LSE

SANAT TARH

2
Do. Dr. Mehmet Zeki BRAHMGL

Bu kitap, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 14.02.2008 tarih ve 64 sayl kararyla 2008 - 2009 retim ylndan itibaren 5 (be) yl sreyle ders kitab olarak kabul edilmitir.

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret A

Cevat Dndar Cad. Nu.: 139 Ostim 06370 ANKARA tel.: (0312) 385 9191 belge: (0312) 354 0444 www.kozayayin.com.tr

Editr: brahim Aras Dil uzman: Ahmet Kapulu Grsel uzman: Ziya Harun Ergen Program gelitirme uzman: zlem Doan Rehberlik uzman: Trkan elik lme deerlendirme uzman: Dr. Nuri Doan ISBN: 978 - 975 - 393 - 614 - 9 Yaync sertifika nu.: 12 385

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret A

Bu eserin btn haklar sakldr ve yaynevine aittir. Eserdeki metin, soru, grsel unsurlar yaynevinin yazl izni olmadan tmyle ya da ksmen oaltlamaz, yaymlanamaz ve ticari amala kullanlamaz.

Bask: KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret A, ANKARA, 2011

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret A

Cevat Dndar Cad. Nu.: 139 Ostim 06370 ANKARA tel.: (0312) 385 9191 belge: (0312) 354 0444 www.kozayayin.com.tr

STKLL MARI
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak ; Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak. O benim milletimin yldzdr, parlayacak ; O benimdir, o benim milletimindir ancak. atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill ! Kahraman rkma bir gl ! Ne bu iddet, bu cell ? Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell... Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll ! Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm. Hangi lgn bana zincir vuracakm ? aarm ! Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm. Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm. Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar, Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma ! Nasl byle bir iman boar, Medeniyet ! dediin tek dii kalm canavar ? Arkada ! Yurduma alaklar uratma, sakn. Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn. Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn... Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn. Bastn yerleri toprak ! diyerek geme, tan : Dn altndaki binlerce kefensiz yatan. Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan : Verme, dnyalar alsan da, bu cennet vatan. Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki fed ? hed fkracak topra sksan, hed ! Cn, cnn, btn varm alsn da Huda, Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cd. Ruhumun senden, lhi, udur ancak emeli : Demesin mabedimin gsne nmahrem eli. Bu ezanlar-ki ahadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder - varsa - tam, Her cerhamdan, lhi, boanp kanl yam, Fkrr ruh- mcerred gibi yerden nam ; O zaman ykselerek ara deer belki bam. Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill ! Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell. Ebediyen sana yok, rkma yok izmihll : Hakkdr, hr yaam, bayramn hrriyet ; Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll ! Mehmet kif ERSOY
LSE SANAT TARH 2

ATATRKN GENLE HTABES

Ey Trk genlii ! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric, bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin ! Bu imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir. Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur !

Mustafa Kemal ATATRK

LSE SANAT TARH 2

NDEKLER
1. NTE TRKLER ANADOLUYA GELMEDEN NCE TRK SANATININ GERD EVRELERE GENEL BAKI A. ORTA ASYA TRK DEVLETLERNN SANATI 1. Hun Sanat 2. Gktrk Sanat 3. Uygur Sanat
...................................................................

8 8 12 14 17 17 18 18 20 22 22 23 24 26 26 29 30

............................................................................................................................... .........................................................................................................................

............................................................................................................................ ............................................................................................... ..............

B. SLAM MMARSNN GELM 2. Emevi Sanat a. Din Mimari b. Sivil Mimari 3. Abbasi Sanat a. Din Mimari b. Sivil Mimari

1. Hz. Muhammed ve Drt Halife (Erken Dnem slam Sanat) Dnemi Sanat

........................................................................................................................... .......................................................................................................................... ......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ....................................................................................................... ...........................................

4. Fatmi ve Memluk Sanat 1. Karahanl Sanat 2. Gazne Sanat

C. SELUKLU NCES TRK SLAM MMARSNN GELM

.....................................................................................................................

........................................................................................................................... ...............................................................................................

DEERLENDRME ALIMALARI

2. NTE BYK SELUKLU SANATI 1. MMAR

.......................................................................................................................................... ...................................................................................

32 32 34 34

a. Din Mimari (Cami, Medrese, Trbe) b. Sivil Mimari (Ribatlar) DEERLENDRME ALIMALARI

............................................................................................................. ...............................................................................................

3. NTE ANADOLU SELUKLU SANATI 1. MMAR

.......................................................................................................................................... ..................................................................... ...............................................................

36 36 44 48

a. Din Mimari (Cami, Medrese, Mezar Antlar) DEERLENDRME ALIMALARI

b. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Kkler)

...............................................................................................

4. NTE BEYLKLER SANATI 1. BEYLKLERN ORTAYA IKII DEERLENDRME ALIMALARI

............................................................................................... ...............................

49 50 54

2. BEYLKLERN MMAR VE SSLEMEYE GETRD YENLKLER

...............................................................................................

5. NTE OSMANLI SANATI A. DN MMAR (Cami, Medrese, Trbe) ................................................................................... 1. Erken (lk) Dnem Osmanl Sanat ...................................................................................... 2. Klasik Dnem Osmanl Sanat .............................................................................................. a. Mimar Sinan ncesi .......................................................................................................... b. Mimar Sinan ve Yaptlar .................................................................................................. c. Mimar Sinan Sonras ........................................................................................................ 3. Ge Dnem Osmanl Sanat ................................................................................................. B. SVL MMAR (Saray, Kk, Kervansaray, Han, Bedesten, eme, Sebil) ................ DEERLENDRME ALIMALARI ............................................................................................... 6. NTE TRK EL SANATLARI A. N SANATI ................................................................................................................................ 1. Trk ini Sanatna Genel Bak (Tanm ve Teknik) ......................................................... 2. Tarihsel Geliimi inde Trk ini Sanat ............................................................................ a. Seluklu ini Sanat .......................................................................................................... b. Osmanl ini Sanat .......................................................................................................... B. HALI SANATI ............................................................................................................................... 1. Trk Hal Sanatna Genel Bak ........................................................................................... 2. Tarihsel Geliimi inde Trk Hal Sanat ........................................................................... a. Seluklu Hal Sanat .......................................................................................................... b. Osmanl Hal Sanat .......................................................................................................... C. HAT SANATI ................................................................................................................................ D. MNYATR SANATI ................................................................................................................... 1. Trk Minyatr Sanatna Genel Bak .................................................................................. 2. Tarihsel Geliimi inde Trk Minyatr Sanat ................................................................... a. Seluklu Minyatrleri ......................................................................................................... b. Osmanl Minyatrleri ......................................................................................................... DEERLENDRME ALIMALARI ............................................................................................... 7. NTE CUMHURYET DNEM TRK SANATI 1. CUMHURYET DNEM TRK MMARS ............................................................................. 2. CUMHURYET DNEM HEYKEL SANATI ........................................................................... 3. CUMHURYET DNEM RESM SANATI ............................................................................... DEERLENDRME ALIMALARI ............................................................................................... OKUMA PARASI: Milletlerin Tannmasnda Gzel Sanatlarn Rol ...................................... SZLK
............................................................................................................................................. .......................................................................................................................................

55 55 61 61 62 67 69 72 78

79 79 81 81 82 86 86 86 86 87 89 90 90 90 90 91 93

94 100 103 113 114 115 120

KAYNAKA

LSE SANAT TARH 2

1.
NTE

TRKLER ANADOLUYA GELMEDEN NCE TRK SANATININ GERD EVRELERE GENEL BAKI
HAZIRLIK ALIMALARI

1. Orta Asyann neresi olduunu ve u anda Orta Asyada hangi devletlerin bulunduunu aratrarak defterinize yaznz. 2. Orhun Yaztlarnn Trk kltr ve sanat bakmndan nemini aratrnz. rendiklerinizi snfta arkadalarnza anlatnz. 3. slam sanatnn douu ve ilk yap trleri hakknda bir dev hazrlayarak snfta arkadalarnza okuyunuz. 4. Tac Mahal hakknda bilgi toplaynz. Topladnz bilgileri snfta okuyunuz.

A. ORTA ASYA TRK DEVLETLERNN SANATI

Trklerin ana yurdu Orta Asyadr. Byk Kadrgan (Kingan) dalarndan Baykal havzasna, oradan Altay Dalar boyunca dil havzasna vararak Hazar Denizi havzas, Hindiku, Pamir, Karakurum, Karanlk dalar ve Sar Irmak arasnda kalan blgeye Orta Asya denilmektedir. Bu saylan geni corafyada bugn Hindistann, inin, Moolistann, rann bir ksm ile Afganistan, Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan devletleri bulunmaktadr. Trklerin Orta Asyada kurduklar en nemli devletler; Hun, Gktrk ve Uygur devletleridir. Bu devletler, Orta Asya Trk kltr ve sanatnn ortaya konulmasnda en byk paya sahiptir. Sanatn olumas ve gelimesinde; yaanan doal evre, toplumlarn kltrel yaplar, dinsel inanlar ve ekonomik etkinlikleri nemli rol oynamaktadr. Bu nedenle Orta Asyadaki Trk devletlerinin sanatlarna bu alardan bakmak gerekir. Orta Asyada egemenlik sren Hun ve Gktrk devletlerinin yaay biimleri ve dinsel inanlar benzer zellikler gsterir. Yar gebe bir yaam tarzna, amanizm ve Gk Tanr inancna sahip bu iki devletin sanatlarnda ortak ynler vardr. At zerinde yar gebe olarak srdrlen toplumsal yaam, kk el sanatlar ile maden ve adr sanatnn gelimesini salamtr. Uygur Trklerinin yerleik yaama gemeleri, Budizm ve Manihaizm dinlerini benimsemeleri, onlarn sanatlarna farkl bir boyut kazandrmtr. Mimari alannda dinsel inanlarna uygun olarak manastrlar ve tapnaklar, barnmak iin evler, eitli dinsel kitaplar sslemek iin resimler yapmlardr. Bylece Uygurlarn yaam biimlerine uygun olarak daha gelimi bir sanat ortaya kmtr.

1. HUN SANATI
Tarihte bilinen ilk Trk devleti Byk Hun Devletidir. M 220 - MS 216 yllarnda egemenlik sren Hun Devletinin bakenti tkendir. Orhun ve Selenga rmaklar ile tken evresinde yaayan Hunlarn en gl olduklar dnem Mete Han zamandr (M 209-174). Hun Devleti, MS 48de Kuzey ve Gney olmak zere ikiye ayrlmtr. in basks sonucunda, nce Kuzey Hunlarn (158), sonra Gney Hunlarn (216) siyasal tarihleri sona ermitir.

Hunlarn en nemli yerleim merkezleri Altay dalar eteklerindeki Pazrk vadisi, bugnk Moolistanda bulunan Noin Ula ve Kazakistann Alma Ata kenti yaknlarndaki Esiktir. Yaplan eitli kazlar sonucunda bu merkezlerde birok sanat yapt ortaya karlmtr. Mimari Yar gebe yaam biimi, Hunlarda adr sanatnn, lmden sonraki yaama ait dinsel inanlar da kurganlarn gelimesini salamtr. Kurganlar, Orta Asya Trklerinin eya ve hayvanlaryla birlikte gmldkleri mezarlardr Bir kurgan, kare veya dikdrtgen biiminde, yer seviyesinin altnda, karaam ktklerinin birbirine gemesiyle oluan duvarlarn oluturduu odalardan meydana gelir (izim 1). Hun Dneminin en nemli kurganlar arasnda Pazrk ve Noin Ula kurganlar ile Esik Kurgan saylabilir. Pazrk kurganlar, 1929 ylnda, Rus arkeologlar Rudenko ve Gryaznov tarafndan bulunmutur.
Resim 1 : Pazrk kurganlarndan karlan bir belleme rneinden ayrnt, Leningrad Hermitage Mzesi

izim 1 : 5. Pazrk kurgannn kesiti

Bu kurganlarn iinde eitli at koum takmlar, keeden yaplm bellemeler (eyer alt rts) (Resim 1), geyik ba biiminde maskeler, kemerler, tokalar gibi birok eya vardr. Noin Ula kurganlar, arkeolog Radloff bakanlndaki bir kaz heyeti tarafndan ortaya karlmtr. Esik Kurgan ise 1969-1970 yllarnda, nl Kazak - Trk arkeolou Kemal Akiev tarafndan yaplan arkeolojik kazlar sonucunda bulunmutur. Alma Ata kentinin yaknlarnda, Isk Gl kysnda bulunan bu mezar, Gktrk alfabesiyle yazlm yazlar ve gen prens cesedinin zerinde bulunan altn zrhla birlikte ortaya karlan ok sayda altn sanat yapt nedeniyle bilim dnyasnda yanklar uyandrmtr. Esik Kurgannda ortaya karlan en nemli buluntu, bir Trk prensine ait olduu sanlan zrhl bir cesettir. Prensin zerinde sadan sola doru kapal V yakal ksa bir kaftan vardr. Kaftann altnda dar bir binici pantolonu ile ksa, yumuak izmeleri dikkati ekmektedir. Ayrca gen biimli, kk altn levhalarn alt alta ve yan yana konulmasyla zel bir zrh oluturulmutur. Belindeki altn levhalarla

LSE SANAT TARH 2

kapl kemerine de kn ve kabzas ssl bir bak aslmtr. Banda altn levhalarla bezeli olduka yksek sivri bir tepelik vardr (Resim 2). adr, Hun Dneminin ve yerleik dzene geinceye dein btn Trk topluluklarnn yaam birimi olmutur. adr, zellikle bozkr blgelerinde hayvanclkla geinen, yaylak ve klak arasnda gidip gelen yar yerleik Trk topluluklarnca gnmze dein kullanlagelmitir. adr sanat, gerek biimleri gerek zerindeki ilemeleri ile Trk slam mezar yaplarn etkilemitir. Hunlarn dier bir yerleim yeri olan Ulan Udede yaplan kazlarda birok Hun evi ortaya karlmtr. Bu evlerin altnda scak hava ve dumann getii stma borular vardr. Hypocauste (hipokaust) ad verilen bu stma sistemini Romallar da kullanmtr. Resim Sanat Hun Dnemine ilikin resimler kaya ve maara duvarlarnda, eitli hallarda ve bellemelerde yer alr. Bunlarn bazlar boyayla bazlar da kaznarak ya da izilerek yaplmtr. Resimlerde eitli hayvan mcadeleleri, svari ve savaan insan figrleri, dinsel inanlar ve gnlk yaamla ilgili sahneler ilenmitir. Hallarn ve bellemelerin zerine ise aplike teknii ile resimler yaplmtr. Aplike, kee zerine ince ve renkli deri ve kumalar yaptrlarak yaplan bir resim tekniidir. Bu resimlerde eitli hayvan mcadeleleri (Resim 3), geyik figrleri, kaplumbaalar, balklar, grifonlar ve az da olsa insan balar betimlenmitir. Pazrk buluntularndan bir belleme zerinde da keisi figr bunlara bir rnektir (Resim 4). Grifon, ba ve kanatlar kartal, gvdesi aslan biiminde olan mitolojik bir yaratktr.
Resim 3 : Kee zerine yaplm grifon ve da keisi mcadelesi, Leningrad Hermitage Mzesi

Resim 2 : Trk prensine ait altn zrh, Moolistan Mill Tarih Mzesi

Bu resimlerdeki kompozisyonlar stilize (sluplatrma) edilmitir. sluplatrma; bitki, hayvan veya insanlarn doadaki biimlerinin ematikletirilerek betimlenmesidir. Kk El Sanatlar (Hal, Maden ve leme Sanatlar) Trk hal sanatnn ve dnya hallarnn bilinen en erken tarihli rnei, Altaylardaki 5. Pazrk kurgannda bulunduu iin Pazrk hals olarak adlandrlan haldr. Pazrk hals 1,89 x 2 m boyutunda olup Grdes (Trk) dmyle dokunmutur.

Resim 4 : Hayvan mcadelesini gsteren bir belleme, Leningrad Hermitage Mzesi

Hal, dar ikisi geni be bordrle evrilidir. Bordr, hallarn etrafn kuatan ereve biiminde ssl

10

ya da sssz, dar ve uzun paradr. Halnn zemini drt sra hlinde altar madalyonla yirmi drt kareye ayrlm ve bunlarn ii drt yaprakl bitkisel motiflerle doldurulmutur. Halnn en i ve en dtaki dar bordrlerinde aslan ve grifon, daha dtaki geni bordrde ise svari figrleri yer alr (Resim 5). Kk boyayla renklendirilmi olan halda motifler krmz, sar ve mavi renklerdedir. nl Pazrk halsndan baka, 4. Pazrk kurganndan ve Noin Ula kurganlarndan da baz kk hal paracklar karlmtr. Trk ileme sanatnn en eski rnekleri de Hunlara ait kurganlarda yaplan kazlar sonucu bulunmutur. Pazrk kurganlarndan karlan keeden yaplm ve zeri aplike olarak ilenmi eyer rtleri, Trk ileme sanatnn bilinen ilk rnekleri olmas bakmndan olduka nemlidir. Bu yaptlar zerinde eitli hayvan mcadele sahneleri ve hayvan figrleri grlmektedir. Kurganlarda yaplan kazlarda ayrca deri, kuma, yn veya keeden giysiler de bulunmutur. e giyilen gmlekler, kee veya deriden bot ve izmeler, yn oraplar, kulaklar kapatan balklar gibi giysiler bozkrn souk iklimine ve yaamna uygundur. Trk maden sanatnn en erken rnekleri altn, gm, demir, bronz ve tun gibi maden ve bunlarn alamlar gibi objelerden olumaktadr. eitli maden yapm ve ssleme tekniklerinin uyguland bu yaptlar; gnlk kullanm eyalar, silahlar, at koum takmlarnn maden ksmlar, taklar, tokalar, tren kazanlar, adr tepelikleri gibi eitli tiplerde ve boyutlarda yaplmtr. Sz konusu yaptlarn zerinde eitli sembolik anlamlar olan aslan, kaplan, geyik, at gibi hayvanlar ve hayvan mcadele sahneleri grlmektedir.

Resim 5 : Pazrk halsndan ayrnt, Leningrad Hermitage Mzesi

Resim 6 : Hun maden sanatndan iki rnek, Leningrad Hermitage Mzesi

Orta Asya Trk topluluklarnn ortaya koyduklar kk el sanatlarnda bir slup birlii grlmektedir. Hayvan slubu diye adlandrlan bu slup, Hunlarla balam ve Gktrklerle birlikte tm Orta Asyada yaygn olarak varln srdrmtr. Hunlar, Orta Asya bozkrlarnda hayvanlarla i ie bir yaam srdrmlerdir. Bundan tr de gnlk kullanm eyalarnda, mezarlarda ele geen eitli yaptlarda grld gibi bata at olmak zere eitli hayvan betimlemelerine geni yer vermilerdir. Dokumalarnda, silahlarnda, koum takmlarnda, kap kacaklarnda at figrleri yaygn biimde kullanlmtr (Resim 6). Bunlarn yan sra grifon, yrtc hayvan, geyik, koyun gibi hayvanlarn birbiriyle mcadeleleri balca sevilen konulardr. Pazrk kurganlarnda bulunan mumyalanm cesedin vcudundaki dvmeler arasnda hayvan figrlerine yer verilmi olmas da bu slubun ne kadar yaygn olduunu gstermektedir. Hun ve Gktrklerle gelien, slamiyetten sonraki Trk sanatnda da etkisini gsteren hayvan slubu, erken dnem Trk sanatnn en nemli sanat slubudur. Daha sonralar bitkisel slubun gelitii bilinse de bu slup hibir zaman hayvan slubu kadar yaygnlamamtr.

LSE SANAT TARH 2

11

2. GKTRK SANATI
Orta Asyada siyasal ve kltrel ynden nemli bir Trk devleti kuran Gktrkler (552-744), yaklak 192 yl hkmdarlklarn srdrmlerdir. Hunlar yenerek inden Bizansa dein uzanan Gktrkler, Orta Asyadaki topluluklar bir at altnda toplayan ilk Trk devletidir. Gktrk Devletinin merkezi, Altay dalarnn dousunda, Orhun Nehri vadisinde bulunan tkendir. Gktrkler de Hunlarda olduu gibi yar gebe yaam biimleri ve dinsel inanlar(amanizm ve Gk Tanr inanc)na uygun sanat etkinlikleri (bozkr sanat) gstermilerdir. Ayrca ilk yazl belgeleri brakmalar bakmndan da Trk tarihinde ayr bir yere sahip olmulardr. Mimari Gktrklerde de lmden sonraki yaamn devamna olan dinsel inan Kudirge, Gl Bulak, Isk Gl, Tuyahta gibi blgelerde kurganlarn yapmna neden olmutur. adrlarn konut olarak kullanm Gktrkler Dneminde de srmtr. Ancak bu dnemde mimaride baz deiik trler de ortaya kmtr. Bunlardan ilki, yer stnde yaplm bazen tapnak diye de anlan ama aslnda len nemli bir kiinin ansna yaplm mezar antlardr. in mimarisinde de benzerleri grlen bu mimari dzenlemelerin en nlleri; Orhun rma kylarnda bulunan Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk mezar antlardr. Yaplan kaz ve aratrmalar, bu mezar antnn benzer bir plana sahip olduunu gstermektedir. Bunlar duvarlarla evrili bir dikdrtgen alan ierisinde, tren yolu ve bu yol zerinde, len kiinin yaptklarndan ve devletin durumundan sz eden ant, yolun iki yannda eitli heykeller ve ortada bir sunaktan olumutur. Orhun Antlar: Gktrkler Dneminin, Trk sanat ve kltr tarihi iin en nemli yanlarndan birisi de bol miktarda yazl antn gnmze gelebilmesidir. Bu antlar Trk adnn getii ilk Trke metinler ve taa yazlm ilk Trk tarihi olmalar asndan nemlidir. Ayrca antlar, zerlerindeki ejder figr kabartmalar, da keisi figr damgas ve kaplumbaa heykeli kaideleri bakmndan birer sanat yaptdr. Orhun Antlarnn en nlleri, Baykal Gl evresinde Orhun Irma kysnda bulunan Vezir Tonyukuk, Kl Tigin ve Bilge Kaan antlardr. Danimarkal bilim adam Wilhelm Thomsen (Vilhelm Tomsen), 1899 ylnda antlar zerinde sk sk yinelenen tengri Trk ve Kl Tigin szcklerinden yola karak Orhun Antlarn ilk kez okumutur. Kl Tigin Ant: 732 ylnda Kl Tigin adna aabeyi Bilge Kaan tarafndan diktirilmitir. Kalker tandan yaplan antn tepesi, bir kemer oluturacak biimde dzenlenmitir ve zerinde ejderha figr kabartmalar bulunmaktadr. Antn bat cephesine ince bir metin (Resim 7), dier yzeylerine ise olduka dzgn Trke metinler kaznmtr. Bilge Kaan Ant: Kl Tigin Antnn 1 km kadar gneyinde bulunan Bilge Kaan Ant, 735 ylnda dikilmitir. Gnmze olduka harap bir durumda gelen antn yazlar da okunamayacak derecede siliktir. ince yazlarn zerine Trke aklamalar yazlmtr.

Resim 7 : Kl Tigin Ant bat cephesi, Karakurum

12

Tonyukuk Ant: Bilge Kaann veziri, Tonyukukun yapm olduu hizmetleri belirten ant, 720-725 yllarnda vezirin kendisi tarafndan diktirilmitir. ki ayr dikili tatan (Resim 8) oluan dikdrtgen biimindeki antn ilkinde 35, ikincisinde de 27 satr bulunmaktadr. Heykel Sanat Hunlardan sonra heykel sanatndaki ilk nemli gelimeler, Gktrkler Dnemi yontularnda izlenebilir. Bu dnemde zellikle Trk ikonografisinin zelliklerini tayan gereki anlaya yakn slupla yontulmu heykeller dikkati eker. Bunlar Trk yz emasn, sa biimini ve giyim tarzn (balkl kaftan, pantolon, kemer, izme vb.) yanstan rneklerdir. Heykellerin ou, bir elleriyle silahn, br elleriyle g ve hkmdarlk sembol olan bir kadeh, kl kab vb. bir ey tutarken betimlenmitir. Gktrk heykellerinin ou; Kl Tigin, Bilge Kaan ve Resim 8 : Tonyukuk Ant, Karakurum Tonyukuk mezar antlarnn evresinde yaplan kazlar sonucu ortaya karlmtr. Bu heykellerin en nl rneklerinden biri, Kl Tigin heykelinin ba ksmdr. Mermerden yaplm bu heykelde ba tam cepheden verilmitir. Yz hatlarna kuvvetli bir ifade verilmek istendii, konturlarn da olduka yumuak olduu grlmektedir. Bataki tacn zerine g sembol olan bir kartal figr yerletirilmitir (Resim 9). Dier heykel rnekleri arasnda balballar nemli yer tutar. Balbal, Orta Asya Trk sanatnda, ldrlen her dman iin dikilen kabartmal talara verilen addr. Soylu kii veya hkmdarlarn mezarlarna ya da antlarna dikilen ve ou kez biimlendirilmemi veya ok az ilenmi talardan oluan balballar, len kiiye teki dnyada hizmet edeceine inanlan dmanlar temsil etmeleri bakmndan ilgi ekici yaptlardr. Balballar; elbiseleri, kemerleri, balklar, silahlar, salar ve byklar ile bal bana birer portre heykel zelliindedir (Resim 10).

