. B. Say, Lettres M. Malthus, Paris 1820, s. 168, 169.) Saynin aklamaya alt -onun iin var olan, Ricardo iin olmayan- difficult (glk) udur: emein artan retkenliinin sonucu olarak, kullanm deerlerinin miktar artt zaman, deerleri niye artmaz? Cevap: Kullanm deerine keyfimize gre mbadele deeri diyerek gl zyoruz da ondan. Mbadele deeri, one way or another (u ya da bu yoldan) mbadeleyle ilikili bir eydir. Demek oluyor ki, retime, emek ve retim aralarnn rnle mbadelesi denecek olursa, bir kimsenin, retim kendisine ne kadar fazla kullanm deeri salarsa, o kadar ok mbadele deeri elde edecei, gn gibi aktr. Bir baka deyile: Bir i gn ne kadar ok kullanm deeri, diyelim bir orap fabrikatrne ne kadar ok orap salarsa, bu fabrikatr orap bakmndan o kadar zengin olur. Bununla beraber, Say birdenbire hatrlar ki, daha byk miktarda orap ortaya knca bunlarn fiyat der; (bu fiyatn, doal olarak, bunlarn mbadele deeri ile hibir ilikisi yoktur!) nk, rekabet onlar (reticileri) rnleri kendilerine neye mal oluyorsa o fiyattan satmaya zorlar. Peki, kapitalist metalar bunlarn kendisine mal olduu fiyattan satyorsa, kr nereden gelir? Ama never mind (kafanza takmayn). Say, ykselen retkenliin sonucu olarak herkesin verdiinin karlnda eskiden bir ift elde ederken imdi iki ift orap vb. elde ettiini aklar. Bylece Saynin ulat sonu, tam da rtmek istedii Ricardonun nermesidir. Bu muazzam dnsel abadan sonra, Say, zafer sevinci iinde, Malthusa bavurur: Baym, diyorum ki, bu, ekonomi politiin karlat en aprak sorulara ve zellikle, bir ulus, zenginlik deer demek olduu halde, rnleri deer itibaryla klrken, nasl olur da daha zengin olabilir, sorusuna ancak kendisiyle cevap bulabildiimiz iyi temellendirilmi bir retidir. (l.c. s. 170). Bir ngiliz iktisats Saynin Lettresindeki buna benzer byc kurnazlklar zerine unlar sylyor: Bu yapmack ifade tarzlar (those affected ways of talking) btn olarak, Saynin kendi retisi diye anmaya bayld ve Malthusa, bunun, dans plusieurs parties de lEurope (Avrupann pek ok yerinde) imdiden olduu zere, Hertfordda okutulmasn itenlikle nerdii eyleri oluturur. Say diyor ki: Btn bu nermelerde paradoksal bir karakter grrseniz, bunlarn ifade ettikleri eyleri gznzn nne getiriniz, bunu yaptnz zaman, unu cesaretle ifade edebilirim ki, bunlarn son derece basit ve son derece akla yatkn eyler olduklarn greceksiniz. Hi phesiz, ve ayn zamanda bu ayn srecin sonucu olarak, bunlar, dier her ey olarak grnebilir, ama orijinal ya da nemli bir ey olarak ortaya kmazlar. (An Inquiry into those Principles respecting the Nature of Demand etc, s. 110.)

588

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

589

rak hizmet etmeleri, yani tam btnlkleriyle kullanlp da ancak para para tketilmeleri orannda, daha nce de grld zere, su, buhar, hava, elektrik vb. gibi doal glerden salanld biimde, bedava hizmet salar. Gemite harcanp maddelemi emein bu bedava hizmeti, canl emek kendisine el atp canlandrdnda, birikimin boyutlarnn bymesi ile birlikte birikir. Gemite harcanm emek daima sermaye klna brnm olduu, yani A, B, C vb. gibi kimselerin emeklerinin pasifi, ii olmayan Xin aktifi biimine girmi bulunduu iin, burjuvalar ve bunlarn szcleri olan iktisatlar, gemite harcanm emein, skoyal dhi MacCullocha gre faiz, kr biiminde bir karlk bile almalar gereken hizmetlerini gklere karr.66 Bundan tr, canl emek tarafndan yrtlen emek srecinde retim aralar biiminde canl emekle birlikte i gren gemite harcanm emein bu sreteki durmadan bymekte olan arl, bu emein, onu gemite bizzat harcam ve karln almam olan iiye yabanclam biimine, yani sermaye biimine atfedilir. Bir kle sahibinin iinin kendisini onun iinde bulunduu klelik durumundan ayr dnmesi ne kadar olanakszsa, kapitalist retimi gerek hayatta yrtenlerle bunlarn laf ebesi kk ideologlarnn, retim aralarn bugn bunlarn stne geirilmi antagonist toplumsal kisveden ayr dnmeleri de o kadar olanakszdr. Emek gcnn smrlme derecesi veri iken, artk deerin ktlesi, ayn anda smrlmekte olan iilerin saylaryla belirlenir ve bu da, deien oranlarda olmakla beraber, sermayenin byklne uygun olur. u halde, sermaye birbiri pei sra gelen birikimlerle ne kadar byrse, tketim fonu ve birikim fonu olarak ayrlan deer toplam da o kadar byr. Bundan tr, kapitalist hem daha tatl bir hayat srebilir ve hem de ayn zamanda, daha fazla kanmada bulunabilir. Ve son olarak, yatrlp iletilen sermayenin ktlesiyle birlikte retimin lei bydke, retim mekanizmasnn btn arklarnn dn hzlar da alabildiine artar.

ykl veri olduu zaman bile, kendisiyle birleen emek gc, bilim ve toprak (bununla ekonomik anlamda insann eylem ve hareketlerinden bamsz olarak doa tarafndan salanan btn emek nesneleri kastedilir), sermayeye belli snrlar iinde onun kendi byklnden bamsz bir hareket alan salayan esnek gler oluturur. Bu inceleme srasnda, dolam srecinin, ayn sermaye ktlesinin ok farkl derecelerde etkinlik gstermesine yol aan her tr etkisini yok saydk. Kapitalist retimin kendi getirdii snrlar iinde kaldmz iin, yani toplumsal retim srecini tamamyla kendi kendine geliip oluan ekli iinde ele alp incelediimiz iin, mevcut retim aralar ve emek gleriyle dorudan doruya ve bir plana gre dnlp uygulanabilecek olan daha akla uygun herhangi bir durum zerinde hi durmadk. Klasik iktisat, toplumsal sermayeyi sabit bir etkinlik derecesine sahip sabit bir byklk olarak dnmeyi her zaman pek sevimli bulmutu. Ne var ki, bu n yarg, ilk olarak, 19. yzyln alelade burjuva zeksnn temsilcisi, ukal ve yavan bir geveze khini, dar kafallar ah Jeremy Bentham tarafndan bir dogma haline getirilmiti.67 airler arasnda Martin Tupper ne idiyse Bentham da filozoflar arasnda odur. Bunlarn ikisi de ancak ngilterede imal edilebilirdi.68 Onun dogmasna kalacak olursa, retim srecinin en yaygn olaylar, rnein retim srecinin beklenmedik genilemeleri ve daralmalar, ve hatt birikimin kendisi bile, tamamyla kavranlp aklanamaz.69 Bu dogma, Benthamn ken67 Bakalar dnda kr. J. Bentham, Thorie des Peines et des Rcompenses, trad. Et. Dumont. 3me d., Paris 1826, t. II, l. IV, ch. II. 68 Jeremy Bentham, katksz bir ngiliz fenomenidir. Bylesine herkesin bildii bir eyle, bylesine kendinden emin bir tavrla caka satmak, hibir zaman ve hibir yerde grlm ey deildir; filozofumuz Christian Wolf bile burada bir istisna oluturmaz. Yararllk ilkesi, Benthamn buluu deildi. O, Helvetius ile 18. yzyln baka Franszlarnn canl bir ekilde sylediklerini kuru bir ekilde yinelemekten baka bir ey yapmamtr. rnein, bir kpee neyin yararl olduunu renmek istersek, kpek doasn incelememiz gerekir. Bu doann kendisi, yararllk ilkesiyle kurulabilecek bir ey deildir. lke insana uygulandnda, btn beer eylem, hareket, ilikiler vb. yararllk ilkesine gre incelenip bir hkme varlmak istendiinde, ilk nce genel olarak insan doasnn, sonra da her tarih anda deiiklie uram olan insan doasnn incelenmesi sz konusu olur. Bentham iini ksa yoldan halleder. En kuru bir saflkla modern dar kafaly (Spiebrger), zellikle ngiliz dar kafalsn normal insan olarak alr. Normal insann bu garip temsilcisine ve bunun dnyasna yararl olan ey, aslnda yararl olan eydir. O, gemii, bugn ve gelecei bu lyle yarglar. rnein Hristiyan dini yararldr; nk o, ceza yasalarnn hukuk adna lanetledikleri ayn kt davran ve fiilleri din adna yasaklar. Sanat eletirisi zararldr; nk bu, Martin Tupperden zevk alan soylu kiileri rahatsz eder vb. Nulla dies sine linea (bir tek de olsa izgisiz bir gn gememeli) ilkesini benimsemi olan korkusuz dostumuz, bylesine dknt eylerle doldurduu dalar boyu kitap yazmtr. Eer bende dostum H. Heinenin cesareti olsayd, Bay Jeremy iin burjuva budalalnn bir dehasdr, derdim. 69 Politik iktisatlar, belli bir miktarda sermayeyi ve belli bir sayda iiyi, tek biimli gce sahip ya da tek biimli belli bir younlukla i gren retim aletleri olarak ele almaya pek eilimlidir. ... Metalarn, retimin biricik yrtcleri olduunu iddia eden

5. Emek Fonu
Sermayenin sabit bir byklk olmayp toplumsal zenginliin esnek ve artk deerin gelir ve ek sermaye olarak blnmesi ile birlikte durmadan dalgalanan bir paras olduu bu inceleme boyunca grlm bulunmaktadr. Yine grld gibi, faaliyet halindeki sermayenin b66 MacCulloch wages of past labourun (gemiteki emein cretlerinin) patentini, Senior wages of abstinencen (kanma cretlerinin) patentini almadan ok nce almt.

590

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

591

disi kadar Malthus, James Mill, MacCulloch ve bunlara benzer kimseler tarafndan da apak mazur gsterme abalar iin kullanlm ve bundan zellikle de sermayenin bir ksmn, deiir ya da emek gcne evrilen sermayeyi, sabit bir byklk olarak gsterebilmek iin yararlanlmtr. Deiir sermayenin maddi varlnn, yani bunun iiler iin temsil etmekte olduu geim aralar ktlesinin ya da emek fonu denilen eyin, toplumsal zenginliin doal zincirlerle snrlanm ve almas mmkn olmayan zel bir paras olduu yolunda bir masal uyduruldu. Toplumsal zenginliin deimez sermaye olarak ya da maddi ynyle ifade edilecek olursa, retim aralar olarak i grecek ksmn harekete geirmek iin, belli bir miktarda canl emee ihtiya vardr. Bu, teknik bakmdan veri olan bir eydir. Ne var ki, ne bu emek ktlesini akc hale getirmek iin gerekli olan sayda ii verilmi bulunur (nk bu, bireysel emek gcnn smrlme derecesine bal olarak deiir), ne de bu emek gcnn fiyat veridir; verilmi olan sadece bunun en alt snrdr ki, bu da, ayrca, son derece esnek bir eydir. Bu dogmann temelinde yatan olgular unlardr: Bir kere, toplumsal zenginliin ii olmayan kimselerin keyifleri iin harcanacak ksm ile retim aralarna dntrlecek ksmnn hangi oranlarda olacaklarnn belirlenmesinde iinin hibir sz hakk yoktur. Sonra da, ii, emek fonu denilen eyi, zenginlerin gelirlerinin aleyhine olmak zere, ancak uygun ve istisnai hallerde geniletebilir.70 Emek fonunun kapitalist anlay erevesi iindeki snrlarn, bunun toplumsal doal snrlar imi gibi gsterme abasnn nasl sama bir totolojiye gelip dayand, dierleri arasnda, Profesr Fawcettin aadaki szleriyle ortaya konabilir:
Bir lkenin dolar sermayesi,71 o lkenin emek fonudur. Bundan tr, her ii tarafndan elde edilen ortalama nakdi creti hesaplamak iin, yapmakimseler, retimin asla geniletilemeyeceini kantlam olur; nk, byle bir genileme iin geim aralarnn, ham maddelerinin ve aletlerin nceden oaltlm olmas gerekir ki, bu da aslnda, kendisinde daha nce meydana gelmi bir byme olmadan, retimde hibir byme olamaz, ya da, bir baka deyile, retimde herhangi bir byme olanakszdr, demeye gelir. (S. Bailey, Money and its Vicissitudes, s. 58 ve 70.) Bailey, dogmay esas itibaryla dolam sreci asndan eletirir. 70 J. St. Mill, Principles of Political Economy [b. II, ch. I, 3] eserinde der ki: Bugn emein rn, emekle ters orantl olarak blnr: en byk pay hibir i yapmayanlara, bundan sonra gelen en byk pay kt zerinde bir i yapanlara gider ve bu ekilde, ele geen paylar iin arl ve tatszl artt oranda klr ve sonunda, en yorucu ve en tketici bedensel emekle, gerekli geim aralarn olsun salamaktan emin olunamayacak bir noktaya gelinir. Bir yanl anlamay nlemek iin unu belirtmeliyim: J. St. Mill ve ona benzer kimseleri, eski iktisadi dogmalar ile modern eilimleri arasndaki elikiden dolay azarlarken, onlar, ileri mazur gstericilikten ibaret olan baya iktisatlar srsne katmak byk bir hakszlk olurdu. 71 H. Fawcett, Prof. of Polit. Econ. at Cambridge: The Economic Position of the British Labourer, Lond. 1865, s. 120.

mz gereken tek ilem, bu sermayeyi ii nfusun saysna blmekten ibarettir.72

Bu, yle hareket edeceiz demektir: fiilen denmi bireysel cretleri ilk nce bir araya getirip bir toplam bulacaz ve sonra bu toplamn Tanr ve doa tarafndan hesaplanp zerinde herhangi bir mdahalede bulunulmas yasaklanm emek fonunu oluturduunu iddia edeceiz. Daha sonra da kalkp her iinin payna ortalama olarak ne dtn yeniden kefedebilmek iin, bu biimde elde edilen toplam ii saysna bleceiz. Bir ei ya da benzeri daha bulunamayacak derecede kurnazca dnlm bir usuldr bu. Fawcetti ayn zamanda unlar sylemekten de alkoymamtr:
ngilterede bir yl iinde biriktirilen toplam zenginlik iki ksma ayrlr. Bunun bir ksm, ngilterede bizim kendi sanayimizi ayakta tutup yrtmek iin kullanlr. Dier ksm baka lkelere ihra edilir. ... Bunlardan bizim kendi sanayimiz iin kullanlan, bu lkede bir yl iinde biriktirilen zenginliin nemli olmayan bir parasn oluturur.73

Demek oluyor ki, ngiliz iilerinin ellerinden hibir karlk denmeksizin alnan ve her yl artan artk rnn daha byk bir ksm, ngilterede deil, yabanc lkelerde sermaye haline getirilmektedir. Ne var ki, bu biimde ihra edilen ek sermaye ile birlikte, Tanr ve Bentham tarafndan icat edilmi olan emek fonunun bir ksm da ihra edilmi olur.74

72 Burada okuyucuya, deiir ve deimez sermaye kategorilerinin ilk defa tarafmdan kullanlm olduklarn hatrlatmak isterim. Ekonomi politik, A. Smithten bu yana, bunlarda mevcut temel farkllklar dolam srecinden ileri gelen sabit ve dolar sermayelerin biim farkllklaryla bir araya getirerek karmakark bir durum yaratmtr. Bu konu zerinde daha ayrntl olarak kinci Kitabn kinci Ksmnda durulacaktr. 73 Fawcett, l.c. s. 122, 123. 74 Denilebilir ki, ngiltereden her yl, sadece sermaye deil, fakat baka lkelere g seklinde, ii de ihra edilmektedir. Bununla beraber, byk ksm ii olmayan gmenlerin peculiumlar (zel mlkleri) metinde hi sz konusu edilmemektedir. Bunlarn byk bir ksmn iftilerin oullar salar. Faiz getirmek zere her yl yabanc lkelere gnderilen ek ngiliz sermayesinin yllk birikim oran, yllk da gn yllk nfus artna oranndan ok daha byktr.

Sermayenin Birikim Sreci

593

B l m 23

Kapitalist Birikimin Genel Yasas

1. Sermayenin Bileimi Ayn Kalrken, Birikimle Birlikte Emek Gc Talebinin Artmas

Bu blmde, sermayedeki bymenin ii snfnn ksmeti zerindeki etkisini ele alacaz. Bu inceleme srasnda en nemli faktrler, sermayenin bileimi ve birikim srecinin ak boyunca bunun urad deiikliklerdir. Sermayenin bileimi ikili bir anlamda anlalmaldr. Deer ynnden bakldnda, bu bileim, sermayenin deimez sermaye ya da retim aralarnn deeri ile deiir sermayeye ya da emek gcnn deerine, cretlerin toplamna blnme oranyla belirlenir. Bu deerin retim sreci srasnda i grrken brnd maddi klk asndan bakldnda, her sermaye, retim aralar ile canl emek gcne blnr; bu ikinci bileim, bir yandaki kullanlan retim aralar ktlesi ile, dier yandaki bunlarn kullanm iin gerekli emek ktlesi arasndaki ilikiyle belirlenir. Ben bunlardan birincisine sermayenin deer bileimi, ikincisine sermayenin teknik bileimi adn veriyorum. Bu iki bileim arasnda sk bir karlkl iliki vardr. Bunu ifade etmek iin, sermayenin deer bileimine, bu bileiminin teknik bileim tarafndan belirlenmekte olmasn ve teknik bileimde meydana gelen deiiklikleri yanstmasn gz

nnde tutarak, sermayenin organik bileimi diyorum. Ksaca sermayenin bileimi dediim hallerde, her zaman organik bileim anlalmaldr. Belli bir retim kolunda yatrlm bulunan saysz bireysel sermayeler u ya da bu derecede farkl bileimlere sahip bulunur. Bu bireysel bileimlerin ortalamas bize bu retim kolundaki toplam sermayenin bileimini verir. Son olarak, btn retim kollarnn ortalama bileimlerinin toplam ortalamas, bize bir lkenin toplumsal sermayesinin bileimini verir ve aada, son tahlilde, yalnzca bundan sz edeceiz. Sermayenin bymesi, kendi deiir ksmnn ya da emek gcne evrilen ksmnn bymesini ierir. Ek sermaye haline gelmi artk deerin bir ksm her zaman gerisin geriye deiir sermayeye ya da ek emek fonuna dnmek zorundadr. Dier btn koullar ayn kalrken, sermayenin bileiminin de ayn kaldn, yani belli bir retim aralar ktlesinin ya da deimez sermayenin harekete geirilmesi iin her zaman ayn byklkte bir emek gc ktlesinin gerekmekte olduunu varsayarsak, bu durumda, emee duyulan talebin byyecei ve iilerin tketim fonlarnn sermaye ile ayn oranda artaca ve bu artn sermaye ne kadar hzl byrse o kadar hzl olaca ak bir eydir. Sermaye, her yl, bir ksm balangtaki sermayeye eklenen bir artk deer yarattndan; bu artn kendisi, faaliyet halinde bulunan sermayenin bymesi ile birlikte her yl bydnden; ve son olarak, rnein yeni piyasalarn almas, yeni gelien toplumsal ihtiyalar nedeniyle sermaye iin yeni yatrm alanlarnn ortaya kmas vb., zenginleme arzusunu daha da canlandran zel drtlerin etkisiyle, birikimin boyutlarnda, yalnzca artk deer ya da artk rnn sermaye ve gelire blnme oranndaki bir deimeyle, ani bir byme olabileceinden, sermayenin birikim ihtiyalar, emek gcndeki ya da ii saysndaki bymeyi, iilere duyulan talebi, bunlarn arznn zerine karabilir ve bundan dolay cretler ykselebilir. Dahas, yukarda varsaylan koullarn deimeden korunmas halinde, bu duruma ulalmas zorunludur. Her yl bir nceki yldan daha fazla ii altrlaca iin, birikim ihtiyalarnn normal emek arzn amaya ve dolaysyla cretlerin ykselmeye balayaca bir noktaya, er ge, zorunlu olarak gelinecektir. Btn bir 15. yzyl ve 16. yzyln ilk yars boyunca ngilterede bu konuda byk feryat koparlmt. Bununla beraber, iilerin varlklarn srdrmelerinin ve oalmalarnn daha az ya da daha ok uygun olan koullar, kapitalist retimin temel karakterinde hibir deiiklie yol amaz. Nasl basit yeniden retim, bir yanda kapitalistleri te yanda cretli iileri toplayan sermaye ilikisini srekli olarak yeniden retirse, boyutlar gittike byyen yeniden retim ya da birikim de, daha ok sayda ya da daha

594

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

595

byk kapitalistlerin bir kutupta, daha fazla cretli iinin teki kutupta toplanmasn salayacak ekilde, sermaye ilikisini daha byk lekte yeniden retir. Sermayenin deerlenme arac olarak durmadan sermayenin paras haline gelmek zorunda bulunan, sermayeden kendisini kurtaramayan ve sermayeye klece ball, yalnzca, kendisini satt bireysel kapitalistlerin deimesiyle gzlerden saklanan emek gcnn yeniden retimi, gerekte, bizzat sermayenin yeniden retiminin bir unsurudur. Yani, sermaye birikimi proletaryann oalmas demektir.75 Klasik iktisat bu ilkeyi o kadar iyi kavramtr ki, A. Smith, Ricardo ve bakalar, daha nce belirtilmi olduu gibi, birikimi, yanl bir ekilde, artk rnn sermayeye evrilen ksmnn tamamnn retici iiler tarafndan tketilmesiyle ya da bunun ek cretli iilere dnmesiyle zdeletirmitir. Daha 1696 ylnda John Bellers yle diyordu:
Bir kimsenin 100.000 acre topra ve bir o kadar sterlin paras ve bir o kadar ba da hayvan olsa, ama i grdrecek ii bulamasa, bu zenginin kendisi ii olmazd da ne olurdu? Ve zenginleri iiler yarattklar iin, ne kadar ok ii olursa o kadar zengin insan olur. ... Yoksulun emei zenginin madenidir.76

rna uygun olan bir eydir. ... Hayatlarn gnlk almalaryla kazanan kimseler, kendilerini ie yarar insanlar haline getirecek ihtiyalarndan baka bir drtye sahip deildir; bunun iin, onlarn bu ihtiyalarn hafifletmek aklllk, tamamyla tatmin edip yok etmek ise delilik olur. alan bir kimseyi gayrete getirebilmenin biricik yolu, ona orta karar bir cret vermektir. ok dk bir cret onu, kendi mizacna gre, bezginletirir ya da umutsuzlua drr, ok fazla bir cret ise kstah ve tembel yapar. ... Buraya kadar sylenenlerden anlalyor ki, klelie yer vermeyen hr bir lkede en gvenilir zenginlik, i grr yoksullar kitlesinden oluur. Bunlarn donanma ve ordunun hi amayan ve tkenmeyen insan kaynan tekil etmeleri de cabas; bunlar olmasayd ne bir zevk ne de herhangi bir lkenin rnlerinin deeri olurdu. Toplumu (doal olarak ii olmayan kimselerden meydana geliyor) mutlu klmak ve halkn kendisini kt koullar iinde honut tutmak iin, byk ounluun hem cahil ve hem de yoksul kalmas gereklidir. Bilgi, arzularmz hem bytr hem oaltr; oysa, bir kimse ne kadar az ey arzu ederse, onun ihtiyalarnn tatmin edilmesi o kadar kolay olur.77

Bunun gibi, Bernard de Mandeville de 18. yzyln banda unlar sylyordu:

Mlkiyetin gerektii kadar korunduu bir yerde, parasz yaamak yoksulsuz yaamaktan daha kolay olurdu; nk, aksi halde, ileri kim yapard? ... ilerin alktan lmemelerine dikkat edilmeli, ama ellerine tasarruf edilmeye deer bir ey de gememelidir. Ara sra en aa snftan bir kimse, allmadk bir aba ve tutumluluk gstererek, iinde yetimi olduu koullarn dna ve stne karsa, ona kimse engel olmamaldr; ayrca, tutumlu olmann toplumdaki her zel kii, her zel aile iin en akllca yol olduu da inkr edilemez: ne var ki, yoksullarn mmkn olduu kadar byk bir ksmnn asla aylak braklmamas ve ayrca bunlarn ellerine ne geiyorsa bunu srekli olarak harcamalar btn zengin uluslarn karla75 Karl Marx, l.c. - Bir lke, kitleler zerindeki bask ayn kalrken, ne kadar ok proletere sahipse o kadar zengin olur. (Colins, Lconomie Politique, Source des Rvolutions et des Utopies prtendues Socialistes, Paris 1857, t. III, s. 331.) Proleter dendii zaman, iktisadi anlamda, sermayeyi reten ve deerlendiren ve Pecqueurin deyimiyle Monsieur Kapitalin deerlenme ihtiyalar bakmndan gereksiz hale gelir gelmez sokaa atlan cretli iiden baka bir ey deildir. lkel ormanlarn hastalkl proleteri Roscherin kafasndan kma bir hayaldir. lkel ormanlarn ilkel yarat, ilkel ormanlarn sahibidir ve ilkel orman, tpk bir orangutan gibi serbeste, kendi mal olarak kullanr. Yani o bir proleter deildir. Onun proleter olmas, ancak, onun orman deil de ormann onu smrmesi etmesi halinde sz konusu olur. Salk durumuna gelince, byle bir insan, sadece modern proleter ile deil, frengili ve sracal yukar snf insan ile de pekl karlatrlabilir. yle grnyor ki, Bay Wilhelm Roscher, ilkel orman derken, kendi yurdu olan Lneburg allklarn kastediyor. 76 As the labourers make men rich, so the more labourers, there will be the more rich men ... the Labour of the Poor being the Mines of the Rich. (John Bellers, l.c. s. 2.)

Namuslu ve ak kafal bir adam olan Mandevillein o zamanlar henz kavrayamam olduu ey udur: birikim srecinin kendi mekanizmas, sermaye ile birlikte, i grr yoksullar ktlesini, yani, emek glerini byyen sermayenin byyen deerlenme gcne dntren ve tam da bu yzden, kapitalistte kiileen kendi rnlerine bamllk ilikilerini ebedletirmek zorunda olan cretli iiler ktlesini bytr. Sir F. M. Eden bu bamllk ilikisiyle ilgili olarak, Yoksullarn Durumu ya da ngilterenin alan Snfnn Tarihi adl eserinde yle der:
Bizim bulunduumuz iklim kua, ihtiyalarn karlanabilmesi iin almay gerektiriyor ve bundan dolay hi deilse toplumun bir ksm bkp yorulmakszn almak zorunda. ... Hibir i yapmadklar halde, dier baz kimseler, alanlarn gayretlerinin rnleri olan eylere el koyar ve bunlar kendilerine mal eder. Ne var ki, bu mlk sahipleri, bunu yalnzca uygarla ve dzene borludur; bu insanlar, tmyle burjuva kurumlar tarafndan yaratlmtr.78 nk, bu kurumlar, emek rnlerinin almak dndaki yollarla da mlk edinilebileceini kabul etmitir. Bamsz servet sahibi kimseler, bu servetlerini, bakalarnnkinden kesinlikle daha iyi olmayan kendi yeteneklerine deil, neredeyse tamamyla bakalarnn emeine bor77 B. de Mandeville, (The Fable of the Bees, 5th ed., Lond. 1728, Remarks, s. 212, 213, 328.) - Dzgn bir hayat ve devaml alma yoksul insan iin maddi mutlulua (bundan, i gnnn mmkn olduu kadar uzun ve geim aralarnn mmkn olduu kadar az olmasn anlyor) ve devlet iin (yani toprak sahipleri, kapitalistler ve bunlarn st dzey politikaclar ve temsilcileri iin) zenginlie gtren yoldur. (An Essay on Trade and Commerce, Lond. 1770, s. 54.) 78 Eden, bu durumda burjuva kurumlar kimin yaratklardr, diye sormalyd. O, hukuki yanlsamalardan hareketle, yasay maddi retim ilikilerinin rn olarak deil, retim ilikilerini yasann rn olarak gryor. Linguet, Montesquieunun Esprit des Loissn (Kanunlarn Ruhunu) bir fiske ile ykmt: Lesprit des lois, cest la proprit. (kanunlarn ruhu mlkiyettir.)

596

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

597

ludur; zenginleri yoksullardan ayran ey, arazi ve para sahibi olmak deil, emek zerinde kumanda gcne (the command of labour) sahip bulunmaktr. ... Bylece, yoksullar, sefil ve klelere zg bir durumda braklmyor, rahat ve liberal bir bamllk ilikisine (a state of easy and liberal dependence) sokuluyorlar, ve mlk sahiplerine, kendileri iin altrdklar kimseler zerinde yeteri kadar nfuz ve otoriteye sahip olma olana salanm oluyor. ... Byle bir bamllk durumu, insan doasn tanyan herkesin bildii gibi, bizzat iinin kendi rahat iin gereklidir.79

Gerekten unu da belirtelim ki, Sir F. M. Eden, Adam Smithin, 18. yzyl boyunca anlmaya deer nemde bir eyler yapm tek rencisidir.80
79 Eden, l.c, v. I, 1.I, ch. I, s. 1, 2 ve Preface, s. XX. 80 Okuyucu bana, Essay on Population adl almas 1798 ylnda yaynlanm olan Malthusu hatrlatacak olursa, ben de ona bu eserin ilk biimi ile Defoe, Sir James Steuart, Townsend, Franklin, Wallace ve dier kimselerden, ilkokul ocuklarna yarar bir yzeysellikle ve papazlara has bir kt ifade ile yaplm bir arma olduunu ve iinde kendisi tarafndan dnlm bir tek cmle bulunmadn hatrlatrm. Bu kitapn uyandrd byk sansasyon dorudan doruya parti karlar ile ilgilidir. Fransz Devrimi Britanya Krallnda ateli savunucular bulmutu; yava yava 18. yzylda ilenmi ve daha sonra byk bir toplumsal bunalmn ortasnda davul ve zurna ile Condorcet ve bakalarnn retilerine kar mutlak etkili bir panzehir diye ilan edilmi olan nfus ilkesi, ngiliz oligarisi tarafndan insanln ilerleme ynndeki arzularnn byk tahripisi olarak sevinle karlanmt. Baars karsnda byk bir aknla urayan Malthus, daha sonra kitabn stnkr toplad malzemeyle doldurma ve kendisinin kefetmeyip sadece bakalarndan ard birtakm yeni eyleri buna ekleme iine koyuldu. - unlar da belirtelim: Malthus, ngiliz Yksek Kilisesine mensup bir papaz olduu halde, kendisini manastr hayatna adad. Protestan Cambridge niversitesine fellowshipliin (yeliin) koullarndan biri de buydu: Kolej yelerinin evlenmelerine izin vermeyiz; evlenen bir kimse derhal kolej yesi olmaktan kar. (Reports of Cambridge University Commission, s. 172.) Bu durum, bir yandan iilere nfus ilkesini vazederken, bir yandan da Katolikliin papazlar iin koyduu evlenme yasan kendiliklerinden kaldrp rafa koyan, Dourgan olun ve oaln emrini kendileri iin zellikle kutsal bir grev sayacak derecede benimseyip nfusun oalmasna her yerde gerekten rezalet derecesine varan bir lde katkda bulunan Protestan papazlar ile Malthus arasnda, Malthus lehine bir fark yaratr. ktisadi dnm geirmi ilk gnahn, Adem Babann elmasnn, urgent appetitein (iddetli arzunun), papaz Townsendin neeli ifadesiyle the checks which tend to blunt the shafts of Cupid (Cupidin oklarn krletirmeye ynelik frenlemeler) diye bahsedilen bu nazik konunun Protestan teolojisi veya daha dorusu kilise tarafndan tekel altna alnm ve alnmakta olmas ilgin bir eydir. zgn ve akll bir yazar olan Venedikli rahip Ortes istisna edilirse, nfus teorisyenleri ounlukla Protestan papazlar arasndan kmtr. rnein, modern nfus teorisini btnyle incelemi ve Quesnay ile rencisi Mirebeau arasndaki geici tartmann kendisine ayn konu hakknda fikirler salad Thorie du Systme animal, Leyde 1767, adl eserin yazar Bruckner, daha sonra papaz Wallace, papaz Townsend, papaz Malthus ve rencisi bapapaz Th. Chalmers; ayn dorultuda kalem oynatan daha kk papazlar saymyoruz. Ekonomi politik, balangta, Hobbes, Locke, Hume gibi filozoflar; Thomas More, Temple, Sully, de Witt, North, Law, Vanderlint, Cantillon, Franklin gibi i ve devlet adamlar ve zellikle teorik olarak ve en byk baar ile de Petty, Barbon, Mandeville, Quesnay gibi hekimler tarafndan incelenmi ve gelitirilmiti. Daha 18. yzyln ortasnda, zamannn nemli bir iktisats olan papaz Tucker kendisini bu dnyann zenginlikleri ile megul olmakta mazur grmtr. Daha sonra, dorusu istenirse ite bu sz edilen nfus ilkesi ile, Protestan papazlarn gn

Buraya kadar varsaylm ve iiler iin en uygun dm birikim koullar altnda, bunlarn sermayeye ballk ilikileri, dayanlabilir ya da Edenin dedii gibi,rahat ve liberal biimlere brnmtr. Bu bamllk ilikisi, sermayedeki byme ile birlikte, daha fazla younlaaca yerde, sadece daha fazla genilemitir; yani, sermayenin smr ve egemenlik alan sadece kendi boyutlaryla ve egemenlik altna ald kimselerin saysyla birlikte byr. Gittike byyen ve giderek artan lde ek sermayeye dnen kendi artk rnlerinin daha byk bir ksm, deme aralar biiminde, egemenlik altndakilerin kendilerine dner; bylece, bunlar, zevklerinin alann geniletebilecek, daha gzel elbisegeldi. Nfusu zenginliin temeli sayan ve Adam Smith gibi aka bir papaz dman olan Petty, onlarn bu beceriksizce mdahalelerini sanki sezmi gibi, yle der: Hak ve adaletin en iyi gerekletii yer nasl avukatlarn alktan nefeslerinin koktuu yerse, din duygusunun en kuvvetli olduu yer de papazlarn nefislerini en ok krelttikleri yerdir. Bundan tr, Protestan papazlara, bundan byle Havari Pavlusun yolundan gitmek ve evlenme yasa ile nefislerine eza etmek istemediklerine gre, mevcut kilise vakflarnzn geimlerini salayabileceinden daha fazla papaz retmemelerini (not to breed more Churchmen) salk verir. Buna gre der ngiltere ve Gallerde 12.000 vakf varsa, 24.000 papaz retmek aklszlk olur (it will not be safe to breed 24.000 ministers); nk, kendilerine bir ey verilemeyen 12.000 tanesi bu durumda daima bir geim yolu arayacaklardr; ve bunu da halkn arasna girip halk vakftan plenen 12.000 papazn ruhlarn zehirlediklerine ya da alktan ldrdklerine ve onlar cennete giden yoldan saptrdklarna ikna etmekten daha kolay nasl yapabilirler? (Petty, A Treatise on Taxes and Contributions, Lond. 1667, s. 57.) Kendi zamanndaki Protestan din adamlarna kar Adam Smithin nasl bir tutum aldn aadakiler gstermektedir. Norwich Piskoposu Dr. Horne, A Letter to A. Smith, L. L. D. On the life, Death and Philosophy of his Friend David Hume. By One of the People called Christians, 4th ed., Oxford 1784, adl yazsnda, A. Smithi, Bay Strahana hitaben yazd bir ak mektupta, dostu Davidi (yani Humeu) mumyalatrd iin, Humeun lm deinde kendisini Lucian ve Whistle nasl elendirdiini cmle aleme duyurduu iin, Ben Humeu, gerek salnda gerek lmnden sonra, insan doasndaki zaaflarn olanak verdii kadar, bilgelikte ve erdemde kusursuz ideal insann ok yakn bir timsali olarak grmmdr diyebilecek derecede ftursuz olduu iin azarlar. Bay Piskopos hiddetle kkrer: ifa bulmaz bir antipatinin tutsa olarak din denilen ne varsa kar km ve dinin insanlarn hafzalarndan adn dahi kazyp silmek iin olanca gcn harcam olan birinin karakter ve davrann mkemmel bir bilgelik ve fazilet rnei diye gstermeye ne hakkmz var baym? (l.c. s. 8.) Fakat hakikat aklar, sizler umutsuzlua, kaplmayn, ateizmin mr uzun olmayacaktr. (s. 17) Adam Smith ateizmi btn lkeye yaymak gibi korkun bir alaklk (the atrocious wickedness) yoluna sapt (zellikle Theory of moral sentiments adl eseriyle). ... Oyununuzun farkndayz. Bay Doktor! Ktlk kastnz yok, Ama bu defa, sanrm, baarl olamayacaksnz. Muhterem David Humeu rnek gstererek, ateizmin hznl ruhlar iin biricik ferahlatc, lm korkusuna kar biricik panzehir olduuna bizlerin kanmamz istiyorsunuz. ... Harabeye dnen Babile glyor ve ta kesilen alak firavunu sadece kutluyor olmalsnzdr! (l.c. s. 21, 22.) Kolej arkadalarndan ortodoks biri A. Smithin lmnden sonra unlar yazmtr: Smithin Humea duyduu hayranlk, onun bir Hristiyan olmasn nledi. ... Hume ona Ayn yeil bir peynir olduunu syleseydi, o buna inanrd. Ona inand iindir ki, Tanr ve mucize olmadna da inand. ... Politik prensiplerinde cumhuriyetilie yaklamt. (The Bee by James Anderson, 18 vls., Edinb. 1791-1793, vol. 3, s. 165, 166.) Papaz Th. Chalmers A. Smithin retici olmayan iiler kategorisini, srf garezinden tr, zellikle Protestan papazlar iin icat ettiinden kukulanmtr; oysa bu insanlar Tanrnn banda kutsal bir grevi yerine getirir.

598

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

599

ler giyebilecek, evlerini daha iyi mobilya vb. ile deyebilecek ve kk bir yedek para fonu oluturabilecek hale gelir. Ne var ki, daha iyi giyinme, daha iyi beslenme, daha iyi bakm ve daha byk bir peculium (klenin sahip olmasna izin verilen zel mlk) klenin bamllk durumunu ve smrlmesini ne derece ortadan kaldrrlarsa, cretli iininkini de o kadar kaldrr. Sermaye birikiminin sonucu olarak emek fiyatnn ykselmesi, gerekte, yalnzca, cretli iinin kendisinin yapp boynuna geirmi bulunduu altndan zincirin uzunluk ve arlnn, onun daha gevek balanmasn mmkn klmas demektir. Bu konu hakknda yrtlen tartmalar srasnda asl nemli olan konu, yani kapitalist retimin differentia specificas (ayrt edici fark), ou zaman gzden karlr. Emek gc burada, salad hizmet ya da rnle kendisini satn alan kimsenin kiisel ihtiyalar tatmin edilsin diye satn alnmaz. Alan kimsenin amac, sermayesini deerlendirmek, kendisinin dediinden daha fazla emek ieren, dolaysyla kendilerinde onun karlk olarak hibir ey dememi olduu ama yine de metalarn sat ile gerekleip cebine inen bir deer ksm bulunan metalar retmektir. Artk deer retimi ya da kr etme, bu retim tarznn mutlak yasasdr. Emek gc, ancak, retim aralarn sermaye olarak tuttuu, kendi deerini sermaye olarak yeniden rettii ve karl denmemi emekle bir ek sermaye kayna salad srece, satlabilir bir eydir.81 Bundan dolay, emek gcnn durmadan yeniden satlma zorunluluu ve zenginliin boyutlarn gittike byten bir yeniden retimle sermaye olarak yeniden retilmesi, sz edilen koullarn iiler iin uygunluk derecesi ne olursa olsun, emek gcnn sat koullar iinde yer alr. cret, grlm olduu gibi, doas gerei, ii tarafndan her zaman belli bir miktarda karl denmeyen emek salanmasn gerektirir. Emein fiyat derken cretin ykselmesi halini bir yana braktmzda, cretteki artma, olsa olsa, sadece iinin salamak zorunda olduu karl denmeyen emekte, miktar itibaryla bir azalma olduu anlamna gelir. Bu azalma hibir zaman sistemin kendisini tehdit edecei bir noktaya ulaamaz. cret haddi ile ilgili iddetli atmalar bir yana, -Adam Smithin zaten gstermi olduu gibi, genel olarak ele alndnda, byle bir atmada, patron her zaman patron olarak kalr- emein fiyatnda sermaye birikiminden kaynaklanan bir ykselmenin gereklemesi aadaki alternatiflere baldr.
81 2. Basma not. Ne var ki, sanayi iisinin de, tarm iisinin de istihdamnda ayn snr sz konusudur: yani, bunlarn emek rnnden iverenin bir kr elde etmesi olana. cret haddi patronun kazancn ortalama krn altna drecek kadar ykselecek olursa, ii altrlmaz olur, ya da bir cret indirimine raz olmas kouluyla altrlr. (John Wade, l.c. s. 240.)

Bir alternatif, emek fiyatnn, bunun ykselmesi birikimin ilerlemesine zarar vermedii iin, artmaya devam etmesidir; A. Smithe gre bunda bir olaanstlk yoktur, nk,
kr dtnde bile stoklar yine de byr; hem de eskisinden daha hzl byrler. ... Byk bir sermaye, kk bir krla bile, genel olarak, kk bir sermayenin byk bir krla byyeceinden daha hzl byr. (l.c. I, s. 189.)

Bu durumda, karl denmeyen emekteki azalmann sermayenin egemenlik alann geniletmesine hibir biimde zarar vermeyecei ak bir eydir. - Ya da, alternatifin dier yzdr bu, emein fiyatndaki ykselmenin sonucu olarak, kazanma drts kreldiinden, birikim duraklar. Birikim azalr. Ne var ki, birikimin azalmasyla birlikte bu azalmann nedeni, yani sermaye ile smrlebilir emek arasndaki orantszlk ortadan kalkar. Demek oluyor ki, kapitalist retim srecini yrten mekanizma, geici bir sre iin kendi yaratt engelleri yine kendisi bertaraf eder. Emein fiyat tekrar sermayenin deerlenme ihtiyalarna uygun bir dzeye der; bu dzey imdi, crette ykselme meydana gelmeden nce normal saylmakta olan dzeyin altnda, stnde ya da tam ona eit olabilir. Grlyor ki: birinci durumda, sermayeyi bollatran ey, emek gcnn ya da alan nfusun mutlak ya da greli bymesindeki azalma deildir; aksine, smrlebilir emek gcn yetersiz klan, sermayedeki arttr. kinci durumda, sermayeyi yetersiz klan, emek gcnn ya da alan nfusun mutlak ya da greli bymesindeki art deildir; aksine, smrlebilir emek gcn, ya da daha dorusu bunun fiyatn ar hale getiren, sermayedeki azalmadr. Smrlebilir emek gc ktlesinin greli hareketleri olarak yansyan ve dolaysyla da bu emek gc ktlesinin kendi bamsz hareketiyle douyormu gibi grnen hareketler, sermaye birikimindeki ite bu mutlak hareketlerdir. Matematik diliyle ifade edilecek olursa: birikimin bykl bamsz deiken, cretin bykl baml deikendir; bunun tersi deil. Bylece, snai evrimin bunalm evresinde, meta fiyatlarndaki genel dme, kendisini parann greli deerindeki ykselile, refah evresinde, meta fiyatlarndaki genel ykselme, kendisini parann greli deerindeki dmeyle ifade eder. Currency School (Para Okulu) diye anlan okul buradan, fiyatlar ykseldii zaman ok fazla, dt zaman ok az parann dolamda bulunduu sonucunu karr. Cehaletleri ve gerekleri tmyle yanl anlamalar, bunlarla,82 yukarda sz edilen birikim grnglerini, bir durumda ok az, dier durumda ok
82 Kr. Karl Marx, Zur Kritik der Politischen Oekonomie, s. 165 vd.

600

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

601

fazla cretli iinin bulunmasyla aklayan iktisatlar arasnda tam bir paralellik oluturur. Szde doal nfus yasasnn temelini oluturan kapitalist retim yasas, basit olarak undan ibarettir: Sermaye, birikim ve cret haddi arasndaki iliki, karl denmeksizin sermayeye evrilen emek ile ek sermayenin harekete geirilmesi iin gerekli ek emek arasndaki ilikiden baka bir ey deildir. Yani, hibir biimde, bir yanda sermayenin bykl, te yanda ii nfusun says olmak zere birbirlerinden bamsz iki byklk arasndaki bir iliki deil, aksine, son tahlilde, yalnzca, ayn ii nfusunun karl denmeyen emei ile karl denen emei arasndaki bir ilikidir. i snf tarafndan salanan ve kapitalistler snf tarafndan karl denmeksizin elde edilip sermayeye dntrlen emek miktar, sermayeye dntrlmesi ancak karl denen emee sra d bir eklemede bulunulmas ile mmkn olabilecek bir hzla artyorsa, bu durumda, cret ykselir; ve dier her ey ayn kalmak kouluyla, karl denmeyen emek greli olarak azalr. Ne var ki, bu azalma, sermayeyi besleyen artk emein artk normal miktarda arz edilmez olduu noktaya ular ulamaz, bir tepki meydana gelir: gelirin daha kk bir ksm sermayeye evrilir, birikim yavalar ve cretteki ykselme hareketi bir kar darbe yer. Bundan tr, emek fiyatndaki ykselme, kapitalist sistemin temellerini sadece olduklar gibi brakmakla kalmayan, ama ayn zamanda kapitalist sistemin gittike byyen boyutlarla yeniden retimini de gvence altna alan snrlar iinde tutulur. u halde, szde bir doa yasas biimine sokulmu kapitalist birikim yasasnn aslnda ifade ettii ey ancak udur: kapitalist birikimin doas, emein smrlme derecesindeki ya da fiyatndaki, sermaye ilikisinin durmadan yeniden retilmesini ve bunun gittike byyen boyutlarla yeniden retilmesini ciddi ekilde tehdit edebilecek her tr dme ya da ykselmeyi dlar. Nesnel zenginliin, iinin gelime ihtiyalarn karlamak iin var olmad, tersine, iinin, mevcut deerlerin deerlenme ihtiyalarn karlamak iin var olduu bir retim tarznda, baka trl olamaz. Din alannda insan nasl kendi kafasnn yaratt eylerin egemenlii altnda ise, kapitalist retimde de kendi eliyle yaratt eylerin egemenlii altnda olur.83
83 imdi, sermayenin kendisinin insan emeinin rnnden baka bir ey olmadn gstermi olan ilk incelememize dnecek olursak, ... insann kendi rn olan sermayenin hkm altna girebilecei ve ona tabi hale gelebilecei anlalmaz bir ey gibi grnr; ve gerekte her trl phenin tesinde sz konusu olan durum bu olduu iin, ister istemez u soru ortaya kar: nasl oluyor da ii sermayenin -bunun yaratcs olarak- efendisi olmaktan kp klesi durumuna debilmitir? (Von Thnen, Der isolirte Staat, Zweiter Theil, Zweite Abtheilung, Rostock 1863. s. 5, 6.) Thnenin hizmeti bu soruyu sormu olmasdr. Cevab dpedz ocukadr.

2. Birikim ve Ona Elik Eden Younlama lerlerken Sermayenin Deiir Ksmnn Greli Azalmas
Bizzat iktisatlara gre, bir cret ykselmesine yol aan ey, toplumsal zenginliin mevcut hacmi ya da halen sahip bulunulan sermayenin bykl deil, yalnzca birikimdeki srekli byme ve bu bymenin hzllk derecesidir (A. Smith, I. Kitap, 8. Blm). imdiye kadar bu srecin yalnzca zel bir evresini ele aldk, yani sermayedeki bymeyi, sermayenin teknik bileiminde bir deime olmamas durumuna gre inceledik Ne var ki, sre bu evrenin tesine uzanr. Kapitalist sistemin genel temelleri bir kere verilmi olunca, birikimin devam srasnda, her seferinde, toplumsal emein retkenliindeki gelimenin, birikimin en gl kaldrac haline geldii bir noktaya ulalr.
cretleri ykselten ayn neden, der A. Smith, yani sermaye art, emein retken yeteneklerinin artmasna yol aar ve daha kk bir emek miktarn, daha byk bir miktarda rn retilebilecek duruma getirir.

Topran verimlilii vb. doal koullar, ve, bamsz olarak ve kendi balarna alan reticilerin, kendisini nicel olarak yaplan eylerin miktarnda gstermekten ok nitel olarak bunlarn iyiliinde gsteren hnerini bir yana braktmzda, emein toplumsal retkenlik derecesi, ifadesini, bir iinin belli bir zaman aralnda, ayn kalan bir emek gc younluu ile, rne dntrd retim aralarnn greli byklnde bulur. inin faaliyeti srasnda kulland retim aralarnn ktlesi emeinin retkenlii ile birlikte byr. Bu retim aralar bu srada ikili bir rol oynar. Bunlardan birindeki byme emek retkenliindeki artn sonucu iken, dierindeki byme emek retkenliindeki artn kouludur. rnein, manifaktr tipi i blmyle ve makine kullanmyla birlikte ayn zaman aralnda daha fazla ham madde ilenir ve dolaysyla emek srecine daha byk bir ham madde ve yardmc madde ktlesi girer. Bu, emein ykselen retkenliinin sonucudur. te yandan, kullanlan makinelerin, yararlanlan i hayvanlarnn, yapay gbrelerin, boaltma borularnn vb. oluturduu ktle, emein retkenliindeki ykselmenin kouludur. Binalarda, dev frnlarda, ulam aralarnda vb. younlam retim aralar ktlesi iin de ayns geerlidir. Ne var ki, ister bir koul isterse bir sonu olsun, emek retkenliindeki art ifade eden, retim aralarnn byklnn, bunlarn paras haline gelen emek gcne gre artmasdr.Yani, emek retkenliindeki art, kendisini, emek ktlesinin, bu emek ktlesi tarafndan harekete geirilen retim aralar ktlesine oranla azalmasyla, ya da emek srecine katlan znel faktrn ayn srete yer alan nesnel faktrlere oranla byklk olarak azalmasyla gsterir.

602

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

603

Sermayenin teknik bileimindeki bu deime, retim aralar ktlesinde, bu ktleyi canlandran emek gc ktlesiyle karlatrmal olarak gerekleen byme, sermayenin deer bileiminde, sermayenin deimez ksmnn deiir ksm aleyhine bymesiyle yansr. Bir sermaye, sz gelii, balangta % 50si retim aralarna ve dier % 50si emek gcne yatrlmken, daha sonra, emein retkenlik derecesindeki gelime ile birlikte, % 80i retim aralarndan % 20si emek gcnden oluacak biimde deiebilir vb. Deimez sermaye ksmnn deiir sermaye ksmna oranla gittike artarak bymesi yasas, ister bir tek ulusun farkl ekonomik dnemlerini isterse ayn dnem iinde farkl uluslar gz nne alalm, meta fiyatlarnn (daha nce yapm bulunduumuz) karlatrmal analizleri ile her admda teyit edilir. Sadece tketilen retim aralarnn ya da deimez sermaye ksmnn deerini temsil eden fiyat unsurunun greli bykl birikimin ilerlemesiyle doru orantl, fiyatn emein karl olan ya da deiir sermaye ksmn temsil eden dier unsuru, birikimin ilerlemesiyle ters orantl olarak deiir. Bununla beraber, deiir sermaye ksmnn deimez sermaye ksmna oranla azalmas, ya da sermaye deerinin deimi bileimi, sermayenin maddi unsurlarnn bileimindeki deiiklii ancak yaklak olarak gsterir. Sz gelii, iplikilik i koluna yatrlan sermayenin deeri, 18. yzyln banda si deimez ve si deiir olarak ayrlmakta iken, bugn, 7/8i deimez ve 1/8i deiir olarak ayrlm bulunuyorsa, dier yandan, iplikilik iinde harcanan belli miktarda bir emein retken bir tarzda tketmekte bulunduu ham madde, emek aralar vb. ktlesi 18. yzyln bandakinden yzlerce kez daha byktr. Bunun basit bir nedeni var: emein artan retkenliiyle birlikte, yalnzca bu emek ktlesi tarafndan kullanlan retim aralarnn hacmi bymez, ayn zamanda bunlarn hacimlerine oranla deerleri der. Yani, bunlarn deerlerinde mutlak bir artma olur, ama bu artma, hacimlerindeki byme ile orantl deildir. Bu nedenle, deimez sermaye ile deiir sermaye arasndaki farkta meydana gelen byme, deimez sermayenin kendilerine evrildii retim aralar ktlesi ile deiir sermayenin kendisine evrildii emek gc ktlesi arasndaki farkta meydana gelen bymeden ok daha kk olur. Birinci fark ikinci farkla birlikte byr, ama bu, daha kk bir derecede olur. Ayrca, birikimin ilerlemesi deiir sermaye ksmnn greli bykln kltyorsa, bununla, onun mutlak byklndeki art hibir ekilde dlamaz. Diyelim, bir sermaye deeri balangta % 50 deimez, % 50 deiir sermaye eklinde, sonradan, % 80 deimez, % 20 deiir

sermaye eklinde blnsn. Arada geen sre iinde balangtaki sermaye, diyelim 6.000 sterlin iken 18.000 sterline kmsa, bunun deiir ksm da 1/5 orannda artar. Bu ksm, 3.000 sterlindi, imdi ise 3.600 sterlindir. Ama, emee olan talebi % 20 artrmak iin, daha nce % 20lik bir sermaye art yetmekte iken, ayn ey imdi balangtaki sermayenin katna kmasn gerektirir. Emein toplumsal retkenliindeki gelimenin boyutlar gittike byyen bir i birliini bir n koul olarak nasl gerektirdii ve nasl ancak bu n koul altnda, iin blnmesinin ve birletirilmesinin rgtlenebildii, ynsal younlama sayesinde retim aralarnn daha ekonomik bir tarzda kullanlabildii, yaplar itibaryla ancak birlikte kullanlabilen, rnein makine sistemi vb. gibi emek aralarnn ortaya karlabildii, muazzam doa glerinin retimin hizmetine sokulabildii ve retim srecinin bilimin teknolojik uygulamasna dntrlebildii, Drdnc Ksmda gsterilmiti. retim aralarnn zel kiilerin mal olduu ve bundan dolay zanaatnn ya kendi bana ve bamsz olarak meta rettii, ya da, kendi bana faaliyette bulunmak iin gerekli aralardan yoksun olmas yznden, emek gcn bir meta olarak satt, meta retimi temeli zerine kurulu bir sistemde, sz edilen n koul, ancak, bireysel sermayelerin bymesiyle, ya da toplumsal retim ve geim aralarnn kapitalistlerin zel mlkiyeti haline gelmesi orannda gerekleir. Meta retiminin meydana getirdii temel, boyutlar gittike byyen retimi, ancak kapitalist biim iinde tayabilir. Bundan tr, bireysel meta reticilerinin ellerinde belli bir sermayenin birikmi olmas, zgl kapitalist retim tarznn n koulunu oluturur. te bu nedenle, zanaatlktan kapitalist iletme biimine geilirken bunun bulunduunu varsaymak zorunda kalmtk. Kapitalizme zg retimin dourduu tarihsel bir sonu olmad, aksine, kapitalizme zg retimin temelini oluturduu iin, bu birikime ilk birikim ad verilebilir. Bunun kendisinin nasl ortaya ktn burada imdiden incelememiz gerekmiyor. Hareket noktasnn bu olduunu belirtmemiz yeter. Ancak, emein toplumsal retkenliini ykseltmeye yarayan ve bu temel zerinde boy verip gelien btn yntemler, ayn zamanda, kendisi de birikimin kurucu unsuru olan artk deerin ya da artk rnn retimini artrma yntemleridir. Demek ki, bunlar ayn zamanda sermayenin sermaye ile retimi yntemleri, ya da sermayenin hzl birikimini salayan yntemlerdir. Artk deerin srekli olarak yeniden sermayeye dnmesi, kendisini, retim srecinde yer alan sermayenin bykln gittike bytmesi biiminde ortaya koyar. te yandan, bu byme de, retimin daha byk bir lee ulamasnn ve buna elik eden, emein

604

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

605

retkenliini artrmann ve artk deer retimini hzlandrmann yntemlerinin temelini oluturur. Demek ki, belli bir derecedeki sermaye birikimi, zgl kapitalist retim tarznn koulu olarak gzkyorsa, bu sonuncusu da, dier taraftan, sermayenin hzlandrlm bir birikimine yol aar. Bundan tr, sermaye birikimi ile birlikte zgl kapitalist retim tarz, zgl kapitalist retim tarz ile birlikte de sermaye birikimi gelimektedir. Her iki ekonomik faktr, karlkl olarak birbirlerinden aldklar drtnn bileik oranna gre, sermayenin teknik bileiminde, deiir ksmn deimez ksma oranla gittike daha fazla klmesi sonucunu douran deimelere yol aar. Her bireysel sermaye, u ya da bu byklkte bir retim aralar younlamas olup, byklne uygun olarak, u ya da bu byklkte bir ii ordusu zerinde kumanda edebilme gcn elinde tutar. Her birikim, yeni bir birikimin arac olur. Birikim, sermaye olarak i gren zenginliin byyen ktlesiyle birlikte, bireysel kapitalistlerin ellerinde bu zenginliin daha fazla toplanmasn ve bylece boyutlar gittike byyen retimin ve zgl kapitalist retim yntemlerinin temelinin daha fazla genilemesini salar. Toplumsal sermayedeki byme, ok saydaki bireysel sermayelerin bymeleriyle olur. Dier btn koullar ayn kalmak zere, bireysel sermayelerin ve bunlarla birlikte retim aralarnn younlamas, bunlar toplumsal toplam sermayenin ne oranda paralar iseler, o oranda byr. Ayn zamanda balangtaki sermayeden baz ksmlar ayrlr ve bamsz yeni sermayeler olarak i grrler. Burada, dier eylerin yannda, sahip bulunulan servetin kapitalist aileler iindeki dalm da nemli bir rol oynar. Sermaye birikimi ile birlikte, bu nedenle, kapitalistlerin saylar da u ya da bu miktarda artar. Dorudan doruya birikime dayanan ya da daha dorusu onunla ayn ey olan bu tr younlamay karakterize eden iki husus vardr. lk olarak, toplumsal retim aralarnn bireysel kapitalistlerin ellerinde gittike artan lde toplanmas, dier her ey ayn kalmak kouluyla, toplumsal zenginliin byme derecesiyle snrlanr. kinci olarak, toplumsal sermayenin her bir zel retim alanna yerlemi bulunan ksm, birbirlerinin karsna, bamsz ve birbirlerine rakip meta reticileri olarak kan ok sayda kapitalist arasnda blnr. Bundan dolay, birikimin ve ona elik eden younlamann ok sayda noktaya blnmesinin tesinde, faaliyet halindeki sermayelerin bymesi, yeni sermayelerin oluumuyla ve eskilerin paralanmasyla engellenir. Bu nedenle, birikim, kendisini bir yandan retim aralarnn ve emek zerindeki kumanda gcnn gittike artan younlamas olarak ortaya koyuyorsa, te yandan, ok saydaki bireysel sermayelerin birbirlerini geriye itmeleri olarak ortaya koyar.

Toplumsal toplam sermayenin ok sayda bireysel sermayeye blnmesi ya da bunun paralarnn birbirlerini geriye itmeleri, birbirlerini ekmeleri biimindeki bir kar tepkiye yol aar. Bu, artk, retim aralarnn ve emek zerindeki kumanda gcnn, birikimle zde olan basit younlamas deildir. Olumu bulunan sermayelerin younlamas, bu sermayelerin bireysel bamszlklarnn kaldrlmas, kapitalistin iktisadi varlna bir dier kapitalist tarafndan son verilmesi, ok saydaki kk sermayelerin az saydaki byk sermayeler haline gelmesidir. Bu sreci ilkinden ayran, mevcut ve faaliyet halinde bulunan sermayelerin dalmnn deitirilmesinden baka bir n koulunun bulunmamas, dolaysyla, hareket alannn, toplumsal zenginliin mutlak bymesiyle ya da birikimin mutlak snrlaryla snrlanm olmamasdr. Sermaye bir yerde byk ktleler halinde bir elde toplanmaktadr, nk baka yerde pek ok elden uzaklamaktadr. Bu, birikim ve younlamadan farkl olarak, gerek merkezlemedir. Sermayelerin bu merkezlemesinin ya da sermayenin sermaye tarafndan ekilmesinin yasalarn burada inceleyemeyiz. Baz olgulara ksaca deinmek yeterli. Rekabet sava, metalar ucuzlatarak yrtlr. Metalarda ucuzluk salanmas, caeteris paribus (dier her ey ayn kalmak kouluyla), emein retkenliine, ama bu da retimin leine baldr. Bu nedenle, byk sermayeler, kklerin hakkndan gelir. Dahas, hatrlanaca zere, kapitalist retim tarznn gelimesiyle birlikte, bir ii bunun normal koullarna uygun olarak yrtebilmek iin gereken bireysel sermayenin asgari hacmi byr. Bundan dolay, daha kk sermayeler, byk sanayinin ancak henz yer yer ya da tam olmayan bir biimde hkm altna alm bulunduu retim alanlarna ylr. Rekabet, bu gibi retim alanlarnda, rakip sermayelerin saysyla doru orantl, byklkleriyle ters orantl bir gce sahiptir. Rekabet, her zaman, sermayeleri ksmen galibin eline geen, ksmen yok olan, daha kk boydaki birok kapitalistin ortadan kalkmasyla son bulur. Bu bir yana brakldnda, kapitalist retimle birlikte tamamyla yeni bir g oluur; bu yeni g, ilk zamanlarnda, birikimin mtevaz bir yardmcs olarak, gizlice iin iine giren, toplumun yzeyinde u ya da bu byklkte ktleler halinde dalm bulunan paralar grnmeyen iplerle bireysel ya da ortaklk biiminde birlemi kapitalistlerin ellerine eken, fakat ok gemeden rekabet savann yeni ve korkun bir silah haline gelen ve sonunda sermayelerin merkezlemesini salayan muazzam bir toplumsal mekanizmaya dnen kredi sistemidir. Kapitalist retim ve birikim ne lde geliirse, her ikisi de merkezlemenin en gl kaldralar olan rekabet ve kredi sistemi de

606

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

607

o lde geliir. Ayn zamanda, birikimin ilerlemesi, merkezleme konusu olabilecek malzemeyi, yani bireysel sermayeleri oaltr; bu srada, kapitalist retimde meydana gelen genileme, bir yandan toplumsal ihtiya yaratrken, te yandan, baaryla yrtlmeleri daha nceki bir sermaye merkezlemesine bal bulunan muazzam snai giriimler iin gerekli olan teknik aralar salar. Bundan dolay, bireysel sermayelerin karlkl ekim gc ve merkezleme eilimi, bugn her zamankinden daha kuvvetlidir. Merkezletirici hareketin genilik ve enerjisi belli bir derecede kapitalist zenginliin halen ulalm bulunan bykl ve ekonomik mekanizmann stnl ile belirleniyor olsa bile, merkezlemenin gsterdii ilerleme hibir biimde toplumsal sermayenin byklnde meydana gelen pozitif arta bal deildir. Ve bu, merkezlemeyi, yalnzca daha byk lekteki yeniden retimin baka bir ifadesi olan younlamadan ayran zel bir farktr. Merkezleme, yalnzca mevcut sermayelerin dalmndaki bir deiiklikle, toplumsal sermayenin unsurlarnn nicel gruplamalarnn basite deimesiyle gerekleebilir. Sermaye bir yerde byk ktleler halinde bir elde toplanabilmektedir, nk bir baka yerde tek tek birok elden koparlmaktadr. Belli bir i kolunda yatrlm bulunan btn sermayeler tek bir bireysel sermaye biiminde eriyip kaynam olsalard, merkezleme bu i kolunda ulaabilecei en st snra varm olurdu.84 Belli bir toplumda bu snra ancak, btn toplumsal sermayenin, ister tek bir kapitalist isterse tek bir kapitalistler birlii olsun, tek bir elde topland anda varlm olurdu. Merkezleme, sanayici kapitalistleri, yrttkleri ilemlerin leini bytebilir hale getirerek, birikimin iini tamamlar. Bu son sonu ister birikimin isterse merkezlemenin rn olsun; ister merkezleme, zora dayanan ilhak yoluyla gereklesin (byle bir durumda baz sermayeler dierleri iin yle gl ekim merkezleri haline gelir ki, bunlarn bireysel balarn koparr ve kopmu paralar kendilerine ekerler), isterse olumu veya olumakta olan sermayelerin bir ynnn kaynamas, daha yumuak bir yol olan hisse senetli irketlerin kurulmas yoluyla gereklesin, bunlarn iktisadi etkisi deimez. Snai kurulularn bym olan boyutlar, her yerde, ok sayda kimsenin birlikte yapacaklar iin daha kapsaml bir dzen altna alnmas iin, bunlarn maddi hareket glerinin daha geni lde gelimesi iin, yani, kendi balarna ve geleneksel tarzda yrtlmekte olan retim srelerinin, toplumsal olarak birletirilmi ve bilimsel olarak dzenlenmi retim
84 4. Basma Not. Halen, en yeni ngiliz ve Amerikan trustleri (trstleri), bu hedefe, hi deilse bir i kolundaki btn byk giriimleri pratikte tekel oluturacak bir anonim irket halinde birletirerek ulamaya almaktadr. F. E.

srelerine giderek daha fazla dntrlmesi iin hareket noktasn oluturur. Ama, toplumsal sermayeyi meydana getiren paralarn kmelenilerindeki nicel bir deiiklikten baka bir ey gerektirmeyen merkezlemeyle karlatrldnda, birikimin, yani dng biiminden kp spirale dnen yeniden retim araclyla sermayenin adm adm oalmasnn, ok yava yol alan bir sre olduu aktr. Dnya, birka bireysel sermayenin, bir demir yolu inas iinin hakkndan gelebilecekleri bykle ulancaya kadar birikmelerini beklemek zorunda kalsayd, demir yollarna hl sahip olamazd. Buna karlk, merkezleme bunu, anonim irketler araclyla, kala gz arasnda baarmasn bilmitir. Ve merkezleme, bylece birikimin etkilerini artrr ve hzlandrrken, ayn zamanda, sermayenin teknik bileimindeki, deimez sermaye ksmn deiir sermaye ksm aleyhine byten ve bylece emee olan greli talebi azaltan kkl deiiklikleri geniletir ve hzlandrr. Merkezleme yoluyla bir gecede birletirilmi olan sermaye ktleleri dier sermayeler gibi yeniden rer ve oalr; yalnzca remeleri ve oalmalar daha hzl olur ve bylece toplumsal birikimin yeni ve gl kaldralar haline gelirler. Bundan dolay, toplumsal birikimin ilerlemesinden sz ettiimizde, aka ifade etmesek bile, bunun iinde -bugnmerkezlemenin etkileri de vardr. Normal birikimin ak iinde oluan ek sermayeler (bkz. Blm: 22, 1), zellikle yeni icat ve keiflerin kullanlmasnn, genel olarak da snai mkemmellemenin aralar olarak hizmet grr. Ne var ki, eski sermaye de zamanla tepeden trnaa yenilenmeyi gerektiren bir noktaya ular; bu noktaya geldiinde zerindeki deriyi syrp atar ve bakalar gibi mkemmelletirilmi teknik klkta yeniden dnyaya gelir; bu yeni biim iin de, daha byk bir makine ve ham madde kitlesini harekete geirmek iin, daha kk bir emek ktlesi yeterli olur. Bunun kanlmaz sonucu olan mutlak emek gc talebindeki azalma, elbette, bu yenilenme srecinden geen sermayelerin merkezletirici hareket sayesinde daha nce bir araya ylm olmalar lsnde, daha byk olacaktr. Demek ki, bir yandan, birikimin ilerlemesi srasnda oluan ek sermaye, kendi byklyle orantl olarak, gittike daha az iiyi kendisine ekerken, te yandan, dnemsel olarak yeni bir bileimle yeniden retilen eski sermaye, daha nce kendisi tarafndan altrlmakta olan iilerden gittike daha fazlasn kendisinden uzaklatrr.