Resim 9 : Kl Tigin heykelinin ba ksm, Ulan Bator Mzesi

Resim 10 : Balasagun yaknlarnda bulunan balbal rnekleri

LSE SANAT TARH 2

13

Dier heykel rnekleri arasnda Kl Tiginin kendisinin, einin ve Bilge Kaann (Resim 11) heykel paralar ile ba krlm birok heykel gvdesi (Resim 12) saylabilir. Gktrk sanatnda kabartmalar da dikkat eker. Kl Tigin ve Bilge Kaan antlarndaki ejderha figr kabartmalar, Kl Tiginin tacndaki kartal figr kabartmas, Kara Gl Antndaki salar ejderha biiminde insan yz kabartmalar ilgin rneklerdir. Kk El Sanatlar Gktrklere ait birok kurganda yaplan kazlarda kumalar, dokumalar ve eitli maden yaptlar bulunmutur. Bilge Kaan Mezar Ant evresinde yaplan kazlarda nl Bilge Kaan Hazinesi ortaya karlmtr. Gktrklerde keramik sanat da gelimitir. Keramik (seramik), ham maddesi toprak olup elde, kalpta ya da tornada biimlendirilmi her tr kap kacan genel addr. Gktrk keramikleri ou kez elle biimlendirilmitir ve krmz renkli astarldr. Gktrkler Dnemi ayn zamanda, slamiyetten sonra tamamen Arap yazsnn egemenliine girecek olan Trk hat sanatnn balang dnemidir. Belirli estetik zellikler ieren Gktrk yazs ve daha sonraki Uygur yazs bu sanat dalnda nemli gelimeler gstermitir. Kl Tigin Antn yazan prens Yolig Tegin, ad bilinen ilk Trk hattatdr.

Resim 11 : Bilge Kaann kumandanlk heykelinin gvdesi, Karakurum

3. UYGUR SANATI
Gktrk egemenliinin sona ermesiyle birlikte Uygurlar, Orta Asyada yeni bir Trk devleti kurmulardr (745-1226). in kaynaklarna gre bugnk Moolistandaki Selenga nehrinin dousundan balayarak Aral Gl kylarna kadar uzanan alanda yerleen Uygurlarn merkezi Karabalgasun kentidir. Uygur sanatnn temeli, eski Trk inanlar ve yaam tarzyla Budizm ve Manihaizm dinlerinin getirdii yeni dzen zerine kurulmutur. Bu yeni dzenle birlikte dier sanat evrelerinden farkl zellikler gsteren bir Uygur sanat ortaya kmtr. Uygurlarla birlikte Trk sanat ilk kez yerleik bir sanat olma niteliini kazanmtr. Bu dnemde gelitirilen sanat ve mimarlk geleri, slamiyetten sonraki Trk sanatna etkide bulunmutur.

Resim 12 : Kl Tigin Antnn yaknnda bulunan bir heykel gvdesi, Karakurum

14

Mimari Uygurlar, yerleik yaama getikleri iin deiik trde birok mimari yapt ortaya koymulardr. Dinlerinin etkisiyle tapnaklar yapmlardr. Uygur tapnaklarnda genellikle bir i avlu etrafnda dzenlenmi blmler bulunur. Avlunun ortasnda tapnan adand ilahn heykeli ve bu ilahla ilgili resimlerin bulunduu kutsal blm yer alr. Uygur tapnaklarnn en nemlileri arasnda Hoo Beta Tapna, Murtuk A Mabedi, Yar Hotodaki Ana Tapnak, Hoodaki A ve P tapnaklar saylabilir. Uygurlar zamannda, akta yaplan tapnaklardan baka kayalara oyulmu maara tapnaklar da yaplmtr. Bu maaralardan Bezeklik maara tapnaklar, Murtuk Vadisinde, Kzl Dada kayalara oyulmu krk tapnaktan olumaktadr. Bunlar yan yana yaplm, dikdrtgen veya kare biiminde, ou tonozlu, bazlar kubbeli Budist tapnaklardr. Uygurlar Dnemi, kentilik asndan nemli bir dnemdir. Dou Trkistann Uygurlar Dnemindeki en nemli kentleri ve sanat merkezleri unlardr: Barkal, Be Balk, Koo, Turfan, Karabalgasun, Karaar, Yar Hoto, Hoo, Murtuk, Toyuk, Bezeklik, Soruk, Kzl, Niya, Ordu Balk. Uygur kentlerinde sivil ve asker mimari i ie girmitir. Bu kentler, surlar ve kulelerle evrili yaama alanlarndan olumutur. Drtgen plandaki kentte drt ynden gelen yollar, genellikle hkmdarn kk veya adrnn bulunduu yerde kesimitir. Uygur yaplarnda kubbe ve tonoz, st rt olarak grlmektedir. Kubbe; yuvarlak, kare, sekiz ya da alt keli boluklarn zerine gelen yarm kre biiminde ii bo yap rtsdr. Tonoz ise bir kemer gznn kesiksiz olarak derinliine devam etmesiyle oluan meknn zerini kapatan kavisli st rt sistemidir. Yaplarda balk, tula, az da olsa ta; sslemelerde ahap ve al malzeme kullanlmtr. Stupalar, kubbeli Uygur tapnaklardr (Resim 13). Bu kubbeli tapnaklarda, duvar ile kubbe arasnda balanty salamak iin bazen tromp bazen de genler kullanlmtr. genler, daha sonra Anadolu Seluklu ve Osmanl mimarisinde Trk geni olarak adlandrlan gei sisteminin ilk rnekleridir. Hoo kentinin surlar dnda, kuzeydou tarafnda bulunan Ko Gumbaz olarak adlandrlan yaplar, Uygur kubbeli mezar antlarnn en gzel rnekleridir. Uygurlarda sivil mimarinin en nemli rnleri saraylar ve evlerdir. Hooda ortaya karlm hkmdar saray ayn zamanda ift sra surla evrili bir kaledir. Saraydaki meknlarn bazlar kubbe, bazlar ise dz at ile rtlmtr.

Resim 13 : Alev Da eteklerinde kubbeli Uygur tapnaklar, Turfan

LSE SANAT TARH 2

15

Yaplan kazlar sonucu ortaya karlan Uygur evleri, genellikle etraf duvarla evrili bir avlu iinde yer alr ve tek katldr. Evler, yerden yarm metre yksekte, tuladan bir kaide zerine yaplmtr. Evlere uzun kenarlarnn ortasndaki yuvarlak kemerli, merdivenli bir kapdan girilir. Pencerelerde kemerler ve kahverengi renkli perdeler bulunan Uygur evlerinin zeri kiremit at ile rtldr. Odalarda ise renkli demeler ve hal vardr. Kemer, iki duvar ya da aya birbirine balayan ve stteki arl yanlara datan kavisli, tayc gelere verilen addr. Yuvarlak veya sivri kemer gibi trleri vardr. Heykel Sanat Uygur heykel sanatnn kkeni balballarda aranmaldr. Heykeller; mermer, al, ta, toprak, ahap gibi malzemelerden yontularak ya da kalba dklerek yaplmtr. Uygur heykellerinden gnmze ok az rnek gelmitir. Ele geen rnekler, o zamana dein grlmeyen realist (gereki) anlayla yaplan zgn bir heykel sanatn ortaya koyar. Kzlda bulunan, pimi topraktan diz km adam heykeli en tannm heykellerden biridir. Srtnda yk tayan oturan adam heykelinde son derece realist bir yz ifadesi vardr. Heykelin boyal oluu da o gne dein grlmeyen ayr bir zelliktir; vcut esmer - beyaz karm, salar siyah olup plak vcudu kahverengi bir petemal rtmektedir. Sorukta bulunan at ba heykeli de Uygur heykel sanatnn nemli bir rneidir. Bu heykelin kalptan alya alnm kabarm yeleleri ile iddet ifade eden bir grnm vardr (Resim 14). Yelesi ile peremlerindeki kaln izgilerle at ba heykeli, deiik ve zgn bir rnektir.
Resim 14 : At ba heykeli, Soruk

Resim Sanat Orta Asya Trk resminin en nemli temsilcileri Uygur Trkleridir. Uygurlar, tapnaklar sslemek iin duvar resimleri (fresko); Manihaist kitaplar sslemek iin minyatrler yapmlardr. Fresko, ya sva zerine boyalarla yaplan duvar resmidir. Minyatr ise ounlukla eski yazma kitaplarda grlen k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan, renkli resim sanatdr. Uygur fresko ve minyatrlerinde konu olarak Buda ve Maninin yaamyla ilgili sahnelerin yan sra vakf yapanlar, mzisyenler, ktipler, dindarlar da ilenmitir. Uygur resim ve minyatrlerindeki kompozisyonlarn en byk zellii, figrlerin simetrik bir dzen ierisinde sralanm olmasdr. Bunlarda ounlukla koyu mavi ve krmz bata olmak zere parlak renklere yer verilmitir. Ayrca heykel ve resimdeki realist anlay, minyatrlerdeki figrlerin portre zelliini kazanmalarna neden olmutur. Uygurlarn en nemli freskolar Bezeklik (Resim 15), Soruk, Hoo ve Turfanda bulunmutur.

Resim 15 : Bir Uygur freskosu, Bezeklik

16

Hooda bulunan koan at freskosu realist bir resimdir. At zerindeki svarinin belden aa ksm iyi bir durumda gnmze gelebilmitir (Resim 16). Uygurlar zamanndan kalan minyatrler Manihaist kitap sayfalarnda yer alr. Bu minyatrlerde dinsel konularn yan sra gnlk yaamla ilgili sahneler de canlandrlmtr. Hooda bulunmu bir minyatrde dindarlar (sekinler, yksek rahipler) betimlenmitir. Minyatr lacivert renkli fon zerine yaplmtr. Yazlar resmi iki ksma ayrmtr. Dindarlar sada iki sra hlinde tren giysileri ile oturmulardr. Salar ayn, sakallar farkldr. Rahiplerin nnde yaz antas ve bir demet bo kt vardr. Yaznn sol yannda yrtlm ksmda, iki yannda byk birer aala dier dindar bir yazc vardr. ki byk kara zm salkm yaznn st kenarndadr (Resim 17). Uygur resimleri, Trk-slam minyatr sanatnn kaynan oluturmutur. Uygur sanatna ait yaptlarn byk bir ounluu bugn Berlin Dahlem Mzesi Turfan Odas, Yeni Delhi Mzesi Bezeklik Odas ve Leningrad Hermitage (Ermitaj) Mzesinde sergilenmektedir.

Resim 16 : Koan at freskosu, Hoo

B. SLAM MMARSNN GELM 1. HZ. MUHAMMED VE DRT HALFE (Erken Dnem slam Sanat) DNEM SANATI

Resim 17 : Dindarlar minyatr, Hoo

Hz. Muhammed ile birlikte ortaya kan slam sanat ilk rneklerini Medine kentinde verdi. Hz. Muhammedin lm zerine srasyla Hz. Ebubekir (632-634), Hz. mer (634-644), Hz. Osman (644-656) ve Hz. Ali (656-661) halife oldular. Bu dnemde slamiyet; Suriye, Irak, ran ve Msrda ok farkl kltrlere sahip geni halk kitleleri arasnda yaygnlat ve slam sanat geni bir alanda deiik sosyal ve corafi etkenler altnda geliti. slam mimarisinin ortaya koyduu en nemli yap tipi camilerdir. Bir camide harim (ibadet mekn); duvarda ibadetin ynn belirleyen ni eklindeki mihrap; kaps, merdiveni, sahanl olan ve mihrabn sanda bulunan minber yer alrd. Baz camilerde ise mihrabn yannda maksure denilen, halifeler iin yaplm parmaklk veya kafesle ayrlm bir blm bulunurdu. Bu blm Osmanl camilerinde hnkr mahfili adn almtr. Revakl avlular, genellikle camilerin bir gesidir. Avlu, bir yapnn ortasnda, nnde ya da arkasnda st ak, yanlar kapal olarak braklan blmdr. Revak, bir yapnn nnde yer alan, uzun kenarlarndan biriyle bu yapya bitiik, dier uzun kenar boyunca stunlarn tad bir kemer dizisiyle da alan, st kubbe, tonoz ya da at ile rtl mekndr. Caminin dier nemli bir gesi de minarelerdir. Minareler, krs denilen bir kaide zerinde ykselir. Minarelerde gvdeyi epeevre kuatan kenarlar korkuluklu blm erefe adn alr.

LSE SANAT TARH 2

17

slamiyetin ilk dneminde yaplan camiler, kk mescitler eklindedir. Bunlarn mimari ya da sanatsal herhangi bir zellikleri yoktur. Mescit, minbersiz kk camilere verilen addr. Hz. Muhammedin evinden camiye dntrlm olan Medine Camisi, kendinden sonraki tm camilere rnek olmutur. Yapnn kare avlusu, dou ve batda mihraba dik, kuzey ve gneyde paralel sahnlarla evrilmitir (Plan 1). Sahn, mihraba paralel ya da dik olarak uzanan, birbirinden stun sralar ile ayrlm blmlere verilen addr.
Plan 1 : Medine Camisi

Bu ilk dnemlerde yaplan camiler genellikle kare ve dikdrtgen planldr. Bu trn ilk rnekleri, Basra (622), Kfe (638) ve Amr (641-642) camileridir. slam sanatnn ilk cami tipini oluturan bu camiler, kfe plan tipinde yaplmtr. Kfe planda, sahnlar caminin gney duvarna dik veya paralel uzanr.

2. EMEV SANATI
Drt Halife Dneminden sonra halifelik Emevilere gemitir. lk Emevi halifesi MuaviResim 18 : am Emeviye Camisinin avlusu yedir. Onun dneminde devletin bakenti am olmutur. Emeviler Dneminde (661-750) slam lkesinin snrlar; douda Trkistan, kuzeyde Azerbaycan, batda Akdeniz ve spanyaya kadar genilemitir. Emeviler, fethedilen topraklarn eski kltrlerinden etkilenmitir. Emeviler Dneminde slam mimarisinde nemli gelimeler olmu, mimarinin ilk antsal rnekleri ortaya kmtr. a. Din Mimari Tunus, am, Kuds gibi kentlerde yaplan Emevi camileri transept planl yaplardr. Transept planda, yapnn gney duvarna dikey uzanan sahnlar, paralel uzanan baka bir sahnla kesiir. Mescidl Aksa Camisi (702): Halife Abdlmelik tarafndan Kudste yaptrlan bu cami, bir Bizans kilisesinin kalntlar zerindedir. Yap, bazilikal planldr. Bazilikal planda, dikdrtgen biimli yapnn ii iki sra stunla sahna blnmtr. Ortadaki sahn daha yksek ve genitir. Yapnn gney duvarna dik olarak uzanan 15 sahn, mihrap nnde paralel bir sahnla kesilmi, mihrap n kubbeyle rtlmtr. Yapda malzeme olarak kesme ta kullanlmtr. am Emeviye Camisi (706-714): Halife I. Velid tarafndan amda bir bazilikann yerine yaptrlmtr. Transept planldr. Bir sra revakl avlu, yapy ynden evirir (Resim 18). Enlemesine yneli

18

gsteren ok destekli paralel sahnl ibadet mekn mihrap nnde dik bir sahnla kesilmitir (Plan 2). Bu yapnn benzer bir rnei Diyarbakrdaki Ulu Camidir. Yapda malzeme olarak kesme ta ve tula kullanlmtr. Yapda cenneti sembolize eden servi aalar, yapraklar, kkler ve saraylar gsteren birok mozaik bulunmaktadr. Mozaik, ssleme ya da figrl yzey dekorasyonu iin yan yana renkli ta ya da cam paralar ile yaplan resim tekniidir. Seyd-i Ukba Camisi: Kayrevan (Tunus)da bulunan bu caminin yapmna 670 ylnda balanm, 726 ylnda bitirilmitir. Transept planl caminin iki sra revakla evrili bir avlusu vardr (Resim 19). Yapnn gney duvarna dik 17 sahn ile bunlar mihrap nnde kesen bir paralel sahn bulunmaktadr. Orta sahnn mihrap n ve girii kubbe ile rtldr (Plan 3). Camide malzeme olarak temelde ta, duvarlarda ise tula kullanlmtr. Caminin mihrabnda ve gney duvarnda nemli ssleme geleri vardr. Sslemede mermer, ini ve altn kakma ile bitkisel bezemelere yer verilmitir. Ayrca kfi (keli) yazlar, bitki motifleri ve geometrik desenler de gze arpar. Kubbets Sahra Camisi (691): Halife Abdlmelik tarafndan Kudste kutsal bir kayann zerinde yaptrlmtr. Bir hac merkezidir. Yapnn plan, i ie gemi iki sekizgenden olumutur. sahn evreleyen drt ayak arasnda er stun vardr. Merkezdeki sekizgenin zeri kubbe ile rtldr. Kubbe kasnann ii ini mozaiklerle, yapnn d mermer ve renkli talarla kapldr (Resim 20). ini mozaiklerde akantus ve asma yapraklar, zm salkmlar ve kanatl hayvanlar yer alr. 11. yzylda kubbe km, mozaikler dklmtr. Yap, Kanuni Sultan Sleyman zamannda byk bir onarm geirmitir.
Plan 3 : Kayrevan Seyd-i Ukba Camisi Resim 19 : Kayrevan Seyd-i Ukba Camisi

Plan 2 : am Emeviye Camisi

Resim 20 : Kubbets Sahra Camisi, Kuds

LSE SANAT TARH 2

19

b. Sivil Mimari Emeviler Dneminden gnmze dinsel mimarinin yannda sivil mimari rnekleri de gelmitir. Bunlarn en nemlileri saraylardr. Emevi halifelerinin yaamlar kentlerden ok lde getiinden mimari yaplarn ou l saray olarak yaplmtr. Kuseyr Amra Saray (711-715): rdnde av ve hamam kasr olarak yaplan saray, iki blmden oluur. Birinci blm sahnl kabul salonu, ikinci blm ise tonoz rtl hamam ksmdr. Sarayn duvarlarnda, tonoz ve kemerlerde freskolar grlr. Ayrca mermer kapl zeminde de mozaikler vardr. Fresko ve mozaiklerin konular av, banyo ve gnlk yaamla ilgili sahnelerdir (Resim 21). Meatta Saray (8. yzyl): Emevi halifelerinden II. Velid tarafndan tamamlanan saray, Kudsn dousundadr. Saray, kulelerle desteklenen duvarlara sahiptir. Kare bir avlu etrafnda sralanm meknlardan oluan sarayn tek bir kaps vardr. Saraydaki meknlar; adrvanl eref avlusu, taht salonu ve mihrabyla cami olduu kabul edilen bir blmdr (Plan 4, Resim 22). Yapnn son derece ilgin sslemeleri vardr. Bu yapda bir yandan Helenistik izler tayan kabartmalar yer alrken, dier yandan Sasani sanatnn izlerini tayan gen ve gl motifleri vardr. Sarayn en nemli zellii ta kabartmalardr. Cephe kaplamalarnn bat blm tamamen figrl, dou kaplamalar ise asma dekorludur.
Plan 4 : Meatta Saray

Resim 21 : Kuseyr Amra Saray freskolarndan bir rnek, rdn

Resim 22 : Meatta Saraynn genel grnm, Kuds

20

spanyada Endls Emevi Mimarisi spanya, daha nce 711 ylnda Emeviler Dneminde Mslmanlarn eline gemiti. Abbasi Devletinin kurulmasyla Emevi halifesi Hiamn torunu spanyada Endlse gelmi ve burada Kordoba merkez olmak zere bir emirlik kurmutur (756). spanyada 8. yzyldan 11. yzyla dein egemenlik sren Mslmanlar kendi sanatlarn, Avrupa anakarasnn gneybat ucunda grkemli bir biimde oluturup yaatmlardr. Endlste dikkati eken iki nemli yap Kordoba Camisi ve Elhamra Saraydr. Kordoba Camisi (786): 1. Abdurrahman tarafndan yaptrlan caminin ilk ekli dokuz sahnl ve on iki kemer gzl bir blm ile revakl bir avludan olumaktadr. Dz at ile kapatlan sahnlar, gney duvarna diktir (Plan 5). Orta sahn dierlerinden daha genitir. Yzlerce stunla ve iki katl kemerlerle bir orman andran caminin ii, krmz tula ve beyaz tan birlikte kullanlmasyla gz alc bir manzara sergilemektedir. lk kez bir camide at nal biiminde kemer kullanlmtr (Resim 23). Camiye birok ekleme yaplmtr. Bu eklemelerin en gzeli II. Hakemin yaptrd minberdir. Minber, ilenmi kk tahta panolarla ve fil diinden kakmalarla sslenmitir. Elhamra Saray: spanyann Granada kentinde 14. yzylda yaplmtr. Sarayn yapmnda malzeme olarak kire, akll kum ve balktan karlan krmz renkli bir kerpi kullanlmtr. Sarayn ad olan Elhamra, Arapa krmz anlamna gelmektedir. Saray blmden olumaktadr: Hkmdarn davalara bakt ve halkn kabul ettii mever blm, taht salonu ile birlikte resm kabuller iin kullanlan divan blm ve tamamen kadnlara ait olan harem blm. Sarayn i dzeni olduka karmak olup saysz koridoru ve avlular (Resim 24) bulunResim 24 : Elhamra Saray, Granada

Plan 5 : Kordoba Camisi

Resim 23 : Kordoba Camisinin iinden bir grnm

LSE SANAT TARH 2

21

maktadr. Mermer malzemeden yaplan duvarlar ok ince ilenmitir. Bahesindeki aslan heykelleri ile ssl Aslanl Havuz ok nldr (Resim 25). Elhamra Saray, hem spanyadaki slam yaplarnn hem de dnya sanat tarihinin en gzel yaplarndan biri olarak kabul edilmektedir.

3. ABBAS SANATI
750 ylnda halifeliin Abbasilere gemesi ile birlikte devletin merkezi amdan Badata tanm, slam sanat da douya doru bir yaylma gstermitir. Abbasi Devleti (750-1258) en gl dnemini Halife Harun Reit ve oullar zamannda yaamtr. Bu dnemde bir yandan fetihler srdrlm, dier yandan da kltr ve sanat etkinliklerine arlk verilmitir. Abbasiler, Emevilerin camilerde kullandklar transept plan yerine kfe plan tipini benimsemilerdir. Bu tip camiler, ibadet mekn ve revakl avludan oluur ve zerleri dz at ile rtldr. Yaplarda malzeme olarak ta yerine kerpi ve tulay yeleyen Abbasiler, sslemede de Emevilerin kullandklar mozaik ve freskonun yerine stuko (al) ve tula kullanmlardr. Stuko, tutkalla kartrlm al ve mermer tozundan olumu, mermere benzeyen bir karmdr. Stuko, duvar kaplamalar ile duvar ve tavan sslemesinde kullanlr. Son yllarda Irakn igaliyle sonulanan iki sava sonucunda Iraktaki sanat eserleri byk zarar grmtr. Bu eserlerin restorasyonu iin hem Trkiye hem de UNESCO, Iraka eitli yardmlarda bulunmutur. a. Din Mimari Bu dnem dinsel yaplarna Samarra Ulu Camisi, Ebu Dlef Camisi ile ilk trbe rnei olan Kubbets Sleybiye ve Kahirede Tolunolu Ahmet Camisi rnek verilebilir.

Resim 25 : Elhamra Saraynda Aslanl Havuz, Granada

Plan 6 : Samarra Ulu Camisi

Resim 26 : Samarra Ulu Camisinin avlusu ve d duvarlar

Samarra Ulu Camisi (848-852): Halife Mtevekkil tarafndan yaptrlan yap, slam dnyasnn en byk camisidir. Yapda malzeme olarak tula ve kerpi kullanlmtr. Kfe planl yapnn mihrap duvarna uzanan 25 sahn vardr. Avlunun kuzey cephesi , dou ve bat cephesi drt sra revakldr (Plan 6). Yapnn zerini rten dz at, sekizgen payelere oturur. Bugn yalnzca yuvarlak kulelerle evrili d duvarlar (Resim 26) ve minaresi kalmtr.

22

Samarra Ulu Camisinin byk bir minaresi vardr. Malviye tipinde 58 metre ykseklikteki minareye geni rampalarla klmaktadr (Resim 27). Caminin bezemelerinde bitki motifli mozaikler, ssleme malzemesi olarak da stuko ve tula kullanlmtr. Gerek Samarra Ulu Camisinde gerekse Ebu Dlef Camisinde sivri kemerin kullanlmaya balanmas, Trk sanatnn etkilerinin izleridir. Tolunolu Ahmet Camisi (879): Msrda kurulan Tolunoullar Devletinin kurucusu Ahmet tarafndan yaptrlmtr. Sivri kemerleri, sslemeleri ve tula mimarisiyle Trklere ait bir yapdr (Resim 28). Kfe plan tipindeki cami, yan ifte revaklarn evirdii bir avlu ile gney duvarna paralel be sahndan oluan ibadet mekn blmnden ibarettir. Tula bir yap olmasna karn caminin stunlarnda mermer malzeme kullanlmtr. Caminin rampalarla klan Samarra Ulu Camisinin minaresini andran bir minaresi vardr. Bu dnemde yaplan camilerden birisi de Samarradaki Ebu Dlef Camisi (861-862) dir. Kubbets Sleybiye Trbesi (862): Samarrada bulunan bu yap slam sanatnn ilk trbesi olarak kabul edilir. ie iki sekizgen duvardan oluan yapnn ortasnda kubbe ile rtl merkez bir blm vardr. ki sekizgen duvar arasnda bir evre koridoru bulunmaktadr. sekizgen drt kapldr. D sekizgenin kenarlarnda bulunan kaplar, yaplan restorasyon sonucu bugn pencereye dntrlmtr (Resim 29). b. Sivil Mimari Abbasiler kurduklar kentlerin planlamasnda yeni bir anlay getirmilerdir. Kentlerini yuvarlak olarak planlam, kent merkezinde nemli yaplarn konumlandrmlardr. Bu kentlerin en nemlileri Badat, Samarra ve Rakkadr.
Resim 27 : Samarra Ulu Camisinin malviye tipindeki minaresi

Resim 28 : Tolunolu Ahmet Camisi, Kahire

Resim 29 : Kubbets Sleybiye Trbesi, Samarra

LSE SANAT TARH 2

23

Resim 30 : Ukheydir Saray, Kerbela

Bunlardan Samarra; Dicle rmann dou yakasnda, 836 ylnda Halife Mutasm tarafndan, Trk askerleri iin kurulmutur. Abbasiler Dnemine ait sivil yaplardan saray ve evler bu kentlerde yaplan kazlarla ortaya karlmtr. Abbasi saraylar, Emevi saraylarna benzer. Ancak Emevi saraylarndaki ta ve mozaik sslemeler yerini al (stuko) sslemelere brakmtr. Ukheydir Saray (778): Kerbelann 48 km kadar batsnda, Halife el-Mansur tarafndan yaptrlmtr. Giri blm, tren avlusu ve kabul salonundan oluan saray Meatta Sarayna benzer. Sivri kemerlerin kullanld yapnn nileri ve stuko sslemeleri dikkat ekicidir. Emevi saraylar gibi dtan olduka korunakldr (Resim 30). Balkuvara Saray (854): Halife Mtevekkil tarafndan Dicle nehrinin kysnda yaptrlmtr. Nehirden 15 m yksekte bulunan sarayn etraf, yarm silindir kulelerle desteklenmi bir duvarla evrilmitir. Tren salonlar, arka arkaya sralanan avlular bulunan saray; ahap, mermer, stuko ile dekore edilmitir. Freskolar zerinde insan ve ku figrleri yer alr.

4. FATIM VE MEMLUK SANATI

Fatmi Sanat Fatmiler Trk devleti hidleri ortadan kaldrarak kendilerine Msrda bir devlet kurmulardr. Kahire kentini merkez edinmiler ve etrafn surlarla evirmilerdir. Yaplarnda kesme ta kullanan Fatmiler Dnemi mimarisinin en nemli zellii cephe dzenlemesidir. Fatmiler camilerde plan olarak Abbasilerin ok stunlu camilerini rnek almlar; sivri kemerler, istiridye nili motifler ve mukarnaslar ile camilerin cephelerini hareketlendirmilerdir. Mukarnas, yan yana ve st ste yerleen prizmatik gelerin da doru derece derece taarak genellikle simetrik bir dzen iinde dizildii, boyutlu, gei destei ilevi gren bir tr mimari bezeme gesidir. El Ezher Camisi (970-972): Tolunolu Ahmet Camisinin plan rnek alnarak Kahirede yaplmtr. Transept planl yapda, gney duvarna uzanan paralel sahnlar ortadan dikey bir sahnla kesilmi ve iki ucuna birer kubbe yerletirilmitir (Plan 7). Camide paye yerine antik harabelerden toplanan stunlar kullanlmtr.
Plan 7 : El Ezher Camisi

24

Yapnn cephesinde kk ince stunlar zerinde sivri kemerler, glbezekler ve alt keli yldz motifleri sralanmtr (Resim 31). Memluklar Dneminde minareleri yaplan cami, bugn Kahire niversitesi olarak kullanlmaktadr. Msrda Fatmilerden kalma dier camiler arasnda ElHakim Camisi, Mehdiye Camisi ve El Akmer Camisi saylabilir. Memluk Sanat Memluklar (1250-1517) Msrda birok kltrel etkinlikte bulundular. Burada Trk kltr ve sanatnn yerlemesinde nemli rol oynadlar. Bat Trkistandan kubbeli trbeyi getirdiler. Bu trbe ile Eyyubilerin getirdii medrese planlarn birletirerek cami planlarnda uyguladlar. Bylece yaplar hem cami hem de medrese eklinde genilettiler. Memluk mimarisinde genellikle ta malzeme kullanlmtr. Aralarnda zaman fark bulunmasna ramen Memluk ve Fatmi yaplarnn cephe ve malzemesinde ortak zellikler grlmektedir. Mukarnas, al, mozaik, ta sslemeler yaygndr. Memluk mimarisinin en nemli zelliklerinden birisi de yaplarn byk boyutlarda ve klliye olarak ele alnmalardr. Klliye; bir caminin etrafnda ina edilmi medrese, trbe, imaret, sebil, ktphane gibi eitli yaplarn tmne birden verilen addr. Baybars Camisi (1266-1269): Cami, drt eyvanl avlusuyla Byk Seluklu yaplarna benzer. Mihrap n kubbesi ve eyvan, mihrap duvarna paralel olarak blnm sahnlar kesmektedir (Plan 8). am Emeviye Camisinin zelliklerini hatrlatan bu yapnn, Anadolu Trk mimarisinde de benzerleri vardr. Sultan Hasan Medrese Camisi (1356-1362): Kahirede yaplan bu yap, drt eyvanldr. Ana eyvan mescit olarak kullanlmtr. Bu eyvana Sultan Hasann trbesi eklenmitir. Yapnn nnden geen yola uyumlu olmas iin portalin bulunduu cephe eimli yaplmtr. Renkli mermerle kapl avlunun ortasnda bir adrvan vardr. Cami, ta ve ahap ssleme sanatnn rnekleriyle grlmeye deerdir. Plan ve portali Byk Seluklu etkisindedir. Portalin yannda bulunan ifte minareler (Resim 32) Erzurum ve Sivasta yer alan ifte minareli Anadolu Seluklu medreselerine benzerlii ile dikkati eker.

Resim 31 : El Ezher Camisi, Kahire

5 10 15 20m

Plan 8 : Baybars Camisi

Resim 32 : Sultan Hasan Medrese Camisi, Kahire

LSE SANAT TARH 2

25

Resim 33 : Kaytbay Camisi ve Trbesi, Kahire

Resim 34 : Kalavun Klliyesi, Kahire

Kaytbay Camisi ve Trbesi (1464): Cephesi iki eit renkli tatan yaplan cami Kahirededir. Pencereleri ve minaresi yapya ayr bir gzellik vermektedir (Resim 33). Caminin arkasnda bulunan trbe bu dnem yaplarnn slubundadr. Kalavun Klliyesi (1284-1285): Trbe, medrese, cami ve ifahaneden oluan Kahiredeki klliye yksek duvarlarla evrilmitir. Roman ve Gotik yaplarn cephelerini andran cephesinde at nal ve bask sivri kemer biiminde, ifte kemerli pencereleri vardr (Resim 34).

C. SELUKLU NCES TRK SLAM MMARSNN GELM 1. KARAHANLI SANATI

Karahanl Devleti (840-1212), Uygur Devletinin yklmasndan sonra kurulmutur. Tanr dalarnn gney ve kuzeyini iine alan bu devletin merkezi Balasagun kentidir. Dier nemli kentleri arasnda Buhara, Tirmiz, Merv ve zkent saylabilir. Devletin snrlar zamanla Trkistan, Maverannehir ve Horasann byk bir blmn iine alacak ekilde genilemitir. Karahanllar ilk Mslman Trk devletidir. Onlar, Trk kltr ile slam kltrn kaynatrarak birok sanat yapt ortaya koymulardr. Karahanl yaplarnn temellerinde ta, duvarlarnda ise kerpi ve tula kullanlmtr. Yaplarn sslemeleri olduka sadedir. Tula malzemenin deiik dizilileriyle dekorasyon oluturmulardr. Karahanllar, dinsel (cami, trbe, medrese) ve sivil yaplar (evler, saraylar, kervansaraylar) ile daha sonraki Trk mimarisine rnek olmulardr.

26

Din Mimari 1. Camiler Blgesel malzemelerle (kerpi ve tula) yaplan Karahanl camileri, Mimar Sinann gelitirdii merkez planl byk camilerin ilk rnekleridir. Hazer Degaron Camisi (11. yzyl): Buharadaki cami kare planldr. Yapnn merkezinde drt yuvarlak ayan zerine yerletirilmi sivri kemerlerin tad bir kubbe bulunur. Bu ayaklardan yapnn drt duvarna atlan kemerlerle ibadet mekn 9 blme ayrlmtr (Resim 35). Tula ve kerpi malzeme kullanlarak yaplan bu yapda merkez kubbe btn yapya hakimdir. Bu plan, kendisinden 400 yl sonra Mimar Sinann stanbulda yapt ehzade Camisi plan ile byk bir benzerlik gsterir (Plan 9). Talhatan Baba Camisi (11. yzyl sonu): Merv ehrinde tamamen tuladan yaplan bu cami, tek kubbeli bir yapnn nasl geniletilebileceine ilikin iyi bir rnektir (Plan 10). Geni bir avlusu bulunan yapnn giriindeki kap ve aradaki duvarlarda yer alan niler cepheyi hareketlendirmitir (Resim 36). 2. Minareler Karahanllar Dneminin nemli mimari yaplarndan biri de minarelerdir. Abbasilerle balayan cami yapsndan ayr minare yapma gelenei Karahanllar Dneminde farkl bir boyut kazanr. okgen kaide zerine silindirik gvdeli yukar doru daralan minareler, tulalarn farkl dizilileriyle sslenmitir.
Resim 35 : Hazer Degaron Camisi, Buhara

Plan 9 : Hazer Degaron Camisi

Resim 36 : Talhatan Baba Camisi, Merv

Plan 10 : Talhatan Baba Camisi

LSE SANAT TARH 2

27

10 ve 12. yzyllarda yaplan minarelerden gnmze kadar gelenler arasnda Buharadaki Kalan Minare, Tirmizdeki Car Kurgan Minaresi, zkent Minaresi ve rgenteki Kutlu Timur Minaresi (Resim 37) saylabilir. 3. Trbeler Karahanl trbeleri kare planl, tula malzemeli ve sslemeli antsal yaplardr. Arap Ata Trbesi (978): Tuladan yaplan trbe; kare planl, kubbe ile rtl ve bezemelidir. Ykseltilmi giri cephesi, kubbeye geii oluturan yaprakl yonca biimli tromplaryla daha sonra yaplanlara nclk etmitir. Aye Bibi Trbesi (11. yzyl): Kare planl, kubbe ile rtl trbe; portali, alt ve ortas dar ke stunceleriyle dikkat eker. Trbe yldz, ha ve kare biiminde parlak renkli tulalarla
Resim 37 : Kutlu Timur Minaresi, rgen

kaplanmtr. Balaci Hatun Trbesi (12. yzyl): ten kubbe, dtan baska yivli bir piramit klahla rtl olan trbe tuladan yaplmtr (Resim 38). Sivil Mimari Karahanllardan kalma sivil yaplar arasnda kervansaraylar ve saraylar saylabilir. 1. Kervansaraylar Karahanllar Dnemi kervansaraylar, slamiyetten sonraki Trk kervansaraylarnn ncleridir. Ribat ad verilen bu yaplar; snrlarda, ticaret yollarnda gvenlik ve konaklama gereksinimlerini karlamak iin yaplmtr. Savunma duvarlaryla evrili ribatlar; mescit, ambar, ahr, odalar gibi blmleri ile Trk mimarisinin gelitirdii nemli yap tiplerindendir. Ribat- Melik (1078-1079): Buhara-Semerkant yolunda, kerpi ve tula malzeme kullanlarak yaplmtr. Yapnn avlularnn etrafndaki birbirine benzeyen tonozlu odalar ve meknlar, iki katl olarak

10 15M

sralanmtr (Plan 11).

Plan 11 : Ribat- Melik

28

Bugn yapnn yalnzca gney cephe duvaryla portali ayakta kalmtr (Resim 39). Karahanllar Dneminden kalan dier kervansaraylar arasnda Merv - Amul yolundaki Akakale Kervansaray (drder eyvanl, iki avlulu, Anadoludaki sultan hanlar anmsatan 11. yzyl sonuna ait nemli bir yap) Kurtlutepe (Baane) Kervansaray ve Trkmenistandaki Dehistan Kervansaray saylabilir. 2. Saraylar Karahanllardan kalma sivil yaplardan biri de saraylardr. Tirmiz Saray (11. yzyl): Karahanllardan kalma yazlk bir saraydr. Karahanllar tarafndan yaplmasna karn Gazneliler ve Byk Seluklular tarafndan da kullanlmtr. Asl saray ksm, ortasndaki drt eyvanl avlusuyla dikkat eken kare biiminde bir yapdr. Yapnn sslemelerinde hayvan figrlerinin yan sra bitkisel ve geometrik geler de bulunmaktadr.

Resim 38 : Balaci Hatun Trbesi, Cambul

2. GAZNE SANATI
Gazne Devleti (963-1187), bugnk Afganistanda kurulmutur. Bakenti Gaznedir. Bu devletin en nl hkmdar Sultan Mahmuttur. Onun zamannda Horasan ve Harzem ele geirilmitir. Gazne sanat, slamiyetten sonraki Asya Trk sanatnn ikinci nemli dnemini oluturur. Bu dnemin mimarisinde tan ve ta sslemelerin kullanl Anadolu Trk sanat yaptlaryla benzerlik gsterir. Gazneliler konumlar gerei, Hint kltr ile ran arasnda bir kpr grevi de grmtr. Gazneliler Dneminin en nemli camisi Afganistanda bulunan Leker-i Bazar Sarayndaki Ulu Camidir. Cami, mihrap duvarna paralel olarak sResim 39 : Ribat- Melikin portali, Buhara - Semerkant tunlarla ikiye blnm bir sahna sahiptir. Mihrap yolu n kubbe rtldr. Cami, gerek mihrap n kubbesi gerekse genel zellikleri asndan ilgi ekicidir. Caminin plan, am Emeviye Camisinin planyla birlikte Anadoluda ve Memluklar Dneminde Msrda etkili olmutur (Plan 12).

10

15M

Plan 12 : Leker-i Bazar Ulu Camisi

LSE SANAT TARH 2

29

Gazne mimarisinde minareler de dikkati ekmektedir. Camilerinin bugn ayakta olmad minarelerin en tannmlar Sultan III. Mesut (Resim 40) ve Behram ah minareleridir. Bu minareler, yldz biiminde tatan bir kaide stne, silindirik st gvdeden olumaktadr. Her iki minare de panolar hlinde sslenmi tula yaptlar olarak ele alnmtr. Minarelerin zerinde tulalarn deiik ekillerde dizilmesiyle oluan sslemeler, kfi yazlar, eitli bitki motifleri ve geometrik desenler bulunmaktadr. Trbe mimarisi Gaznelilerde fazla bir gelime gstermemitir. Bu dnemin mezar antlar arasnda 11. yzylda Ravzada yaplan Sultan Mahmut Trbesi ve yine 11. yzylda Sengbestte yaplan Aslan Cazip Trbesi saylabilir. Gazneliler sivil mimarlk alannda saraylar ve kervansaraylar yapmlardr. Gazneli saraylarnn en tannm Gney Afganistandaki Leker-i Bazar Saraydr (1030-1041). Saray, geni bir alana yaylan yaplardan oluur. Sarayn iinde Resim 40 : III. Mesut Kulesi, Gazne birok kk de bulunmaktadr. Saray blmleri ve kklerde ilk gze arpan zellik, eyvanl avlularn ve ke kulelerinin kullanlmasdr. Bust kenti yaknnda Hilmend rma kysnda bulunan bu sarayn nemli yaplar Orta Saray ile Gney Saraydr. Orta Saray kk boyutlu olmakla beraber, Gney Saray dev llere sahiptir. Gney Saray, drt eyvanl byk bir avlu etrafndaki yap gruplarndan oluur. Avlunun kuzeyinde bulunan taht salonunun duvarlar, Uygur duvar resimlerini hatrlatr bir biimde, Sultan Mahmutun ordusunu gsteren resimlerle donatlmtr. Gazneliler de Karahanllar gibi ribat ad verilen kervansaraylar yapmlardr. Fakat bunlarn ou harap olduundan gnmze fazla bir rnek gelmemitir. Sultan Mahmut tarafndan yaptrlan, Serahs yolu zerindeki Ribat- Mahi (1019-1020) drt eyvanl, avlulu ve kare planldr. Eyvan-kubbe birlemesinin Byk Seluklu mimarisinden nce ilk kez burada grlmesi farkl ve nemli bir zelliktir.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Orta Asya Trk devletlerinin adlarn ve merkezlerini syleyiniz. Pazrk hals nerede bulunmutur? Hakknda ksaca bilgi veriniz. Orhun Antlarnn Trk kltrndeki yerini ve nemini belirtiniz. Balbal terimini tanmlayarak Trk sanatndaki yerini syleyiniz. Hun, Gktrk ve Uygurlarn yaplarn karlatrnz. Toplum yaaylarnn ve dinsel inanlarn sanat zerindeki etkilerini syleyiniz. Uygur resim ve minyatrlerindeki konu, kompozisyon ve renk anlayn belirtiniz. Elhamra Saray hakknda bilgi veriniz. Abbasilerin yaplarnda kullandklar ssleme teknikleri hakknda bilgi veriniz. Kurgan, aplike, grifon, kubbe, tonoz, avlu, revak, eyvan, fresko, mozaik, mihrap, minber ve minare terimlerinin anlamlarn syleyiniz.

30

2.
NTE

BYK SELUKLU SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Byk Seluklu Devletinin kuruluunda rol oynayan Seluklu sultanlarnn, sanata verdikleri nemi aratrnz. Bu bilgileri snfta arkadalarnzla paylanz. 2. Karahanl ve Gazneli sanatlarnn Byk Seluklu sanatnn oluumundaki yerini verilen resim ve metinleri inceleyerek anlamaya alnz. 3. Byk Seluklu yaplar ile Anadolu Seluklu yaplarn karlatrarak benzerliklerini bulmaya alnz.

BYK SELUKLU SANATI

Byk Seluklu Devleti, Ouz Trkleri tarafndan Horasanda kurulmu ve adn Seluk Beyden almtr. Seluk Bey zamannda devletin snrlar Maverannehire kadar genilemitir. Seluk Beyin lmnden sonra devletin bana Turul ve ar beyler (1040-1063) geti. Byk Seluklular, onlarn dneminde daha da glendi. Devletin merkezi nce Niabur daha sonra Rey ehri oldu. Bu dnemde ran tamamen Byk Seluklularn ynetimine girdi. Turul ve ar beylerden sonra devletin bana Alp Aslan (1064-1072) geti. Alp Aslan zamannda 1071de Bizansa kar kazanlan Malazgirt Zaferi ile Anadolunun kaps Trklere ald. Alp Aslann lmnden sonra devletin bana olu Melikah getirildi. Melikah dnemi (1072-1092) her ynyle Byk Seluklularn en parlak dnemi olmutur. Bu dnemde btn ran, Arabistan, Suriye ve Filistin Seluklularn egemenliine gemitir. Melikahn lmnden sonra srayla baa geen Berkyaruk (1092-1104), Muhammed Tapar (11151118) ve Sultan Sencer (1118-1157) zamannda devlet ynetimi gittike zayflam bir daha da eski gcne kavuamamtr. Sultan Sencerin lm ile Byk Seluklu Devleti sona ermitir (1157). Byk Seluklular egemen olduklar ran, Horasan, Irak, Suriye ve Anadoluda cami, trbe, medrese, saray, kervansaray gibi birok mimari yapt ortaya koymulardr. Byk Seluklularn sanatnn kkeninde Karahanl ve Gazneli sanatlarnn etkisi vardr. Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli mimarisinde grlen eyvan ve avlu gibi geleri camilerinde kullanmlardr. Bu dnemde grlen drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli cami tipi, ran ve Orta Asyadaki yaplarda kullanlmtr. Ayrca bu dnemde mimariye; ift kubbe, keli at, sivri kemer, silindirik ve yivli yksek ince minare gibi birtakm yenilikler de getirilmitir. Byk Seluklu yaplarnda ssleme nemli bir yer tutar. Sslemede zellikle Gaznelilerin etkisinde kalan Byk Seluklular yaptlarnda tulalar farkl biimlerde dizerek eitli geometrik desenler oluturmulardr. slam sanatna zg olan arabesk (kark bezeme) ile kfi ve nesih yaz yaplarn sslemesinde kullanlmtr. Byk Seluklular ayrca yaplarnn i ve d yzeylerinde stuko (al) kullanmlardr. Bu stukolarn zerinde insan ve hayvan figrlerinin yan sra eitli geometrik desenler ve yazlar da bulunmaktadr.

LSE SANAT TARH 2

31

1. MMAR
Byk Seluklular egemen olduklar topraklarda dinsel ve sivil alanda birok mimari yapt ortaya koymulardr. Ancak bu yaptlarn birou zaman iinde, birou da Mool istilas sonucu yok olduundan gnmze fazla bir rnek gelmemitir. a. Din Mimari (Cami, Medrese, Trbe) 1. Camiler Byk Seluklularn randa yaptklar camiler Mescid-i Cuma olarak adlandrlr. Byk Seluklular camilerinde drt eyvanl, avlulu medrese plann eyvanl tip denilen yeni bir cami emasnda gelitirmilerdir. Bu cami tipi; byk bir avlu etrafnda, revaklarn ortasnda yer alan karlkl drt antsal eyvan ve ara meknlardan olumutur.
Resim 41 : Isfahan Mescid-i Cuma Camisinin avlusu

Isfahan Mescid-i Cuma Camisi (10801088): Tuladan yaplan bu cami, ortada geni bir avlusu (Resim 41) bulunan drt eyvanl bir yapdr. Caminin girii, avlunun gney cephesinde bulunan byk eyvandan salanr. Giri eyvannn zeri kubbeyle rtldr. Mihrap n kubbesinin demet payelere oturmas, yne er kemerle geit vermesi ve kubbeye geiin dilimli tromplarla salanmas Karahanl sanatnn etkisini aka gstermektedir. Zevvare Mescid-i Cuma Camisi (1135): Mihrap n kubbeli ve drt eyvanl avlulu bir yapdr (Plan 13). Tula malzeme kullanlarak yaplan; l ve oranlar asndan son derece olgun ve bir btnlk gsteren bu yapdan sonra, btn ran ve Orta Asyadaki yaplarda bu plan uygulanmaya balam ve bu plan Byk Seluklulardan sonra zellikle Anadolu Seluklu yaplarnda kullanlmtr. Bu dnemden kalma dier camiler arasnda Ardistan Mescid-i Cuma Camisi (1158-1160), Glpayegan Mescid-i Cuma Camisi (1108-1118) ve Kazvin Mescid-i Cuma Camisi (1113) (Resim 42) saylabilir. 2. Medreseler Byk Seluklular zamannda devlet memuru ve devlete destek olacak aydnlar yetitirmek amacyla medreseler kurulmutur.

10

15M

Plan 13 : Zevvare Mescid-i Cuma Camisi

Resim 42 : Kazvin Mescid-i Cuma Camisi

32

lk Byk Seluklu medresesi Turul Beyin istei ile Niaburda yaplmtr. Bunu Badat, Rey, Herat, Tus, Hargird, Isfahan ve Basra medreseleri izlemitir. Nizamiye Medresesi (11. yzyl): nl Byk Seluklu veziri Nizaml Mlk tarafndan Badatta yaptrlmtr. Yaplan aratrmalar, yapnn kare biimindeki avlusunun her kenarnn ortasnda byk bir eyvan bulunduunu ortaya koymutur. Medrese, bugn yalnzca arkeolojik bir kalnt durumundadr. 3. Trbeler Byk Seluklular Dneminin mezar antlar, trbe ve kmbet mimarisinin en gzel ve en nemli rnekleridir. Karahanl ve Gazneli mezar antlarndan etkilenerek yaplan bu yaplar, kendi ilerinde deiik gr ve tasarmlara sahiptir. Az da olsa tatan yaplm rneklerin grld mezar antlar, tuladan yaplm olup tulann ssleme gesi olarak kullanld zgn yaptlardr. Trbe ve kmbetler; sultanlara, emirlere ve nemli devlet adamlarna ait olan mezarlardr. Byk Seluklu trbeleri genellikle drt keli, okgen veya yuvarlak planlarda yaplmlardr. Bunlarn zerleri kubbe ile rtldr. Trbelerin ou iki katldr. st kat mescittir. Merdivenle inilen alt kat ise mezarn bulunduu mahzen ksmdr. Kmbetler de genellikle okgen veya silindirik gvde zerine yaplmtr. Ancak kmbetlerin zerleri konik veya piramit biiminde bir at ile rtldr. Byk Seluklularn yaadklar ran, Trkistan, Suriye, Anadolu gibi lkelerde sz konusu trbe ve kmbetlerin ok gzel rnekleri vardr. Sultan Sencer Trbesi (1157): Mimar Muhammed Bin Atsz olan trbe Horasann Merv ehrindedir. Trbe, estetik zellikleri bakmndan Byk Seluklu trbe mimarisinin ulat en son aamay gsterir. Kare planl, ok zengin sslemelere sahip, dtan galerili ve ift kubbeli bir yapdr (Resim 43). D kubbe bir kasnakla i kubbenin zerine oturtulmutur. Kubbeye tromplarla geilir (Plan 14). Dtaki kubbe, firuze srl tula ile kaplanmtr. Radkan Kmbeti (1108): Orta Asya Trk adrlar rnek alnarak Horasanda yaplmtr. Kmbet; 22 m boyunda, 36 yuvarlak yivle evrili, iten kubbe, dtan konik at ile rtl silindirik bir yapdr (Resim 44). Yiv, bir yzey zerine oyulan ince oluk gibi bir yoldur.
Resim 43 : Sultan Sencer Trbesi, Merv

Plan 14 : Sultan Sencer Trbesi

Resim 44 : Radkan Kmbeti, Horasan

LSE SANAT TARH 2

33

Konik atdan aa doru sarkan friz zerindeki ssleme geleri, adrlardaki saak motiflerini andrr. Byk Seluklulardan kalma dier mezar antlar arasnda Kimar Kmbeti (Horasan) (13. yzyl), Kmbet-i Surkh (Meraga) (12. yzyl sonu) ve Demavent Kmbeti (11. yzyl), saylabilir.
Plan 15 : Ribat- erif

b. Sivil Mimari (Ribatlar) Karahanl ve Gaznelilerin gelitirdikleri kervansaray mimarisini, Byk Seluklular ele alarak antsal yaptlar ortaya karmlardr. Bu dnemde kervansaraylara genelde ribat ad verilmektedir. Byk Seluklu ribatlar, Trk tarihi ve sanatnda nemli yeri olan yaplardr. Anadolu Seluklular Dneminde yaplan kervansaray ve sultan hanlarn byk lde etkilemitir.