608

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

609

3. Bir Greli Artk Nfusun Gittike Artan lde retimi ya da Yedek Sanayi Ordusu
Sermayenin, balangta yalnzca nicel bir genileme olarak grnen birikimi, grm olduumuz gibi, bileiminin nitel olarak srekli deimesiyle, yani deimeyen ksmnn deien ksm aleyhine srekli artmasyla gerekleir.85 zgl kapitalist retim tarz, emein retkenliindeki buna uygun den gelime ve sermayenin organik bileiminde bunun yol at deiim, birikimdeki ilerlemeye ya da toplumsal zenginlikteki bymeye ayak uydurmakla kalmaz. Basit birikime veya toplam sermayedeki mutlak genilemeye, bu toplam sermayenin bireysel unsurlarn merkezlemesi ve ek sermayenin urad kkl deimeye, balangtaki orijinal sermayenin geirdii kkl teknik deime elik ettiinden, bunlar ok daha byk bir hzla yol alr. Bundan tr, birikimdeki ilerleme ile birlikte deimez sermayenin deiir sermayeye oran, balangta 1:1 ise, 2:1, 3:1, 4:1, 5:1, 7:1 vb. haline gelirken, bunun toplam deerinin 1/2si yerine ancak 1/3, 1/4, 1/5i, 1/6s, 1/8i vb. emek gcne, buna karlk 2/3, 3 /4, 4/5i, 5/6s, 7/8i vb. retim aralarna evrilir. Emek talebi, toplam sermayenin byklyle deil, bunun deiir ksmyla belirlendiinden, daha nce varsaylm olduu gibi toplam sermayedeki byme ile orantl olarak bymek yle dursun, toplam sermayenin bymesiyle birlikte giderek daha fazla klr. Emek talebi, toplam sermayenin byklyle orantl olarak ve bu byklkteki byme ile birlikte giderek daha hzl der. Toplam sermayedeki byme ile birlikte, geri, bunun deien ksm ya da kendi paras haline gelen emek gc de byr, ancak bu byme, gittike klen bir oranda olur. Birikimin, yalnzca, veri olan bir teknik temel zerinde retimde bir genilemeye yol at zaman aralklar ksalr. Belli bir sayda ek iiyi sourabilmek, ya da, eski sermayenin srekli olarak bakalam geirmekte olmas nedeniyle, halen almakta olan iileri altrabilmek iin bile, artk, hzl bir toplam sermaye birikimi yetmez, birikimin art hznn giderek artmas gerekir. te yandan, bizzat bu byyen birikim ve merkezleme de yeniden sermayenin bileiminde yeni bir deimenin, yani sermayenin deimez ksmna oranla deiir ksmnda ok daha hzl bir klmenin kayna olur. Deiir sermaye ksmnda toplam sermayedeki byme ile birlikte hzlanan ve bu bymeden daha hzl olan greli klme, dier tarafta,
85 3. Basma not. Marxn el yazmas metninde burada u kenar notu vardr: Daha sonra ele alnacak: Genileme sadece nicel olursa, ayn i kolundaki byk ve kk sermayeler iin krlar yatrlan sermayelerin byklklerine bal olur. Nicel genileme nitel deimeye neden olursa, ayn zamanda, daha byk olan sermayenin kr oran ykselir. F. E.

tam ters ekilde, ii nfusun saysnda, her zaman, deiir sermayedeki ya da bu nfusa i vermeyi salayan aralarn miktarndaki arttan daha hzl bir mutlak art oluyormu gibi gzkr. Aslnda, sahip bulunduu enerji ve genilikle doru orantl bir ekilde, srekli olarak bir greli, yani sermayenin ortalama deerlenme ihtiyalar asndan ar, bu nedenle de fazla ya da artk ii nfusu yaratan, kapitalist birikimin kendisinden baka bir ey deildir. Toplumsal toplam sermaye gz nne alndnda, bunun birikim hareketi, kh dnemsel deiikliklere yol aar, kh bunun evreleri e zamanl olarak farkl retim alanlarna dalr. Baz retim alanlarnda, yalnzca younlama sonucunda, mutlak byklnde artma olmadan sermayenin bileiminde deiiklik olur; dier baz retim alanlarnda sermayedeki mutlak byme bunun deiir ksmnda ya da kendisi tarafndan sourulan emek gcnn miktarnda mutlak bir azalmay beraberinde getirir; dier bazlarnda sermaye, kh veri olan bir teknik temel zerinde bymeye devam eder ve kendisindeki byme ile orantl olarak ek emek glerini kendisine eker, kh organik bir deiiklie urar ve deiir ksm klr; btn retim alanlarnda deiir sermaye ksmndaki byme ve dolaysyla altrlan iilerin says her zaman iddetli dalgalanmalara ve ister halen altrlmakta olan iilerin bir ksmnn iten atlmas gibi daha ak grlebilen bir biimde isterse ek ii nfusunun allm ekim kanallaryla sourulmasnn daha g bir hale gelmi olmas gibi daha az ak olan, fakat hi de daha az gerek olmayan bir biimde olsun, geici bir artk nfus retimine balanm bir durumdadr.86 Halen faaliyet halinde bulunan toplumsal sermayenin bykl ve bundaki bymenin derecesi, retimin leinde ve harekete geirilen iilerin kitlesinde meydana gelen byme, bu iilerin
86 ngiltere ve Gallerde yaplm saym unlar da gsterir: Tarmda faaliyet gsteren btn kiiler (mal sahipleri, kirac-kapitalist iftiler, bahvanlar, obanlar vb. dahil): 1851de 2.011.447, 1861de 1.924.110 kii; 87.337 kiilik bir azalma. Worsted sanayisi: 1851de 102.714, 1861de 79.242 kii. pekli dokuma sanayisi: 1851de 111.940, 1861de 101.678 kii. Basma sanayisi: 1851de 12.098, 1861de 12.556 kii; bu i kolundaki muazzam genilemeye ramen bu snrl art altrlan ii saysnda greli olarak byk bir azal olduu anlamna gelir. apkaclk: 1851de 15.957, 1861de 13.814 kii. Hasr apka ve balk sanayisi: 1851de 20.393, 1861de 18.176 kii. Malt sanayisi: 1851de 10.566, 1861de 10.677 kii. Mum sanayisi: 1851de 4.949, 1861de 4.686 kii; bu azalma, dier eylerin yannda, gazla aydnlanmann artmas sayesinde olmutur. Tarak yapmclar: 1851de 2.038, 1861de 1.478 kii. Bkclar: 1851de 30.552, 1861de 31.647 kii; burada bk makinelerindeki artma sonucu snrl bir ykselme olmutur. ivi sanayisi: 1851de 28.940, 1861de 26.130 kii; makinelerin rekabeti yznden bir azalma. Kalay ve bakr madenlerinde: 1851de 31.360, 1861de 32.041 kii. Buna karlk pamuklu iplik ve dokuma sanayisinde: 1851de 371.777, 1861de 456.646 kii; kmr ocaklarnda: 1851de 183.389, 1861de 246.613 kii. 1851den beri ii art, genellikle, en fazla imdiye kadar makinelerin henz baar ile uygulanamad i kollarnda olmutur. (Census of England and Wales for 1861, vol. III., Lond. 1863, s. 35-39)

610

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

611

emeklerinin retkenliindeki gelime ve btn zenginlik kaynaklarnn daha geni ve daha youn akmlar retmesi ile birlikte, iilerin sermaye tarafndan daha fazla ekilmesinin ve buna bal olarak yine sermaye tarafndan daha fazla geri itilmesinin lei de byr, sermayenin organik bileimindeki ve teknik biimindeki deimenin hz artar ve kendilerinde bu deimenin ayn zamanda ya da birbiri pei sra meydana geldii retim alanlarnn says kabarr. Demek ki, ii nfusu, bizzat kendisi tarafndan retilen sermaye birikimi ile birlikte, giderek byyen bir lde, kendisinin greli artk nfus haline getirilmesinin aralarn da retiyor.87 Bu, kapitalist retim tarzna zg bir nfus yasasdr; gerekten de, her zel tarihsel retim tarz, kendi zel, tarihsel olarak geerli nfus yasalarna sahiptir. Soyut bir nfus yasas, yalnzca bitkiler ve hayvanlar iin vardr; o da ancak, insann tarihsel olarak mdahale etmemesi lsnde... Ama eer bir artk ii nfusu, birikimin ya da kapitalist temel zerinde zenginliin gelimesinin zorunlu bir rnyse, bu artk nfus da, tersine, kapitalist retimin kaldrac, evet, kapitalist retim tarznn bir varlk koulu haline gelir. Bu artk nfus, sanki retilmesinin btn masraflarn o karlam gibi mutlak olarak sermayeye ait olan bir kullanlmaya hazr yedek sanayi ordusu oluturur. Artk nfus, sermayenin deien deerlenme ihtiyalar iin, gerek nfus artnn snrlarndan
87 Deiir sermayenin greli byklnn gittike artan bir oranda azalmas yasas ve bunun ii snfnn durumu zerindeki etkileri Klasik Okulun nde gelen baz iktisatlar tarafndan, kavranmaktan ok, sezilmitir. Bu konuda en byk hizmeti, btn dierleri gibi, deimez sermayeyi sabit sermayeyle, deiir sermayeyi dolar sermayeyle kartrm olmakla beraber, John Barton yapmtr. Barton der ki: Emek talebi, sabit sermayedeki arta deil, dolar sermayedeki arta baldr. Bu iki tr sermaye arasndaki orann her zaman ve btn koullar altnda ayn kald doru olsayd, buradan, phesiz, altrlan ii saysnn devletin zenginlii ile orantl olduu sonucu kard. Ne var ki, byle bir iddiann en kk bir doru olma olasl yoktur. Doa bilimleri gelitii ve uygarlk geniledii lde, sabit sermaye dolar sermayeye oranla gittike daha byyen bir art gsterir. Bir para Britanya muslinini retmek iin kullanlan sabit sermaye miktar buna benzer bir Hint muslini parasn elde etmek iin kullanlan sabit sermaye miktarndan en azndan yz, belki de bin kat daha byktr. Ve dolar sermayenin pay yz veya bin defa daha kktr. ... Yllk tasarruflarn tamam sabit sermayeye eklenecek olsa, bunun emek talebini artracak ynde bir etkisi olmazd. (John Barton, Observations on the circumstances which influence the Condition of the Labouring Classes of Society, Lond. 1817, s. 16, 17.) lkenin net gelirini artran ayn neden, ayn zamanda, nfusta bir bollamaya ve iinin durumunun bozulmasna yol aabilir. (Ricardo, l.c. s. 469.) Sermayedeki artla birlikte talepte (emek talebinde) greli bir azalma olur. (l.c. s. 480, not.) Emein korunmasna ayrlan sermaye miktar, sermayenin toplam miktarnda meydana gelebilecek herhangi bir deiiklikten bamsz olarak deiebilir. ... Sermayenin kendisinin bollamas lsnde, istihdam hacminde byk dalgalanmalar ve skntlar daha sk ortaya kabilir. (Richard Jones, An Introductory Lecture on Pol. Econ., Lond. 1833, s. 12.) Talep (emek talebi) toplam sermayenin birikimiyle orantl olarak ... ykselmez. ... Bundan dolay, yeniden retime ayrlan ulusal sermayedeki her art, toplumsal ilerlemenin ak iinde iinin durumu zerinde gittike azalan bir etki yapar. (Ramsay, l.c. s. 90, 91.)

bamsz olarak, her an smrlmeye hazr insan malzemesini yaratr. Birikim ve emein retkenliindeki buna elik eden gelime ile birlikte, sermayenin ani genileme gc de byr; bu byme, yalnzca, faaliyet halinde bulunan sermayenin esnekliinin ve sermayenin ancak esnek bir ksmn oluturduu mutlak zenginliin artmasndan, yalnzca, kredi sisteminin, her tr zel drt altnda, bu zenginliin allmadk bir ksmn ek sermaye olarak birdenbire retimin emrine vermesinden kaynaklanmaz. Bizzat retim srecinin teknik koullar, makineler, tamaclk aralar vb., artk rnn en yksek bir hzla ve en byk lekte, ek retim aralarna dnmesini mmkn klar. Birikimdeki ilerleme ile birlikte son derece byyen ve ek sermayeye dntrlebilir toplumsal zenginlik ktlesi, piyasalar birdenbire genileyen eski retim kollarna ya da eskilerinin gelimesinden dolay kendilerine ihtiya duyulan demir yollar vb. gibi, yeni alm retim kollarna lgnca bir cokunlukla atlr. Btn bu gibi durumlarda, byk insan kitlelerinin, hemen ve dier alanlardaki retim faaliyetlerinde kesintiye yol amakszn, en nemli noktalara atlabilir olmas gerekir. Ar nfus bu kitleyi salar. Modern sanayinin karakteristik yaam izgisi, yani daha kk dalgalanmalarla kesintiye urayan ortalama canllk, yksek bask altnda retim, bunalm ve duraklama dnemlerinden oluan on yllk evrim, yedek sanayi ordusunun ya da artk nfusun durmadan oluturulmasna, bunun u ya da bu lde sourulmasna ve yeniden oluturulmasna dayanr. te yandan, snai evrimin deien evreleri de, artk nfusu ie yerletirir ve onun yeniden retiminin en enerjik araclarndan biri olur. Modern sanayinin, insanln daha nceki alarnn hibirinde rastlamadmz bu kendine zg yaam izgisi, kapitalist retimin kendi ocukluk anda da olanakszd. Sermayenin bileimi ancak ok yava deiebilmiti. Bu nedenle, sermayenin birikimi ile emek talebindeki greli byme, genel olarak, el ele gitmiti. Modern dnemle karlatrldnda birikiminin yava ilerlemesi gibi, smrlebilir ii nfusu bakmndan da, ancak daha sonra greceimiz zora dayanan yntemlerle kaldrlabilecek olan doal snrlarla karlat. retimin leindeki ani ve kesintili genileme, ani daralmann da n koulu olur; daralma tekrar genilemeye yol aar, fakat el altnda bulunan bir insan malzemesi olmadan, ii saysnda nfusun mutlak artndan bamsz olan bir oalma meydana gelmeden, genileme mmkn olamaz. i saysnda byle bir oalma, altrlan iilerin saysn, artan retime oranla azaltan yntemlerden yararlanarak iilerin bir ksmn srekli olarak serbest hale getiren basit srele salanr.

612

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

613

Demek ki, modern sanayinin btn hareket biimi, ii nfusun bir ksmnn srekli olarak isiz ya da yar isiz insanlara dntrlmesine dayanr. Ekonomi politiin yzeysellii, kendisini, snai evrimin deiim dnemlerinin belirtilerinden ibaret olan kredi hacmindeki genileme ve daralmalar bunlarn nedeni haline getirmesiyle de gsterir. Tpk kendilerine bir kez belli bir hareket verilince bunu durmadan tekrarlayan gk cisimleri gibi, toplumsal retim de, birbiri pei sra gelen genileme ve daralma hareketleri iine sokulur sokulmaz bunlar durmadan tekrarlar. Sonularn kendileri nedenler haline gelir ve kendi koullarn durmadan yeniden reten btn srecin durum deimeleri periyodiklik biimini alr.* Bu periyodiklik bir kez yerleiklik kazannca, greli bir ar nfusun, yani sermayenin kendi kendini deerlendirmesinin yol at ortalama ihtiyalara gre fazla olan bir nfusun yaratlmasn ekonomi politik bile modern sanayinin varlk koulu olarak grr.
Diyelim, der, daha nce Oxfordda ekonomi politik profesr olup sonradan ngiliz Smrgeler Bakanlnda alm olan H. Merivale, lke, bir bunalm dolaysyla g yolundan yararlanarak, birka yz bin fazla yoksuldan kurtulmak iin, alelacele bir aba sarf etmeye kalkmtr, bunun sonucu ne olabilir? Emee olan talebin daha ilk geri geliinde bir emek yetersizlii ile karlalacaktr. nsanlarn yeniden retimi ne kadar hzl olursa olsun, yetikin iilerin yerini doldurabilmek, her durumda bir kuaklk bir zaman araln gerektirecektir. imdi, bizim fabrikatrlerimizin krlar, esas itibaryla, talebin canl olduu uygun zamanlardan yararlanma ve bylece ilerin durgunlat zamanlar zarar grmeden atlatma glerine baldr. Onlara bu gc ancak makineler ve el emei zerindeki kumanda salar. Onlar, ellerinin altnda kullanma hazr iiler bulabilmelidir; onlar, piyasann durumuna gre, gerektii zaman iilerinin canlln artrabilecek ya da azaltabilecek bir durumda olabilmelidir; yoksa bu lkenin zenginliinin zerinde kurulu bulunduu rekabet yarndaki stnl korumalar kesinlikle mmkn olmaz.88

Malthus bile, nfus fazlasn, kendi dar grllne uygun olarak ii nfusundaki greli fazlalkla deil bu nfustaki mutlak ar artla aklamakla beraber, modern sanayi iin bir zorunluluk olarak grr. yle syler:
Varl esas itibaryla sanayi ve ticarete bal bulunan bir lkede evlilikle ilgili akla uygun alkanlklar, belli bir noktaya gelindiinde, bu lke iin zararl olabilir. ... zel bir talep sonucunda ii nfusunda meydana gelen bir art, nfusun doas gerei, 16 ya da 18 yllk bir sre geinceye kadar piyasaya getirilemez, oysa gelirin tasarruf edilerek sermayeye evrilmesi ok daha abuk olabilir; bir lke, emek fonunun nfustan hzl bymesi durumuyla her zaman kar karya kalabilir.89

Ekonomi politik, srekli olarak bir artk ii nfusunun retilmesini bylece kapitalist birikim iin bir zorunluluk olarak ortaya koyduktan sonra ve gayet uygun bir tarzda, yal bir bakire klna brnm olarak, kapitalistinin beau idalinin (gzel idealinin) azndan kendilerinin yaratm olduklar ek sermaye tarafndan sokaa atlan fazlalara hitaben unlar syler:
Biz fabrikatrler, sizlerin hayatlarnz salamak iin var olmas gereken sermayeyi oaltarak, sizler iin elimizden geleni yapyoruz; bundan sonrasn ise saynz geim aralarnn miktarna uydurarak sizin yapmanz gerekiyor.90

Eserin onayl Franszca basmnda burada u ek yer almaktadr: Fakat makinelemi sanayinin arln btn ulusal sanayi zerinde duyuran bir etki yapabilecek derecede kk sald, sanayinin bu duruma gelmi olmas dolaysyla d ticaretin i ticareti nem asndan geride brakmaya balad, dnya piyasasnn Yeni Dnyada, Asya ve Avustralyada birbiri pei sra gittike daha geni alanlara el att ve son olarak dnya piyasasnda boy gsteren sanayici lkelerin yeterli bir sayya ulatklar andan, ilk olarak ite bu andan itibaren, birbirini izleyen evreleri yllar alan, her zaman genel bir bunalmla sonulanan, birinin sonu bir yenisinin balangc olan ve durmadan yenilenen evrimler grlmeye balamtr. Bugne kadar bu evrimlerin periyodik sreleri on veya on bir yl oldu; ama bu sayy deimez kabul etmek iin hibir neden bulunmuyor. Aksine, kapitalist retimin yukarda incelemi bulunduumuz yasalarndan, bunun deiken olduu ve evrim dneminin gitgide ksalaca sonucunu karmak gerekir. Almanca bask editrnn notu.

Kapitalist retim, nfustaki doal art ile salanan kullanlabilir emek gc miktaryla asla yetinemez. Rahat bir biimde faaliyet gsterebilmek iin, kapitalist retim bu doal snrlara bal olmayan bir yedek sanayi ordusunun varlna ihtiya duyar. imdiye kadar, deiir sermayedeki art ya da azal ile altrlmakta olan iilerin saysndaki ykseli ya da d arasnda tam bir uyuma olduu varsaylmt. Oysa, bireysel ii daha emek salarsa ve dolaysyla emek fiyatnn ayn kalmasna, hatta, emek ktlesindeki arttan daha yava olmak zere dmesine ramen, elde ettii cret artarsa, sermaye tarafndan
89 Prudential habits with regard to marriage, carried to a considerable extent among the labouring class of a country mainly depending upon manufactures and commerce, might injure it ... From the nature of a population, an increase of labourers cannot be brought into market, in consequence of a particular demand, till after the lapse of 16 or 18 years, and the conversion of revenue into capital, by saving, may take place much more rapidly; a country is always liable to an increase in the quantity of the funds for the maintenance of labour faster than the increase of population. (Malthus, Princ. of Pol. Econ., s. 215, 319, 320.) Bu eserde Malthus, Sismondinin yardmyla, sonunda, kapitalist retimin gzelini kefeder: ar retim - ar nfus - ar tketim; three delicate monsters, indeed! (gerekten, pek nazik canavar!) Kr. F. Engels, Umrisse zu einer Kritik der Nationalkonomie, l.c. s. 107 vd. 90 Harriet Martineau, The Manchester Strike, 1832, s. 101.

88 H. Merivale, Lectures on Colonization and Colonies, Lond. 1841 and 1842, v. I, s. 146.

614

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

615

kumanda edilen iilerin says ayn kalr ve hatta derken, deiir sermaye artar. Bu durumda deiir sermayedeki art, daha fazla emein endeksi olur, ama altrlan iilerin endeksi olmaktan uzaklar. Belli byklkte bir emek miktarn, bunun iin katlanlan masraf ayn kalr ya da hatta derken, daha ok sayda ii yerine daha az sayda iiden szdrmak mutlak olarak her kapitalistin karna olan bir eydir. Deimez sermaye harcamas, daha ok ii altrld zaman harekete getirilen emein ktlesiyle orantl olarak, ayn miktarda ii daha fazla emek salayacak biimde altrld zaman ok daha yava artar. retimin lei ne kadar byrse, bunu elde etme gds o kadar g kazanr. Bunun iddeti sermayenin birikimi ile birlikte artar. Grlm olduu gibi, kapitalist retim tarznn ve emein retkenliinin gelimesi -birikimin ayn zamanda hem sebebi hem sonucudurkapitalisti, ayn miktarda deiir sermaye harcamasyla bireysel emek glerini geniliine ya da derinliine daha byk lde smrerek, daha fazla emek gcn harekete geirebilecek duruma sokar. Ayrca, yine grlm olduu zere, kapitalist, gittike artan lde hnerli iileri daha az hnerli olanlaryla, olgun emek gcn henz olgunlamam emek gcyle, erkek iileri kadn iilerle, yetikin iileri genlerle ya da ocuklarla deitirerek, ayn miktarda sermaye ile daha fazla emek gc satn alr. Bundan dolay, birikimdeki ilerlemeyle birlikte, bir yandan, daha byk bir deiir sermaye, daha fazla sayda iiyi ie sokmakszn, daha fazla emei; te yandan, ayn byklkteki deiir sermaye, ayn byklkteki emek gc ktlesiyle daha fazla emei ve son olarak, daha yksek nitelikteki emek glerini iten karma yoluyla, daha dk nitelikteki emek glerini harekete geirir. Bu nedenle, greli bir artk nfusun retilmesi ya da bir iilerin serbest braklmas, birikimdeki ilerlemeyle birlikte hzlanan retim srecindeki kkl teknik deiimden ve buna bal olarak sermayenin deimez ksmna oranla deiir ksmnda gerekleen azalmadan daha hzl olur. Byklkleri ve etki gleri artarken, retim aralarnn iileri altrma aralar olma derecesi dyorsa, bu ilikinin kendisi de, emein retkenliinin bymesi lsnde, sermayenin, emek arzn ii talebinden daha hzl ykseltmesiyle, bir kez daha deiiklie urar. i snfnn almakta olan ksmnn ar almas, ii snfnn yedek ksmn bytrken, dier taraftan, yedekte bulunan ksmn rekabet yoluyla almakta olan ksm zerinde yaratt basknn artmas, almakta olan iileri ar almak ve sermayenin diktasna boyun emek zorunda brakr. i snfnn bir ksmnn ar almas ile di-

er ksmnn zorla isizlie mahkm edilmesi ve bunun tersi, bireysel kapitalistin bir zenginleme arac haline gelir91 ve ayn zamanda yedek sanayi ordusunun retimini toplumsal birikimdeki ilerlemeye uyan bir lde hzlandrr. Greli artk nfusun oluumunda bu unsurun ne kadar nemli olduunu, sz gelii, ngiltere rnei ortaya koymaktadr. Bu lkenin emekten tasarruf salayan teknik aralar muazzam ldedir. Byle olmakla beraber, alma, yarn, genel olarak akla uygun bir dzeye indirilecek ve ii snfnn farkl katmanlar arasnda ya ve cinsiyete gre yeni batan bltrlecek olsa, ulusal retimi imdiki lekte srdrmek iin u anda elde bulunan ii nfusu mutlak olarak yetersiz kalrd. imdiki retici olmayan iilerin byk ounluunun retici iilere dntrlmesi zorunlu olurdu. Bir btn olarak bakldnda, ii cretlerinin genel hareketleri, yalnzca, snai evrimin dnemsel deimelerine uygun olarak yedek sanayi ordusunda gerekleen genileme ve daralmalar tarafndan dzenlenir. Bundan dolay, bu hareketler, ii nfusunun mutlak saysndaki deiikliklerle deil, ii snfnn faal ii ordusu ile yedek ii ordusuna blnmesinin deien oranlaryla, artk nfusun greli byklndeki art ve azallarla, bu nfusun kh sourulup kh yeniden serbest braklmasnn derecesiyle belirlenir. Birikimin ilerlemesiyle srekli daha ksa aralklarla birbirlerini izleyen dzensiz dalgalanmalarn bozucu etkilerine de maruz kalan on yllk evrimi ve periyodik dalgalanmalaryla modern sanayi iin, emein arz ve talebini, sermayenin genilemesine
91 1863 pamuk ktl srasnda bile, Blackburnl pamuk iplii iilerinin bir brornde, Fabrika Yasalar yznden, doal olarak yalnzca yetikin erkek iilerin maruz kald ar altrmadan iddetli bir dille sz edildii grlr. Bu fabrikada yetikin iilerden gnde on iki veya on saat almalar isteniyordu; oysa ailelerinin geimini salayabilmek ve ii kardelerini ar almann sebep olduu vakitsiz lmden korumak iin alma sresinin bir ksmnda almaya can atan yzlerce ii te yanda zoraki bir aylakla terk edilmi bulunuyordu. Bror yle devam ediyor: Sormak isteriz, bu ar altrma uygulamasnn patronlarla iiler arasnda iyi ilikiler kurulmasnda olumlu bir etkide bulunmas mmkn mdr? Ar altrlan iiler de zoraki aylakla mahkm edilmi olanlar (condemned to forced idleness) kadar bu hakszln penesinde kvranmaktadr. Adil bir datma gidilse, bu blgede herkesin gnn bir parasnda almasna yetecek kadar i var. Bir ksm ii sadaka ile geinmek zorunda kalrken dier bir ksm ii ar derecede uzun saatler boyunca altrlacak yerde, hi deilse bugnk durum geinceye kadar, genel olarak, ksa sre ile herkesin i bulaca bir sistem uygulansn, derken, patronlardan sadece doru ve adil olan bir eyi istemi oluyoruz. (Reports of Insp. of Fact., 31st Oct. 1863, s. 8.) - Bir greli artk nfusun almakta olan iiler zerindeki etkisini Essay on Trade and Commerce adl eserin yazar, kendisindeki genellikle yanlmayan burjuva igdsyle kavram bulunuyor. Bu krallkta grlen aylakln (idleness) dier bir nedeni yeterli sayda ii olmamasdr. ... Mamul eyaya olaanst bir talep olduunda, emek ktlar; iiler nemlerini anlarlar ve bunu ayn biimde patronlar da anlasn isterler; bu, harikulade bir ey olur; ama bu heriflerin dn biimi o kadar ahlakszcadr ki, bu gibi durumlarda patronlar g durumda brakmak iin, btn bir gn birlikte ldrmek zere gruplar halinde birleirler. (Essay etc., s. 27, 28.) Bu herifler, aslnda, cret art talep ediyordu.

616

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

617

ve daralmasna gre deil, yani, ii piyasasnn kh sermaye kendisini genilettii iin grece az dolu, kh sermaye kendisini daraltt iin yeniden ar dolu grnmesine yol aacak ekilde sermayenin her seferindeki deerlenme ihtiyalarna gre dzenlemek yerine, tersine, sermayenin hareketini nfus miktarnn mutlak hareketine baml klacak bir yasa, gerekten gzel bir yasa olurdu. Ne var ki, bu, iktisatlarn dogmasdr. Buna gre, sermaye birikimi sonucunda cretler ykselir. Ykselen cretler nfusun artan bir hzla oalmasna yol aan bir drt olur ve bu oalma emek piyasasnn yeniden dolup tamasna ve dolaysyla sermayenin, emek arzna oranla yetersiz bir miktara dmesine kadar devam eder. Bu durumda cretler der ve madalyonun teki yz grnr. cretlerin dmesi sonucunda ii nfusu yava yava azalmaya balar ve sermaye ii nfusuna oranla yeniden bollar; ya da, dier bazlarnn yaptklar aklamaya gre, dk bir dzeyde bulunan cretler ayn zamanda ii nfusunun bymesine engel olurken, den cretler ve buna uygun olarak iilerin daha byk lde smrlmeleri, birikimi yeniden hzlandrr. Bylece, yeniden, emek arznn emek talebinden daha dk olaca, cretlerin ykselmeye balayaca vb. bir durum ortaya kar. Gelimi kapitalist retim iin gzel bir hareket biimidir bu! Oysa, cretlerdeki ykselme sonucunda gerekten alabilir nfusta herhangi bir pozitif byme kendini gsteremeden nce, snai kampanyann balatlp sonulandrlmas, savaa giriilip zaferle klmas gereken sre oktan son bulmu olurdu. 1849 ile 1859 yllar arasnda ngilterenin tarm blgelerinde cretlerde, tahl fiyatlarnn dt bir srada, pratik adan ele alndnda yalnzca nominal bir ykselme oldu; rnein, haftalk cretler Wiltshireda 7 ilinden 8 iline, Dorsetshireda 7 veya 8 ilinden 9 iline ykseldi vb. Bu ykseli, tarmsal ar nfusun, savan yaratt talep ve demir yollarnn, fabrikalarn, madenlerin vb. ynsal genilemesi yznden olaanst eksilmesinden kaynaklanmt. cretler ne kadar dk olursa, bunlardaki bylesine nemsiz bir ykselme, yzde olarak o kadar byk bir art gibi grnr. Sz gelii, haftalk cret 20 ilin olsa ve 22 iline ykselse, % 10 artm olur; buna karlk haftalk cret sadece 7 ilin olsa ve 9 iline ykselse, kulaa pek ho gelen % 284/7lik bir art gstermi olur. Her durumda, iiyi yar a yar tok tutmaya ancak yeten bu cretlerle ilgili olarak iftiler feryat etmi ve hatta, London Economist, gayet ciddi bir biimde, a general and substantial advance (genel ve hatr saylr bir ykselme) hakknda gevezelik etmiti.92 Peki, iftiler ne yapmt? Dogmatik iktisadi beyinlerde gerekletii gibi, ta92 Economist, Jan. 21, 1860.

rm iilerinin, bu parlak cretler sonucunda cretlerinin tekrar dmek zorunda kalmasna kadar oalmasn m beklemilerdi? iftiler daha fazla makine kullanmaya balad ve iiler bir anda iftiler iin bile yeterli olacak oranda fazla hale geldi. Artk tarmda eskisinden daha fazla sermayevard ve bu sermaye daha retken olan bir biimde yatrlm bulunuyordu. Bylece, emek talebi sadece greli olarak deil, mutlak olarak da dmt. Yukarda sz edilen ekonomik kurgu, cretlerin genel hareketini ya da ii snf, yani toplam emek gc ile toplam toplumsal sermaye arasndaki oran dzenleyen yasalar, ii nfusunu zel retim alanlar arasnda datan yasalarla kartrr. Sz gelii, uygun bir konjonktr dolaysyla belli bir retim kolunda birikim zel bir canllk kazanacak olsa, krlar burada ortalama krdan yksek olacandan, bu i koluna ek sermayenin akmasna yol alr ve bunun sonucunda emek talebi ve cretler doal olarak ykselmeye balar. Daha yksek bir dzeyde bulunan cretler ii nfusun daha byk bir ksmn, koullar daha uygun alanlara eker, bu durum bu alanlarn emek gcne doyduklar bir noktaya kadar devam eder; bu noktaya varldktan itibaren cretler yeniden daha nceki ortalama dzeylerine iner ya da oluan basknn ok byk olmas halinde, bu dzeyin altna der. Bundan sonra, iilerin sz konusu i koluna g etmeleri son bulmakla kalmaz, onlarn bu i kolunu terk etmelerine bile yol aan bir durum meydana gelmi olur. Ekonomi politiki, cretler artnca ii miktarnda mutlak bir art, ii miktarnda mutlak bir art olunca cretlerde mutlak bir azalma olduuna bakarak, burada bu art ve azalmalarn nerede ve nasln bulduunu sanr; oysa aslnda grdkleri belli bir retim alannn emek piyasasnn yerel dalgalanmalarndan baka bir ey deildir; gerekte onun grd ey, ii nfusunun sermayenin deien ihtiyalarna uygun olarak farkl yatrm alanlarna dalmasna ilikin grnglerden ibarettir. Yedek sanayi ordusu faal sanayi ordusu zerinde durgunluk ve orta karar refah dnemlerinde bir bask unsuru olur, ar retim ve cokunluk dnemleri srasnda faal sanayi ordusunun taleplerini dizginler. Yani, greli artk nfus, emein arz ve talebi yasasnn dayand arka plan oluturur. Greli artk nfus bu yasann hareket alann sermayenin smr ve hkmetme hrsna mutlak ekilde uygun den snrlar iinde tutar. Burada, iktisadi zrcln byk marifetlerinden birini ele almamz gereken bir noktaya dnm bulunuyoruz. Yeni makinelerin kullanlmaya balamasyla ya da eskilerinin daha geni lde kullanlmasyla deiir sermayenin bir ksm deimez sermayeye dntrldnde, sermayeyi balayan ve bylece iileri serbest brakan

618

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

619

bu olay, iktisadi zrcnn, tam tersine, iiler iin sermayenin serbest hale gelmesi diye yorumlad hatrlanacaktr. zrcnn yzszln ancak imdi tam olarak deerlendirebiliriz. Serbest braklanlar, yalnzca dolaysz olarak makinelerin yerlerini ald iiler deildir; ileride bunlarn yerlerine geecek ve henz yetime andaki iilerle, iin eskisi gibi yrtlmesi halinde gerekleecek olan olaan bymenin zamanla kararl bir biimde ie ekecei ek iiler de serbest braklr. Artk bunlarn hepsi serbest braklmtr ve i grmek isteyen her yeni sermaye bunlar emri altna alabilir. Bu yeni sermayenin piyasadan makinelerin isiz brakp emek piyasasna frlatt sayda ii ekmesi halinde, sermayenin bu yeni ektii kimseler ister sz edilen iiler olsun, ister bakalar olsun, genel emek talebi zerinde meydana gelecek etki sfr olur. Yeni sermaye daha az sayda iiye i salarsa, fazla iilerin miktar byr; daha ok sayda iiye i salayacak olursa, genel emek talebi, ancak i bulanlar ile serbest braklanlar arasndaki fark orannda bym olur. Demek ki, yatrm peinde olan ek sermayelerin genel emek talebinde yaratabilecekleri canllk, her durumda, bu sermayelerle makineler tarafndan sokaa atlan iilere yeniden i salanmas orannda etkisizlemektedir. Yani, kapitalist retim mekanizmas, sermayenin mutlak bymesine, genel emek talebinde buna uygun bir artn elik etmesini salamamaktadr. Ve zrcnn, kendilerini yedek sanayi ordusunun saflar arasnda yer almaya mahkm eden gei dnemi boyunca ilerini kaybetmi bulunan kimselerin sefalet, ac ve olas lmlerinin bir telafisi dedii ey budur! Emek talebi ile sermayedeki byme, emek arz ile ii snfndaki byme zde deildir; dolaysyla, birbirlerinden bamsz iki gcn birbirleri zerinde etkide bulunmas sz konusu deildir. Les ds sont pips. (Zarlar hilelidir.) Sermaye ayn zamanda her iki tarafta i grr. Birikimi, bir yandan emek talebini artrrken, te yandan, kendilerini serbest brakarak iilerin arzn artrr; ayn srada, isiz kalanlarn i bulanlar zerindeki basks, bunlar daha ok emek salamaya zorlar, yani emek arzn belli bir lde ii arzndan bamsz hale getirir. Emek arz ve talebini yneten yasann bu temel zerindeki hareketi, sermayenin despotluunu tamamlar. Bundan dolay, iiler, nasl olup da, daha ok altklar lde bakalarna ait olan daha ok zenginlik retmekte olduklarn ve nasl olup da, emeklerinin retkenlii artt lde sermayenin deerlenme arac olarak grdkleri ilevin bile kendileri iin gittike daha gvenilmez ve kararsz bir hal almakta olduunu grr ve bunun pf noktasn kavrar kavramaz; kendi aralarndaki rekabetin younluk derecesinin dorudan doruya ve tamamyla greli artk nfusun yaratt baskya bal bulunduu-

nu kefeder kefetmez ve btn bunlardan tr, kapitalist retimin bu doal yasasnn kendi snflar zerindeki ykc etkilerini krmak ya da zayflatmak iin, i bulabilenlerle akta kalanlar arasnda trades unions (ii sendikalar) vb. yoluyla planl bir i birlii kurma yolunda harekete geer gemez, sermaye ve onun dalkavuu olan politik iktisat, ezel ve ebed ve bir anlamda kutsal arz ve talep yasas ihlal ediliyor diye vaveylay basar. nk, alanlarla almayanlar arasndaki her tr birliktelik, bu yasann saf bir biimde ilemesine engel olmaktadr. te yandan, rnein smrgelerdeki aykr koullar bir yedek sanayi ordusunun oluturulmasn ve bununla birlikte ii snfnn kapitalistler snfna mutlak balln kstekler ksteklemez, sermaye, malm Sancho Panzasyla birlikte, kutsal arz ve talep yasasna isyan eder ve bunun iine gelmeyen hareketini zorlayc aralarla denetimi altna almaya alr.

4. Greli Artk Nfusun Farkl Varolu Biimleri. Kapitalist Birikimin Genel Yasas
Greli artk nfus mmkn olabilecek her biimde karmza kar. Her ii, yar ya da tam isiz olduu sre boyunca bunun iinde yer alr. Snai evrim boyunca bir evreden dierine geilirken brnmek zorunda kald ve bu yzden de bunalm zamanlarnda iddetli, ilerin durgunlat zamanlarda kronik bir durum alan, byk, periyodik biimleri bir yana braklrsa, greli fazla nfusun her zaman karlalan biimi vardr: akc, sakl ve durgun. Modern sanayinin merkezlerinde -fabrikalarda, manifaktrlerde, dkmhanelerde, madenlerde vb.- alanlarn saylarnda, retimin leine gre gittike den bir oranda olmakla beraber, btn olarak alndnda bir art gerekleecek biimde, iilere kh yol verilir, kh byk kitleler halinde tekrar ie alnrlar. Artk nfus burada akc biimde var olur. Hem gerek fabrikalarda hem de makinenin bir faktr olarak yer ald ya da yalnzca modern i blmnn uyguland btn atlyelerde, genlik a geride braklana kadar, ynla erkek iiye ihtiya duyulur. Bu noktaya gelinir gelinmez, ancak pek az ayn i kollarnda kullanlabilir ve ou dzenli bir ekilde iten karlr. Bunlar, akc artk nfusun sanayideki byme ile birlikte byyen bir unsurunu oluturur. Bir ksm yabanc lkelere g eder; aslnda yaptklar ey, darya giden sermayenin peinden gitmektir. Bunun sonularndan biri, ngilterede grld gibi, kadn nfusun erkek nfustan daha hzl artmasdr. i

620

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

621

kitlesindeki doal artn, sermayenin birikim ihtiyalarn karlayamamas ve yine de her zaman bunlardan fazla olmas, sermayenin kendi hareketinin znde yatan bir elikidir. Sermaye, daha byk sayda olmak zere olgunluk ana gelmemi iiye, daha az miktarda da erkek iiye ihtiya duyar. Bu eliki, dierinden daha ok gze batc deildir: binlerce kiinin, i blm kendilerini belli bir i koluna sk skya balam olduu iin, isiz kitleleri halinde sokaklar doldurduu bir srada, bir yandan da ii yokluundan ikyet edildii grlr.93 Ayrca, emek gcnn sermaye tarafndan tketimi o kadar abuk olur ki, orta yata bir ii daha o zaman mrn az ok tketmi bulunur. Byle bir ii, fazlalarn arasna katlr, ya da iiler merdiveninin daha yukardaki bir basamandan daha aadaki bir basamana indirilir. En ksa yaam srelerine tam da byk sanayi iileri arasnda rastlarz.
Manchesterdaki salk grevlisi Dr. Lee, bu ehirde ortalama insan mrnn varlkl snf iin 38, ii snf iin 17 yl olduunu hesaplamtr. Liverpoolda ortalama mr ilk snf iin 35, dieri iin 15 yldr. Bylece grlyor ki, ayrcalkl snfn ileri tkrnda olan insanlar, kendilerinden daha az ansl hemerilerine gre iki kattan daha uzun bir sre yaama hakkna sahip bulunuyor. (have a lease of life)94

Bu koullar altnda, proletaryann bu blmndeki mutlak byme, bunu oluturan unsurlarn hzla ypranmasna ramen saylarn artran bir biimi gerekli klar. Yani, ii kuaklarnn hzla yenilenmeleri gerekir. (Ayn yasa nfusun teki snflar iin geerli deildir.) Bu toplumsal ihtiya, modern sanayi iisinin iinde yaamakta olduu koullarn zorunlu bir sonucu olan erken yata evlenmelerle ve ocuk iilerin smrlmesinin bunlarn retilmelerini krl bir i haline getirmesiyle tatmin edilir. Kapitalist retim, tarm alannda yer eder etmez ya da bu alan hkm altna ald lde, burada faaliyet gsteren sermayenin birikimi ile birlikte tarm iisine duyulan talep mutlak olarak azalr ve burada iilere yol verilmesi, tarm d sanayilerde olduu gibi, daha sonra byk sayda iinin tekrar ie alnmasyla tamamlanmaz. Dolaysyla, kr nfusunun bir blm, srekli olarak, kent ya da manifaktr proletaryasna dnmeye hazr ve bu dnme iin uygun koullar gzler
93 1866 ylnn son alt ay boyunca Londrada 80.000-90.000 iinin iten atld belirtiliyor, ayn alt aylk dnemin fabrika raporunda: Talebin her zaman tam gerektii anda arz yaratacan sylemek mutlak olarak doru grnmyor. Emek sz konusu olduu zaman bu byle olmuyor; nk, emek gc olmamas yznden, geen yl pek ok makine atl kalmt (Report of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1866, s. 81.) 94 14 Ocak 1875te Birminghamda toplanan Salk Konferansnda, o zamanlar bu kentin belediye bakan, imdi (1883) ticaret bakan olan J. Chamberlainin yapt a konumas.

bir halde bulunur. (Burada manifaktr, tarm dnda kalan dier btn sanayiler anlamnda kullanlmaktadr.)95 Greli artk nfusun bu kayna da srekli ak halindedir. Ne var ki, bu greli artk nfusun kentlere doru srekli ak, krda, bykl ancak ak kanallarnn olaanst bir genileme gsterdii durumlarda ortaya kan, srekli olarak sakl bir artk nfusun varln art klar. Bundan tr, tarm iisi, cretlerin en dne mahkm edilir ve bir aya hep sefalet bataklndadr. Greli artk nfusun nc kategorisi olan durgun artk nfus, faal ii ordusunun bir blmn oluturur; ancak, tmyle dzensiz ekilde altrlr. Bu yzden, greli artk nfusun bu blm sermayeye tkenmek bilmeyen bir kullanlabilir emek gc kayna salar. Yaam koullar, ii snfnn ortalama normal dzeyinin altna der ve tam bu durum, onlar sermayenin zel smr dallarnn geni temeli haline getirir. Maksimum alma sresi ve minimum cret bunlarn ayrt edici zellikleridir. Ev sanayisi bal altnda bunun asl biimiyle tanmtk. Ev sanayisi srekli olarak byk sanayi ile tarma fazla gelen nfusla ve zellikle de zanaatla dayanan iletmenin manifaktr karsnda, manifaktrn makineli iletme karsnda ayakta duramad yerlerde kmeye balayan sanayi kollarndan gelen glerle beslenir. Birikimin hacim ve enerjisinin artmasyla birlikte fazlalk haline getirmenin ilerlemesi lsnde, bu sanayi de geniler. Ne da var ki, burada alan nfus, ayn zamanda, ii snf iinde, bu snfn toplam bymesindeki pay dier unsurlarnkilere gre daha yksek olan, kendi kendini yeniden reten ve kalclatran bir unsur oluturur. Aslnda yalnzca doum ve lmlerin saylar deil, ailelerin mutlak byklkleri de cretlerin ykseklii ve dolaysyla farkl ii kategorilerinin sahip olduklar geim aralar ktlesi ile ters orantldr. Kapitalist toplumun bu yasas, vahiler ve hatta uygarlam smrge halklar arasnda anlamsz grnrd. Bu yasa, bireyleri daha zayf olan ve durmadan krlan hayvan trlerinin ynsal yeniden remelerini hatrlatr.96
95 1861 ylnda ngiltere ve Gallerde yaplm nfus saymnda 781 kentte 10.960.998 kii, buna karlk kylerde ve dier krsal blgelerde yalnzca 9.105.226 kii sayld. ... 1851 saymnda kent says 580di ve bunlarda oturan nfus, evrelerindeki krsal blgelerde oturan nfusa aa yukar eitti. Bundan sonra gelen on yl boyunca krsal blgelerdeki nfus ancak yarm milyon kadar artmken, 580 kentteki nfus 1.554.067 kii artmt. Krsal blgelerdeki nfus art oran % 6,5, kentlerdeki art oran % 17,3. Byme oranlar arasnda farkn nedeni krdan kente gtr. Nfustaki toplam artn drtte kentlerde olmutur. (Census etc., v. III, s. 11, 12.) 96 Grnd kadaryla yoksulluk remeyi kolaylatryor. (A. Smith.) Dahas, bu, zarif ve cin fikirli Abb Galianiye gre, Tanrnn son derece akla uygun olarak kurmu olduu bir dzenin gereidir: Tanr, en yararl ileri yapacak insanlarn bolca dnyaya gelmelerini salayan bir dzen kurmutur. (Galiani, l.c. s. 78.) Sefalet, en ileri derecede ktlk ve salgn hastalklar, nfus artn durduracak yerde hzlandrr. (S. Laing,

622

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

623

Son olarak, greli artk nfusun en dipteki tortusunu, sefalet alannn sakinleri oluturur. Haydutlar, sulular, fahieler, ksaca gerek lumpen proletarya bir yana brakldnda, toplumun bu katman kategoriden oluur. Bunlarn birincisi, alabilecek durumda olan kimselerdir. Bu gibi kimselerin miktarnn her bunalmla birlikte kabardn ve ilerde grlen her canlanma ile birlikte azaldn grmek iin, yoksul halk hakkndaki ngiliz istatistiklerine yle bir bakmak yeter. kinci kategori, yetim ocuklarla yoksul ocuklardr. Bunlar, yedek sanayi ordusunun adaylardr ve rnein 1860 ylndaki gibi byk refah dnemlerinde alelacele ve kitle halinde faal sanayi ordusunun erleri haline gelirler. nc kategori, ahlk dknleri, serseriler, alabilecek halleri kalmam kimselerdir. Bu kategori, esas itibaryla, i blm yznden hareket yeteneklerinden yoksun, aresizlik iinde kvrananlar, bir iinin normal alma yan am insanlar, ve son olarak, saylar tehlikeli makinelerin, madenlerin, kimyasal maddeler imal eden fabrikalarn ve bunlara benzer yerlerin oalmasyla birlikte kabaran sakatlanm, dul kalm sanayi kurbanlarndan vb. meydana gelir. Sefalet, faal sanayi ordusunun hastanesi ve yedek sanayi ordusunun safrasdr. Greli artk nfus retimi sefalet retimini ierir; bu nfusun varl ne kadar zorunlu ise onun da varl o kadar zorunludur; sefalet, greli artk nfusla bir arada, kapitalist retimin ve zenginlik artnn bir varlk koulunu oluturur. Sefalet, kapitalist retimin faux fraissi (ek harcamalar) arasnda yer alr; ne var ki, sermaye bunu byk lde kendi srtndan atp ii snfnn ve alt orta snfn omuzlarna yklemesini bilir. Toplumsal zenginlik, faaliyet halinde bulunan sermaye, bunun bymesinin hacmi ve gc ve dolaysyla da proletaryann mutlak bykl ve emeinin retici gc ne kadar byk olursa, yedek sanayi ordusu da o kadar byk olur. Kullanma hazr emek gcnn bykln artran nedenler, sermayenin genileme gcn artran nedenlerle ayndr. Yani, yedek sanayi ordusunun greli bykl, zenginlik potansiyeli ile birlikte artar. Ama, bu yedek ordunun faal orduya oran ne kadar bykse, sefaletleri alma srasnda katlandklar ikenceyle ters orantl olarak artan artk nfus o kadar ynsal ekilde yerleiklik kazanr. Son olarak, ii nfusunun dknler tabakas ve yedek sanayi ordusu ne kadar bykse, resm yoksulluk da o kadar byk olur. Bu, kapitalist birikimin mutlak, genel yasasdr. Dier btn yasalar gibi bu yasa da, gereklemesi srasnda, burada inceleyemeyeceimiz ok sayda durum tarafndan deiiklie uratlr.
National Distress, 1844, s. 69.) Laing, bunu istatistiklerle gsterdikten sonra devam eder: Btn dnya rahat koullar iinde yayor olsayd, dnya ok gemeden sszlard. (If the people were all in easy circumstances, the world would be soon depopulated.)

ilere, saylarn sermayenin kendini deerlendirme ihtiyalarna uydurmalar vaazn veren iktisadi bilgeliin samal ortaya km bulunuyor. Kapitalist retim ve birikim mekanizmas bu sayy srekli olarak sz konusu ihtiyalara uydurur. Bu uydurma, bir greli artk nfusun ya da yedek sanayi ordusunun yaratlmas ile balar, faal sanayi ordusunun gittike byyen katmanlarnn sefaleti ve yoksulluun safras ile son bulur. Durmadan byyen bir retim aralar ktlesinin, toplumsal emein retkenliindeki ilerleme sayesinde, gittike azalan bir insan gc harcamasyla harekete geirilebileceini ifade eden yasa, iilerin retim aralarn deil, retim aralarnn iileri kulland kapitalist bir toplumda tam tersine evrilir ve yle bir ifadeye brndrlr: emein retkenlii ne kadar artarsa, iilerin istihdam aralar zerindeki bask o kadar byr, dolaysyla bunlarn varolu koullar, yani sahip bulunduklar gcn bakalarna ait zenginliin oaltlmas ya da sermayenin kendi kendini deerlendirmesi iin satlmas o kadar istikrarszlar. Grlyor ki, retim aralar ile emein retkenliinin retken nfustan daha hzl bymesi, zerine kapitalist bir klf geirildiinde, kendisinin tersi olan bir eyi ifade ediyor: ii nfusu her zaman sermayenin deerlenme ihtiyacndan daha hzl artar. Drdnc Ksmda greli artk deerin retimini incelerken grm olduumuz gibi, kapitalist toplumda, emein toplumsal retkenliini ykseltmeye yarayan btn yntemler, maliyetleri bireysel iinin srtna yklarak hayata geirilir; retimi gelitirmeye ynelik btn aralar, reticinin egemenlik altna alnmasn ve smrlmesini salayan aralar haline gelir, onu bir para-insan biiminde gdkletirir, makinenin eklentisi durumuna indirir, katlanmak zorunda kald ikence yznden emeinin ieriini yok eder; bilimin bamsz bir g olarak emek srecinin bir paras haline gelmesi lsnde onu emek srecinin zihinsel glerine yabanclatrr; iinde alt koullar bozar, emek sresi srasnda en nefret edilecek bir despotlua boyun emek zorunda brakr, btn mrn emek-zaman haline getirir, karsn ve ocuunu sermayenin Juggernaut tekerleinin altna atar. Ama, btn artk deer retme yntemleri ayn zamanda birikim yntemleridir ve birikimdeki her genileme gerisin geriye bu yntemlerin daha da gelitirilmesine yarayan bir ara olur. Bundan dolay, buradan, ald cret ne kadar yksek ya da dk olursa olsun, iinin durumunun, sermayenin birikmesi orannda, ktlemek zorunda olduu sonucu kar. Son olarak, greli artk nfusu ya da yedek sanayi ordusunu her zaman birikimin hacim ve enerjisi ile dengeli bir durumda tutan yasa, iiyi sermayeye, Hephaistosun ivilerinin Prometheusu kayalara mhladndan

624

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

625

daha sk bir ekilde balar. Sermaye birikimine karlk gelen bir sefalet birikimini gerektirir. u halde, bir kutuptaki zenginlik birikimi, ayn zamanda, teki kutuptaki, yani kendi emeinin rnn sermaye olarak reten snfn yer ald kar kutuptaki sefalet, ac, klelik, cehalet, vahileme ve manevi bozulmann birikimidir. Kapitalizm ncesi dnemin retim tarzlarnn ksmen benzer olsalar da esas itibaryla farkl grngleri ile kartrlm bir halde olmakla beraber, kapitalist birikimin bu antagonist karakteri97 politik iktisatlar tarafndan farkl biimlerde ifade edilmitir. 18. yzyln byk iktisat yazarlarndan biri olan Venedikli rahip Ortes, kapitalist retimin antagonizmini toplumsal zenginliin genel doa yasas olarak grr.
Bir lkede iktisadi iyilik ile iktisadi ktlk her zaman birbirlerini dengeler (il bene ed il male economico in una nazione sempre allistessa misura), bazlar iin meta bolluu her zaman bakalar iin bunlarn yokluuna denk olur (la copia dei beni in alcuni sempre eguale alla mancanza di essi in altri). Bazlarnn byk aptaki zenginlii, her zaman, ok daha kalabalk olan bakalarnn en gerekli eylerden mutlak olarak yoksun braklmalar ile birlikte grlr. Bir ulusun zenginlii nfusuna, sefaleti zenginliine uygun olur. Bazlarnn alkanl, bakalarn tembellie zorlar. Yoksullar ve tembeller, zenginlerin ve alanlarn zorunlu bir rndr vb.98

(that there always may be some), yoksullarn belli bir derecede tedbirsiz (improvident) (yani, azlarnda altndan bir kak olmadan dnyaya gelecek derecede tedbirsiz) olmalar, bir doa yasasdr. Bylece, insan mutluluunun hazinesi (the fund of human happiness) ok byr, daha duyarl (the more delicate) olanlar pis ve skc ilerden kurtulur ve rahatsz edilmeden daha yksek dzeyli meslekleri srdrebilir vb. ... Yoksullar Yasas, yeryznde Tanr ve doa tarafndan kurulmu bulunan bu sistemin uyum ve gzelliini, simetri ve dzenini bozma eilimindedir.99

Sefaleti ebedletiren mukaddesatta Venedikli rahip, nasl Hristiyan hayrseverliinin, evlilik yasann, manastrlarn ve kutsal vakflarn varolu nedenini bulduysa, kiliseden denek alan Protestan papaz, ayn mukaddesatta, yoksullara pek zavall miktarda bir kamu yardm alma hakkn salayan yasalar ktlemenin bahanesini bulur.
Toplumsal zenginlikteki ilerleme, der, Storch, en skc, en baya ve en iren ileri yapan, bir kelime ile hayatta hoa gitmeyen ve aalatc ne varsa kendi srtna yklenen ve bylece dier snflara zaman, huzur ve geleneksel (cest bon! {ite bu gzel}) karakter ycelii vb. salayan bu yararl snf yaratr.100

Storch, o halde, kitlelerin sefaletine ve bozulmasna yol aan bu kapitalist uygarln barbarla gre stnln aslnda salayan nedir, diye kendine sorar. Ve buna ancak tek bir cevap bulur: gvenlik!
Sanayi ve bilimin ilerlemesi sayesinde, der, Sismondi, her ii her gn kendi tketimi iin gerekli olandan ok daha fazla ey retebilir. Fakat ayn zamanda, zenginlik iinin almasyla meydana gelirken, bu zenginlik, onun kendi tketimine braklacak olsa, onu almaya daha az uygun bir hale getirecektir. Sismondiye gre, insanlar (yani ii olmayanlar) sanatn her tr mkemmelletirilmesini ve sanayinin kendilerine sunduu btn zevkleri iiler gibi kendilerinin srekli almalaryla elde etmek zorunda kalsalard, herhalde bunlar olmadan yaamay tercih ederlerdi. ... Bugn, harcanan abalar, dllerinden ayrlm bulunuyor; ilk nce alp sonra da dinlenen, ayn insan deildir: aksine, tam da birisi alt iin dieri dinlenmek zorundadr. ... Dolaysyla, emein retici glerindeki
99 A Dissertation on the Poor Laws. By a Wellwisher of Mankind (The Rev. Mr. J. Townsend), 1786, republished Lond. 1817, s. 15, 39, 41. Kendisinin yukarda andmz eseri ile Journey through Spain adl eserinin sayfalarn Malthusun ou zaman btnyle kopya ettii bu ince papazn kendisi de doktrininin en byk ksmn Sir J. Steuarttan alm fakat alrken aktardklarn deitirmitir. rnein, Steuart, Burada, klelikte, insanl (almayanlar iin) gayrete getiren zorlayc bir yntem vard. ... nsanlar, vaktiyle, bakalarnn kleleri olduklar iin zorla ie (bakalarna bedava olarak yaplan ie) koulurdu; insanlar, bugn, kendi ihtiyalarnn kleleri olduklar iin, zorla ie (yani almayanlara bedava olarak yaplan ie) koulur derken, o, buradan, besili bir vakf yiyicisi gibi, cretli iinin her zaman oru tutmas gerektii karmaz. Aksine, onlarn ihtiyalarn oaltmak ve saylar kabaran bu ihtiyalarn daha ince yaradlllar iin alsnlar diye onlara drt olmasn ister. 100 Storch, l.c, t. III, s. 223.

Ortesten yaklak 10 yl sonra, ngiltere Kilisesi rahibi Townsend, yoksulluu zenginliin zorunlu bir koulu olarak yceltmiti.
almay yasa zoruyla salamak pek ok zahmet, iddet ve grltye yol aar; oysa alk, sadece sakin, sessiz, sonu gelmeyen bir bask olmakla kalmaz, gayret ve almann en doal motifi olarak en gl biimde aba gsterilmesine yol aar.

Grlyor ki, her ey aln ii snf arasnda kalclatrlmasna bal ve bunu da, Townsende gre, hkmn zellikle yoksullar arasnda yrten nfus ilkesi salyor.
yle grnyor ki, toplum hayatnda en aalk, en pis ve en baya ilerin yaplabilmesi iin her zaman baz kimseler el altnda bulunsun diye
97 Burjuvazinin iinde hareket ettii retim ilikilerinin tek biimli, basit bir karakterinin deil, ikili bir karakterinin olduu; zenginliin retildii ayn ilikiler iinde sefaletin de retildii; iinde retici glerin gelitii ilikiler iinde bir bask gcnn de gelitii; bu ilikilerin burjuva zenginliini, yani burjuva snfnn zenginliini ancak bu snfn tek tek yelerinin servetini durmadan yok ederek ve gittike byyen bir proletarya yaratarak rettii, her gn daha ok aydnla kar. (Karl Marx, Misre de la Philosophie {Felsefenin Sefaleti}, s. 116.) 98 G. Ortes, Della Economia Nazionale libri sei 1774, Custodi, Parte Moderna, t. XXI, s. 6, 9, 22, 25 etc. Ortes diyor ki (l.c. s. 32): Uluslarn mutluluu iin yararsz sistemler kurmak yerine, kendimi onlarn mutsuzluklarnn nedenlerini aratrmakla snrlamak istiyorum.

626

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

627

sonu olmayan gelime, aylak zenginlerin lkslerini ve hazlarn artrmaktan baka bir sonu douramaz.101

Son olarak, arkanl burjuva doktrincisi Destutt de Tracy, bunu kaba bir ekilde dile getirir:
Yoksul lkeler halkn iyi durumda olduu, zengin lkeler ise, genellikle, halkn yoksul olduu lkelerdir.102

riler bunun dndadr) Byk Britanyada 1853-1864 yllar arasnda % 50,47ye (veya yllk ortalama olarak % 4,58e)103 ulamtr; oysa, ayn dnemde nfustaki art oran yaklak olarak % 12dir. Vergilenebilir toprak rantlarndaki art (binalar, demir yollar, madenler, dalyanlar vb. bunun iindedir) 1853-1864 arasnda % 38e ya da yllk olarak % 35/12ye varmtr. Bunda en byk pay aadaki kategorilere dmektedir:
1864te 1853e gre yllk gelir fazlas Binalar: Ta ocaklar: Madenler: Demirhaneler: Dalyanlar: Gaz iletmeleri: Demir yollar: % 38,60 % 84,76 % 68,85 % 39,92 % 57,37 % 126,02 % 83,29

5. Kapitalist Birikimin Genel Yasasnn rneklerle Gsterilmesi

a. 18461866 yllar arasnda ngiltere
Kapitalist birikimin incelenmesi iin modern toplumun hibir dnemi son yirmi yllk dnemden daha uygun deildir. Bu dnem Fortunann czdann bulmu gibidir. Btn lkeler arasnda klasik rnei yine ngiltere vermektedir; nk ngiltere dnya piyasasnda ilk sray tutmakta, kapitalist retim ancak burada tam anlamyla gelimi bulunmakta ve son olarak serbest ticaretin bin yllk imparatorluunun 1846dan itibaren balamasyla bu lkede baya iktisat son snandan kovulmu durumdadr. retimin, bu yirmi yllk dnem boyunca, ikinci yarsnn birincisini fazlasyla geride brakmasn salayacak ekilde muazzam bir ilerleme gsterdiini Drdnc Ksmda yeterince belirtmitik. Son elli ylda ngilterede nfusun mutlak art ok byk olmakla beraber, 1861 resm saymndan alnan aadaki tablonun gsterdii gibi, nfusun greli art ya da art oran srekli olarak dmtr:
ngiltere ve Gallerde yzde cinsiden yllk nfus artlar
1811-1821 1821-1831 1831-1841 1841-1851 1851-1861 % 1,533 % 1,446 % 1,326 % 1,216 % 1,141

Yllk art % 3,50 % 7,70 % 6,26 % 3,63 % 5,21 % 11,45 % 7,57105

1853-1864 dneminin birbiri ardna gelen her drt yln birbirleriyle karlatrrsak, gelirlerdeki art orannn durmadan ykseldiini grrz. Bu oran, rnein, krdan doan gelirler iin 1853-1857 dneminde ylda % 1,73, 1857-1861 dneminde ylda % 2,74 ve 1861-1864 dneminde ise ylda % 9,30dur. Birleik Krallkta vergiye tabi gelirlerin toplam 1856da 307.068.898 sterlin, 1859da 328.127.416 sterlin, 1862de 351.745.241 sterlin, 1863te 359.142.897 sterlin, 1864te 362.462.279 sterlin, 1865de 385.530.020 sterlindi.105 Sermaye birikimine ayn zamanda sermaye younlamas ve merkezlemesi elik ediyordu. ngiltere iin resm tarm istatistiklerinin bulunmamasna karn (ama rlanda iin vard), 10 kontluk bunlar gnll olarak vermiti. Bu istatistiklerden kan sonu uydu: 100 acredan kk olan iftliklerin says 1851-1861 yllar arasnda
103 Tenth Report of the Commissioners of H. Ms Inland Revenue, Lond. 1866, s. 38. 104 ibidem. 105 Bu saylar bir karlatrma iin yeterlidir; fakat mutlak olarak alndklarnda yanltr; nk ylda belki 100 milyon sterlinlik bir gelir beyan d kalmaktadr. Inland Revenue kurul yelerinin zellikle ticaret ve sanayi evrelerinin yaptklar sistematik vergi kaakl hakkndaki ikyetleri bunlarn btn raporlarnda tekrarlanr. Bir rnek: Bir anonim irket vergilenebilir kr olarak 6.000 sterlin beyan etmiti; bir deerleme uzman bunu 88.000 sterlin olarak saptad ve sonunda vergi bu miktar zerinden alnd. Vergilenebilir krn 190.000 sterlin olarak beyan eden baka bir irket sonunda gerek krnn 250.000 sterlin olduunu itiraf etmek zorunda kalmtr. (ibid. s. 42.)

imdi, dier taraftaki zenginlik artna bakalm. Burada en gvenilir dayanak noktas gelir vergisine tabi krlarn, toprak rantlarnn vb. hareketidir. Vergiye tabi krlardaki art (iftiler ve dier baz katego101 Sismondi, l.c. t. I., s. 79, 80, 85. 102 Destutt de Tracy, l.c. s. 231. Les nations pauvres, cest l o le peuple est son aise; et les nations riches, cest l o il est ordinairement pauvre.

628

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

629

31.583den 26.567ye dm, dolaysyla 5.016 iftlik daha byklerine katlmt.106 1815 ile 1825 arasnda veraset vergisine tabi olup da 1 milyon sterlini aan tanabilir servet yoktu; buna karlk 1825 ile 1855 arasnda bu byklkte 8, 1855ten Haziran 1859a kadar, yani 4 yllk bir srede ise 4 servet ortaya kmt.107 Ama sz konusu merkezleme en iyi biimde 1864 ve 1865 yllarna ait D kategorisi (iftlikler vb. hari sanayi ve ticaret krlar) gelir vergisinin ksa bir analizi ile ortaya konabilir. nceden unu belirteyim ki, bu kaynaktan doan gelirlerin ancak altm sterlinden yukar olanlar income taxa (gelir vergisine) tabidir. Vergiye tabi bu gelirler ngiltere, Galler ve skoyada 1864 ylnda 95.844.222 sterlin, 1865de 106.435.787 sterlin tutmutu.108 Mkellef says 1864 ylnda 23.891.009luk bir toplam nfus iinde 308.416, 1865de 24.127.003lk bir toplam nfus iinde 332.431 kii idi. Aadaki tablo bu yllardaki gelirlerin dalmn gstermektedir:
Nisan 1864te sona eren yl Kr geliri Toplam gelir: bunun iinde: bunun iinde: bunun iinde: bunun iinde: 95.844.22 sterlin 57.028.290 sterlin 36.415.225 sterlin 22.809.781 sterlin 8.744.762 sterlin Kii says 308.416 22.334 3.619 822 91 Nisan 1865te sona eren yl Kr geliri 105.435.787 sterlin 64.554.297 sterlin 42.535.576 sterlin 27.555.313 sterlin 11.077.238 sterlin Kii says 332.431 24.075 4.021 973 107

1847 1849 1856 1860 1865 1866

58.842.377 sterlin 63.596.052 sterlin 115.826.948 sterlin 135.842.817 sterlin 165.862.402 sterlin 188.917.563 sterlin109

Bu birka rnei grdkten sonra Britanya halknn nfus mdrnn att zafer lnn nedenini kolayca anlarz:
Nfus her ne kadar hzl artmsa da, sanayinin ve zenginliin ilerlemesine ayak uyduramamtr.110

imdi bu sanayinin dorudan doruya kulland insanlara, bu zenginliin yaratclarna, ii snfna bakalm.
Halkn tketim gcnde bir azalma, ii snfnn yoksunluklarnda ve sefaletinde bir artma olurken, diyor Gladstone, st snflarn elinde srekli bir zenginlik birikimi ve srekli bir sermaye bymesi meydana gelmesi bu lkenin toplumsal durumunun inkr edilemeyecek en hzn verici zelliklerinden biridir.111

Bu szde merhametli bakan 13 ubat 1843te Avam Kamarasnda ite byle konumutu. Yirmi yl sonra, 16 Nisan 1863te btesini takdim ederken ise yle diyordu:
1842-1852 yllar arasnda lkenin vergilenebilir gelirleri % 6 artmt. ... 1853 yl balang alndnda, sekiz yllk 1853-1861 dnemindeki art % 20yi bulmutu. Hemen hemen inanlmayacak derecede artc bir olgu ile kar karyayz. ... Zenginlik ve kudretteki bu ba dndrc art ... olduu gibi mlk sahibi snflara zgdr; ama bu art, genel tketim mallarn ucuzlattna gre, dolayl olarak ii nfusunun yararna olmaldr - zenginler zenginleirken, her durumda, yoksullar daha az yoksul olmutur. Bununla beraber, ar yoksulluun hafiflemi olduunu syleyemem.112
109 u anda, Mart 1867de, Hindistan ve in piyasalar Britanya pamuklu dokuma fabrikatrlerinin ihra ettikleri mallarla tekrar dolup tamaktadr. 1866da pamuklu dokuma sanayisi iilerinin cretlerinde % 5lik bir indirim yaplmtr. 1867de benzer bir ilem nedeniyle Prestonda 20.000 kiilik grev yapld. [Drdnc Almanca Basma ek: Bu, hemen sonra patlak veren bunalmn habercisi olmutu. F. E.] 110 Census etc, l. c. s. 11. 111 Gladstoneun Avam Kamarasnda 13. ubat 1843 tarihinde yapt konumadan: It is one of the most melancholy features in the social state of this country that we see, beyond the possibility of denial, that while there is at this moment a decrease in the consuming powers of the people, an increase of the pressure of privations and distress; there is at the same time a constant accumulation of wealth in the upper classes, an increase in the luxuriousness of their habits, and of their means of enjoyment. (Times, 14. Feb. 1843. - Hansard, 13. Febr.) 112 From 1842 to 1852 the taxable income of the country increased by 6 per cent. ... In the 8 years from 1853 to 1861, it had increased from the basis taken in 1853, 20 per cent! The

Birleik Krallkta 1855 ylnda 16.113.267 sterlin deerinde 61.453.079 ton, 1864 ylnda 23.197.968 sterlin deerinde 92.787.873 ton kmr; yine 1855te 8.045.385 sterlin deerinde 3.218.154 ton, 1864te 11.919.877 sterlin deerinde 4.767.951 ton pik demir retilmitir. 1854 ylnda Birleik Krallkta iletilen demir yollar, 286.068.794 sterlin denmi sermayeli 8.054 mil, 1864te, 425.719.613 sterlin denmi sermayeli 12.789 mil uzunluundayd. Birleik Krallkn toplam ihracat ve ithalat 1854 ylnda 268.210.145 sterline, 1865te 489.923.285 sterline ulamt. Aadaki tablo ihracatn hareketini gstermektedir:

106 Census etc., l.c. s. 29. John Bright, ngiliz topraklarnn yarsnn 150, sko topraklarnn yarsnn 12 toprak sahibinin elinde olduunu iddia etmiti; bu iddia rtlmedi. 107 Fourth Report etc. of Inland Revenue, Lond. 1860. s. 17. 108 Bunlar, yasal olarak geerli indirimler yapldktan sonraki net gelirlerdir.

630

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

631

Ne zavall bir dn! i snf yoksul kaldysa, yalnzca, mlkiyet sahibi snfa ba dndrc bir zenginlik ve kudret art salamas orannda daha az yoksulsa, greli olarak yine eskisi kadar yoksul kamtr. Ar yoksulluk azalmadna gre artmtr, nk ar zenginlik artmtr. Geim aralarndaki ucuzlamaya gelince, resm istatistikler, rnein Londra Yetimler Yurdunun verdii rakamlar, 1851-1853 yllarna gre 1860 ile 1862 arasndaki ylda ortalama % 20lik bir pahallama olduunu gstermektedir. Bunu izleyen ylda, 1863-1865 arasnda et, tereya, st, eker, tuz, kmr ve daha bir yn zorunlu geim arac srekli olarak pahallamtr.113 Gladstoneun 7 Nisan 1864 tarihli bir sonraki bte konumas, kr yapmadaki ilerleme ve halkn yoksulluk yoluyla ll hale gelmi mutluluu hakkndaki Pindarca bir ilahidir. Sefaletin snrnda yer alan kitlelerden, cretlerin ykselmedii i kollarndan sz ediyor ve sonunda ii snfnn mutluluunu ksaca yle ifade ediyordu:
nsan yaam, on rnein dokuzunda, hayatta kalmak iin yrtlen bir mcadeleden ibarettir.114

zenginler hzla zenginleiyor (the rich grow rapidly richer). ... iler neredeyse borlandklar esnafn kleleri haline geliyor.115

Kendisi Gladstone gibi resm kayglar tamayan Profesr Fawcett daha ak olarak yle der:
cretlerin sermayedeki bu artla birlikte (son on yllarda) ykseldiini doal olarak inkr etmiyorum; fakat grnteki bu avantaj, ok sayda zorunlu ihtiya maddesi gittike pahallat iin (o bunun deerli madenlerin deerindeki dmeden ileri geldiine inanr) byk lde yok olmutur. ... alan snflarn refahnda hissedilebilir bir art olmazken,
fact is so astonishing as to be almost incredible ... this intoxicating augmentation of wealth and power ... entirely confined to classes of property ... must be of indirect benefit to the labouring population, because it cheapens the commodities of general consumption - while the rich have been growing richer, the poor have been growing less poor! at any rate, whether the extremes of poverty are less, I do not presume to say. (Gladstone in H.o.C. 16. April 1863. Morning Star, 17. April.) 113 u parlamento raporundaki verilere baknz: Miscellaneous Statistics of the Un. Kingdom. Part VI, Lond. 1866, s. 260-273 passim. Yetim yurtlarnn, vb. istatistikleri yerine, kraliyet ailesinin ocuklar iin nerilen eyizler hakkndaki kaytlarndan da belge olarak yararlanlabilirdi. Geim aralarnn pahallamas bunlarda hi unutulmaz. 114 Think of those who are on the border of that region (pauperism), wages ... in others not increased ... human life is but, in nine cases out of ten, a struggle for existence. (Gladstone, H.o.C., 7. April 1864.) Bunun Hansard versiyonu ise yledir: Again; and yet more at large, what is human life but, in the majority of cases, a struggle for existence. - Gladstoneun 1863 ve 1864 bte konumalarndaki devaml ve apak elikileri, bir ngiliz yazar, Boileaudan ald aadaki para ile nitelendirmiti: Byledir insanolu; daldan dala srar. Sabah bann tac eder, akam olur karalar. Zaaflar umurunda deildir, bakasna dert olur; Klk deitirir gibi hkmn deitirir. ([aktaran H. Roy.] The Theory of Exchange etc. Lond. 1864, s. 135.)

ngiliz ii snfnn mlk sahibi snflar iin bu ba dndrc zenginlik ve kudret artn hangi koullar altnda yaratt bu eserin i gn ve makineler hakkndaki ksmlarnda yeterince ortaya konmutur. Ne var ki, o ksmlarda asl olarak iinin i yerindeki ileviyle ilgilenmitik. Kapitalist birikimin yasalarn tam olarak anlamak iin, iinin i yeri dndaki durumunun, beslenme ve barnma durumunun da ele alnmas gerekir. Bu eserin boyutlar bizi burada her eyden nce sanayi proletaryas ile tarm iilerinin en dk cretle alan ksm ile, yani ii snfnn ounluu ile ilgilenmek zorunda brakyor. Ama daha nce resm sefalet ya da ii snfnn varlk koulunu, yani emek gcn satma olanan kaybeden ve ancak kamu kurumlarndan salanan sadakalarla canl kalabilen blm hakknda birka sz eklememiz yerinde olacaktr. ngilterede116 resm yoksullar listesinde u saylar grrz: 1855te 851.369 kii, 1856da 877.767 kii, 1865te 971.433 kii. Pamuk ktl sonucunda 1863 ve 1864 yllarnda bu saylar 1.079.382 ve 1.014.978 kiiye ykselmitir. Etkisini en ar biimde Londrada duyuran 1866 bunalm dnya piyasasnn skoya Krallndan daha kalabalk olan bu merkezinde yoksullarn saysnda 1866da 1865 ylna oranla % 19,5lik, 1864e oranla % 24,4lk, 1867 ylnn ilk aylarnda 1866ya oranla daha da byk bir art yaratmt. Sefalet istatistiklerinin analizinde iki noktaya dikkati ekmek gerekir. Bir yandan, yoksullar kitlesindeki artma ve azalma hareketi, snai evrimin dnemsel deimelerini yanstr. Dier yandan, sermayenin birikimiyle birlikte snf mcadelesinin ve dolaysyla iilerin kendilerine gvenlerinin gelimesi orannda, resm istatistiklerin, sefaletin gerek bykl hakkndaki aldatclk derecesi giderek artar. Yoksullara reva grlen ve son iki yl boyunca ngiliz basnnn (Times, Pall Mall Gazette vb.) hakknda bu derece grlt kopard barbarlk, yeni bir ey deildir. Daha 1844te F. Engels ayn vahete ve sansasyon edebiyatna zg geici ve yapmack yaygaralara dikkat ekmiti. Ama Londrada son on ylda alktan lmlerde (deaths by starvation) grlen korkun art, iilerin, sefaletin cezaevi olan alma yurdundaki117 klelikten duyduklar artan deheti hibir kukuya yer brakmayacak biimde kantlar.
115 H. Fawcett, l.c, s. 67, 82. inin bakkala gittike daha baml hale gelmesine gelince, bu, istihdamdaki giderek artan dalgalanmalarn ve kesintilerin sonucudur. 116 ngiltere denilince her zaman buna Galler dahildir; Byk Britanya, ngiltere, Galler ve skoyay iine alr; Birleik Krallk, bu lke ve rlanda demektir. 117 Workhouse (alma yurdu) kelimesinin Adam Smith tarafndan zaman zaman hl manufactory (i yeri, atlye) kelimesi ile e anlamda kullanlyor olmas, onun zamanndan bu yana kaydedilen ilerlemeye ayr bir k tutulmaktadr. rnein, eserinin i blm zerine olan blmnn girii yledir: Farkl i kollarnda i gren kimseler ou zaman ayn alma yurdunda (workhouse) toplanabilir.

632

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

633

b. Britanya snai ii snfnn dk cret alan katmanlar

imdi snai ii snfnn dk cret alan katmanlarn ele alalm. 1862 pamuk ktl srasnda Dr. Smith, Privy Council (zel Danma Kurulu) tarafndan Lancashire ve Cheshiredaki zor duruma dm pamuklu dokuma iilerinin beslenme koullar hakknda bir aratrma yapmakla grevlendirilmiti. Bundan nce yllar boyu yapm olduu gzlemler onu u sonuca vardrmt: Alk hastalklarndan (starvation diseases) saknmak iin, ortalama ii kadnn gnlk gdasnda en az 3900 grain karbon ve 180 grain azot, ortalama erkek iininkinde ise en az 4300 grain karbon ve 200 grain azot bulunmaldr. Bu kadar besleyici madde kadnlar iin yaklak olarak iki librelik, erkekler iin bundan 1 /9 kadar fazla iyi buday ekmeinden salanabilir. Yetikin erkekler ve kadnlar iin haftalk ortalama en az 28.600 grain karbon ve 1.330 grain azottur. Pamuklu dokuma iilerinin tkettikleri gda maddelerinin bunalm dolaysyla dm bulunduu acnacak dzey ile Dr. Smithin hesaplar arasndaki tam uyuma bu hesaplar gerek hayatta alacak derecede dorulamtr. Aralk 1862de bu iiler haftada 29.211 grain karbon ve 1.295 grain azot alyordu. 1863te Privy Council ngiliz ii snfnn en kt beslenen blmnn durumu hakknda bir aratrma yaplmasn emretmiti. Privy Councilde grevli Dr. Simon bu ite kendisine yardmc olarak yukarda ad geen Dr. Smithi semiti. Aratrmalar, bir yandan tarm iilerini te yandan da ipekli dokuma iilerini, terzileri, deri eldivencileri, oraplar, eldiven dokumaclarn ve kunduraclar kapsyordu. oraplar hari, son saylanlarn tm kentlidir. Bu aratrmada kural, her kategorideki en salam ve grece iyi durumda olan aileleri semek olmutu. Genel olarak u sonuca varlmt:
Kentli ii snflarnn yalnzca birinde, azot tketimi, altna inildii zaman alk hastalklarnn grld mutlak asgari dzeyi pek az ayordu. Birinde ok byk lde olmak zere, iki snfta azotlu ve karbonlu besin miktar yetersizdi. Tarm ilerinde alan ailelerin 1/5inden fazlas tketimi mutlak gerekli olan karbonlu besin miktarndan az, 1/3nden fazlas mutlak gerekli azotlu besin miktarndan az tketimde bulunuyor ve kontlukta (Berkshire, Oxfordshire ve Somersetshire) ortalama yerel diyet asgari azotlu besin miktarna ulamyordu.118

tersizlii genellikle kadn ve ocuklarn payna der; nk iini yapmak iin erkek beslenmelidir. Aratrmaya konu olan kentli iilerin baz kategorilerini ok daha byk bir besin yetersizlii krp geiriyordu. Bunlar ylesine kt besleniyor ki, salklarn harap eden dehet verici yoksunluklarn says (kapitalistin kanmas ite bu! yani iilerinin sadece canl kalmalar iin mutlak olarak gereken geim aralarn salayacak creti vermekten bile kanma!) yksek olmaldr.120 Aadaki tablo, yukarda sz geen kentli ii kategorilerinin beslenme durumunu ve pamuklu dokuma iilerinin en byk zorluk yllarnda tkettikleri besin miktarn Dr. Smithin kabul ettii asgarilerle karlatrma olanan veriyor:
Haftalk karbon ortalamas grain Kentteki be i kolu Lancashirel isiz fabrika iileri Eit sayda erkek ve kadn iin Lancashirel iilere nerilen asgari miktar 28.876 29.211 28.600 Haftalk azot ortalamas grain 1.192 1.295 1.3302122

Her iki cinsiyet

Tarm iileri arasnda en kt beslenenler Birleik Krallkn en zengin ksm olan ngilteredeki iilerdir.119 Tarm iileri arasnda besin ye 1 grain = yaklak 0,065 gram. ev.

ncelenen snai ii kategorilerinin yars, ya da 60/125i kesinlikle hi bira imiyor, % 28i ise hi st imiyordu. Sv besin maddelerinin haftalk ortalamas aile bana t ii yapan kadnlar iin 7 ons ile oraplar iin 24 ons arasnda deiiyordu. Hi st imeyenlerin ounluunu Londra terzihanelerindeki kadn iiler oluturuyordu. Tketilen haftalk ekmek miktar, terzilerde 7 libre ile kunduraclarda 11 libre arasnda oynuyor ve yetikin ii bana haftada 9,9 librelik bir toplam ortalamay buluyordu. eker (urup vb.) gene haftalk olarak deri eldivenciler iin 4 ons ile oraplar iin 11 ons arasnda deiiyordu; btn kategoriler iin yetikin bana toplam haftalk ortalama 8 onstu. Yetikin bana toplam haftalk tereya (hayvansal ya vb.) ortalamas 5 onstu. Yetikin bana toplam haftalk et (domuz eti vb.) ortalamas ipek dokumaclar iin 7 ons ile deri eldivenciler iin 18 ons arasnda oynuyordu; eitli kategoriler iin toplam ortalama 13,6 onstu. Yetikin bana haftalk beslenme giderleri u genel ortalamalar veriyordu: ipek dokumaclarnda 2 ilin 2 peni, terzilerde 2 ilin 7 peni, deri eldivencilerde 2 ilin 9 peni, kun120 l.c. s. 13. 121 l.c. Appendix, s. 232.

118 Public Health. Sixth Report etc. for 1863, Lond. 1864, s. 13. 119 l.c. s. 17.

634

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

635

duraclarda 2 ilin 7 peni, oraplarda 2 ilin 6 peni. Macclesfieldin ipek dokumaclar iin haftalk ortalama sadece 1 ilin 8 peniden ibaretti. En kt beslenen ii kategorilerini terzihanelerde alan kadnlar, ipek dokumaclar ve deri eldivenciler oluturuyordu.122 Dr. Simon genel salk raporunda bu beslenme durumu hakknda unlar sylyor:
Hastanelerde yatarak tedavi gren veya ayakta tedavi edilen yoksul hastalara bakmaya alkn olan herkes, besin yetersizliinin dourduu veya arlatrd hastalklarn saylmayacak kadar ok olduunu teyit edecektir. ... Bununla beraber, salk bakmndan burada baka bir ok nemli husus sz konusudur. ... Besinden yoksun kala ancak ok byk glkle katlanldn ve zorunlu perhizin kural olarak ancak daha nceki bir dizi yoksunluktan sonra geldiini hatrlamak gerekir. Besin yetersizliinin salk bakmndan nem kazanmasndan ok nce, yaam ile alktan lm snrlar arasnda dalgalanan azot ve karbon miktarlarn saymay fizyolojistin dnmesinden ok nce, aileler konforun her trlsnden tamamyla yoksun hale gelmi bulunur. Giyinme ve snma ihtiyalarn, beslenmeden de zor karlarlar. Havann sertliine kar kendilerini yeterince koruyamazlar, oturduklar yerler hastalklar douracak veya arlatracak derecede darlamtr; bir ev iin gerekli mobilya ve eyadan hemen hemen hibir iz yoktur; temizlik bile pahal veya zor hale gelmitir. Kendine sayg sonucu gene de temiz kalmaya kalkrlarsa, bu yolda harcanan her aba alktan duyulan acnn artmasna sebep olur. Ev, barnmann en ucuz olduu yerdedir; bu gibi yerlerde salk gzetim hizmetleri en asgari dzeydedir; lmlar meydandadr; trafik yok denecek kadar azdr; pislikler ve pler toplanmaz; topluca yaamann rahatszlklar azamisine varr; su ya ok azdr ya da en kt cinsindendir ve stelik kentlerde k ve hava da son derece yetersizdir. Besin yetersizlii anlamna geldii hallerde yoksulluun salk bakmndan kanlmaz bir biimde karlat tehlikeler ite bunlardr. Btn bu dertlerin toplam hayat iin ok byk bir bel olmakla beraber, bal bana besin yetersizlii korkun bir derttir. ... zellikle bu yoksulluun tembellikten ileri gelen bir yoksulluk olmad hatrlanrsa, bu dnceler bir kat daha elem verici olur. alan insanlarn sefaletidir bu. Hi phe yoktur ki, kentli iiler bir parack yiyecek elde etmek iin ou zaman her tr ly aan bir alma sresine katlanmak zorundadr. Byle olmakla beraber ancak ok snrl bir anlamda bu iin insan yaatmaya yettii sylenebilir. ... ok byk bir ounluk iin bu szde kendini yaatabilme durumu ancak sefalete doru u ya da bu uzunlukta dolambal bir gidi olabilir.123

mmkndr. Barnma koullar konusunda durum bakadr. Tarafsz her gzlemci unu aka grr: retim aralarnn merkezlemesi ne kadar ynsal olursa, iilerin ayn yerdeki ylmalar o kadar byk olur; bundan dolay, sermaye ne kadar hzl birikirse, iilerin barnma koullar o kadar sefilleir. Kentlerdeki, zenginliin ilerlemesine elik eden ve kt ina edilmi mahallelerin yklmas, bankalar, maazalar vb. iin saraylarn inas, ticari trafik ve lks arabalar iin yollarn geniletilmesi, atl tramvay hatlarnn oluturulmas vb. yollarla gerekletirilen iyiletirmeler (improvements), aktr ki, yoksullar gittike daha kt ve daha kalabalk yerlerde barnmak zorunda brakmaktadr. te yandan herkes bilir ki, konutlarn pahall kaliteleriyle ters orantldr ve sefalet madenleri, konut speklatrleri tarafndan Potosi madenlerinin hibir zaman gerektirmedii kadar az bir masrafla ve bunlarn saladndan daha byk bir krla iletilir. Kapitalist birikimin antagonist karakteri ve dolaysyla genel kapitalist mlkiyet ilikileri124 burada ylesine aktr ki, bu konu hakknda yazlm resm ngiliz raporlar bile mlkiyet ve mlkiyet haklar ile ilgili olarak geleneksel izgiden ayrlan klarla doludur. Sanayinin gelimesi, sermaye birikimi, kentlerin bymesi ve gzellemesi ile birlikte bu dert ylesine bymtr ki, saygnlkn koruma salamad bulac hastalklar korkusu, bal bana, 1847den 1864e kadar parlamentodan salkla ilgili saylar 10dan az olmayan yasalarn geirilmesine neden olmu ve dehete urayan burjuvazi Liverpool, Glasgow vb. gibi baz kentlerde belediyeleri kamu sal nlemleri almaya zorlamt. Bununla beraber, Dr. Simon 1865 tarihli raporunda yle sesleniyor: Genel olarak ifade edilecek olursa, ngilterede ktlkler kontrol altnda deildir. Privy Councilin emri ile 1864te tarm iilerinin ve 1865te kentlerdeki yoksul snflarn barnma koullar hakknda aratrmalar yaplmtr. Dr. Julian Huntern hayranlk uyandran bu almalar yedinci ve sekizinci Public Health (Kamu Sal) raporlarnda yer almaktadr. Tarm iilerinin durumunu daha sonra ele alacam. Kentlerdeki barnma koullar iin bir giri olmak zere Dr. Simonun u genel gzlemini aktaryorum:
Benim resm grm srf hekimlik asndan olmakla beraber, en basit insanlk duygusu, ktln teki yzn grmezden gelmeye olanak vermez. Bu ktlk belirli bir ykseklik derecesine varnca, her tr nezaketin yadsnmasna, bedenlerin ve bedensel ilevlerin iren bir biimde iice girmesine, insandan ok hayvana yarar bir bedensel ve cinsel plakln
124 Birey haklarnn mlkiyet hakkna feda edilmesinin, alan snflarn barnma hakknn mlkiyet hakkna feda edilmesi kadar ak ve utanmazca bir baka rnei bulunmuyor. Her byk kent insanlarn kurban edildii bir yer, her yl binlerce insann hrs tanrs iin kesildii bir sunaktr. (S. Laing, l.c. s. 150.)

En alkan ii katmanlarnn ektii alk ikencesi ile zenginlerin kapitalist birikime dayanan kaba veya rafine savurgan tketimleri arasndaki isel balanty anlamak ancak iktisat yasalarn bilmekle
122 l.c. s. 232, 233. 123 l.c. s. 14, 15.

636

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

637

ortaya serilmesine hemen hemen zorunlu olarak yol aar. Bu tr etkiler altnda ne kadar uzun sre kalnrsa, bunun dourduu soysuzlama o kadar derin olur. Bu soysuzlamaya mahkm olarak dnyaya gelen ocuklar rezalete vaftiz edilir (baptism into infamy). Ve bylesi koullar altnda bulunan kiilerin baka bakmlardan, z maddi ve manevi temizlik olan uygarla ulamak iin aba gstermelerini istemek, hi gereklemeyecek bir umuda kaplmak olur.125

Bu ii kendilerine meslek edinmi beylerden zaten baka bir ey beklenmez; kiraclar alabildiine yolarlar, sonra da evi mmkn olan en berbat bir durumda daha sonra gelenlere teslim ederler.129

Kiralar haftadan haftaya denir ve bu beyler hibir risk altna girmez. Kent iinde demir yollarnn inas sonucunda,
ksa sre nce Londrann dou kesiminde bir cumartesi akam oturmakta olduklar evlerden karlan bir sr ailenin az sayda dnya mal eya srtlarnda, alma yurdu dnda snacak bir yerleri olmadan ortalarda dolatklar grlmt.130

Ar derecede kalabalk veya insanlarn oturmasna mutlak olarak elverisiz barnma mekanlar bakmndan Londra bata gelir.
Hi kukuya yer brakmayan iki nokta var, diyor Dr. Hunter. Birincisi, Londrada, sefalet koullar ngilterenin baka yerlerinde grdklerimin hepsini aan ve her biri yaklak olarak 10.000 kiilik yaklak 20 byk koloni bulunuyor. Bu durum da hemen hemen tamamyla kt konut koullarnn sonucudur. kincisi, bu kolonilerdeki evler yirmi yl ncesine gre bugn ok daha harap ve kalabalktr.126 Londra ve Newcastlen birok blmnde hayatn cehennemi andrdn sylersek, abartm olmayz.127

alma yurtlar zaten ar doludur ve parlamentonun onaylam bulunduu iyiletirmeler henz balang aamasndadr. Oturduklar evlerin yklmas ile sokakta kalan iiler, bulunduklar kilise blgesinden ayrlmaz ya da olsa olsa buna mmkn olduu kadar yakn bir yere yerleir.
Doal olarak, i yerlerinin mmkn olduu kadar yaknnda oturmak isterler. Bunun sonucu, iki odas olan bir ailenin tek bir odayla yetinmek zorunda kalmasdr. Daha fazla kira deseler bile, yeni barnaklar, kovulduklarndan daha da ktdr. Strandl iilerin yars, i yerlerine kadar iki mil yrmek zorundadr.

yiletirmeler ve onlarla birlikte eski cadde ve evlerin ykm ilerledike, metropoldeki fabrika says ve buraya insan akm arttka ve son olarak kentsel toprak rantlaryla birlikte ev kiralar ykseldike, kk esnaf ve aa orta snfn dier unsurlaryla birlikte, ii snfnn daha iyi durumdaki blm de Londrada gittike artan lde bu iren barnma koullarnn iine dme belsna urar.
Ev kiralar ylesine lsz ykselmitir ki, bir odadan fazlas iin kira deyebilecek ok az ii vardr.128

Londrada bir sr middlemen (arac) ile ykl olmayan ev mlkiyeti yok gibidir. Her alc, ald arsay er veya ge bir jury price (jri fiyat) (yeminli yelerin saptad kamulatrma fiyat) ile tekrar elinden karma dncesiyle ya da civarda birtakm byk giriimlerin kurulmas dolaysyla olaanst deer artndan yararlanma hesabyla speklasyona giritiinden, Londrada arsa fiyatlar, saladklar yllk gelire gre her zaman ok yksek olur. Bunun sonucunda, sresi bitmek zere olan kira szlemelerinin alm-satm dzenli bir i haline gelmitir.
125 Public Health. Eighth Report, Lond. 1866, s. 14, not. 126 l.c. s. 89. Bu kolonilerdeki ocuklarla ilgili olarak. Dr. Hunter unlar sylyor: Yoksullarn youn kalabalklar halinde toplanmasndan nceki dnemde ocuklar nasl yetitiriliyorlard, bilmiyoruz; gelecek gnler iin eitimlerini, bugn, bu lkenin gemiinde herhalde benzeri olmayan koullar altnda, tehlikeli snflar olarak, yar plak, ayya, ar ve hayadan yoksun kavgac her yatan insanla gece yarlarna kadar bir arada oturarak tamamlayan bu ocuklarn ilerideki davranlarnn ne olacan bugnden sylemek isteyecek biri, cretkr bir khin olurdu. (l.c. s. 56.) 127 l.c. s. 62. 128 Report of the Officer of Health of St. Martins in the Fields, 1865.

Ana caddesi yabanclar zerinde Londrann zenginlii hakknda arpc bir etki uyandran ayn Strand, insanlarn Londrada nasl istiflendiklerinin bir rnei olabilir. Thames nehrinin yars bu hesaba dahil olduu halde, Strandn tek bir kilise blgesinde salk memurlar acre bana 581 kiinin dtn hesaplamtr. Aktr ki, imdiye kadar Londrada grld zere, oturulamaz haldeki evlerin ykmn gerektirmi olan her tr salk nlemi, iilerin bir mahalleden karlp bir dierinde st ste ylmalarndan baka bir eye yaramaz. Dr. Hunter yle diyor:
Ya btn bu ilemleri bir samalk olarak deerlendirip mutlak olarak durdurmak gerekir ya da bugn hi abartsz bir ulusal dev diyebileceimiz bir eye, yani birikmi paralar olmad iin balarn sokacaklar bir yer edinemeyen, ama ev sahiplerine dzenli aralklarla para deyebilen insanlara barnak salanmasna kamuoyunun sempatisi (!) uyanmaldr.131

u kapitalist adalete hayran olmamak mmkn m? Arsa sahipleri, ev sahipleri ve i adamlar, gayrimenkulleri, demir yolu, yeni yol yapm vb. gibi iyiletirme nedeniyle kamulatrldnda, yalnzca tam bir bedel almakla kalmaz. Bunlar, ilahi ve beer adaletin gereklerine uygun olarak katlanmak zorunda kaldklarkanmakarlnda fahi bir
129 Public Health. Eighth Report, Lond. 1866, s. 91. 130 l.c. s. 88. 131 l.c. s. 89.

638

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

639

krla teselli edilir. Oysa ii, kars, ocuklar ve eyasyla sakaa atlr ve iiler kentin belediye kurallarnn sk skya uyguland mahallerine byk kitleler halinde doluunca da, toplum sal adna polis tarafndan pelerine dlr! 19. yzyln banda ngilterede Londradan baka nfusu 100.000i bulan bir kent yoktu. Nfusu 50.000i aan ancak be kent vard. Bugn, nfusu 50.000den fazla olan 28 kent var.
Bu deimenin sonucu, kentli nfusta sadece muazzam bir art olmakla kalmam, ayn zamanda youn nfuslu eski kk kentler, imdi, serbeste hava almalarna olanak brakmayacak biimde, epeevre binalarla sarlm merkezler haline gelmitir. Bunlar artk cazip bulmadklar iin, zenginler buralar terk edip daha gzel olan banliylere yerleir. Zenginlerden sonra gelenler, bunlarn braktklar byk evlere, ou zaman yanlarna baka kiraclar da alarak, her oda bir aile olmak zere yerleir. Bylece, belirli bir nfus, onlar barndrma amacyla yaplmam ve onlar iin tmyle uygunsuz olan, evreleri yetikinler iin gerekten alaltc, ocuklar iin bozucu koullarla dolu olan bu evlere ylmtr.132

Bu trl inlerin haftalk kiras 8 peni ile 3 ilin arasnda deiir.

Newcastle-upon-Tyne, diyor Dr. Hunter, bize, yalnzca konut ve sokaklarn yaratt d etkilerle ou zaman hemen hemen vahet derecesine varan bir soysuzlamaya uram taral insanlarmzn en gzel soylarndan birini rnek olarak sunar.134

Bir sanayi veya ticaret kentinde sermaye ne kadar hzl birikirse, smrlebilir insan malzemesi buraya o kadar hzl akar ve iiler iin arabuk salanan konutlar o kadar kt olur. Verimlilii durmadan artan bir kmr ve maden blgesinin merkezi olarak Newcastle-upon-Tyne, konut cehennemi olma bakmndan Londradan sonra ikinci gelir. Burada 34.000den az olmayan insan, tek odal konutlarda oturur. Ksa sre nce Newcastle ve Gatesheadde nemli sayda ev, yetkililer tarafndan toplum iin tehlikeli olmalar nedeniyle yktrlmtr. Yeni ev yapm ok yava, ama iler ok hzl yrmektedir. Bu yzden kent 1865te, ncesinde hi olmad kadar ar dolmutu. Hemen hemen kiralanacak bir tek oda yoktu. Newcastle Ateli Hastalklar Hastanesinden Dr. Embleton yle diyor:
Tifsn devamnn ve yaylmasnn nedeni, hi phe yok ki, insanlarn st ste yaamalar ve konutlarnn pis olmasdr. ilerin oturduklar evler genellikle kmaz sokaklarda veya kapal avlulardadr. Bunlar, k, hava, mekn ve temizlik bakmlarndan gerek yetersizlik ve sala aykrlk rnekleridir; bu durum herhangi bir uygar lke iin yz karasdr. Erkekler, kadnlar ve ocuklar buralarda geceleri koyun koyuna yatar. Erkekler sz konusu olduunda, gece vardiyas ve gndz vardiyas hi aralksz pe pee geldiinden yataklar soumaya bile vakit bulmaz. Su durumlar kt ve tuvaletleri daha da kt olan evler kirli, havasz ve bulac hastalk yuvasdr.133
132 l.c. s. 56. 133 l.c. s. 149.

Sermaye ile emein gelgitleri sonucu, bir sanayi kentinde bugn katlanlabilir olan konut durumu yarn korkunlaabilir.Ya da kent ynetimi sonunda en gze batan ktlkleri ortadan kaldrmaya karar verebilir. Hemen arkasndan perian olmu rlandallar veya yoksul dm ngiliz tarm iileri ekirge srleri gibi ortal kaplar. Bunlar bodrumlara ve tavan aralarna tklr ya da daha nce iyi durumda olan ii evleri, Otuz Yl Savalarnn asker adrlar gibi, iindekilerin durmadan deitii meskenler haline gelir. rnek: Bradford. Dar grl belediye, burada tam o srada kent reformuyla meguld. Ayrca, 1861de burada hl 1751 bo ev vard. Fakat imdi, iler canland ve zenci dostu yumuak liberal Bay Forster geenlerde bu konuda pek ustalkl laflar etti. ler gelitike yedek ordu veya greli artk nfusun art arda gelen dalgalar doal olarak ortal kaplad. Dr. Huntern bir sigorta irketi temsilcisinden ald listede135 kaytlar bulunan korkun durumdaki bodrum
134 l.c. s. 50. 135 Bradforddaki bir ii sigorta irketi temsilcisinin listesi Vulcan Street (Sokak) No: 122 Lumley Street No: 13 Bower Street No: 41 Portland Street No: 112 Hardy Street No: 17 North Street No: 18 North Street No: 17 Wymer Street No: 19 Jowett Street No: 56 George Street No: 150 Rifle Court, Marygate No: 11 Marshall Street No: 28 Marshall Street No: 49 George Street No: 128 George Street No: 130 Edward Street No: 4 George Street No: 49 York Street No: 34 Salt Pie Street Regent Square 1 Acre Street Roberts Court. No: 33 Back Pratt Street; bakrc atlyesi olarak kullanlyor Ebenezer Street No: 27 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 3 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 1 oda 2 oda Bodrum 1 bodrum 1 bodrum 1 bodrum 1 bodrum 1 bodrum 16 11 11 10 10 16 13 8 12 3 11 10 3 18 16 17 2 2 26 8 7 7 7 6 kii kii kii kii kii kii kii yetikin kii aile kii kii aile kii kii kii aile aile kii kii kii kii kii kii

640

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

641

ve odalarda ounlukla iyi cret alan iiler oturuyordu. iler, daha iyi evler bulabilecek olsalar, daha yksek kira demeye hazr olduklarn sylyordu. Bu arada, yumuak liberal milletvekili Bay Forster serbest ticaretin salad bolluk ile Bradfordlu mmtaz ynl iplik sanayicilerinin muazzam krlarndan gzleri yaararak sz ederken, iilerin durumu gittike ktlemekte ve hastalk bunlar krp geirmekteydi. Bradfordun yoksullarna bakan hekimlerden biri olan Dr. Bell, 5 Eyll 1865 tarihli raporunda, blgesindeki ateli hastalarn korkun lm orann bunlarn barnma koullaryla aklyor:
1500 ayak kplk bir bodrumda 10 kii oturuyor. ... Vincent Street, Green Air Place ve Leysde 435 yata ve 36 tuvaleti olan 223 evde 1450 kii yayor. Her yatakta -burada yatak deyimi her trl pis paavra ve tala ynn kapsar- ortalama 3,3 bazen de 4 veya 6 kii yatar. Birou plak yerde giysileriyle yatar; evli veya bekr gen erkek ve kadnlar hepsi bir arada uyur. Bu konutlarn ounlukla karanlk, nemli, pis kokulu ve insann barnmasna tamamen elverisiz inler olduunu eklemek bilmem gerekir mi? Bunlar, hastalk ve lm yayan ve kurbanlarn, bu veba banlarnn ortamzda irin toplamalarna izin veren iyi durumdakiler (of good circumstances) arasndan da alan merkezlerdir.136

sanayi eri hem de kirac olarak iki kere smren mteahhit efendi iin ok byk bir kr kayna olan birtakm kyler geliigzel ortaya kar. Barakalar, bir, iki veya delikli olularna gre, bunlarda oturanlar, yani demir yolu iileri vb., haftada 2, 3 veya 4 ilin demek zorundadr.139 Bu konuda bir rnek yetecektir. Dr. Simonun raporunda belirttiine gre, Sevenoaks kilise blgesi Nuisances Removal Committee (Skntlar Giderme Komitesi) bakan Eyll 1864te ileri Bakan Sir George Greye aadaki protestoyu bildirmitir:
Yaklak olarak 12 ay ncesine kadar bu blgede, iek, bilinmeyen bir hastalkt. Bu tarihten ksa sre nce Lewisham ile Tunbridge arasnda bir demir yolu inasna baland. En nemli ilerin bu kentin hemen yaknnda toplanmasna ek olarak, btn inaatn ana deposu da buradayd. Bundan dolay ok sayda personel burada alyordu. Bunlarn hepsini kulbelere yerletirmek mmkn olmadndan, mteahhit Bay Jay, iileri barndrmak amacyla, hat boyunca eitli noktalarda barakalar yaptrd. Bu barakalarda havalandrma ve pis su tesisat olmad gibi, her kulbenin sadece iki gz odas vard; fakat buna ramen, ailesi ne kadar kalabalk olursa olsun, her kirac yanna bakalarn da almak zorundayd. Bize gelen hekim raporuna gre, bu durumun dourduu sonu uydu: durgun ve pis sularn ve pencerelerinin hemen altndaki lm birikintilerinin bunaltc kokularndan kurtulmak iin bu zavall insanlar btn gece boucu bir havay soluma ikencesine katlanmak zorundayd. Son olarak, bu barakalar gezme frsatn bulmu olan bir hekim, bu durumla ilgili ikyetleri komitemize bildirdi. Bu szm ona konutlar hakknda ok ac bir dil kullanm ve hemen birka salk nlemi alnmayacak olursa, ok ciddi sonularla kar karya kalnaca endiesini belirtmiti. Bir yl kadar nce mteahhit Jay, altrd insanlardan bulac hastalklara tutulanlarn hemen tecrit edilebilmeleri iin bir kulbe yaptracana sz vermiti. Verdii sz geen Temmuz aynn sonunda tekrar etmi olmasna ve o tarihten bu yana birok iek vakas ve bunlarn sonucu olarak iki lm vakas grlm olmasna ramen, Bay Jay bu ynde en kk bir giriimde bile bulunmamtr. Hekim Kelson 9 Eyllde bana ayn barakalarda baka iek vakalarnn da grldn haber verdi ve durumu korkun olarak niteledi. Bilgilerinize (bakann bilgilerine) unu da arz etmek gerekir ki, kilise blgemizde veba evi ad verilen ve bulac hastalklara tutulanlarn bakld tecrit edilmi bir ev vardr. Bu ev u sralarda aylardan beri durmadan gelen hastalarla dolup tamaktadr. Bir ailede be ocuk iek ve ateten lmtr. Bu yl 1 Nisandan 1 Eylle kadar, drd yukarda sz geen bu veba yuvas barakalarda olmak zere, says 10dan az olmayan iekten lm vakas grlmtr. Bireyleri hastala tutulan aileler bunu mmkn olduu kadar gizledikleri iin, hastalk vakalarnn kesin saysn bilmek olanakszdr.140
139 l.c. s. 165. 140 l.c. s. 18, not. Chapel-en-le-Frith-Unionn yoksullara yardm memuru nfus idaresi mdrne unlar bildirmitir: Doveholesda, kire birikintisinden meydana gelme

Bristol, konut sefaleti bakmndan Londradan sonra nc srada yer alr. Avrupann en zengin kentlerinden biri olan bu kentte en ak yoksulluun (blank poverty) ve konut sefaletinin zirvesine ulalr.137

c. Gebe nfus
imdi, k yeri tara, yaptklar ilerse byk lde snai olan bir halk katmann ele alacaz. Bu, sermayenin, ihtiyacna gre kh oraya, kh buraya att, hafif piyadesidir. Yry halinde olmad zamankonaklar. Gebe emek, eitli inaat ve kanalizasyon ilerinde, tulaclkta, kire ocaklarnda, demir yolu yapmnda vb. kullanlr. Salgn hastalklar drt bir tarafa gtren bu gebe nfus, konakladklar yerlere ve dolaylarna iek, tifs, kolera, kzl vb. hastalklar yayar.138 Demir yolu inas vb. gibi nemli miktarda sermaye yatrlan giriimlerde ou zaman giriimcinin kendisi altrd ii ordusuna tahta barakalar veya benzer konutlar salar; bylece, her trl salk nleminden yoksun ve yerel grevlilerin denetimi dnda kalan, buna karlk iilerini hem
(l.c. s. 111.) 136 l.c. s. 114. 137 l.c. s. 60. 138 Public Health: Seventh Report, Lond. 1865, s. 18.

642

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

643

Kmr ocaklarnda ve dier madenlerde alan iiler Britanya proletaryasnn en iyi cret alan kategorileri arasnda yer alr. Bu creti ne pahasna elde ettiklerini daha nce grmtk.141 Burada sadece barnma koullarn ksaca gzden geireceim. Madeni ileten ister sahibi ister kiracs olsun, kural olarak, iileri iin bir miktar kulbe yaptrr. iler kulbeleri ve yakacak kmr parasz olarak alr, yani bunlar, cretlerinin ayni olarak denen bir blmn oluturur. Bu biimde barndrlamayan iilere tazminat olarak ylda 4 sterlin denir. Maden blgeleri, bizzat maden iilerinden ve bunlarn evresinde kmelenen zanaatlardan, kk esnaftan vb. oluan byk bir nfus kitlesini hzla kendilerine eker. Nfusun younlat her yerde olduu gibi burada da toprak rant ok yksektir. Bu yzden, giriimci, altrd iilerin ve ailelerinin ancak sabilecei kadar kulbeyi ocaklarn azndaki mmkn olduu kadar dar bir alana sktrmaya alr. O civarda yeni ocaklar aldka veya eski ocaklar yeniden iletilmeye baladka, skklk ar lde artar. Bu kulbelerin yapmnda bir tek dnce egemendir: kapitalistin, mutlak olarak kanlmaz olmayan parasal harcamalardan kanmas.
Northumberland ve Durhamdaki madenlerin ocaklarnda alan iilerin ve dierlerinin konutlar, diyor Dr. Julian Hunter, Monmouthshiren benzer blgelerindekiler istisna edilir ve konut durumu btn olarak alnrsa, ngilteredeki bu tr konutlarn ortalama olarak herhalde en kt ve en pahal olanlardr. Burada durumun ktl azamisine varr; nk, ok sayda insan bir tek odada istiflenmitir; bir sr ev dar bir alana sktrlmtr; su, ihtiyac karlamaktan ok uzaktr; tuvalet yoktur; ve sk sk uygulanan bir ynteme gre bir ev bir dierinin zerine yerletirilmekte ya da flatse (eitli kulbelerin dikey olarak birbirlerinin zerinde sraland katlar oluturaca ekilde) ayrlmaktadr. ... Giriimci, btn koloniye, orada yaamyor, yalnzca kamp yapyor gzyle bakmaktadr.142 Aldm talimata uyarak, diyor Dr. Stevens, Durham Unionn byk madenci kylerinin ounu gidip grdm. ... ok az istisna ile, hepsinde nfusun saln korumak iin gerekli olan her tr nlemin ihmal edildii sylenebilir. ... Ocaklarda alan btn iiler 12 aylk bir sre iin madeni kiralayana (lessee) veya sahibine balanr. (bound ifadesi, bondage gibi, serflik dneminden kalmadr). iler memnuniyetsizliklerini belirtmeye veya balarndaki gzcy (viewer) herhangi bir biimde rahatsz etmeye
byk bir tepede birtakm inler ald. Bunlar o civardaki demir yolu yapm ve baka demir yolu ilerinde alan iileri barndrmak iin kullanlyor. Bu inler dar ve rutubetlidir; atklar iin tertibatlar ve tuvaletleri yoktur; tavandaki, ayn zamanda baca olarak i gren delik dnda, havalandrma tertibat diye bir ey mevcut deildir. iek salgn halinde olup (maara sakinleri arasnda) bir sredir lmlere sebep olmaktadr. (l.c, 2. not.) 141 645. sayfada ve onu izleyen sayfalarda verilmi olan ayrntlar zellikle kmr ocaklarnda alan iilerle ilgilidir. Durumlar daha da kt olan maden iileri iin 1864 yl Kraliyet Komisyonunun son derece zenli raporuna baknz. 142 l.c. s. 180, 182.

kalkacak olursa, gzc bu gibi iilerin isimlerini iaretler ya da isimlerinin yanna bir not der ve yl sonunda bunlarn szlemeleri yenilenmez. ... Kanaatimce, malla cret deme sisteminin hibir biimi, bu kalabalk nfuslu blgelerde egemen olandan daha kt olamaz. i, cretinin bir ksmna karlk olarak, epeevre pislik iinde bulunan bir evi kabule zorlanr. Burada iinin elinden bir ey gelmez; ii her bakmdan bir serf durumundadr (he is to all intents and purposes a serf ). Grne gre, gerektiinde sahibinden baka bir kimseye bavurabilecei phelidir; sahibi ise her eyden nce bilanosuna bakar ve sonu aa yukar her zaman bellidir. iye tketecei suyu da sahibi salar. Su ister iyi ister kt olsun, verilsin veya verilmesin, ii bunu demek zorundadr, daha dorusu cretinden bir su paras kesilir.143

Kamuoyu ile ya da salk yetkilileri ile atmaya dt durumlarda, sermaye, iiyi iinde almaya ve yaamaya mahkm ettii ksmen tehlikeli ve ksmen alaltc koullar, bunlarn onu krl ekilde smrmek iin gerekli olduu eklinde hakl gstermekten hi utanmaz. Fabrikalarda makinelerden doan tehlikelere kar koruyucu nlemleri almaktan, madenlerde gvenlik ve havalandrma iin gerekli tertibat kurmaktan vb. kand gibi, maden iilerinin barndrlmas bakmndan da ayn biimde davranr.
Kt barnma koullarna, diyor, Privy Councilde grevli hekim Dr. Simon, resm raporunda, madenlerin genellikle kirayla iletilmeleri, szleme sresinin (kmr ocaklarnda genellikle 21 yl) ok ksa olmas mazeret olarak gsterilir; nk, kirac giriimci bu ksa sre iin ii nfusuna ve giriim etrafnda toplanan baka mesleklerden kimselere iyi konutlar salamay hesabna uygun bulmazm. Giriimci bu konuda liberal davranma niyetinde olsa bile mlk sahibi onun bu niyetini ksteklermi; yani, yeralt servetini deerlendiren iileri barndrmak iin kendisine ait topraklar zerinde dzgn ve konforlu bir ky kurma ayrcalna karlk olarak hemen ar derecede yksek bir ek rant istermi. Bu cezalandrc fiyat, bir dolaysz ceza olmasa bile, normalde iyi konutlar ina etmek isteyecek olanlar da korkuturmu. ... Ne bu mazeretin deeri zerinde daha fazla duracam ne de dzgn konut yapmnn yol aaca ek masrafn son olarak kimin, yani, mlk sahibinin mi, kirac giriimcinin mi, iilerin mi, yoksa halkn m srtna ykleneceini aratracam. ... Fakat iliikte sunulan raporlarn (Dr. Huntern, Stevensn vb. raporlar) ortaya koyduu yz kzartc olaylar karsnda bir are bulmak zorunludur. ... Mlkiyet haklar byk bir kamusal adaletsizlik yaratacak ekilde kullanlmaktadr. Arazi sahibi, madenin sahibi sfatyla bir sanayi kolonisini kendi topraklarnda almaya davet eder; sonra da topran stnn sahibi sfatyla toplad iilere yaamalar iin gereken uygun konutlar kendilerinin salamalarn bile olanaksz klar. Madenin kiracsnn (kapitalist giriimcinin) bu ikiyzl pazarla kar kmakta hibir parasal kar yoktur; nk, bu tr talepler ok ar olsalar bile, bunlarn sonu143 l.c. s. 515, 517.

644

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

645

larna kendisinin deil iilerin katlanacaklarn, iilerin ise salklarnn korunmas iin gerekli nlemleri aldrma haklarn bilecek kadar eitim grmemi olduklarn ve son olarak en iren konutlarn ve en pis ime suyunun bile onlar iin hibir zaman bir strike (grev) nedeni olmayacan pekl bilir.144

d. Bunalmlarn ii snfnn en iyi cret alan kesimi zerindeki etkisi

Gerek tarm iilerini ele almadan nce, bunalmlarn ii snfnn en iyi cret alan kesimini, yani ii aristokrasisini bile nasl etkilediklerini bir rnekle gstermek uygun olur. Hatrlanaca gibi, 1857 ylnda, her snai evrimin sonunda yaanan byk bunalmlardan biri patlak vermiti. Bir sonraki bunalm 1866da geldi. Byk miktarda sermayenin olaan yatrm alanlarn terk ederek, para piyasasnn byk merkezlerinde toplanmasna yol aan pamuk ktl dolaysyla fabrika blgelerinde zaten beklenen bunalm bu kez arlkl olarak mali bir karaktere brnd. Londrann dev bankalarndan birinin iflas ve pei sra bir yn dzenbaz mali irketin toptan kmesi Mays 1866da bunalmn patlayacann iareti olmutu. Bunalmdan darbe yiyen Londradaki byk sanayi kollarndan biri, sac gemi yapmcl oldu. Bu alanda faaliyet gsteren byk i adamlar, ilerin iyi gittii sre boyunca retimi ar derecede artrmakla kalmayp, kredi kaynaklarnn ayn bollukta akmaya devam etmesi beklentisiyle speklasyon yaparak, ok byk szlemelere imza atmt. Bunlarn sonucu olarak, etkileri bu alanda ve Londrann dier birok sanayi kolunda145 bugn (1867 yl Mart sonu) hl devam eden korkun bir tepki dodu. ilerin durumunu gstermek iin, Morning Starn 1867 banda bunalmdan zarar grenlerin topland balca merkezleri gezen bir muhabirinin kapsaml haberinden aadaki paray buraya aktaryorum.
144 l.c. s. 16. 145 Londradaki yoksullarn kitle halinde alktan krlmas! (Wholesale starvation of the London Poor!) ... Son gnlerde Londrada duvarlara zerlerinde u dikkat ekici ibare bulunan byk ilanlar yaptrld: Yal kzler, alktan krlan insanlar! Alktan kvranan insanlar ac yuvas inlerinde kahrolur ve lrken, yal kzler, lks konutlarndaki zenginleri semirtmek iin sra kklerinden ayrld. Duvarlardaki bu uursuz ilanlar srekli yenileniyor. Yaptrlm bulunanlar silinir ya da rtlr rtlmez, ayn yere ya da ayn derecede grlebilir bir yere yenileri yaptrlyor. ... Bu, Fransz halkn 1789 olaylarna hazrlam olan gizli devrimci rgtlerden birini hatrlatyor. ... u anda, ngiliz iileri karlar ve ocuklaryla birlikte souktan ve alktan krlrken, ngiliz iisinin emeinin rn olan milyonlar tutarndaki ngiliz altn Rusyada, spanyada, talyada ve dier yerlerde yabanc giriimlere yatrlmaktadr. (Reynolds Newspaper, 20. Jan. 1867.)

Londrann dousunda, Poplar, Millwall, Greenwich, Deptford, Limehouse ve Canning Town blgelerinde, aralarnda 3.000den fazla nitelikli makine iisi bulunan en azndan 15.000 ii aileleriyle birlikte korkun derecede mitsiz bir durumda. Yedi sekiz aylk bir isizlik, ellerinde avularnda ne varsa silip gtrd. ... A kalm bir kalabaln igal ettii alma yurdunun (Poplar) kapsna yaklamakta byk glk ektim. Alar yn ekmek karnesi bekliyordu; fakat henz datm saati gelmemiti. Avlu drt bir yan sundurmalarla evrili byk bir kare oluturuyordu. Avlunun ortasndaki kaldrm talar yer yer kaln bir kar tabakasyla rtlyd. Gene burada, erkeklerin daha iyi havalarda altklar, koyun allarn andran, hasrla evrili birtakm kk alanlar vard. Benim gittiim gn buralar karla ylesine kaplyd ki, ilerinde oturmak olanakszd. Byle olmakla beraber, erkekler, damn sundurmalar altnda kaldrm talarn krmakla meguld. Her biri byk bir ta zerine oturmu ve elindeki ekile karla rtl kayay, bundan 5 bushellik bir ksm ayrana kadar kryordu. Bylece gnlk iini bitirmi oluyor ve bunun karlnda 3 peni ve bir ekmek karnesi alyordu. Avlunun dier bir tarafnda ykk dkk ufak bir ahap kulbe vard. Kapy anca, snmak iin birbirine sokulmu bir yn erkekle dolu olduunu grdk. Gemi halatlarn zyorlard ve en az besin alarak kimin daha uzun sre alabilecei aralarnda bir yarma konusuydu; nk, ie dayanmak point dhonneurdu (onur sorunuydu). Yalnzca bu alma yurdunda, aralarnda daha 6 ya da 8 ay ncesine kadar hner gerektiren ilerde lkenin en yksek cretlerini alan yzlerce iinin bulunduu 7000 kii himaye grmt. Btn birikmi paralarn tkettikten sonra bile, ellerinde rehin edilecek bir eyleri bulunduu srece, kilisenin yardmna bavurmay reddeden bunca insan olmasayd, himaye grenlerin says iki katn aard. ... alma yurdundan ayrlnca, iki yannda ou tek katl olan evlerin sraland sokaklarda dolatm. Poplarda byle tek katl evler ounluktadr. Rehberim isizler komitesi yesiydi. Girdiimiz ilk ev 27 haftadr isiz olan bir demir iisine aitti. Adam arka odalardan birinde btn ailesiyle birlikte oturur halde buldum. Odada henz bir miktar eya kalmt ve ocakta azck ate yanyordu. Kk ocuklarn plak ayaklarn donmaktan korumak iin, bylesine korkun souk bir gnde bu kadarc da artt. Atein karsnda bir tepsi iinde, kadn ve ocuklarn alma yurdundan ekmek alabilmek iin liflere ayrdklar bir miktar stp duruyordu. Erkek yukarda sz edilen avlulardan birinde alyor, gnde 3 peni ve bir ekmek karnesi kazanyordu. Evine le yemei iin yeni gelmiti ve ac bir glmseme ile bize dediine gre, ok at; yemei domuz ya srlm birka dilim ekmek ve stsz bir bardak aydan ibaretti. ... aldmz ikinci kapy orta yal bir kadn at ve tek kelime sylemeden bizi, btn ailenin sessizlik iinde ve gzleri snmek zere olan atee dikilmi olarak oturduu ufak bir arka odaya ald. Bu insanlar ve kk odalarn ylesine bir yalnzlk ve mitsizlik havas sarmt ki, byle bir manzaray hayatmn sonuna kadar bir daha grmek istemem.
1 bushel = 36,369 litre. ev.

646

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

647

Kadn, kk yataki oullarn gstererek, 26 haftadr hibir ey kazanmadlar, baym, btn paramz, babalarnn ve benim biraz iyi gnlerimizde, kt gnleri atlatmamza yardmc olacan dnerek bir keye koyduumuz btn paramz eriyip gitti dedi. Sonra da, yatrlm ve ekilmi paralarn dzenli kaytlarnn bulunduu bir banka czdann kararak, hemen hemen vahi bir sesle ite bakn diye bard. Czdana baknca, kck servetlerinin 5 ilinlik bir ilk yatrmla balayp yava yava 20 sterline nasl ykseldiini ve sonra sterlinlerin ilinlere, ilinlerin penilere derek bu servetin nasl eridiini ve sonunda czdann nasl deersiz bir kt paras haline geldiini grdk. Bu aile alma yurdundan gnde bir kez az bir yemek yardm gryordu. ... Bundan sonra tersane iisi bir rlandalnn karsn ziyaret ettik. Kadn alktan bitap dm bir halde, kk bir hal parasna brnm ve zerindeki elbiseleriyle plak yataa serilmi bulduk; zira btn yatak takm rehinde idi. Zavall ocuklar ona bakyordu, oysa analarnn bakmna muhta olan asl bunlard. 19 haftalk zorunlu tatil onlar bu hale drmt; kadn gemiinin ac hikyesini anlatrken bir yandan da daha iyi bir gelecekten btn mitlerini kesmiesine inliyordu. ... Evden ktmzda gen bir adam koarak yanmza geldi ve kendisi iin elimizden belki bir ey gelir midiyle onun da evine girip grmemizi istedi. Bir gen kadn, iki sevimli ocuk, bir tomar rehin makbuzu ve tamtakr bir oda, btn gsterebilecei ite bunlard.