Resim 45 : Ribat- erif Kervansaray, Niabur - Merv yolu

Byk Seluklular Dneminde yollar boyunca hem kervanlarn gereksinimlerini ve gvenliklerini salamak hem de asker ve ticari kafilelerin barnmalarn salamak iin birok ribat yaplmtr. Ribat- erif (1114): Melikahn olu Mehmet Tapar zamannda Niabur-Merv yolu zerinde yaplmtr. Yap drt eyvanl ve avlulu iki blmden olumutur (Plan 15). Dtan kaleye benzeyen ribatn ii bir saray andran zenginliktedir. Birinci blm olduka yalndr. kinci blm; kubbeli camisi, revakl avlusu, kk avlulu zel daireleri ile her eit konforu iine almaktadr (Resim 45). Kervansarayn duvarlar kerpitendir. Byk Seluklular zamanndan kalan dier kervansaraylar arasnda Niabur - Sebzevar yolundaki Ribat- Zafarani (12. yzyl) ve Damgan - Simnan yolundaki Ribat- Anuirvan (1029-1049) saylabilir.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. Byk Seluklu Devletinin kurulu tarihini, nemli sultanlarn ve merkezlerini syleyiniz. 2. Byk Seluklular Dneminde hangi yap trlerinin olduunu ve kullanlan malzemeyi rneklerle aklaynz. 3. Byk Seluklu yaplarnda kullanlan drt eyvan emasnn nemini ve zelliini belirterek bu plan emasnda yaplm olan yaptlara rnekler veriniz. 4. Kmbet ne demektir? Bir kmbet emas izerek blmlerini gsteriniz. 5. Byk Seluklu trbelerine rnek vererek zelliklerini sralaynz. 6. Ribat nedir? Byk Seluklu ribatlarndan rnekler vererek zelliklerini ve ilevlerini aklaynz.

34

3.
NTE

ANADOLU SELUKLU SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Anadoluda kurulan ve Anadolu Seluklu sanatnn olumasnda da etkili olan ilk Trk beyliklerini aratrnz ve kurulduklar blgeleri harita zerinde gsteriniz. 2. Anadolu Seluklular Dneminden kalan mimari yaplarn youn olarak bulunduklar yerleri reniniz. 3. Atatrkn Trk sanat ve Trk tarihi hakkndaki grlerini eitli kaynaklardan aratrarak defterinize yaznz.

ANADOLU SELUKLU SANATI

Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu hzla Trklemeye balamtr. Anadolunun deiik yerlerine dalan Trk komutanlar farkl yerlerde ilk Trk beyliklerini kurmulardr. Anadoluda kurulan ilk Trk beylikleri ve kurulduklar blgeler unlardr: Danimentliler (1080-1178): Sivas, Kayseri, Malatya Artuklular (1102-1409): Mardin, Diyarbakr, Harput ve Hasankeyf evresi Saltuklular (1072-1202): Erzurum ve evresi Mengcekliler (1080-1228): Erzincan, Kemah ve Divrii evresi Kurulan bu ilk Trk beylikleri, Anadolunun Trklemesine nemli katk saladlar. Bata Erzurum, Erzincan, Sivas, Kayseri, Mardin ve Diyarbakr olmak zere birok kent bu dnemde nemli bir kltr, ticaret ve sanat merkezi durumuna geldi. Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluda kurulan dier bir devlet de Anadolu Seluklu Devletidir (1077-1308). Bu devlet, Seluklulardan Kutalmn olu Sleyman ah tarafndan kurulmutur. Devletin merkezi nce znik sonra Konya olmutur. Sleyman ahtan sonra devletin bana srasyla I. Kl Arslan, I. Mesut ve II. Kl Arslan gemitir. Anadolu Seluklu Devletinin en nl hkmdar I. Alaeddin Keykubattr. Onun dneminde Anadoluda siyasal birlik byk lde salanm, Anadolunun birok kenti nemli birer kltr ve sanat merkezi durumuna gelmitir. I. Alaeddin Keykubatn lm zerine yerine II. Gyaseddin Keyhsrev gemitir. Bu dnemde Moollarla yaplan Kseda Sava (1243) kaybedilmi ve Anadolu, Mool egemenliine girmitir. Devletin siyasal birlii bozulmu, bir sre sonra da Anadolu Seluklu Devleti sona ermitir. Anadolu Seluklu sanat ilk Trk beylikleri dnemi sanatndan etkilenmi ve gelimitir. Bu dnemde ortaya kan Anadolu Seluklu sanat, Anadoluda gelien Trk sanatnn Osmanllardan nceki en nemli blmn oluturur.

LSE SANAT TARH 2

35

Anadolu Seluklu sanatnn gelimesinde en nemli rol, Byk Seluklu sanat stlenmitir. Byk Seluklu sanatnn kkeninde ise Orta Asya Trk ve slam sanatlarnn etkisi vardr. Zamanla bu sanatlarn geliimi, Anadoluda farkl bir senteze ulam, Anadoludaki uygarlklarla olan etkileim sonucunda da zgn bir Anadolu Trk sanat ortaya kmtr. Anadoluya gelen Trkler, Anadoluda yeni yap teknikleri ortaya koymaktan ok, eldekileri ustalkla gelitirmi, blgesel malzeme ve teknikleri arlkl olarak kullanmlardr. Anadolunun kuzey blgelerinde ahap, gney blgelerinde ta, dier blgelerinde ise kerpi malzeme kullanlmtr. Byk yaplarda genellikle ta duvar yapmna arlk verilmitir. Yaplarn zerini rtmek iin ahap at, ta tonoz ve tula kubbe kullanlmtr. Anadolu Seluklu mimarisinde sslemenin nemli bir yeri vardr. Anadolu Seluklular, ta yaplarn portallerinde, minarelerinde, mihraplarnda, kemerlerde ve stun balklarnda kullanmlardr. Yaygn olarak kullandklar geometrik ve bitkisel bezeme dnda yaplarda figrl sslemelere de yer verilmitir. Kubadabad Saray inilerindeki insan figrleri buna rnektir (Resim 46). Ayrca Hititlerden bu yana Anadoluda bilinen ift bal kartal (Resim 47), aslan ve ku figrleri de ta ve ini zerine ilenmitir. Anadolu Seluklular portallerin kemerlerinde, kitabelerde kfi yazy ssleme amacyla kullanmlardr. Bu yazlar genellikle ta ve ini zerine yazlmtr.

Resim 46 : Kubadabad Sarayndan insan figrl ini rnei, ini Eserleri Mzesi, Konya

Resim 47 : ift bal kartal figrl ta kabartma, Ta ve Ahap Eserleri Mzesi, Konya

Tula, Anadoluda tan yannda yardmc malzeme olarak kullanlmtr. zellikle kubbe ve minarelerde kullanlan tula, geometrik dzenleme ile dekoratif kompozisyonlar oluturacak biimde dzenlenmitir. Anadolu Seluklu yaplarnda ana giri kaps (portal), ou zaman yapdan daha yksektir. Kaplar ve pencereler genellikle sivri kemerlidir. Tan ve tulann yan sra al ve ini ssleme de Anadolu Seluklu yaplarnda ska grlmektedir.

1. MMAR
a. Din Mimari (Cami, Medrese, Mezar Antlar) 1. Camiler Anadolu Seluklularnn Anadoluda yapm olduklar ilk camiler ok stunlu ulu cami tipindedir. Bu dnemin nemli rneklerinden olan ahap destekli camiler 13. yzyldan itibaren yaplmaya balanmtr.

36

Resim 48 : Diyarbakr Ulu Camisi, avludan yapnn kuzey cephesine bak Plan 16 : Diyarbakr Ulu Camisi

Diyarbakr Ulu Camisi (1091-1092): Byk Seluklu sultan Melikah adna yaplan cami, Anadoludaki Trk camilerinin ilk rneidir. Artuklular ve Osmanllar Dnemindeki onarm ve eklemelerle byk bir klliye durumuna gelen yap, dzgn kesme ta malzeme ile yaplmtr (Resim 48). badet meknnda gney duvara paralel uzanan sahn, ortada dik bir sahnla kesilmektedir. Dik sahnn ats daha yksektir. Yapnn revakl bir avlusu vardr (Plan 16). Bu plan, am Emeviye Camisinin kubbesiz biimidir. Caminin zeri dz ahap atyla rtldr. aty tayan payeler, birbirine sivri kemerlerle balanmtr. Yapda Roma Dneminden kalma stunlar da kullanlmtr. Portaldeki hayvan mcadele sahnelerini konu alan kabartmalar ilgi ekicidir. Konya Alaeddin Camisi (1219): Yapmna Sultan Mesut ve I. Kl Arslan dneminde balanan cami, Alaeddin Keykubat dneminde tamamlanmtr (Resim 49). Camide kfe ve transept planl iki blm vardr. Doudaki kfe planl blmde, gney duvarna paralel yedi sahn bulunmaktadr. Bu blmdeki 62 stun, dz bir aty tamaktadr. Cami, batda drt sahnl bir blmle geniletilmitir (transept planl blm). Bu blmde gney duvarna paralel uzanan sahn, zeri kubbe ile rtl geni bir sahnla kesilmitir (Plan 17).
Resim 49 : Konya Alaeddin Camisi

Plan 17 : Konya Alaeddin Camisi

Kesme tatan yaplan caminin avlusunda birisi tamamlanm (II. Kl Arslana ait) dieri yarm kalm iki kmbet vardr. Abanoz aacndan yaplm 1155 tarihli en eski Anadolu Seluklu minberi ve ini mozaiklerle ssl mihrab ile nemli yaptlar arasnda yer almaktadr.
LSE SANAT TARH 2

37

Kuzey cephesindeki portallerde kullanlan iki renkli kesme ta iilii ve cephe dzenlemesi ile yap, Anadolu Seluklu camileri iinde ayr bir yere sahiptir. Yapnn iki renkli, dml mermer portali, Konya Karatay Medresesinin portali ile benzerlik gsterir. Malatya Ulu Camisi (1224): Yapmna Alaeddin Keykubat dneminde balanm ve II. Keykavus zamannda (1247) tamamlanmtr.
Resim 50 : Malatya Ulu Camisi

Yap, malzemesi ve planyla Byk Seluklu camilerine benzer (Resim 50). Dikdrtgen planl camide, mihrap n kubbesi ile revakl i avluya alan eyvan dndaki blmler tonozlarla rtlmtr (Plan 18). Tula ve kesme ta malzeme dnda caminin eyvannda ve avlu revaklarnda siyah, beyaz, lacivert ve yeil renkli ini mozaikler kullanlmtr. Divrii Ulu Cami ve ifahanesi (1228-1229): Anadolu Seluklu yaplar arasnda i ve d mimari zellikleri ve slubu ile dikkat eken bir yapdr (Resim 51). ifahane camiye bitiik olarak yaplmtr. Cami, gney duvarna dik uzanan be sahndan oluur. Orta sahn dierlerinden daha genitir (Plan 19).

Plan 18 : Malatya Ulu Camisi

Camide rt sistemi olarak deiik tonoz ve kubbe eitleri kullanlmtr. Minare, caminin gneybat kesindedir. Camiden 12 yl sonra yaplan minberi, abanoz aacndandr. Tiflisli Ahmet ustann yapt minber, rumi ve kvrk dallarla ilenmi, panolar geometrik yldzlar oluturacak biimde dzenlenmitir. Kesme ta kullanlan yapda, farkl slup zellikleri gsteren drt portal vardr.

6m

Plan 19 : Divrii Ulu Cami ve ifahanesi

Resim 51 : Divrii Ulu Cami ve ifahanesi

38

Kuzey portali ifte yaprak, palmet, lotus gibi motifler, kk iekler, rumiler ve yldz biimli sslemelerle doldurulmutur. Kapdaki bu sslemeler Barok zellikler yanstr. Bat portali yzeysel sslemeleri ile daha sade grnmldr. Kapnn duvara bitien kuzey kenarnda ift bal kartal figr (Alaeddin Keykubatn armas), bunun yanndaki duvarda da tek aya stnde, ba eik bir doan kuu figr gze arpmaktadr. Dou portali minberle ayn zamanda (1241) yaplmtr. Bu portalde daha ok geometrik bezeme kullanlmtr. ifahane portali yapnn tm cephesine hakimdir. Portali, ok geni bir sivri kemer snrlandrr (Resim 52). ki yannda iri kaval silmeler zerinde biri silinmi iki insan ba betimlenmitir. Bu figrlerden biri ay, dieri de gnei simgeler. Silme, yaplarda ayn zamanda bir ss gesi oluturacak eitli blmleri birbirinden ayran, kesiti girinti ve kntl, pervaz ilevine sahip mimari gedir. Kaval silme, knts yarm ya da drtte bir ember biiminde, yuvarlak profili olan silmedir. Cami, ifahane ve trbeden oluan Anadolunun bu en eski klliyesi, mimari ve sslemesiyle yeniliklerle dolu bir yapdr. Yapnn sslemesi tm Anadolu Seluklu yaplarnda olduu gibi portal, mihrap ve minberde toplanmtr. zellikle I. Alaeddin Keykubatn (1229) bata olduu dnemden Mool istilasna (1243) kadar geen srede ssleme geometrik zellikler gsterir. Bu dnem, Anadolu Seluklu sanatnn klasik dnemidir. Kayseri Hac Kl Camisi (1249): Cami ve medrese ile birlikte yaplan yapda bu iki farkl ileve sahip meknlar, revakl bir avlu balar. Yap, d grnm ile Anadolu Seluklu yaplarnn bir tekrardr (Resim 53). Cami blmnn sahn mihrap n kubbeli, gney duvarna dikey olarak uzanan be blmelidir. Caminin iinde ok sayda stun vardr (Plan 20). Ahap Direkli Camiler Anadolu Seluklularnda ilgi ekici yaplar arasnda bir de ahap direklerin veya stunlarn tayc olarak kullanld camiler yer almaktadr. Bu camiler, Orta Asya Trk slam mimarisinde grlen Karahanl ve Gazneli ahap direkli camilerle benzerlik gsterirler.
Resim 53 : Kayseri Hac Kl Camisi Resim 52 : Divrii Ulu Camisinin ifahane portali

Plan 20 : Kayseri Hac Kl Camisi

LSE SANAT TARH 2

39

Ahap malzemenin kullanld camilerde kfe ve bazilikal plan uygulanmtr. Beyehir Erefolu Camisi (1298): Erefolu Sleyman Bey tarafndan yaptrlm bazilikal planl bir yapdr. Camide gney duvara uzanan yedi sahn, krk sekiz adet ince uzun aa direk zerine dz at ile rtldr. Orta sahn dierlerinden daha geni ve yksektir (Plan 21). Mihrap nndeki ii ini mozaiklerle ssl kk kubbe dtan piramit bir klahla rtlmtr (Resim 54). Caminin tavan kirilerinde ve konsol aralarnda kalem ileri vardr. Ceviz aacndan yaplm minberi, caminin slubuna uygun ilenmitir. Caminin mihrab, ahap iilii ve ini mozaiklerle al sslemenin uyumlu bir biimde kullanld gzel bir rnektir (Resim 55).
Resim 54 : Beyehir Erefolu Camisi

Plan 21 : Beyehir Erefolu Camisi

Ankara Aslanhane Camisi (1290): Kitabesine gre iki Ahi kardein yaptrd cami, aa direkler zerine antik balklarn kullanld dz atl bir yapdr (Resim 56). Bazilikal planl yap, gney duvarna dikey be sahndan olumutur. Orta sahn daha geni ve yksektir. Firuze ve mor renkli ini mozaik ile al sslemelerin uyumlu bir biimde kullanld mihrap, Anadolu Seluklu sanatnn nemli bir rneidir. Afyon Ulu Camisi: 1272 ylnda yaplan cami, 1341 ylnda Karamanoullar zamannda onarm grmtr. Kfe planl camide gney duvarna dikey uzanan dokuz sahn vardr. Yapda krka yakn mukarnas balkl aa direk kullanlmtr. Camide kullanlan ahap malzeme, yer yer kalem ii sslemelerle renklendirilmitir. Yapnn zeri dz at ile rtldr. Konya Sahip Ata Camisi (1258): nl Anadolu Seluklu mimar Kelk bin Abdullah tarafndan yaplmtr. Portaldeki kitabesine gre Anadolu Seluklularnn bilinen en eski ahap direkli camisidir. Caminin zgn biiminden gnmze yalnzca mo-

Resim 55 : Beyehir Erefolu Camisinin iinden bir grnm

Resim 56 : Ankara Aslanhane Camisinin iinden bir grnm

40

zaik sslemeli ini mihrab ile tula ve ini sslemeli minaresi gelebilmitir (Resim 57). zgnnde ifte minareli olarak ina edilen cami Anadoludaki dier ifte minareli yaplarla birlikte nemli grubun bir rneidir. 2. Medreseler Anadolu Seluklu yap trlerinden birisi de medreselerdir. Medreseler, din retimi ve slam hukuku yannda; tp, felsefe, tarih, astronomi ve matematik gibi bilimlerin de okutulduu retim kurumlardr. Anadolu Seluklu medreseleri, Orta Asya ve randa gelien slamiyetten sonraki Asya Trk mimarisinden etkilenmi, kendilerinden sonraki Beylikler Dnemi ile Osmanl medreselerini etkilemitir. Anadolunun eitli yerlerinde Anadolu Seluklular tarafndan yaplan birok medrese vardr. Bu medreseler plan bakmndan kapal avlulu (kubbeli) medreseler ve ak avlulu (eyvanl) medreseler olmak zere iki grupta toplanr. a. Kapal Avlulu (Kubbeli) Medreseler Bu medreseler, ortada zeri kubbe ya da tonoz rtl bir avlu ve bu avluya alan odalardan oluur. Bu odalar ktphane, dershane, renci odalar, trbe ve mescit amacyla kullanlmtr. Anadoluda tarihi bilinen en eski kubbeli medreseler, Niksar ve Tokatta yaplan Yabasan medreseleridir. Moloz tatan yaplm olan medreselerde kare planl avlunun kubbe ile rtl olduu, kalan yap izlerinden anlalmaktadr (Plan 22). Konya Karatay Medresesi (1251): Emir Celaleddin Karatay tarafndan yaptrlan medrese, gerek mimari dzeni gerekse sslemeleri ile Anadolu Seluklu mimarlnn nemli yaptlarndan biridir. Yapnn kuzey cephesinde bulunan portalden kare planl zeri kubbe rtl mekna, oradan da medresenin iine girilir (Resim 58). Yapnn kare planl avlusunun kuzey ve gneyinde renci odalar; batsnda eksende eyvan, eyvann iki yannda zeri kubbe rtl iki mekn vardr. Bunlardan gneybatdaki Celaleddin Karatayn trbesidir. renci odalarnn ald avlunun ortasnda bir havuz bulunmaktadr.
Resim 58 : Konya Karatay Medresesi Plan 22 : Tokat Yabasan Medresesi Resim 57 : Konya Sahip Ata Camisi portali

LSE SANAT TARH 2

41

Kare planl avluyu rten kubbeye gemek iin yelpaze biimli genler kullanlmtr. Arln kaybetmi ve ykselmi olan kubbe, ana eyvanla iyice kaynaarak uyumlu bir mekn birlii oluturmutur (Plan 23). Bu plan, daha sonralar Osmanl camileri mimarisine bir hazrlk oluturmutur. Avluyu rten kubbe ini mozaiklerle kapldr. Lacivert zemin zerine firuze renkli yldz sslemeler gkyzn andrmaktadr. Bu zellik yapnn ilevi ile ilgili olmaldr. Tek katl yapda malzeme olarak kesme ta, mermer ve tula kullanlmtr.
0 1 10m

Konya nce Minareli Medrese (1258): Sahip Ata tarafndan nl mimar Kelk bin Abdullaha yaptrlmtr. Medrese, adn srl tulalarla yaplm minareden almaktadr (Resim 59). Krehir Caca Bey Medresesi (1272): Balangta rasathane olarak yaplm, sonradan medreseye dntrlmtr. ki renkli tatan yaplm yksek portali, trbesi ve ke kuleleriyle cephesi olduka gsterilidir (Resim 60). Malzeme olarak iki renkli kesme ta kullanlan yapnn inilerle ssl minaresi,

Plan 23 : Konya Karatay Medresesi

Resim 59 : Konya nce Minareli Medrese

yapnn arkasndadr. Yapnn ortas ak byk kubbesi, rasat (gzlem) iin kullanlmtr. b. Ak Avlulu (Eyvanl) Medreseler Bu tip medreselerde yapnn ortasnda yer alan ak avlu, avlu eksenlerinde deiik saylarda eyvan ve deiik ilevlere sahip (renci odalar, dershane, mescit, trbe vb.) odalar yer alr. Eyvanl medreselerin avlular ounlukla havuzludur. Bu tip medreselerin iki katl olan rnekleri de vardr.

Resim 60 : Krehir Caca Bey Medresesi

42

Kayseri ifte Medrese (1205): Medrese ve ifahane olmak zere iki yapdan olumutur. ki yap birbirine bir koridor ile balanmtr. Anadoludaki en eski hastahanelerden biri olmas asndan nemlidir. Konya Sral Medrese (1242): ki katl, eyvanl ve ak avlulu medreselerden biri olan Sral Medrese, tamamen simetrik plan ile klasik Anadolu Seluklu medreselerinin ilk rnekleri arasnda yer alr. Yapda kesme ta malzeme kullanlmtr. Portali, geometrik sslemeleri, kitabesi ve iki kk penceresi ile deiik grntedir. Avlunun karsnda bulunan byk eyvann gney duvarnda ini malzemeli mihrap vardr. Eyvan kaplayan drt renkli zengin ini sslemelerin ve mihrap inilerinin ou dklmtr. Erzurum ifte Minareli Medrese (1253): ki katl, drt eyvanl, ak avlulu bir yapdr. Bu yap, Anadoludaki en byk avlulu medrese olarak bilinir. Yap d grnm ile olduka antsaldr. Giri cephesinin dzenlenii Anadolu Seluklu ifte minareli yaplaryla benzerlik gsterir (Resim 61). Sivas Gk Medrese (1271): Adn yapda kullanlan mavi renkli inilerden almtr. Drt eyvanl ve ak avluludur (Plan 24). Portali, ifte minareleri ve cephe dzenleniiyle Anadolu Seluklu medreselerinin nemli rneklerinden biridir (Resim 62).
Plan 24 : Sivas Gk Medrese
0 10 m

Resim 61 : Erzurum ifte Minareli Medrese

Resim 62 : Sivas Gk Medrese, cepheden grnm

LSE SANAT TARH 2

43

3. Mezar Antlar Anadolu Seluklu mimarisinde mezar antlarnn nemli bir yeri vardr. Bunlarn drt duvar zerine kubbe ile rtl olanlarna trbe, okgen veya silindirik gvde zerine konik at ile rtl olanlarna da kmbet denir. Anadoluda devlet byklerinin mezar olarak yaplan bu trbe ve kmbetlerde nceleri tula ve ta birlikte, sonralar yalnzca ta malzeme kullanlmtr. Balangta tek bana, sonralar cami ve medrese gibi yaplara bitiik olarak yaplmtr. Anadoluda bulunan mezar antlar iki katldr. Toprak zeminden aada mezar odas bulunur. kinci kata dardan merdivenlerle klr. Bu oda mescit olarak kullanlr. Odann ortasnda simgesel bir sanduka bulunur. Sanduka, trbelerde lnn gml olduu yerin zerine yerletirilen, ta ya da ahaptan, tabut biimindeki gedir. Kayseri Dner Kmbet (1276): Onikigen planl kmbet iten kubbe dtan konik at ile rtldr (Resim 63). Tamamen kesme tatan yaplan antn bodrumunda mezar yeri, stnde de mescit yer almtr. Kitabesinde ah Cihan Hatun iin yapld yazl olan kmbet, figrl plastik sslemelerinin okluu ile dikkati eker. Portal cephesi stnde, insan bal, kanatl iki pars figr arasnda, ift bal kartal grlmektedir. Krehir Melik Gazi Kmbeti (1250): Kare bir kaide zerinde, konik klahl, sekizgen planl bir yapdr.
Resim 64 : Krehir Melik Gazi Kmbeti

Resim 63 : Kayseri Dner Kmbet

Tamamen kesme tatan yaplan yapda, adr saaklarna benzeyen, aaya sarktlm byk genler cepheyi hareketlendirmitir (Resim 64). Gme Hatun Trbesi (13. yzyl sonu): Konyada yaplan trbe, eyvanl tiptedir. Yapnn cephesi ran Seluklu yaplarndaki eyvanlarn girilerini andrr (Resim 65). Tercan Mama Hatun Kmbeti (13. yzyl): Erzurum yaknlarnda bulunan kmbetin farkl bir plan vardr. Bir silindiri andran bask ve konik bir at ile rtl kmbetin evresini bir duvar evirmitir. b. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Kkler) Anadolu Seluklular, Anadoluda dinsel yaplarn yan sra sivil mimarlk alannda da deiik yaplar yapmlardr. Bunlarn en nemlileri kervansaraylar, saraylar ve kklerdir.