1866 bunalmn izleyen aclarla ilgili aadaki pasaj Tory taraftar bir gazeteden aktaryorum. uras unutulmamaldr ki, burada zerinde durduumuz Londrann dou kesimi, yalnzca yukarda sz edilen sac gemi yapmclarnn deil, ayn zamanda iilerine her zaman asgarinin altnda cret denen ev sanayisinin de topland merkezdir.
Metropoln bir ksmnda dn korkun bir manzara grlyordu. Londrann dou kesimindeki binlerce isizin hepsi ellerinde siyah yas bayraklar ile sokaklara kitle halinde dklmedii halde, insan seli yine de greni etkiliyordu. Bu insanlarn ektikleri aclar hatrlayalm. Alktan lyorlar. Basit ve korkun gerek ite budur. Saylar 40.000i buluyor. ... Bu ahane metropoln bir mahallesindeki dnyann imdiye kadar grd en muazzam zenginlik birikiminin yannda 40.000 insan gzlerimizin nnde aresizlik iinde alktan kvranyor! Bugn bu binlerce insan yar a mideleriyle dier mahallelere akn akn gelip sefaletlerini yzmze ve ge haykryor; sefaletin perian ettii yuvalarndan sz edip, i bulmann ve nlerine atlan krntlarla yaamann olanakszlndan yaknyorlar. Bu insanlarn bulunduklar yerlerdeki yoksullar vergisi mkelleflerinin kendileri, kiliselerin talepleri yznden sefaletin snrna itilmi bulunuyor. (Standard, 5 Nisan 1867.)

da fabrika yasalaryla da kstlanmad Belikay iilerin cenneti olarak tasvir etmek moda olduundan, burada Belika iilerinin mutluluu zerine bir iki ey syleyeceiz. Bu mutluluun srrna herhalde kimse Belika cezaevleri ve yardm kurumlar genel mfettii ve ayn zamanda Belika statistik Merkez Komisyonu yesi olan ve imdi lm bulunan Bay Ducptiauxdan daha fazla vakf olamaz. Onun Budgets onomiques des classes ouvrires en Belgique, Bruxelles 1855, eserini alalm. Burada, dier eyler yannda, yllk gelir ve giderleri ok kesin verilere gre hesaplanm ve beslenme koullar askerlerin, donanma erlerinin ve tutuklularn beslenme koullaryla karlatrlm normal bir Belikal ii ailesi ele alnmtr. Bu aile baba, anne ve drt ocuktan meydana gelmektedir. Bu alt kiiden drd btn yl boyunca yararl bir biimde altrlabilir. Bunlar arasnda hasta veya sakat kimse olmad, kilise sralar iin dedikleri ok ufak bir tutar hari, din, ahlaki ve entelektel amalarla herhangi bir masrafta bulunmadklar, tasarruf sandklarna, emekli sandna vb. hi para yatrmadklar ve lks ya da baka gereksiz harcamalar yapmadklar varsaylmaktadr. Bununla beraber baba ile en byk olunun ttn kullandklar ve pazar gnleri meyhaneye gittikleri ve bunlarn haftada 86 santimlik bir masrafa yol at kabul edilmektedir.
eitli i kollarnda alan iilere denen cretler toplu olarak ele alnnca u sonuca varlr: ... gnlk cretin en yksek ortalamas erkekler iin 1 frank 56 santim, kadnlar iin 89 santim, erkek ocuklar iin 56 santim, kz ocuklar iin 55 santimdir. Buna gre, ailenin gelirleri ylda en ok 1.068 frank olabilir. ... rnek olarak ele alman ailenin mmkn olabilecek btn gelirleri hesaba katlmtr. Fakat anneye de bir cret atfedersek, karmza ailenin idaresi gibi bir sorun kar: Eve kim bakacak? Kk ocuklarla kim megul olacak? Yemei kim piirecek, amar kim ykayacak, yrtk ve skkleri kim onaracak? iler her gn bu amazla kar karyadr.

Buna gre ailenin yllk btesi yledir:

Baba Anne Erkek ocuk Kz ocuk 300 i gnnde 1,56 frank 0,89 frank 0,56 frank 0,55 frank Toplam 468,- frank 267,- frank 168,- frank 165,- frank 1.068,- frank

ngiliz kapitalistleri arasnda, alma zgrlnn veya ayn ey demek olan sermaye zgrlnn ii sendikalarnn despotluuyla

648

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

649

i aadaki kimseler kadar beslenseydi, ailenin yllk giderleri ve bte a u miktarlara varrd:
Donanma eri Er Tutuklu 1828,- frank 1473,- frank 1112,- frank Ak (frank): Ak (frank): Ak (frank): 760,405,44,-

Grld gibi, ii ailelerinin ou, donanma erleri veya erler bir yana, tutuklular kadar bile beslenememektedir. Belikada 1847-1849 yllarnda bir tutuklunun bakm masraf ortalama olarak gnde 63 santimdi; bununla iinin gnlk bakm masraf arasnda 13 santimlik bir farkn olduu grlr. Dier taraftan, cezaevlerindeki ynetim ve kolluk giderleri, tutuklularn kira dememesiyle dengelenir. ... yleyse, ok sayda ii, hatta iilerin byk ounluu diyebiliriz, nasl oluyor da daha az masrafla yaayabiliyor? Sadece iinin srrn bildii birtakm yollara bavurarak: gnlk taynlarn ksarlar; beyaz buday ekmei yerine avdar ekmei yerler; eti ya pek az yerler ya da hi yemezler; tereya ve baharat iin de ayns geerlidir; olan ve kz ocuklar ou zaman ayn pis yatakta uyumak zere, btn aile bir veya iki gz odaya skm halde yaar; elbise, amar ve temizlik masrafndan tasarruf ederler; pazar elencelerinden vazgeerler, ksacas, en ac yoksunluklara katlanrlar. Bir kere bu son snra varlnca, besin maddelerinde en kk bir fiyat art, bir isizlik, bir hastalk iinin sefaletini artrr ve onu tamamyla ykar. Borlar ylr, kredileri kesilir, elbiseleri, en zorunlu eyas rehine konur ve sonunda aile yoksullar listesine alnmasn ister.146

rm iilerinin bugnk durumuna gemeden nce, hzlca gemie bakalm. Deiiklie urayan retim tarzna temel olan toprak mlkiyeti ilikilerindeki kkl dnm ok daha eski bir tarihe uzand halde, ngilterede modern tarm 18. yzyln ortasnda balamtr. Yzeysel bir dnr ama dikkatli bir gzlemci olan Arthur Youngn verdii bilgilere gre,bolluk iinde yaayabilen ve servet biriktirebilen147 14. yzyln sonunda yaam tarm iisiyle karlatrlnca, 1771in tarm iisi pek zavall bir kiidir; burada kentteki ve krdaki ngiliz iisinin altn a olan 15. yzyldan bahsetmiyoruz bile. Bununla beraber o kadar da geriye gitmemize gerek yok. 1777de yaynlanm dikkate deer bir yazda unlar okuyoruz:
Byk ifti hemen hemen bir gentleman (beyefendi) dzeyine ykselmitir; oysa, yoksul tarm iisi tamamen yere serilmek zeredir. Durumunun zavallln aka gstermek iin, bugnk halini krk yl ncesiyle karlatrmak yeter. ... Toprak sahibi ve kirac ifti iiyi ezmek iin el ele alr.148

Bu yazda, daha sonra, 1737-1777 yllar arasnda krda reel cretin yaklak olarak veya % 25 orannda dt ayrntl olarak ortaya konulmaktadr.
Modern politika, diyor Dr. Richard Price da, halkn st snflarn kayryor; er veya ge bu gidiin sonunda btn krallk sadece beylerden ve dilencilerden, efendilerden ve klelerden ibaret kalacaktr.149

Gerekten, bu kapitalistler cennetinde en gerekli besin maddelerinin fiyatlarnda ufack bir deimenin pei sra lm ve su saylarnda da bir deime olur! (Bkz. Manifest der Maatschappij: De Vlamingen Vooruit!, Brksel 1860, s. 12.) Btn Belikada resm istatistiklere gre 930.000 ailenin dalm yledir: 90.000 zengin aile (semenler) = 450.000 kii; kent ve kylerde yaayan ve byk ksm durmadan proleterleen 390.000 alt orta snf ailesi = 1.950.000 kii; son olarak, 450.000 ii ailesi = 2.250.000 kii. Bu ailelerin yukarda sz edilen rnee uyanlar Ducptiauxnun tasvir ettii mutluluktan yararlanr. 450.000 ii ailesinin 200,000den fazlas yoksullar listesinde yer alr!

Bununla beraber, ngiliz tarm iisinin 1770-1780 yllar arasndaki durumu, beslenme ve barnma bakmndan olduu kadar kendine olan saygs, hayattan zevk alma olana vb. bakmndan da daha sonra asla eriilemeyen bir ideal olarak kalmtr. Tarm iisinin ortalama creti 1770-1771 yllarnda 90 pint buday, Eden dneminde (1797) sadece 65 pint buday, 1808de ise yalnzca 60 pint budayd.150
147 James E. Th. Rogers (Prof. of Polit. Econ. in the University of Oxford): A History of Agriculture and Prices in England, Oxford, 1866. v. I, s. 690. zenli bir almann sonucu olan bu eserin imdiye kadar yaynlanm olan iki cildi, ancak 1259dan 1400e kadar olan dnemi kapsyor. kinci cilt yalnzca istatistiksel bilgiler ieriyor. Bu dnem hakknda sahip olduumuz ilk gerek history of prices (fiyatlar tarihi) budur. 148 Reasons for the late Increase of the Poor-Rates, or a comparative view of the price of labour and provisions, Lond. 1777, s. 5, 11. 149 Dr. Richard Price, Observations on Reversionary Payments, 6. ed. By W. Morgan, Lond. 1803, v. II, s. 158, 159. Sayfa 159da Price unlar not ediyor: gnnn nominal fiyat bugn 1514tekine gre drt veya en fazla be kat fazladr. Oysa, budayn fiyat yedi kat, etin ve giyim eyasnn fiyat ise yaklak olarak on be kat artmtr. Dolaysyla emein fiyat, artan geim masraflarnn o kadar gerisinde kalmtr ki, bugn, bu masraflarla karlatrldnda, gemitekinin yars kadar bile grnmyor. 1 pint = 0,568 litre. ev. 150 Barton, l.c, s. 26. 18. yzyln sonu iin kr. Eden, l.c.

e. Britanya tarm proletaryas

Kapitalist retim ve birikimin antagonist karakteri kendisini hibir yerde ngiliz tarmndaki (hayvanclk dahil) ilerleme ve ngiliz tarm iisinin gerilemesinde olduu kadar vahi ekilde ortaya koymaz. Ta146 Ducptiaux, l.c. s. 151, 154, 155, 156.

650

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

651

Tarm iisinin, byk toprak sahiplerini, kirac iftileri, fabrikatrleri, tccarlar, bankerleri, borsa speklatrlerini, orduya mal satanlar ve benzerlerini olaanst biimde zenginletiren Jakobenlere kar savan sonundaki durumunu daha nce gstermi bulunuyoruz. Nominal cret, ksmen banknotlarn deer kaybna uramas, ksmen de en gerekli geim aralarnn fiyatlarndaki bundan bamsz art sonucu ykselmiti. Oysa, reel cretin hareketi, burada gereksiz ayrntlara girmeden, ok basit bir biimde ortaya konabilir. Yoksullar Yasas ve bununla ilgili uygulama 1795 ve 1814 yllarnda aynyd. Bu yasann krda nasl uygulandn hatrlayalm: kilise, iinin nominal creti ile sadece cann tende tutabilmesi iin gerekli tutar arasndaki fark sadaka biiminde tamamlyordu. Kirac iftinin dedii cret ile kilisenin tamamlad cret a arasndaki oran bize, birinci olarak, cretin asgarinin altna dtn; ikinci olarak, tarm iisinin ne oranda bir cretli ii ve dilenci karm olduunu ya da ne derecede kilisenin yar serfi haline geldiini gsteriyor. Dier btn kontluklarn ortalamasn temsil eden bir kontluu alalm. 1795te Northamptonda haftalk ortalama cret 7 ilin 6 peni, 6 kiilik bir ailenin yllk toplam gideri 36 sterlin 12 ilin 5 peni; toplam geliri 29 sterlin 18 ilin; kilisenin tamamlad ak 6 sterlin 14 ilin 5 peniydi. 1814te ayn kontlukta haftalk cret 12 ilin 2 peni; 5 kiilik bir ailenin yllk toplam gideri 54 sterlin 18 ilin 4 peni; toplam geliri 36 sterlin 2 ilin; kilisenin tamamlad ak 18 sterlin 6 ilin 4 peniydi.151 1795te tamamlanan ak, cretin ne varmyordu; 1814te ise yarsn ayordu. Edenin tarm iisinin kulbesinde kendi zamannda grd czi konforun 1814te bu koullar altnda tamamen yok olduu aktr.152 Kirac iftinin besledii btn hayvanlar arasnda ii, instrumentum vocale (konuan alet), bundan byle en kt muamele greni, en kt besleneni ve en kaba davranlan olarak kalacakt. Ayn durum u ana kadar sessizce srp gitti:1830daki Swing ayaklanmalarnda atee verilen buday ynlarnn kard alevlerin , sefaletin ve isyan ettirici honutsuzluun ngilterenin tarm blgelerinde olduu kadar sanayi blgelerinde de iin iin ayn iddetle kaynamakta olduunu grebilmemiz iin gzlerimizdeki (yani egemen snflarn gzlerindeki) perdeyi kaldrd.153

O tarihlerde Sadler, Avam Kamarasnda tarm iilerine beyaz kleler (white slaves) adn vermi, bir piskopos da bu deyimi Lordlar Kamarasnda tekrar etmiti. O dnemin en nemli politik iktisats E. G. Wakefield yle diyor:
Gney ngilteredeki tarm iisi ne kle ne de zgr bir insandr, o bir pauperdr (yoksuldur).154

Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan hemen ncesi, tarm iilerinin durumuna yeni bir k tutmutu. Bir yandan, bu koruma yasalarnn gerek tahl reticisini aslnda ne kadar az koruduunu gstermek burjuvazinin rtkanlarnn karnayd. te yandan, toprak aristokratlarnn fabrika sistemini aka ktlemeleri, iliklerine kadar rm bu kalpsiz ve miskin soylularn fabrika iilerinin aclarna gsterdikleri szde yaknlk ve yine bunlarn fabrika mevzuat lehinde giritikleri diplomatik aba karsnda sanayi burjuvazisi hiddetinden kuduruyordu. Eski bir ngiliz atasz yle der: ne zaman iki hrsz birbirine dse, namuslulara yararl bir ey olur. Gerekten de, egemen snfn iki kesimi arasnda iiyi kimin daha utanmazca ve daha ok smrd konusunda patlak veren grltl ve ihtirasl atma gerein btn aklyla ortaya kmasna yaramtr. Shaftesbury Kontu, nam- dier Lord Ashley, fabrikatrlere kar giritikleri insan severlik savanda toprak aristokrasisine bakomutanlk etmiti. Bundan dolay, Morning Chroniclen 1844-1845 yllarnda tarm iilerinin durumuyla ilgili olarak yapt tehirlerde gzde hedef olmutu. O zamanlar liberallerin en nemli organ olan bu gazete, tarm blgelerine kendi muhabirlerini gndermi ve bu muhabirler sadece genel bir tasvir ve istatistik verilerle yetinmeyip ziyaret ettikleri ii ailelerinin olduu kadar bunlarn efendilerinin de isimlerini yaynlamt. Aadaki liste, Blanford, Wimbourne ve Poole yaknlarndaki kyde denen cretleri gsteriyor. Bu kyler Bay G. Bankes ile Shaftesbury Kontunun maldr. unu belirtelim ki, bu low church (alak kilise) papas, ngiliz dindarlarnn bu ba, tpk Bankes gibi, iilerin sefil cretlerinin nemli bir ksmn ev kiras ad altnda cebine indirmektedir.

151 Parry, l.c. s. 80. 152 id., s. 213. 153 S. Laing, l.c. s. 62. 154 England and America, Lond., 1833, v. I, s. 47.

652

Kapital Ev kiras dldkten sonra toplam haftalk cret

Sermayenin Birikim Sreci

653

e Birinci Ky

ilin 2 3 2 2 6 3 4 5 4 4 8 5 8 8 8 8 7 7

ilin 1 2

peni 6 -

ilin 8 8 8 8 10 7

peni 6 -

ilin 2 1 1 1 2 1

peni 6 4

ilin 6 6 7 7 8 5

peni 6 6 8

ilin 1 1 1 1 1 1

peni 6 3 /3
1

9 9
1

/4

11/2

kinci Ky 6 6 8 4 3 8 8 10 6 5 7 7 7 7 7 1 1 6 6 10 7 7 7 7 1 1 1 1 1
1

6 3 /2 31/2 61/2 6 /2
1

8 5 5 5 5
1

6 8 /2 81 /2 51/2 5 /2
1

1 1

3 1

/4

8 /2 7 11 1

nc Ky 4 3 0 6 5 2 7 7 5 2 2 6 7 11 5 6 1 1 10 6 10 4 8 1 2 2
155
1

1 /2

Tahl Yasalarnn kaldrlmas ngiliz tarmna muazzam bir drt oldu. En byk lekli sulama tesisleri,156 hayvanlar ahrlarda beslemeye ve yapay otlaklar kurmaya yarayan yeni sistem, mekanik gbre cihazlarnn kullanma sokulmas, killi topra daha iyi ileme yollar, yapay gbrenin daha byk lde kullanlmas, buhar makinelerinin ve her
155 London Economist, 29 Mart 1845, s. 290. 156 Bu amala toprak aristokrasisi doal olarak parlamento araclyla devlet kasasndan ve ok dk faizle kendi kendisine avans vermi ve bunu iki kat olarak iade edilmek artyla iftilere devretmitir.

trden i makinelerinin vb. tarma uygulanmas ve genel olarak entansif tarm, bu dnemin zellikleridir. Kraliyet Tarm Dernei Bakan Bay Pusey, yeni makinelerin kullanlmasyla (greli) iletme masraflarnn hemen hemen yarya dtn iddia ediyor. te yandan, topran verimi hzla ykselmitir. Acre bana daha byk bir sermaye yatrm ve bunun sonucunda iftliklerin younlamasnn hzlanmas yeni sistemin temel kouluydu.157 Ayn zamanda, iletmeye sokulan topraklarn yzlmnde 1846-1856 yllar arasnda 464.119 acre kadar bir genileme olmutur; burada, doudaki kontluklarn tavan reme alanlarndan ve yoksul otlaklardan zengin tahl tarlalarna dntrlen geni dzlklerini hesaba katmyoruz. Bu gelimeler olurken, tarmda altrlan insanlarn toplam saysnn dtn zaten biliyoruz. Her iki cinsiyetten ve her yatan gerek tarm iilerine gelince, bunlarn saylar 1851de 1.241.269 iken 1861de 1.163.227ye dmtr.158 Dolaysyla, ngiliz nfus idaresi mdr hakl olarak, 1801den bu yana kirac iftilerin ve tarm iilerinin saylarndaki art hibir biimde tarm rnlerindeki art ile orantl deildir159 diyorsa, bu orantszlk zellikle 1846-1856 dnemi iin geerlidir. Bu dnem boyunca, tarmda alan nfusta, iletilen topraklarn genilemesi, tarmn entansiflemesi, topraa yatrlan ve iletilmesine ayrlan sermayenin grlmemi birikimi, ngiliz tarm tarihinde benzeri olmayan bir rn art, toprak sahiplerine giden rantlarn muazzam lde bymesi ve kapitalist iftilerin servetlerinin ar gelimesi ile el ele giden bir azalma olmutur. Btn bunlarn ehir piyasasnn kesintisiz hzl geliimi ve serbest ticaretin egemenlii ile birlikte olduu gz nnde tutulursa, tarm iisi, post tot discrimina rerum (durumdaki bu kadar ok sayda dnm noktasndan sonra), sonunda, onu secundum artem (sanatn kurallarna gre) mutluluktan deli edecek bir duruma gelmi olmalyd. Ama Profesr Rogersn vard sonu udur: 14. yzyln ikinci yars ile 15. yzyln tamamn kapsayan dnemi hi hesaba katmasak bile, 1770-1780 dneminin tarm iisi ile karlatrldnda bugnk ngiliz tarm iisi olaanst kt bir duruma dm ve yeniden bir
157 Orta zenginlikteki iftilerin saysndaki azalma nfus saymnn u balklarndan anlalabiliyor: iftinin olu, erkek torunu, erkek kardei, erkek yeeni, kz, kz torunu, kz kardei, kz yeeni, ksacas iftinin yannda altrd aile bireyleri. Bu balklar altnda 1851de 216.851 kii, 1861de ise sadece 176.151 kii vard. 1851den 1871e kadar, 20 acren altndaki iftliklerin says 900den fazla azald; 50-75 acre arasndaki iftliklerin says 8.253den 6.370e dt; 100 acren altndaki dier btn iftlikler iin benzer bir durum sz konusu. Buna karn ayn dnemde byk iftliklerin says nemli lde artt; 300 ile 500 acre arasndakilerin says 7.771den 8.410a ykseldi; 500 acren stndekiler 2.755den 3.914e, 1000 acre aanlar 492den 582ye kt. 158 Koyun obanlarnn says 12.517den 25.559a ykseldi. 159 Census, etc., l.c. s. 36.

Haftalk ev kiras

Aile yelerinin says

Haftalk ocuk creti

Erkeklerin haftalk creti

Tm ailenin haftalk geliri

Kii bana haftalk cret

ocuklar

654

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

655

serf, hatta daha kt beslenen ve daha kt barnan bir serf haline gelmitir.160 Tarm iisinin barnma koullar hakkndaki r aan raporunda Dr. Julian Hunter yle diyor:
Hindin (derebeylik zamannda kylye verilen ad) bakm masraflar, geimin mmkn olabilecek en dk dzeyde salanmasna elveren bir tutar olarak saptanr. ... creti ve barnma gideri kendisinden salanan kra gre hesaplanmaz. iftinin hesaplarnda kyl bir sfrdr.161 ... En gerekli geim aralar her zaman sabit bir nicelik olarak grlr.162 Gelirinde daha da azalma olacak olsa, yle diyebilir: nihil habeo, nihil curo (malm yok, derdim yok). Yaayabilmesi iin mutlak gerekli olann dnda zerinde tasarrufta bulunduu hibir eyi olmad iin, bir gelecek endiesi yoktur. Kyl, kapitalist iftinin hesaplarn balatt sfr noktasna ulam bulunmaktadr. Ne olursa olsun ona vz gelir, ne bolluktan ne de ktlktan payna decek bir ey kalmtr.163

hibir zaman et yemedikleri bir gerektir. No. 3047: Sulularn sradan tarm iilerinden ok daha iyi (much better) beslenmesini gerektiren herhangi bir neden biliyor musunuz? - Kukusuz hayr. No. 3048: Zorunlu almaya mahkm edilenlerle zgr tarm iisinin diyetlerini birbirlerine yaklatrmak iin daha fazla deney yaplmasnn uygun olacan dnr msnz?166 Tarm iisi, deniyor, yle diyebilir: ok alyorum ve yeterince beslenmiyorum. Cezaevindeyken bu kadar sk almyor ve doya doya yiyordum ve bu nedenle benim iin cezaevinde olmak zgr olmaktan daha iyi.167

Raporun birinci cildine ekli tablolardan aadaki karlatrmal bilgileri derledik. Haftalk Besin Miktarlar168
Azotlu Azotsuz Mineral bileenler bileenler bileenler Ons Portland Hapisanesinde sulu Kraliyet Donanmasnda er Er Araba yapmcs (ii) Dizgici Tarm iisi 28,95 29,63 25,55 24,53 21,24 17,73 Ons 150,06 152,91 114,49 162,06 100,83 118,06 Ons 4,68 4,52 3,94 4,23 3,12 3,29 Toplam Ons 183,69 187,06 143,98 190,82 125,19 139,08

1863 ylnda, srgne ve zorunlu almaya mahkm edilmi olanlarn bakm ve alma koullar hakknda resm bir aratrma yaplmt. Sonular iki kaln parlamento raporu halinde ortaya kondu. Burada unlar da syleniyor:
ngilteredeki cezaevlerindeki sulularn beslenme durumu ile workhouselardaki (alma yurtlarndaki) pauperlarn (yoksullarn) ve yine bu lkenin zgr tarm iilerinin beslenme durumlar arasnda yaplan dikkatli bir karlatrma hi pheye yer brakmayacak biimde unu ortaya koymaktadr: sulular, dier iki kategorinin her ikisinden de ok daha iyi beslenmektedirler,164 oysa, zorunlu kamusal almaya mahkm edilenlerden istenen emek ktlesi, sradan tarm iisinden salanann yaklak yars kadardr.165

Bu konuda, Edinburgh Cezaevleri Mdr John Smithin tank olarak verdii ifadeden u birka karakteristik noktay alyoruz:
No. 5056: ngiliz cezaevlerindeki diyet sradan tarm iisininkinden ok daha iyidir. No. 5057: skoyal sradan tarm iilerinin hemen hemen
160 Rogers, l.c. s. 693. The peasant has again become a serf. l.c. s. 10. Bay Rogers liberal ekole mensuptur; Cobden ile Brightn kiisel dostudur, yani laudator temporis acti (gemi zaman vgcs) deildir. 161 Public Health. Seventh Report, Lond. 1865, s. 242. The cost of the hind is fixed at the lowest possible amount on which he can live ... the supplies of wages or shelter are not calculated on the profit to ba derived from him. He is a zero in farming calculations. Dolaysyla, evini kiraya veren kiinin, iinin biraz daha fazla kazanmaya baladn renir renmez kiray artrmas ya da iftinin, kars i bulduu iin iinin cretini indirmesi sra d bir ey deildir. (l.c.) 162 l.c., s. 135. 163 l.c. s. 134. 164 Report of the Commissioners ... relating to Transportation and Penal Servitude, Lond. 1863, s. 42, no 50. 165 l.c. s. 77. Memorandum by the London Chief Justice.

1863 ylnda hekimlerden kurulan aratrma komisyonunun halkn en kt beslenen snflarnn beslenme durumu hakknda vard genel sonucu okuyucu daha nce grm bulunuyor. Hatrlayacaktr ki, tarm iisi ailelerinin byk bir ksmnn gnlk besini aln neden olduu hastalklardan korumak iin gerekli olan asgari miktarn altndadr. Bu, zellikle, Cornwall, Devon, Somerset, Wilts, Stafford, Oxford, Berks ve Hertsin yalnzca tarm yaplan blgeleri iin dorudur.
Tarm iisinin ald besin, diyor Dr. Smith, verdiimiz ortalama miktar aar; nk, ii alabilmek iin ailenin dier yelerinden daha byk bir pay alr; daha yoksul blgelerde etin ve domuz pastrmasnn hemen hemen hepsini kendisi yer. Annenin ve byme andaki ocuklarn payna den besin miktar birok rnekte ve gerei sylemek gerekirse

166 l.c. v. II, Evidence. 167 l.c. v. Appendix, s. 280. 168 l.c. s. 274, 275.

656

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

657

aa yukar btn kontluklarda, zellikle azot bakmndan yetersizdir.169

Ortalama Kr isinin Haftalk Karbon ve Azot Tketimi

Karbon Grain ngiltere Galler skoya rlanda 40.673 48.354 48.980 43.366 Azot Grain 1.594 2.031 2.348 2.434

Kapitalist iftilerin yannda yaayan erkek ve kadn hizmetiler ok iyi beslenir. Bunlarn saylar 1851de 288.277 iken 1861de 204.962ye dmt.
Kadnn tarlada almas, diyor Dr. Smith, dier ynlerden sakncalar ne olursa olsun, bugnk koullar altnda aile iin byk bir avantajdr; nk, bu alma, aileye ayakkab, elbise alma, ev kirasn deme ve daha iyi beslenme olanaklarn salar.170

Bu incelemenin ortaya kard en dikkate deer sonulardan biri, aadaki tablonun da gsterdii gibi, ngilteredeki tarm iisinin, Birleik Krallkn dier blmlerindekilere gre ak arayla en kt beslenmekte (is considerably the worst fed) olduuydu.171
169 Public Health. Sixth Report, 1863, s. 238, 249, 261, 262. 170 l.c. s. 262. 171 l.c. s. 17. ngiliz tarm iisi, rlanda tarm iisinin tkettii stn ancak n ve ekmein sini elde eder. Daha bu yzyln balangcnda Tour through Ireland adl eserinde Arthur Young, rlandallarn daha iyi beslendiine iaret etmiti. Bunun pek basit sebebi, rlandal yoksul iftinin, ngiltere zenginine gre sonsuz derecede daha insani olmasdr. Gallere gelince, metinde sylenenler burasnn gneybatsyla ilgili deildir. lkenin bu ksmnn btn hekimleri verem, sraca vb. sebebiyle lm vakalarnn, halkn fizik durumunun bozulmasna bal olarak hzland konusunda gr birlii iindedir ve hepsi bu bozukluu yoksullua balar. Tarm iisinin gnlk bakm masraf 5 peni olarak tahmin edilmitir ve birok blgede (kendisi de yoksul olan) ifti bundan da az bir ey verir: maun gibi sert ve verdii hazm zahmetine demeyecek bir para tuzlanm et veya un ve prasadan yaplma bir kazan orbaya tat vermeye yarayacak bir para domuz ya veya yulaf bulamac, kr iisinin her gnk le yemeidir. ... Bu sert ve nemli iklimde, sanayideki ilerlemenin ii iin sonucu, evinde dokuduu salam ynllerin yerini ucuz pamuklu kumalarn, kuvvetli ikilerin yerini ise nominal ayn almas olmutur. ... Uzun saatler boyunca rzgar ve yamur altnda kaldktan sonra, tarm iisi, kulbesine dnp yer kmr veya kmr dkntsyle kark toprakla yaklan ve etrafa karbonik asit ve slfrik asit buharlar yayan bir atein yanna oturur. Kulbenin duvarlar kerpi ve tatan yaplmtr; taban, inaattan nceki topraktr ve dam, paralanm ve kabartlm bir saman yndr. Scakl korumak iin her yark tkanmtr ve ii bu cehennem pis koku iinde, ayaklar amura batm durumda ve tek elbisesi srtnda kurumakta iken, kars ve ocuklar ile akam yemeini yer. Gecenin bir ksmn bu kulbelerde geirmek zorunda kalan ebeler, ayaklarnn topraa battn ve azck nefes alabilmek iin zaten kolayca delinen duvarda bir delik amak zorunda kaldklarn bize anlatmtr. Her snftan gelen birok tank, kylnn yeteri kadar beslenmediini (underfed) ve her gece bu kt etkilere ve benzerlerine maruz bulunduunu sylyor. Bunun sonucu ise herhangi bir kant gerektirmeyecek kadar ortada: hastalkl ve sracal bir halk... Caermarthenshire ve Cardiganshire kilise yetkililerinin bildirdiklerine gre oralar da ayn durumdadr. Btn bu felketlere eklenen daha byk bir felket vardr: bnleme salgn. Bir de iklim koullarndan bahsedelim. Yln sekiz veya dokuz aynda gneybatdan gelen son derece iddetli rzgrlar btn blgede eser ve rzgrn arkasndan, tepelerin zellikle bat yamalarn su iinde brakan sel gibi yamurlar gelir. Bitki rtl yerler hari, korunmayan yerlerde ylesine hasarlar meydana gelir ki, tannmaz olurlar, Kulbeler bir dan eteine, ou zaman bir sel ukuruna veya bir ta ocana yaplmtr ve lkenin ancak cce koyunlaryla boynuzlu hayvanlar otlaklarda beslenebilecek bir eyler bulabilir. ... Genler douya, Glamorgan ve Monmouthun maden blgelerine doru g eder. Caermarthenshire, madenci halkn yetime okulu ve onun

Dr. Huntern raporunun her sayfas, diyor Dr. Simon, hazrlad resm salk raporunda, tarm iilerimizin konutlarnn sayca yetersizliini ve sefil durumunu gsteriyor. Yllardr da durumlar bu bakmdan gittike ktlemektedir. Balarn sokacak bir yer bulmalar imdi ok daha gtr; bulduklar zaman da, barnma ihtiyalarn belki yzyllardr olduundan da kt bir biimde tatmin ederler. zellikle son 20-30 ylda bu dert ald yrd ve bugn kylnn barnma koullar yrekler acs bir haldedir. Emeiyle zenginletirdii kimselerin, kendisini, bir tr merhametle muamele etmeye deer bulduklar durumlar dnda, bu konuda tamamen aresizdir. ledii toprak zerinde ban sokacak bir yer bulmas, bunun insana veya domuza yarar olmas, evinin nnde yoksulluun ykn hafifleten bir kk bahe bulunmas, ite btn bunlar, onun makul bir kira demeye istekli veya deyebilecek gte olmasna deil, bakalarnn mlklerinden keyiflerince yararlanma haklarn nasl kullanacaklarna baldr. Bir iftlik ne kadar byk olursa olsun, zerinde ne belli bir sayda ii konutu olmasn, ne de bunlarn dzgn biimde yaplmasn ngren bir yasa yoktur; bunun gibi, emei toprak iin yamur ve gne kadar gerekli olmasna ramen, yasa iiye bu toprak zerinde en kk bir hak tanmaz. ... yi bilinen bir baka husus, terazinin kefesini yine onun aleyhine eer: ... Yoksullar Yasasnn yerleme ve yoksullar vergisi mkellefiyeti ile ilgili hkmlerinin etkisi.172 Bu yasann etkisi altnda, kendi blgesinde oturan tarm iilerinin saysn asgari bir dzeyde tutmakta her yerel kilisenin parasal kar vardr; zira, tarm ii, ne kadar ar olursa olsun, iiye ve ailesine gvenli ve srekli bir bamszlk demek olacak yerde, ne yazk ki, ou zaman ksa veya uzun dolambal bir yoldan onu ancak yoksullua gtrr; ii mr boyunca bu yoksulluun eiindedir ve en kk bir hastalk ya da geici isizlik onu hemen kilisenin yardmna avu amak zorunda brakr. Bylece, bir kilise blgesinde tarm ilerinde alan bir nsakatlar yurdudur. ... Say bakmndan bu nfus ancak zorlukla kendini koruyabilmektedir. Cardiganshire buna rnektir: 1851 1861 Erkek 45.155 44.446 Kadn 52.459 52.955 Toplam 97.614 97.401. (Dr. Hunters Report, Public Health. Seventh Report, 1864, Lond. 1865, s. 498-502 passim.) 172 Bu yasa 1865te bir para dzeltildi. Tecrbe, ksa zamanda, bu tr yamalarn hibir eye yaramadn gsterecektir.

658

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

659

fusun oturmas yoksullar vergisi mkellefiyetini doal olarak arlatrr. ... Byk toprak sahipleri173 ... yalnzca iftlikleri zerinde ii konutlar yaplamayacana karar vererek, bir anda yoksullara kar olan sorumluluklarnn yarsndan kurtulmu olur. Yasann ve ngiliz anayasasnn, toprak sahibine malndan keyfince yararlanacak diye tarm iilerine yabanc muamelesi yapma ve onlar arazisinden atma yetkisini tanmay, ne dereceye kadar istedii, tartmasna girimeyeceim bir konudur. ... Bu dar atma kudreti teoride kalmaz. ok byk lde gerek hayatta uygulanmaktadr. Tarm iisinin barnma koullarna egemen olan hususlardan biri de budur. ... Son saym, derdin bykln lmemize imkn veriyor; buna gre, son on ylda, gittike artan yerel konut talebine ramen, ngilterenin 821 ayr yerleim blgesinde ev ykmlar artmtr; yle ki, altklar kilise blgesinin dnda oturmaya zorlanm kimseler hi hesaba katlmasa bile, 1861 yl 1851 ylyla karlatrldnda, % 51/3 orannda fazla bir nfusun % 4 orannda daha dar bir konut alanna sktrlm olduu grlr. ... Dr. Huntera gre, nfusun azalma sreci tamamlannca, sonu, kulbe saysnn ok azald ve obanlar, bahvanlar, korucular gibi ltufkr efendileri tarafndan genellikle iyi muamele gren hizmetkrlar dnda kimsenin yaamasna izin verilmeyen gstermelik kylerin (show-village) ortaya kmas olur.174 Fakat topran ilenmesi gerekir ve bunu yapacak olan iilerin toprak sahibinin arazisinde oturmayp, evleri ykldktan sonra saysz kk ev sahiplerinin kendilerini kabul ettii ve belki de 3 millik mesafede bulunan ak kylerden geldikleri grlr. Durumun yukardaki sonuca yneldii hallerde, kulbelerin sefil grnleri mahkm olduklar akbet hakknda hibir pheye yer brakmaz. Bunlar, zaten, farkl derecelerde olmak zere, kendiliklerinden yklma yolundadr. ats yklmadka, iinin evi kiralamasna izin verilir; daha iyi bir konutun fiyatn demek zorunda kalsa bile, ii ou zaman bu ayrcalktan byk memnuniyet duyar. Meteliksiz kiracnn yapabileceklerinin dnda hibir tamirat ve dzeltme sz konusu olmaz. En sonunda ev hi oturulamaz hale geldiinde, bu, sadece bir kulbenin daha yklmas ve ileride denecek yoksullar vergisinin bu oranda azalmas demektir. Bylece, byk toprak sahipleri kendilerine ait topraklardaki nfusu azaltarak yoksullar vergisinden kurtulurken, yerlerinden edilmi iiler en yakn kasabaya veya ak kye snr; en yakn dedimse, bu en yakn, iinin ter dkmek zorunda olduu iftlikten 3 veya 4 millik bir mesafe anlamna gelebilir. Bu durumda, iinin gnlk ekmeini kazanmak iin yapt gnlk ie her gn 6 veya 8 millik bir yolu yrme
173 Anlalmas iin: Bir veya birka byk toprak sahibine ait kylere close villages (kapal kyler), arazinin birok kk mlk sahibine ait olduu kylere ise open villages (ak kyler) deniyor. naat speklatrleri yalnzca ikinci trdeki kylerde kulbe ve ev ina edebilir. 174 Bu tr bir gstermelik ky ok ho grnr; ama II. Katerinann Krm yolculuunda grd kylerden daha fazla bir gereklie sahip deildir. Son zamanlarda obanlar bile bu show-villagelerden kovuldu, rnein Market Harboroughda yalnzca bir erkein emeine ihtiya duyan yaklak 500 acrelk bir mandra bulunuyor. Bu geni ovalarda, Leicester ve Northamptonn bu gzel otlaklarnda uzun yrylere katlanmasn diye obana iftlikte bir oda ayrlyordu. imdi ise, ok uzak bir ak kyde bir ev kiralasn diye kendisine haftada on nc bir ilin deniyor.

zorunluluunu eklemek gerekir; oysa, hibir ey deilmi gibi bunun hesapta yeri yoktur. Karsnn ve ocuklarnn yapt btn tarm ii imdi ayn koullara tabidir. Ve oturduu yerle alt yer arasndaki mesafenin iinin bana at btn dert bundan ibaret deildir. Konut speklatrleri ak kylerde mmkn olduu kadar ucuza mal edilmi ve mmkn olan en skk biimde ina edilmi her eit inle kapladklar arsa paralar satn alr. ngiliz tarm iileri, ak arazide olduklar zaman bile en kt kent konutlarnn en korkun zelliklerini paylaan ite bu sefil barnaklarda mrlerini rtr.175 te yandan, iinin iledii topraklar zerinde oturduu durumlarda bile alma ile geen mrnn hakk olabilecek barnma koullarn bulabildii sanlmamaldr. Muhteem maliknelerde bile kulbesi ou zaman en sefil haldedir. ileri ve aileleri iin bir ahrn pekl yeteceini dnmekten ve bunlardan bile mmkn olduu kadar yksek kira almaktan utanmayan sryle mlk sahibi vardr.176 Kulbe ocaksz, tuvaletsiz, penceresiz, bahesiz, bir ukurda birikenin dnda akar susuz ve bir tek yatak odal bir harabe olsa bile, ii bu hakszlk karsnda aresizdir. Sal Koruma Yasalarmz (The Nuisances Removal Acts) l metinlerdir. stelik bunlarn uygulanmas, bylesine inleri kiraya veren mlk sahiplerine braklmtr. ... Gz boyayan birka istisnaya taklp ngiliz uygarlnn yz karas olan bu gereklerin ezici arln gzden karmamak gerekir. Bugnk barnma koullarnn apak korkunluuna ramen, btn yetkili gzlemciler konutlarn sayca yetersizliini, bunlarn genel
175 ilerin evleri (doal olarak hep ar kalabalk olan ak kylerde) genellikle sra sra ina edilmitir; en arka sra, speklatrn kendisine ait olduunu syledii arazi parasnn son snrndadr. Dolaysyla n cephe dnda hava ve k girii yoktur. (Dr. Hunters Report, l.c. s. 135.) ou zaman kyn birahane sahibi veya bakkal ayn zamanda ev kiraya verir. Bu halde o, tarm iisi iin iftinin yan sra ikinci bir efendi durumundadr. i, hem kirac hem de mteri olmak zorundadr. Haftada ald 10 ilinle, her yl dedii 4 sterlinlik kira ktktan sonra ... tkettii azck ay, eker, un, sabun, mum ve bira karlnda bakkaln keyfine uygun bir fiyat deme zorundadr. (l.c. s. 132.). Bu ak kyler aslnda, ngiliz tarm proletaryasnn ceza kolonileridir. Bu kulbelerden birou evrenin btn serserilerinin urad ak evlerden baka bir ey deildir. En iren koullarda bile ou zaman gerekten artc bir safl ve drstl korumu olan kr adam ve ailesi burada tamamen bozulur. Kulbe speklatrlerinden, kk mlk sahiplerinden ve ak yerleme alanlarndan bahsedildiinde aristokrat Shylocklarn ikiyzlce omuz silkmeleri usuldendir. Oysa, kendi kapal ve gstermelik kylerinin, bu ak kylerin doum yerleri olduunu ve onlarsz var olamayacaklarn ok iyi bilirler. Ak kylerin kk mlk sahipleri olmasayd tarm iilerinin ok byk ksm altklar maliknelerin aalar altnda uyumak zorunda kalrd. (l.c. s. 136.) Ak ve kapal kyler sistemi tm Midlandsde (ngilterenin orta kesimindeki kontluklarda) ve ngilterenin tm dou kesiminde hkm srmektedir. 176 Ev kiraya veren (ifti veya toprak sahibi) haftal 10 iline altrd bir adamn emei sayesinde dorudan doruya veya dolayl olarak zenginleir; sonra da piyasada 20 sterlin etmeyecek bir ev iin bu zavalldan ylda 4 veya 5 sterlin koparr. Kiralarn yapay ykseklii mlk sahibinin Ya evimi tut ya da pln prtn topla ve benden imzal herhangi bir alma belgesi beklemeden istediin yerde barnmaya al deme gcne baldr. Bir insan, durumunu iyiletirmek iin bir ta ocana gidip almak veya bir demir yolunda ray yerletirmek istiyorsa, ayn g karsna dikilir ve yle barr: Benim iin dk fiyatla al veya bir hafta iinde defol git. Eer varsa domuzunu da beraberinde gtr ve bahende yetimekte olan patateslerin ne kadarn skp gtrebileceine bak. Mlk sahibi (veya ifti), karna uygun gelirse, hizmetini terk etmi olanlar cezalandrmak iin daha yksek bir kira ister. (Dr. Hunter, l.c. s. 132.)

660

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

661

olarak nitelike ktlklerinden ok daha byk bir dert olarak grmekte birletiine gre, durumun gerekten tyler rpertici olmas gerekir. Tarm iilerinin konutlarnn tka basa dolu oluu sadece salk konusunu dert edinenler iin deil, dzgn ve ahlakl hayata deer veren herkesin iini yllardan beri kemiren derin bir znt kaynadr. Tarm blgelerinde salgn hastalklarn yaylmasn incelemekle grevli mfettiler yazdklar raporlarda ayn kalemden kmasna birbirinin ei olan ifadelerle konutlarn ar kalabalna, salgnn, bir defa balaynca, yaylmasn durdurmak iin giriilen her trl mcadeleyi tamamyla etkisiz brakan bir neden olarak her zaman dikkat ekmilerdir. Kr hayatnn salk zerindeki birok olumlu etkisine ramen bulac hastalklarn yaylmasn bu derece hzlandran ylmann, bulac olmayan hastalklarn douunu da kolaylatrd binlerce kez kantlanmtr. Bu durumu aa karan kimseler, bundan daha byk ktlkler karsnda da susmamlardr. Asl grevlerinin durumu salk ynnden incelemek olduu rneklerde bile, yasann dier ynlerine de deinmeye hemen hemen zorlanmlardr. Bu kimseler raporlarnda, her iki cinsten yetikin insanlarn, evli olsunlar olmasnlar, darack yatak odalarnda ou zaman karmakark yattklarn (huddled) ortaya koyarak, anlatlan koullar altnda her tr utanma duygusunun en kaba biimde zedelendii ve her tr ahlakn zorunlu olarak tahribe urad yolunda bir kanaat uyandrmtr.177 ... rnein, Dr. Ord, son yllk raporumun ekler blmnde yer alan, Buckinghamshirea bal Wingde patlak veren bir ateli hastalk salgn hakkndaki raporunda, oraya Wingraveli bir gencin ateler iinde geldiini anlatr. Bu gen, hastalnn ilk gnlerinde dokuz kiiyle ayn odada yatyordu. Birka hafta iinde bunlarn bei atelendi ve biri ld! Salgn srasnda Wingi ziyaret etmi olan St. George Hastanesi hekimlerinden Dr. Harvey bana ayn gnlerde benzer olaylardan bahsetti: Atelenmi bir gen kadn, geceleri babas, annesi, gayri meru ocuu, kardeleri olan iki gen adam ve gene her birinin bir pii olan iki kz kardeiyle, ksacas toplam on kii, ayn odada yatyordu. Birka hafta nce bu ayn odada on ocuk yatmt. 178

1) Bedfordshire.
Wrestlingworth: Yatak odas yaklak olarak on iki ayak uzunlukta ve on ayak geniliktedir; biroklar bundan da kktr. Tek katl kk kulbe ou zaman tahta perde ile iki yatak odasna blnmtr; ou zaman 5 ayak 6 in yksekliinde bir mutfakta bir yatak bulunur. Kira ylda 3 sterlindir. Kirac tuvaleti kendisi yapmak zorundadr, ev sahibi ancak ukuru salar. Biri tuvaletini ina eder etmez, btn komular ondan faydalanr. Richardson soyadl bir ailenin evi ulalmaz bir gzellikteydi. Sval duvarlar reverans yapan bir kadnn elbisesi gibi dalgalanyordu. atnn bir ucu da, bir ucu ie dnkt; ie dnk uta, killi toprak ve tahtadan mamul fil hortumuna benzeyen eri bir borudan ibaret zavall bir baca vard. Yklmasn nlemek iin uzun bir kalasla desteklenmiti. Kap ve pencereler baklava biimindeydi. Ziyaret edilen 17 evden sadece 4nde 1den fazla yatak odas vard ve bunlar da tka basa doluydu. Tek odal kulbelerde bazen 3 ocuk 3 yetikin, bazen 6 ocuk ve bir evli ift vb. barnyordu. Dunton: Ev kiralar ok yksek; ylda 4-5 sterlin. Erkeklerin haftalk creti 10 ilin. Evde yaplan hasr rg iiyle kiray karmay mit ediyorlar. Kira ne kadar yksek olursa, bunu deyebilmek iin, o kadar kalabalk olmak gerekiyor. 4 ocukla birlikte bir yatak odasnda uyuyan 6 yetikin ylda 3 sterlin 10 ilin dyor. Dtan uzunluu 15 ayak, genilii 10 ayak olan ve Duntonda kiras en ucuz olan eve 3 sterlin deniyor. Ziyaret edilen 14 evden yalnzca birinde 2 yatak odas vard. Kyden biraz beride, iinde oturanlar tarafndan d duvarlar pislie bulanm bir ev var; kapnn altndan 9 inlik bir ksm ryerek yok olmu; geceleyin birka tula ile ustalkla kapatlan ve bir hasr paras ile rtlen bir aklk. erevesi ve cam gitmi bir yarm pencere. Eya diye bir ey bulunmayan bu eve 3 yetikinle 5 ocuk ylmt. Dunton, Biggleswade Unionn geri kalan ksmndan daha kt durumda deildir.

Dr. Hunter, yalnzca tarm blgelerinde deil, ngilterenin btn kontluklarnda yer alan 5.375 tarm iisi kulbesini incelemiti. Bunlarn 2.195inde yalnzca bir yatak odas (ou zaman ayn zamanda oturma odas), 2.930unda yalnzca iki ve 250sinde ikiden fazla yatak odas vard. Bir dzine kontluk hakknda ksa bir derleme sunmak istiyorum.
177 Gen evli iftler, ayn odada yatan yetikin erkek ve kz kardeler iin eitici bir rnek oluturmaz. rneklerin kayt altna alnmasna izin verilmese bile, kardeleriyle cinsel ilikide bulunan kadnlarn byk aclar ektiini ve kaderlerinin sk sk lm olduunu ortaya koyan yeterince bilgi vardr. (Dr. Hunter, l.c. s. 137). Londrann en kt mahallelerinde uzun yllar boyunca dedektiflik yapan taral bir polis memuru, kynn gen kzlar hakknda unlar sylyor: Pek kk yata balayan kaba ahlkszlklar, terbiyesizlikleri ve hayszlklar, Londrada meslek hayatm boyunca grdm btn benzerlerini ayor. Gen adamlar ve kzlar, babalar ve analar, hepsi domuzlar gibi yaayp ayn odada beraber yatyor. (Child. Empl. Comm. Sixth Report, Lond. 1867, Appendix, s. 77, n. 155.) 178 Public Health, Seventh Report, 1864, s. 9-14, passim.

2) Berkshire.
Beenham: 1864 Hazirannda bir erkek, bir kadn, 4 ocuk tek katl bir kulbede (cot) yayordu. Kz ocuklardan biri kzla tutulduundan iini brakp eve dnm ve lmt. Bir ocuk hastalanm ve lmt. Dr. Hunter arldnda, anne ve ocuklardan bir dieri tifse tutulmutu. Baba ve dier bir ocuk darda yatyordu; fakat tecridi salamann gl burada kendini gsteriyordu; zira, hastaln krp geirdii evin amarlar ykanmak zere sefil kyn kalabalk meydannda duruyordu. - Hye ait evin kiras haftada 1 ilin; tek yatak odasnda bir ift ve 6 ocuk kalyor. 6 ayak yksekliinde bir mutfa olan 14 ayak 6 in

662

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

663

uzunluunda ve 7 ayak geniliinde bir baka evin kiras haftada 8 peni; yatak odas penceresiz, ocaksz, kapsz, hole alann dnda k yok; bahe diye bir ey mevcut deil. Ksa sre nce burada bir adam iki yetikin kz ve ergenlik andaki bir oluyla birlikte kalyordu; baba ve oul yatakta, kzlar holde yatyordu. Aile burada kalrken, kzlarn birer ocuu vard ama bunlardan biri dourmak iin alma yurduna gitmi ve sonra dnmt.

hasr rg yapm. ldrc bir miskinlik ve pislik iinde yaamaya aresiz bir boyun ei her eye egemen. Kyn merkezindeki bakmszlk evlerin ryp para para dkldkleri kuzey ve gney ularnda bir ikence halini alyor. Kendileri baka yerlerde yaayan ev sahipleri, kiraclar olan bu zavalllarn kann posasna dek emiyor; kiralar son derece yksek; 8-9 kii bir tek yatak odasna syor. ki yerde, ufak bir odada, her biri 1 veya 2 ocuklu 6 yetikinin birlikte yattklar grlmtr.

3) Buckinghamshire.
30 kulbede -yaklak 1000 acrelk bir alan zerinde- yaklak olarak 130-140 kii yayor. Bradenham kilise blgesi 1.000 acrelk bir alan kaplar; 1851de burada 36 ev, 84 erkek 54 kadn olan 138 kiilik bir nfus vard. 1861de cinsiyetler aras say eitsizlii azalm, erkekler 98, kadnlar 87 kii olmulard: on yl iinde erkeklerde 14, kadnlarda 33 kiilik bir art olmutu. Bu arada ev saysnda bir evlik eksilme olmutu. Winslow: Bu kyn byk ksm iyi bir tarzda yeni ina edildi. Grne gre, evlere olan talep yksek, nk baz zavall tek katl kulbeler haftal 1 ilin veya 1 ilin 3 peniye kiralanyor. Water Eaton: Burada, mlk sahipleri, nfusun arttn grnce mevcut evlerin hemen hemen % 20sini ykt. ine gitmek iin aa yukar drt millik bir yol tepmek zorunda olan bir yoksul iiye, daha yakn bir kulbe bulup bulamayaca sorulduunda alnan cevap u olmutu: Hayr, olanaksz, benim gibi ailesi kalabalk bir adama ev vermezler. Winslow yaknnda, Tinkers End: 4 yetikin ile 5 ocuun st bir yatak odasnn uzunluu 11 ayak, genilii 9 ayak, ykseklii ise en yksek yerinde 6 ayak 5 inti. 11 ayak 5 in uzunluunda 9 ayak geniliinde ve 5 ayak 10 in yksekliinde bir baka odada 6 kii barnyordu. Bu ailelerden her biri, bir krek mahkmuna gerekli olandan bile daha kk bir alana sahipti. Hibir evde ne birden fazla yatak odas, ne de bir arka kap vard; su ender bulunurdu; haftalk kira 1 ilin 4 peni ile 2 ilin arasndayd. Gezilen 16 hane halk arasnda haftada 10 ilin kazanan bir tek erkek vard. Yukarda anlatlan durumlarda kii bana den hava miktar, geceleyin 4 ayak kp hacminde bir kutuya hapsedilmi bir insann sahip olaca hava miktarna eittir. Kukusuz, eski kulbeler bir miktar doal havalandrmaya sahiptir.

5) Essex.
Bu kontluktaki birok kilise blgesinde insan saysndaki azalma ile kulbe saysndaki azalma el ele gidiyor. Bununla beraber 22 blgede evlerin ykm, ne nfusun artn durdurmu ne de dier her yerde olduu gibi kentlere g ad verilen zorunlu tahliyeye yol amtr. 3.443 acrelk bir kilise blgesi olan Fingringhoeda, 1851de 145 ev vard; 1861de sadece 110 evin kalm olmasna ramen, halk buray terk etmedii gibi, bu koullarda bile oalma yolunu bulmutu. Ramsden Craysde, 1851de 61 evde 252 kii yayordu, 1861de ise 261 kii 49 eve tklmt. Basildonda, 1851de, 1.827 acrelk bir alanda 35 evde 157 kii yayordu; on yl sonra 180 kii iin ancak 27 ev kalmt. Fingringhoe, South Farnbridge, Widford, Basildon ve Ramsden Crags kilise blgelerinde, 1851de, 8.449 acrelk bir alanda 316 evde 1.392 kii yayordu: 1861de ayn alan zerinde 1.473 kiiye 249 ev kalmt.

6) Herefordshire.
ngilterede tahliye ruhunun en ykc olduu yer bu kk kontluk oldu. Madleyde, ou 2 yatak odal olan ve hepsi de dolup taan kulbeler ounlukla kapitalist iftilere aittir. Bunlar haftada 9 ilin cret verdikleri insanlara bu kulbeleri kolaylkla yll 3 veya 4 sterline kiralar!

7) Huntingdonshire.
Hartfordda, 1851de 87 ev vard; ksa bir sre sonra 1.720 acrelk kk kilise blgesinde 19 kulbe ykld. Nfus, 1831de 452, 1852de 832 ve 1861de 341 kiiydi. Her biri bir yatak odal 14 kulbe ziyaret edildi. Birinde, 1 evli ift, 3 yetikin oul, 1 yetikin kz ve 4 ocuk olmak zere 10 kii oturuyordu; bir dierinde 3 yetikin ile 6 ocuk. inde 8 kiinin barnd byle bir oda 12 ayak 10 in uzunluunda, 12 ayak 2 in geniliinde ve 6 ayak 9 in yksekliindeydi. kntlar da hesaba katlmak koulu ile kii bana yaklak olarak 130 ayak kp dyordu. 14 yatak

4) Cambridgeshire.
Gamlingay, eitli mlk sahiplerine aittir. Hibir yerde bulamayacanz bu derece sefil ve harap olan kulbeleri burada grrsnz: oka

664

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

665

odasnda 34 yetikin ile 33 ocuk kalyordu. Bu kulbelerin nadiren bir bahecii bulunur, ama oturanlarn birou, roodu ( acre) 10 ya da 12 iline ufak toprak paralar kiralayabiliyordu. Bu baheler evlerden uzaktr ve evlerin tuvaleti yoktur. Byle olunca aile dklarn dkmek iin parseline gitmek veya burada olduu gibi, haa huzurdan, bunlar bir dolabn ekmecesine doldurmak zorundadr. ekmece dolunca da karlp iindekilerin yararl olabilecei bir yere dklrler. Japonyada yaam koullarnn dngs daha temiz bir ekilde ilerliyor.

9) Kent.
1859 ylnda difteri belirdiinde ve blge hekimi yoksul snfn durumu hakknda bir resm aratrma yapmakla grevlendirildiinde, Kenningtonn nfusu ciddi biimde kalabalkt. Hekim, her zaman ok i bulunan bu yerleme alannda, yerlerine yenileri ina edilmeksizin, birok kulbenin yklm olduunu grd. Bir semtte birdcages (ku kafesleri) adyla bilinen drt ev vard; her biri aada boyutlar ayak ve in olarak verilmi olan 4 blme ayrlmt:
Mutfak Bulaklk Yatak odas Yatak odas 9,5 x 8,11 x 6,6 (ayak, in) 8,6 x 4,60 x 6,6 8,5 x 5,10 x 6,3 8,3 x 8,40 x 6,3

8) Lincolnshire.
Langtoft: Burada, Wrightn evinde bir adam, kars, onun anas ve be ocuuyla birlikte oturuyor. Ev, bir mutfak, onun stnde bir yatak odas ve bir bulaklktan oluuyor. lk ikisi 12 ayak 12 in uzunluunda ve 9 ayak geniliinde; toplam alan 21 ayak 2 in uzunluunda ve 9 ayak 5 in geniliinde; tepedeki yatak odas bir at aras olup duvarlar yukarya doru birbirine yaklar ve kede birleir, cephede ufak bir pencere vardr. Bu adam burada niye oturur? Bahe yznden mi? Bahe yok denebilecek kadar kk. Kiras iin mi? Kira yksek, haftada 1 ilin 3 peni. ine mi yakn? Ne gezer, ii 6 mil uzakta, yani her gn gidi-dn 12 millik bir yolu tepmek zorunda. Adamn burada kalmasnn bir sebebi vard: bu kulbe kiralkt ve adam, yeri, fiyat ve koullar ne olursa olsun, kendi balarna olacaklar bir kulbe istiyordu. Aada, Langtofttaki toplam 12 yatak odasnda 38 yetikin ile 36 ocuun barnd 12 eve ait istatistii veriyoruz.
Langtoftta 12 Ev
Evler 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yatak odalar 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yetikinler 3 4 4 5 2 5 3 3 2 2 3 2 ocuklar 5 3 4 4 2 3 3 2 0 3 3 4 Kii says 8 7 8 9 4 8 6 5 2 5 6 6

10) Northamptonshire.
Brixworth, Pitsford ve Floore: Bu kylerde 20-30 erkek kn isiz kalr ve ortalarda dolar. Kapitalist iftiler, buday veya kkl bitki yetien topraklar her zaman yeteri kadar ekip bitirmiyor ve mlk sahibi, kiraya verdii tm topraklar 2-3 iftlikte birletirmeyi tercih etmi. Buradan isizlik domu. Duvarn bir tarafndaki toprak ilenmeyi beklerken, dier tarafndaki dolandrlm iiler buna arzu dolu gzlerle bakyor. Yazn canlar karcasna alan, kn ise hemen hemen alktan len bu insanlarn kendi lehelerinde the parson and gentlefolks seem frit to death at them (papaz ile soylular onlar ldrmek iin anlam grnyor) demelerine amamak gerekir. Flooreda, ufack yatak odalarnda 4, 5, 6 ocuklu iftlerin, ayn ekilde 5 ocuklu 3 yetikinin, ayn ekilde gene kzla tutulmu 6 ocuk ve byk babalar ile bir iftin vb. kald grld; her biri 2 yatak odal 2 evde, 8 ve 9 yetikin yeli iki aile oturuyordu.

11) Wiltshire.
Stratton: 8i tek yatak odal olmak zere 31 ev gezildi; Pen Hill, ayn kilise blgesindedir. Burada, 4 yetikinle 4 ocua haftada 1 ilin 3 peniye kiralanan bir kulbede, kabaca yontulmu talarla kapl tabanndan rm hasr damna kadar, iyi duvarlar dnda iyi olan hibir ey yoktu.

666

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

667

12) Worcestershire.
Evlerin ykm ok byk lde olmamakla beraber, 1851-1861 arasnda, hane bana den kii says 4,2den 4,6ya ykseldi. Badsey: Burada kulbeler ve bahecikler ok. Baz kirac iftilerin dediine gre, kulbeler, a great nuisance here, because they bring the poor (yoksullar ekmeleri yznden, buras iin byk bir dert oluyor). Beyefendinin biri yle diyor:
500 kulbe bile ina edilse yoksullarn durumu gene de iyilemez; aslnda ne kadar yaplrsa ihtiya o kadar artyor

bu beyefendiye gre, evler buraya yerleenlerin saysn artryor ve onlar da doal olarakbarnma aralariin bask yapyor - Dr. Huntern dedii u:
imdi, bu yoksullarn bir yerlerden gelmi olmalar gerekiyor ve Badseyde kendilerini zellikle eken ne bir yardm ne de baka bir ey olduuna gre, daha da kt bir yerden ayrlmak zorunda kalm olmalar ve buraya ktnn iyisi olarak yerlemi olmalar gerekir. Eer herkes i yerinin yaknnda bir kulbe ve bir para toprak bulabilseydi, hi phe yok ki, bunu, bir avu topraa kirac iftinin dediinin iki misli bir fiyat dedii Badseye tercih ederdi.

Kentlere srekli g, iftliklerin younlamas, makineleme, ilenebilir topraklarn otlak haline getirilmesi vb. nedeniyle krlarda srekli olarak fazlalk nfus yaratlmas, kulbelerin yklmasyla kr nfusunun durmadan yerinden edilmesi, btn bu olaylar hep birlikte oluyor. Bir blgenin nfusu ne kadar az ise burada greli fazla nfus o kadar fazla ve i olanaklar zerinde yaratt bask o kadar byk olur; ve ayrca tarm iilerinin says ile konut says arasndaki fark da o lde artarak kylerde tehlikeli bir ylmaya yol aar. nsanlarn dank ky ve kasabalarda srler halinde toplanmalar ile kr yzeyinden zorla srlp karlmalar birlikte olur. Saylarnn azalmasna ve ayn zamanda verimlerinin artmasna ramen tarm iilerinin, kendilerine gerek duyulmad iin, durmadan fazlalk haline getirilmeleri bunlarn sefaletlerinin kaynadr. Onlarn bu durumu, bulunduklar yerlerden atlmalarnn bir nedeni ve ayn zamanda son direnme glerini kran ve onlar mlk sahipleri179 ile kapitalist iftilerin tam kleleri haline geti179 Tarm iisinin kutsal megalesi, durumuna haysiyet katyor. O, bir kle deil, bar dnemi eridir ve memleketin askerden istediine benzer bir biimde onu ie komak hakkna sahip bulunduu iddiasnda olan mlk sahibinin, evli erkekler iin salamak zorunda olduu bir yeri kendisine sunmasna hak kazanmtr. Tpk bir asker gibi o da, hizmetinin karln, piyasa fiyat zerinden almaz. Asker gibi, gen ve cahilken, sadece mesleini bilir ve doduu yeri tanrken ie alnr. Askere alma ve asker ceza yasalar asker iin ne ise, tarm iisi iin de erken evlenme ve eitli yerleme yasalar

ren konut sefaletinin ba sebebi olur. Bylece cretlerin asgariye inmesi bir doa yasas hkm haline gelir. te yandan, bu greli fazla nfusa ramen krlar az nfusludur. Bu azln etkisi, sadece yerel olarak kentlere, madenlere, demir yollarna vb. doru hzl bir insan akmnn meydana geldii noktalarda deil, hem hasat mevsiminde hem de ngiliz tarmnn son derece dzenli ve youn bir faaliyet gsterdii ve ek bir emek gcne ihtiya duyduu ilkbahar ve yaz aylarnda da hissedilir. Tarmn ortalama ihtiyalar iin her zaman ok ii, istisnai ya da geici ihtiyalar iinse her zaman az ii bulunur.180 Bundan dolay, resm belgelerde, ayn blgelerin, emek gcnn hem yokluundan hem bolluundan ayn zamanda yakndklar grlr. Geici ve yerel emek gc yetersizlii, cretleri ykseltme ynnde etki yaratmaz. Ama kadnlar ve ocuklar zorunlu olarak tarm iine iterek, onlarn gitgide daha kk bir yata smrlmelerine yol aar. Kadnlarn ve ocuklarn smrlmesi geni lde gerekleince, bu sefer, erkek iiyi gereksiz klmak ve cretini asgaride tutmak iin yeni bir neden oluturur. ngilterenin dousunda, bu cercle vicieuxnn (ksr dngnn) gzel bir meyvesi olarak, ksaca ele alacamz gang-system (ekip ya da takm sistemi) oluuyor.181 Lincolnshire, Huntingdonshire, Cambridgeshire, Norfolk, Suffolk ve Nottinghamhireda neredeyse tek bana egemen olan ekip sistemine, komu Northampton, Bedford ve Rutland kontluklarnda da yer yer rastlanr. Lincolnshire rnek olarak alalm. Bu kontluun topraklarnn byk ksm yenidir; eskiden bataklk olan toprak, dounun dier birok
odur. (Dr. Hunter, l.c. s. 132.) Bazen, sra d bir zayf mizal toprak sahibi kendi yaratt sszlk karsnda yumuar. Leicester kontu, Holkham atosunun tamamlanmas dolaysyla kendisini kutlamaya gelenlere yle demiti: Topra zerinde yalnz olmak pek hzn verici bir ey. Etrafma baknca kendiminkinden baka ev gremiyorum. Ben devler kulesinin deviyim ve btn komularm yedim. 180 Son on yllarda Fransada, kapitalist retimin tarm fethetmesi ve kr fazla nfusunu ehirlere srmesi lsnde, buna benzer bir gelime yaanyor. Ayn biimde, bu lkede de fazlann kaynandaki barnma koullar ve dier koullar ktleti. Parseller sisteminin dourduu gerek Proltariat foncier (kr proletaryas) konusunda, dier kaynaklar arasnda, kendisine daha nce de atfta bulunulan Colinsin yazsna ve u esere baknz: Karl Marx, Der Achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte {Louis Bonaparten 18 Brumairei}, 2. Aufl. Hamburg 1869, s. 88 vd. 1846da, Fransada kentli nfusun toplam nfus iindeki oran % 24,42, kr nfusunun oran % 75,58di; 1861de birincisi yzde 28,88, ikincisi ise ancak % 71,14t. Son 5 ylda kr nfusunun oran daha da dt. Pierre Dupont daha 1848de Ouvriers (iler) arksnda unlar sylyordu: Klmz hrpani, barnrz deliklerde, at altlarnda, enkaz iinde, Baykularla ve karanlklarn dostu Hrszlarla yaarz birlikte. 181 Child. Empl. Comm.nun, Mart 1867 sonunda yaynlanan ve btnyle bu tarm ekiplerine ayrlan altnc ve son raporu.

668

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

669

kontluunda olduu gibi denizden kazanlmtr. Buharl makinelerle drenaj mkemmel sonu vermi ve bugn bu bataklklar ve kumluklar verdikleri bol rnle ok yksek toprak rantlarnn altn kayna haline gelmitir. Ayn ey, Axholme adasnda ve Trent kylarnn dier kilise blgelerinde grld gibi, insan eliyle kazanlan alvyon alanlar iin de geerlidir. Yeni iftlikler doduka, yeni kulbeler ina edilecei yerde eskiler de yklm ve iiler, kilometrelerce uzaktaki tepelerin yamalarnda dolanan yollar boyunca sralanan ak kylerden getirilmitir. Halk, k mevsiminin srekli su basknlarndan korunabilmek iin gemite ancak bu tepelere snabiliyordu. 400-1000 acre byklndeki iftliklerde yaayan iiler (burada bunlaraconfined labourers[kapatlm emekiler] ad veriliyor) srekli, ar ve atlarla yaplan tarm ilerinde altrlr. Yz acre iin ortalama olarak ancak bir kulbe vardr. rnein, bataklkta arazi kiralam olan bir ifti, aratrma komisyonuna u beyanda bulunmutur:
iftliim, tahl ekimine elverili 320 acre aan bir alan kapsar. zerinde hi kulbe yok. Halen bir ii yanmda oturuyor. evrede oturan drt at srcm var. ok sayda iiyi gerektiren hafif ileri ekipler yapyor.182

Toprak, zararl otlarn sklmesi, apalama, baz gbreleme almalar, talarn toplanmas vb. gibi zor olmayan birok hafif iin yaplmasn gerektirir. Bunlar iin ak yerleme alanlarnda oturan ekipler veya rgtl takmlar kullanlr. Kadnlardan, erkeklerin ou 13 yalarnda ayrlsa da her iki cinsiyetten genlerden (13-18 yalarnda) ve son olarak her iki cinsiyetten ocuklardan (6-13 yalarnda) oluan ekipteki kii says 10 ile 40 ya da 50 arasnda deiir. Banda bulunan gangmaster (ekip ba) ou zaman klhanbeyi denilen soydan, serseri, sefih, ayya, fakat giriken ve becerikli, basit bir tarm iisidir. iftiye deil, kendisine bal olarak alacak ekibi toplayan odur. Ekip ba ii gtr olarak yklendii iin, ortalama olarak basit iininkini pek fazla amayan geliri183 hemen hemen tamamyla ekibe mmkn olduu kadar ksa zamanda mmkn olduu kadar ok i yaptrmak konusunda gsterecei beceriklilie baldr. iftiler, kadnlarn ancak erkeklerin emrinde olduklar zaman dzenli altklarn ama ie bir giriince kadnlarn ve ocuklarn, Fouriernin de bildii gibi, evkle altklarn ve olanca glerini harcadklarn; buna karlk, yetikin erkek iilerin de tam bir hinolu hinlikle iten mmkn olduu kadar kaytarmaya altklarn tecrbe182 Child. Empl. Comm. VI. Report, Evidence, s. 37, n. 173. 183 Bununla beraber baz ekip balar 500 acre aan iftlikler tutmay veya dizi dizi evlerin sahibi olmay baard.

leriyle bilir. iftlik iftlik dolaan ekip ba, ekibini ylda 6-8 ay altrr. Bundan dolay, ii aileleri, ocuklulara ancak zaman zaman i veren tek tek iftilerle almaktansa onunla almay tercih eder. Bu durum ekip bann etkisini ylesine artrmtr ki, birok ak blgede onun aracl olmadan altracak ocuk bulmak genellikle mmkn deildir. Ekip ba, ocuklar, iftilere zaman zaman ekipten ayrarak da kiralar, ama bu, onun iin ikinci dereceden bir itir. Bu sistemin, ocuklarn ve genlerin ar biimde altrlmasna neden olmas, 5, 6 ve bazen 7 mil uzaktaki iftliklere gidip gelmek iin her gn muazzam bir yolun tepilmesi ve son olarak ekipin moral kntye uramas gibi ktlkleri vardr. Baz yerlerde the driver (src) ad verilen ekip bann elinde uzun bir sopann bulunmasna ramen, o, bunu nadiren kullanr ve kt muameleden ikyet edildii enderdir. O, demokrat bir imparator, bir tr fareli ky kavalcsdr. Uyruklar tarafndan sevilmek zorundadr ve onlar kendi himayesinde gelien ingene yaamyla balar. Kaba serbestlik, keyifli bo vermilik ve en mstehcen arszlk, ekibi kanatlar altna alr. Ekip ba cretleri ou zaman meyhanede kafalar ekilirken der. Sonra da evin yolu tutulur. Yalpa vuran, sadan soldan iri kym bir kadnn desteini gren bakan, ekibinin banda yrr, ocuklar ve genler delice bir grlt iinde, alayl ve ak sak arklar syleyerek arkadan gelir. Fouriernin Phanerogamie dedii ey bu dn yolculuklarnn gnlk olaydr. On veya on drt yalarndaki kzlarn ayn yalardaki olan yoldalarndan gebe kalmalar ok sk grlen bir durumdur. Bu ekiplerin kayna olan ak kyler, Sodom ve Gomoralar haline gelir184 ve buradaki gayri meru ocuk doumlar, Birleik Krallkn geri kalanndaki evlilik d ocuk doumlarnn iki katn bulur. Byle bir okulda yetien kzlarn, evli kadnlar olarak ne tr bir ahlaka sahip olduklar hakknda daha nce fikir edinmitik. Bunlarn ocuklar, bu arada afyon hesaplarn grmezse, bu ekiplerin mstakbel yeleri olarak domu olur. Klasik biimini biraz nce tarif ettiimiz ekibe genel veya gezgin ekip (public, common or tramping gang) ad verilir. Bir de, daha az kalabalk olmakla beraber, bunlara benzer yelerden oluan ve bir ekip bakannn deil, efendisinin baka trl kullanamad herhangi bir yal iftlik uann ynetiminde olan zel ekipler (private gangs) vardr. Bunlarda artk ingene neesi yoktur, ama, tm tank ifadelerine gre ocuklar daha az para alr, daha kt muamele grr.

184 Ludford kzlarnn yars ekiplere katld iin perian oldu. (l.c., Appendix, s. 6, n. 32.)

670

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

671

Son yllarda durmadan gelien185 bu sistemin varlk nedeni, doal olarak, ekip bakannn keyfi deildir. Bunun varl, byk iftileri186 ya da toprak sahiplerini187 zenginletirmesine baldr. Kapitalist ifti iin, kendi personelini normalin ok altndaki bir dzeyde tutarken fazladan ilerde altrlabilecei fazladan bir emek gcn her zaman el altnda bulundurabilmek, mmkn olduu kadar az para ile mmkn olduu kadar ok emek elde etmek188 ve yetikin erkek iilerifazlalk durumuna getirmek iin bundan daha uygun bir yntem yoktur. Bu aklamalardan sonra, bir yandan, tarm iisinin az ya da ok isizlikle kar karya bulunduunun aka itiraf edilmesinin, te yandan, ayn zamanda da erkek iilerin azl ve bunlarn ehirlere g etmeleri bahane edilerek ekip sisteminin gerekli ilan edilmesinin nedeni imdi anlalmaktadr.189 Linconshire vb. yerlerdeki al ve zararl otlardan arnm tarlalar ile yabanlam insanlar, kapitalist retimin kart kutuplardr.190
185 Sistem son yllarda ok geliti. Birka yere ancak son zamanlarda girdi. Eskiden uyguland baka yerlerde, ekiplere daha ok sayda ve daha kk ocuklar alnyor (l.c. s. 79, n. 174.) 186 Kk iftiler ekiplere i vermez. Kadnlar ve ocuklar verimsiz topraklarda deil, acre bana 2 sterlin ile 2 sterlin 10 ilin arasnda rant getiren topraklarda daha ok altrlrlar. (l.c. s. 17 ve 14.) 187 Rantlarnn tad damanda kalan bu beylerden biri aratrma komisyonu nnde fkeyle, btn grltnn sistemin adndan kaynaklandn sylyor. Ekip yerine genliin bamsz snai-tarmsal-kooperatif birlii dense sorun kalmazm. 188 Eski bir ekip ba yle diyor: Ekip almas, dier herhangi bir alma biiminden daha ucuzdur; kullanlmasnn sebebi budur. (l.c. s. 17, n. 14). Bir ifti ise unlar sylyor: Ekip sistemi iftiler iin kesinlikle en ucuz ve ocuklar iin de kesinlikle en zararl sistemdir. (l.c. s. 16, n. 3.) 189 Kukusuz, bugn ekiplerde ocuklar tarafndan yaplan ilerin byk ksm, eskiden erkekler ve kadnlar tarafndan yaplrd. ocuklarn ve kadnlarn altrld yerlerde bugn eskisine gre ok daha fazla isiz erkek vardr (more men are out of work). (l.c. s. 43, n. 202.) Buna karn unlar da syleniyor: zellikle buday reten birok tarm blgesinde, g ve byk ehirlere gitmek isteyenlere demir yollarnn salad kolaylklar yznden emek sorunu (labour question) yle bir ciddiyet kazand ki, ocuklarn saladklar hizmetleri mutlak olarak gerekli buluyorum. (Bu tank, byk bir mlk sahibinin khyasdr.) (l.c. s. 80, n. 180.) Uygar dnyann geri kalan ksmndan farkl olarak, ngiliz tarm blgelerinde the labour question (emek sorunu), the landlords and farmers questiondr (toprak sahipleriyle iftilerin sorunudur): krlardaki insanlarn bulunduklar yerleri gittike artan llerde terk etmelerine ramen, krda yeterli bir greli fazla nfusu ve bylece tarm iisi iin cretin asgarisini ebediletirmek nasl mmkn olabilir? 190 Daha nce anm bulunduum ve ocuk lmleri vesilesiyle ekip sistemine de yle bir deinen Public Health Report basna ve dolaysyla ngiliz kamu oyuna mehul kalmt. Buna karlk, Child. Emp. Comm.un son raporu, gazetelerin memnunlukla karladklar bir sansasyon kayna oldu. Liberal basn, dnyann br ucuna misyonlar gnderip Gney Denizi adalarndaki vahilere ahlk dersi veren, Linconshiren kendileriyle dolup tat asil gentlemen ve ladies ile Anglikan kilisesinin byk karclarna, topraklar zerinde ve gzlerinin nnde bylesi bir hakszln gelimesine nasl izin verdiklerini sorarken, asil basn, yalnzca, ocuklarn satacak kadar ahmaklam ve alalm olan bu kyller hakknda dnceler ileri srd! Ne var

f. rlanda Bu kesimi tamamlamak zere bir an iin ngiltereden rlandaya gememiz gerekir. nce hareket noktamz oluturan olgulara bir gz atalm. rlandann nfusu 1841de 8.222.664e varmt; 1851de 6.623.985e dm, 1861de 5.850.309a ve 1866da 5 milyona, yani yaklak olarak 1801deki dzeyine dmt. Azalma 1846 ktl ile balad; yle ki rlanda, yirmi yldan az bir zamanda nfusunun 5/16sndan fazlasn kaybetti.191 Genlerin toplam, Mays 1851den Temmuz 1865e kadar, 1.591.487 kiiydi. Bunlarn yarm milyondan fazlas son 5 ylda, 18611865 yllar arasnda g etti. Oturulan evlerin says 1851-1861 arasnda 52.990 kadar azald. Ayn zaman aralnda 15-30 acre byklndeki kiralanm iftliklerin says 61.000 ve 30 acredan byk kiralanm iftliklerin says 109.000 kadar artt. Oysa, btn iftliklerin toplam says 120.000 kadar azalmt. Demek ki, bu, yalnzca 15 acredan kk iftliklerin ortadan kalkmas, baka bir deyimle, merkezilemesi yznden meydana gelen bir azalma idi. Nfustaki azal, doal olarak, rn ktlesindeki bir azal izledi. Konumuz bakmndan, gmen saysnn milyonu at ve mutlak nfusun 1/3 milyondan fazla azald 1861-1866 arasndaki be yl incelememiz yeter. (Bkz. Tablo A.)

ki, bu kr insanlarn daha ince insanlar tarafndan iinde tutulduklar kahrolas koullar bilinince, bunlarn ocuklarn ktr ktr yemeleri anlalr bir ey olur. Gerekten artc olan, bu insanlarn byk lde koruyabildikleri karakter temizliidir. Resm raportrler, ekip sisteminin egemen olduu blgelerde bile ebeveynlerin bundan nefret ettiklerim belirtiyor. Topladmz ifadeler arasnda, birok rnekte ebeveynlerin, uradklar basklara ve ayartlara kar koymalarn salayacak zorlayc bir yasay minnetle karlayacaklarn gsteren saysz kant vardr. Bazen kilise idaresinin memuru, bazen de onlar iten atmakla tehdit eden patronlar, ocuklarn okul yerine para kazanmaya gndermeye zorlar. ... Her trl zaman ve g kayb; olaanst ve gereksiz bir yorgunluun iftiye ve ailesine ykledii her ac; ebeveynlerin ocuklarn ahlaken kaybn kulbelerin kalabalna ve ekiplerin iren etkisine balayabildikleri btn durumlar, bu zavall iilerin kalbinde anlalmalar kolay ve ayrntlaryla aklanmas gereksiz duygular yaratr. Hibir biimde kendilerinin sorumlu olmadklar ve ellerinden gelse hibir zaman kabul etmeyecekleri, ama yine de kar koyamadklar birtakm artlardan doan maddi ve manevi belalara uradklarnn bilincine sahiptirler. (l.c. s. XX, n. 82 ve XXIII, n. 96.) 191 rlandann nfusu, 1801de 5.319.867; 1811de 6.084.996; 1821de 6.869.544; 1831de 7.828.347; 1841de 8.222.664 kiiydi.

672

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

673

Tablo A: Hayvanlar
Atlar Yllar 1860 1861 1862 1863 1864 1865 Toplam Say 619.811 614.232 602.894 579.978 562.158 547.867 5.579 11.338 22.916 17.820 14.291 Azal Toplam Say 3.606.374 3.471.688 3.254.890 3.144.231 3.262.294 3.493.414 134.686 216.798 110.659 118.063 231.120 Srlar Azal Art

Tarm rnleri Yetitirmek in ve ayr (ya da Otlak) Olarak Kullanlan Arazideki Acre Cinsinden Art ya da Azal Tarm ve Hayvanclk in Kullanlan Toplam Alan Azal 81.373 Art

Tahllar Yl 1861 1862 1863 1864 1865 Azal 15.701 72.734 144.719 122.437 72.450

Yeil Bitkiler Azal 36.974 74.785 19.358 2.317 25.421

ayr ve Yonca

Keten Art 19.271

Art Azal 47.969

Art Azal

6.623 7.724 47.486 68.970 82.834 50.159

2.055 138.841 63.922 87.761 28.218 122.850 330.860 92.431 10.493

1861-65 428.041 108.013

Koyunlar Yl 1860 1861 1862 1863 1864 1865 Toplam Say 3.542.080 3.556.050 3.456.132 3.308.204 3.366.941 3.688.742 99.918 147.928 53.737 321.801 13.970 Azal Art Toplam Say 1.271.072 1.102.042 1.154.324 1.067.458 1.058.480 1.299.893

Domuzlar Azal Art

169.030 52.282 86.866 8.978 241.413

1865te otlak bal altnda 127.470 acrelk bir art oldu; bunun balca nedeni kullanlmayan bo arazi ve bataklk (turbalk) bal altndaki yzlmnn 101.543 acre kadar azalmasyd. 1865i 1864 ylyla karlatrrsak, tahllarn miktarnda 264.667 quarterlk bir azalma grrz; bunun 48.999u buday, 166,605i yulaf, 28,892si arpadr vb. 1865te patates ekilen alan artm olmasna ramen, patates retimi 446.398 ton azalmtr, vb.

Bu tablodan u sonular kar:192

Atlar Mutlak Azal 71.944 Srlar Mutlak Azal 112.960 Koyunlar Mutlar Art 146.662 Domuzlar Mutlak Art 28.821

imdi de, insanlarn ve hayvanlarn geim aralarn salayan tarma bakalm. Aadaki tabloda her yla zg art ve azal bir nceki yla gre hesaplanmtr. Tahllar, buday, yulaf, arpa, avdar, bakla ve bezelyeyi, yeil bitkiler ise patates, algam, pancar, lahana, havu, lahana, burak vb. bitkileri kapsar (bkz. Tablo B).
Tablo B
192 Daha geriye gitseydik bu sonu daha da kt grnrd: 1865de 3.668.742, oysa 1856da 3.694.294 koyun; 1865te 1.299.893, buna karlk 1858de 1.409.883 domuz vard.

1 quarter = 17,7 kg. ev.

674

Tablo C
Ekilen Toprak Alanndaki Art ya da Azal, Acre Bana rn ve Toplam rn. 1864le Karlatrmal 1865 Verileri193 Ekilen Toprak (Acre) 1864 + 276.483 1.814.886 172.700 } 1.039.724 337.355 14.073 31.821 301.693 1.609.569 251.433 1.678.493 68.924 50.260 34,2* 1,6 25,2* 1,8 0,2 9,0* 1.066.260 334.212 14.389 33.622 26.536 316 1.801 3.143 8.894 10.091 1.197 Buday Yulaf Arpa Bere avdar Patates algam Pancar Lahana Keten Saman * Stone = 14 libre.
193 Tablo C, 1860 yl ve sonras iin u kaynaklardan malzeme toplanarak oluturuldu: Agricultural Statistics, Ireland. General Abstracts, Dublin, 1860 vd., ve Agricultural Statistics, Ireland. Tables showing the Estimated Average Produce etc., Dublin, 1867. Bu istatistiklerin resm olduu ve her yl parlamentoya sunulduklar bilinmektedir. 2. Basma Ek. Resm istatistikler, 1872de ekilmi topraklarn yzlm bakmndan, 1871e gre 134.915 acrelk bir azalma gsteriyor. algam, pancar vb. yeil bitkilerin retiminde bir art meydana gelmi. Buna karlk, ekilen topran genilii bakmndan u azalmalar grlyor: Buday iin 16.000 acre; yulaf iin 14.000 acre; arpa ve avdar iin 4.000 acre; patates iin 66.632 acre; keten iin 34.667 acre; otlak, yonca, burak, kk algam ve kolza iin 30.000 acre. Buday yetitirilen toprak son be ylda yle azalyor: 1868de 285.000 acre; 1869de 280.000 acre; 1870de 259.000 acre; 1871de 244.000 acre. Yuvarlanm saylarla, 1872 ylnda atlar 2.600, srlar 80.000, koyunlar 68.609 artm, domuzlar ise 236.000 azalmtr.

Kapital

rn 1865 9.494 69.658 kental 13,3 12,1 15,9 16,4 8,5 ton 4,1 10,3 10,5 9,3 64.506 39.561 2.607.153 3.068.707 kental 13,0 12,3 14,9 14,8 10,4 ton 3,6 9,9 13,3 10,4 kental 0,2 1,9 ton 2,8 1,1 kental 0,3 1,0 1,6 ton 0,5 0,4 quarter quarter 875.782 826.783 7.826.332 7.659.272 761.909 732.017 15.160 13.989 12.680 18.364 ton ton 4.312.388 3.865.909 3.467.569 3.301.683 147.284 191.937 297.375 350.252 + 1864 1865 1864

1865teki Art ya da Azal Acre Bana rn

1865teki Art ya da Azal

Toplam rn 1865teki Art ya 1865 da Azal + quarter 5.684 ton 44.653 52.877 461.554 quarter 48.999 166.605 29.892 1.171 ton 446.398 165.976 24.945 -

266.989 1.735.228 177.102

4.402

Adan

Eye Tm

Kategoriler

Toprak Rant

B Kategorisi

ifti Krlar

A Kategorisi

D Kategorisi 4.891.652 4.836.203 4.858.800 4.858.800

Snai vb. Krlar

1860

2.765.387 2.773.644 2.937.899 2.938.823

1861 1862 1863

194 Tenth Report of the Commissioners of Inland Revenue, Lond., 1868.

Tablo D: Gelir Vergisine Tabi Gelirler (sterlin)198

1864

2.930.874

Sermayenin Birikim Sreci

12.893.829 13.003.554 13.308.938 13.494.091 13.470.700 13.801.616

4.546.147 4.850.199

1865

2.946.072

195 Yasann izin verdii baz indirimler yznden, D bal altnda gsterilen yllk toplam gelir, burada bir nceki tablodan farkldr.

rlandann nfusunun ve tarmsal rnlerinin hareketlerinden, toprak sahiplerinin, byk iftilerinin ve sanayici kapitalistlerinin para czdanlarnn hareketine geelim. Bu hareketler gelir vergisinin art ve azalnda yansr. Aadaki Tablo Dyi anlamak iin unlara dikkat etmemiz gerekir: D kategorisine (kapitalist iftilerinkiler hari, krlar) profesyonellerin krlar, yani avukatlarn, doktorlarn vb. gelirleri de dahildir; memurlarnn, subaylarn, rantiyelerin, devletten aylk alanlarn vb. kazanlar, ayrntl olarak belirtilmemi olan C ve E kategorilerine girer.

22.962.885 22.998.394 23.597.574 23.597.574 23.236.298 23.930.340

D Kategorisinde 18531864 arasnda yllk ortalama gelir art sadece % 0,93tr; oysa ayn dnemde Byk Britanya iin bu oran % 4,58dir. Aadaki tablo, (kapitalist iftilerinki hari), 1864 ve 1865 yllarnda krlarn daln gsteriyor.

675

676

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

677

Tablo E: D Kategorisi. rlandada Kr Gelirleri (60 sterlin zeri)199

1864 sterlin Blnd kii says Yllk gelirlerin toplam 4.368.610 17.467 5.015 4.669.979 222.575 Sterlin 1865 Blnd kii says 18.081 4.703

60 sterlinin zerindeki, 100 sterlinin 238.726 altndaki yllk gelirler Yllk gelirler toplamnn bir blm 1.979.066 Yllk gelirler toplamnn geri kalan 2.150.818 1.073.906 1.076.912 Bunlarn dalm 430.535 646.377 262.819

11.321 1.131 1.010 121 95 26 3

2.028.571 2.418.833 1.097.927 1.320.906 584.458 736.448 274.528

12.184 1.194 1.044 150 122 28 3

Gelimi bir kapitalist retim ve her eyden nce bir sanayi lkesi olan ngiltere, rlandannki gibi bir nfus kaybna urasayd, herhalde kan kaybndan lrd. Fakat bugn artk rlanda, geni bir kanalla ayrlm bulunduu ngiltereye tahl, yn, hayvan, sanayi ve ordusu iin asker salayan bir tarm blgesinden ibarettir. Nfus kayb geni tarm topraklarnn ekim d kalmasna yol am, tarm retimini byk lde azaltm,196 ve hayvancla ayrlan arazinin genilemesine ramen, bu alanda bile baz kesimlerde mutlak bir azalmaya, dier baz kesimlerde ise, srekli gerilemeler yznden kesilmelere urayan, sz edilmeye demeyecek bir ilerlemeye sebep olmutur. Bununla beraber, nfus azaldka, toprak rantlar ve kapitalist iftilerin krlar, -bu sonuncular birinciler kadar dzenli ve kararl olmasa da- srekli olarak artmtr. Bunun nedenini anlamak kolaydr. Bir yandan, kk iftliklerin bykleri tarafndan yutulmas ve ilenebilir topraklarn otlak haline getirilmesi ile birlikte toplam rnn daha byk bir ksm artk rn haline geldi. Toplam rn azald halde, bunun bir ksm olan artk rn artt. te yandan, ngiliz piyasasnda son yirmi ve zellikle de son on ylda et, yn, vb. fiyatlarnn ykselmesi nedeniyle, bu artk rnn parasal deeri, ktlesinden daha hzl byd.
196 Acre bana hasla da greli olarak azalyorsa, ngilterenin, 1 yzyldan beri, onun iin iftilik yapanlara topran tkenen unsurlarn yerine koymalar iin gereken aralar bile ok grerek, rlanda topran dolayl olarak ihra ettiini unutmamak gerekir.

Kendi reticisi tarafndan tketilen rn nasl meta saylmazsa, bakalarnn emeiyle birleip deerlerine deer katmayan, sahiplerinin kendileri tarafndan i ve geim arac olarak kullanlan dank haldeki retim aralar da sermaye saylmaz. Bu durumda, nfusla birlikte tarm alannda kullanlan retim aralarnn kitlesi de azalm olmakla beraber, daha nce dank halde bulunan retim aralarnn bir ksm sermaye haline geldii iin, tarmda kullanlan sermayenin ktlesi artmtr. rlandada, tarm dnda, sanayi ve ticarete yatrlan toplam sermaye son yirmi ylda yava bir biimde ve srekli byk dalgalanmalar gstererek birikmiti. Tek tek unsurlarnn younlamas bu yzden daha da hzl olmutur. Son olarak, toplam sermayedeki art, her ne kadar mutlak olarak kk kalm ise de, azalan nfusa oranla greli olarak ar bymt. Demek ki, burada, gzmzn nnde, byk lekli olarak, ortodoks ekonominin, sefaletin mutlak nfus fazlalndan kaynakland ve dengenin nfus kaybyla kurulduu eklindeki nl dogmasn desteklemek iin daha iyisini bulamayaca sre geliiyor. Yine burada, iktisadi adan, on drdnc yzyln ortasnda gerekleen ve Malthusular tarafndan gklere karlan vebadan ok daha nemli bir deneye tank oluyoruz. unu da belirtelim: 19. yzyln retim ilikilerine ve buna uyan nfus koullarna 14. yzyldan alnma bir ly uygulamaya kalkmak aslnda dar grlce bir saflkken, bunun da tesinde, vebann ve onunla birlikte gelen insan krmnn, kanaln bu yakasnda, ngilterede, tarm nfusunun bamszlamasn ve zenginlemesini salarken, te yakasnda, Fransada, daha byk lde bamllamasna ve sefaletinin daha da artmasna yol at, bu saflarn fark edemedikleri bir eydi.197 1846 ktl rlandada bir milyondan fazla insann lmne sebep oldu; ama, bunlar hep yoksul kiilerdi. Ktlk, lkenin zenginliine en kk bir zarar vermedi. Bunu izleyen yirmi yl boyunca ve hl daha da artarak devam eden g insanlar azaltm, ama rnein Otuz Yl Savalar gibi, retim aralarn insanlarla birlikte azaltmamt. rlanda dehas, zavall bir halk sefalete urad yerlerden binlerce fersah teye atmak iin yepyeni bir yntem kefetmiti. Amerikaya g edenler her yl evlerine bir miktar para gnderir; bu para geride kalanlarn yol masrafn karlar. Giden her kafile bir yl sonra peinden yeni bir kafile srkler.
197 rlanda, nfus ilkesinin cenneti olarak grldnden, Th. Sadler, nfus hakkndaki eserinin yaynlanmasndan nce, Ireland, its Evils and their Remedies, 2nd ed., Lond., 1829, adl nl eserini yaynlamt. Burada, rlandann tek tek eyaletlerinin ve her bir eyaletin tek tek kontluklarnn istatistiklerini karlatrarak, sefaletin, Malthusun ileri srd gibi nfus younluuyla doru orantl olmadn, aksine ters orantl olduunu kantlamtr.

678

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

679

Bylece, g, rlanday masrafa sokacana, aksine, ihracatnn en fazla kazan salayan dallarndan birini oluturur. Son olarak, sistemli bir biimde uygulanan bu sre, halk kitlesini sadece geici olarak azaltan bir sre olmuyor, ama bu kitleden, yerleri doum artyla doldurulabilecek olandan daha fazla insan alp gtrd iin, nfusun mutlak dzeyinin yldan yla dmesine yol ayor.198 Geride kalan ve fazla nfusun basksndan kurtulmu olan rlandal iiler iin bu gn sonular ne olmutur? Greli fazla nfus 1846dan nceki byklndedir, reel cret yine ayn derecede dktr, stelik iin kahredicilii daha da artmtr ve krdaki sefalet lkeyi tekrar yeni bir bunalma doru gtrmektedir. Bunun nedenleri basit. Tarm alanndaki devrim gle ayn anda gerekleti. Nfusun greli fazlalndaki byme, mutlak azalndan daha hzl oldu. Tablo Bye yle bir bakarsak greceimiz zere, topraklarn tarm faaliyetlerinden ekilip otlak haline getirilmesi rlandada ngilteredekinden ok daha iddetli etkilerde bulunmu olmal. Yeil bitkiler tarm ngilterede hayvanclkla birlikte gelimi; buna karlk rlandada gerilemitir. Bu lkede, eskiden tarm topraklar olarak ilenen geni araziler bo braklr veya kalc ayrlar haline getirilirken, eskiden ilenmeyen kra topraklar ve bataklklar hayvancln gelimesine yardmc oluyor. Kk ve orta iftiler -100 acredan fazla toprak ekmeyen btn iftileri bu kategoriye dahil ediyorum- hl toplam ifti saysnn 8/10unu oluturuyor.199 Bunlar, daha nce grlmemi bir lde, kapitalist tarm iletmelerinin rekabeti karsnda birbiri pei sra ezilir ve bu nedenle cretli iiler snfna srekli yeni yeler salar. rlandann tek byk sanayisi olan keten dokuma sanayisi grece az sayda yetikin erkek altrr ve pamuun 1861-1866 yllar arasnda pahallamasndan beri gsterdii gelimeye ramen genellikle nfusun ancak grece nemsiz bir ksmn kullanr. Dier btn byk sanayiler gibi dokuma sanayisi de srekli dalgalanmalaryla, burada i bulan insan kitlesi mutlak olarak artmakla beraber, greli bir nfus fazlal retir. te yandan, kr nfusunun sefaleti, altrdklar ii ordusu byk ksm itibaryla krlara dalm bulunan muazzam gmlek vb. fabrikalarnn zerinde ykseldikleri temeli oluturur. Burada daha nce grm olduumuz ev sanayisi sistemi tekrar karmza kyor; dk cret ve ar altrma, bu sistemin fazla ii nfusu yaratmak iin yararland sistematik aralardr. Son olarak, nfus kayb, rlandada, gelimi
198 1851-1874 dneminde g edenlerin toplam says 2.326.922yi bulmutur. 199 2. Basma Not. Ireland, Industrial, Political and Social, 1870, adl kitabnda Murphynin verdii bir tabloya gre; btn iftliklerin % 94,6s 100 acren altnda ve % 5,4 100 acren stndeydi.

bir kapitalist retim lkesinde yarataca kadar zararl sonular dourmamakla beraber, i pazar zerinde devaml bir tepkiye yol amaktan geri kalmaz. Gn yaratt boluk, burada sadece yerel emek talebini drmekle kalmaz, bakkallarn, perakendecilerin, kk atlye sahiplerinin, zanaatlarn, genel olarak kk i sahiplerinin kazanlarn azaltr. 60-100 sterlin aras gelirlerin Tablo Ede grlen d bunun sonucudur. rlanda tarm iilerinin iinde bulunduklar durumun ak szl bir tasviri, rlanda yoksullar idaresi mfettilerinin 1870 ylnda yaynlanm raporlarnda bulunur.200 Bunlar, ancak sng gc ve ak veya gizli skynetimle iktidarda kalabilen bir hkmetin memurlar olarak, yazlarnda ngiliz meslektalarnn tenezzl etmedikleri inceliklere bavurmak zorunda kalmalarna ramen, efendilerine hayallerle aldanma frsatn vermez. Bunlara gre, tarm cretleri, hl ok dk olmakla beraber, son yirmi ylda yine de % 50-60 orannda artm ve haftalk ortalama 6-9 iline varmtr. Ne var ki, bu grnteki artn altnda gerek bir d gizlidir; zira sz edilen art, bir rlanda workhouseunun (alma yurdunun) resm hesaplarndan karlan aadaki tablonun da gsterdii gibi, gerekli geim aralarnn pahallamasn karlayabilecek dzeyde deildir.
Kii Bana Haftalk Geim Masraflar Ortalamas
Yl 29 Eyll 1848 - 29 Eyll 1849 29 Eyll 1868 - 29 Eyll 1869 Beslenme 1 ilin 31/4peni 2 ilin 71/4peni Giyinme 0 ilin 3 peni 0 ilin 6 peni Toplam 1 ilin 61/4peni 3 ilin 11/4peni

Demek ki, yirmi yl ncesine gre birinci derecede gerekli besin maddelerinin fiyat yaklak olarak iki katna, giyim eyas fiyatlar ise tam iki katna kmtr. Bu orantszlk bir yana, bu iki dnemin parayla ifade edilen cret hadlerini karlatrmakla yetinmek ciddi yanlmalara yol aabilir. Ktlktan nce tarm cretlerinin byk ksm ayni olarak denir ve ancak kk bir ksm para olarak denirdi; oysa bugn parayla deme kuraldr. Dolaysyla, reel cret hareketi ne olursa olsun, parasal cret haddinin ykselmesi kanlmazd.
Ktlktan nce tarm iisi, zerinde patates yetitirdii ve domuz ve kmes hayvanlar besledii ufak bir topraa sahipti. Bugnse, hem btn
200 Reports from the Poor Law Inspectors on the wages of Agricultural Labourers in Dublin, 1870. Kr. Agricultural Labourers (Ireland) Return etc., 8. March 1861.

680

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

681

besin maddelerini satn almak zorundadr, hem de eskiden domuz, kmes hayvan veya yumurta satndan elde ettii gelirleri kaybetmitir.201

Gerekten de eskiden tarm iileri kk iftilerden ayrlmyordu ve ounlukla, i bulduklar byk ve orta iftliklerin bir tr artlarn oluturuyorlard. Ancak 1846 felaketinden beri, patronlarla sadece parasal ilikileri bulunan zel bir katman, yani gerek cretli iiler snfnn bir paras haline gelmeye baladlar. 1846daki barnma koullarn biliyoruz. Bu koullar o gnden bu yana daha da ktlemitir. Tarm iilerinin durmadan klen bir ksm, kapitalist iftilerin arazisinde, ngiliz kr blgelerinde grm bulunduumuz korkunluu ok geni lde aan kalabalk barakalarda oturur. Ulsterin birka blgesi dnda her yerde durum ayndr. Ve bu durum genel olarak gneyde Cork, Limerick, Kilkenny vb. kontluklar; douda Wicklow, Wexford vb. kontluklar; merkezde Kings ve Queens County, Dublin vb.; kuzeyde Down, Antrim, Tyrone vb. kontluklar; batda Sligo, Roscommon, Mayo, Galway vb. kontluklarda da geerlidir. Bir mfetti yle haykryor: Tarm iilerinin kulbeleri, bu lkenin dini ve uygarl adna utan vericidir.202 Tarm iilerinin bu inlerde barnmalarn tahamml edilebilir bir durum haline getirmek iin, ezelden beri bunlara bal olan arazi paracklarna da sistemli bir biimde el konulmaktadr.
Toprak sahipleri ile temsilcileri tarafndan mahkm edildikleri bu kt muamelelerin bilincine varmak, tarm iilerinde, kendilerine aa rk muamelesi yapanlara kar dmanlk ve kin duygular yaratt.203

iftliklere gidip gelmek iin uzun yollar yrmek zorunda kalyorlar, sk sk fareler gibi slandklar ve daha birok kt koullara maruz kaldklar iin ou kez gsz dyor, hastalanyor ve bylece yoksullayorlar.204

Kr blgeleri iin fazla gelen ii nfusunu kentler her yl kendilerine ekeceklerdi,205 ama hl, kent ve kylerde bir ii nfus fazlas, kr blgelerinde ise ii ktl hkm sryor!206 olmasna alyor. Gerek udur ki, bu eksiklik yalnzca ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde acil tarm ilerinin yapld zamanlarda ortaya kar ve yln teki mevsimlerinde birok ii isiz kalr,207hasattan sonra, yani ekim ay ile ilkbahar arasnda bu adamlar i bulamazlar208 ve ayrca i bulduklar zamanlarda da sk sk gn kaybetme ve trl trl i kesintilerine urama tehlikesiyle kar karyadrlar.209 Tarm devriminin bu sonular, yani ekilebilir topraklarn otlak haline evrilmesi, makineleme, emek gcnden en sk bir biimde tasarruf etme vb., rantlarn yabanc lkelerde israf edeceklerine rlandada kendi malikanelerinde yaamaya tenezzl eden rnek toprak sahipleri yznden, daha da arlar. Emek gc arz ve talebi yasasnn ilemesinde hibir kusur olmasn diye, bu beyler,
bugn artk, hemen hemen btn emek gc ihtiyalarn, mal sahiplerinin ilerini genellikle normal gndelikiye denen cretten daha dk bir cretle yapmak zorunda kalan kiraclar kk iftilerden salarlar. Bunu da, kk iftilerin ekim ve hasat gibi nemli zamanlarda kendi ilerine yeterince bakamamak yznden karlatklar zorluklar ve uradklar kayplar hi hesaba katmadan yaparlar.210

Tarm devriminin ilk sonucu, iftlik arazilerine yaylm barakalarn yklmas olmutur. Bu ykm faaliyeti, Tanr buyruu imi gibi, mmkn olan en geni lde gerekletirilmitir. Bylece birok ii kylere ve kentlere snmak zorunda braklmtr. Buralarda ise skarta mal gibi tavan aralarna, deliklere, mahzenlere ve kt mahallelerin kylarna, kelerine atlmlardr. Bylece, milli nyarglarla dolu ngilizlerin bile kabul ettii zere yuvalarna ender bir ballk duygusuyla bal, kalenderce neelilikleri ve aile hayatlaryla ilgili adetlerinin temizlii ile tannan binlerce rlanda ailesi, kendilerini birdenbire rezaletin son haddine vard bir ortamda buldular. imdi artk erkekler komu iftliklerde i aramak zorunda kalyor ve ancak gndeliki olarak altrlyor, yani en gvensiz cret biimine tabi bulunuyorlar; ayrca yine imdi,
201 l.c. s. 29, 1. 202 l.c. s. 12. 203 l.c. s. 12.

Yani, iin gvensizlii ve dzensizlii, sk sk ve uzun sreler iin kesilmesi, greli bir nfus fazlalnn btn bu belirtileri, yoksullar idaresi mfettilerinin raporlarnda, rlanda tarm proletaryasnn yaknmalar olarak ortaya konulmu bulunuyor. ngiliz tarm proletaryasn incelerken buna benzer grnglerle karlatmz hatrlanacaktr. Fakat arada u fark var: ngiltere, bir sanayi lkesi olduundan, sanayinin ihtiyac olan emek gc kr blgelerinden toplanr; oysa, bir tarm lkesi olan rlandada tarmn ihtiyac krlardan kovulanlar barndran kentlerden karlanr. ngilterede tarm alannda i bulamayan iiler fabrika iisi haline gelir; rlandada ise kentlere srlenler, buralarda ayn zamanda
204 l.c. s. 25. 205 l.c. s. 27. 206 s. 26. 207 s. l. 208 s. 32. 209 s. 25. 210 s. 30.

682

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

683

cretler zerinde bir bask unsuru olurlarken, tarm iisi olarak kalr ve i bulmalar iin srekli krlara geri gnderilirler. Resm raportrler tarm iilerinin maddi durumunu yle zetliyor:
Ar tutumlu yaamalarna ramen cretleri kendilerinin ve ailelerinin beslenme ve barnma ihtiyalarn ancak karlar; giyim eyas iin baka gelir kaynaklar bulmak zorundadrlar ... Konutlarnn kt havas, baka yoksunluklarla da birleince, bu snf vereme ve tifse kar zellikle gsz bir durumda brakmtr.211

Bu noktadan sonra, raportrlerin birbirine uyan ifadelerinde ortaya konulduu gibi, koyu bir honutsuzluun bu snfn saflar arasna szm, bu snfn gemii zleyip mevcut durumdan nefret eder hale gelmi olmasna, gelecekten hibir ey beklememesine, kendisini demagoglarn kt etkilerine brakm, kafasna bir tek fikrin, Amerikaya g fikrinin bir sabit fikir olarak yerlemi olmasna amamak gerekir. Malthusun her derde deva nfus kaybnn yeil Erinde (rlanda) yaratt bolluk lkesi ite budur! rlandal fabrika iilerinin iinde yzdkleri bollua gelince, buna bir rnek yeter.
rlandann kuzeyindeki son teftiim srasnda, diyor ngiliz fabrika mfettii Robert Baker, mahir bir rlanda iisinin olanaklarnn darlna ramen ocuklarna eitim salamak iin harcad aba dikkatimi ekti. yi bir ii olduu, Manchester piyasasnda satlacak metalarn yapmnda altrlmasndan belli. Johnson: im, kenevir vb. ipliklerini ayklamak; pazartesi ile cuma gnleri arasnda sabah saat 6dan akam saat 11e kadar alyorum; cumartesi gn, i akam saat 6da biter ve dinlenmek ve yemeimizi yemek iin 3 saatimiz kalr. 5 ocuum var. Bu i iin haftada 10 ilin 6 peni alyorum. Karm da burada alyor ve haftada 5 ilin kazanyor. 12 yandaki byk kzm eve bakar. Amz ve tek yardmcmz odur. Kkleri okula o hazrlar. Karm benimle birlikte kalkp yola kar. Yolu evimizin nnden geen bir gen kz, sabah 5 buukta beni uyandrr. e gitmeden nce hibir ey yemeyiz. 12 yandaki ocuum, dier ocuklarma btn gn bakar. Saat 8de yemek yemek zere eve dneriz. Haftada bir ay ieriz; dier gnler olanaklarmza gre ya yulaf unu, ya da msr unu ile bulama yaparz. Kn, msr unumuza biraz eker ve biraz su katarz. Yazn, ilediimiz ufak bir toprak parasndan birka patates elde ederiz, bunlar bitince yine bulamaca dneriz. Yln bandan sonuna dek pazar gnleri ve dier gnler durum ayndr. Akamlar iim bittiinde daima ok yorgun olurum. Bazen bir et paras grrz, ama pek nadiren. ocuklarmzdan okula gidiyor; her biri iin haftada 1 peni dyoruz. Evimizin kiras haftada 3 peni. Istma iin kullandmz turba kmr, on drt gn iin, en az 1 ilin 6 peniye mal oluyor.212
211 s. 21, 13. 212 Reports of Insp. of Fact. for 31st Oct. 1866, s. 96.

te rlandalnn creti, ite hayat! Gerekten, rlandann sefaleti ngilterede yine gnn konusu oldu. 1866 ylnn sonunda ve 1867 balarnda rlandann byk toprak sahiplerinden Lord Dufferin Times gazetesinde bu durumun zmn tarif etti. Ne insanlk, byle ulu bir efendide ne insanlk! rlandada, 1864de gerekletirilen toplam 4.368.610 sterlinlik krn 262.819 sterlinine kr yapcsnn el koyduunu, 1865te ise yine bu kanma virtznn 4.669.979 sterlinlik bir toplamdan 274.528 sterlini ceplerine indirdiklerini Tablo Ede grdk. 1864 ylnda, 646.377 sterlin 26 kii arasnda, 1865te 736.448 sterlin 28 kii arasnda pay edilmiti. 1864de 121 kii 1.076.912 sterlini blm, 1865te ise 150 kii 1.320.906 sterlini paylamt. 1864de 1.131 kii 2.150.818 sterlini, yani takriben yllk krn yarsn ceplerine indirmi; 1865te de 1.194 kr yapcs 2.418.833 sterlini, yani btn lkede gerekleen krlarn yarsndan fazlasn kendilerine mal etmiti. ngilterede, skoyada ve rlandada topran salad yllk gelirden ok az sayda byk toprak sahibinin ald aslan pay ylesine korkuntur ki, ngiliz devleti, bilgeliine yarar bir tarzda, toprak rantnn dalm hakknda, krn dalm hakknda salad istatistiksel verilerin aynlarn salamay uygun bulmamaktadr. Lord Dufferin, bu byk toprak sahiplerinden biridir. Toprak rantlarnn, sanayi veya ticaret krlarnn, faizlerin vb. ly aabileceklerini sanmak veya ar zenginliin ar yoksullua bal olduunu dnmek, ona gre, doal olarak, uygunsuz olduu kadar salksz (unsound) bir dncedir. Olgulara bakalm, diyor. Olgu udur: rlandada nfus azaldka, toprak rantnn hacmi kabaryor; nfus kayb toprak sahiplerine, dolaysyla topraa ve yine dolaysyla bu toprakta sadece bir eklenti olan halka iyi geliyor. Ona gre, rlandada hl ok fazla rlandal vardr ve g akm bunlar yeterince azaltmamaktadr. Tamamen mutlu olmak iin bu lkenin daha en az 1/3 milyon kadar iiden kurtulmas gerekir. Buradan, stne stlk bir de air olan bu lordun, hastas ktletike kan aldran ve sonunda hastada ne hastalk ne de kan brakan bir Sangrado Okulu hekimi olduu sonucu karlmasn. Lord Dufferin yaklak 2 milyon yerine sadece 1/3 milyon yeni kurban istiyor; bu olmazsa, Erinde bin yllk altn an kurulmasndan gerekten vazgemek gerekecek. Bunun da ispat hazr.

684

Kapital 1864te rlandada iftliklerin Saylar ve Genilikleri 1 1 acredan byk olmayan iftlikler say 48.653 5 30 acredan byk, 50 acredan byk olmayan iftlikler say 71.961 acre 2.906.274 acre 25.394 2 1 acredan byk, 5 acredan byk olmayan iftlikler say 82.037 6 50 acredan byk, 100 acredan byk olmayan iftlikler say 54.347 acre 3.983.880 say 31.927 acre 8.277.807 acre 20.319.9246 acre 288.916 3 5 acredan byk, 15 acredan byk olmayan iftlikler say 176.368 7 100 acredan byk iftlikler acre 1.836.310 4 15 acredan byk, 15 acredan byk olmayan iftlikler say 136.578 8 Toplam alan acre 3.051.343

Sermayenin Birikim Sreci

685

Bu krl yntemin, bu dnyadaki her iyi ey gibi, bir de kt yan vardr. rlandadaki toprak rant birikimi ile ayn hzda olmak zere Amerikada rlandal birikimi gerekleir. Koyun ve kz yznden yurdundan atlan rlandal Atlantikin br kysnda bir Fenian olarak ortaya kyor. Ve kocam denizler kraliesinin karsnda gen cumhuriyet gittike daha tehditkr hale gelen bir dev gibi ykseliyor. Acerba fata Romanos agunt Scelusque fraternae necis. (Uursuz bir kader Romallara ullanyor, Ve karde kardei vuruyor.)

Merkezileme, 1851-1861 yllar arasnda, esas itibaryla, ilk kategoriyi oluturan, yani 1 acren altndaki ve 15 acre amayan iftlikleri yok etti. Her eyden nce bunlarn ortadan kalkmas gerekir. Bu, 307.058 fazla ifti demektir ve ailelerin kii says iin 4 gibi dk bir ortalama kabul edilse, 1.228.232 kii eder. Tarm devrimi tamamlandktan sonra bunlarn drtte birinin yeniden tarm tarafndan yutulabilecei gibi son derece iyimser bir hesapla bile, geriye ge aday 921.174 kii kalr. 4, 5 ve 6. kategorileri oluturan 15-100 acre aras byklkteki iftlikler, ngilterede oktandr bilindii gibi, kapitalist tarzda tahl retimi iin ok kktr, koyunculuk iinse hemen hemen yok olmakta olan byklklerdir. Bundan dolay, daha nceki varsayma gre, buradan da ge aday dier bir 788.761 kii kar ve toplam g edecek insan says 1.709.532yi bulur. Ve, comme lapptit vient en mangeant (itah yedike aldndan), byk toprak sahipleri, ok gemeden, 3 milyon nfuslu rlandann gene de sefil olduunu ve bunun bu lkenin ar biimde kalabalk olmasndan ileri geldiini kefedecekler. Bu demektir ki, asl aln yazsnn, yani ngiltere iin bir koyun otla ve sr ayr haline gelme durumunun gerekleebilmesi iin insanlarn buray daha da geni llerde terk etmeleri gerekecektir.214
213 Turbalk ve kra arazi de toplam alan iinde yer almaktadr. 214 Tarm devrimini zorla yrtmek ve rlanda nfusunu toprak sahiplerinin yeterli grdkleri miktara indirmek iin, ktln ve bunun beraberinde getirdii sonu ve koullarn gerek bireysel mlk sahipleri gerekse ngiliz yasa koyucusu tarafndan planl bir biimde nasl smrldn, bu eserin III. Kitabnda, toprak mlkiyetinin ele alnaca ksmda ayrntl olarak gstereceim. Kk iftilerin ve tarm iilerinin durumunu orada tekrar ele alacam. Burada yalnzca bir alnt yapacam. Nassau W. Senior, lmnden sonra yaynlanan almasnda unlar da sylyor (Journals, Conversations

and Essays relating to Ireland, Lond., 1868, v. II, s. 282): Dr. G.nin isabetli bir biimde belirttii gibi, yoksullar hakknda bir yasaya sahibiz; bu da toprak sahiplerinin zaferini salamak iin mkemmel bir aratr. G de baka bir aratr. rlandann hibir dostu (toprak sahipleri ile kk Kelt iftileri arasndaki) savan uzamasn ve hele iftilerin zaferiyle sonulanmasn isteyemez. ... (Bu sava) ne kadar abuk biterse, rlanda, o kadar ksa zamanda, bir otlak lkesi (grazing country) ve bir otlak lkesinin gerektirdii ekilde grece az nfuslu olacaktr; bu da btn snflarn hayrnadr. 1815 tarihli ngiliz Tahl Yasalar, Byk Britanyaya serbest tahl ithalat tekelini rlandaya garanti ediyordu. Bylece yapay olarak bu lkede tahl ekimini tevik ediyorlard. 1846da Tahl Yasalarn kaldrlnca bu tekel anszn yok edilmi oldu. Tm dier koullar bir yana, yalnzca bu olay, ilenebilir topraklarn otlak haline evrilmesi, iftliklerin younlamas ve iftilerin topraklarndan atlmas hareketine gl bir drt olmaya yetmitir. Sonra da, 1815den 1846ya kadar tahl retiminin doal lkesi olarak rlanda toprann verimliliini vm olan ngiliz tarm uzmanlar, iktisatlar ve politikaclar imdi anszn bu topran hayvan yemi retmekten baka bir eye yaramayacan kefediyordu. Bay Lonce de Lavergne ayn eyi Mann br kysnda tekrarlamak iin derhal harekete gemitir. Bylesi ocuka samalklara ancak la Lavergne (Lavergne gibi) cidd bir adam kanabilirdi.

Sermayenin Birikim Sreci

687

B l m 24

lk Birikim

1. lk Birikimin Srr
Parann sermayeye nasl dntn, sermayeyle nasl artk deer ve artk deerle nasl daha fazla sermaye elde edildiini grm bulunuyoruz. Ne var ki, sermaye birikimi artk deerin varln, artk deer kapitalist retimin, bu ise meta reticilerinin elinde nemli byklkte sermaye ve emek gc ktlelerinin varln bir n koul olarak gerekli klar. Dolaysyla, btn bu hareket, ancak kapitalist birikimi nceleyen ve kapitalist retimin sonucu deil, onun k noktas olan bir ilk birikimin (Adam Smithte previous accumulation) varln kabul ederek kurtulabileceimiz bir ksr dngnn iindeymi gibi grnr. lk gnahn teolojide oynad roln aa yukar aynsn, ekonomi politikte ilk birikim oynar. Adem Baba elmay srd ve insan rk gnah yklendi. Gnahn kayna, onu gemie ait bir yk olarak anlatarak aklanr. Evvel zaman iinde, bir tarafta alkan, akll ve her eyden nce de tutumlu bir sekinler grubu, dier tarafta tembel, ellerine geen her eyi ve daha fazlasn har vurup harman savuran bir serseriler grubu vard. Teolojinin ilk gnah efsanesi bize, kukusuz, insanolunun ekmeini alnnn teriyle kazanmaya nasl mahkm edildiini anlatr; ekonomik ilk gnah tarihi ise, buna ihtiya duymayan insanlarn nasl olup da var olabildiklerini aklar. Ayn ekilde. Bylece, birinciler zenginlik biriktirdi ve ikincilerin elinde sonunda kendi derilerinden baka satacaklar bir ey kalmad. Ve olanca almalarna ramen, hl

kendilerinden baka satacaklar hibir eyleri olmayan byk kitlenin yoksulluu ve almay oktan brakm aznln buna ramen srekli byyen zenginlii ite bu ilk gnahla balar. Bylesine ocuka safsatalar, rnein Bay Thiers tarafndan, bir zamanlar ok esprili olan Franszlar karsnda proprityi (mlkiyeti) savunmak iin resmi devlet ciddiyetiyle hl tekrarlanr. Ne var ki, mlkiyet sorunu gndeme gelir gelmez, ocuk kitaplarna zg bir aklamaya, her yatan ve tm gelikinlik dzeylerindeki insanlar iin tek uygun aklama olarak sarlmak kutsal bir grev olur. Gerek tarihte, en nemli rol fethin, boyunduruk altna almann, soygun iin insan ldrmenin, ksacas zorun oynad bilinir. Ekonomi politiin incelikle tutulmu kaytlarnda ezelden beri saf ve temiz bir hava hkm srmtr. Hak ve emek, ezelden beri biricik zenginleme aralaryd, ama elbette, bu yl, her zaman istisna oluturmutur. Gerekte, ilk birikim yntemleri her ey olabilir, ama saf ve temiz olmadklar kesindir. retim ve geim aralar nasl bandan beri sermaye deilse, para ve meta da deildir. Bunlarn sermayeye dntrlmesi gerekir. Ne var ki, bu dnmenin kendisi ancak belli koullar altnda olabilir: birbirlerinden tamamyla farkl iki meta sahibi kar karya gelmeli ve bunlar arasnda iliki kurulmaldr; bir yanda, sahip bulunduklar deerler toplamn bakalarnn emek glerini satn alarak artrmaya can atan para, retim ve geim arac sahipleri, te yanda, kendi emek glerini satan ve dolaysyla emek satcs olan zgr iiler yer almaldr. iler iki anlamda zgr olmaldr; kleler, serfler vb. gibi, dorudan doruya retim aralar arasnda yer almamal, ama bamsz alan iftiler vb. gibi de retim aralar kendilerine ait olmamaldr; bu gibi eylerden yoksun, serbest ve bo kimseler olmaldrlar. Meta piyasasndaki bu kutuplama ile birlikte kapitalist retimin temel koullar yerine gelmi olur. Sermaye ilikisi, iilerle, emein gerekleme koullarn oluturan mlkiyetin, birbirlerinden ayrlm olmasn gerektirir. Kapitalist retim, kendi ayaklar zerinde durabilecek hale gelir gelmez, bu ayrlmay korumakla kalmaz, bunu giderek byyen bir lekte yeniden retir. Dolaysyla, sermaye ilikisini yaratan sre, iiyi kendi alma koullarnn mlkiyetinden ayran sreten baka bir ey olamaz; bu, bir yandan, toplumsal geim ve retim aralarn sermayeye, te yandan, dolaysz reticileri cretli iilere dntren sretir. Demek oluyor ki, ilk birikim denilen ey, reticileri retim aralarndan ayran tarihsel bir sreten baka bir ey deildir. Bunun bir ilk sre olarak grnmesi, sermayenin ve sermaye ile uyuan retim tarznn tarih ncesi dnemini oluturmasndan ileri gelir.

688

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

689

Kapitalist toplumun ekonomik yaps, feodal toplumun ekonomik yapsndan domutur. Bu ikincisinin zlmesiyle ilkinin unsurlar serbest hale gelmitir. Dolaysz retici, yani ii, ancak, topraa bal ve bir baka kimsenin serfi ya da klesi olmaktan ktktan sonra, kendisi zerinde tasarrufta bulunabilirdi. Ayrca, metasn, bir pazarnn bulunduu her yere gtrebilen zgr bir emek gc satcs olabilmesi iin, loncalarn egemenliinden, bunlarn rak ve kalfalara uygulanan hkmlerinden ve kstlayc alma kurallarndan kurtulmas gerekiyordu. Bundan dolay, reticileri cretli iilere dntren tarihsel hareket, bir yandan, bunlarn serflikten ve lonca zincirlerinden kurtarlmalar olarak grnr; ve bizim burjuva tarihilerimiz iin meselenin sadece bu yz mevcuttur. Ama te yandan, bu yeni kurtarlm insanlar, ancak, btn retim aralarndan ve eski feodal dzenin kendilerine salad btn yaama gvencelerinden yoksun brakldktan sonra, kendi kendilerinin satclar durumuna gelir. Ve onlarn mlkszletirilmesinin yks, insanlk tarihine kandan ve ateten harflerle yazlmtr. Sanayici kapitalistlere, bu yeni glere gelince, bunlar yalnzca lonca ustalarn deil, ama ayn zamanda zenginlik kaynaklarnn sahipleri olan feodal beyleri de yerlerinden etmek zorundayd. ktidara gelileri, bu yanyla, isyan ettirici ayrcalklaryla birlikte feodal iktidara, te yandan, retimin serbeste gelimesine ve insann insan tarafndan serbeste smrlmesine engel olan zincirleriyle birlikte loncalar dzenine kar giriilmi ve zaferle sonulanm bir savan rn olarak grnr. Bununla beraber, sanayi valyelerinin kl valyelerini alt etmesi, ancak, kendilerinin sorumlusu olmadklar birtakm olaylardan yararlanmalaryla mmkn olmutu. Bunlar, bir zamanlar Romada azat edilenlerin kendi patronuslarnn efendileri haline gelmek iin kullandklar yntemler kadar aalk yntemlerle baarya ulat. Hem cretli iiyi, hem de kapitalisti douran gelimenin hareket noktas, iinin kleliiydi. lerleme, yalnzca, bu klelikteki bir biim deiiklii, feodal smrnn kapitalist smrye dnmesiydi. Bu sreci kavramak iin ok fazla geriye gitmemiz gerekmez. Kapitalist retimin ilk belirtileriyle dank olarak baz Akdeniz kentlerinde daha 14. ve 15. yzyllarda karlalmakla beraber, kapitalist dnem ancak 16. yzylla balar. Kapitalist retimin ortaya kt her yerde, serfliin ortadan kaldrlmas oktan baarlm ve Orta an en parlak rn olan egemen kentler dzeni oktandr yok olma yolunu tutmu bulunuyordu. Gelimekte olan kapitalist snfn ilerlemesine araclk eden btn kkl dnmler, ama hepsinden nemlisi, byk insan kitlelerinin

geim aralarndan birdenbire ve zorla koparlp zgr ve korunmasz proleterler olarak emek piyasasna frlatld anlar, ilk birikim tarihinin r aclardr. Kr reticisinin, kylnn topraktan yoksun braklmas, btn srecin temelini oluturur. Bu mlkszlemenin tarihi farkl lkelerde farkl renklere brnr, farkl aamalarn farkl sralarla ve farkl tarih dnemlerinde geirir. Bunun klasik biimine sahip olduu tek yer ngilteredir. ngiltereyi rnek almzn nedeni de budur.215

2. Kr Nfusunun Topraktan Yoksun Braklmas

ngilterede serflik 14. yzyln sonuna doru fiilen ortadan kalkmt. O zamanlar nfusun ok byk bir ounluunu,216 15. yzylda ise daha da byk bir ksmn, mlkiyet haklarnn stne geirilmi feodal klf ne olursa olsun, kendi topraklarn ileyen zgr kyller oluturuyordu. Derebeylerine ait byk maliknelerde kendisi de bir serf olan eski bailiffin (khyann) yerini zgr kirac ifti almt. cretli tarm iileri, ksmen bo zamanlarn byk mlk sahiplerinin ilerinde alarak deerlendiren kyllerden, ksmen de bamsz, greli ve mutlak saylar kk bir kesim oluturan asl cretli iilerden oluuyordu. Kendilerine cretlerinin dnda 4 veya daha fazla acre byklnde ve stnde bir de kulbesi bulunan tarlalar verildiinden, bu sonuncular da ayn zamanda fiilen kendi topraklarn ileyen kyllerdi. Ayrca, asl kyllerle birlikte hayvanlarn otlattklar ve ayn zamanda yakmak ve snmak iin odun, yer kmr vb. saladklar ortak araziden de yarar215 Kapitalist retimin en erken gelitii talya, serflik ilikilerinin de en erken zld yer oldu. Serf, burada, yaamakta bulunduu topraklar zerinde kendisine zaman am yoluyla herhangi bir hak salamaya vakit bulamadan, kurtulmutu. Kurtulmas ile zgr ve korunmasz proleter haline gelmesi ve ou Roma mparatorluu zamanndan kalan kentlerde yeni efendilerin hkm altna girmesi bir oldu. Dnya piyasasnda 15. yzyln sonlarndan itibaren meydana gelen kkl deiiklikler Kuzey talyann ticaretteki stnln sona erdirince, kart ynde bir hareket balad. Kentli iiler kitleler halinde krlara srld ve buralarda, bahecilik tarznda yrtlen kk tarm faaliyetinin o zamana kadar grlmemi bir gelime gstermesini saladlar. 216 Kendi tarlalarn kendi elleriyle ileyip mtevaz bir refah iinde bulunan kk mlk sahipleri ... o zamanlar ulusun bugnkne oranla daha byk bir blmn oluturuyordu. ... Hayatlarn kendilerine ait kk topraklar ( freehold - tmyle zgr mlk) ileyerek kazanan mlk sahiplerinin says 160.000den az deildi ve bunlar, aileleri de hesaba katlrsa, toplam nfusun herhalde 1/7den fazlasn oluturuyordu. Bu kk toprak sahiplerinin ortalama geliri ... ylda 60-70 sterlin olarak tahmin ediliyordu. Kendi topran ileyen insanlarn, bakalarnn topraklarn kiralayanlarn saysndan fazla olduu hesap edilmiti. (Macaulay, Hist. of England, 10th ed., London 1854, I, s. 333-334.) - 17. yzyln son te birinde bile ngiliz halknn 4/5i tarmla urayordu (l.c. s. 413). Sistematik bir tarih tahrifisi olarak bu trden olgular mmkn olduu kadar krpt iin Macaulayden alnt yapyorum.