Resim 65 : Gme Hatun Trbesi, Konya

44

1. Kervansaraylar Anadolu Seluklular, ulam kolaylatrmak, yol gvenliini salamak, ticareti yaygnlatrmak ve ekonomik yaam glendirmek iin kervansaraylar yapmlardr. Han veya sultan han denilen bu kervansaraylarn balca ilevi, yolcularn konaklama ve temel gereksinimlerini karlamaktr. Ticaretin devlet ekonomisindeki nemini bilen devlet adamlar tarafndan byk ticaret yollar zerinde 30-40 kmlik aralklarla yaptrlan bu kervansaraylar, sava zamanlarnda savunma amacyla da kullanlmlardr. Anadolu Trk mimarisinde nemli birer sanat ve mimarlk ant olan bu yaplar; plan, form ve ssleme asndan Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklularn yaptklar ribatlarn daha gelimi biimidir. Anadolu Seluklu sultanlar ve onlarn vezirleri tarafndan yaptrlan kervansaraylar; antsallklar, planlar ve ssleme dzenleri asndan dikkat ekicidir. Portallerinde ta iiliinin en gzel rnekleri grlen bu kervansaraylarn tm kesme tatan yaplmtr (Resim 66). Plan olarak birbirinden farkl tiplerde yaplan kervansaraylarn bazlarnda mescitler de yaplmtr. Bu mescitlerin en gzel rnekleri, avlularn ortasnda drt yksek sivri kemer zerinde kurulmu bulunan kk mescitlerdir (Resim 67). Ayrca btn kervansaraylarda eitli toplumsal gereksinimlerin (ktphane, hamam, veteriner, doktor, tamirci vb.) karland blmler de vardr. Anadolu Seluklu kervansaraylar tipte yaplrd. Bunlar; avlulu, kapal ve ikisinin birlemesinden oluan karma tiplerdir. a. Avlulu Tip Kervansaraylar Dikdrtgen bir avlu ve bu avluya alan odalardan oluur. Bu tip kervansaraylarda antsal bir portalden hole girilir, holden de avluya klr. Avlunun zeri aktr. Hol, bir yapda odalarn ald geni mekna verilen addr.
Resim 67 : Aksaray - Konya yolundaki Sultan Hann kk mescidi

Resim 66 : Aksaray - Konya yolundaki Sultan Hann portali

LSE SANAT TARH 2

45

Evdir Han (1214-1218): Antalya - Isparta yolu zerinde I. zzeddin Keykvus tarafndan yaptrlmtr. Yazlk olarak yaplan kervansarayn, sivri kemerli bir ta kaps vardr. Kapdan hole, oradan da avluya geilir. Avlunun etrafnda sivri kemerli revaklar vardr. Revaklarn arkasnda eitli gereksinimleri karlayacak odalar bulunur (Plan 25). Bu tipte yaplan dier bir kervansaray da Antalya - Isparta yolundaki Krkgz Handr. b. Kapal Tip Kervansaraylar Klk olarak yaplan bu kervansaraylarn antsal bir giri kaps vardr. Dz olarak yaplan d duvarlar payandalarla desteklenmitir. Uzunlamasna gelien i blm genellikle stun veya ayak sralaryla sahnlara ayrlr. Payanda, bir duvar desteklemek ya da glendirmek iin kullanlan destektir. Idr Han (XIII. yzyl): Olduka byk, avlusuz, kapal tipte yaplan bir kervansaraydr. sahnl, tonozla rtl bir holden, sahnl hann iine girilir (Plan 26). Yapnn ta kaplamal kaln duvarlarn, yarm silindirik on kule desteklemektedir. Tatan yaplan hann en ssl blm, ikin sivri kemerli portalidir. Kapal tip kervansaraylara rnek olarak Antalya - Alanya yolundaki erafz Han (Resim 68), Amasya - Tokat yolundaki Ezinepazar Han, Alanyadaki Alara Han ve Aksaray - Kayseri yolundaki resun Han verilebilir. c. Avlulu, Kapal (Karma) Tip Kervansaraylar Olduka byk olarak yaplan bu kervansaraylar, her iki tipin birlemesinden olumutur. Hem yazn hem kn hizmet veren bu kervansaraylar genellikle sultan han olarak yaplmtr. Bu yaplar kare veya dikdrtgen bir avlunun etrafnda sralanan odalarla bir holden olumaktadr. Hem avlulu blmn hem de kapal blmn ayr ayr kaps vardr.

Plan 25 : Evdir Han

Plan 26 : Idr Han

Resim 68 : Antalya - Alanya yolundaki erafz Han

46

Sultan Han (1232-1236): Kayseri - Sivas yolu zerinde I. Alaeddin Keykubat tarafndan yaptrlmtr. eitli biimlerde yaplan kulelerle desteklenen kaln duvarlar, yapya bir kale grnm vermektedir. Hann giri kapsndan iki ynden revakla evrili bir avluya girilir (Resim 69). Sadaki revakl blm arabalar ve hayvanlar iindir. Sol tarafta ise odalar ve bir hamam vardr. Giri kapsnn iki yannda beki ve ynetici odalar bulunur. Gneyde yolcularn konaklad ve eyalarnn konulduu byk bir salon vardr. Salona sivri kemerli bir kapdan girilir (Plan 27). Stunlarla blme ayrlan salonun zerinde aydnlatma fenerli bir kubbe vardr. Sultan Hann avlusunun ortasnda kemerlerle ykseltilmi bir kk mescit bulunmaktadr. Karma tip kervansaraylarn dier rnekleri arasnda Konya - Beyehir yolundaki Altnapa Han, Afyon - Akehir yolundaki ay Han, Konya - Aksaray yolundaki Zazadin Han (Resim 70) ve Aksaray - Kayseri yolundaki Azkara Han saylabilir. 2. Saraylar ve Kkler Anadolu Seluklular Dneminde yaplan saray ve kkler, plan ve ilevleri bakmndan ran ve Orta Asya Trk mimarisindeki rnekleri izler. Genellikle kaba ta ve tuladan yaplan bu yaplar, kervansaraylar kadar byk ve gsterili deildir. D grnleri olduka yaln olan bu yaplarn ileri figrl figrsz iniler, stuko ve ta sslemeler bakmndan ok zengindir. Kubadabad Saray (1236): Alaeddin Keykubat tarafndan Beyehir Glnn kysnda yaptrlmtr. Saray iki blmden oluur. Byk Saray 50 x 35 m boyutlarndadr. Saraydan gle teraslar hlinde inilmektedir. Gney ve dou yannda ta deli bir avluya alan birok oda vardr. Bu avludan byk salon, harem ve misafir odalarnn bulunduu asl saray ksmna geilir. Byk Sarayn avlusundan bile daha kk olan ikinci sarayn plan simetriktir.
Resim 70 : Konya - Aksaray yolundaki Zazadin Han

10 m

Plan 27 : Sultan Han

Resim 69 : Kayseri - Sivas yolundaki Sultan Han

LSE SANAT TARH 2

47

Resim 71 : Kubadabad Saray figrl inilerinden bir rnek, ini Eserleri Mzesi, Konya

Resim 72 : Kayseri Hzr lyas Kk

Yaplan kazlarda, saray duvarlarnn inilerle ve al kaplamalarla sslendii grlmtr. Bu inilerin nemi, figrl olmalarndan ileri gelir. ou sekiz keli yldz biiminde olan bu inilerde; insanlar, ift bal kartallar, eitli kular ve hayvan figrleri ile bitkiler betimlenmitir (Resim 71). Bu iniler, Anadolu Trk sanatndaki en eski figrl inilerdir. II. Kl Arslan Kk (1156-1192): Sultan II. Kl Arslan tarafndan Konyada yaptrlan bu kkn, bugn yalnzca dou duvar kalmtr. Kk, daha sonralar Alaeddin Keykubat tarafndan onarlmtr. Yaplan aratrmalar kkn, etraf balkonlarla evrili, dar taan byk tula konsollar zerine oturan kare bir mekndan olutuunu gstermektedir. Konsol, yaplarda cumba kntlarnn altna konulan ta desteklere denir. Cumba, yapnn zemin katnn stndeki katta yer alp sokaa doru uzanan kmal odadr. Kesme ta kaplamal kkn altndaki nie mermerden oturmu hlde birer aslan figr yerletirildii, yapnn zgn durumunu belgeleyen izimlerden anlalmaktadr. Kk, iten ve dtan zengin eitli inilerle ve stuko sslemelerle kaplanmt. Bu inilerin ve stukolarn paralar, bugn deiik mzelerdedir. Anadolu Seluklularndan kalma dier nemli kkler arasnda Kayseri Haydar Bey Kk, Konya Alaeddin Kk ve Kayseri Hzr lyas Kk (Resim 72) saylabilir.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerini ve kurulduklar blgeleri syleyiniz. Anadolu Seluklu sanatnn, hangi sanatlardan etkilendiini aklaynz. Anadolu Seluklu mimarisinde grlen ssleme zelliklerini belirtiniz. Divrii Ulu Cami ve ifahanesi hakknda bilgi veriniz. Anadolu Seluklular Dneminde yaplan ahap destekli camilere rnek veriniz. Anadolu Seluklular Dneminde yaplan ak ve kapal medreselerin planlarn belirterek her plan tipine rnekler veriniz. Trbe ve kmbeti tanmlayarak Anadolu Seluklular Dneminde yaplan trbe ve kmbetlere rnekler veriniz. Anadolu Seluklular Dnemi kervansaraylarnn yapl amalarn ve ilevlerini belirtiniz. Anadolu Seluklu kervansaraylar ka plan tipine ayrlr? Her plan tipini belirterek rnekler veriniz. Anadolu Seluklular Dneminde yaplan kklere rnekler veriniz. Kubadabad Saray nerede yaplmtr? Hakknda ksaca bilgi veriniz.

48

4.
NTE

BEYLKLER SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Anadolu Seluklu Devletinin zayflamasyla Anadoluda hangi beyliklerin ortaya ktn aratrnz. Bu dnem beyliklerini bir harita zerinde gsteriniz. 2. Beylikler Dneminin Anadolu Trk tarihinde ve kltrndeki nemini aratrnz. rendiklerinizi snfta arkadalarnzla paylanz.

1. BEYLKLERN ORTAYA IKII

Baz Trk devletlerinde snrlara ve snr boylarndaki vilayetler ile sancaklara u ad veriliyordu. Byk Seluklular, Malazgirt Zaferinden sonra Bizans snr boyunca, u blgelerine Trkmen beyliklerini, airet ve oymaklar ile birlikte yerletirdi. Bu beyler Bizansllarla savaarak snrlarn geniletti. Daha sonra Mool istilas sonucu Horasandan, Harzemden birok Trk Anadoluya g etti. Seluklu sultanlar, Trkmenleri Anadolunun kuzey, gney ve bat blgelerine yerletirdiler. Bylece bu blgelerde birok u beylii ortaya kt. Bu u beylikleri zamanla Seluklu sultanlarna balandlar. Kseda Savandan sonra Seluklu Devleti Moollarn egemenliine girince bu u beylikleri bamsz duruma geldiler. U beylikleri, bir yandan Bizans ve Moollarla savarken dier yandan da Anadoluda Trk birliini kurmak ve Anadolu Seluklu Devletinin yerini almak iin birbirleriyle savatlar. Bulunduklar blgelerde Trkleme hareketlerine giritiler. Bizans topraklarn ele geirerek snrlarn genilettiler. Bylece Trkler daha nce yaadklar lkelerden getirdikleri kltrlerini bu blgelerde egemen kldlar. Ele geirdikleri blgelerde ok sayda ky, kasaba ve kent kurdular. Buralarda birok cami, medrese, trbe, kmbet, kervansaray yaptlar. Btn bu gelimeler zamanla Anadolunun Trklemesini ve Trk yurdu olmasn salad. Anadolu Seluklularyla Osmanllar arasndaki gei dneminde yer alan bu beylikler belli bir sre sonra Osmanl Devletinin egemenlii altna girdiler ve Osmanl sanatnn temelini oluturdular. Beylikler Dnemi denilen bu dnemde Anadoluda kurulan beylikler ve merkezleri unlardr: 1. Karamanoullar (1256-1487): Larende (Karaman) merkez olmak zere, Konya evresinde kurulmutur. 2. Candaroullar (1292-1461): Sinop ve Kastamonu evresinde hkm srmlerdir. 3. Aydnoullar (1308-1426): Aydn, Birgi, zmir, Alaehir, Salihli ve Manisa evresinde kurulmutur. 4. Eretna Devleti (1335-1381): Erzincan, Erzurum, Samsun, Gmhane, Sivas, Amasya, Kayseri ve Nide evresinde kurulmutur. 5. Kad Burhanettin Devleti (1381-1398): Eretna Devletinin yklmasndan sonra ayn topraklar zerinde Sivas merkez olmak zere kurulmutur. 6. Germiyanoullar (1299-1429): Ktahya, Tavanl, Gediz, Simav, Uak, Denizli, Afyon ve Manisann dousunda kurulmutur. 7. Hamitoullar (1300-1423): Eirdir ve Antalya evresinde kurulmutur. 8. Saruhanoullar (1313-1410): Manisa, Menemen, Kemalpaada kurulmutur.

LSE SANAT TARH 2

49

9. 10. 11. 12. 13. 14.

Erefoullar (1284-1326): Beyehir, Seydiehir, Akehir, Ilgn ve Bolvadin evresinde kurulmutur. nanoullar (1261-1368): Denizli ve Ladik evresinde kurulmutur. Menteeoullar (1261-1424): Gneybat Anadoluda kurulmutur. Ramazanoullar (1358-1608): Adana, Sis, Ayas, Tarsus ve Mersinde kurulmutur. Osmanoullar (1299-1918): Bilecik ve Bursa evresinde kurulmutur. Karakoyunlular (1365-1469): Erzurum, Mu ve Van evresinde kurulmutur.

2. BEYLKLERN MMAR VE SSLEMEYE GETRD YENLKLER

Beylikler Dnemi sanat, Anadolu Seluklu sanat ile Osmanl sanat arasnda bir gei dnemidir. Bu dnemde ortaya kan yenilikler Osmanl mimarisinin temelini oluturmutur. Beylikler Dneminde mimaride ortaya kan yenilik ve gelimeler, Osmanllarn elinde en iyi biimde deerlendirilmitir. Bunun sonucunda da grkemli Osmanl Trk mimarisi ortaya kmtr. Beylikler Dnemi mimarisinin getirdii yenilikler ve Anadolu Seluklu mimarisi ile arasndaki farklar unlardr: Mekn Btnl Anadolu Seluklular zamannda yaplan camilerin ounluu ok stunlu, alak ve geni sahnl yaplardr. Mihrap nnde kk bir kubbe vardr. Yaplarda bir mekn btnl yoktur. Beylikler Dnemi yaplarnda mekn sorunu tartlmaya balanr. Meknda btnlk oluturmak iin mihrap nnde yer alan kubbe bytlr. Stunlar ykseltilir. Avlu Sistemi Beylikler Dneminde nem kazanan dier bir ge de revakl avludur. Anadolu Seluklu camilerinde avlu ya yoktur ya da revakl deildir. Yani Anadolu Seluklular medreselerde kullandklar revakl avlu sistemini camilerde uygulamamlardr. Beylikler Dneminde avlu, revakl olarak camilerle birlikte yaplmaya balanmtr. Son Cemaat Yeri Anadolu Seluklu camilerinde son cemaat yeri yoktur. Caminin batsndaki giri cephesinde yer alan, st kubbeli ve revakl blm olan son cemaat yeri Beylikler Dneminde ortaya kmtr. Portallerin Sadelemesi Anadolu Seluklularnda portal; cami, trbe, medrese ve kervansaraylarda en nemli gedir. ok gsterili bir ta iilii ile sslenmi bu portaller, btn yapya egemendir. Beylikler Dneminde ise portaller eski gsterili zelliini kaybetmi, sade yaplmaya balanmtr. Cephe Dzeni Anadolu Seluklu yaplar portaller dnda da kapaldr. Cami ve medreseleri dz duvarlarla evrilidir. Pencereler azdr. Beylikler Dneminde, yap duvarlarna ve kubbe kasnaklarna pencereler alarak cephede bir hareketlilik oluturulur. Bu dzenleme yaplarn planlarnn dtan okunmasn da kolaylatrr. ve D Denge Anadolu Seluklu yaplarnda yalnzca yapnn n cephesine nem verilmitir. Yan ve arka duvarlarda ssleme pek grlmez. Gsterili olan i blm ile d duvarlar arasnda bir uyum yoktur. Beylikler Dneminde yap bir btn olarak ele alnm ve iine gsterilen nem da da yanstlmtr. Ssleme Anadolu Seluklu yaplarnda grlen gsterili ta iiliinin yerini bu dnemde sadelik almtr. Minberlerde, pencerelerde ve son cemaat yerlerinde mermer kaplamalar kullanlmaya balanmtr. Ahap iilii; pencere ve kap kanatlarnda, korkuluk, minber, krslerde ve camilerin stun ve kirilerinde kullanlmtr. Mimari sslemede ini arlk kazanmtr.

50

Beylikler Dnemi Mimarisi

Beylikler Dneminde yaplan camilerde yresel farkllklar, fiziki evre, iklim gibi etkenler farkl plan tiplerinin ortaya kmasna neden olmutur. ok kubbeli, transeptli, merkez kubbeli, kfe planl yaplarn yan sra, zellikle ters T planl yaplar sklkla ina edilmitir. 1. Camiler Antalya Yivli Minareli Cami (1373): Hamitoullar Dneminde yaplan camide ok kubbeli plan tipi uygulanmtr. Caminin zeri alt eit byklkteki kubbeyle rtlmtr. Kubbeler dtan kiremit rtleri ile dikkati eker. Bu tip rtye Beylikler ve Erken Osmanl Dnemi yaplarnda rastlanr. Adn, Anadolu Seluklular zamannda yivli olarak yaplan firuze renkli srl tula minaresinden almtr (Resim 73). Seluk sa Bey Camisi (1374): Aydnolu sa Bey tarafndan yaptrlan cami, transept plan tipinin ilk antsal rneidir. yan birer sra revakla evrili avluya dou ve batdaki iki kapdan girilir (Resim 74). Kaplarn yannda bugn ksmen ykk durumda olan minareler yer alr. Camide ibadet mekn, gney duvarna paralel iki sahnla bunlar dik olarak kesen bir sahndan olumutur (Plan 28). Orta sahnn zeri iki kubbe ile yan sahnlarnki ise sivri atlarla rtlmtr. Kesme tatan yaplan caminin iinde mermer stunlar kullanlmtr. Mermer kaplamal ve renkli talarla ssl bat cephesi, yksek duvarlar, pencereleri ile portali, devrinin en baarl ssleme rnekleridir. Yap, bu zellikleriyle nik (tek) bir rnektir. Portal, zerindeki sslemeleri ile Konya Karatay Medresesi ve Konya Alaeddin Cami portallerine benzer.

Resim 73 : Antalya Yivli Minareli Cami

10 m

Resim 74: Seluk sa Bey Camisi

Plan 28 : Seluk sa Bey Camisi

LSE SANAT TARH 2

51

Milas Firuz Bey Camisi (1394): Menteeoullar Dneminde, Vali Hoca Firuz tarafndan yaptrlmtr. Ters T plannda yaplan camiye girite blml son cemaat yeri vardr (Plan 29). Yapnn plan ile odalara alan meknn rts bu dnem iin yeniliktir. Caminin d cephesi mermer levhalarla kaplanm, cepheye alan pencereler ise renkli talarla sslenmitir. Beylikler Dneminden kalan dier nemli camiler arasnda Balat lyas Bey Camisi (1404) ve Adana Ulu Camisi (1541) ve Van Ulu Camisi saylabilir.
0 5 10m

2. Medreseler Beylikler Dneminde yaplan medreseler, Anadolu Seluklularnn yaptklar medrese planlarn tekrarlar. Ak ve kapal avlulu olarak yaplmlardr. a. Ak Avlulu (Eyvanl) Medreseler Bu tip medreseler, ak bir avlu ile onun etrafnda bulunan odalar ve eyvanlardan oluur. Karaman Hatuniye Medresesi (1382): Sultan I. Muratn kz Nefise Sultan tarafndan yaptrlmtr. Revakl bir ak avlusu bulunan yap iki eyvanldr (Plan 30). Tek katl olan medresenin duvarlardan darya taan ok gsterili bir portali vardr. Ta iiliinin gzel bir rneini gsteren bu portal, Anadolu Seluklular Dnemi yaplarnn portalleriyle benzer zellikler gsterir. Bu dnemde yaplan ak avlulu medreseler arasnda

Plan 29 : Milas Firuz Bey Camisi

Plan 30 : Karaman Hatuniye Medresesi

Nide Ak Medrese, Aksaray Zinciriye Medresesi ve Manisa shak Bey Medresesi saylabilir. b. Kapal Avlulu (Kubbeli) Medreseler Bu tip medreselerde avlunun st byk bir kubbe ile rtldr. Ktahya Vacidiye Medresesi (1314): Germiyanoullar Dneminde yaplmtr. ki eyvan (giri ve ana eyvan)l olan medresenin kubbeli giri ksmnn karsndaki eyvan, dershane olarak dnlmtr. Ancak daha sonra buraya, medresede bir sre mderrislik yapan Molla Vacid gmlmtr (Plan 31). Bu dnemde yaplan dier kubbeli medreseler arasnda Erzurum Ahmediye Medresesi ve Karaman Emir Musa Medresesi saylabilir.

Plan 31 : Ktahya Vacidiye Medresesi

52

3. Mezar Antlar Beylikler Dneminin mezar antlar da Seluklu mezar antlar gibidir. Beylikler Dneminde, Anadolu Seluklularndan farkl olarak baz yeni plan tipleri ortaya kmtr. Bu dnemin mezar antlar plan ve mimarlk zelliklerine gre be grupta toplanr: 1. Silindirik ve okgen gvdeli mezar antlar: Beylikler Dneminde en ok bu planda mezar antlar yaplmtr. Nide Hdavent Hatun Kmbeti (1312): IV. Kl Arslann kz Hdavent Hatun tarafndan tamamen kesme tatan yaptrlmtr. Sekizgen gvde zerine onaltgen planl yap, dtan piramit klahla rtldr. Dou kenar gsterili bir portal eklinde dzenlenmi olup dier kenarda birer pencere almtr (Resim 75). Kmbet, zengin ssleme tarz ile ilgi ekicidir. ift bal kartal figr, aslan ve panterler, bitki sslemeleri arasna gizlenmi insan balar ve figrleri kmbete ok gzel bir grnm vermektedir. Bu tipte yaplan dier kmbetlere rnek olarak Kayseri Sral Kmbet, Van Paa Hatun Kmbeti, Ahlat Emir Bayndr Kmbeti (Resim 76) ve Erzurum Cimcime Hatun Kmbeti verilebilir. 2. Kare gvdeli mezar antlar: Silindirik ve okgen gvdeli mezar antlarndan sonra en yaygn olan plan tipidir. Krehir k Paa Trbesi (1322): Eretnallar zamannda tamamen mermerden yaplmtr. Trbe; Krgz adrlarna benzeyen kubbesi, asimetrik uzun cephesi, yana alnm dar ve uzun portali ile Seluklu mimarisinden farkl bir slupta yaplm, yenilikler dolu bir yapdr (Resim 77). Plan olarak girite dar bir hol ve kubbeli kare bir mekndan oluur. Yapnn uzun ve dz cephesinin ortasnda sivri kemer alnlkl tek bir pencere vardr. Bu tipte yaplan dier rnekler arasnda Karaman brahim Bey mareti Trbesi ile Tokat bn Sentimur Trbesi saylabilir. 3. ki katl mezar antlar: Alt ksm kare, st ksm silindirik veya okgen gvdeli yaplardr. Sivas Gdk Minare Kmbeti (1347): Eretnaoullarndan eyh Hasan Beyin mezar olarak yaplmtr.

Resim 75 : Nide Hdavent Hatun Kmbeti

Resim 76 : Ahlat Emir Bayndr Kmbeti

Resim 77 : Krehir k Paa Trbesi

LSE SANAT TARH 2

53

Resim 78 : Sivas Gdk Minare Kmbeti

Resim 79 : Amasya Torumtay Trbesi

ki katl trbede kesme ta ve tula kullanlmtr. Kesme tatan kare bir alt yap zerine tuladan yaplm silindirik bir gvde oturmaktadr (Resim 78). Yapda, tulalar arasna yerletirilen firuze iniler renkli bir grn yaratmaktadr. st kenarda aralkl olarak sralanm iniler, koyu mavi zerine beyaz rumilerle deiik bir rnek gstermektedir. Rumi, Trk sanatnda oka kullanlan filiz ve yaprak biiminde sluplatrlm bir bezeme gesidir. Bu tipte yaplan mezar antlarna bir rnek de Akehirde yaplan Seyid Mahmut Hayran Kmbetidir. 4. Baldaken tipi mezar antlar: Beylikler Dneminde ortaya kan yeni bir plan tipidir. Bu planda, kubbenin ayaklarla tand, cephelerin her yne kemerlerle ald okgen veya kare gvdeli yaplar yaplmtr. znik Sar Saltuk Trbesi (14. yzyl): Tamamen kesme tatan yaplan trbenin cephesi drt sivri kemerle tamamen darya almtr. Trbenin zeri, drt kaln ayan tad byk bir kubbe ile rtldr. Bu tipte yaplan dier rnekler arasnda Ankara Kesikba Trbesi ve Bursa Devlet Hatun Trbesi saylabilir. 5. Eyvan tipindeki mezar antlar: Anadolu Seluklular Dneminde balayan ve Beylikler Dneminde de yapm sren mezar antlardr. Amasya Sultan Mesut Trbesi (14. yzyl): Dikdrtgen planl olarak yaplan yapnn iini, ortadaki byk bir kemer ikiye ayrr. Yapnn zeri beik tonozla rtldr. Bu tipte yaplan dier mezar antlar arasnda Kayseri Be Parmak Trbesi, Kastamonu k Paa Trbesi ve Amasya Torumtay Trbesi (Resim 79) saylabilir.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. Anadoluda kurulan beylikleri sralaynz. 2. Beylikler Dneminin Trk sanatndaki yerini ve nemini belirtiniz. 3. Beyliklerin Trk sanatna getirdii yenilikleri sralaynz. 4. Belirtilen yenilikleri rneklerle aklaynz. 5. Anadolu Seluklu slubu ile Beylikler Dnemi slubunun farkl ynlerini sralaynz. 6. Beylikler Dneminde yaplan camilerden rnekler veriniz. 7. Beylikler Dneminde yaplan medreselerden rnekler veriniz. 8. Beylikler Dneminde yaplan mezar antlarndan rnekler veriniz.

54

5.
NTE

OSMANLI SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. stanbulun Osmanl sanatndaki yeri ve nemi konusunda bir dev hazrlaynz. 2. Mimar Sinann Trk sanatndaki yerini ve nemini aratrarak rendiklerinizi snfta arkadalarnzla paylanz. 3. Eksedra, zaviye, almak, klliye, bedesten, sebil ve selsebil terimlerinin anlamlarn eitli kaynaklardan renerek defterinize yaznz.
Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluya gelen Osmanllar, Anadolunun batsnda St ve Domani evresine yerletiler. Burada srekli olarak topraklarn Bizansn aleyhine genilettiler. Anadolu Seluklu Devletinin zayflamasndan sonra da 1299 ylnda bamszlklarn ilan ettiler. Srasyla znik, Bursa ve Edirneyi kendilerine bakent yapan Osmanllar, stanbulun alnmasndan sonra devletin merkezini Edirneden stanbula tadlar. Bylece tarihin en byk devletlerinden birini kurdular. Osmanllar siyasal alanda gsterdikleri baarlar, kltr ve sanat alannda da gstermilerdir. znik ve Bursa ile balayan sanatsal alandaki almalarn daha sonra Edirne ve stanbulda gelitirerek srdrmlerdir. zellikle bakent olma zelliine sahip merkezlerde hzl imar etkinlikleri, mimari alandaki gelimelerin en byk nedeni olmutur. Buralarda oluturulan din yaplar ve eitim yaplar mimari alandaki deneyimleri artrm, yeni araylara gidilmesine neden olmutur. Ayrca egemenlik kurduklar topraklar zerinde bugn de hl ayakta duran ok sayda sanat yapt oluturmulardr. Bunun sonucunda da Trk sanat, evrensel bir sanat olarak dnya sanat tarihindeki sekin yerini almtr. Osmanl sanat, eitli dnemlerde farkl zellikler gstermitir. 600 yldan fazla sren Osmanl sanat etkinlikleri, slup zelliklerine gre dnemde incelenebilir: Erken Dnem Osmanl sanat, Klasik Dnem Osmanl sanat ve Ge Dnem Osmanl sanat.

A. DN MMAR (Cami, Medrese, Trbe) 1. ERKEN (LK) DNEM OSMANLI SANATI

Bu dnem, Osmanl Devletinin kuruluundan, stanbulun fethine kadar olan sreyi kapsar (12991453). Anadolu Seluklu sanat ile Klasik Osmanl sanat arasnda bir gei dnemi olan bu ilk dnemde bata znik olmak zere, Bursa ve Edirne gibi merkezlerde cami, medrese, trbe vb. trde birok yapt ina edilmitir. 1. Camiler Beylikler Dneminde balayan toplu ve geni mekn oluturma araylar, bu dnemdeki yaplarda da srmtr. Osmanllar, kubbenin eitli formlarn (merkez, yarm, eyrek) stun veya ayaklar zerine oturtarak daha geni meknlar elde etmilerdir. Bu dnemde yaplan Osmanl camileri, planlarna gre drt grupta toplanr: Tek kubbeli camiler, ters T planl camiler, ok kubbeli camiler, merkez kubbeli camiler.

LSE SANAT TARH 2

55

a. Tek Kubbeli Camiler Bu camilerin plan, kare bir ibadet mekn ile son cemaat yerinden oluur. badet meknnn zeri genellikle tek bir kubbe ile rtl olan bu camilerde, son cemaat yeri tonoz veya kk kubbelerle rtldr. znik Hac zbek Camisi (1333): Planyla Anadolu Seluklu mescitlerine benzeyen bu cami, en eski tek kubbeli yapdr. Bir sra kesme ta, sra tula malzemenin birlikte kullanld (almak teknik) bu yapda kare planl ibadet meknnn stn rten kubbeye gei Trk genleri ile salanmtr. blml son cemaat yeri tonozlarla rtldr. Bir sra kesme ta, veya drt sra tula olarak deien duvar rgs; daha sonra Bursa, Edirne ve stanbuldaki yaplarda da rnek alnmtr. Erken Dnem yaplarnn duvar rg sistemleri genelde bu tekniktedir. Ayrca Bizans Devletinin yaad bu topraklarda yaplan Bizans yaplarnda da bu teknik kullanlmtr. znik Yeil Camisi (1378): Tek kubbeli Osmanl camilerindendir. andarl Halil Paa tarafndan mimar Hac Musaya yaptrlmtr. Yapda; yanlarda aynal tonoz, ortada dilimli bir kubbenin rtt blml bir son cemaat yeri vardr. Dilimli kubbe, sekizgen yksek bir kasnaa oturmutur. Tonoz, bir kemer gznn kesiksiz olarak devam etmesiyle ortaya kan, yarm silindir biiminde st rt sistemidir. Aynal tonoz da bunun bir eididir. Aynal tonoz ve kemer erken dnem yaplarnda (zellikle Bursadakilerde) ok kullanlmtr. Son cemaat yeri ile kubbe ile rtl meknn arasnda blml bir giri vardr. Bu blmn zeri de son cemaat yerinde olduu gibi yanlarda aynal tonoz, ortada bir kubbe ile rtldr. Caminin ibadet mekn prizmatik genler zerine oturan bir kubbe ile rtldr (Plan 32). Tuladan yaplan caminin ii ve d tamamen mermerle kaplanmtr. Mermer malzeme erken dnem yaplarnda cepheyi hareketlendirmek (renkli mermerlerle) iin sklkla kullanlmtr. Osmanl camilerinin nemli bir zellii Anadolu Seluklu yaplarna karn duvarlara alan pencere gibi gelerle dtan planlarnn belirgin olmasdr. Bu dzenleme, daha sonraki Bursa camilerinde de uygulanmtr. Geometrik gemeler, rumi ve palmet kabartmalarla ssl mermer mihrap, dneminin en nemli rneidir. Camiye adn veren tula minare; firuze, sar, mor ve yeil inilerle sslenmitir (Resim 80).
Resim 80 : znik Yeil Camisi

Plan 32 : znik Yeil Camisi

56

b. Ters T Planl (Zaviyeli) Camiler Bu camilere, eitli ilevleri karlayacak meknlar iermelerinden dolay ok ilevli camiler de denmektedir. Planda, mihrap ekseninde arka arkaya iki byk kubbe, harimin zerini rter. Bu kubbelerin sa ve sol yannda zerleri daha kk kubbelerle rtl yan meknlar yer alr. 1339 tarihli Bursa Orhan Bey Camisi bu grubun ilk rnei olmas bakmndan nemlidir. Bu plan tipindeki camiler Osmanllarn yerletii Bursa, Edirne ve stanbulda grlr. Bursa Yldrm Bayezit Camisi (1390-1395): Yldrm Bayezit tarafndan sekiz ayr yapdan oluan byk bir klliyenin ortasnda yaplmtr. Malzemesi kesme ta olan ters T planl yapnn be blml son cemaat yeri vardr (Plan 33). Erken Dnemde yaplan ters T planl camilerin dier rnekleri arasnda Bursa Yeil Cami, Bursa Muradiye Camisi, Bursa Hdavendigr Camisi (Resim 81), Edirne Muradiye Camisi ve stanbul Mahmut Paa Camisi saylabilir. Bu dnemde kullanlan ters T plan tipi baz sivil yaplarda da kullanlmtr. Bu yaplarn en nemlisi znik Nilfer Hatun maretidir (1388) (Plan 34, Resim 82). Yap, I. Murat tarafndan annesi Nilfer Hatun iin yaptrlmtr.

0 1 2 3 4 5

10m

Plan 33 : Bursa Yldrm Bayezit Camisi

Resim 81 : Bursa Hdavendigr Camisi

Resim 82 : znik Nilfer Hatun mareti

Plan 34 : Nilfer Hatun mareti

LSE SANAT TARH 2

57

10

Plan 35 : Bursa Ulu Camisi

Resim 83 : Bursa Ulu Camisi

c. ok Kubbeli Camiler Bu tip camiler paye ve stunlarla eit blmlere ayrlm, her blmn zeri de bir kubbe ile rtlmtr. Bursa Ulu Camisi (1396-1400): Padiah Yldrm Bayezit tarafndan yaptrlmtr. Cami, kemerlerle birbirine balanan on iki paye ile yirmi eit blme ayrlmtr. Her blmn st e deer bir kubbe ile rtlmtr (Plan 35). Mihrap nndeki orta sahnn ikinci kubbesinin (aydnlk kubbesi) st ak braklm ve bunun altna byk bir havuz yerletirilmitir. Yap, kesme kfek tandan yaplmtr. Caminin kuzey cephesinde iki minare bulunmaktadr (Resim 83). Biimlendirilmi kk ahap paralarnn ivisiz, yaptrcsz, birbirine geirilerek (kndekr teknii) bir araya getirildii minberi bitkisel sslemelidir. Keleri stunceli, mukarnasl dikdrtgen mihrab sonradan yaplan boyamalarla zgnln yitirmitir. Yapda ta iilii, ite kalem ii sslemeler ve hat sanat rnekleri vardr. Son cemaat yeri ve avlusu olmayan cami, Seluklu ulu cami (kfe planl) tipinin gelimi bir rneidir. Edirne Eski Cami (1403-1412): Yapmna 1403 ylnda balanm ve padiah elebi Mehmet tarafndan tamamlatlmtr (1412). Kare planl cami, drt iri paye ile birbirine eit dokuz blme ayrlm ve her blm bir kubbe ile rtlmtr. Kesme ta ve tula sralarndan dekoratif olarak yaplm be blml son cemaat yeri yapya sonradan eklenmitir (Resim 84). Mermer portali, yapya gzel bir grnm verir. . Merkez Kubbeli Camiler Bu tip camiler, ibadet meknn rten merkez kubbenin etrafnda, tonoz veya kubbe ile rtl meknlardan oluur. En gelimi rnei Edirnedeki erefeli Camidir. Ayrca Klasik Dneme gei camisi olan stanbul Fatih Klliyesi Camisi de bu plandadr.

Resim 84 : Edirne Eski Cami

58

Edirne erefeli Cami (1437-1447): Padiah II. Murat tarafndan yaptrlmtr. Osmanl mimarisinde, antsal camilerin ilk rnei ve hareket noktas olan bu yap yzyl sonra Mimar Sinann yapt yaplarn ana izgisini oluturmutur. Caminin mimar, caminin zerini rtmek konusunda btn teknik sorunlar zmtr. Caminin duvarlar, Bursa ve znik yaplarna gre olduka incedir. Mimar, kubbenin arln yere nasl indireceini iyi hesaplamtr. Bunu, asl caminin n ve arka duvarlarna yapk olarak koyduu karlkl drt ayak ile yan sahnlarn ortalarna koyduu birer ayaa datarak salamtr. Bylece altgen oluturan alt ayak zerine merkez kubbe oturtulmutur. Yap, yanlara doru ikier kubbe ile geniletilmitir (Plan 36). Caminin, ortasnda adrvan bulunan revakl bir avlusu vardr. Avlunun kelerinde burmal, yivli, baklaval ve erefeli drt minare bulunmaktadr (Resim 85). Btnyle kesme tatan yaplan caminin renkli ta sslemeleri vardr. Avlu revaklarnn kubbelerinde bulunan kalem ileri zgn biimlerini korumaktadr. Avluya girii salayan portaller zerinde geometrik, bitkisel ve yaz sslemeler bulunur. Yapnn dilimli kemerli mihrab mermerden yaplm olup yeil renkli porfir stuncelerle desteklenmitir. Pencere alnlklarndaki mavi beyaz ini sslemeleri dikkat ekicidir. Bu cami, btn aratrmalar ve yenilikleriyle byk Osmanl camilerinin plan ve mimarlk zellikleri asndan hazrlaycs olmutur. Bu dnemde yaplan stanbul Eski Fatih Camisi ve Edirne Bayezit Camisi Erken Dnemden Klasik Dneme gei yaptlardr. stanbul Eski Fatih Camisi (1463-1470): Yarm kubbe, byk boyutlarda ilk kez bu yapda ele alnmtr. Byk kubbenin gney tarafna yarm kubbe, yanlarna er kk kubbe eklenerek yap geniletilmitir (Plan 37). Caminin mermerden yaplm antsal portalinde sls yazyla yazlm bir kitabe yer alr. Sslemede renkli ta kakmalar kullanlmtr. Kakma, dz bir zemini oyarak iine renkli paralar yerletirme tekniine denir. Son cemaat yerinin iki yanndaki pencere alnlklarnda ini levhalarla, lacivert zerine beyaz yazlar yazlmtr.
0 5 10 15m

Plan 36 : Edirne erefeli Cami

Resim 85 : Edirne erefeli Cami

Plan 37 : stanbul Eski Fatih Camisi

LSE SANAT TARH 2

59

Resim 86 : Edirne II. Bayezit Klliyesi

Resim 87 : Bursa Yldrm Bayezit Medresesi

Tek erefeli bir minaresi olan caminin mimar, Mimar Sinaneddin Yusuftur. Fatih Klliyesi Camisi, byk kubbesi ve bu kubbeyi genileten yarm kubbesi ile stanbulda geni meknl, byk kubbeli camiler dnemini balatmtr. 18. yyda bir deprem sonucu yklan yap 1771 ylnda III. Mustafa tarafndan yaptrlmtr. Bugnk drt yarm kubbeli cami onun zamanna aittir. Edirne Bayezit Camisi (1484-1488): Yap, byk bir klliyenin iinde yer almaktadr. Sultan Bayezitin Mimar Hayrettine yaptrd klliye iinde cami, imaret, hastahane, medrese, hamam, mutfak ve erzak depolar yer almaktadr (Resim 86). Cami, tek niteli ve tek kubbeli bir yapdr. Kubbe, byk bir blok eklinde ykselen drt duvar zerine oturtulmutur. Caminin dikdrtgen biiminde, mermer deli, revakl, adrvanl bir avlusu vardr. ki minare avlunun tabhane kelerine yerletirilmitir. Caminin d yzne aadan yukarya doru azalan pencere sralar almtr. Bu caminin plan daha sonra Mimar Sinan tarafndan Mihrimah Sultan Camisinde gelitirilerek uygulanmtr. 2. Medreseler Erken Dnem Osmanl medreseleri, Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemlerindeki medrese planlarn tekrarlar. Osmanllarda ak avlulu Anadolu Seluklu medreselerinin planlar yinelenmi, revakl avlu ve ana eyvann yerine kubbeli odalar yaplmtr. Erken Dnem Osmanl medreseleri, klasik Osmanl medrese tipinin olumasnda nemli rol oynamlardr. Bilinen en eski Osmanl medresesi Orhan Bey dneminde yaplan znik Sleyman Paa Medresesidir. Bursa Yldrm Bayezit, Muradiye medreseleriyle Yeil Medrese dier rnekler arasnda saylabilir. Bursa Yldrm Medresesi (1400): Yldrm Klliyesi iinde bulunan yapya, cephenin ortasnda bulunan derin bir portalden geilerek girilir (Resim 87). Ak avlulu ve iki eyvanldr (Plan 38). Bu plan, daha sonra yaplan birok Osmanl medresesinde de uygulanmtr. Dershane olarak kullanlan ana eyvan geni bir mekn olup st kubbelidir.

Plan 38 : Bursa Yldrm Bayezit Medresesi

60

Tula hatll ta duvarlarnda, tuladan yaplm sslemeleri vardr. Hatl, bir duvar iinde yatay olarak konulan beton, ahap ya da tula kiritir. Grevi, duvar zerine gelen yk, duvara eit olarak datmaktr. 3. Mezar Antlar Erken Osmanl Dneminde, Anadoluda daha nceleri grlen klahla rtl mezar antlarnn yerini (bir iki rnek dnda) kubbeli trbeler almtr. Bursa Yeil Trbe (1421): Sultan elebi Mehmet adna yaplmtr. Sekizgen gvdeli trbenin zeri, yksek bir kasnaa oturan kubbe ile rtldr. Trbe, sandukalarn bulunduu bir zemin kat ile bodrumdan oluur. Yapnn i ve d duvarlar ile kaps inilerle kapldr (Resim 88). inilerde egemen renk firuzedir. Koyu yeil inilerle kaplanm ini mihrab, Trk sanatnn nemli rneklerindendir. znik Krgzlar Trbesi (14. yzyl): Orhan Bey Dneminde Anadolu Seluklu trbelerinin plan rnek alnarak yaplmtr. nnde giri eyvan ve arkasndaki yksek kasnakl kubbeli kare gvdesi ile nemli bir yapdr (Resim 89). Tula ve kesme ta malzeme kullanlan yapnn kubbesinin ii rumiler ve kalem ileri ile sslenmitir. Bu dnemde yaplan dier trbeler arasnda znik Sar Saltuk Trbesi, znik Yakup elebi Trbesi, Bursa Devlet Hatun Trbesi ve Bursa II. Murat Trbesi saylabilir.
Resim 88 : Bursa Yeil Trbe

Resim 89 : znik Krgzlar Trbesi

2. KLASK DNEM OSMANLI SANATI

Fatih Sultan Mehmetin 1453 ylnda stanbulu almasyla balayan bu dnem 1700 ylna kadar srmtr. Bu dnemde, Osmanl Devleti zamann en byk devletlerinden biri olmutur. Siyasal adan gsterilen hzl bymenin yan sra, bata mimari olmak zere sanatn her dalnda yeni atlmlar gerekletirilmitir. Padiahlar, devletin byklne uygun yaptlarn yapmna nclk etmi, sanat ve sanatlar her alanda desteklemilerdir. Klasik Dnem Osmanl sanat grupta incelenir: Mimar Sinan ncesi, Mimar Sinan ve yaptlar, Mimar Sinan sonras. a. Mimar Sinan ncesi Klasik dnemin Mimar Sinandan nceki devresi, daha ok Anadolu Seluklu ve Beylikler sanatnn etkisini yanstr. Mimar Sinanla birlikte mimaride en baarl rnekleri veren Klasik Osmanl sanat, Sinan ncesinde stanbul Bayezit Camisi ile balar.

LSE SANAT TARH 2

61

Plan 39 : stanbul Bayezit Klliyesi Camisi

Resim 90 : stanbul Bayezit Klliyesi Camisi

stanbul Bayezit Klliyesi Camisi (1501-1506): Padiah II. Bayezitin emri ile Mimar Hayrettin tarafndan yaplmtr. stanbul Bayezit Klliyesinin en nemli yaps olan camide, Fatih Camisinin plan rnek alnmtr. Ancak burada kuzeye eklenen ikinci bir yarm kubbe (Fatih Camisinde yalnzca gneyde bir yarm kubbe vard.) ile bu plan gelitirilmitir (Plan 39). Merkez kubbenin iki yannda ise drder kubbe vardr. Caminin kuzey blmnn iki yannda, birer kanat oluturan ve eitli ilevleri olan kubbeli blmler bulunmaktadr. Tek erefeli iki minaresi bulunan yapnn adrvanl avlusu kubbeli revaklarla evrilmitir (Resim 90). b. Mimar Sinan ve Yaptlar Trk mimarlk tarihinin yetitirdii en byk ad olan Mimar Sinan, tek bana an sanat anlay ile ekillendiren byk bir sanatdr. Osmanl klasik ann hemen hemen tm yaptlar onun elinden kmtr. Yapt ok sayda ve farkl trdeki yaptlaryla Trk-Osmanl mimarisini anlatm ve biim olarak zenginletirmi ve rnek alnacak dzeye karmtr. Mimar Sinan; 1489 ylnda Kayserinin Arnas kynde domu, 1588 ylnda lmtr. Sinan, yz yla yakn sren yaam boyunca II. Bayezit (1476-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566), II. Selim (1566-1574) ve III. Murat (1574-1595) gibi be padiah dnemini yaamtr. Yavuz Sultan Selim zamannda devirilerek acemi olanlar ocana alnm daha sonra yenieri ocana katlmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda birok sefere katlan Sinan, her alanda alma olana bulduu gibi, birok yapy da incelemitir. nceleri orduda bir istihkmc olarak alan Sinan daha sonra mimar ve mhendis olarak eitimini tamamlamtr. 1538 ylnda da mimarba olmutur. Mimar Sinann yaptlarn lkenin her yannda grmek olasdr. Bugn hl; Halep, Kahire, skp ve Saraybosna gibi kentlerde Mimar Sinann yaptlar bulunmaktadr. Mimar Sinan talyada Rnesans mimarlarnn amac olan merkez kubbeli yap sorununu yapm olduu eitli yaplarda byk bir ustalkla zmlemitir. Mimar Sinan, cami dnda medrese, trbe, kpr ve eme gibi ok sayda mimari yapt yapmtr. Ayrca ok sayda kalfann yetimesini salamtr. Bu kalfalar Mimar Sinann lmnden sonra onun mimari geleneine uygun olarak eitli yaptlar ortaya koymulardr. Mimar Sinann en byk amac zellikle cami mimarisinde tek ve byk bir kubbe ile ibadet meknnn zerini rterek toplu bir mekn oluturmakt. Sanat eitli denemelerden sonra bu sorunu kolaylkla zmtr.

62

Yaplarnda kulland mimari geleri kendi iinde ve evresiyle btnlk oluturacak biimde uygulamtr. Onun yaplar dtan antsal ve pramidl grnm verir. Toplu mekn oluturmadaki baarsnn yan sra yaplarnda k ve ses (akustik) dzeninde ilkler yaratmtr. Klliyeler iinde yer alacak yaplarn evresindeki yaplarla btnletirmi, evrenin dzenini bozmayacak biimde yerletirmitir. Mimar Sinann Yaptlar 400 dolaynda yapt bulunan Mimar Sinann ilk yapt Halepteki Hsreviye Camisidir. stanbuldaki ilk yapt ise cami, medrese, sbyan mektebi, ifahane ve imaretten oluan Haseki Klliyesidir. Yaptlarndan merkez kubbeli yap sorununu zmedeki baarsn gsterir. Mimar Sinan bu camiler iin raklk eserim stanbul ehzade Camisi, kalfalk eserim stanbul Sleymaniye Camisi ve ustalk eserim Edirne Selimiye Camisidir. demitir. 1. Camiler stanbul ehzade Klliyesi Camisi (1544-1548): Kanuni Sultan Sleyman tarafndan ehzade Mehmet adna yaptrlan klliyenin iinde yer alr. Yapda, merkez kubbeyi drt ynde yarm kubbelerle genileterek toplu mekn elde etme yolunda nemli bir adm atlmtr (Resim 91). Caminin plan dardan okunabilir. Merkez kubbe, drt ayak zerine oturtulmu ve ayaklarn arasndaki arlk da kemerlere bindirilmitir. Merkez kubbe, drt bir yanndaki yarm kubbelerle yarm kubbeler de ikier eksedra (eyrek kubbe) ile geniletilmitir. Kelerdeki boluklar da birer kk kubbe ile kapatlmtr (Plan 40). Revakl ve adrvanl bir avlusu bulunan caminin ana malzemesi, kesme ta ve mermerdir. Zeminden kubbenin balangcna kadar duvarlar pembe, yeil, beyaz, krmz renkli iek motifli inilerle ssldr. Avlunun cami ile birletii kelerin dnda ift erefeli iki minare vardr.
Plan 40 : stanbul ehzade Camisi Resim 91 : stanbul ehzade Camisi

LSE SANAT TARH 2

63

stanbul Sleymaniye Klliyesi Camisi (1550-1557): Sleymaniye Klliyesi iinde yer alr (Resim 92). Plan, stanbul Bayezit Camisinin planna benzer. Caminin ibadet meknn drt fil aya zerine oturan byk bir kubbe rtmektedir. Byk kubbe kuzeyde ve gneyde birer yarm kubbe ile geniletilmitir. Yarm kubbeler de eyrek kubbelerle desteklenmitir. Caminin ibadet meknnn yanlarnda bulunan yan sahnlar ise bykl kkl olarak sralanan kubbelerle kapatlmtr. Ortada kalan kubbe, kelerdeki kubbelerle ayn genilikte yaplm, bylece yan sahnlarn asl meknla birlemesi salanmtr (Plan 41). Caminin akustik ve hava akm ustalkla dzenlenmitir. Kandil ve mum islerinin toplanmas iin duvarlarn stndeki bir kede is odas yaplmtr. Zemini mermer kapl avlunun ortasnda yine mermerden yaplm bir adrvan vardr. Avlunun etraf kubbelerle rtl revaklarla evrilidir. Stunlar granit ve beyaz mermerden, caminin mihrab ve minberi ise mermerden yaplmtr. Mihrapta ini malzeme de kullanlmtr. Mihrap erevesinin stnde olan renkli caml al pencereler, iek resimleriyle sslenmitir. Avlunun drt kesine yerletirilmi drt minaresi vardr. Edirne Selimiye Klliyesi Camisi (1569-1574): Trk mimarisinin ve dnyann sayl yaplarndan biri olan Selimiye Camisi, kendi adyla anlan klliye iinde yer alr (Resim 93). Cami; drd baml, sekiz tayc fil ayana oturan, mihrap n bir yarm kubbeyle kapatlm ve eyrek kubbelerle geniletilmi merkez kubbeli bir mekna sahiptir.
Resim 93 : Edirne Selimiye Camisi

Resim 92 : stanbul Sleymaniye Camisi

Plan 41 : stanbul Sleymaniye Camisi

64

Kesme tatan yaplan caminin mermer kapl i avlusunun ortasnda sekizgen planl bir adrvan vardr. badet meknnn drt kesinde er erefeli ve yivli drt minare ykselir (Plan 42). Caminin inilerle ssl minberi tek para tatandr. Mihrap duvarnda renkli ini panolar bulunmaktadr (Resim 94). Hnkr mahfili de znik inileriyle sslenmitir. Mahfilin altndaki tavanda renkli kalem ileri vardr. Hnkr mahfili, Osmanl camilerinde padiahn namaz klmasna ayrlm, cami zemininden yksekte, ayr kaps ve merdiveni olan yerdir. Yapda rtenler, renkli ta sslemeler, panolar, kemerlerdeki renkli talar ve kemer ekilleri, cepheye bir hareketlilik vermektedir. Merkez plann en iyi biimde uyguland bu yapda, revakl ve adrvanl avlu ile minareler birbiriyle son derece uyumludur. Mimar Sinann yapm olduu dier camiler arasnda Van Hsrev Paa Camisi, stanbul Sokullu Mehmet Paa Camisi, stanbul Piyale Paa Camisi, stanbul Mihrimah Sultan Camisi, stanbul Sinan Paa Camisi, Tekirda Rstem Paa Camisi, Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Camisi ve Diyarbakr Melik Ahmet Paa Camisi saylabilir. 2. Mezar Antlar Mimar Sinan camilerden baka birok mezar ant (trbe) da ina etmitir. Sanat, genellikle okgen gvdeli, st kubbe ile rtl ve nlerinde revaklar bulunan trbe plann uygulamtr. Ancak Sinann zeri ak olarak yapt trbeleri de vardr. stanbulda kendisi iin yapt trbe buna rnektir. stanbul ehzade Mehmet Trbesi (15431544): stanbuldaki ehzade Camisinin de bulunduu klliyenin iinde yaplmtr. nde drt stuna oturan revak; cephelerinde, altta ve stte ikier penceresi vardr. Dilimli kasnak ve kubbesi; renkli ta, pimi toprakla ssl cepheleri ve zengin sslemeli inileri ile klasik Osmanl mezar antlarnn en gzel rneklerindendir (Resim 95).