690

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

691

lanrlard.217 Btn Bat Avrupa lkelerinde feodal retimin belirgin zellii topraklarn derebeylerine bal mmkn olduu kadar ok sayda insan arasnda blnm olmasdr. Feodal beyin kudreti, dier btn kudret sahiplerininki gibi, mlklerinin saysnn byklne deil, uyruklarnn saysna dayanyor ve bu da kendi balarna alan kyllerin saysna bal bulunuyordu.218 Bundan dolay, ngiltere topraklar Norman fethinden sonra, her biri ou zaman 900 eski Anglo-Sakson senyrln kapsayan muazzam baronluklara blnm olmakla beraber, lke kk kyl topraklar ile kapl bulunuyor, byk derebeyi maliknelerine urada burada ender olarak rastlanyordu. Bu koullar, 15. yzyln belirgin zelliini oluturan kentlerin ykselii ile birlikte, halkn, anslye Fortescuenun Laudibus Legum Angliae adl eserinde pek veciz bir biimde tasvir ettii bir zenginlie ulamasn mmkn klmt; ne var ki, halkn zenginlemesi sermaye zenginliini dlyordu. Kapitalist retim tarznn temellerini atan kkl dnm 15. yzyln son otuz yl ile 16. yzyln balarnda ilk belirtilerini gsterdi. Derebeylerin, Sir James Steuartn pek gzel belirttii gibi, evi ve atoyu bo yere doldurmakta olanhizmetkr ve maiyet srlerine yol vermeleri ile, zgr bir proleter kitlesi birdenbire emek piyasasna atlm oldu. Bizzat kendisi burjuva geliiminin bir rn olan krallk iktidar, mutlak egemenlie sahip olma abasyla bu zorla gerekletirilen zlmeyi hzlandrm olmakla beraber, kesinlikle bunun tek nedeni deildi. Asl olarak, krallk ve parlamentoyla kararl bir mcadeleye girien byk feodal beyler, bulunduklar topraklar zerinde kendileri gibi feodal haklara sahip olan kylleri kovma ve ortak topraklara el koyma yoluyla, grlmedik byklkte bir proletaryann domasna neden oldu. ngilterede bu durumun domas, dorudan doruya Flaman ynl manifaktrnn gelimesi ve bunun sonucu olarak yn fiyatlarnda meydana gelen ykselme ile ilgiliydi. Uzun sren feodal savalar sonunda eski feodal soylular yok oldu; imdi ortaya kan ve paray her trl iktidarn kayna olarak gren yeni soylular, kendi devirlerinin ocuklaryd. Bu nedenle, tarm topraklarnn otlak haline getirilmesi parolalaryd. Harrison, Description of England, Prefixed to Holinsheds Chronicles adl eserinde,
217 uras asla unutulmamaldr ki, serf bile, srtnda hara deme ykmll olan bir sahip olmakla beraber, sadece evinin evresindeki toprak parasnn sahibi olmakla kalmyor, ayn zamanda ortak topraklarn sahipleri arasnda yer alyordu. Kyl orada (Silezyada) serftir. Ama ne olursa olsun, bu serfler ortak mlklere sahiptir. Ortak araziyi blp paylamak Silezyallar iin henz mmkn olmad; oysa, Neumarkda bu paylamann byk baaryla gerekletirilmedii ky hemen hemen kalmamtr. (Mirabeau, De la Monarchie Prussienne, Londres 1788, t. II, s. 125, 126.) 218 Katksz feodal toprak dzeni ve gelimi kk kyl tarm ile Japonya bize, Avrupa Orta ann, ou kez burjuva nyarglaryla dolu tarih kitaplarmza gre, aslna ok daha sadk bir tablosunu sunar. Orta an srtndan liberal olmak ok kolay bir eydir.

kk kyllerin mlklerinden yoksun braklmasnn lkeyi nasl harap ettiini anlatr. What care our great incroachers! (Byk gasplarmzn umurunda m!) Kyllerin konutlar ve iilerin kulbeleri zorla yklm veya yklmaya terk edilmiti.
Derebeylerine ait eski konaklarn saym defterleri karlatrlrsa, diyor Harrison, saysz evin ve kk kyl iletmesinin yok olduu, lkenin ok daha az insan besledii, yeni kurulan ve gelien bir ikisi dnda birok kentin gerilemi olduu grlr. ... Koyun otla haline getirmek iin tahrip edilen ve derebeyi atolar dnda hibir binas kalmayan kentler ve kyler hakknda ok ey syleyebilirdim.

Bu eski vakayiname yazarlarnn ikyetleri her zaman abartl olmakla beraber, bunlar, retim ilikilerindeki devrimin adalar zerindeki etkisini tam olarak yanstr. anslye Fortescuenun yazlaryla Thomas Moreunkileri karlatrdmzda, 15. yzyl 16. yzyldan ayran uurum ortaya kar. Thorntonun doru olarak belirttii gibi ngiliz ii snf bir ara dnemden gemeksizin altn andan birdenbire demir ana yuvarland. Bu kkl dnm yasa koyucuyu dehete uratt. Yasa koyucu, wealth of the nationn (ulusun zenginliinin), yani sermaye oluumunun ve halk kitlesinin insafszca smrlp yoksullatrlmasnn, devlet ynetme sanatnn ultima Thulesi (son snr) kabul edildii bu yksek uygarlk dzeyine henz erimemiti. Bacon, VII. Henry tarihinde yle der:
O zamanlarda (1489) tarm arazilerinin, birka obann kolaylkla bekilik edebildii otlaklara; ve eskiden ya hayat boyu ya da yllk kiralanan (byk lde kk iftileri geindiren) iftlikler byk maliknelere dntrlmesine ilikin ikayetler gittike artyordu. Bunun sonucu olarak nfusun azalmasyla birlikte birok kent ve kilise kt duruma dt, aar geliri azald vb. ... Bu kt durumu dzeltmek iin bulunan areler kraln ve parlamentonun bilgeliklerini gsterir. ... Ky arazilerinin nfusun azalmasna yol aan gaspna (depopulating inclosures) ve bunu izleyen nfusun azalmasna yol aan meracla (depopulating pasture) kar nlemler aldlar.

VII. Henrynin 1489da kard bir yasa (19. blm) asgari 20 acrelk bir araziye sahip kyl evlerinin ykmn yasaklyordu. Bu yasak, VIII. Henrynin 25. hkmdarlk ylnda karlan bir yasayla yenilenmitir. Bu yasada unlar da belirtiliyor:
birok iftlik ve byk srler, zellikle koyun srleri az sayda elde toplanyor, bunun sonucu olarak toprak rantlar ykseliyor; ama toprak daha az ileniyor (tillage), birok ev ve kilise yklyor ve muazzam halk kitleleri kendilerinin ve ailelerinin geimini karlama imknn bulamyor.

692

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

693

Bundan dolay yasa, yklan iftlik evlerinin yeniden yaplmasn emrediyor, tahl ekim alanlaryla otlaklar arasndaki oran tespit ediyor vb. 1533te kan bir yasa, baz kiilerin 24.000 koyun sahibi olduklarndan yaknyor ve sahip olunabilecek koyun saysn 2.000 ile snrlandryordu.219 Halkn ikyetleri gibi VII. Henryden itibaren 150 yl boyunca kyllerin ve kk iftilerin mlkszletirilmelerine kar karlan yasalar da sonu vermedi. Bacon, farknda olmadan, bu baarszln srrn bize aklar.
VII. Henrynin yasas, diyor, Essays, civil and moral adl eserinde (sect. 29), belli ve normal bir byklkte tarm iletmeleri ve kr evleri yaratmas bakmndan derin bir anlam tar ve takdir edilecek bir yasadr. Bu yasa, iftilere, kul olmayan ve normal bir refah seviyesinde bulunan uyruklar yetitirmeye ve saban yanamalar elinde deil, sahipleri elinde tutmaya (to keep the plough in the hands of the owners, and not mere hirelings) yetecek kadar toprak salamtr.220

veya 2 acrelk bir toprak paras olmamas halinde ikyetler ykseldii grlmektedir. Bugnse tarm iisi, ufak bir bahesi olunca veya hatr saylr bir uzaklkta birka dnmlk bir tarla kiralaynca kendini pek mutlu saymaktadr.
Toprak beyleri ve iftiler diyor Dr. Hunter, burada el ele veriyor. Tarm iisinin kulbesine katlacak birka acrelk toprak iiyi ok fazla bamszlatrrm.221

Kapitalist sistemin muhta olduu ey, bunun aksine, kitlelerin kul durumunda olmas, cretli ii haline getirilmesi ve emek aralarnn sermayeye dntrlmesiydi. Yasa koyucu, bu gei devresinde cretli tarm iisinin kulbesinin yaknndaki 4 acrelk bir topraa sahip olmas usuln de devam ettirmeye alm ve iinin kulbesine bakalarn kirac olarak almasn yasaklamt. 1627de bile, I. Charles dneminde, Fontmillli Roger Crocker, Fontmill Maliknesi topraklar zerinde, buna 4 acrelk toprak parasn sresiz olarak eklemeksizin bir kulbe ina ettii iin mahkm olmutu; 1638de bile, I. Charles dneminde, eski yasalar ve zellikle 4 acre yasasn uygulatmak iin bir kraliyet komisyonu grevlendirilmiti. Cromwell bile, Londrann evresindeki 4 millik blgede, asgari 4 acrelk tarlas olmayan evlerin inasn yasaklamt. 18. yzyln ilk yarsnda bile, hl, tarm iisinin kulbesine bal 1
219 Thomas More Utopiasnda koyunlarn insanlar yedii garip lkeden bahseder. (Utopia, transl. Robinson, ed. Arber, London 1869, s. 41.) 220 Bacon zgr ve refah iinde bir kyl snfnn varlnn iyi bir piyade gc iin art olduunu ok iyi ortaya koyar. Kralln, iktidar ve vurucu gc bakmndan, salam ve becerikli insanlar refah iinde tutabilmek ve topran byk ksmnn mlkiyetini yeomanryye veya asillerle uaklar (cottagers) arasndaki bir durumda bulunan insanlara vermek iin yeteri kadar byk iftliklere sahip olmas son derece nemlidir. ... Gerekten de en yetkili sava uzmanlarnn grne gre bir ordunun temel gc piyadesinde, yani yryen askerlerindedir. Fakat iyi bir piyade gc kurabilmek iin hizmetkr veya yoksul olarak deil, zgrlk ve belli bir refah iinde yetimi insanlar gereklidir. Dolaysyla bir devlet, zellikle asilleri ve efendileri bakmndan zenginse ve buna karlk iftilerle topra ileyenler basit gndeliki ve uak veya besleme durumundaysa, o devletin iyi bir atl gc olabilir ama hibir zaman salam bir piyadesi olamaz. ... Bu durum sadece asillerle sefil kylleri olan Fransa ve talyada ve daha baka lkelerde grlr. ... O kadar ki bu lkeler piyadeleri iin svireli vb. cretli askerler kullanmak zorundadr. Nfuslarnn ok, askerlerinin az olmas, bunun sonucudur. (The Reign of Henry VII etc. Verbatim Reprint from Kennets England, ed. 1719, Lond. 1870, s. 308.)

Reform hareketi ve bunun sonucunda kilise mallarnn muazzam lde yamalanmas, 16. yzylda halk kitlelerinin zora dayanan yntemlerle mlksz braklmas hareketine yeni ve korkun bir drt salamt. O dnemde Katolik Kilisesi, ngiltere topraklarnn byk bir ksmnn feodal mlkiyetini elinde tutuyordu. Manastrlarn vb. bask altna alnmas, buralarda oturanlar proletaryann arasna itmiti. Kilise mlkleri, agzl saray gzdelerine hediye edilmi ya da speklatr iftilere ve kentlilere komik fiyatlarla satlm, bunlar da, babadan oula geen oturma hakkna sahip eski sakinleri kitle halinde kap dar edip, elde ettikleri topraklar birletirmiti. Yoksullarn kilise aarnn bir ksm zerindeki yasayla garanti edilmi mlkiyet hakkna sesiz sedasz el konmutu.222 Kralie Elizabeth ngiltereyi dolatktan sonra Pauper ubique jacet (yoksullar her yerde hor grlyor) diye barmt. Saltanatnn 43. ylnda, sonunda yoksulluu resmen kabul etmek ve bir yoksullar vergisi karmak zorunda kalnmt.
Bu yasay hazrlayanlar, gerekelerini aklamaktan utandklar iin, tm geleneklere aykr ekilde, onu herhangi bir preamble (gereke ieren girii) olmadan dnyaya getirdi.223

I. Charlesn 16. hkmdarlk ylnda karlan bir yasayla (4) kalc olduu ilan edilen bu yasa gerekte ancak 1834te yeni bir daha kat biim ald.224 Reform hareketinin bu dorudan etkileri, en kalc olanlar
221 Dr. Hunter, l.c. s. 134. Eski yasalar tarafndan tahsis edilen arazi miktar bugn tarm iileri iin fazla ve daha kts onlar kk ifti haline getirmeye yol aabilecek bir ey olarak grlrd. (George Roberts, The Social History of the People of the Southern Counties of England in past centuries, Lond. 1856, s. 184.). 222 Yoksullarn kilise ondalklarndan pay alma hakk eski nizamnamelere dayanr. (Tuckett, l.c., v. II, s. 804, 805.) 223 William Cobbett, A History of the Protestant Reformation, 471. 224 Protestanlk ruhu dier eyler yannda, aaya kaydedilenlerden anlalabilir. Gney ngilterede birtakm toprak sahipleri ve mreffeh iftiler kafa kafaya verirler ve Kralie Elizabethin Yoksullar Yasasnn doru yorumu zerine on soru ortaya koyup bunlar zamann nl bir hukukusu (daha sonra, I. James zamannda hakimlie atanm) olan Sergeant Sniggenin deerlendirmesine sunarlar. Dokuzuncu soru: kilise blgesinin birka zengin iftisi, yasann yrtlmesinde her trl karkl nleyecek akllca bir plan tasarlad. Kilise blgesi dahilinde bir cezaevi ina ettirmeyi teklif ediyorlar. Buraya hapsedilmeyi reddeden yoksullara yardm verilmeyecek. Sonra, biri bu kilise blgesinin

694

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

695

deildi. Kilise mlkleri, geleneksel toprak mlkiyeti ilikilerinin dinsel dayanan oluturuyordu. Bu dayanak ykldktan sonra geleneksel dzenin uzun sre ayakta tutulmas mmkn deildi.225 17. yzyln son on yllarnda bile, bir bamsz kyl kitlesi olan yeomanry (kk iftiler snf), sayca, iftiler snfndan hl bykt. Cromwellin asl gcn bunlar oluturmutu; bunlarla, ayya tara beyleri ve onlarn uakln yapan, eski metreslerinin kocas olmak zorunda kalan tara papazlar arasnda yaplacak bir karlatrma, Macaulayin bile itiraf ettii gibi, birinciler lehine sonulanyordu. cretli tarm iileri bile hl ortak topraklarnn sahipleri arasnda bulunuyordu. Yaklak olarak 1750de yeomanry yok olmutu226 ve 18. yzyln son on yllarnda
yoksullarn kiralamak isterse, yoksullardan bizi kurtarmak iin deyebilecei en dk fiyat, nceden tespit edilecek bir tarihte, kapal zarfla bize bildirmesi gerektii civara haber yerilecek. Bu plan hazrlayanlar civar blgelerde hibir biimde alma isteinde olmayan ve almadan yaayabilmek iin (so as to live without labour) ya bir iftlik ya da bir gemi alacak servet veya kredisi olmayan insanlarn bulunduunu tahmin ediyor. Bu kimseler mahalli kilise idaresine herhalde ok elverili teklifler yapmaya hazr olacaktr. urada veya burada yoksullar lecek olursa, kilise idaresi yoksullarna kar btn vecibelerini yerine getirmi olaca iin, su bunlar stlenmi olan kimsenin stnde kalacaktr. Bununla beraber sz geen yasann bu tr ihtiyat tedbirlerine (prudential measures) imkan vermemesinden korkulur. Fakat unu da bilmeniz gerekir ki, bu kontluun ve komu kontluklarn freeholderlar (mlk sahipleri), hapsedilmeyi reddeden herkesin yardm grme hakkn kaybetmesini salamak iin yoksullarn hapsedilmesine ve almaya zorlanmalarna olanak verecek bir yasa teklif etmek zere Avam Kamarasndaki temsilcilerine arda bulunmak amacyla bize katlacaktr. Bylece sefillerin yardm grmeye ihtiya duymalarnn nleneceini (will prevent persons in distress from wanting relief ) mit ediyoruz. (R. Blakey, The History of Political Literature from the earliest times, Lond. 1855, v. II, s. 84, 85.) - skoyada serfliin kaldrlmas ngiltereden birka yzyl sonra olmutur. 1698de bile Saltounlu Fletcher, skoya parlamentosunda u aklamay yapmt: skoyada dilenci saysnn 200.000in altnda olmad tahmin ediliyor. Prensip itibaryla bir cumhuriyeti olarak benim bu durumu dzeltmek iin dnebildiim tek are, eski serflik sistemini tekrar ihya edip kendini geindirmekten aciz olan herkesi kle haline getirmektir. Eden, l.c., b. I, ch. I, s. 60, 61e gre: Yoksulluk, tarm iisinin zgrlne kavutuu gn balamtr. ... Bizim ulusal yoksullarmzn gerek ebeveynleri manifaktrler ve ticarettir. Eden, prensip itibaryla cumhuriyeti olan skoyalmz gibi, ancak bir noktada yanlyor: iftileri proleter ya da pauper haline getiren ey, serflik sisteminin kaldrlmas deil, iftinin toprak zerindeki mlkiyetinin kaldrlmasdr. - Mlkszletirmenin baka trl gerekletirildii Fransada 1566 tarihli Moulins Buyruu ve 1656 Ferman ngilterenin Yoksullar Yasasna tekabl eder. 225 Protestan Ortodoksluunun merkezi olan Oxford niversitesinin eski ekonomi politik Profesr Bay Rogers bile, History of Agriculture (Tarm Tarihi) adl eserinin nsznde, halk kitlelerinin yoksullamasna Reformun sebep olduunu belirtiyor. 226 A Letter to Sir T. C. Bunbury, Brt.: On the High Price of Provisions. By a Suffolk Gentleman, Ipswich 1795, s. 4. Byk iftlikler sisteminin mutaassp savunucusu, Inquiry into the Connection of large farms etc (Lond. 1773, s. 139) adl eserin yazar [J. Arbuthnot] bile yle diyor: En ok, yeomanrymizin, gerekte bu ulusun bamszln kendilerine borlu olduumuz bu insan topluluunun yok olmasna yanyorum. Bugn topraklarnn tekelci lordlar tarafndan kk iftilere kiraya verilmesini grmekten elem duyuyorum; bu kk iftiler, kira szlemelerinde yer alan koullar yznden, yaplacak her ktlk iin ilk arya hemen cevap vermeye hazr vasallardan daha fazla bir ey deildir.

tarm iisinin ortak tarm topra ile ilikisinin son izi yok oldu. Burada tarm devriminin salt ekonomik nedenlerini bir yana brakacak ve yalnzca bunu hzlandran zor yntemleri zerinde duracaz. Stuartlarn restorasyonu zamannda, toprak sahipleri, kta Avrupasnn her yerinde yasal formalitelere uyulmadan da gerekletirilen bir gasp, hukuki yollarla salamay baarmt. Feodal toprak dzenini kaldrm, yani toprak sahiplii dolaysyla devlete olan ykmllklerden kurtulmu; devletin zararn kyllerin ve geriye kalan halk kitlelerinin srtna yklenen vergilerle telafi etmi; zerlerinde yalnzca feodal haklara sahip olduklar mlklerin modern zel mlkiyetini elde etmi; ve son olarak, ngiliz tarm iileri zerindeki etkisi Tatar Boris Godunov tarafndan karlan fermann Rus kyls zerindeki etkisiyle mutatis mutandis (gerekli deiikliklerden sonra) ayn olan yerleme yasalarn (laws of settlement) zorla karttrmlard. Glorious revolution (anl devrim), Orange Prensi III. William227 ile birlikte, toprak sahibi ve kapitalist kr yapclarn iktidara getirdi. Bunlar, o zamana kadar mtevaz bir biimde yrtlm olan devlet topraklar yamasn muazzam bir lee tayarak yeni bir dnem at. Devlet topraklar bol keseden ee dosta peke ekildi, komik fiyatlarla satld ya da dorudan doruya gasp yoluyla zel mlklere katld.228 - Btn bunlar en kk bir yasal formaliteye aldr etmeksizin yapld. Bylesine hileli yollarla el konan devlet topraklar ve kilise yamas, cumhuriyeti devrim srasnda tekrar kaybedilmedikleri lde, ngiliz oligarisinin bugnk muhteem maliknelerinin temelini oluturur.229 Burjuva kapitalistler, dier eyler yannda, topra tmyle ticari bir meta haline getirmek, tarmda byk iletmeciliin daha geni bir alana yaylmasn salamak ve zgr ve korunmasz tara proletaryas arzn artrmak vb. amalarla bu operasyonu kolaylatrmt. Ayrca, yeni toprak aristok227 Bu burjuva kahramann kiisel ahlakyla ilgili olarak, baka eylerin yannda, una baknz: 1695te rlandada geni arazilerin Lady Orkneye balanmas, kraln muhabbetinin ve Ladynin etkisinin ak rneidir. Lady Orkneyin sevgi uyandran hizmetlerinin foeda labiorum ministeria (dudaklaryla icra edilen adi hizmetler) olduu varsaylyor. (Sloane Manuscript Collection, British Museum, Nr. 4224 iinde. Elyazmasnn bal: The character and behaviour of King William, Sunderland etc. as represented in Original Letters to the Duke of Shrewsbury from Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon etc. Bu elyazmas tuhaflklarla doludur.) 228 Sat yoluyla olsun, hibe yoluyla olsun taht mlklerinin yasad yollarla elden karlmas, ngiliz tarihinin rezil bir blmn oluturur. ... Kurban ulus olan muazzam bir sahtekarlktr (gigantic fraud on the nation). (F. W. Newman, Lectures on Political Econ., Lond. 1851, s. 129, 130.) [Bugnk ngiliz byk toprak sahiplerinin mlklerine nasl sahip olduklar hususunda ayrntl bilgi iin bkz. (N. H. Evans,) Our old Nobility. By Noblesse Oblige, London 1879. F. E.] 229 rnein, son temsilcisi Lord John Russell olan Bedford dkl hakknda E. Burkenin yazm olduu the tomtit of liberalism (liberalizmin alkuu) bror okunabilir.

696

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

697

rasisi, yeni bankokrasinin, yeni boy veren yksek finans evrelerinin ve o zamanlar koruyucu gmrklere dayanan byk manifaktr sahiplerinin doal mttefikiydi. ngiliz burjuvazisi, kendisininkinin tersine bir tutumla, iktisadi dayanaklar olan kyllerle birlikte kraliyet topraklarnn oligarinin elinden zorla geri alnmasnda krallar desteklemi (1604 ylndan itibaren, sonrasnda X. Charles ve XI. Charles dnemlerinde) olan sve burjuvazisi kadar, kendi karlar iin aklc bir yol izlemiti. Ortak mlkiyet -yukarda szn ettiimiz devlet mlkiyetinden tmyle farkl olarak- feodalite kisvesi altnda yaamaya devam etmi eski bir Cermen kurumuydu. Ortak mlkiyet konusu topraklara ou kez tarm topraklarnn mera haline getirilmesiyle birlikte yrtlm olan zorla el koyma hareketinin 15. yzyln sonunda balayp 16. yzylda devam ettiini grm bulunuyoruz. Ne var ki, o zamanlar bu zorla el koyma hareketleri, yasa koyucunun 150 yl boyunca bo yere kar koymaya alt bireysel olaylar olarak yrtlmt. 18. yzyln getirdii ilerleme, yasann kendisinin ortak topraklarn yama arac haline gelmesiydi; bu arada, byk iftiler de kendi kk zel bamsz yntemlerini uygulamaktan geri kalmyordu.230 Yamann parlamenter biimi, Bills for Inclosures of Commonsdr (Ortak Topraklarn evrilmesi in Yasa Tasarlardr); bunlar, dier bir deyimle, toprak beylerinin halka ait topraklar kendi kendilerine hediye etmelerini salayan kararnameler, halk mlkszletirme kararnameleridir. Sir F. M. Eden, ortak mlkiyeti, feodal beylerin yerini alan byk toprak sahiplerinin zel mlkiyeti olarak gstermeye ynelik kurnazca iddiasn, Ortak Topraklarn evrilmesi in Genel Parlamento Yasas karlmasn isteyerek yine kendisi rtm oluyordu; bylece, bunlarn zel mlkiyet konusu mlkler haline getirilebilesi iin parlamento yoluyla bir darbenin gerekli olduunu itiraf etmekle kalmyor, ayrca, yasa koyucudan mlkszletirilen yoksullara bir tazminat denmesini talep ediyordu.231 Bamsz yeomanlerin yerini uak ruhlu, toprak sahibi efendilerinin keyif ve iradelerine tabi bir gruh tekil eden ve szlemeleri yllk olarak yenilenen tenants-at-will (mlk sahibinin keyfine tabi kiraclar) alrken, devlet topraklarnn yama edilmesinin yan sra, ortak topraklarn sistematik bir biimde yrtlen yamas, 18. yzylda sermaye iftlikleri232
230 iftiler, iftlik hayvan veya kmes hayvan beslemeleri durumunda iftlik ambarlarndan yem alacaklar bahanesiyle cottagersa (kulbe sakinlerine) kendi dlarnda herhangi bir canl beslemeyi yasak etmitir. Cottagersn alkan kalmasn istiyorsanz onlar yoksul tutun, demilerdir. Gerek olgu ise, iftilerin ortak topraklar zerinde her trl hakk ele geirmi olmasdr. (A Political Inquiry into the Consequences of enclosing Waste Lands, Lond. 1785, s. 75.) 231 Eden, l.c., Preface, [s. XVII, XIX]. 232 Capital farms. (Two Letters on the Flour Trade and the Dearness of Corn. By a Person

veya tccar iftlikleri233 ad verilmi olan byk iftliklerin artmasna ve kr halknn sanayi proletaryas haline gelmek zere serbest kalmasna zellikle yardmc oldu. Bununla beraber, 18. yzyl ulusal zenginlik ile halkn yoksulluu arasndaki zdelii henz 19. yzyl derecesinde kavrayamamt. Bu dnemin iktisat literatrnde yer alan enclosure of commons (ortak topraklarn evrilmesi) sorunu hakkndaki iddetli tartmann nedeni budur. Durumu daha canl bir ekilde sergilemek iin, nmde duran muazzam malzeme ynndan baz rnekler vereceim.
Hertfordshirein kilise blgelerinin birounda, diye yazyor fkeli bir kalem, ortalama olarak 50-150 acrelk 24 iftlik, 3 iftlikte birletirilmitir.234 Northamptonshire ve Lincolnshireda ortak topraklar byk lde evrilmitir; ve bu ekilde ortaya kan yeni lordluklarn ou otlak haline getirilmitir, yle ki eskiden 1.500 acre srlen topraklarn imdi ancak 50 acre srlyor. ... Ev, ambar, ahr, vb. harabeleri, eskiden buralarda oturanlardan arta kalan btn izler ite bunlar. Birok yerde, yzlerce ev ve aile ... 8e veya 10a indi. ... itlerin ancak son 15 veya 20 yl iinde evrildii kilise blgelerinin ounda, tarlalarn ak olduu zamanlarda topra ileyenlere oranla pek az sayda mlk sahibi kalmtr. 4 veya 5 zengin hayvan yetitiricisinin, yeni evrilmi ve eskiden 20-30 ifti ile ok sayda kk ifti ve kylnn elinde bulunan arazileri gasp etmi olduklar ender grlen eylerden deildir. Btn bu insanlar ve aileleri, altrdklar ve geindirdikleri dier birok aile ile birlikte mlklerinden atlm bulunuyor.235

Komu mlk sahiplerinin evirme bahanesiyle el koyduklar topraklar, sadece ilenmeyenler deil, fakat ou zaman yerel toplulua belirli bir deme yaparak ya da birlikte ekilen topraklard.
Burada ak arazilerin ve tarlalarn evrilmesinden bahsediyorum. evirmeyi savunan yazarlar bile bunun byk iftliklerin tekelini artrdn, besin maddelerinin fiyatlarn ykselttiini ve nfusun azalmasna yol atn kabul ediyor. ... ve ilenmemi topraklar sz konusu olsa bile bu haliyle bugnk icraat yoksulun elinden geim aralarnn bir ksmn alyor ve zaten ok byk olan iftlikleri daha da bytyor.236 Dr. Price
in Business, Lond. 1767, s. 19, 20.) 233 Merchant-farms. (An Inquiry into the Present High Prices of Provisions, Lond. 1767, s. 11. Not.) zerinde yazarnn ismi olmakszn yaynlanan bu iyi eser Rahip Nathaniel Forster tarafndan yazlmtr. 234 Thomas Wright, A short address to the Public on the Monopoly of large farms, 1779, s. 2, 3. 235 Rev. Addington, Enquiry into the Reasons for or againts enclosing pen fields, Lond. 1772, s. 37-43 passim. 236 Dr. R. Price, l.c, v. II, s. 155, 156. Forster, Addington, Kent, Price ve James Anderson okunmal ve dalkavuk MacCullochun The Literature of Political Economy, Lond. 1845 adl kataloundaki zavall laf ebelii ile karlatrlmal.

698

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

699

yle diyor: Toprak, az sayda byk iftinin eline dt zaman, kk iftiler (bunlar, daha nce bir baka yerde, iledikleri topran rn ve ortak topraklarda otlamaya braktklar koyunlar, kmes hayvanlar, domuzlar, vb. ile kendilerini ve ailelerini geindiren kk mlk sahipleri ve iletmeciler olarak tanmlar) hayatlarn kazanmak iin bakalarnn yannda almak ve ihtiyalarn gidip pazardan satn almak zorunda kalan insanlar haline gelecektir. ... Zorlama fazla olacandan belki daha fazla i yaplacaktr. ... arayan daha ok insan buralara itilecei iin kentler ve manifaktrler byyecektir. iftliklerin younlamasnn etkisi doal olarak bu yoldadr ve uzun yllardr bu krallkta fiilen bu yolda etki dourmaktadr.237

byk olacaktr: bylece ortaya manifaktrler iin bir artk rn kacak ve lkemizin gerek altn madenleri olan bu manifaktrler kendilerine salanan tahl miktar orannda gelieceklerdir.239

Dr. Price bunun genel sonucunu yle zetliyor:

Ksacas halkn aa snflarnn durumu her bakmdan ktleti: kk mlk sahipleri ve iftiler gndeliki ve cretli ii durumuna dt ve ayn zamanda bu koullar altnda hayatlarn kazanmalar zorlat.238

Politik iktisatnn, kapitalist retim tarznn temellerini atmak iin gerekli hale gelir gelmez,kutsal mlkiyet hakkna en utanmazca saldrlar ve insanlara kar giriilen en kaba iddet hareketlerini nasl stoik bir gnl rahatl ile karlad hususunda bir kanaat sahibi olmak iin, bakalar arasnda, muhafazakar ve insancl olma zellikleri de bulunan F. M. Edene bakmak yeter. 15. yzyln son 30 ylndan 18. yzyln sonuna kadar iftilerin iddet yoluyla mlklerinden atlmalarn izleyen soygun, dehet ve halkn sefil ve perian hale gelmesi gibi bir seri olaylar, onu sadece u ferahlatc sonuca gtryor:
Ekilen topraklarla otlaklar arasnda doru (due) bir oran kurmak gerekiyordu. Btn 14. yzyl boyunca ve 15. yzyln byk ksmnda, ekilen her 2, 3, hatta 4 acre topraa karlk hl 1 acre otlak vard. 16. yzyln ortasna doru bu oran deiti: ilk nce ekilen 2 acre topraa karlk 2 acre otlak meydana geldi; sonra 2 acre otlaa karlk 1 acre toprak ekildi; nihayet 3 acre otlaa karlk 1 acre ekilen toprak doru oranna varld.

Gerekten de, Edenin bile kabul ettii gibi, ortak topraklarn gasp ve bunu izleyen tarm devrimi, tarm iileri arasnda ylesine iddetli bir ekilde hissedildi ki, 1765-1780 yllar arasnda cretleri asgarinin altna dmeye balad ve resm yoksul yardmlaryla bunlar destekleme zorunluluu dodu. Eden yle diyor: cretleri, artk, en gerekli ihtiyalarn karlamaya yetmiyordu. Bir an iin Dr. Pricein hasm olan bir enclosure (evirme) savunucusunu dinleyelim:
Artk tarlalarda zamanlarn ve abalarn bo yere harcayan o kadar insan grlmyor diye lkenin nfusunun azaldna hkmetmek hatal olur. ... Eer kk iftilerin, bakalar iin almak zorunda olan gndelikilere dnmelerinden sonra daha ok i yaplyorsa, bu, ulusa (dnenler doal olarak ulusun dndadr) ancak arzu edilmesi gereken bir ey deil midir? ... Bir tek iftlikte bunlarn birlemi emei kullanlrsa rn daha
237 l.c. s. 147. 238 l.c. s. 159. Eski Romay hatrlatyor. Zenginler, blnmez topraklarn byk ksmn ellerine geirmiti. O zamanki koullara gvenerek bunlarn bir daha ellerinden alnmayacaklarn dnmler ve civarlarndaki yoksullara ait olan topraklar ya bunlarn rzasyla satn alarak ya da zorla kendi mlklerine katmlar ve bylece tek tek tarlalar yerine imdi geni malikneler iletecek duruma gelmilerdi. zgr insanlar sava halinde askere alnp ilerini terk edebileceklerinden, tarmda ve hayvanclkta kleleri kullanmlardr. Kle mlkiyeti onlar iin daha da krl bir iti, nk kleler askere gitmediklerinden kolayca oalabilirdi; gerekten de kitle halinde ocuk yapyorlard. Kudret sahipleri bylece btn zenginlii kendilerinde toplad ve btn lke klelerle doldu. talyanlarn says ise aksine yoksulluktan, vergilerden ve askerlikten krla krla her geen gn azald. Bar dnemlerinde bile tam bir isizlie mahkm edilmi bulunuyorlard; nk, zenginler topra ellerinde tutuyor ve tarmda zgr insanlar yerine kleleri kullanyorlard. (Appian, Rmische Brgerkriege, I, 7.) Bu pasaj Licinia yasalarndan nceki dneme aittir. Romal pleblerin mahvn bylesine hzlandran askerlik, arlmann da Almanyann zgr kyllerini serf durumuna indirmek iin zenle kulland balca aratr.

19. yzylda, doal olarak, tarm iisi ile ortak topraklar arasndaki ban ans bile silinip gitti. Daha sonra olup bitenleri hi anmayalm; rnein, kr halk, 1810-1831 yllar arasnda elinden zorla alman ve parlamento araclyla bir ksm toprak beyinin dier bir ksm toprak beyine hediyesi haline gelen 3.511.770 acrelk ortak arazi karlnda bir tek kuru tazminat alm mdr? Tarmla uraan halk toptan topraktan koparp mlkszletiren son byk sre, clearing of estates (gayrimenkullerin temizlenmesi, gerekte bunlarn zerindeki insanlarn dar atlmas) olmutur. imdiye kadar grm olduumuz btn ngiliz yntemleri temizlemeyle son noktalarna ulatrld. Bundan nceki ksmda modern dnemle birlikte doan koullar gzden geirirken grlm olduu gibi, artk sprlp atlacak bamsz kyl kalmayan yerlerde imdi kulbeler temizleniyordu; ve bylece tarm iileri artk kendileri tarafndan ilenen topraklar zerinde balarn sokacak bir kulbecik iin gerekli olan toprak parasn bile bulamyordu. Bununla beraber, clearing of estates denildii zaman gerek anlamnda neyin kastedildiini ancak modern roman edebiyatnn pek gzdesi olan bir lkeye, yukar skoyaya
239 [J. Arbuthnot,] An Inquiry into the Connection between the present prices of Provisions etc, s. 124, 129. Benzer, ama kart eilimli bir gr: iler kulbelerinden kovuluyor ve kentlerde i aramaya zorlanyorlar; ama o zaman daha yksek bir net hasla elde ediliyor ve bylece sermaye artyor. ([R. B. Seeley,] The Perils of the Nation, 2nd ed., London 1843, s. XIV.)

700

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

701

bakarak anlayabiliriz. Orada, bu olay, sistematik bir biimde ve byk lekli olarak yrtlm ve bylece bir darbede gerekletirilmi olmasyla (rlandada toprak beyleri birok ky bir anda silip yok etmilerdir; skoyada Alman prenslerinin topraklar byklnde araziler sz konusudur), ve son olarak darbeye maruz kalan toprak mlkiyetinin zel biimi bakmndan, ayr bir zellik gsterir. Yukar skoyada yaayan Kelt halk, her biri yerletii topran sahibi olan klanlardan oluuyordu. Klann temsilcisi olan bakan veya byk adam, tpk ngiltere kraliesinin ulusal topraklarn ismen sahibi olmas gibi, klan topraklarnn sadece ismen sahibi idi. ngiliz hkmeti bu byk adamlarn kendi aralarndaki savalara ve bunlarn aa skoyann komu ovalarna srekli sarkmalarna kesin olarak son vermeyi baardktan sonra, klan reisleri eski haydutluk mesleklerini terk etmedi; bunun sadece eklini deitirdiler. Kendi otoritelerine dayanarak ismen sahip bulunduklar mlkiyet haklarn zel mlkiyet hakkna evirdiler ve bunun sonucu olarak klan halklaryla atma haline girdikleri iin, bunlar apak zor ve kuvvete dayanarak kovmaya karar verdiler. Profesr Newman yle diyor:
Bir ngiltere kral ayn biimde uyruklarn denize dkme hakkna sahip olduunu pekl iddia edebilirdi.240

Taht talibinin son bakaldrma hareketinden sonra balam olan bu devrimin ilk evreleri Sir James Steuart241 ve James Andersonn242 yazlarndan takip edilebilir. 18. yzylda topraklarndan kovulan Gaelleri zorla Glasgowa ve dier sanayi kentlerine gndermek iin, yabanc lkelere g etmeleri de yasaklanmt.243 19. yzylda uygulanan yntemlere244 rnek olarak burada Sutherland Desi tarafndan giriilmi olan
240 A king of England might as well claim to drive his subjects into the sea. (F. W. Newman, l.c. s. 132.) 241 Steuart yle sylyor: Bu topraklarn rant (burada hataya derek bu ekonomik kategori ile klan reisine denen haralar birbirine kartryor) yzlmlerine oranla ok dktr; ancak, meseleye bir iftliin besledii insanlarn says asndan bakldnda, sko yaylalarndaki bir toprak parasnn zengin ve verimli eyaletlerde ayn deerdeki bir topran beslediinden on misli daha fazla insan besledii grlr. (l.c. v. I, ch. XVI, s. 104.) 242 James Anderson, Observations on the means of exciting a spirit of National Industry etc., Edinburgh 1777. 243 1860ta zor yoluyla mlkszletirilen birtakm insanlar kandrlarak Kanadaya gtrld. Bazlar dalara ve komu adalara kat. Polis tarafndan takip edildiler, polisle dvtler ve kap kurtuldular.. 244 A. Smith yorumcusu Buchanan, 1814te yle diyor: Kuzey skoyada eski mlkiyet dzeni her gn zorla deiiklie uratlyor. ... Toprak sahibi topra, bunu miras yoluyla ileme hakkna sahip iftilere (bu da burada yanl kullanlan bir kategoridir) hi aldr etmeksizin, en yksek fiyat verene arz eder; ve bu kimse de bir slah edici (improver) ise, derhal yeni bir tarm sistemini uygulamaya giriir. Eskiden kk kyl iftiler tarafn-

temizlemeleri anmamz yeter. Ekonomi eitimi grm olan bu kii, daha iktidar eline alr almaz kkl bir ekonomik operasyona girimeye ve nfusu daha nce benzer srelerle zaten 15.000 kiiye indirilmi bulunan kontluu batanbaa otlak haline getirmeye karar vermiti. Yaklak 3.000 aile oluturan bu 15.000 kii, 1814-1820 yllar arasnda sistemli bir biimde topraklarndan koparld ve baka yerlere kovuldu. Btn kyleri yaklp ykld, btn tarlalar otlak haline getirildi. Bu temizlik hareketini sonulandrmak iin yardma gelen ngiliz askerleri yerlilerle savat. Kulbesini terk etmeyi reddeden yal bir kadn alevler iinde yanarak can verdi. Bylece bu soylu hanm, ezelden beri klana ait olan 794.000 acre topra kendisine mal etti. Topraklarndan srlp karlan yerli halka deniz kysnda, aile bana 2 acre olmak zere, yaklak 6.000 acre toprak verdi. Bu 6.000 acre o zamana kadar ilenmi ve sahiplerine bir kuruluk bir gelir getirmi deildi. Des, soyluluk duygusu ile, yzyllardr kanlarn mensup olduu aile iin aktm olan bu insanlardan acre bana ortalama 2 ilin 6 penilik bir kira bedeli alacak kadar ileri gitti. Btn klan topraklarn bylece kendisine mal ettikten sonra, araziyi 29 byk koyun iftliine bld; bunlarn her birine, ou ngiliz iftlik yanamalar olan birer aile yerletirdi. 1825 ylnda 15.000 Gaellinin yerini artk 131.000 koyun alm bulunuyordu. Yerlilerin deniz kysna srlen ksm balklkla geinmeye alt; ve bir ngiliz yazarnn dedii gibi, yar karada yar suda yaayan hayvanlara dndler, ama her iki tarafta da ancak yar canl idiler.245
dan ilenen toprak, verdii rnle orantl bir nfusa sahipti; daha iyi usuller ve daha yksek rantlar getiren yeni sistem ile mmkn olduu kadar fazla rn mmkn olduu kadar az masrafla elde edilir, ve bu maksatla imdi gereksiz hale gelmi bulunan iilere yol verilir. ... Bylece doduklar topraklardan atlan bu insanlar hayatlarn kazanmak iin fabrikalarn bulunduu kentlere vb. giderler. (David Buchanan, Observations on etc. A. Smiths Wealth of Nations, Edinb. 1814, vol. IV, s. 144.) skoya bykleri, aileleri, yabani otlar kaztrm gibi, yer ve yurtlarndan etti; kylere ve kyllere Kzlderililerin intikam hrsyla vahi hayvanlara ve inlerine yaptklarna benzer bir muameleyi reva grdler. ... Burada insan bir kuzu postu, bir koyun budu, hatta bunlardan da az bir eyle takas ediliyor. inin kuzey eyaletlerini ellerine geirdikleri zaman Mool yksek meclisinde yerli halkn topraklarndan atlmas ve topraklarnn otlak haline getirilmesi teklif edilmiti. Bu teklifi birok yksek skoyal toprak beyi kendi lkelerinde ve kendi halklarna kar uygulamaya koymu ve gerekletirmitir. (George Ensor, An Inquiry Concerning the Population of Nations, Lond. 1818, s. 215, 216.) 245 imdiki Sutherland desi, Amerikan Cumhuriyetindeki zenci klelere duyduu sempatiyi gstermek amacyla Uncle Toms Cabinin (Tom Amcann Kulbesi) yazar Bayan Beecher-Stoweun Londrada byk bir debdebe ile karlad zaman (o bunu, ngilterede btn asil yreklerin kle sahipleri iin arpt Sava boyunca, aristokrat dostlaryla birlikte, unutma ihtiyatlln gstermitir), Sutherlandl klelerin durumunu New York Tribunede ortaya koymutum. (Carey, The Slave Trade, Philadelphia 1853, adl eserinde bu yazdan yer yer paralar almtr, s. 202, 203.) Benim bu yazm bir sko gazetesi tarafndan yeniden baslm ve gazete ile Sutherlandn dalkavuklar arasnda ho bir polemie sebep olmutu.

702

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

703

Ne var ki, yiit Gaellerin kaderinde, klann byk adamlarna taparcasna ballklarnn ve kul olmann kefaretini daha ar bir biimde demek de varm. Tuttuklar balklarn kokusu byk adamlarn burunlarna kadar uzand. Balk kokusu ile birlikte bir kr kokusu aldlar ve deniz kylar Londrann byk balk tccarlarna kiraland. Gaeller bu kere de buradan kovuldu.246 Ama son olarak, otlaklarn bir ksm av alanlarna dntrld. Bilindii gibi ngilterede gerek anlamnda orman yoktur. Byklerin parklarnda bulunan av hayvanlar Londrann aldermanleri (belediye meclisi yeleri) gibi yal evcil hayvanlardr. Bu nedenle, skoya, buasil tutkunun son snadr.
Kuzey skoyada diyor Robert Somers 1848de, ormanlar ok geniletildi. Burada, Gaickin bir tarafnda yeni Glenfeshie orman, orada, te tarafta ise yeni Ardverikie orman var. Ayn izgi zerinde Bleak-Mountu, yeni yaratlan bu muazzam kr bulursunuz. Doudan batya, Aberdeen civarndan Oban kayalklarna kadar imdi artk uzun bir orman dizisi, Kuzey skoyann dier taraflarnda da Loch Arcahaig, Glengarry, Glenmoriston vb. gibi yeni ormanlar var. ... Tarlalarnn otlak haline evrilmesi ... Gaelleri daha az verimli topraklara srd; koyunlarn yerini av hayvanlarnn almaya balad bugn sefaletleri daha da ezici hale geliyor. ... Geyik ormanlaryla 247 halk yan yana var olamaz; ikisinden birinin yerini tekine brakmas gerekir. Av sahalarnn say ve geniliklerinin nmzdeki eyrek yzylda da bundan ncekinde olduu kadar artmasna izin verilirse, doduklar topraklar zerinde artk tek bir Gael bulunamayacaktr. Kuzey skoyadaki mlk sahiplerinin bu hareketi ksmen toprak beylerinin aristokrat gururlarn ve av tutkularn okayan bir modann rndr, ama av ticareti ksmen de yalnzca kr amacyla yaplmaktadr. nk gerek u ki, dalk blgeler, ou zaman, av sahas olarak, otlak olarak salayacaklarndan ok daha fazla gelir salamaktadr. ... Av sahas arayan bir merakl iin biricik snr kesesinin dolgunluudur. ... Kuzey skoyann ektii aclar, Norman krallarnn politikasnn ngiltereye ektirdiklerinden daha az ar deildir. Geyiklerin alan geniledike insanlar gittike daralan bir embere sktrld. ... Halk btn zgrlklerini teker teker kaybetti. ... Bask bugn de gnden gne bymeye devam ediyor. Toprak beylerinin gznde, Amerikann ve Avustralyann vahi blgelerinde aa ve allklarn sklmesi gibi topran yerli halktan temizlenmesi deimez bir ilke, tarmsal bir gerekliliktir ve bu ilem sessiz sedasz, i icaplarna uygun bir tarzda srp gidiyor.248
246 Bu balk ticareti hakknda ilgin bilgiler iin bkz. Bay David Urquhart, Portfolio, New Series. - Nassau W. Senior, yukarda alnt yaplan, lmnden sonra yaynlanm yazsnda, Sutherlandshireda yaplanlar insanln tank olduu en yararl temizliklerden (clearings) biri olarak gsterir. (l.c [s. 282].) 247 skoyann deer forestlarnda (geyik ormanlarnda) bir tek aa yoktur. Koyunlar plak tepelerden srlm, bunlarn yerine geyikler getirilmi ve bu tepelere deer forest denmitir. Burada ne bir aalandrma ne de bir gerek orman kltr vardr. 248 Robert Somers, Letters from the Highlands; or, the Famine of 1847, Lond. 1848, s. 12-28, passim. Bu mektuplar nce Timesda kmt. ngiliz iktisatlar Gaellerin uradklar

1847 ktln doal olarak bunlarn fazla nfusa sahip olmalaryla aklad. Clearing of estates (malikanelerin temizlenmesi) veya Almanyadaki adyla Bauernlegen, Almanyada zellikle Otuz Yl Savalarndan sonra ortaya kt ve daha 1790 ylnda Kursachsenda kyl ayaklanmalarna yol at. lk olarak II. Friedrich Prusya eyaletlerinin ounda kyllere mlkiyet hakk salad. Friedrich, Silezyay fethettikten sonra, toprak beylerini kulbeleri, samanlklar vb. yeniden yapmaya, kyllere hayvan ve tarm alet ve gereleri salamaya zorlad. Onun, ordusu iin askere, hazinesi iin vergi mkelleflerine ihtiyac vard. Kald ki, Friedrichin mali sistemi altnda ve despotizm, brokrasi ve feodalizm krmas idaresinde kylnn nasl bir tatl hayat srd, hayran olan Mirabeaudan aldmz aadaki pasajda grlmektedir: Keten, Kuzey Almanyadaki kyllerin en byk zenginliklerinden birini oluturur. nsan soyu iin ansszlk u ki, bu, refaha yol amak yerine yalnzca sefalete engel olan bir yardmc aratr. Dolaysz vergiler, angaryalar ve her tr zorunlu hizmetler, satn ald her ey iin bunlarn zerine bir de dolayl vergiler demek zorunda olan Alman kylsn yere serer ... ve ykmn tamamlamak zere, rnlerini istedii gibi, istedii yerde ve istedii ekilde satmaya cesaret edemez; ihtiya duyduklarn, onlar daha dk fiyatlarla salayabilecek olan satclardan almaya da cesaret edemez. Btn bu nedenler, onu, yava yava ama kesin olarak mahveder ve iplikilik olmasayd dorudan vergileri vadeleri geldiinde deyemezdi; iplikilik, karsn, ocuklarn, hizmetilerini, uaklarn ve kendini yararl bir ekilde altrarak ona bir kaynak salar. Ama bu kaynaa ramen ne kadar yorucu bir yaam! Yazn ve hasat zaman bir krek mahkumu gibi alr; saat 9da yatar ve ilerini bitirebilmek iin saat 2de kalkar; kn, daha uzun sre dinlenerek gcn toplamas gerekirdi; ama vergileri demek iin satmak zorunda kalaca rnlerini elden karacak olsa, ekmek yapacak ve ekecek tahl kalmazd. Dolaysyla, bu delii kapatmak iin iplik eirmek zorundadr ... hem de en byk abayla. Bu nedenle kyl, kn gece yars ya da saat birde yatar ve saat 5te ya da 6da kalkar; veya saat 9da yatar ve saat 2de kalkar ve pazarlar bir yana braklrsa yaamnn btn gnleri byle geer. Bu ar uyank kalma ve ar alma insan tketir ve krlarda erkeklerin ve kadnlarn kentlerdekilerden ok daha nce yalanmalarnn nedeni budur. (Mirabeau, l.c., t. III, s. 212 vd.) 2. Basma not. Mart 1866da, Robert Somersin yukarda alnt yaplan eserinin yaynlanmasndan 18 yl sonra, Profesr Leone Levi, koyun otlaklarnn geyik ormanlarna dntrlmesi hakknda Society of Artsta bir konuma yapt ve Kuzey skoyadaki tahribat anlatt. unlar da sylyordu: Nfusun azaltlmas ve lkenin otlak haline getirilmesi, harcama yapmadan gelir elde etmenin en kolay aracyd. ... Otlak yerine bir geyik orman yaylalardaki allm deiim oldu. Eskiden koyunlara yer amak iin insanlar nasl kovulduysa imdi de vahi hayvanlar koyunlar kovuyor. ... Dalhousie kontunun Forfarshiredaki maliknesinden kp John oGroatsa kadar geyik ormanndan hi kmadan yrnebilir. - Pek oklarnda (bu aalk yerlerde) tilki, vahi kedi, sansar, kokarca, gelincik ve Alp tavan yerli hayvanlardr; tavan, sincap ve fare ise ksa bir sre ncesinden beri buralara gelmitir. skoya istatistiklerinde istisnai verimlilikte ve genilikte otlaklar olarak grlen ok byk blgeler imdi her tr tarm ve slaha kapatlm ve sadece az sayda kiinin av alanlar haline getirilmitir - ve bu yln ok ksa bir dnemi boyunca srer. Londrada kan Economistin 2 Haziran 1866 tarihli says yle diyor: Geen hafta kan bir sko gazetesinin haberlerinden biri de uydu: Ksa bir sre nce, bu ylki kira szlemesinin bitiminde 1.200 sterlin yllk kira teklif edilen Sutherlandshiredaki en gzel koyun iftliklerinden biri, bir geyik ormanna dntrlecek! Burada, feodal igdler ... tpk Norman fatihlerinin ... New Forest yaratmak iin 36 ky tahrip ettikleri zamanlardaki gibi i gryor. ... skoyann en verimli topraklarndan bazlarn da ieren iki milyon acre tmyle tahrip ediliyor. Glen Tiltin doal imeni Perth kontluundaki en besleyiciler arasnda saylyordu; Ben Aulder geyik ormann, geni Badenach blgesinin en iyi otlayd; Black Mount ormannn bir blm siyah yzl sko koyunlarnn en tercih edilen otlayd. skoyada yalnzca avclk iin bo braklan topraklar konusunda bir fikir vermek iin, bunlarn, tm Perth kontluundan daha geni bir alan kapsadn sylemek yeterlidir. Ben Aulder ormannn kaynaklar, bu zoraki ykmla uranlan kayplar konusunda bir fikir verebilir. Bu orman 15 binden fazla koyunu besleyebiliyordu ve skoyann tm av alanlarnn yalnzca 1/30unu olu-

704

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

705

Kilise mlklerinin yamalanmas, devlet topraklarna hileli yollarla el konulmas, ortak topraklarn alnmas, feodal mlkiyet ile klan mlkiyetinin gasp ve insafsz bir terrle modern zel mlkiyete dntrlmesi, btn bunlar, ilk birikimin huzur veren yntemleriydi. Bunlar kapitalist tarm iin araziyi fethetti, topra sermayenin paras haline getirdi ve kentsel sanayiler iin gerekli olan zgr ve korunmasz proletaryann arzn salad.

3. 15. Yzyln Sonundan tibaren Mlkszletirilenlere Kar karlan Kanl Mevzuat. cretlerin Drlmesine Ynelik Yasalar
Feodal hizmetkr ve maiyet srlerinin datlmas ve halkn zorla topraktan koparlmasyla yaratlan zgr ve korunmasz proletaryann, yeni domakta olan manifaktrler tarafndan, bunlarn dnyaya gelme hzna uygun bir hzda sourulmas mmkn deildi. te yandan, kendi alk olduklar hayat tarzndan aniden uzaklatrlan bu insanlar, yeni artlarn gerektirdii disipline hemen uyum gsteremezlerdi. Bunlar, ksmen kendi eilimlerinin sonucu olarak, ksmen de koullarn zorlamasyla, byk lde dilencilere, soygunculara ve serserilere dnt. Bu nedenle Avrupada 15. yzyln sonunda ve btn 16. yzyl boyunca serserilie kar kanl iddet yasalar karld. Bugnk ii snfnn atalar, drlm bulunduklar serserilik ve yoksulluktan sorumlu tutulup cezalandrld. Yasa koyucu bunlar iradi sulular olarak grd ve artk var olmayan eski koullar altnda almaya devam etmek iin iyi niyetli olmalarnn yeterli olacan varsayd. ngilterede bu yndeki yasalarn karlmas VII. Henry dneminde balad. VIII. Henry, 1530: Yal ve alamayacak durumdaki dilenciler dilenme belgesi alyor. Buna karlk, gc yerinde serserilere krba ve hapis cezas. Bir arabann arkasna balanp kanlar sel gibi akncaya kadar dvlyorlar; sonra da, ya doduklar yere ya da son yldr oturmakta olduklar yere dnmeye ve yeniden ie koyulmaya (to put themselves to labour) yemin etmek zorunda braklyorlar. Ne vahi ironi! VIII. Henrynin saltanatnn 27. ylnda nceki yasa korundu ama ek maddelerle arlatrld. Serserilik suundan ikinci kez yakalanma durumunda
turuyor. ... Btn bu av alanlar imdi tmyle bo yatyor ... Kuzey Denizine gmlselerdi ayn ey olurdu. Bu tr llerin ya da bo alanlarn insan eliyle yaratlmasna yasa koyucunun gl eliyle bir son verilmelidir.

ilgili kii krbalanacak ve kulann yars kesilecek; nc kez yakalanma durumunda ise ar sulu ve toplum dman olarak idam edilecekti. VI. Edward: Saltanatnn birinci ylnda, 1547de kan bir yasa, iten kaan bir kiinin, onu aylak olarak ihbar eden kiiye kle olarak verilmesini emrediyor. Efendi, bu kleyi ekmek ve su ile besleyecek, hafif orba iirecek ve uygun grd et artklarn verecekti. Krbacn ve zincirin yardmyla ona, ne kadar iren ve baya olursa olsun, istedii ii yaptrmak hakkna sahipti. Kle, 14 gnlne ortadan kaybolursa mebbet klelie mahkm edilecek ve kzgn bir demirle alnna veya yanana S harfi dalanacak; nc kez kaarsa hain olarak idam edilecekti. Efendi, onu, herhangi baka tanabilir meta veya iftlik hayvan gibi satabilir, miras yoluyla devredebilir, bakasna kiralayabilirdi. Efendilerine kar herhangi bir giriimde bulunan kleler yine lmle cezalandrlacakt. Durumdan haberdar edilen sulh hkimleri herifi takip edecekti. gndr ortalarda dolaan bir serseri yakalandnda gsne kzgn demirle V iareti baslacak ve prangaya vurularak sokakta ya da baka hizmetlerde altrlmak zere doduu yere gnderilecekti. Serseri, yanl bir doum yeri gsterdii takdirde ceza olarak bu yerin sakinlerinin veya loncasnn mebbet klesi olacak ve bir S ile iaretlenecekti. steyen herkes, serserinin ocuklarn alma ve erkekleri 24 yalarna kadar, kzlar ise 20 yalarna kadar rak olarak tutma hakkna sahipti. Kamalar durumunda, bu yalara kadar, onlar diledikleri gibi zincire vurabilecek, krbalayabilecek vb. ustalarnn kleleri olacaklard. Her efendi, onu daha iyi tanmak ve daha emin olmak iin klesinin boynuna, kollarna veya bacaklarna bir demir halka geirebilirdi.249 Bu yasann son ksm, belirli yoksullarn bunlara yiyecek ve iecek salayp i vermek isteyen yer veya kiiler tarafndan altrlmasn ngrr. Bu tr kilise blgesi klelerinin varl ngilterede 19. yzyln ortalarna kadar roundsmen (devriye) ad altnda devam etmitir. Elizabeth, 1572: On drt yandan byk olup da izin belgesi olmayan dilenciler, bunlar iki yl iin hizmetine almak isteyen bir kimse kmazsa, sert bir ekilde krbalanacak ve sol kulaklar kzgn demirle dalanacakt. Kabahatin tekrar halinde, on sekiz yalarn bitirmi olanlar, bunlar iki yl iin hizmetine almak isteyen bir kimse kmazsa,
249 Essay on Trade etc., 1770, eserinin yazar unlar belirtiyor: Btn serserilerin kzgn demirle dalanmas gerektiini belirten dikkate deer bir statde grld gibi, VI. Edward zamannda ngilizler manifaktrlerin desteklenmesini ve yoksullarn altrlmasn gerekten ok ciddiye alm grnr vb. (l.c. s. 5.)

706

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

707

idam edilecekti. nc kez yakalanma halinde ise merhamet gsterilmeksizin hain olarak aslacaklard. Benzer yasalar: 18 Elizabeth, c. 13 ve 1597250 I. James: Ortalkta dolaan ve dilenen bir kii haydut ve serseri iln edilir. Sulh yarglar bunlar ar olmayan su ilemeleri halinde meydanda krbalatma ve ilk yakalanmada 6 ay, ikinci yakalanmada ise 2 yl hapisle cezalandrma yetkisine sahiptir. Hapis sresi boyunca bunlar sulh yarglarnn uygun grdkleri sklk ve miktarda krbalanacakt. ... Tehlikeli ve slah olmaz haydutlarn sol omuzlar R harfi ile iaretlenecek, bunlar zorunlu almaya tabi tutulacak ve bir daha dilenirken yakalandklar takdirde merhamet gsterilmeksizin idam edileceklerdi. 18. yzyln balarna kadar yasal olarak yrrlkte kalan bu hkmler ancak 12 Anne c. 23 ile kaldrld. 17. yzyln ortalarnda Pariste bir serseriler krallnn (royaume de truands) kurulduu Fransada da buna benzer yasalar grlr. XVI. Louisnin saltanatnn ilk zamanlarnda bile (13 Temmuz 1777 tarihli buyruk) geinme ve mesleini icra imkn olmayan, 16-60 yalar arasndaki her salkl ve gl insan kree mahkm edilirdi. V. Charlesn Hollanda iin Ekim 1537 tarihli ferman, Hollanda eyalet ve ehirleri iin 19 Mart 1614 tarihli ilk nizamname, 25 Haziran 1649 tarihli Birleik Eyaletler Plakaat vb. ayn nitelikteydi.
250 Thomas More Utopiasnda [s. 41, 42] unlar yazyor: Bylece, haris ve doymak bilmez bir akgz, doduu memleket iin gerek bir felaket olan biri, evrelerini kazk veya itle evirerek veya sahiplerine her eyi sattrncaya kadar ikence ederek binlerce acre topra eline geirebilir. Bir yoldan veya dierinden isteyerek veya istemeyerek hepsi, yoksullar, saf yrekliler, erkekler, kadnlar, evliler, yetimler, dullar, kundaktaki ocuklaryla anneler, btn varlklaryla birlikte ekip gitmek zorundadr; gelirleri az ama saylar yksektir, nk tarm ok sayda kola muhtat. Dediim gibi, dinlenecek bir yer bulamadan eski yuvalarndan uzaklarda srnmek zorundadrlar. Baka koullar altnda, ne kadar deersiz olursa olsun mobilyalarnn ve ev aralarnn sat onlara yardmc olabilirdi; fakat aniden bolua atldklarndan bunlar yok yere ellerinden karmak zorundadrlar. Ve uradan buraya srndkten ve son kurularn da yedikten sonra, yce Tanrm, almaktan ve bylece usul dairesinde aslmaktan veya dilenmeye gitmekten baka ne yapabilirler? O zaman bunlar yine serseri diye hapse atarlar, nk bunlar her trl ii yapmaya ne kadar arzulu olsalar da dnyada kimse kendilerine i vermediinden alamazlar ve srnrler. Thomas Moreun dediine gre serserilie ve hrszla zorlanan bu zavall kaaklardan byk ya da kk hrszlk yapm 72.000 kii VIII. Henrynin saltanat zamannda idam edilmiti. (Holinshed, Description of England v. I., s. 186.) Elizabeth zamannda serseriler sralar halinde balanrd; bir yl gemezdi ki, urada veya burada 300 ya da 400 kiinin hep birden daraacnda sallandrld grlm olmasn. (Strype, Annals of the Reformation and the Establishment of Religion, and other Various Occurences in the Church of England during Queen Elizabeths Happy Reign, 2nd ed. 1725, vol. II.) Yine ayn Strypeye gre, Somersetshireda bir tek ylda 40 kii aslm, 35 kii damgalanm, 37 kii krbalanm ve 183 kii slah olmaz serseriler olarak serbest braklmt. Strype, bununla beraber, sulh hkimlerinin ihmali ve halkn aptalca merhameti yznden bu byk mahkm says ilenmi crmlerin 1/5ini bile bulmuyor demekte ve unu eklemektedir: ngilteredeki dier kontluklarda durum Somersetshiredan daha iyi olmayp ounda daha ktyd.

Bylece, mlklerinden zorla srlp karlan ve serserilie mahkm edilen kr nfusu korkun bir terr arac olarak yararlanlan yasalar altnda krbala dvlmek, kzgn demirle dalanmak ve her trl ikence altnda inletilmek suretiyle cretli alma sisteminin zorunlu kld disipline altrld. Bir uta iin maddi koullarnn sermaye olarak belirmesi ve dier uta emek glerinden baka satacak hibir eyleri olmayan insanlarn ortaya kmas yetmez. Bunlarn kendilerini gnll olarak satmaya zorlanmalar da yetmez. Kapitalist retimin geliimi iinde, eitimleri, gelenekleri ve alkanlklar dolaysyla bu retim tarznn zorunluluklarn apak doa yasalarym gibi gren bir ii snf oluur. Bu retim tarz tam bir gelime dzeyine ular ulamaz, ileyii ile her trl direnci krar; greli bir nfus fazlasnn srekli varl, emek arz ve talebi yasasn ve dolaysyla creti sermayenin deerlenme ihtiyalarna uygun snrlar iinde tutar ve iktisadi ilikilerin sessiz basks kapitalistin ii zerindeki kesin egemenliini tamamlar. Geri, iktisat d, dolaysz zora yine bavurulur, ama yalnzca istisnai olarak. lerin normal ak srasnda ii, retimin doal yasalarna, yani kapitalist retimin kendi mekanizmas ile yaratlan, gvence altna alnan ve ebediletirilen sermaye bamllna terk edilebilir. Kapitalist retimin tarihsel doumu srasnda durum bakadr. Doum halindeki burjuvazi, cretleridzenlemek, yani kr yapma ihtiyalarnn gerekli kld snrlar iinde tutmak, i gnn uzatmak ve bizzat iinin kendisini normal bir bamllk derecesinde tutmak iin devlet zoruna ihtiya duyar ve bunu kullanr. Bu, ilk birikimin temel bir unsurudur. 14. yzyln ikinci yarsnda ortaya km olan cretli iiler snf o zamanlar ve bunu izleyen yzylda nfusun ancak ok kk bir ksmn oluturuyordu. Konumlar, krdaki bamsz kyl tarm ve kentlerdeki lonca rgtleri sayesinde gl bir biimde korunuyordu. Krda olsun, kentte olsun, ustalar ve iiler toplumsal bakmdan birbirlerine yakn durumdayd. Sermayenin emek zerindeki egemenlii yalnzca biimseldi, yani retim tarznn kendisi henz kapitalist bir karakter kazanm deildi. Sermayenin deiir unsuru, deimez unsuruna oranla ok ar basyordu. Bundan dolay, her sermaye birikimi ile birlikte cretli emek talebi hzla artyor, buna karlk cretli emek arz bunu ancak yava bir biimde izliyordu. Ulusal rnn daha sonralar sermayenin birikim fonuna dnen byk bir ksm, o zamanlar henz iinin tketim fonuna katlyordu.

708

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

709

Daha batan itibaren iinin smrlmesini hedef alan ve sonrasnda da hep ayn dzeyde dmanca kalan251 cretli emek mevzuat, ngilterede, 1349da, III. Edwardn Statute of Labourers (iler Stats) ile balar. Bunun Fransadaki benzeri 1350de Kral Jean adna karlan buyruktur. ngiliz mevzuat ile Fransz mevzuat ayn dorultuda olup ierikleri asndan zdetir. Daha nce tartld iin (8. Blm, 5.), ii statlerinin i gnn zorla uzatmaya ynelik hkmleri zerinde burada tekrar durmayacam. Statute of Labourers, Avam Kamarasnn acil talebi zerine karlmt.
Eskiden, diyor bir Tory safa, yoksullar, sanayiyi ve zenginlii tehdit edecek derecede yksek cretler talep ediyordu. imdi ise cretleri o kadar dk ki, bu cretler, bu kez farkl ve eskisinden belki de daha tehlikeli bir biimde, sanayiyi ve zenginlii yine tehdit ediyor.252

Kentlerdeki ve taradaki para bana iler ve gnlk alma iin yasal bir cret tarifesi saptand. Buna gre, taral iiler bir yllna, kentli iiler serbest piyasa koullarna gre tutulacakt. Yasal olarak saptanan cretten fazlasn demek yasakt ve cezas hapisti; ama daha yksek cret alan, daha yksek cret deyene gre daha ar bir cezaya arptrlyordu. rnein, Elizabethin raklk statsnn 18. ve 19. blmlerinde, yksek cret deyen patron iin on gnlk, bunu kabul eden ii iin yirmi bir gnlk hapis cezas ngrlyordu. 1360 tarihli bir stat daha da ar cezalar getirmi ve ustaya, yasal cret tarifesini kabul ettirmek iin zorunlu bedensel i yaptrma hakkn bile vermiti. Duvarclarla marangozlar karlkl olarak balayan her trl birleme, anlama, yemin vb. geersiz iln edilmiti. ilerin birlik oluturmalar, 14. yzyldan, birlik kart yasalarn kaldrld 1825 ylna kadar ar bir su sayld. 1349 tarihli ii stats ile bundan sonra karlanlarn ruhunu aka gsteren, cretler iin devlet tarafndan bir st snrn dayatlmasna karn, bir alt snrn kesinlikle sz konusu olmamasyd. Bilindii gibi, 16. yzylda iilerin durumu iyice ktlemiti. Parasal cretler ykselmiti; ama bu ykseli, parann deerinin dmesi ve meta fiyatlarndaki buna karlk gelen ykseli orannda olmamt. Dolaysyla, reel cretler dmt. Oysa bir yandan cretleri dk tutmay salayan yasalar yrrlkte kalrken, te yandan kimse251 A. Smith, Yasa koyucu ne zaman efendilerle iiler arasndaki anlamazlklar halletmeye kalksa, daima efendilere danr der. Linguet, Yasalarn ruhu mlkiyettir der. 252 [J. B. Byles,] Sophisms of Free Trade, by a Barrister, Lond. 1850, s. 206. Srtarak unlar ekliyor: Bizler iverenlerin karlarn kollamaya her zaman hazrdk. iler iin imdi yaplabilecek hibir ey yok mu?

nin hizmetine almak istemedii kiilerin hl kulaklar kesiliyor ve bu kiiler damgalanyordu. Elizabethin raklk stats (5 Elizabeth c. 3), sulh yarglarna belirli cretleri saptama ve bunlar mevsimlere ve meta fiyatlarna gre deitirme yetkisini veriyordu. I. James bu dzenlemenin kapsamn, dokumaclar, iplik eiricilerini ve akla gelebilecek tm ii kategorilerini iine alacak biimde geniletti.253 II. George ise btn manifaktrleri, ii birliklerini yasaklayan yasalarn kapsam iine ald. Gerek manifaktr dneminde kapitalist retim tarz, cretler hakkndaki yasal dzenlemeleri uygulanamaz olduu kadar gereksiz klacak kadar glenmiti; ama gerektiinde kullanlabilir olmalar kaygsyla, eski cephaneliin silahlarndan yoksun kalmak istenmedi. II. George zamannda bile (8 George II.), Londra ve evresindeki terzi kalfalarnn, genel yas durumlar dnda, 2 ilin 7 peniden fazla gnlk cret almalar yasakland; III. George zamannda bile (13 George III. c. 68), sulh yarglarna, ipek dokuma iilerinin cretlerini dzenleme yetkisi verildi; 1796da bile, sulh yarglarnn cretler hakkndaki emirlerinin ayn zamanda tarm dndaki iiler iin de geerli olup olmadnn saptanmas iin iki yksek mahkeme karar gerekti; 1799da bile, bir parlamento yasas, skoya maden iilerinin cretlerinin Elizabeth zamanna ait bir statye ve 1661 ve 1671 tarihli iki sko yasasna gre dzenlendii teyit ediyordu. ngiliz Avam Kamarasnda gerekleen iitilmemi bir olay, koullarn bu arada ne kadar kkl bir deiime uradn ortaya koydu. 400 yl akn bir sredir cretlerin hibir biimde amamas gereken st snr hakknda yasalar retilen bu salonda, Whitbread, 1796da, tarm iileri iin yasal bir asgari cret nerdi. Pitt, buna kar kmakla birlikte, yoksullarn durumunun korkun (cruel) olduunu kabul etti. Sonunda, 1813te, cretleri dzenleyen yasalar kaldrld. Kapitalistin fabrikay kendi zel yasalar ile dzenledii ve tarm iisinin
253 2 James I., c. 6 statsnn bir maddesinden, baz kuma imalatlarnn sulh yargc sfatyla kendi iyerlerinde uygulanan cret tarifesini kendilerinin saptad anlalyor. - Almanyada cretleri asgari dzeyde tutmak amacyla karlan statler Otuz Yl Savalarndan sonra iyice artmt. Nfusunu yitirmi topraklarn sahipleri iin hizmeti ve ii ktl ok byk skntlara yol ayordu. Btn kyllere bekr erkek veya kadnlara oda kiralamalar yasakland. Bekr olan ve hizmetilik yapmak istemeyen herkes, kyllerin yannda gndelikilik veya tahl ticareti gibi kendini geindirecek bir ii olsa bile idareye ihbar edilmeli ve hapse atlmalyd. (Kaiserliche Privilegien und Sanctiones fr Schlesien, I, 125.) Btn bir yzyl boyunca kk Alman prenslerinin emirnameleri, kendisini zor koullara uydurmayan, resm cretle yetinmek istemeyen kstah ayak takmna kar ac ikyetlerle doludur. Btn mlk sahiplerine devlete saptanan tarifeyi amalar yasaklanmtr. Btn bunlara ramen sava sonras hizmet koullar 100 yl sonrakilerden daha iyiydi. 1562de Silezyada hizmetiler hl haftada iki kez et yiyordu; iinde bulunduumuz yzylda, ylda ancak kez et yiyebildikleri blgeler vardr. Savatan sonra cretler daha sonraki yzyllardakinden daha yksekti. (G. Freytag.)

710

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

711

ald cretin altna dlmesi mmkn olmayan snra ykseltilmesi iin yoksullar vergisinden yararland bir dnemde bu yasalar gln bir anomali oluturuyordu. i statlerinin, patronlarla cretli iiler arasndaki szlemelerle ilgili olan ve szlemenin feshi vb. durumlarda buna aykr hareket eden patrona yalnzca hukuk davas, ayn eyi yapan iiye ise ayn zamanda ceza davas almasn ngren hkmleri bugn bile hl yrrlktedir. i birliklerine kar karlm olan barbarca yasalar, 1825te, proletaryann tehditkr tutumu nedeniyle kaldrld. Ama yine de, bunlar yalnzca ksmen kaldrld. Statlerin baz gzel hkmleri ancak 1859da ortadan kalkt. Sonunda, 29 Haziran 1871 tarihli yasa, Trades Unions (ii sendikalarn) yasal olarak tanyarak, bu snfsal mevzuatn son izlerini de kaldrdn iddia etti. Ama ayn tarihli dier bir yasa (An Act to amend the criminal law relating to violence, threats and molestation {iddet, tehditler ve taciz hakknda ceza yasasnda deiiklik Yasas}) eski durumu yeni bir biim altnda fiilen geri getirdi. Grev veya lokavt (birleen fabrikatrlerin fabrikalarn ayn anda kapatarak yaptklar grev) halinde iilerin mcadele srasnda yararlanabilecekleri aralar, bu parlamenter el abukluu ile genel hukuk alanndan karlp, yorumlanmalar sulh yarglar olarak bizzat fabrikatrlere braklm olan istisnai bir ceza mevzuatnn kapsamna sokulmutu. Bundan iki yl nce, ayn Avam Kamaras ve ayn Mr. Gladstone, bilinen itenlikleriyle, ii snfna kar karlm olan istisnai ceza yasalarn kaldrmaya ynelik bir yasa tasars getirmiti. Ancak, tasarnn grlmesi ertelenmi ve konu byk Liberal Parti Torylerle anlaarak kendisini iktidara getirmi olan proletaryaya kar kma cesaretini buluncaya kadar askda braklmt. Bu ihanetle de yetinmeyen byk Liberal Parti, egemen snflara hizmete hazr olan ngiliz yarglarna,komplolarla ilgili eski yasalar bulup ortaya karma ve bunlar ii birliklerine kar kullanma olanan verdi. Grld gibi, ngiliz parlamentosu, be yzyl boyunca utanmazca bir bencillikle iilere kar kapitalistlerin kalc bir Trades Union (sendikas) olarak hareket ettikten sonra, grevleri ve Trades Unions yasaklayan yasalar ancak kitlelerin basks altnda zorla ve istemeye istemeye kaldrmt. Fransz burjuvazisi, henz yeni kazanm bulunduklar birlik kurma hakkn iilerin elinden geri alma cesaretini daha devrim frtnasnn devam ettii bir srada kendisinde bulmutu. Burjuvazi, 14 Haziran 1791 tarihli kararnameyle, her tr ii birliini zgrle ve insan haklar bildirgesine ynelik bir suikast ilan etmiti; buna kalkanlar, yurttalk haklarndan bir yl yoksun kalmann yan sra 500 livre para cezas

deyecekti.254 Sermaye ile emek arasndaki rekabet mcadelesini polisiye nlemlerle kapitalistlere uygun gelecek snrlar iinde tutan bu yasa, devrimlerden ve hanedan deiikliklerinden daha uzun mrl oldu. Terr rejimi dahi buna dokunmamt. Code Pnalden (ceza yasasndan) karlmas daha pek yeni bir olaydr. Bu burjuva hkmet darbesinin bahanesinden daha karakteristik bir ey olamaz. lgili komisyonun raportr Le Chapelierye gre, ii cretlerinin imdikinden biraz daha yksek olmas ve iilerin en gerekli ihtiyalarn temin edememekten doan ve hemen hemen bir klenin bamlln andran mutlak bamllk durumuna dmelerini nleyecek bir dzeyde bulunmas her ne kadar istenir olsa da, iilere, karlarn kollamak amacyla aralarnda anlama, birlikte hareket etme ve bylece hemen hemen klelik olan bu mutlak bamllktan biraz olsun kurtulma olana verilmemelidir; nk buna gz yumulursa, iiler ci-devant matresin (eski ustalarnn), imdiki giriimcilerin zgrln (iileri klelik durumunda tutma zgrln!) ihlal ederler; nk eski lonca ustalarnn despotizmine kar giriilen bir birleme -tahmin edin!- Fransz Anayasasnn kaldrm olduu loncalarn ihyas demek olur!255

4. Kapitalist iftinin Douu

zgr ve korunmasz proleterin zor yoluyla yaratln, onu cretli iiye dntren kanl disiplini, emein smrlme derecesiyle birlikte sermaye birikimini polisiye nlemlerle artran devlet mdahalelerini grdkten sonra u soru gndeme geliyor: Kapitalistler ilk olarak nerede ortaya kt? nk, kr nfusunun mlkszletirilmesi, dolaysz olarak, yalnzca byk toprak sahiplerini yaratr. Kapitalist iftinin douuna gelince, yava ve yzlerce yl alan bir sre olduundan, bunu, deyim yerindeyse, el yordamyla izleyebiliriz. Bamsz kk toprak sahiplerinin yan sra serfler, ok farkl mlkiyet ilikileri iinde bulunuyordu ve dolaysyla da kurtulular ok farkl ekonomik koullar altnda olmutu. ngilterede ilk ifti rnei, kendisi de bir serf olan, bailiffti (khya). Bunun durumu, eski Romadaki villicusun durumuna benziyordu, an254 Bu yasann birinci maddesi yledir: Ayn sosyal duruma ve meslee sahip vatandalar arasndaki her tr birliin kaldrlmas Fransz Anayasasnn temellerinden biri olduuna gre, hangi bahane ve hangi biimde olursa olsun bunlar fiilen yeniden kurmak yasaktr. Drdnc madde yle diyor: Eer ... ayn mesleklere, sanatlara ve zanaatlara bal vatandalar aralarnda mzakerelere giriir, sanat veya ilerinin icrasn ret veya ancak belli bir fiyata kabul etmek iin beraber hareket etmek maksadyla anlamalar yaparlarsa, bu mzakereler ve anlamalar ... anayasaya, zgrle ve insan haklarna aykrdr, vb., yani bunlar eski ii statlerinde olduu gibi ihanet saylr. (Rvolutions de Paris, Paris 1791, t. III, s. 523.) 255 Buchez et Roux, Histoire Parlementaire, t. X, s. 193-195 passim.

712

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

713

cak hareket alan daha dard. Bailiff, 14. yzyln ikinci yarsnda, yerini, tohum, hayvan ve tarm aralarn kendisine toprak sahibinin salad bir ifti tipine brakmt. Bunun durumu kyllerinkinden pek farkl deildi. Yalnzca daha fazla cretli emek smryordu. ok gemeden mtayer (ortak), yarc ifti haline geldi. Tarm iin gerekli sermayenin bir ksmn kendisi, bir ksmn da toprak sahibi salyordu. Toplam rn, szlemeyle belirlenen bir orana gre ikisi arasnda paylalyordu. Bu biim ngilterede hzla ortadan kalkm ve yerini gerek anlamndaki toprak kiracl almt. Kirac ifti kendi sermayesini kullanr, bunu cretli ii altrarak oaltr ve elde ettii artk rnn bir ksmn parasal ya da ayni toprak rant olarak toprak beyine der. 15. yzyl boyunca bamsz kyl ve hem bakalarnn ilerinde gndeliki olarak alan hem de kendi bana toprak eken tarm iisi kendi emekleriyle zenginletikleri srece, iftinin gerek iinde bulunduu koullar gerekse retim alan ayn derecede mtevaz bir gelime dzeyinde kald. 15. yzyln son te birinde balayp 16. yzyln neredeyse tm boyunca (ama son on yllar hari) sren tarm devrimi, kr nfusunu yoksullatrd lde, iftiyi zenginletirdi.256 Ortak otlaklarn vb. gasp edilmesi ona hemen hemen hi masrafa girmeden hayvanlarn byk lde artrma olanan verdi ve says artan hayvanlar da ektii topraklar iin bol gbre salad. 16. yzylda ok nemli bir ey oldu. O zamanlar iftlik kira szlemeleri ou zaman 99 yl sreli olurdu. Deerli madenlerin ve dolaysyla parann deerindeki srekli dme iftilere altn yumurtlayan bir tavuk hizmetini grd. Bunun sonucu olarak, daha nce incelediimiz dier hususlar bir yana, cretler dt. cretlerin bir ksm iftlik krna katld. demek zorunda olduu toprak rant szleme gerei parann eski deerine bal kald iin aslnda azalrken, tahl, yn, et, ksaca btn tarm rnlerinin fiyatlarndaki srekli ykselme, iftinin parasal sermayesini, onun bir ey yapmasna gerek kalmadan bytt.257 ifti,
256 Harrison, Description of England eserinde yle diyor: Eskiden ancak, o da zorlukla, 4 sterlin kira deyen iftiler bugn 40, 50, 100 sterlin dyor ve szlemelerinin bitiminde, alt veya yedi yl boyunca demi olduklar toprak rantnn iki katna eit bir para biriktirmemilerse ilerinin kt gitmi olduuna hkmediyorlar. 257 16. yzylda parann deer kaybetmesinin toplumun farkl snflar zerindeki etkisi hakknda: A Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days, By W. S., Gentleman, (London, 1581). Bu eserin diyalog biiminde yazlm olmas uzun bir sre boyunca Shakespearee mal edilmesine ve 1751de bile yine onun adyla yaynlanmasna yol amt. Yazar William Stafforddur. Eserin bir blmnde valye (knight) yle fikir yrtr: valye: Siz ifti komum, siz eri efendi ve siz iyi kalpli kazanc, dier zanaatlar gibi kendinizi kurtarabilirsiniz. nk her ey eskisine gre daha pahalysa, mallarnzn ve iinizin fiyatn o lde ykseltiyorsunuz. Fakat biz? Bizim satacak bir eyimiz yok ki, satn almak zorunda olduklarmz karlayabilelim. Baka bir yerde valye doktora sorar:

bylece, hem altrd iilerinin ve hem de topran kiralad mlk sahibinin srtndan zenginleti. Bu nedenle, ngilterenin 16. yzylnn sonlarnda o zamanki koullara gre zengin bir kapitalist iftiler snfna sahip olmasnda alacak bir ey yoktur.258

5. Tarm Devriminin Sanayi zerindeki Etkisi. Sanayi Sermayesi in Pazarn Yaratlmas

KIR halknn aralkl olarak ve srekli yeniden gndeme gelen mlkszletirilmesi ve kovulmas, grm olduumuz gibi, kentlerdeki sanayiye, yeniden ve yeniden, lonca ilikilerinden tamamen kurtulmu proleter kitleleri salamt. Bu, yal A. Anderson (James Andersonla kartrlmamal), kendi ticaret tarihi almasnda, Tanrnn dolaysz mdahalesine inandran mutlu bir olayd. lk birikimin bu unsuru zerinde biraz daha durmamz gerekmektedir. Kendi topraklarn ileyen bamsz kyllerden oluan kr nfusundaki azalma, Geoffroy SaintKastettikleriniz ve zellikle sizin fikrinizce burada bir kayb olmayacak olan insanlar kimlerdir syler misiniz ltfen? - Doktor: Alm satmla geinen herkesi kastediyorum, nk bunlar daha pahalya satn alyorlarsa da buna uygun fiyata satarlar. - valye: Sylediiniz gibi kazanl kacak olan ikinci grup hangisi? - Doktor: iftlik veya iletmesini eskiden yaplm bir szlemeye gre elinde tutmakta olan herkes; nk eski fiyattan para demelerine karlk yenisi zerinden satyorlar, yani topra ucuza tutup her eyi srekli artan bir fiyata satyorlar... - valye: Buna gre, sylediiniz zere, kayplar kazanlarndan ok olacak grup hangisidir? - Doktor: Btn soylular, efendiler, ya sabit bir rantla ya da yardmla geinen veya topran kendisi ilemeyen veya ii alm satm olmayan herkes. 258 Fransada, Orta an ilk zamanlarnda senyr adna rant ve vergi toplayan ve bunlar idare eden rgisseur, bask, hile, aldatma vb. yoluyla ok gemeden kapitalist olan bir homme daffaires (iadam) haline gelir. Bunlarn bazlar, sekin beylerdi. Bir rnek: Bu hesab Besanon atosu sahibi valye Jacques de Thoraisse, Dijonda Bourgoine dk ve kontu adna ad geen atonun hkimiyet alanna ait rantlarn hesabn tutan beye 1359 ylnn Aralk aynn 25. gnnden 1360 ylnn Aralk aynn 28. gnne kadarki sre iin verir. (Alexis Monteil, Histoire des Matriaux manuscrits etc., s. 234, 235.) Burada grlyor ki, aslan pay, toplumsal hayatn dier alanlarnda olduu gibi, aracya dmektedir. rnein, ekonomik hayatta byk para babalar, borsa kurtlar, tccarlar, kk tacirler ilerin kayman alr; hukuk alannda avukat taraflar yolar; politikada temsilci temsil edilenden, bakan hkmdardan daha nemlidir; dinde arac Tanry glgede brakr ve onu da iyi oban ile kuzular arasna kanlmaz araclar olarak giren papazlar arka planda brakr. Fransada byk feodal malikneler, ngilteredeki gibi, saysz kk paralara blnmt, ama iftiler ok daha ar koullar altndayd. iftlikler, yani ferme veya terrierler 14. yzylda ortaya kmtr. Devaml olarak oalmlar ve saylar yz bini amtr. Ayni veya nakdi olarak, rnn 12de biri ile 5te biri arasnda deien bir toprak rant derlerdi. Terrierler, arazilerinin deerine ve geniliine gre tmar, zeamet vb. (fief, arrire-fief vb.) olurdu ve bunlardan bazlar yalnzca birka acredan ibaretti. Btn bu terrienler (iftiler), topraklar zerinde yaayan kimseler zerinde herhangi bir derecede yarglama hakkna sahipti, bunun da drt derecesi vard. Btn bu kk tiranlarn altndaki kr halknn ne tr bir baskya tabi olduu tahmin edilebilir. Monteil, bugn 4000 mahkemenin (sulh mahkemeleri dahil) yeterli geldii Fransada o zamanlar 160.000 mahkemenin olduunu sylyor.

714

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

715

Hilairenin kozmik maddenin bir yerdeki younlamasn bir baka yerdeki azalmasyla aklamasnda olduu gibi,259 sanayi proletaryasndaki younlamaya karlk gelmekle kalmamt. leyenlerin saysndaki azalmaya ramen, toprak eskisi kadar, hatta eskisinden ok rn veriyordu; nk toprak mlkiyeti ilikilerindeki devrime, tarm yntemlerinin iyiletirilmesi, el birlii dzeyinin ykselmesi, retim aralarnn younlamas vb. elik etmi ve tarm iilerini sadece daha youn bir biimde altrmakla yetinilmemi,260 ayn zamanda bunlarn kendileri iin iledikleri tarlalar da giderek daralmt. Kr nfusunun akta kalan ksm ile birlikte, daha nce bunlar tarafndan tketilen besin aralar da serbest kalmt. imdi bunlar sermayenin maddi unsurlarna dnyor. Akta kalan kyl, bundan byle, tketecei eylerin deerini, cret biiminde yeni efendisinden, yani sanayici kapitalistten satn almak zorunda. Geim aralar iin sylenenler, sanayiye ham madde olan yerli tarmsal rnler iin de geerlidir. Bunlar deimez sermayenin bir unsuruna dnt. rnein, II. Friedrich zamannda hepsi ipek deilse bile keten eiren Vestfalya kyllerinden bir ksmnn anszn topraklarndan kovulduklarn, geride kalanlarn ise byk iftilerin gndelikileri haline getirildiklerini dnelim. Ayn zamanda, akta kalanlarn ii olarak ie alndklar byk keten eirme ve dokuma iletmelerinin kurulduunu varsayalm. Ketenin grn ayndr. Bir tek lifinde deime olmam, ama bedenine yeni bir toplumsal ruh girmitir. O, bundan byle, manifaktr sahibinin deimez sermayesinin bir blmn oluturur. Keten eskiden bir sr kk retici tarafndan yetitirilir ve kk miktarlar halinde bunlarn aile yeleri tarafndan eirilirken, imdi, iplikilerin ve dokumaclarn kendisi iin altklar bir kapitalistin elinde toplanr. Keten iplik retimi iin harcanan ek emek, eskiden saysz kyl ailesi iin bir ek gelir olurdu veya mademki II. Friedrich zamanndayz, Prusya kralna denen vergi haline gelirdi. imdi ise az sayda kapitalistin kr olur. Eskiden lkenin drt bir yanna dalm olan iler ve tezghlar, imdi, iiler ve ham maddeler gibi, birka byk alma klasnda toplanr. Ve iler, dokuma tezghlar ve ham maddeler bundan byle iplikiler ve dokumaclar iin bamsz bir hayat salayan aralar olmaktan kar, onlara kumanda eden261 ve emeklerini, karln demeden emmeye yarayan aralar haline gelirler. Byk iftlikler gibi byk
259 Notions de Philosophie Naturelle, Paris 1838, eserinde. 260 Sir James Steuartn vurgulad bir nokta. 261 Kapitalist yle diyor: Size emretmek iin ekeceim zahmete karlk olarak elinizde kalan az bir eyi de vermeniz kouluyla, bana hizmet etme erefine kavumanza izin veririm. (J. J. Rousseau, Discours sur lconomie Politique, [Genve 1760, s. 70].)

manifaktrlere de yle bir bakmakla, bunlarn pek ok kk iyerinin bir araya getirilmesi ve birok bamsz kk reticinin mlkszletirilmesi ile olutuu anlalamaz. Bununla beraber, nyargsz gzlemciler yanlmaz. Devrimin aslan Mirabeau zamannda, tek bir tarla haline getirilmi birok tarladan sz etmemiz gibi, birok i yerinin birletirilmesiyle oluan byk manifaktrlere hl manufactures runies, birleik manifaktrler deniyordu.
Yalnzca, diyor Mirabeau, yzlerce kiinin bir mdrn emrinde altrld ve genellikle birletirilmi manifaktrler (manufactures runies) denilen byk manifaktrlere dikkat ediliyor. ok byk sayda iinin ayr ayr ve kendi hesabna alt manifaktrlere hemen hemen hi aldr edilmiyor. Bunlar arka planda braklyor. Bu, byk bir hatadr; nk yalnzca bunlar kendi balarna halkn zenginliinin nemli bir unsurunu oluturuyor. ... Birleik fabrika ( fabrique runie) bir iki giriimciyi mkemmel ekilde zenginletirecektir; ama iiler kendilerine sadece az veya ok para denen gndelikiler olacak ve iletmenin iyi durumundan hibir biimde pay almayacaktr. Buna karlk, blnm fabrikada ( fabrique spare) kimse zengin olmayacak ama birok ii rahata geinecektir. ... yi hareket etmeyi ve almay, gelecekleri iin hibir zaman nem tamayacak ve gn birlik hayatlarnda ancak biraz daha iyi yaamalarn salayacak ufak bir cret art elde etmenin yolu olarak grmeyeceklerdir. Aksine bu biimde hareket etmekle durumlarn esasl bir biimde dzeltme olanan bulacaklarn bildiklerinden iyi hareket eden ve alan iilerin says artacaktr. ou zaman kk bir tarm iletmesiyle balantl olan blnm bireysel manifaktrler, zgr manifaktrlerdir.262

Kr halknn bir ksmnn mlkszletirilmesi ve kovulmas, sanayi sermayesi iin iilerle birlikte bunlarn geim ve alma aralarn serbest hale getirmekle kalmaz, i pazar da yaratr. Gerekten, kk iftileri cretli ii, geim ve alma aralarn ise sermayenin maddi unsurlar haline getiren olaylar, ayn zamanda sermayenin i pazarn yaratr. Eskiden kyl ailesi sonradan byk bir ksmn kendisinin tketecei yiyecekleri ve ham maddeleri, kendisi retir ve ilerdi. Bu yiyecek maddeleri ve ham maddeler, imdi meta haline gelmi bulunuyor; imdi bunlar byk iftiler satmaktadr; manifaktrler bunlarn pazarlarn oluturmaktadr. plik, keten bezi, kaba ynl eya gibi ham maddeler, daha nce kyl ailesinin kendi iinde elde edilen ve kendi ihtiyalarn gidermek iin ilenen ve dokunan bu eyler, imdi manifaktr eyas haline gelmi bulunuyor; kr blgeleri de bunlarn srm pazarlarn oluturuyor. imdiye kadar ihtiyalarn bir
262 Mirabeau, l.c., t. III, s. 20-109 passim. Mirabeaunun dank atlyeleri iktisadilik ve verimlilik bakmndan birleik olanlara stn saymas ve bu ikincileri srf hkmetlerin gzetimi altnda oluturulmu yapay sera bitkileri olarak grmesi, kta manifaktrlerinin byk bir ksmnn o zamanlardaki durumlaryla aklanabilir.

716

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

717

sr kk ve kendi hesabna alan reticilerden aldklar teberiyle gideren binlerce dank alc, artk, sanayi sermayesinin salad metalarn srld byk bir pazar oluturmaktadr.263 Bylece, daha nce kendi balarna faaliyette bulunan kyllerin mlkszletirilmeleri ve retim aralarndan koparlmalar ile krlarda tarm faaliyetinin yan sra yrtlen yan imalt faaliyetlerinin yok olmas ve manifaktrn tarmdan kopup ayrlmas sreleri el ele gidiyor. Gerekten de, bir lkenin i pazar, kapitalist retim tarznn muhta olduu genilik ve istikrar, ancak, krlardaki ev sanayisinin yok olmas ile kazanabilir. Bununla beraber, gerek manifaktr dneminde kkl bir dnm olmamtr. Hatrlanaca gibi, manifaktr, ulusal retime ancak pek yava bir biimde egemen olmu ve asl dayana her zaman kentlerdeki zanaatlar ile tarada tarmsal faaliyetlerin yan sra bir yan faaliyet olarak yrtlen ev sanayisi olmutur. Manifaktr, ev sanayisini baz i kollarnda ve baz belli noktalarda bir biimde ykp yok etmise de, ham maddelerin ilenmesi ve hazr hale getirilmesi iin buna belli bir lde ihtiya duymas nedeniyle, birtakm baka yer ve noktalarda bunun tekrar ortaya kmasna sebep olmutur. Bundan dolay, manifaktr, tarm yan faaliyet, manifaktre -dorudan doruya veya tccar araclylarn satmaya ynelik snai almay asl faaliyet olarak yrten yeni bir kk kyller snf yaratmtr. Bu, ngiliz tarihini inceleyen kimseleri ilk bata artan bir grngnn en nemli nedeni olmasa bile nedenlerinden biridir. 15. yzyln son te birinden itibaren kapitalist iletme biiminin tarmda gittike yaygnlamas ve kyllerin gittike artan lde perian olup ortadan kalkmalar, baz belli aralklar dnda, srekli ikyetlere yol amtr. te yandan, gittike azalan sayda ve gittike ktleen koullar iinde olmakla beraber, bu tr kyllk srekli yeniden ortaya kmaktadr.264 Bunun bata gelen nedeni udur: ngilterede deiik dnemlerde, kh tahl retimi kh hayvanclk n plana gemi ve buna bal olarak da kyl tarm iletmelerinin kapsad alanda dalgalanmalar olmutur. lk olarak byk sanayi, beraberinde getirdii makinelerle kapitalist tarmn srekli temelini atm, kr halknn byk
263 Dier ilerinden arta kalan zamanlarda bir ii ailesinin kendi almasyla, bir itiraz konusu olmakszn, ailenin giyim ihtiyacn karlayan eyler haline getirilen yirmi libre yn pek mesele yaratmaz. Ama bunlar pazara gtrn, fabrikaya gnderin, oradan simsara, sonra satcya aktarn, bu suretle karnza byk ticari ilemler ve maln deerinin yirmi katna varan byklkte bir i eviren nominal bir sermaye kar. ... retici snf bylece, sefil bir fabrika ahalisini, asalak bir dkknclar ve tamamen uydurma bir ticaret, para ve maliye sistemini yaatmak iin smrlyor. (David Urquhart, l.c. s. 120.) 264 Burada Cromwell dnemi bir bir istisnadr. Cumhuriyet devam ettii srece, ngiliz nfusunun btn katmanlar, Tudorlarn saltanat zamannda dm olduklar kt durumdan kurtulmutu.

ounluunu kkl bir biimde mlkszletirmi ve kkleri olan iplikilik ve dokumacl skp kazyarak krlardaki ev sanayisinin tarmdan ayrlmas srecini tamamlamtr.265 Ve bylece de, ilk kez, btn i pazar sanayi sermayesi iin ele geirmitir.266

6 . Sanayici Kapitalistin Douu

Sanayici267 kapitalistin douu, iftinin douu gibi yava yol alan bir srele olmamtr. phesiz, baz kk lonca ustalar ve daha ok sayda bamsz kk zanaat ve hatta cretli ii, kk kapitalistlere ve sonra da cretli emein giderek genileyen ve bununla el ele giden birikim ile gelierek tam kapitalistlere dnmt. Kapitalist retimin ocukluk anda olanlar birok ynden Orta a kentlerinin ocukluk anda olanlar andrr; o sralar, firar eden serflerden kimin usta ve kimin hizmetkr olaca sorunu byk lde firar tarihinin erken veya ge oluuna gre zme balanmt. Ne var ki, bu yntemin kaplumbaannkini geemeyen hz 15. yzyln sonundaki byk keiflerin yaratm olduu dnya piyasasnn ticari ihtiyalarna hibir biimde uymuyordu. Ama Orta adan, ok farkl ekonomik toplum biimlerinde olgunlaan ve kapitalist retim tarzna n gelen dnemde yine de (quand mme) sermaye saylan, iki farkl sermaye biimi devralnmt: tefeci sermayesi ve tccar sermayesi.
265 Makinelerin kullanlmaya balamasyla birlikte, gerek anlamndaki manifaktrlerden ve krlarda veya evlerde grlen manifaktrlerin yklmasyla byk ynl sanayisinin doduunu Tuckett biliyor. (Tuckett, l.c., v. I, s, 139-144.) Sapan, boyunduruk, tanrlarn icad ve kahramanlarn megalesi olmutu: dokuma tezgh, i ve krk daha az soylu bir kaynaktan m geliyor? kr sabandan, ii boyunduruktan ayryorsunuz ve fabrikalar ile yoksul yurtlarn, kredi ile panikleri, biri tarmsal dieri ticari iki dman milleti elde ediyorsunuz. (David Urquhart l.c, s. 122.) imdi de bir Carey kyor, phesiz haksz da olmakszn, ngilterenin fabrikalarn tekeline yalnz bana sahip olabilmek iin dier btn lkeleri sadece tarm lkeleri haline getirmek istemesinden yaknyor. Trkiyenin bu biimde mahvedildiini ileri sryor; nk ngiltere tarafndan, topran sahipleri ile topra ileyenlerin, kendilerini, saban ile tezghn, eki ile sngnn doal ittifak yoluyla glendirmelerine asla izin verilmemitir. (The Slave Trade, s. 125.) Ona gre, Urquhartn kendisi de, ngiliz karlar dorultusunda serbest ticaret propagandas yaparak Trkiyenin ykmnda rol oynayan belli bal ajanlarndan biri olmutur. in en ho yan, bu arada byk bir Rus hayran olan Careyin, sz konusu ayrlma srecini, onu hzlandran koruma sistemi araclyla nlemek istemesidir. 266 Mill, Rogers, Goldwin Smith, Fawcett vb. insancl ngiliz iktisatlar ve John Bright ve Ortaklar gibi liberal fabrikatrler, Tanrnn Kabili kardei Habil hakknda sorguya ekmesi gibi, ngiliz toprak aristokratlarn sorguya ekiyor: binlerce freeholdermz (mlk sahipleri) nereye gitti? Peki ama siz nereden geldiniz? Sz konusu freeholderlarn ykmndan. Sorularnza devam edip, bamsz dokumaclarn, iplikilerin, zanaatlarn nereye gittiklerini niye sormuyorsunuz? 267 Burada, sanayici, tarmcya kart olarak kullanlmaktadr. Kategorik anlamda, ifti, bir fabrikatr kadar sanayici kapitalisttir.

718

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

719

Bugn toplumun btn zenginlii ilk nce kapitalistin eline geer ... o, toprak sahibine rant, iiye cret, vergi ve aar toplaycsna alacaklarn der ve yllk emek rnnn byk bir ksmn, gerekten en byk ve her geen gn durmadan byyen bir ksmn, kendisine alkoyar. Kapitalist bugn, onu bu mlkiyet zerinde hak sahibi klan herhangi bir yasa olmamakla beraber, btn toplumsal zenginliin ilk elden sahibi saylabilir. ... Mlkiyetteki bu deimeye sermaye zerinden faiz alnmas sebep olmutur ...ve btn Avrupada yasa koyucunun tefecilii yasa yoluyla nlemeye almas az dikkat ekici bir ey deildir. ... Kapitalistin btn lkenin zenginlii zerindeki gc, mlkiyet hakknda tam bir devrimdir ve buna hangi yasa veya yasalar dizisi sebep olmutur?268

feodal retim tarznn kapitalist retim tarzna dnm srecini uygun bir ortam yaratarak hzlandrmak ve gei sresini ksaltmak iin, devlet zorundan yararlanmt. Zor, yeni bir topluma gebe olan her eski toplumun ebesidir. Zor, bal bana bir iktisadi gtr. Hristiyanlk zerinde ihtisas sahibi bir yetkili olarak W. Howitt, Hristiyan smrgecilik sistemi hakknda yle der:
Hristiyan denilen bu insanlar, dnyann drt bir yannda, boyunduruk altna alabildikleri halklara kar, dnya tarihinin baka hibir dneminde ve ne kadar vahi, ne kadar geri, insaf ve utanmadan ne kadar nasipsiz olursa olsun baka hibir kavminde benzerine rastlanmayan barbarlk ve gaddarl reva grmlerdir.270

Yazarn, devrimlerin yasalarla yaplmadn hatrlamas gerekirdi. Tefecilik ve ticaret yoluyla oluan para-sermayenin sanayi sermayesine dnmesi krda feodal hukuk dzeni, kentlerde ise lonca sistemini ayakta tutan hukuk dzeni ile nlenmiti.269 Bu engeller feodal toplumun zlmesi, kr halknn mlkszlemesi ve ksmen kovulmasyla yklmt. Yeni manifaktr, kylardaki ihra limanlarnda ya da i kesimlerdeki eski kent belediyelerinin ve bunlarn loncalarnn kontrolleri dnda kalan noktalarda kurulmutu. Bunlardan dolay, ngilterede corporate towns (kurumsal kentler), bu yeni sanayi fidanlklarna kar iddetli bir mcadeleye girimiti. Amerikada altn ve gm madenlerinin kefi, yerli halkn kknn kaznmas, kleletirilmesi ve madenlerin bunlarn mezar haline getirilmesi, Dou Hint Adalarnn fethine ve yamalanmasna balanmas, Afrikann, siyah derililerin ticari amalarla avland alana evrilmesi, kapitalist retim dneminin afann iaretleriydi. Bu masalms sreler ilk birikimin ana uraklarn oluturur. Bunu, sahnesi btn yeryz olmak zere, Avrupal uluslarn ticaret savalar izler. Bunlar Hollandann spanyadan ayrlmasyla balar, ngilterede Jakobenlere kar savala muazzam boyutlara ular ve ine kar giriilmi Afyon Sava ile hl devam eder, vb. lk birikimin farkl uraklar, imdi, az ok bir zaman sras izleyerek, zellikle spanya, Portekiz, Hollanda, Fransa ve ngiltereye dalm bulunuyor. Bunlar, 17. yzyln sonunda ngilterede smrge sistemini, devlet borlar sistemini, modern vergi sistemini ve korumaclk sistemini iine alan sistematik bir btn oluturur. Bu yntemler, smrgecilik sisteminde olduu gibi, ksmen en kaba zora dayanr. Ama hepsi,
268 The Natural and Artifical Rights of Property Contrasted, Lond. 1832, s. 98, 99. Bu anonim eserin yazar: Th. Hodgskin. 269 1794 ylnda bile, Leedsli kk kuma imalatlar, herhangi bir tccarn fabrikatr olmasn yasaklayacak bir yasa iin dileke vermek zere parlamentoya bir heyet gndermiti. (Dr. Aikin, l.c.)

Hollandann smrge ynetiminin tarihi -Hollanda 17. yzyln rnek kapitalist lkesiydi- insanlarn ihanetleri, satn alnmalar, kitle halinde yok edilmeleri ve alalmalar bakmndan bir ei daha bulunamayacak bir tablo oluturur.271 Hollandann Javaya esir salamak iin Celebesde uygulad insan hrszl sisteminden daha karakteristik bir ey olamaz. Bu amala insan hrszlar yetitiriliyordu. Hrsz, tercman ve satc, bu ticaretin balca ajanlar, yerli prensler ise ba satclard. alnan genler, kle gemileriyle gnderilecek olgunlua ulancaya kadar, Celebesin gizli zindanlarnda saklanyordu. Resm bir raporda unlar yazldr:
rnein Makassarn bu ehri, doymak bilmez hrsn ve gaddarln kurbanlar olan, zincirlere vurulmu ve ailelerinden zorla koparlm bu zavall ve ileke insanlarn doldurduu her biri dierinden daha korkun gizli zindanlarla doludur.

Malakkay ele geirmek iin Hollandallar Portekiz valisini satn almt. 1641 ylnda vali, Hollandallara kente girme izni vermiti. Hollandallar hemen konana komu ve vaat ettikleri 21.875 sterlinlik ihanet bedelini demekten kanmak iin kendisini katletmilerdi. Ayak bastklar her yeri tahrip edip insanszlatrdlar. Javann bir eyaleti olan Banjuwangide 1750 ylnda 80.000den fazla insan yaarken 1811de sadece 18.000 kii yayordu. te doux commerce (tatl ticaret)! ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas, bilindii gibi, Dou Hindistandaki politik egemenliin dnda, ay ticaretinin, genel olarak inle
270 William Howitt, Colonization and Christianity. A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all their Colonies, Lond. 1838, s. 9. Klelere nasl davranld zerine iyi bir derleme: Charles Comte, Trait de la Lgislation, 3me d., Bruxelles 1837. Burjuvazinin, dnyaya kendi tasavvur ettii gibi biim verebildii her yerde, kendisini ve iiyi ne hale soktuunu grmek iin, bu konunun ayrntlaryla incelenmesi gerekir. 271 Bu adann mteveffa vali yardmcs Thomas Stamford Raffles, The History of Java, Lond. 1817. [v. II, s. CXC, CXCI.]

720

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

721

ticaretin ve Avrupa ile blge arasndaki mal tamaclnn mutlak tekelini elinde bulunduruyordu. Ama Hindistann ky ticareti, adalar aras ticaret ve lkenin i ticareti, kumpanyann yksek dereceli memurlarnn tekelindeydi. Tuz, afyon, Hint karabiberi ve dier metalarn tekelleri bitip tkenmek bilmeyen bir zenginlik kaynayd. Memurlar fiyatlar kendileri saptyor ve talihsiz Hindular diledikleri gibi soyuyordu. Genel vali bu zel ticarete katlyordu. Kollad kimseler yle koullar tayan szlemeler elde ediyordu ki, simyaclardan daha akllca hareket ederek, altn yoktan yaratyorlard. Bir gnde yerden mantar bitercesine byk servetler ortaya kyor, bir kuru bile yatrmakszn ilk birikim balayp devam ediyordu. Warren Hastings davas bu tr rneklerle doludur. Bunlardan birini grelim. Hindistann afyon blgelerine ok uzak den bir yerinde resm greve atanan Sullivan adnda birine tam yola kaca srada bir afyon szlemesi salanr. Sullivan, szlemesini Binn adl birine 40.000 sterline satar, Binn ayn gn szlemeyi 60.000 sterline elden karr, szlemenin son alcs ve yrtcs olan kii, sonrasnda muazzam bir kazan saladn aklar. Parlamentoya sunulan bir listeye gre kumpanya ve memurlar 17571766 yllar arasnda Hintlilerden hediye olarak 6 milyon sterlin almtr! 1769-1770 yllarnda ngilizler btn pirinleri satn alp, masallara yarar ykseklikte fiyatlar hari, yeniden piyasaya srmeme yoluyla bir ktlk yaratmt.272 Yerlilere reva grlen muamelenin en korkun olduu yerler doal olarak, Karayipler gibi srf ihra rn yetitiren plantasyon smrgeleri ile Meksika ve Dou Hindistan gibi soygun alan haline getirilmi zengin ve youn nfuslu lkelerdi. Bununla beraber, asl smrgelerde bile ilk birikimin Hristiyanca karakteri kendini ortaya koymaktan uzak kalmyordu. Protestanln o akl banda virtzleri olan New Englandl pritenler, eyalet meclislerinin kararlaryla, her Kzlderili kafas ve yakalanm her Kzlderili iin 1703 ylnda 40 sterlinlik bir dl vermeyi kabul etmiti; 1720de Kzlderili bana verilecek dl 100 sterline karlmt. 1744 ylnda, Massachusetts Bay bir kabileyi asi ilan ettikten sonra, u tarife uygulanmt: 12 yanda ve daha byk yata bir erkek kafas iin 100 sterlin (yeni para), erkek tutsak iin 105 sterlin, kadn ve ocuk tutsak iin 50 sterlin, kadn ve ocuk kafas iin 50 sterlin! 20-30 yl sonra smrgecilik sistemi, sofu hac babalarnn geen sre iinde isyankr hale gelmi olan torunlarndan cn ald. ngilterenin kkrtmasyla ve ngiltere hesabna, Kzlderililerin balta272 1866 ylnda yalnzca Orissa eyaletinde bir milyondan fazla Hindu alktan ld. Buna karn, geim aralarnn alktan krlmakta olan insanlara satldklar fiyatlarla Hint devlet hazinesi zenginletirilmeye allmt.

lar altnda canlarndan oldular. Britanya parlamentosu, av kpeklerini ve kafa derisi yzmeyi Tanrnn ve doann kendisine vermi olduu aralar iln etti. Smrgecilik sistemi, ticaretin ve deniz tamaclnn olgunlamas iin sera etkisi yaratt. Lutherin tekelci irketleri (Gesellschaften Monopolia) sermayenin younlamas iin gl kaldralard. Smrgeler, gelien manifaktrlere piyasa ve piyasa tekeli yoluyla da glenmi bir birikim salamt. Avrupann dnda dorudan doruya yama, kleletirme ve katletme ile ele geirilen servet anavatana akm ve orada sermayeye dnmt. Smrge sistemini tam olarak ilk gelitirmi lke olan Hollanda daha 1648 ylnda ticari gcnn zirvesinde bulunuyordu. Hollanda,
Dou Hint ticaretini ve Avrupann gneybats ile kuzeydousu arasndaki ticareti hemen hemen tmyle kendi elinde tutuyordu. Balkl, denizcilii, manifaktrleri bakmndan dier btn lkeleri geride brakyordu. Cumhuriyetin toplam sermayesi, belki Avrupann dier lkelerinin toplam sermayesinden daha nemli bir miktardayd.

Glich unu eklemeyi unutmu: Hollanda halk daha 1648 ylnda Avrupann dier btn halklar arasnda daha ar alan, daha yoksulu ve daha kaba bir bask altnda ezileniydi. Gnmzde snai stnlk ticari stnl de beraberinde getirmektedir. Buna karlk, gerek manifaktr dneminde snai stnl salayan, ticari stnlktr. Smrgecilik sisteminin o zamanlar oynam olduu roln nemi de bununla ilgilidir. Smrgecilik sistemi, Avrupann eski tanrlarnn yannda kendisine sunakta yer aan ve gnn birinde dierlerinin tmn elinin tersiyle bir yana iten yabanc tanryd. Kr elde etmeyi, insanln son ve biricik amac ilan etmiti. Kklerini daha Orta ada Cenova ve Venedikte kefettiimiz kamu kredisi sistemi, yani devlet borlar sistemi, manifaktr dnemi boyunca btn Avrupay sarmt. Deniz ticareti ve ticaret savalar ile birlikte smrgecilik sistemi, kamu kredisi sistemi iin uygun bir ortam salama hizmetini grd. Bylece, ilk olarak Hollandada yer etti. Devlet borlanmas, yani devletin elden karlmas -devlet ister despotik, ister meruti isterse cumhuriyeti olsun- kapitalist aa damgasn vurur. Ulusal zenginlik denilen eyin modern halklarn gerekten mlkiyetinde olan biricik ksm, bunlarn devlet borlardr.273 Bundan dolay, bir halk ne kadar borlanrsa o kadar ok zengin olur diyen modern doktrin, zorunlu bir sonu olarak karmza kar. Kamu kredisi sermayenin credosu (amen273 William Cobbett, ngilterede btn kamu kurumlarn isimlerinin bana kraliyet sfatnn eklendiine iaret eder; ama bunun yerine ulusal bor da vard (national debt).

722

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

723

ts) haline gelir. Ve devlet borlanmasnn douu ile birlikte devlet borlarna olan vefaszlk kutsal ruha kar ilenen balanmaz gnahn yerine geer. Kamusal borlanma ilk birikimin en gl kaldralarndan biri haline gelir. Kamusal borlanma, bir sihirbaz denei dokunurcasna, babo duran paraya bir oalma gc kazandrr ve bylece onu sermayeye evirir; hem de bunu, paray sanayi ve hatta tefecilik alanna yatrlmas halinde katlanmak durumunda kalabilecei zahmet ve risklere maruz brakmakszn yapar. Devletin alacakllar gerekte hibir ey vermezler; nk bor verdikleri tutar, tpk ayn miktarda nakit para gibi ellerinde i grmeye devam eden, kolayca devredilebilir kamusal bor senetlerine dnr. Ne var ki, bylece yaratlan bir aylak rantiyeler snf ile hkmet ve halk arasnda arac olarak i gren bankerlerin aniden biriken zenginliklerini -ve yine her devlet borlanmasnn iyi bir parasnn kendilerine gkten inme bir sermaye hizmetini grd vergi mltezimlerinin, tacirlerin, zel fabrikatrlerin zenginliklerini- bir yana braksak bile, devlet borlanmas anonim irketlerin, her tr menkul kymet zerinde yaplan ilemlerin, speklasyonun, ksaca borsa oyunlarnn ve modern bankokrasinin gelimesine yol amtr. Ulusal isimlerle bezenmi olan byk bankalar, ortaya ktklar andan itibaren, sadece hkmetlerin yannda yer alm ve elde ettikleri ayrcalklar sayesinde onlara para yatrabilmi olan zel speklatrlerin irketleri olmutur. Bundan dolay, devlet borlarndaki birikmeyi lmek iin, ngiltere Bankasnn kurulmasndan (1694) sonra tam anlamyla gelien bu bankalarn hisse senetlerindeki birbiri pei sra gelen ykselilerden daha amaz bir l olamaz. ngiltere Bankas hkmete parasn % 8 zerinden bor vermekle ie balamt; banka, ayn zamanda, parlamento tarafndan, banknot biiminde halka tekrar ikrazda bulunma yoluyla ayn sermayeyle para basma yetkisiyle donatlmt. Banka bu banknotlarla ticari senetleri iskonto edebiliyor, meta zerinden avans verebiliyor ve deerli maden satn alabiliyordu. ok gemeden, ngiltere Bankasnn kendi yaratt bu kredi paras, devlete bor verirken ve devlet hesabna kamu bor faizlerini derken kulland para haline geldi. Bankann bir eliyle verdiini teki eliyle daha da artm olarak geri almas yetmiyordu; banka, paray geri alrken bile, bor verilmi son metelie kadar ulusun ebed alacakls olarak kalyordu. Yava yava lkenin sahip bulunduu btn deerli madenler kanlmaz bir biimde kendisinde toplanyor ve btn ticari kredilerin ekim merkezi haline geliyordu. ngilterede, tam da cadlarn yaklmasna son verilen dnemde, banknot kalpazanlar aslmaya balad. Bu bankokrat-

lar, finanslar, rantiyeler, borsa simsarlar ve borsa kurtlar srsnn aniden ortaya knn adalar zerinde ne gibi bir etki yaptn bu dnemden kalma yazlar, rnein Bolingbrokeun yazlar, ortaya koyar.274 Devlet borlar ile birlikte, sklkla bu ya da u lkedeki ilk birikimin kaynaklarndan birini gizleyen bir uluslararas kredi sistemi domutu. k dneminde Hollandaya byk miktarlarda bor para vermi olan Venedikin soygun sisteminin soysuzluklar, Hollandann sermaye zenginliinin bu tr gizli temellerinden birini oluturmutur. Hollandann ngiltere ile ilikileri bakmndan da durum byleydi. Daha 18. yzyln balarnda Hollandann manifaktrleri byk lde geride braklm ve Hollanda, ticaret ve sanayi bakmndan egemen bir lke olmaktan kmt. Bundan dolay, 1701-1776 yllar arasnda Hollandann balca ilerinden biri, zellikle kendisinin en gl rakibi olan ngiltereye olmak zere, muazzam miktarlara varan sermayeyi bor olarak vermekti. Bugn ngiltere ile Amerika Birleik Devletleri arasnda ayn ey olmaktadr. Bugn Amerika Birleik Devletlerinde bir doum belgesi olmakszn ortaya kan baz sermayeler, ngilterede daha dn sermayeye dntrlm olan ocuk kandr. Devlet borlar, desteini, yllk faiz vb. demelerini karlamak zorunda olan kamu gelirlerinde bulduu iin, modern vergi sistemi, ulusal borlanma sisteminin zorunlu tamamlaycs olmutu. Borlanmalar, hkmetin, olaanst giderleri, bunlar vergi mkelleflerince hemen hissedilmeksizin karlamasn mmkn klar; ne var ki, vergilerin ykselmesi bunun kanlmaz sonucu olur. te yandan, arka arkaya alnan borlarn ylmas sonucu vergilerde meydana gelen ykselme, hkmeti yeni olaanst giderleri karlamak iin srekli yeni borlar almaya zorlar. En gerekli geim aralar zerine konulan (bylece bunlarn pahallamasna yol aan) vergilerin etrafnda dnen bir mekanizmaya sahip bulunan modern maliye, bundan tr, otomatik artan oranlln tohumunu kendi iinde tar. Ar vergileme, istisnai bir ey olmaktan ok, bir ilkedir. Bundan dolay, bu sistemin ilk uyguland lke olan Hollandada byk vatansever de Witt bunu zdeyilerinde cretli iiyi itaatkr, tutumlu, alkan hale getirmenin ve ar lde almaya raz etmenin en iyi yolu olarak gklere karmtr. Bununla beraber, bu sistemin cretli iinin durumu zerindeki tahrip edici etkisi, burada bizi kyllerin, zanaatlarn, ksacas aa orta snfn btn unsurlarnn bu sistem yznden zorla mlkszletirilmesinden daha az ilgilendirmektedir. Bu nokta zerinde, burjuva iktisatlar arasnda bile iki ayr gr
274 Tatarlar Avrupay bugn istila etselerdi, onlara, bizdeki finansnn ne olduunu anlatmak, g olurdu. (Montesquieu, Esprit des lois, t. IV. s. 33, d Londres 1769.)

724

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

725

mevcut deildir. Sistemin mlkszletirme ynndeki etkinlii, kendisini tamamlayan paralardan biri olan korumaclk sistemi ile daha da artar. Kamusal borcun ve buna uygun den maliye sisteminin, zenginliin sermayeletirilmesinde ve kitlelerin mlkszletirilmesinde oynadklar byk rol, Cobbett, Doubleday vb. birok yazar, modern halklarn iinde bulunduu sefaletin temel nedenini, yanl olarak, burada aramaya yneltti. Koruma sistemi fabrikatr imal etmeye, bamsz iileri mlkszletirmeye, ulusal retim ve geim aralarn sermayeletirmeye, eski retim tarzndan modern retim tarzna geii zorla ksaltmaya yarayan yapay bir arat. Avrupa devletleri bu buluun patentini aralarnda paylaamadlar ve bir kere kr yapclarn hizmetine girince, bu ama iin, dolayl olarak koruyucu gmrkler, dolaysz olarak ihra primleri vb. ile yalnzca kendi halklarn soyup soana evirmekle kalmadlar. Ayn zamanda, kendilerine bal lkelerde btn sanayilerin kkn zorla kazdlar; rnein, rlandada ynl manifaktrne ngilizlerin yapt buydu. Kta Avrupasnda Colbert rneinden sonra sre ok daha basitletirilmiti. Burada sanayi iin gerekli ilk sermaye ksmen dorudan doruya devlet hazinesinden geliyordu.
Saksonyann diye baryor Mirabeau, Yedi Yl Savandan nceki sanayi stnlnn nedeni niye bu kadar uzaklarda aranyor? 180 milyonluk devlet borcu!275

Smrge sistemi, devlet borlar, yksek vergiler, koruma, ticaret savalar vb., gerek manifaktr dneminin bu yaratklar, byk sanayinin ocukluk dnemi boyunca devler gibi bymtr. Gnahsz insanlarn uradklar byk Herodvari katliam, modern sanayinin douunun mjdecisi olmutur. Kraliyet donanmas gibi fabrikalar da ihtiya duyduklar personeli bask yoluyla toplar. Kr halknn 15. yzyln son te birinden kendi zaman olan 18. yzyln sonlarna kadar devam eden dehet verici mlkszleme sreci karsnda kl kprdamayan, kapitalist tarm ve tarm topraklar ile otlaklar arasndaki gerekli oran kurmak iinzorunlu grd bu sreten olanca memnuniyeti duymu olan Sir F. M. Eden, buna karlk, manifaktr tipi iletmeleri fabrika tipi iletmelere dntrmek ve sermaye ile emek gc arasndaki gerekli oran kurmak iin ocuklarn almasnn ve kleletirilmesinin zorunlu olduunu grmekte ayn ekonomik gr keskinliini gsterememitir. Eden yle diyor:
275 Pourquoi aller chercher si loin la cause de lclat manufacturier de la Saxe avant la guerre? Cent quatre-vingt millions de dettes faites par les souverains! (Mirabeau, l.c., t. VI, s. 101.)

Herhangi bir manifaktrn baar ile devam edebilmek iin yoksul ocuklara el koymak zere kulbe ve alma yurtlarn talan etmek, bu ocuklar gecenin byk bir ksmnda postalar halinde altrmak ve kendilerini dinlenme olanandan yoksun brakmak zorunda olup olmad; farkl yalardaki ve durumlardaki ayr cinsiyetten insanlar ayn yere ymann sadece birbirlerini batan karma ve hayaszlama rnei olmakla sonulanaca; ve byle bir manifaktrn ulusun ve bireylerinin mutluluklarna herhangi bir katkda bulunup bulunamayaca konusunda kamunun dikkat gstermesi, her halde, katlanlacak zahmete deer bir ey olmaldr.276 Derbyshire, Nottinghamshire ve zellikle Lancashireda, diyor Fielden, su arklarn dndrecek gteki akarsularn kylarnda kurulmu byk fabrikalarda yeni icat edilmi makineler kullanlyordu. Kentlerden uzak bulunan bu yerlerde birdenbire binlerce iiye ihtiya duyulmutu; o zamana kadar grece seyrek nfuslu ve verimsiz bir yer olan Lancashire imdi zellikle bir nfusa ihtiya gsteriyordu. En fazla ve her eyden nce istenen de kk ocuklarn ufak ve narin parmaklar idi. Hemen, Londra, Birmingham ve dier yerlerdeki kilise idarelerinin alma yurtlarndan raklar (!) salama alkanl kt ortaya. 7 ile 13 ya da 14 yalar arasndaki bu aresiz ve tutamaksz kk yaratklarn binlercesi, ama binlercesi, kuzeye yolland. raklarn giydirmek, beslemek ve fabrika yaknndaki bir raklar yurdunda barndrmak, alkanla gre, ustaya (yani ocuk hrszna) aitti. alrlarken balarna bir gzc konuluyordu. ocuklar azam biimde altrmak bu kle gdcsnn karnayd; nk, ocua ne kadar ok rn rettirebilirse, creti o kadar yksek oluyordu. Bunun doal sonucu, elbette, zulmd. ... Birok fabrika blgelerinde, zellikle de Lancashireda, fabrika patronlarna braklm bu aresiz tutamaksz yaratklar, yrekler paralayc ikencelere maruz kalyordu. lesiye altrlyorlar, ... krbalanyorlar, zincire vuruluyorlar ve son derece gelitirilmi en dehet verici yntemlerle ikenceye tabi tutuluyorlard; birok rnekte derileri kemiklerine yapm ekilde, yine de krba altnda inleye inleye altrlyorlard. yle ki, baz rneklerde kurtuluu intiharda buluyorlard! ... Derbyshire, Nottinghamshire ve Lancashiren, kamuoyunun gznden uzakta kalm, gzel ve romantik vadileri korkun ikence -ve birok rnekte lm- yuvalar haline gelmiti! ... Fabrikatrlerin krlar muazzamd. Ancak, bu sadece onlarn doymak bilmeyen itahlarn daha da kamlyordu. Geceleri de almaya balanmt; bir grup ii btn gn alp bitap dnce, dier bir grup ii gece iini devralmak zere hazr tutuluyordu; gndz iinden dnen grup biraz nce gece iine kalkan grubun kt yataklara giriyor ve ertesi sabah bunun tersi oluyordu. Yataklar hi soutmamak Lancashireda bir gelenek olmutur.277
276 Eden, l.c, b. II, ch. I, s. 421. 277 John Fielden, l.c, s. 5, 6. Fabrika sisteminin balang dnemindeki rezillikleri zerine kr. Dr. Aikin (1795), l.c. s. 219, ve Gisborne, Enquiry into the duties of men, 1795, v. II. - Buharla ileyen makine, fabrikalara, krlardaki elaleleri brakp kentlerin gbeinde boy atma olanan yarattndan, kanma sever kr yapcs, artk, alma yurtlarndan zorla kle salamak zorunda kalmadan, elinin altnda hazr bir emek de-

726

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

727

Kapitalist retimin manifaktr dnemi boyunca gelimesiyle birlikte, Avrupa kamuoyu utan duygusunun ve vicdann en son kalntlarn da yitirmiti. Uluslar, sermaye birikimi iin ilerine yarayan her trl alaklkla sinike vnyordu. Bu konuda, rnein drst A. Andersonn safa kaleme alnm ticaret vakayinamelerine baklabilir. ngilterenin Utrecht Barnda Asiento Anlamasyla spanyollardan o zamana kadar sadece Afrika ile ngiliz Karayipleri arasnda yrtmekte olduu zenci ticaretini bundan byle Afrika ile spanyol Amerikas arasnda da yrtme ayrcaln koparm olmas, burada ngilizlerin devlet ynetimindeki ustalklarnn bir zaferi olarak aaa ile ilan edilir. ngiltere, 1743 ylna kadar spanyol Amerikasna ylda 4.800 zenci gnderme hakkn elde ediyordu. Bu, ayn zamanda, Britanyann yrtmekte olduu kaakla resm bir rt salyordu. Liverpool, kle ticareti ile beslenip gelimiti. Bu, onun ilk birikim yntemi olmutu. Ve bugne kadar Liverpoolun buhreti,ticari giriimcilik ruhunu bir uzmanlk derecesine ykselten, mkemmel denizciler yetitiren ve muazzam paralar getiren -kr. Dr. Aikinin daha nce alntlanm olan 1795 tarihli yazs- kle ticaretinin Pindar kalmaya devam etti. Liverpoolun kle ticaretinde kulland gemilerin says 1730da 15, 1751de 53, 1760da 74, 1770de 96 ve 1792de 132ydi. Pamuklu sanayisi, ngiltereye ocuk kleliini getirirken, ayn zamanda, Amerika Birleik Devletlerinde daha nceleri az ok ataerkil bir karakter tayan kle yetitirme ve kle alm satm iinin bir ticari smr sistemi haline gelmesine drt olmutu. Aslnda, Avrupann cretli iilerinin rtl klelii Yeni Dnyada kendisinin taban olmak zere dpedz ve rlplak klelii gerektiriyordu.278
posu buluyordu: ocuklar. - Sir R. Peel (makullk bakannn babas) 1815te ocuklarn korunmas ile ilgili yasa tasarsn getirdii zaman, F. Horner (Bullion Komitesinin [altn standardna gei komitesinin] parlak yesi ve Ricardonun yakn arkada) Avam Kamarasnda, u aklamay yapmt: Herkese bilindii zere, bir iflas olaynda, fabrika iisi ocuklardan oluan, eer bu deyimi kullanmak mmknse, bir sr, bir mlkiyet unsuruymu gibi ak arttrmaya karlm ve satlmt. ki yl nce (1813) Kings Benchin (Kraliyet Mahkemesi) nne iren bir dava geldi. Dava baz ocuklarla ilgiliydi. Londrada bir kilise bu ocuklar rak olarak bir fabrikatre vermi, o da bunlar baka birine devretmiti. Bunlarn mutlak bir alk (absolute famine) iinde bulunduklar, sonradan, vicdan sahibi baz kimseler .tarafndan ortaya karlmt. Parlamento soruturma komitesi yesiyken bundan da iren bir olay hakknda bilgi sahibi olmutum. Pek uzun olmayan bir sre nce, Londrada bir kilise ile Lancashirel bir fabrikatr arasnda bir anlama yaplmt ve bu anlamada fabrikatrn her 20 salam ocuk ile birlikte bir geri zekly kabul edecei hkme balanmt. 278 1790 ylnda Karayiplerde ngilterenin hkm altndaki kesiminde bir zgr kiiye 10, Fransann hkm altndaki yerlerde 14, Hollandann hkm altndaki yerlerde 23 kle dyordu. (Henry Brougham, An Inquiry into the Colonial Policy of the European Powers, Edinb. 1803, v. II, s. 74.)