10

15

20

25

50m

Plan 42 : Edirne Selimiye Camisi

Resim 94 : Edirne Selimiye Camisi mihrab

Resim 95 : stanbul ehzade Mehmet Trbesi

LSE SANAT TARH 2

65

stanbul Kanuni Sultan Sleyman Trbesi (1559-1566): Sleymaniye Camisinin hazire (kk mezarlk)sindedir. Mimar Sinan, bu trbede bir bakma Osmanl sultannn nemini ve bykln simgelemek istemitir. Sekizgen gvde ve dardan gvdeyi eviren revaklaryla trbe deiik bir grnmdedir (Resim 96). stanbul II. Selim Trbesi (1577): Ayasofyann haziresindedir. Mimar Sinan dier trbe planlarndan farkl olarak bu yapda keleri yumuatlm kare bir gvde ile ieride kubbenin oturaca bir stun sras kullanmtr. Darda ise yalnz giri blmne revak yerletirmitir (Resim 97). Trbenin duvarlar mermer ile kapldr. Mimar Sinann dier trbeleri arasnda stanbul Kara Ahmet Trbesi, stanbul Piyale Paa Trbesi, stanbul Hrrem Sultan Trbesi, stanbul Sokullu Mehmet Paa Trbesi ve stanbul Mimar Sinan Trbesi saylabilir. 3. Medreseler Cami ve trbelerin yan sra 16. yzylda Klasik Osmanl Dneminde medrese mimarisinde de zgn denemelerle karlalmaktadr. Bu dnemde medreselerin bir blm bamsz bir blm ise camilerle birlikte, cami revaklarnn arkasna yaplmtr. Cami - medrese ilikisi iinde uzun yllar, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dneminden beri denenen bu ema, Osmanllarda, zellikle de Mimar Sinanda belli bir uyum iinde tekrar uygulama alan bulmutur. Bu dnemde Mimar Sinan tarafndan, byk klliyelerin iinde birok medrese yaplmtr. stanbul Haseki Klliyesi Medresesi (1538): Klasik Osmanl medreseleri (ak avlulu) tipindedir. Byk bir klliyenin iinde yer alan medrese; revakl, kare bir avlu ile revaklarn arkasnda bulunan odalardan olumaktadr. Kesme tatan yaplan medresenin giriinde zeri byk bir kubbe ile kapatlm byk bir dershane odas vardr. stanbul Rstem Paa Medresesi (1550): Ak avlulu tipteki medreselerin deiik bir rneidir. Dtan kare, iten sekizgen planldr (Plan 43). Yapya bat cephede yer alan portalden girilir. Sekizgen avlunun revaklar arkasna renci odalar sralanmtr.

Resim 96 : stanbul Kanuni Sultan Sleyman Trbesi

Resim 97 : stanbul II. Selim Trbesi

Plan 43 : stanbul Rstem Paa Medresesi

66

Gneyde byk kubbeli dershane odas vardr. Yapy 16. yy. Osmanl inileri sslemektedir. Yapmnda tula ve ta kullanlmtr. Dier nemli medreseler arasnda stanbul ehzade Klliyesi Medresesi, stanbul Bayezit Klliyesi Medresesi (Resim 98), Edirne Selimiye Klliyesi Medresesi, stanbul Mihrimah Sultan Klliyesi Medresesi ve stanbul Sleymaniye Medreseleri, stanbul Sokullu Mehmet Paa Medresesi (Resim 99) saylabilir. c. Mimar Sinan Sonras Mimar Sinan, 1588 ylnda ld zaman Osmanl klasik mimarisinin sekin yaptlarn vermi ve kendi mimari anlayn srdrecek mimarlar da yetitirmitir. Bu nedenle Mimar Sinann mimari anlay, onun lmnden sonra yz yla yakn bir sre daha etkili olmutur. Ancak 17. yzyln sonlarna doru Osmanl Devleti i karklklar ve savalar nedeniyle ekonomik skntlarla dolu bir dneme girmitir. Bunun sonucunda her alanda olduu gibi mimarlk alannda da bir gerileme balamtr. Bu dnemde yaplan iki nemli yapt, Mimar Sinann yetitirdii kalfalar tarafndan yaplan stanbul Yeni Cami ve stanbul Sultan Ahmet Camisidir. stanbul Yeni Cami (15971663): Yapmna 1597 ylnda mimarba Davut Aa tarafndan balanan yap 1663 ylnda mimar Mustafa Aa tarafndan bitirilmitir. Caminin ibadet mekn kare planldr. badet meknnn zerini rten byk kubbe, drt ayaa oturan drt yarm kubbe ve eksedralarla geniletilmitir (Resim 100).

Resim 98 : stanbul Bayezit Klliyesi Medresesinin avlusu

Resim 99 : stanbul Sokullu Mehmet Paa Medresesinin avlusu

Resim 100 : stanbul Yeni Cami

LSE SANAT TARH 2

67

Camide, son cemaat yerinin kelerine, er erefeli iki minare yerletirilmitir (Plan 44). Kare planl avlusunda bir adrvan bulunan cami, ok zengin inilere sahiptir. Caminin kubbe ve kemerleri kalem ileri ile ssldr. Kesme tatan yaplan Yeni Cami, Klasik Dnem Osmanl mimarisinin son yaptdr. stanbul Sultan Ahmet Camisi (16091617): Mimar Sedefkr Mehmet Aa tarafndan yaplmtr. Cami, Mimar Sinandan sonra stanbulda yaplan byk merkez kubbeli yaplardan biridir. Caminin inaatnda ana malzeme olarak kesme ta ve mermer kullanlmtr.
0 5 10 15

Plan 44 : stanbul Yeni Cami

Camide, merkez kubbeli mekn drt ynde yarm kubbe ve er eksedra ile geniletilmitir. Kubbenin arln drt pilpaye tamaktadr. Caminin st kubbe ile rtl revakl avlusu vardr (Plan 45). Caminin sslemelerinde arlkl olarak mavi renkli ini kullanlmtr. Yap bu zelliinden dolay Mavi Cami olarak da tannr. Camiyi, yivli payelerden kubbelere kadar her yan ssleyen kalem ileri ve iniler kuatr. Kap ve pencere kanatlar ise sedef kakmalarla ssldr.

Plan 45 : stanbul Sultan Ahmet Camisi

Camide, gney duvarna ve avlu kelerine yerletirilmi alt minare vardr (Resim 101).

Resim 101 : stanbul Sultan Ahmet Camisi

68

3. GE DNEM OSMANLI SANATI

Bu dnem Osmanl mimarisinin grnts, gemi dnemlere oranla deiik zellikler gstermektedir. Kltr ve sanat, siyasal baarszlklarn sreklilik kazand 18. yzyla kadar nemli lde geleneksel btnln korumutur. 18. yzyldan itibaren bat etkilerinin younluu duyulmaya balamtr. Bu yzylda zellikle Fransa ile kurulan siyasal yaknlama Osmanl sanat zerinde olduka etkili olmutur. Bylece Osmanl sanat, 18. yzyldan itibaren bat sanatnn etkisinde gelime gstermitir. Batnn etkisinde gelien Osmanl sanat, farkl izler ve zellikler tayan be dnemde incelenir: Lale Devri (1718-1730) Trk Barok ve Rokoko Devri (1730-1808) Trk Ampir slup Dnemi (1808-1860) Semeci (Eklektik) Dnem (1860-1900) Neoklasik Dnem (1900-1930) Lale Devri Osmanl Sanat Osmanl mimarisi, batllama srecine Lale Devri olarak adlandrlan dnemle girmitir. Bu dnemde mimari adan belirgin bir batllama gerekletirilememi, zel bir mimari slup da oluturulamamtr. Ancak Osmanl Devleti, Avrupa kltrne almaya balamtr. Matbaa gibi nemli aralar lkeye getirilmitir. Dnemin en nl devlet adamlar, padiah III. Ahmet ile sadrazam Nevehirli Damat brahim Paadr. Bu dnemde Avrupa ile yakn ilikiler kurulmutur. Avrupaya giden baz eliler, orada grdklerini stanbulda da uygulamak istemilerdir. Bunun sonucunda stanbulda birok kk, saray, bahe, gezi ve elence yerleri yaplmtr. Kklerin, saraylarn baheleri, dneme adn veren lalelerle sslenmitir. Ancak ksa srede yaplan bu yaptlarn ou Patrona Halil isyan ile yaklp yklmtr. Bu dnem kasr, kk, sebil ve eme gibi sivil yaplarla dikkati eker. Dnemin nemli yaptlarndan bazlar unlardr: III. Ahmet Yemi Odas (1705): Topkap Saraynda bulunan bu odann her taraf tahta zerine iek ve meyve resimleriyle (kalem ii) sslenmitir (Resim 102). Yapda, Klasik Osmanl Dneminin sadeliinin yerini ok eitli ssleme geleri almtr. Topkap Saraynn iinde bulunan III. Ahmet Ktphanesi, Sultan III. Ahmet emesi, Nevehirli Damat brahim Paa Klliyesi dnemin dier nemli yaplarndandr. Trk Barok ve Rokoko Devri Bu dnemde klasik Osmanl yaplarndaki mimari ve ssleme geleri yerlerini yava yava Avrupa mimarisinin Barok ile Rokoko sluplarndaki mimari ve ssleme gelerine brakmaya balamtr. Oval ve yuvarlak planl yaplar dnemin en ok kullanlan plan tipidir. Stunlar giderek incelir. Sslemede Barokun kvrml yapraklar ortaya kar. Duvarlara alan pencerelerle ve eitli ss geleriyle cephe hareketlenir. ini kaplama, yerini fresko sslemeye brakr.

Resim 102 : stanbul Topkap Sarayndaki III. Ahmet Yemi Odas

LSE SANAT TARH 2

69

stanbul Nuruosmaniye Camisi (1748-1755): Mimar Mustafa Aa tarafndan yaplmtr. Caminin plan, tek bir ana kubbe ile rtl olan ibadet mekn ile U biimli ve revakl bir avludan oluur. Son cemaat yeri be kubbelidir (Plan 46). Caminin avlusunun duvarlar, Avrupann Barok yaplarndaki gibi girintili kntldr. Yzeyler paralanmtr. Caminin iki minaresi son cemaat yerinin iki kesine yerletirilmitir. Mihrap, gney duvarnn dna tarlm ve zeri bir yarm kubbe ile rtlmtr. Kubbe kasnana pencereler alm ve minareler inceltilmitir (Resim 103). Caminin i sslemesinde kullanlan deniz kabuklar, akantus yapraklar gibi geler Barok slubun etkisini gsterir.
Resim 103 : stanbul Nuruosmaniye Camisi

Bu yap ile birlikte, Osmanl klasik mimarisinin zellikleri kaybolmutur. stanbul Laleli Camisi (1763): Padiah III. Mustafa dneminde mimar Mehmet Tahir Aa tarafndan yaplmtr. Camide, ibadet meknnn zeri, sekiz payeye oturan byk bir kubbe ile rtldr. Caminin iindeki yarm kubbeler ve ayaklarda gmme stunlarla oluturulan eri yzeyler, inceltilmi minareler Barok slubunun etkilerinin belirtileridir (Resim 104). Barok slubunda yaplan dier camiler arasnda, stanbul Ayazma Camisi, stanbul Beylerbeyi Camisi, stanbul Eyp Camisi ve Yozgat apanolu Camisi saylabilir.

Plan 46 : stanbul Nuruosmaniye Camisi

Trk Ampir slup Dnemi 19. yzyln balarnda Fransada ortaya kan bu akm, Trkiyeye II. Mahmut dneminde girmitir. Ancak bu akm Trk sanatnda farkl bir zellik kazanmtr. Avrupa Ampir slubunda yer alan hayvan ve insan figrleri, Trk Ampir slubunda yerini iek ve yaprak gibi bitki motiflerine brakmtr.

Resim 104 : stanbul Laleli Camisi

70

stanbul Nusretiye Camisi (1822-1826): Padiah II. Mahmut tarafndan mimar Kirkor Amira Balyana yaptrlmtr. Barok sluptan Ampir sluba geii simgeleyen bir yapdr (Resim 105). Tamamen tatan yaplan dikdrtgen planl caminin zeri tek bir kubbe ile rtlmtr. Mihrab darya doru kntldr ve zeri yarm kubbe ile rtldr. Avlusunda adrvan vardr. Ayrca caminin iki minaresi de avlunun iinde yer alr. erefelerin ve hnkr mahfilinin kap kemerinin dalgal biimlenii, kubbe kasnann dzenlenii Ampir slubun zelliklerini tar. stanbul Dolmabahe Camisi (1853): Sultan Abdlmecitin annesi tarafndan mimar Karabet Amira Balyana yaptrlmtr. Ta malzeme kullanlarak yaplan caminin ibadet mekn, kubbe ile rtlm kare bir prizmay andrmaktadr (Resim 106). Caminin nnde, dou bat dorultusunda gelien bir hnkr kasr bulunmaktadr. Hnkr kasr, byk Osmanl camilerinde, padiahn ibadet etmesi iin ayrlm ve kk bir konut gibi donatlm dairedir. Dolmabahe Camisinin ince ve tek erefeli iki minaresi vardr. Minarelerin ana yapdan ayr olarak yaplmas Barok Dnemin etkisini yanstr. Caminin kelerindeki takviye kuleleri Barok-Rokoko karm bir slupla ve balkl ikier kk stunla sslenmitir. Caminin iindeki sslemeler ise kalem ileriyle yaplmtr. stanbul Ortaky Camisi (1854): Sultan Abdlmecit tarafndan mimar Amira Balyana yaptrlmtr. Dolmabahe Camisi ile benzer zellikler gsterir. Caminin ibadet mekn, drt kemer ve ke kuleleri ile desteklenen tek bir kubbe ile rtldr. Camide iki tane ince ve yivli minare bulunmaktadr (Resim 107). Yapmndaki malzemenin niteliksiz olmas nedeniyle yklma tehlikesi geiren yap, zengin sslemelere ve gsterili bir manzaraya sahiptir. Semeci (Eklektik) Dnem Bu dnemde Avrupadaki tm sanat akmlar Osmanl mimarisi zerinde etkili olmutur. Antik adan balayarak mimarinin kulland tm formlar yaplarda uygulanmtr. Klasik formlar iyice deforme olmutur. Yaplarn hibirinde birlik ve btnlk grlmez. Hatta, ayn yapda ok farkl mimari zellikleri bir arada grmek de olasdr.
Resim 106 : stanbul Dolmabahe Camisi Resim 105 : stanbul Nusretiye Camisi

Resim 107 : stanbul Ortaky Camisi

LSE SANAT TARH 2

71

Aksaray Valide Camisi (1871): Sultan Abdlazizin annesi Pertevniyal Valide Sultan tarafndan stanbulda yaptrlmtr. Semeci Dnemin en belirgin yaplarndan biri olan caminin mimar, Agop ve Serkis Balyandr. Boyutlar kltlen kubbe onaltgen yksek bir kasnaa oturtulmu (Resim 108), mihrabin dou ve bat cepheleri birer alnlkla sonlandrlmtr. Yapnn sade bir mermer mihrab ve yan tarafnda ayn sadelikte istiridye motifi bulunan mermer bir minberi vardr. Bu dnemde yaplan saraylarda da semeci slubun izleri grlr. Bu rnekler arasnda stanbul raan, Beylerbeyi ve Dolmabahe saraylar saylabilir. Neoklasik Dnem Bu dnem, Avrupadan Trkiyeye giren sanat akmlarna kar bir tepki olarak domutur. Yaplan almalar sonucunda, Avrupa semeciliinden uzaklalm, bunun yerini klasik Osmanl ve Trk mimarisinin biimsel gelerini geriye getiren bir anlay almtr. Bu dnemin mimarlarndan olan Kemalettin Beyin ina ettii Bostanc Camisi, Ankaradaki eski TBMM Binas, Vakf hanlar; mimar Vedat Beyin yapt stanbuldaki Sirkeci Postahanesi, Haydarpaa ve Moda iskeleleri bu akmn nc yaptlar olmutur. Klasik Dnemde mimaride grlen sivri kemer, kubbe, stun gibi mimari geler yeniden kullanlmtr. Osmanl Devletinin son zamanlarnda mimari alanda yaanan bu Neoklasik Dnem, cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan yaplarda da etkisini srdrmtr.

Resim 108 : Aksaray Valide Camisi, stanbul

Resim 109 : stanbul Topkap Saray

B. SVL MMAR (Saray, Kk, Kervansaray, Han, Bedesten, eme, Sebil)

Osmanllar, kurulularndan itibaren dinsel mimarlk alanndaki etkinliklerini sivil mimaride de gstermilerdir. Bata padiahlar olmak zere, eitli devlet adamlar, halkn sosyal ve ekonomik gereksinimlerini karlamak iin birok mimari yap yaptrmlardr. 1. Saraylar ve Kkler Osmanl mimarisinin en ilgi ekici ve en byk dzenlemeleri arasnda saraylar nemli bir yere sahiptir. lk Osmanl saraylar, Orhan Beyin Bursada yaptrd saray ile I. Muratn Edirnede yaptrd saraydr. Ancak bu saraylardan gnmze fazla birey kalmamtr. stanbul Topkap Saray: Fatih Sultan Mehmet tarafndan yaptrlan saray, Osmanllar Dnemi boyunca eitli eklemelerle geniletilmitir. Bu saray Osmanl Devletinin drt yz yl akn bir dnem ynetim merkezi olmutur (Resim 109).

72

Saray; harem, enderun ve birun olmak zere blmden oluur. Harem, hkmdarlarn zel yaamlarnn getii yerdir. Enderun, sarayda resm ve zel yaamn i ie olduu blmdr. Birun, sarayn Bbs Saade denen i kaps dndaki alan ve bu alanda yer alan hizmetlilerin bulunduu yerdir. 700 bin metre karelik ok geni bir alan zerine kurulan sarayn etraf bir surla evrilidir. Saray arka arkaya sralanan drt avlunun etrafnda kkler, camiler, divanlar, emeler, baheler, ktphaneler ve mutfaklar gibi elli kadar yapdan olumaktadr (Plan 49). Sarayn drd kara, deniz tarafna bakan yedi byk kaps vardr. Bunlardan Ayasofya ynne alan ta kap, ana kap durumundadr. Bu kapya Bb- Hmyun denir (Resim 110). Osmanl mimarisinin Fatihten itibaren btn dnemlerini iine alan Osmanl ini ve ssleme sanatnn en zengin koleksiyonunu bir araya getiren Topkap Saray, gnmzde mze olarak kullanlmaktadr (Resim 111). stanbul Dolmabahe Saray (1859): Sultan Abdlmecit tarafndan yaptrlan bu sarayn mimarlar Hac Emin Paa, Serkis Balyan ve Nikogos Balyandr. Bu saray, ilk kez geleneksel Trk saray mimarisi dnda Avrupa saraylar rnek alnarak yaplm olan eklektik bir binadr. Saray, Barok ve Ampir slubun karm bir tarzda yaplmtr (Resim 112).
Resim 110 : stanbul Topkap Saray, Bb- Hmyun

Plan 49 : stanbul Topkap Saray

Resim 111 : stanbul Topkap Saray Mzesinde sergilenen baz eyalar

Resim 112 : stanbul Dolmabahe Saray

LSE SANAT TARH 2

73

Sarayn i dekorasyonunda ve odalarn dzenleniinde Avrupa etkileri gze arpar. Renkli somaki talar, tonlarca arl olan mavi renkteki mermer stunlar dikkati ekmektedir. Deiik ilevleri karlamak zere 285 odas, 45 salonu ve 6 hamam ile batl anlamda saray mimarisi olarak nde gelen yaplardan biridir. Doubeyazt shak Paa Saray (1784): Dnemin blge valisi shak Paa tarafndan Arnn Doubeyazt ilesinde yaptrlmtr. Anadoludaki ge dnem saray mimarisinin en gzel rneklerinden olan bu saray, bir tepe zerinde yer alr (Resim 113). Sarayn i ie avlular ve avlular birbirine balayan ta kaplar bulunmaktadr. Saraydaki cami, kubbe ve minaresi ile evresine egemen bir konumdadr. Medrese, hamam, harem dairesi, erzak deposu, frn, cephanelik ve zindan sarayn dier blmleridir. Saray, beyaz renkli yontma tatan yaplm ve bitki motifleri ile sslenmitir. Ayrca sarayn iinde ve stunlarda ta oymaclnn gzel rneklerini oluturan yazlar vardr.
Resim 113 : Doubeyazt shak Paa Saray

stanbul inili Kk (1472): Topkap Saraynn birinci avlusunun iinde bulunmaktadr. Fatih Sultan Mehmetin stanbulda yaptrd en eski ve en zgn yapttr. Kesme ta ve mermer malzeme kullanlarak yaplan inili Kk, geleneksel Trk ev tipinin antlatrld grkemli bir rnektir. Trk evi; Trklerin, geleneksel yaam biimlerine uygun olarak gelitirdikleri, kendilerine zg bir konut tipidir. Trk evinde en nemli ge odadr. inili Kk, kubbeli byk orta salona alan drt eyvan ve kelerde ayn apta birer kubbeli odadan oluan iki katl bir binadr (Resim 114). Giri cephesinin ortasndaki byk eyvan, tamamen ini mozaiklerle kapldr. Bunlar Anadolu Seluklu inilerinin zelliklerini yanstr. stanbul Badat Kk (1639): Padiah IV. Murat tarafndan Badatn geri alnmasnn ansna yaptrlmtr. zeri byk bir kubbe ile rtl salona alan, drt eyvanl, ahap tavanl, simetrik bir yapdr (Resim 115). Badat Kk; inileri, tavan sslemeleri, fil dii, sedef kakmal kap ve pencere kanatlar ile Trk kk mimarisinin gzel bir rneidir. Bu dnemde yaplan dier kkler arasnda stanbuldaki Fatih Kk, Revan Kk, Florya Kk ve Sultan Osman Kk saylabilir.