Kapitalist retim tarznn ebed doal yasalarn yaratmak, iilerle emek koullar arasndaki ayrlmay tamamlamak, bir kutupta toplumsal retim ve geim aralarn sermayeye dntrmek, kar kutupta halk kitlesini cretli iiler, modern tarihin yapay yaratklar olan zgr alan yoksullar haline getirmek, tantae molis erat (bylesine bir zahmeti gerektiriyordu).279 Eer para, Augiere gre, bir yananda doutan bir kan lekesi olduu halde dnyaya geliyorsa,280 bu durumda sermaye tepeden trnaa kana ve pislie bulanm olarak gelir.281

7. Kapitalist Birikimin Tarihsel Eilimi

Sermayenin ilk birikimi, yani tarihsel doumu nasl olmutur? lk birikim, klelerin ve serflerin dolaysz olarak cretli iilere dnmesi, yani srf bir biim deiiklii olmad lde, yalnzca, dolaysz reticilerin mlkszlemeleri, yani sahibinin emeine dayanan zel mlkiyetin zlp yok olmas anlamna gelir. zel mlkiyet, toplumsal, kolektif mlkiyetin kart olarak, ancak emek aralarnn ve emein d koullarnn zel kiilere ait olduu yer279 Labouring poor (alan yoksullar) ifadesi ngiliz yasalarnda, cretli iiler snfnn kayda deer bir bykle ulat andan itibaren grlmeye balar. Labouring poor, bir yandan, dilenciler vb. idle poordan (aylak yoksullardan), te yandan, henz yolunmu tavuk haline gelmemi, kendi emek aralarnn sahibi olan iilerden farkldr. Labouring poor ifadesi mevzuattan ekonomi politie gemi ve Culpeper, J. Child vb.den A. Smith ve Edena kadar kullanlagelmitir. Execrable political cantmonger (iren politik ikiyzllk tccar) Edmund Burken labouring poor ifadesinin execrable political cant (iren politik ikiyzllk) olduunu sylerken ne kadar bonne foi (iyi niyetli) olduu buna gre deerlendirilebilir. Tpk, Amerikada karklklarn balad srada, ngiliz oligarisine kar Kuzey Amerika smrgelerinin hizmetinde bir liberal roln oynam olduu gibi, ngiliz oligarisinin hizmetinde Fransz Devrimine kar bir romantik roln oynam olan bu dalkavuk, her geen gn biraz daha sradan bir burjuva haline gelmiti: Ticaretin yasalar, doann yasalardr ve dolaysyla da Tanrnn yasalardr. (E. Burke, l.c. s. 31, 32.) Dolaysyla, Tanrnn ve doann yasalarna uyarak, kendisini daima en iyi piyasada satm olmasnda alacak bir taraf yoktur. Rev. Tuckerin -Tucker bir papaz ve Tory (muhafazakr) idi; fakat bunlar dnda drst bir insan ve gl bir iktisatyd- yazlarnda bu Edmund Burken, liberal dnemi iin, ok iyi izilmi bir portresi vardr. Bugn hkm srmekte olan ve ticaretin yasalarna en kopmaz bir sadakatle bal bulunan, rezillik derecesindeki karakter yoksunluu karsnda, kendilerinden sonra gelenlerden bir tek eyde -yetenekte!- ayrlan Burkeleri tekrar ve tekrar damgalamak bir grevdir. 280 Marie Augier, Du Crdit Public, [Paris 1842, s. 265]. 281 Sermaye, der Quarterly Reviewer, kargaalktan ve kavgadan kaar ve rkek bir tabiata sahiptir. Bu, ok doru olmakla birlikte, gerein tamam deildir. Sermaye, doann boluktan dehet duymas gibi kr olmamas ya da ok az kr olmas halinde dehete kaplr. Uygun bir kr olsun, aslan kesilir. Yzde 10luk emin bir krla her ie giriir; yzde 20 ile canlanr; yzde 50 ile cesareti mutlaklar; yzde 100 ile btn yasalar ayaklar atna alr; yzde 300 iin ileyemeyecei su yoktur, aslmay bile gze alr. Kargaa ve kavga kr getirsin, bunlarn ikisini de tevik eder. Kant: Kaaklk ve kle ticareti. (T. J. Dunning, l.c., s. 35, 36.)

728

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

729

lerde mevcut olur. Ne var ki, bu zel kiilerin ii olup olmadklarna gre, zel mlkiyet de farkl bir karaktere sahip olur. Bunun ilk bakta kendilerini gsteren saysz biimleri, sadece bu iki u arasnda yer alan durumlar yanstr. inin kendi retim aralar zerindeki zel mlkiyeti, kk iletmenin temelidir; kk iletme toplumsal retimin ve iinin kendi zgr bireyselliinin geliimi iin zorunlu bir kouldur. Kukusuz, bu retim tarz klelik, serflik ve dier bamllk ilikilerinin sz konusu olduu durumlarda da mevcuttur. Ne var ki bunun alp gelimesi, btn enerjisiyle harekete gemesi, uygun klasik biimine ulamas, ancak iinin kendisi tarafndan harekete geirilen emek koullarnn zgr zel sahibi, ektii topran sahibi kyl, kendileriyle bir virtz gibi i grd aletlerin sahibi zanaat olmas halinde mmkndr. Bu retim tarz toprak mlkiyetinin paralanm ve dier retim aralarnn dalm olmasn gerektirir. Bu retim tarz, retim aralarnn younlamasn olduu kadar, el birliini, yani ayn retim sreci iindeki i blmn, doa glerinin toplum tarafndan kontrol altna alnmasn ve bunlardan retken amalarla yararlanlmasn ve toplumsal retici glerin serbeste gelimesini de dlar. Bu retim tarz, ancak, retimin ve toplumun dar doal snrlar iinde var olabilir. Bunun ebedlemesinden yana olmak, Pecqueurn doru olarak belirttii gibi, evrensel vasatla karar vermekle ayn eydir. Bu retim tarz, belli bir gelime dzeyine ulatnda, kendini yok edecek maddi aralar dourur. O andan itibaren toplumun kucanda yeni gler belirir ve yeni tutkular canlanr; ancak eski toplumsal dzen bunlar zincirlemektedir. Bu dzenin yok edilmesi gerekir ve yok edilir. Eski dzenin yok olmas, bireylere ait ve dank retim aralarnn toplumsal olarak younlam retim aralar haline gelmesi ve dolaysyla ok sayda cce mlkiyetin az sayda dev mlkiyet halinde bir araya gelmesi, byk halk kitlesinin topraklarndan, geim aralarndan ve emek aletlerinden yoksun kalarak mlkszlemesi, halk kitlesinin maruz kald bu korkun ve zorlu mlkszleme, sermayenin tarih ncesini oluturur. Bu dnem boyunca bir dizi zor yntemleri uygulanmtr; biz bunlardan sadece, sermayenin ilk birikim yntemleri olarak r ac nitelikte olanlarn ksaca gzden geirdik. Dolaysz reticilerin mlkszletirilmeleri en duygusuz bir vandalizm ile ve en baya, en rezil ve en iren tutkularn drts altnda gerekletirilmitir. Kiisel emek rn olan, deyim yerindeyse, kendi bana, bamsz olarak alan birey ile kendi emek koullarnn birlikte bymelerine dayanan zel

mlkiyetin yerini, bakasna ait, ama biimsel adan zgr emein smrsne dayanan kapitalist zel mlkiyet alr.282 Bu dnm sreci eski toplumu derinliine ve geniliine yeterince zp paralar paralamaz, iiler proleter, emek aralar sermaye haline gelir gelmez ve kapitalist retim tarz kendi ayaklar zerinde durabilecek kadar glenir glenmez, emein daha geni lde toplumsallamas ve topran ve dier retim aralarnn daha geni lde toplumsal olarak smrlen, yani daha geni lde ortak biimde kullanlan retim aralarna dnmesi ve dolaysyla zel mlkiyet sahiplerinin daha geni lde mlkszlemesi, yeni bir biim kazanr. imdi mlkszleen, bamsz iktisadi varl son bulan kimse, artk kendi bana ve kendisi iin alan ii deil, birok iiyi smrmekte olan kapitalisttir. Bu mlkszleme, kapitalist retimin znde yatan yasalarn ilemesiyle, sermayelerin merkezilemesiyle gerekleir. Her bir kapitalist, birok kapitalistin ban yer. Bu merkezileme ya da az sayda kapitalistin ok sayda kapitalisti mlkszletirmesi ile birlikte, emek srecinin el birliine dayanan biimi, bilimin bilinli teknik kullanm, topran planl smrs, emek aralarnn yalnzca birlikte kullanlabilen emek aralarna dnm, btn retim aralarnda, birleik, toplumsal emein retim aralar olarak kullanlmalar yoluyla tasarruf salanmas, btn uluslarn dnya piyasas ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir nitelik kazanmas, giderek byyen leklerde geliir. Bu dnm srecinin avantajlarndan yararlanan ve bunlar tekelleri altnda tutan byk sermaye babalarnn saylar durmadan azalrken, sefalet, bask, klelik, soysuzlama, smr alabildiine artar; ama ayn zamanda, sayca gittike artan bir snfn, kapitalist retim srecinin bizzat kendi mekanizmas ile eitilen, birleen ve rgtlenen ii snfnn fkesi de artar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendisinin hkm altnda gelien retim tarznn ayak ba olur. retim aralarnn merkezilemesi ve emein toplumsallamas, sonunda, bunlarn kapitalist kabuklaryla uyuamadklar bir noktaya ular. Kabuk paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin saati almtr. Mlkszletirenler mlkszletirilir. Kapitalist retim tarznn rn olan kapitalist mlk edinme tarz ve dolaysyla kapitalist zel mlkiyet, bireyin kendi emeine dayal zel mlkiyetin ilk olumsuzlanmasdr. Ne var ki, kapitalist retim, bir doa yasasnn amaz zorunluluu ile, kendi olumsuzlanmasn dourur. Bu, olumsuzlamann olumsuzlanmasdr. Bu, zel mlkiyeti yeniden getirmez, ama kapitalist dnemde edinilmi eyler olan el birlii ile topran
282 Toplum iin tamamyla yeni olan bir durumda bulunuyoruz ... her tr mlkiyeti her tr emekten ayrmaya alyoruz. (Sismondi Nouveaux Principes le con. Polit., t. II, p. 434.)

730

Kapital

ve emek harcanarak retilmi retim aralarnn ortak mlkiyeti temeline dayanan bireysel mlkiyeti getirir. Bireylerin kendi emeklerine dayanan dank zel mlkiyetin kapitalist mlkiyete dnmesi, doal olarak, imdiden fiilen toplumsallam retime dayanan kapitalist zel mlkiyetin toplumsal mlkiyete dnmesinden, karlatrlamayacak lde daha fazla zaman alan, daha sert ve zorlu bir sretir. Birinci durumda halk kitlesinin az sayda gasp tarafndan mlkszletirilmesi, ikinci durumda az saydaki gaspnn halk kitlesi tarafndan mlkszletirilmesi sz konusudur.283

B l m 25

Modern Smrgeletirme Teorisi

284

283 Burjuvazi sanayinin ilerlemesinin iradesiz ve dirensiz taycsdr. Bu gelime iilerin rekabetten kaynaklanan soyutlanmlnn yerine iilerin ortaklamaktan kaynaklanan devrimci birleimini geirir. te bu nedenle byk sanayinin gelimesi, stnde burjuvazinin retim yapt ve rnleri mlk edindii temelin kendisini burjuvazinin ayaklarnn altndan eker. Dolaysyla burjuvazi en bata kendi mezar kazcsn retir. Burjuvazinin ykl ve proletaryann zaferi ayn lde kanlmazdr. ... Bugn burjuvaziyle kar karya gelen btn snflar arasnda yalnzca proletarya gerekten devrimci bir snftr. teki snflar byk sanayi karsnda rr ve yok olur; proletarya ise byk sanayinin en has rndr. Orta zmreler, kk sanayici, kk tccar, zanaatkr, btn bunlar orta zmreler olarak varlklarn srdrebilmek iin burjuvaziye kar mcadele ederler. ... gericidirler, tarihin tekerleini geriye doru evirmeye alrlar. (Karl Marx und Friedrich Engels, Manifest der Kommunistischen Partei, Lond. 1848, s. 11, 9 {Karl Marx-Friedrich Engels, Komnist Manifesto ve Hakknda Yazlar, Yordam Kitap, stanbul 2008, s. 32, 30-31}.)

Ekonomi politik, biri reticinin kendi emeine, dieri bakasnn emeinin smrlmesine dayanan ok farkl trdeki iki zel mlkiyeti ilkesel dzeyde birbirlerine kartrr. kincisinin sadece ilkinin dorudan kart olmakla kalmayp, ayn zamanda, yalnzca onun mezar zerinde boy verdiini unutur. Ekonomi politiin yurdu olan Bat Avrupada ilk birikim sreci az ok tamamlanm bulunmaktadr. Kapitalist rejim, burada btn ulusal retimi ya dorudan doruya egemenlii altna alm ya da ilikilerin henz daha az gelimi olduu yerlerde, onun yannda varln srdrmekle birlikte yava yava ortadan kalkmakta olan gn gemi retim tarzna ait toplumsal katmanlar en azndan dolayl olarak kontrol edebilecek duruma gelmitir. Politik iktisat, olgularn daha yksek sesle kendi ideolojisinin yzne vurmas lsnde iddetlenen bir gayret ve kabaran bir heyecanla, kapitalizm ncesi dnyann hukuk ve mlkiyet kavramlarn, sermayenin bu tamamlanm dnyasna uygular. Smrgelerde durum bakadr. Oralarda kapitalist rejim, her yerde, kendi emek koullarnn sahibi olarak, emeiyle, kapitalist yerine ken284 Burada, gerek smrgeler, zgr gmenlerin gidip yerletikleri bakir topraklar sz konusudur. Amerika Birleik Devletleri, ekonomik anlamda, hl bir Avrupa smrgesidir. Ayrca, bu kategoriye, kendilerinden daha nceki koullarn, kleliin kaldrlmasyla tamamyla deimi olduu eski plantasyonlar da dahildir.

732

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

733

disini zenginletiren reticinin engeliyle ile karlar. Bu birbirlerinin tam kart iki ekonomik sistem arasndaki eliki burada kendisini ikisi arasndaki fiili atmayla ortaya koyar. Anavatann gc arkasnda olduunda, kapitalist, reticinin kendi kiisel emeine dayanan retim ve mlk edinme tarzn zora bavurarak ortadan kaldrmaya alr. Sermayenin dalkavuunun, yani politik iktisatnn, anavatannda, kapitalist retim tarzn teorik olarak kendi kartyla ayn gstermesine yol aan ayn kar, burada, onu, to make a clean breast of ite (konuyu aka ifade etmeye) ve iki retim tarznn kartln yksek sesle ilan etmeye yneltir. O, bu amala, iiler mlkszletirilmeden ve buna uygun olarak retim aralar sermayeye dntrlmeden, emein toplumsal retici gcnn gelimesinin, el birliinin, i blmnn, byk apta makine kullanmnn vb. nasl mmkn olamayacan ortaya koyar. Ulusal zenginlik adna, halk yoksullatracak yapay aralarn peindedir. Mazur gsterme abalarn arkasna snarak yrtt zrh, burada, kuru bir kav gibi kym kym ufalanp paralanr. E. G. Wakefield, smrgeler hakknda yeni bir ey syledii iin deil,285 ama smrgelerde, anavatann kapitalist ilikileri hakkndaki gerei kefetmi olduu iin, byk bir hizmet grmtr. Koruma sistemi nasl balangcnda286 anavatanda kapitalist imal etme giriimi idiyse, Wakefieldin ngiltere tarafndan bir sre yasalarla yrrle konmak istenen smrgeletirme teorisi de, smrgelerde cretli ii imal etme giriimiydi. O, buna systematic colonisation (sistematik smrgeletirme) adn verir. Wakefieldin smrgelerde ilk kefettii ey uydu: tamamlayc unsurun, cretli iinin, yani kendini kendi zgr iradesiyle satmak zorunda olan bir baka insann yokluunda, para, geim aralar, makine ve dier retim aralar sahiplii, bir insan henz kapitalist olarak damgalamaz. Wakefield, sermayenin bir ey deil, kiiler arasnda eyler araclyla kurulan bir toplumsal iliki olduunu kefetmiti.287 Bay Peel adnda birinin, 50.000 sterlin tutarnda geim ve retim aracyla
285 Modern smrgecilikle ilgili olarak Wakefieldn bir iki noktada getirdii aydnlk daha nce fizyokrat Mirabeau pre (baba) ve ok daha nce ngiliz iktisatlar tarafndan eksiksiz olarak ngrlmtr. 286 Bu, daha sonra, uluslararas rekabet savanda geici bir zorunluluk haline geldi. Fakat, nedeni ne olursa olsun, sonular ayn kalr. 287 Bir zenci, bir zencidir. Zenci, ancak belirli koullar iinde kle olur. Bir pamuk eirme makinesi, pamuk eirmek iin kullanlan bir makinedir. Bu, ancak belirli koullar iinde sermaye haline gelir. Bu koullarn dna karlsn, altn kendiliinden ne kadar para deilse ya da eker ne kadar eker fiyat deilse, makine de sermaye olmaktan o kadar kar. ... Sermaye, bir toplumsal retim ilikisidir. Tarihsel bir retim ilikisidir. (Karl Marx, Lohnarbeit und Kapital, N[eue] Rh[einische] Z[eitung], Nr. 266 vom 7. April 1849.)

ngiltereden kalkp Bat Avustralyadaki Swan Rivera gitmesinden yaknr. Bay Peel, ayrca, erkek, kadn ve ocuklardan oluan 3.000 kiilik bir alan snf grubunu beraberinde gtrecek kadar dikkatli bir adamd. Belirlenmi yere varlr varlmaz, Bay Peelin yannda yatan yapacak ya da kendisine nehirden su getirecek bir hizmeti bile kalmad.288 Zavall Bay Peel, her eyi ngrm, ama ngilteredeki retim ilikilerini Swan River boylarna tamay akl edememiti! Wakefieldin aadaki keiflerinin anlalmas iin u iki hususu nceden belirtelim: Bilindii gibi, retim ve geim aralar, dolaysz reticinin mlkleri olarak, sermaye deildir. Bunlar, ancak, ayn zamanda, iinin smrlmesine ve boyunduruk altna alnmasna hizmet eden aralar haline geldikleri zaman, sermaye olur. Ama onlarn bu kapitalist ruhu ile maddi bedenleri, politik iktisatnn kafasnda ylesine birbirine yapk bulunur ki, o bunlar her tr durumda, hatta sermayenin tam kart eyler olduklar zaman bile, sermaye diye isimlendirir. Wakefield de ayn eyi yapar. Dahas, retim aralarnn birbirlerinden bamsz biimde ve kendi balarna faaliyet gsteren birok iinin kiisel mlkiyeti olarak paralanm olmasn sermayenin eit ekilde blnmesi diye isimlendirir. Burjuva iktisats, salt para ilikilerine feodal hukukun yaftasn yaptran feodal hukukuya benzer.
Sermaye, diyor Wakefield, toplumun btn yeleri arasnda eit oranlarda blnm olsayd, hi kimse kendi elleriyle kullanabileceinden daha fazla sermaye biriktirmekte yarar grmezdi. Arazi sahibi olma tutkusunun bir cretli ii snfnn varln nledii yeni Amerikan smrgelerinde, bir dereceye kadar, byle bir durum sz konusudur.289

Demek ki, ii kendisi iin birikimde bulunabildii srece -bu, kullanmakta olduu retim aralarnn sahibi olduu srece mmkndrkapitalist birikim ve kapitalist retim tarz olanakszdr. Bunlar iin vazgeilmez olan cretli ii snf eksik kalr. Pekl, eski Avrupada retim aralarnn iinin elinden alnmas ve dolaysyla sermaye ile cretli emein ortaya kmas, nasl mmkn oldu? Pek orijinal trden bir contrat social (toplum szlemesi) araclyla.
nsanlk, ... sermaye birikimini hzlandrmak iin, varlnn nihai ve biricik amac olarak dem Babadan beri hayalinde yaattna hi phe olmayan basit bir yntemi benimsedi: sermaye sahipleri ve emek sahipleri olarak blnd ... bu blnme, gnll bir anlama ve birlemenin sonucuydu.290
288 E. G. Wakefield, England and America, v. II, s. 33. 289 l.c., v. I, s. 17. 290 l.c. s. 18.

734

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

735

Bir cmleyle: insanln byk kitlesi sermaye birikimi erefine, kendi kendisini mlkszletirmiti. imdi, fanatizme varan bu kendini inkr igdsnn, zellikle, bir contrat sociali hayal aleminden gerek dnyaya indirebilecek insanlarn ve koullarn yalnzca kendilerinde bulunduu smrgelerde alabildiine etkin olmas gerekirdi. Ama o zaman, neden, doal smrgeletirmenin kart olan sistematik smrgeletirmeye bavuruluyor? Nedenlerden biri:
Amerikan Birliinin kuzey eyaletlerinde nfusun onda biri bile cretli iiler kategorisi iinde yer almaz. ... Oysa, ngilterede ... halkn byk ksm cretli iilerden oluur.291

Smrgelerde iinin retim aralarndan ve bunlarn kk olan topraktan ayr dmesi diye bir durum henz bulunmadna ya da ancak tek tk veya snrl lekte grldne ve tarmn sanayiden ayrlmas, tarmsal ev sanayisinin yok olmas gibi eyler de sz konusu olmadna gre, sermaye iin i pazar nereden ve nasl doacaktr?
Kleler ve bunlarn byk iler iin emek ve sermayeyi bir araya getiren patronlar dnda, Amerikan halknn hibir kesimi tek bana tarmla uramaz. Topraklarn kendileri ileyen zgr Amerikallar, ayn zamanda bir sr baka i de yapar. Kullandklar mobilya ve aletlerin bir ksmn ou zaman kendileri yaparlar. Oturduklar evleri ou zaman kendileri ina eder, imal ettikleri teberiyi, ne uzaklkta olursa olsun, kendileri pazara getirir ve satar. plik eirir, kuma dokurlar; sabun ve mum imal eder, giydikleri ayakkab ve elbiseyi kendileri yaparlar. Amerikada toprakla uramak ou zaman bir demircinin, bir deirmencinin ya da bir bakkaln ikincil bir iidir.295

Gerekten, faal insanln kendini sermaye erefine mlkszletirme drts ylesine azdr ki, Wakefielde gre bile, klecilik, smrgeci zenginliin biricik doal temelidir. Bugn, klelerle deil zgr insanlarla i grme zorunluluu olduuna gre, onun sistematik smrgeletirmesi bir pis allerden (geici nlemden) ibarettir.
Santa Domingoda yerleen ilk spanyollar hi spanyol ii bulamad. Fakat ii (yani kle) olmadan sermaye yok olup gider ya da en azndan herkesin kendi elleriyle kullanabilecei byklkte kk paralara blnrd. Tohuma, hayvanlara ve aletlere yatrlm bulunan byk miktarda bir sermayenin cretli ii olmay yznden yok olup gittii ve kimsenin kendi elleriyle kullanabileceinden daha fazla sermayeyi elinde bulundurmaya devam edemedii en son kurulan ngiliz smrgesinde byle bir durum gerekten meydana gelmiti.292

Bylece, topra elinden alnm halk kitlesinin kapitalist retim tarznn temelini oluturduunu grm bulunuyoruz. zgr bir smrgenin, bunun tam tersine, temel zellii udur: burada topran byk ksm henz halkn mlkdr ve buraya gelen her gmen, bundan dolay, bunun bir ksmn, daha sonra geleceklerin ayn eyi yapmalarna engel olmadan, kendi zel mlk ve kendi kiisel retim arac haline getirebilir.293 Smrgelerin geliip bymelerinin de bunlardaki bozukluun, sermayenin yerlemesine kar gsterdikleri direncin de srr ite budur.
Topran ok ucuz ve btn insanlarn zgr olduu, herkesin istedii takdirde bir para topra kolayca edinebildii bir yerde, iinin rndeki pay bakmndan, emek yalnzca ok pahal olmakla kalmaz; asl zorluk, ne fiyata olursa olsun, birleik emek bulmaktadr.294
291 l.c. s. 42, 43, 44. 292 l.c., v. II, s. 5. 293 Bir smrgeleme unsuru olabilmesi iin, topran ekilmemi halde bulunmas yetmez, zel mlkiyet konusu haline getirilmek zere kamusal mlkiyet altnda olmas gerekir. (l.c., v. II, s. 125.) 294 l.c., v. I, s. 247

Bylesine garip insanlar arasnda kapitalistler iin kanma alan nerede olacaktr? Kapitalist retimin byk gzellii, cretli iiyi durmadan cretli ii olarak yeniden retmekle kalmamas, ayn zamanda srekli olarak sermaye birikimine oranla bir greli cretli ii nfusu fazlas retmesidir. Bylece, emek arz ve talebi yasas doru izgi zerinde tutulur, cret oynamalar kapitalist smrye uygun snrlar iine alnr ve son olarak iinin kapitaliste bu derece vazgeilmez biimde gerekli grlen toplumsal bamll salanm olur. Laf ebesi politik iktisatnn anavatanda bir byc ustalyla alc ve satc, ayn derecede bamsz meta sahipleri, sermaye metasnn sahibi ile emek metasnn sahibi arasnda serbeste akdedilen bir szleme ilikisi klna sokabildii bir mutlak bamllk ilikisidir bu. Ne var ki, smrgelerde bu parlak hayal yklr. Buralarda mutlak nfus anavatandan daha hzl artar; nk birok ii bu dnyaya yetikin olarak gelir ama yine de emek piyasas her zaman az doludur. Emek arz ve talebi yasas parampara olur. Bir yandan, eski dnya, durmadan smr ak ile yanan, kanma arzusu ile kvranan sermaye yaratr; te yandan, cretli iilerin cretli ii olarak normal yeniden retimi en uygunsuz ve yer yer almalar mmkn olmayan engellerle karlar. Sermaye birikimine oranla fazlalk oluturan cretli iilerin retimi ise hi yoktur! Bugnn cretli iisi ertesi gn kendi bana alan bamsz bir kyl ya da bir zanaat olur. Emek piyasasndan yok olmutur ama, soluu alma yurdunda almak iin deil. cretli iileri, sermaye iin deil kendileri iin alan, kapitalist beyleri deil kendilerini zenginletiren bamsz reticiler haline geti295 l.c. s. 21, 22.

736

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

737

ren bu srekli dnm sreci, te yandan, emek piyasas zerinde son derece zararl etkiler yapar. Sadece cretli iinin smrlme derecesi yakksz lde dk olmakla kalmaz. cretli ii, bamllk ilikisi ile birlikte, kanmac kapitaliste olan bamllk duygusunu da yitirir. Ve bylece de, E. G. Wakefieldn bylesine yiite, bylesine veciz ve bylesine dokunakl bir biimde gzler nne serdii btn uygunsuzluklar boy gsterir. cretli emek arz ne devaml, ne dzenli ve ne de yeterlidir, diye yaknr. cretli emek arz hep dk olmakla kalmaz, ayn zamanda gvenilmezdir.296
i ile kapitalist arasnda bllen rn byk olmakla beraber, ii bundan o kadar byk bir pay alyor ki, ok gemeden bir kapitalist haline geliyor. ... Buna karlk, pek az kimse, allmadk derecede uzun bir sre hayatta kalsalar bile, byk servetler biriktirebiliyor.297

imdi, smrgelerdeki bu uygunsuz durumun, Wakefielde gre, ne gibi bir sonucu oluyor? reticilerin ve ulusal servetin barbarca datlmas eilimi.300 retim aralarnn ufalp, kendi bana faaliyet gsteren saysz sahipler arasnda dalmas sermayenin merkezilemesi ile birlikte birleik emein btn dayanaklarn yok eder. Uzunca bir sre alacak ve sabit sermaye yatrmlarn gerektirecek uzun soluklu her giriim, uygulama engelleriyle karlar. Avrupada sermaye, bir an bile tereddt etmeden, yatrmda bulunur; nk orada her an kullanlmaya hazr, her zaman istenilenden bol bir canl emek deposu oluturan ii snf vardr. Ama smrge lkelerde yle mi ya! Wakefield son derece ackl bir yk anlatr. Bir gn Kanadadan ve New York eyaletinden baz kapitalistlerle konumutu. Kanada ve New York eyaleti gmen dalgalarnn sk sk kesildii ve bir fazla iiler tortusunun olutuu yerlerdir.
Sermayemiz, diye szlanm melodramn kiilerinden biri, tamamlanmalar olduka uzun zaman gerektiren birok i iin hazr bekliyordu; ama, ok gemeden bizi brakp gideceini bildiimiz iilerle bu gibi ilere balayabilir miydik? Bu gibi gmenleri ite alkoyabileceimizden emin olsaydk, bunlara hemen ve memnuniyetle giriirdik, hem de yksek bir fiyatla da olsa giriirdik. Dahas, emek ihtiyacmz gerektii anda yeni gelenlerin emeiyle karlayabileceimizden emin olsaydk, yar yolda terk edileceimizi bile bile, yine de ie giriirdik.301

iler, kapitalistlere, emeklerinin byk ksmnn karln demekten kanmasna kesinlikle izin vermiyor. Kapitalistin kendi sermayesi ile Avrupadan ii ithal etme kurnazl da para etmiyor.
Getirilenler ok gemeden ii olmaktan kyor, ksa bir sre iin de bamsz toprak sahibi haline geliyor ya da cretli emek piyasasnda eski patronlarnn karsnda rakip olarak yer alyorlar.298

u faciaya bakn! Yiit kapitalist, kalkm, Avrupadan kendi paracklar ile kendisine kanl bakl rakip olacak insanlar getirmi! Bu, dnyann sonu demek deil de nedir? Wakefieldin, smrgelerde ii her trl bamllk ilikisinden ve duygusundan kopmutur, diye dvnmesinde alacak bir ey yok. rencisi Merivale der ki: cretlerin yksekliinden dolay, smrgelerde, daha ucuz ve daha itaatkr iilere, kapitalistin koullarna boyun edirebilecei, kapitalisti kendi koullarna boyun ediremeyecek bir snfa ateli bir istek duyulur. ... Daha nce uygarlam lkelerde ii, zgr olmakla beraber, doal yasalar gerei kapitalistlere bamldr; smrgelerde bu bamlln yapay aralarla yaratlmas gerekir.299
296 l.c., v. II, s. 116. 297 l.c., v. I, s. 131. 298 l.c., v. II, s. 5. 299 Merivale, l.c., v. II, s. 235-314 passim. Ilml, serbest ticaret taraftar, baya iktisat Molinari bile yle diyor: Kleliin, kle emeinin yerini alacak uygun miktarda zgr emek salanmakszn kaldrld smrgelerde grlen, her gn grmeye altmzn aksi oldu. Basit iilerin, kendilerine rnden decek hakl paylarla hibir ilgisi bulunmayan cretler talep ederek, sanayici giriimcileri smrdkleri grld. Ekiciler, ekerlerine yeterli bir fiyat elde edecek durumda olmadklar iin, cretlerdeki art ilk nce krlaryla, daha sonra bizzat sermayeleriyle karlamak zorunda kald. Bylece bir ksm ekici perian oldu, dier bir ksm ayn akbete uramamak iin ilerini brakt.

Wakefield, kapitalist ngiliz tarmn ve burada kullanlan birleik emei Amerikadaki dank toprak iletmecilii ile parlak bir biimde karlatrdktan sonra, farknda olmadan madalyonun teki yzn de gsterir. Amerikan halk kitlesini mreffeh, bamsz, giriimci ve grece eitimli olarak tasvir eder, oysa,
ngiliz tarm iisi sefil bir yaratktr (a miserable wretch), bir pauperdir (yoksuldur). Tarmda altrlan zgr iinin creti, Kuzey Amerika ve baz yeni smrgeler dnda, hangi lkede iinin cann teninde tutmaya ancak yeten bir miktarn tesinde kayda deer bir ykseklik gsterir?
... Kuaklar boyu insanlarn kahrolduunu grmektense, yn yn sermayenin yok olduunu grmek, elbette, daha iyidir (Bay Molinari ne kadar cmert!); ama bunlarn ikisi de olmasa, daha iyi olmaz myd? (Molinari, l.c. s. 51, 52.) Bay Molinari, Bay Molinari! Avrupada entrepreneur (giriimci) iinin ve Karayiplerde ii giriimcinin part lgitimeini (meru payn) makaslayabiliyorsa, bu durumda, on emirden, Musadan ve peygamberden, arz ve talep yasasndan geriye ne kalr! Ve sizin de itiraf ettiiniz gibi, kapitalistin Avrupada karln demekten her gn kand bu part lgitime nedir, ltfeder misiniz? Bay Molinari, bu tarafta otomatik olarak ileyen arz ve talep yasasn, beri tarafta, iilerin kapitalisti smrebilecek kadar basit olduklar smrgelerde, polisiye nlemlerle doru yoluna oturtmak konusunda iddetli bir istek duyuyor. 300 Wakefield, l.c., v. II, s. 52. 301 l.c. s. 191, 192.

738

Kapital

Sermayenin Birikim Sreci

739

... Hi phesiz, ngilterede tarmda kullanlan beygirler, deerli bir mlk olduklar iin, ngiliz kylsnden ok daha iyi beslenir.302

Ama never mind (dert etmeyin), ne de olsa, ulusal zenginlik, doas gerei, halkn sefaletiyle ayn eydir. Pekl, smrgelerdeki bu anti-kapitalist kansere nasl are bulunacaktr? Btn topraklar tek bir darbeyle halk mlkiyetinden karlp zel mlkiyete dntrlse, geri belnn kk kaznabilir, ama bununla birlikte smrgelerin de kk kaznm olur. Marifet, bir tala iki ku vurmaktr. Bakir topraklara, hkmet tarafndan, arz ve talep yasasndan bamsz, toprak satn alp303 bamsz bir kyl haline gelebilmek iin gerekli paray kazanabilinceye kadar uzunca bir sre gmeni cretli ii olarak almak zorunda brakacak, yapay bir fiyat biilebilirdi. te yandan, hkmet, topran cretli iinin toprak sahibi olmasn grece nleyecek derecede yksek bir fiyatla satlmasndan elde edilecek fonu, dier bir deyimle, kutsal arz ve talep yasas ihlal edilerek iinin cretinden szdrlan paralarla meydana gelecek fonu, bu fon byd lde, Avrupadan smrgelere parasz pulsuz insanlar ithal etmek ve bylece kapitalist beyler iin dopdolu bir emek piyasas salamak amacyla kullanabilirdi. Bu koullar altnda tout sera pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles (her ey mmkn olabilecek dnyalarn en mkemmelinde en iyi bir biime sokulmu olurdu). Sistematik smrgeletirmenin byk srr ite budur.
Bu plan uyguland zaman, diye haykrr Wakefield, zafer cokusuyla, emek arz zorunlu olarak srekli ve dzenli olur; nk, bir kere, hibir ii nce para kazanmak iin almadan toprak edinebilecek durumda olamayaca iin, btn gmen iiler, toplu halde altrlacaklar bir sre boyunca, kendilerini altran kimselere daha fazla ii altrmalarn salayacak sermayeyi retir; ikinci olarak, cret karl almay brakan ve toprak edinen her ii, toprak satn alma yoluyla, smrgelere yeni ii ithal etmek iin kullanlacak bir fonun olumasn salar.304

Devlet tarafndan biilecek toprak fiyat, doal olarak yeterli bir fiyat (sufficient price), yani iiyi, bir bakas emek piyasasnda yerini dolduruncaya kadar, bamsz bir toprak sahibi haline gelmekten alkoyacak derecede yksek bir fiyat olmaldr.305 Bu yeterli toprak fiyat,
302 l.c., v. I, s. 47, 246. 303 Kollarndan baka eyi olmayan insan, toprak ve sermaye mlkiyeti sayesinde kendine i bulur ve bir gelir elde eder, diye ekliyorsunuz. Oysa tam aksine, kollarndan baka hibir eyleri olmayan insanlarn ortaya kmas, topran zel mlkiyeti yznden olur. ... Bir insan aln, havasz bir yere koyun, onun havasn alm olursunuz. Topraa el koymakla yaptnz budur. Sizin iradenize gre yaasn diye, insan, dpedz, btn zenginlikten yoksun brakmaktr bu. (Colins, l.c., t. III, s. 267/271 passim.) 304 Wakefield, l.c., v. II, s. 192. 305 l.c. s. 45.

iinin emek piyasasndan kurtulup topraa ekilmesine izin vermesi iin kapitaliste dedii fidyenin dolambal ifadesinden baka bir ey deildir. i, ilk nce, daha fazla iiyi smrebilsin diye, kapitalist beye sermaye salamak, ve sonra, emek piyasasnda kendisinden boalan yeri doldurmak zere hkmetin eski patronu iin okyanuslar ararak getirecei yedek adamn yol masrafn cebinden demek zorundadr. ngiliz hkmetinin Wakefield tarafndan zellikle smrgelerde kullanlmak zere dnm olduu bu ilk birikim yntemini yllar boyu uygulam olmas, son derece karakteristiktir. Fiyasko, doal olarak, Sir Robert Peelin Banka Yasasnnki kadar utan vericiydi. G akm sadece ngiliz smrgelerinden Amerika Birleik Devletlerine ynlendirilmi oldu. Bu arada, Avrupada kapitalist retimde meydana gelen ve artan hkmet basksn da beraberinde getiren ilerleme, Wakefieldn reetesini gereksizletirdi. Bir yandan, uzun yllar boyunca kesintisiz olarak Amerikaya ulaan muazzam insan akm Amerika Birleik Devletlerinin dou ksmnda, Avrupadan gelen gmen dalgalar burada emek piyasasn batya ynelen g dalgalarnn yalayp sprmesinden daha abuk insanla doldurduu iin, kalc bir tortu brakmtr. te yandan, Amerikan Sava sonunda muazzam bir i bor meydana gelmi, bununla birlikte de vergi basks artm, en aalk trden bir mali aristokrasi ortaya km, kamuya ait topraklarn muazzam bir ksm demir yollar kurup iletsinler, madenler ap altrsnlar vb. diye speklatr irketlere peke ekilmitir. Bylece, bu byk cumhuriyet, gmen iiler iin vaat edilen toprak olmaktan kmtr. cretler ve cretli iinin bamllk durumu Avrupada normal saylan dzeye indirilmi olmaktan henz ok uzak bulunmakla beraber, kapitalist retim burada dev admlaryla ilerlemektedir. lenmemi smrge topraklarnn ngiliz hkmeti tarafndan, zerinde Wakefieldin bile bu derece grlt kopard, yzszce bir hovardalkla aristokratlara ve kapitalistlere peke ekilmesi, altn yataklarnn ektii insan akm ve en kk zanaatyla bile rekabet eden ngiliz mamul eya ithalat ile birleince, zellikle Avustralyada306, yeterli bir greli artk ii nfusu retmitir. Hemen hemen her posta gemisi, Avustralya emek piyasasnn insanla dolup tat -glut of the Australian labour-market- ve fuhun yer yer Londrann Haymarketindekiyle at ba gittii yolunda felket haberleri ile dolu olur.
306 Avustralya, kendi kendisinin yasa koyucusu haline gelir gelmez, doal olarak, gmenleri kollayan yasalar kard; fakat ngilizlerin yapm olduklar toprak yamas bir oldubitti olarak kald. 1862 tarihli yeni Toprak Yasasnn ilk ve en nemli amac, halkn yerlemesi iin daha geni lde kolaylk ve yardm salamaktr. (The Land Law of Victoria, by the Hon. G. Duffy, Minister of Public Lands, Lond. 1862, [s. 3].)

740

Kapital

Meta ve Para Index banknotlar 131, 142, 143, 147, 650, 722 baya iktisatlar 590 beygir gc 218, 362, 373, 397, 427, 435 bilim 23, 24, 34, 79, 120, 167, 288, 349, 352, 371, 404, 520, 571, 585, 589 1825 bunalm 24, 434 bireyler 166, 348, 503, 567, 641, 653, 725, 728, 730 borlu 20, 26, 32, 138, 139, 209, 280, 313, 332, 367, 406, 482, 563, 694 bunalmlar 120, 208, 240, 524 burjuvazi 24, 29, 90, 266, 270, 271, 403, 406, 465, 635, 707, 730 byk sanayi 24, 287, 334, 355, 361, 367-371, 410, 431, 441, 450, 458, 462, 465, 466, 468, 482, 605, 620, 621, 644, 716, 730 C canl emek 195, 197, 214, 230, 297, 301, 390, 418, 508, 509, 514, 564, 588, 592, 737 canl emek gc 197, 297, 390, 418, 508, 592 elikiler 44, 119, 126, 421, 514, 577 iftiler 582, 617, 668, 696 itle evirme 299, 362, 706 ocuk emei 256, 403, 417, 440, 467, 504, 537 D deer biimi 18, 61-80, 90, 92, 95, 97, 103, 110-121, 133, 136, 139, 141, 298 deer ilikisi 61, 65, 68, 82, 123, 516, 531 deerlenme 158, 197, 199, 206, 209, 210, 212, 259, 260, 263, 297, 301, 316, 372, 373, 486, 547, 586, 594, 595, 599, 600, 609, 610, 616, 618, 623, 707 deerlenme sreci 181, 189, 197, 199, 206, 210, 259, 297, 373, 547 deerli madenler 630, 722 Deer yaratm 215 deiir sermaye 210-219, 294-297, 348, 418, 429, 507, 549, 550, 570, 571, 584, 602, 607, 609, 614 deimez sermaye 210-219, 251, 297, 321, 388, 418, 419, 530, 571, 590-592, 602, 607 demir yollar 194, 249, 369, 425 611, 627, 628, 739 devlet topraklar 695, 696 devlet topraklarna hileli yollarla el konulmas 704 da g 591 disiplin 50, 348, 355, 393, 405 diyalektik yntem 28 doa yasalar 248, 707 dolam hz 127 Dolaysz reticilerin mlkszletirilmeleri 728 dnya pazar 33, 140, 144, 145, 146, 151, 538

741

Ne var ki bizim burada zerinde durduumuz, smrgelerin durumu deil. Bizi ilgilendiren tek ey, eski dnyann ekonomi politii tarafndan yeni dnyada kefedilmi ve grltyle ilan edilmi olan srdr: Kapitalist retim ve birikim tarz, dolaysyla ayn zamanda kapitalist zel mlkiyet, kiinin kendi emeine dayanan zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasn, yani iinin mlkszletirilmesini gerektirir.

A alk 49, 157, 233, 436, 451, 462, 525, 574, 624, 632, 634, 726 aartma i yerleri 288 Aile 379, 383, 522, 652, 662 aletler 86, 183, 198, 207, 331, 360, 363, 364, 413, 585 alm 177, 493, 518, 564, 565, 566, 636, 713, 726 alm satm 177, 713 Amerikan Sava 19, 38, 170, 194, 251, 280, 284, 379, 403, 413, 414, 435, 518, 555, 739 angarya 233, 234, 235, 494, 549, 703 approvisionnement 188 araclar 452, 713 artk deer 155, 158, 159, 163, 165, 166, 168, 189, 193, 196, 197, 199, 209, 210, 212219, 222, 224, 225, 227, 229, 230, 235, 239, 260, 289, 294-298, 300, 302, 305312, 314-316, 322, 352, 357, 374, 383, 388-390, 392, 419, 450, 486-488, 493, 496-499, 500-503, 507-509, 514, 533, 541, 545, 548, 550, 559-568, 570, 572, 575, 579, 584, 593, 604, 623, 686 -in blnmesi 83, 328, 339, 340, 348, 353, 365, 508, 546, 588, 605, 733 -in bykl 579, 588, 603 -in ktlesi 584, 588 mutlak - 215, 217, 598 ortalama - 295 - retimi 584, 598, 603, 604, 623, 686 artk deerin sermayeye dnm 562 artk emek 216-218, 225, 229, 230, 232, 233, 237, 243, 257, 260, 265, 289, 294-296, 299, 300, 305-307, 310, 311, 379, 387, 390, 393, 486, 488, 490-492, 498, 501, 503, 504, 507, 508, 509, 517, 518, 524 artk nfus 378, 609, 610, 617, 619, 621, 622, 639 artk rn 36, 227, 491, 560, 561, 562, 578, 676, 699 arz ve talep 420, 519, 619, 737, 738 assignat 131 Asya toplumlar 347 ar alma 250, 264, 287, 527, 528, 703 Ar nfus 611 Atina 91, 354, 489 atlye 251, 258, 291, 343, 345, 356, 446, 471, 533, 553, 631, 679 avclk 185, 703 Avustralya 134, 262, 431, 435, 612, 702, 733, 739 B

742
E

Kapital Fabrika 218, 222, 223, 226, 235-237, 240, 262, 270-282, 284-293, 302, 345, 354, 377, 380-387, 393, 395, 399, 400, 402-408, 414, 426, 434-437, 440, 445, 449, 453462, 466-475, 479, 480, 525, 535, 539, 540, 556, 615, 725 Fabrika mevzuat 459, 461, 466, 467 Fabrika mfettileri 226, 237, 277-281, 284, 289, 293 Fabrika sistemi 345, 365, 440, 453, 454 faiz 137, 147, 159, 167, 168, 207, 215, 217, 219, 226, 374, 426, 491, 509, 545, 569, 571, 576, 588, 718, 723 faiz getiren sermaye 159, 168 fazla alma 232, 233, 243, 245, 283, 525 frnclk 244, 245, 247, 288, 290, 454 Fransa 20, 23, 24, 25, 37, 104, 135, 146, 236, 263, 264, 270, 286, 291, 300, 338, 342, 355, 366, 375, 403, 435, 442, 540, 580, 581, 667, 677, 692, 694, 706, 708, 713, 718, 726 G gece ii 246, 247, 252-255, 456, 725 geim aralar 88, 172-175, 187, 194, 209, 264, 268, 307-312, 341, 348, 419-421, 489, 497, 499, 503, 521, 537, 538, 549, 552, 563, 578, 590, 621, 654, 687, 723, 728, 732, 733 gemite harcanm emek 186, 190, 195, 514 gelir vergisi 626, 628, 675 gerekli emek 22, 53, 109, 114, 172, 173, 192, 197, 202, 203, 210, 216,-218, 228, 229, 233, 294-298, 305-319, 335, 338, 377, 378, 386, 390, 393, 396, 422, 486, 488-492, 497, 498, 501, 503-508, 517, 531, 592 geyik ormanlar 702, 703 Gebe emek 640 gmleme 144, 146, 157, 569, 570 grn biimleri 515, 520 gzetim 323, 634 grevler 406, 407, 416, 580, 710 H ham madde 182, 183, 185, 186, 188, 192, 203, 211, 213, 223, 226, 297, 309, 316, 321, 334, 337, 348, 366, 370, 375, 388, 407, 418, 423, 425, 430, 431, 437, 493, 547, 583, 585, 601, 602, 607, 714 hizmetkrlar 426, 658 hizmetler 87, 195, 586, 670, 695, 703 I iktisadi toplum biimleri 172, 183, 578 iktisadi toplumsal biimlenme 347 iktisat yasalar 634 imalatlar 261, 709, 718 ingiltere fabrika mevzuat 235, 264 insan ihtiyalar 49, 56, 81, 187 inaat iileri 231 i birlii 363-365, 402, 410, 603, 619 i blm 56, 83, 113, 114, 319, 328, 329, 334355, 364, 367, 368, 371, 391, 402, 403, 431, 440, 450, 463, 464, 620, 622, 631 ii 19, 23, 26, 30, 37, 59, 103, 173, 175, 176, 181-183, 194-199, 201, 202, 204, 208-211, 216, 217, 221-227, 232, 233, 235, 242, 246-255, 257, 259-280, 283, 286-301, 306, 307, 311, 314-324, 329332, 334-340, 343, 344, 347-351, 355, 360, 364, 366, 368-371, 375-381, 386, 390-430, 434, 437, 440, 441-450, 453455, 460, 463-470, 474-481, 485, 486, 489-499, 507-509, 514, 519, 522-525, 530-533, 536, 539, 540, 548, 549, 551559, 562-567, 570, 571, 581-595, 598, 600, 604, 609-625, 629-640, 643-651, 655-669, 678-682, 688, 691, 692, 698, 704, 707-717, 725, 728, 729, 732-739 - aristokrasisi 644 - art 347 - beslenme 19, 174, 250, 266, 490, 504, 580, 598, 631-634, 647, 649, 654-656, 682 devrimci - 290, 291, 481, 644, 730 - durumu 412 makinenin eklentisi 623 ii sendikalar 416, 536 ii snf 19, 232, 271, 290, 420, 466, 549, 553, 554, 562, 563, 571, 617, 620, 621, 624, 691, 707, 733, 737 K Kanma Teorisi 10, 572 kadn iiler 387 kt para 131, 132, 133, 411 Kapitalist Birikimin Genel Yasas 619, 626 Kapitalist retim 49, 176, 214, 313, 314, 327, 345, 460, 461, 481, 486-490, 504, 505, 508, 547, 562, 573, 574, 605, 613, 620, 623, 648, 687, 690, 727, 729, 740 kapitalist retim tarz 18, 25, 172, 229, 326, 460, 481, 488, 490, 505, 604, 608, 709, 729, 733 kr 24, 36, 147, 156, 157, 162, 168, 169, 207, 215, 217, 219, 223, 225, 226, 231, 237240, 244, 373, 388, 459, 493, 499, 503, 509, 516, 526, 545, 553, 569, 571, 574, 577, 587, 588, 598, 599, 608, 627, 630, 641, 683, 695, 702, 707, 724, 725, 727 kastlar 330 kazalar 249, 460 demir yollarnda 249, 425, 460, 477 fabrikalarda 249, 460, 477

Meta ve Para kmr madenlerinde 460 klanlar 330, 341, 700 komnist 291, 377 kooperatifler 43, 291 Koruma 231, 275, 659, 724, 732 klelik 88, 170, 240, 268, 278, 281, 292, 293, 406, 427, 463, 481, 508, 520, 588, 624, 711, 728, 729 kle ticareti 434, 726, 727 kyller 139, 143, 227, 267, 338, 481, 670, 689, 716 kredi 130, 131, 141, 142, 170, 176, 207, 439, 574, 605, 611, 612, 644, 717, 722, 723 kullanm deeri 50-98, 106, 111-121, 139, 140, 153-163, 169-172, 175, 177, 181, 184, 185, 188, 189, 195, 196, 198, 202, 204-207, 220, 224, 230, 307, 320, 344, 389, 392, 411, 498, 518, 529, 565, 572, 584, 586, 587 kk burjuva sosyalizmi 96 L loncalar 314, 330, 347, 688 lks mallar 183, 425 M mahkemeler 238, 281, 284, 406 makineler 203-207, 211, 213, 238, 257, 338, 357-361, 368, 369, 373,378, 383, 388, 401-411, 414, 415, 417, 418, 423, 428, 452, 453, 458, 459, 480, 536, 557, 585, 587, 611, 612, 618, 631, 725 manastr 135, 596, 625, 693 manifaktr 37, 268-270, 314, 324-355, 359, 361-369, 373, 374, 383, 386, 408, 409, 410, 411, 422, 424, 428, 430, 440-445, 447, 449-456, 462-464, 468, 534, 550, 580, 601, 620, 621, 696, 709, 714-721, 724, 726 metabolizma 111, 126 metalar 53-142, 152, 158-164, 169, 171-175, 183, 197, 230, 344, 353, 420, 545, 561, 564, 569, 598 metalarn dolam 118, 121, 161, 167 metalarn mbadelesi 94, 157 mbadele deeri 22, 50-52, 72, 90-92, 94, 96, 110, 111, 113, 134, 157, 161, 162, 167, 172, 205, 207, 298, 312, 316, 388, 389, 411, 521, 572, 586, 587 Mbadele deeri 50, 51, 60, 91, 161, 353, 518, 587 mlk edinme 189, 565, 568, 729, 732 Mlkszletirenler mlkszletirilir 729 N nesnellemi emek 108, 217, 315, 514, 549 nitelikli emek 198, 199

743

Ekonomi politik 23, 36, 86, 89, 287, 467, 516, 579, 591, 596, 613, 731 eksik istihdam 524 elden karma 95, 96, 110 emein evrensellii 87 emein nesnel biimi 513 emein nesnellemi biimi 515 emein nesnesi 182 emein toplumsal olarak retici gc 321 emek ok ynl - 490 mutlak - 217, 259, 296 nesnellemi - 52, 53, 70, 74, 77, 102, 108, 184, 195, 217, 296, 315, 373, 388, 508, 514, 515, 529, 549, 564 ortalama - 192, 199, 200, 205, 216, 218, 231, 294, 295 -in toplumsal karakteri 82, 83, 84, 85 -in toplumsallamas 729 -in younlatrlmas 57, 392, 393 zorunlu - 311, 322, 379, 419 emek arac 183, 364, 371 372, 374, 378, 386, 404, 411, 412 emek fonu 549, 588, 590, 591, 593, 613 emek gc 52, 53, 57-59, 63, 64, 70, 83, 87, 88, 141, 170-181, 192-198, 209-216, 230, 231, 243, 247, 249, 252, 293, 297, 300, 307, 312, 316, 321, 324, 329, 340, 344, 349, 357, 380, 381, 393, 418, 433, 451, 463, 493, 495, 496, 497, 500-503, 508, 509, 517-523, 548, 550, 554, 555, 558, 563-565, 584, 589, 593, 599-602, 607, 608, 613, 614, 617, 620, 621, 667, 681, 686, 688, 724 emek nesnesi 182-184, 192, 301, 361, 485, 583 emek-para 102 emek piyasas 151, 379, 420, 554, 616-618, 689, 735-738 emek sreci 181, 183, 184, 188, 192, 199, 210, 319, 485 emek retkenlii 489, 504, 601 emek younluunun art 395 emek-zaman 53, 54, 65, 66, 82, 88, 109, 113, 114, 173, 175, 190-193, 199, 202, 203, 207, 210, 216, 225, 228, 229, 237, 243, 258, 296, 298, 305-313, 316, 335, 379, 388, 392, 486, 489, 490, 497, 498, 501504, 507, 508, 517, 528, 531, 538, 623 eitlik 71, 73, 225, 284, 468 evrensel emein ortalama birimi 538 ev sanayisi 290, 363, 369, 440, 441, 445, 450457, 468, 470, 479, 487, 582, 646, 678, 716 F

744

Kapital niteliksiz iiler 339, 354 nfus 261-263, 341, 342, 378, 381, 391, 412, 432, 451, 479, 481, 482, 555, 591, 596, 600, 608-619, 621-629, 638-642, 662, 666, 667, 670, 676, 677, 678, 681, 682, 683, 707, 735 Nfusun azaltlmas 703 O olumsuzlamann olumsuzlanmas 729 Orta a 54, 87, 91, 99, 129, 138, 140, 717 lm oran 251, 286, 381, 382, 444 zel mlkiyet 564, 696, 700, 704, 727, 728, 729, 734, 740 zgr iiler 173, 687 zgrlk 60, 171, 268, 269, 285, 289, 291, 518, 533, 692 P pamuk sanayisi 286 para 60-71, 79-172, 175-178, 182, 193-197, 208, 209, 212, 231, 232, 238, 239, 257, 262, 264, 268, 277, 280, 294, 296, 298, 311, 321, 375, 376, 379, 380, 382, 403, 406, 411, 418, 420, 436, 437, 466, 471, 500, 501, 513-522, 525, 527, 531-538, 545, 548, 549, 551, 558, 561, 563, 564, 566, 570, 573, 575, 577, 581, 596, 598, 637, 644, 647, 669-671, 675, 677, 679, 687, 710-718, 720-723, 727, 732, 733, 736, 738 deer ls 104-110, 116, 123, 130- 144, 393 dolam arac 120-124, 126, 127, 129-133, 139-141, 145, 158, 161, 172 deme arac 104, 129-131, 133, 138, 140146, 169, 172, 176, 177 para basma 722 para biimi 18, 60, 85, 98, 103, 116, 117, 122, 134, 138, 158, 163, 420, 549 para dolam 130, 131, 146, 172 para bana cretler 436 polieler 142 proletaryann mutlak bykl 622 Protestanlk 88, 269, 693 R rekabet 246, 250, 264, 274, 318, 333, 377, 403, 411, 412, 426, 433, 441, 445, 451, 453, 454, 463, 468, 469, 505, 526, 527, 538, 581, 585, 587, 605, 612, 614, 711, 732, 739 Rikardocular 74, 92 S Sanayi Devrimi 358-361, 409, 410, 429, 453 sanayinin ilerlemesi 536, 730 sanayi sermayesi 24, 159, 713, 715, 716, 717, 718 serbest ticaret 25, 38, 72, 119, 236, 244, 245, 276, 286, 404, 445, 459, 542, 717, 736 serflik 151, 234, 642, 689, 694, 728 sermaye deerlenme sreci 209, 210 Sermaye birikimi 169, 554, 604 sermaye ilikisi 322, 593, 594, 687 sermayenin dolam sreci 21, 545 sermayenin mutlak bymesi 618 sermayenin younlamas 456, 479, 721 serserilik 704 servet 40-42, 59, 134-139, 151, 156, 437, 595, 628, 649, 694, 721 servet kayna 437 snai evrim 599, 611, 612, 615, 631, 644 snf mcadelesi 23, 24, 138, 631 soyut insan emei 59, 64, 70, 83, 88 smrgeletirme 732, 734, 738 Smrge sistemi 724 Smr 217, 239, 579 sulama 320, 491, 652 ap 176, 244, 245 eyleme 120 T Tahl Yasalar 24, 274, 276, 434, 438, 651, 652, 685 takas 118, 123, 156, 701 tarm iileri 248, 263, 265, 266, 267, 581, 639, 659, 680, 689, 693, 694, 695, 698, 699, 709 tarmsal retim 368, 431 tarih ncesi 184, 687 tasarruf 140, 157, 177, 217, 250, 307, 312, 313, 317, 321, 325, 333, 362, 372, 373, 375, 376, 379, 392, 394, 398, 407, 410, 412, 413, 441, 444, 455, 473, 504, 509, 549, 569, 570, 572, 575, 594, 613, 615, 647, 648, 681, 729 tefecilik 94, 573, 718 tefeci sermayesi 151, 167, 717 teknoloji 358, 456, 465, 466, 603 ticaret 38, 63, 135, 142, 145, 154, 155, 163, 167, 230, 274, 375, 435, 555 toplam sermaye 214, 215, 298, 608, 609, 677 toplumsal emek 102, 109, 113, 114, 119, 161, 173-175, 189, 190, 197, 199-202, 321, 322, 336, 390 toplumsal mlkiyet 730 toplumsal rn 84, 329 toprak sahipleri 278, 410, 424, 535, 545, 558, 575, 581, 595, 658, 681, 684, 685, 693, 695 tccar sermayesi 151, 717 tketim 111, 112, 121, 126, 154, 171, 177, 186189, 193, 196, 208, 209, 232, 308, 312, 325, 344, 427, 437, 494, 500, 547, 548, 552-554, 558, 570, 572, 577, 579, 580, 582, 584, 585, 588, 593, 613, 629, 707 U ulusal bor 723 Uzmanlam ii 401 cretler 176, 281, 287, 291, 339, 352, 433-436, 450, 493, 503, 521, 522, 526, 530, 537, 538, 539, 580-584, 593, 616, 617, 647, 682, 708, 709, 712, 736 cretli emek 172, 178, 233, 514, 518, 520, 533, 559, 568, 707, 708, 712, 736 retici emek 184, 485, 486, 569, 570 retici olmayan emek 193 retim 53-59, 67, 84-91, 99,103, 109, 112-123, 126, 127, 134, 138, 140-147, 163, 171, 172, 176, 177, 183-192, 194, 196-216, 219-224, 229-237, 240, 244, 251, 252, 255, 259, 260, 264, 479, 483-510, 545-587 retim aralar 88, 185-188, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 212, 215, 230, 251, 301, 311, 316, 317, 321, 341, 343, 347, 358, 366, 545, 549, 561, 562, 563, 578, 586, 588, 589, 590, 592, 593, 601, 602, 604, 623, 677, 687, 714, 716, 728, 729, 732 retim aralar, kullanm deerleriyle 204 retim aralarnda 191, 197, 221, 224, 308, 321, 392, 407, 454, 602, 729 retim aralarndan koparlmalar 716 retim aralarndan ve eski feodal dzenin 688 retim aralarnn younlamas 320, 604, 714, 728 retim aralarnn younlamasn 728 retim arlar younlatrl 326 retim sreci 89, 189, 199, 215, 244, 252, 316, 339, 345, 454, 545, 547, 551, 552, 558, 559, 570, 571, 592, 728 rnlerin mbadelesi 83 styap 90 V vardiya sistemi 252, 255, 258, 281, 283, 453 vergiler 142, 143, 208, 219, 389, 541, 695, 703, 724 vergilerden 344, 698 Y yabanc emek 115, 119, 299, 565 yabanclama 382 yabanc rn 84, 551 Yahudiler 88, 158 yamyam 488

Meta ve Para Yararl emek 565 yardmc malzeme 372 yedek ii ordusu 615 yeniden retim sreci 547, 559, 571 yoksullama 349, 548, 694 yoksulluk 412, 441, 481, 621, 622, 630, 634 Z zanaatlar 290, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 333, 342, 351, 356, 368, 412, 422, 430, 716 Zanaatlar 348 Zor 719

745

746

Kapital

Meta ve Para

747

748

Kapital

Meta ve Para

749

750

Kapital

Meta ve Para

751

752

Kapital

Meta ve Para

753

754

Kapital

Meta ve Para

755