Resim 114 : stanbul inili Kk

Resim 115 : stanbul Badat Kk

74

2. Kervansaraylar ve Hanlar Osmanl sivil mimarisinde nemli bir yeri olan kervansaraylar, iki ekilde yaplmtr: Birincisi ticaret yollar zerinde belirli aralklarla yaplan kervansaraylar, ikincisi ise yerleim birimlerinde ve klliyelerin iinde yer alan hanlardr. Kervansaray ve hanlarn yaplmasndaki ama; ticareti gelitirmek, yolcularn ve kervanlarn gvenli bir biimde konaklamalarn salamaktr. Plan olarak Anadolu Seluklu kervansaraylarndan pek fark olmayan Osmanl kervansaraylarnn yap malzemesi tula ve kesme tatr. Diyarbakr Hsrev Paa Deliller Han (1527): ki katl yap, revakl bir avlu, avlunun ortasnda bir havuz ve revaklarn gerisindeki odalardan oluur. Yapnn kemerleri krmz tula ve beyaz talardan rlerek yaplmtr (Resim 116). Ankara Kurunlu Han: Osmanl ehir ii hanlarndan olan yap, iki renkli kesme tatan yaplmtr. Yapm tarihi belli olmayan han, Fatih dnemi bavezirlerinden Mehmet Paa yaptrmtr. Ortadaki avluda yuvarlak kemerlerin tad ayaklara oturan iki katl revaklar vardr (Resim 117). Revaklarn gerisinde hann odalar yer alr. Bursa Geyve Han: I. Mehmet elebi dneminde avlulu olarak yaplan han, kent ii kervansaraylarn planlarn yinelemektedir (Plan 50). Bursa Koza Han: II. Bayezit tarafndan yaptrlmtr. Ortadaki avluya alan iki katl revaklar ve revaklarn arkasnda han odalar vardr. Girii antsaldr. Edirne Rstem Paa Kervansaray (1561): Kanuni Sultan Sleymann veziri Rstem Paa tarafndan Mimar Sinana yaptrlmtr. ki katl kervansaray iki blmden oluur. Birinci blm ahr olarak kullanlan kk han, ikinci blm ise han odalarnn ald avlunun bulunduu byk handr (Resim 118). Byk han blmnn ikinci katnda alttan stmal Trk hamam yaplm ve inilerle sslenmitir.
Resim 118 : Edirne Rstem Paa Kervansaray Plan 50 : Bursa Geyve Han Resim 117: Ankara Kurunlu Hann avlusundan grnm Resim 116 : Diyarbakr Hsrev Paa Deliller Han avlusu

LSE SANAT TARH 2

75

3. Bedesten ve arlar Osmanl sivil mimarisinin nemli yaplarndan biri de bedesten ve arlardr. Trk arlarnn ilk rnekleri bedestenlerdir. Bunlar genellikle tatan yaplrd ve drt yan da demir kaplarla kapatlrd. Bu bedestenlerde her trl alveri yapld gibi deerli mallar da korunup saklanrd. Bedestenlerin byk bir blmnde dta dkknlar yer alrken ite ise ayaklara oturan kubbelerden oluan bir blm bulunmaktadr. Bursa Bedesteni: Osmanllar Dneminin ilk bedesteni, Yldrm Bayezit tarafndan yaptrlmtr. lk yap 6 ayaa oturan 14 kubbeyle rtl, 68 dkkn ve 32 mahzenden olumaktayd. Daha sonra Orhan Gazi dneminde yaptrlan ar ve dkknlarla bedesten bytlmtr. Bursa Kapal ars olarak bilinen bu yapnn duvarlar almak teknikte (bir sra kesme ta, sra tula ile) rlmtr. Almak teknik, aadan yukarya doru ardk olarak sralanan farkl malzeme dizileriyle oluturulmu bir duvar rme tekniidir. Edirne Bedesteni (1418): Sultan elebi Mehmet tarafndan yaptrlmtr. Dikdrtgen biimindeki yap, sra hlinde 14 yksek kubbe ile rtlmtr (Resim 119). Drt cephesinde 54 dkkn vardr. Her cephenin ortasnda bulunan drt byk kaps vardr. meknda ise 36 dkkn bulunur. stanbul bedestenleri: Fatih Sultan Mehmet dneminde stanbulda ikisi Kapal arda (Resim 120), biri Galatada olmak zere bedesten yaplmtr. Kapal ardaki yaplardan biri Eski (Atk) Bedestendir. Bu bedestenin drt demir kaps ve kiralk kasalarn konulduu 28 mahzeni vardr. Kapal ardaki dier bedesten ise Yeni (Sandal) Bedestendir (Resim 121). Msr ars: Klasik dnemin nemli yaplarndan biri olan ar, kesme ta ve tula malzemeden yaplmtr (Resim 122). arnn nndeki yola alan ta kemerlerin arkasnda tonozlu dkknlar yer alr.

Resim 119 : Edirne Bedesteni

Resim 120 : stanbul Kapal ar

Resim 121 : stanbul Sandal Bedesteni

Resim 122 : stanbul Msr ars

76

4. eme ve Sebiller Osmanllar Dnemi sivil mimarisinde eme ve sebillerin nemli bir yeri vardr. Bu yaplar hem halkn su gereksinimini karlard hem de grkemli birer sanat yapt olarak kentleri gzelletirirdi. eme ve sebillerin byk ounluu kesme tatan yaplmtr. eme: Osmanllar Dneminde halkn su gereksinimini karlamak iin yaplm birok eme vardr. Bu emelere su, deiik yerlerde yaplan su kemerleri araclyla getirilirdi (Resim 123). stanbul Sultan III. Ahmet emesi (1728): Bir byk, drt kk kubbeyle donatlm, krma atl ve geni saakl bir yapdr. Yapnn drt cephesine kemerler iinde byk musluklu emeler konulmutur. Ayrca drt kesinde de birer sebil vardr. eme; planlama, malzeme kullanm ve ssleme zellikleri bakmndan Klasik Dnemden farkl zellikler gsterir. Lale Devrinde yaplan eme; altn yaldzl kalem ileri, renkli ta sslemeler, iniler ve rlyeflerle sslenmitir (Resim 124). Osmanllar Dneminden kalan dier emeler arasnda stanbul Davut Paa emesi, stanbul brahim Paa emesi, stanbul Hatice Valide Sultan emesi, stanbul III. Selim emesi, stanbul Bereketzde emesi ve Edirne Sinan Aa emesi saylabilir. Sebil: Osmanl su mimarisi rneklerindendir. Bunlar; kent iindeki yollar zerinde, arlarda, camilerin yanlarnda, gelip geen insanlarn su iebilmeleri amacyla yaplan yaptlardr. Sebiller, genellikle yuvarlak planl ve kubbeli olarak yaplmlardr. Sebillerin cephesinde ok gsterili, oymal ve tuntan parmaklklarn bulunduu pencereler vardr. stanbul Mimar Sinan Trbesi Sebili: Mimar Sinann trbesine bitiik olarak yaplmtr. okgen gvdenin zeri geni saakl bir kubbeyle rtldr. Cephe, be dikdrtgen pencereyle da almtr. Pencerelerin altnda musluklar vardr (Resim 125).

Resim 123 : Molova Su Kemeri, Mimar Sinan

Resim 124 : stanbul Sultan III. Ahmet emesi

Resim 125 : stanbul Mimar Sinan Trbesi Sebili

LSE SANAT TARH 2

77

Dnemin dier nemli sebilleri arasnda stanbul Hsrev Kethda Sebili, stanbul Bayrampaa Klliyesi Sebili, stanbul Nakdil Valide Sultan Sebili ve zmir Tilkilik Dnerta Sebili saylabilir. Selsebil: Saray, kk ve yal bahelerinde, meydanlarda, havuz ba gibi yerlerde yaplan, olduka gsterili yaptlardr. Genellikle mermerden yaplan selsebillerde birbiri zerine sralanan mermer dzenlerden su, bir alayan gibi byke bir havuza dklr (Resim 126). Selsebiller, su sesinin dinlendirici
Resim 126 : stanbul Yldz Sarayndaki selsebil

ve serinletici etkisinden yararlanmak amacyla yaplmtr.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. Osmanl sanatndaki nemli merkezleri ve bu merkezlerin nemini belirtiniz. 2. Erken Dnem Osmanl camilerinin planlarn gruplaynz. 3. Edirne erefeli Camisinin plan tipini, ssleme zelliklerini, Trk mimarisindeki yerini ve nemini aklaynz. 4. Erken Dnem Osmanl trbelerinden rnekler vererek trbelerin zelliklerini sralaynz. 5. Mimar Sinann yaamn ksaca aklaynz. 6. Mimar Sinann nemli yaptn tarih srasna gre aklaynz. 7. Selimiye Camisi nerede, ne zaman, kim tarafndan yaplmtr? Caminin plan ve mimarlk zelliklerini sralaynz. 8. Mimar Sinan sonras, Trk mimarisinin geliim izgisi ne olmutur? Aklaynz. 9. Ge Dnem Osmanl mimarisine ait sluplar sralaynz. 10. Ge Dnem sluplarnn grld rnekler hangileridir? Syleyiniz. 11. Neoklasik Dnemin nc sanatlarn belirterek sanatlarn yaptlarndan rnekler veriniz. 12. Topkap Saray hakknda bilgi veriniz. 13. Osmanllar Dneminde yaplan kklerden rnekler vererek plan zelliklerini syleyiniz. 14. Osmanllar Dneminde yaplan kervansaray ve hanlara rnekler veriniz. 15. Osmanllar Dneminde yaplan eme ve sebillere rnekler veriniz.

78

6.
NTE

TRK EL SANATLARI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Trk el sanatlarnn trlerini ve hangi gereksinimleri karlamak amacyla ortaya ktn aratrarak bir dev hazrlaynz. 2. ini yapm ve tekniklerini aratrnz. Yurdumuzdaki nemli ini merkezlerini reniniz. 3. Hal yapm tekniklerini inceleyiniz. 4. ini, mozaik, sr, hal, seccade, hat, hattat, minyatr, nakka terimlerinin anlamlarn eitli kaynaklardan renerek defterinize yaznz.

El sanatlar, toplumlarn eitli gereksinimlerini karlamak amacyla ortaya kmtr. Her toplumun kendine zg el sanatlar vardr. Bu sanatlar, toplumlarn ekonomik durumlarna ve yaam biimlerine gre farkllklar gstermektedir. Yaanlan blgenin corafi zellikleri, dinsel inanlar, dier kltrlerin etkileri ile teknolojik gelimeler de el sanatlar rnlerini teknik ve malzeme asndan her zaman ynlendirmitir. Trkler, Orta Asyadan balayarak gnmze gelene dein eitli gereksinimlerini karlamak iin el sanatlar rnleri oluturmulardr. rnein yaplarn duvarlarn kaplamak ve iini sslemek iin ini sanatn, kitap yazmak iin gzel yaz (hat) sanatn, kitaplar sslemek ve resimlemek iin de tezhip ve minyatr sanatn gelitirmiler; camilerin ve evlerin i demesi iin eitli hallar ve kilimler dokumulardr. Bunlarn dnda eitli yaplar sslemek ve kullanmak iin ahap, mermer, sedef, ta ve madenleri ilemilerdir.

A. N SANATI 1. TRK N SANATINA GENEL BAKI (Tanm ve Teknik)

Bir eit killi topraktan piirilerek yaplan bir yzeyi srl, eitli renk ve motiflerle sslenmi keramik parasna ini denir. ininin srl veya srsz, kap kacak olarak yaplanlarna da keramik (seramik) denir. iniler, genellikle yaplarn iinde ve dnda duvar kaplamas olarak kullanlr. Asl maddesi temiz ve iyi cins kuvarsl kil olan iniler, genelde iki tre ayrlr: Byk levhalar hlinde olan iniler, kk paralardan (mozaik) oluan iniler. Byk iniler, yaplarn i blmlerinde ve dz duvar yzeylerinde; kk para iniler ise yaplarn dz ya da eik yzeylerinde kullanlabilir. iniler kaplama malzemesi olmann yan sra yllarca birok cami, medrese, trbe, saray, kk gibi yaplarda nemli bir ssleme gesi olmutur. Yzyllar boyunca bol malzeme ortaya koyan Trk ini sanatnda eitli teknikler kullanlmtr. Bu teknikler unlardr:

LSE SANAT TARH 2

79

Sr alt teknii: Bu teknikte desen ounlukla koyu mavi, mor, firuze ve siyah renklerle boyanr. zerlerine effaf, renksiz sr srldkten sonra frnlanr. Frnda renksiz ve saydam bir hle gelen srn altndaki desen ve renkler btn ayrnt ve parlaklyla ortaya kar (Resim 127). Sr, pimi toprak eyann zerine srlerek frnlanan saydam koruyucu malzemedir. Sr st teknii: Pimi toprak nce saydam olmayan bir srla kaplanr. Frnda piirildikten sonra stne boya ile sslemeler yaplr. Boyama ileminin ardndan yeniden frna konarak ikinci bir piirme (perdah) yaplr. Minai teknii: randa Byk Seluklularn gelitirdii bu teknikte, sr alt ve sr st teknikler birlikte kullanlarak ok renkli yzeyler elde edilir (Resim 128). Lster teknii: Sr st tekniinde frnlanm mat ve beyaz srl ini zerine lster denilen gm ya da bakr oksitli bir bileimle desenler ilenir ve ini dk sda yeniden frnlanr. Bu teknikte yaplan inilerde desen genellikle kahverengi ve sar tonlardadr (Resim 129). Srl tula: Tulann firuze, mor, lacivert renkli srla kaplanp frnlanmas ile elde edilir. Genellikle tulann dar ve uzun yz frnlanr. Bu ekilde srlanan tulalar yan yana getirilerek cami, mescit, medrese ve minarelerde ssleme iin kullanlr (Resim 130).

Resim 127 : Sr alt tekniinde yaplan bir ini rnei, Kubadabad Saray, Konya ini Eserleri Mzesi

Resim 128 : Minai tekniinde yaplan bir ini rnei, Konya Alaeddin Kk, Konya ini Eserleri Mzesi

Resim 129 : Lster tekniinde yaplan bir ini rnei, Kubadabad Saray, Konya ini Eserleri Mzesi

Resim 130 : Erzurum ifte Minareli Medresenin minaresindeki srl tula rnekleri

80

ini mozaik: Bu ini tekniinde mor, kobalt mavisi, siyah renkte hazrlanan ini plakalar istenen ekle gre kesilir. Kesilen paracklar dekoratif bir biim oluturacak ekilde bir araya getirilir. ini, renklerine gre ayr ayr frnlanr. Bu teknik zellikle Anadolu Seluklular Dnemi yaplarnda kullanlmtr. ini mozaik ile kubbe ii, kubbeye gei, kemer ve mihraplar sslenmitir (Resim 131).

2. TARHSEL GELM NDE TRK N SANATI

ini, mimari sslemenin yaygn bir gesidir. zellikle d mimaride ta sslemeye karn, i mimaride daha ok ini kullanlmtr. ini sanatnn ilk olarak Uygurlarda kullanld bilinmektedir. Uygurlarn nemli yerleim merkezlerinden olan Karahoo harabelerinde yaplan kazlarda ini paralar bulunmutur. Karahanllar, Gazneliler ve Byk Seluklular dnemlerinde ini sslemelerin giderek yaygnlat grlmektedir. ini sanat rnekleri, Anadolu Seluklularyla birlikte eitlenir. a. Seluklu ini Sanat Seluklular, randa Byk Seluklular Dneminden balayarak ini sanatn gelitirmilerdir. Bu gelime Anadoluda son eklini almtr. Anadolu Seluklular Dneminde yaplan mimari yaptlarn (cami, medrese, trbe, saray vb.) i meknlar inilerle renk kazanmtr. Anadolu Seluklu yaptlarnn ilk mimari rneklerinde srl tula kullanlmtr. rnein Sivastaki Gk Medrese ile Konyadaki nce Minareli Medresenin minarelerinde srl tula rnekleri vardr (Resim 132). Anadolu Seluklular daha sonra sr alt tekniinde iniler yapmlardr. Bu teknikte yaplan inilerin en gzel rnekleri Beyehir yaknlarndaki Kubadabad Saraynda bulunmutur. Genellikle yldz ve ha biimindeki bu inilerde sr altna firuze, yeil, mor ve mavi renklerde ayakta duran veya oturan insan figrleri ilenmitir. Ayrca bunlarn dnda tavus kuu, su kuu (Resim 133), ift bal kartal, balk, grifon, siren, kaplan, ay gibi hayvan figrlerinin ilendii iniler de vardr. Anadolu Seluklular yaygn olarak cami, medrese, trbe gibi yaplarda ini mozaik kullanmlardr. Konya Alaeddin Camisinin mihrap bordrleri ile
Resim 131 : ini mozaik rnei, Konya Sral Medresesinin giri eyvan

Resim 132 : Srl tula rnei, Konya nce Minareli Medresesinin minaresi

Resim 133 : Kubadabad Saray inilerinden bir rnek, Konya ini Eserleri Mzesi

LSE SANAT TARH 2

81

kubbe geilerinde geometrik ve bitki motifleri ile eitli yaz sslemeler vardr. Bunun yan sra Konya Karatay Medresesinin kubbesinin i yzeyi ve eyvann duvarlar da ini mozaiklerle kapldr (Resim 134). Ayrca Konya Sahip Ata Camisi ve Ankara Arslanhane Camisinin mihraplar da ini mozaiklerle sslenmitir. Sivastaki Gk Medrese, adn inilerinin renginden almtr. Seluklu ini sanat, 13. yzyl boyunca parlak bir gelime gstermitir. Ayn zamanda evresindeki lkelerin sanatn aarak gelecek yzyllarn ini sanat iin gerek bir kaynak olmutur. Anadolu Seluklu Devleti daldktan sonra, Beylikler Dneminde ini sanatnda bir duraklama olmu, Osmanllar Dneminde ise ini sanat en parlak zamann yaamtr. b. Osmanl ini Sanat Trk ini sanat, zellikle 15 ve 16. yzyllarda Osmanllarla birlikte byk bir gelime gsterir. ini ssleme, mimariyle btnleerek her tr yapda farkl biimlerde uygulanr. Osmanllar, Anadolu Seluklularnn ini sanatnda kullandklar teknik ve sluplardan ayrlarak yenilikler aradlar ve renkli sr teknikleri ile ok renkli sr tekniklerini gelitirdiler. Seluklu ini sanatnda nemli aamalar kaydeden ini mozaik teknii, Osmanllar Dneminde etkisini kaybeder. Osmanllarn ilk dnemlerinde ok renkli sr teknii geliir. Bu teknikte zellikle sar ve yeil renkli iniler yaplr. rneklerde bitkisel motiflerin egemen olduu grlr.
Resim 135 : znik Yeil Caminin minaresindeki iniler

Resim 134 : Konya Karatay Medresesi inilerinden grnm

Bu dnemde znik, giderek bir ini retim merkezi hline gelir. Anadolu Seluklular Dneminde nemli bir ini merkezi olan Konyann nemi kaybolmaya balar. znik Yeil Caminin minaresinde kullanlan iniler Anadolu Seluklu ini tekniini srdren sayl rneklerdendir. Ancak buradaki iniler firuze, mavi, yeilin tonlar, beyaz ve sar renkler ile daha da zenginletirilmitir (Resim 135). Osmanl ini sanatnn ilk rnekleri Bursada Yeil Cami ve Yeil Trbede grlr. Bu yaplarda eitli tekniklerde yaplm iniler bir arada bulunmaktadr. Gerek caminin gerekse trbenin mihraplar Osmanl sanatnn en tannm inili mihraplardr. Yaplardaki hemen hemen btn yzeyler renkli sr tekniinde inilerle kapldr (Resim 136). inilerde bezeme olarak bitki motiflerine, renk olarak da firuze, lacivert, sar ve beyaza arlk verilmitir.

Resim 136 : Bursa Yeil Camiden ini rnekleri

82

Bursadaki Muradiye Camisi ve Muradiye trbelerinde de Erken Dnem Osmanl ini rnekleri vardr. Bu dnemde Osmanllar, Anadolu Seluklu ini mozaik rneklerinden esinlenerek yaptklar levha inilerini hatayi ve akayk gibi iekler kullanarak zenginletirmilerdir. Ayrca bu dnemde mavi beyaz ini rnekleri de ortaya kmtr. Altgen biiminde yaplan mavi beyaz inilerde geometrik sslemenin yan sra daha ok bitkisel ssleme grlr (Resim 137). stanbuldaki inili Kkte kullanlan iniler, teknik ve zellikleriyle Anadolu Seluklu inilerinin etkisini tar. Ancak bunlar natralist iekleri, kvrk rumileri, beyaz renkleri ile Anadolu Seluklu inilerinden ayrlr (Resim 138). 16. yzyln balarnda renkli sr teknii giderek yaygnlar. stanbul Sultan Selim Camisi, stanbul Topkap Saray Arz Odas, stanbul Sokullu Mehmet Paa Camisi inileri (Resim 139) bu tekniin en gzel rnekleridir. 16. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl ini sanatna sr alt teknii egemen olur. effaf srn altna uygulanan natralist iekler, hatayiler, rumiler ve kvrk dallar ini sslemesinde yaygn olarak kullanlr. Sr alt tekniindeki inilerin ilk rneklerini stanbul Sleymaniye Camisinin mihrabnn yanlarnda bulunan iki byk yuvarlak madalyonda grmek olasdr. Madalyonlarn balca ssleme gesi, ortada bir yldz gibi rlen harfleriyle ok dekoratif bir yazdr. Bu dnemde inilerde renk ve motif bakmndan yenilikler ortaya kar. Zmrt yeili bata olmak zere, mercan krmzsndan yakut krmzsna kadar krmznn btn tonlar, bu dnem inilerinin temel rengi olur. Bezemede arlkl olarak bitkisel geler kullanlr. Karanfil, lale, akayk, nar iei, gl, palmetler, rumiler ve kvrk dallar en ok kullanlan motiflerdir. stanbul Rstem Paa Camisi ve Trbesi bu inilerin gzel rnekleriyle doludur (ReResim 139 : stanbul Sokullu Mehmet Paa sim 140). Camisi inilerinden grnm
Resim 137 : Bursa Muradiye Camisindeki mavi beyaz ini rnekleri

Resim 138 : stanbul inili Kk inilerinden grnm

Resim 140 : stanbul Rstem Paa Camisindeki inilerden rnekler

LSE SANAT TARH 2

83

Edirne Selimiye Camisindeki iniler stanbul dndaki zengin rneklerdendir. Mihrabn iki yanndaki duvarlar ssleyen byk ini panolarn renk ve kompozisyonlar ok uyumludur (Resim 141). Ayrca iek am erik ve elma fidanlar kompozisyona katlarak bir yenilik yaratlmtr. Topkap Saraynda mercan krmzsnn bolca kullanld iniler Osmanl inilerinin bir koleksiyonunu oluturur (Resim 142). 17. yzyln balarnda ini sanatndaki gelime durmu, zellikle renkler zayflayarak mavinin tonlar ile snrl kalmtr. Bundan sonra ini sanatn canlandrmak iin baz almalar yaplm, stanbulda Tekfur Saraynda byk bir ini atlyesi kurulmutur. Bylece Konya, znik, Bursa ve Edirneden sonra stanbulda nemli bir ini merkezi olmutur. Ancak Tekfur Sarayndaki ini atlyesinin almas uzun srmemitir. ini retiminde baarsz kalan atlye, bir sre sonra kapatlmtr. Osmanl ini merkezlerinden biri de Ktahyadr. znik atlyelerinin kapanmasndan sonra, Ktahya ini retiminde ana merkez durumuna gelmitir. 17 ve 18. yzyllarda Kbe ssl ini panolar Ktahyada retilen zgn rneklerdendir. 18. yzylda bir sarsnt geiren Ktahya ini retimi, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda yeniden canlanmtr. Bu canlln bugn de srdrmektedir. Keramik sanat: Keramik (seramik), gnlk yaam iin hazrlanan kap kacak iin kullanlan bir terimdir. Keramik yapmnda da ini iin kullanlan malzeme ve teknikler kullanlmtr. Trk keramik sanat, btn dier sanat dallarnda olduu gibi, daha nceki Trk sanat dnemlerine bal olarak geliir. Anadolu Seluklularnn kullandklar ilk keramik rnekleri slip (astarla motif yapma teknii), sgraffito (zemini sivri ulu bir aletle kazma yoluyla motif yapma teknii) (Resim 143) tekniklerinde ve firuze sr altna siyah desenli olarak yaplmtr. Bu tr keramiklerde bitkisel ve geometrik sslemenin yan sra ku ve hayvan figrleri de grlr. Osmanllar Dneminin en nemli keramik atlyeleri znik ve Ktahyada bulunuyordu. znikte yaplan kazlarda Osmanllarn ilk dnemine ait krmz hamurlu, slip teknii ile ilenmi keramikler ortaya karlmtr.

Resim 141 : Edirne Selimiye Camisi inilerinden rnekler

Resim 142 : stanbul Topkap Saray inilerinden bir rnek

Resim 143 : Sgraffito tekniinde yaplm Seluklu keramik taba, zel koleksiyon, stanbul

84

14 ve 15. yzyllarda yaplan krmz hamurlu, beyaz astar zerine lacivert ve morun egemen olduu sr alt keramikleri, ilk Osmanl keramikleri olarak bilinir. Bu tr keramikler Milette bulunduu iin Milet ii olarak bilinmektedir (Resim 144). Osmanllarn rettikleri dier bir keramik tr de Hali ii denilen keramiklerdir. Beyaz hamurlu, mavi-beyaz keramikler; ince kvrk dallardan, kk iek ve yapraklardan oluan motiflerle sslenmitir (Resim 145). 16. yzyln ortalarndan itibaren am ii diye adlandrlan keramikler ortaya kmtr. Lale, gl, smbl gibi iek motifleri zemine canl ve parlak renklerle ilenmitir (Resim 146). 16. yzyln sonlarna doru Osmanl keramiklerinin en parlak an oluturan natralist sslemeli keramikler ortaya kar. effaf sr altna; karanfil, lale, gl, papatya, smbl, zambak, nar iei, asma, servi, vazo gibi motif ve ekillerin, kobalt mavisi, yeil, firuze ve mercan krmzs gibi renklerle uyguland bu tekniin dnyada bir benzerini bulmak olanakszdr. 17. yzyldan itibaren znik, ini ve keramik retim merkezi olma zelliini kaybetmi, yerini Ktahyaya brakmtr. Bylece mavi, krmz, sar, mor ve yeil renklerde, serbest ssleme sanat ile Ktahya ileri n plana kmtr (Resim 147). zellikle son dnem Osmanl keramik sanat (18 ve 19. yzyllar) ileme, kuma ve eitli dokumalarda kullanlan halk sanat motiflerinin yer ald rnekler ortaya koymutur. 18. yzyldan itibaren anakkale nemli bir keramik merkezi olmutur. 18. yzyln ortalarndan 20. yzyln ortalarna kadar uzanan anakkale keramikleri, deiik trdeki rnekleri ile keramik sanatnn son nemli dnemini oluturur (Resim 148).
Resim 146 : am ii keramik tabak, zel koleksiyon, Londra Resim 145 : Hali ii keramik tabak, Londra British Museum Resim 144 : Milet ii keramik tabak, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 147 : Ktahya keramik rnekleri, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 148 : anakkale kp, inili Kk Mzesi

stanbul

LSE SANAT TARH 2

85

19. yzyl sonlarnda stanbulda Yldz porselenleri ad altnda retilen keramikler Avrupa lkelerindeki ekil, renk zellikleri ve sslemeleri taklit ederek Trk sanat ierisinde bir grup oluturmutur (Resim 149). Gnmzde Trk ini ve keramik sanat eski geleneksel motiflere bal olarak Ktahya ve anakkalede yeniden canlandrlmaya allmaktadr.

B. HALI SANATI 1. TRK HALI SANATINA GENEL BAKI

Trk el sanatlar ierisinde hal sanatnn nemli bir yeri vardr. Hal yere ya da mobilya stne yaymak, duvara asmak amacyla genellikle ynden ve ipekten yaplan, ksa tyl rme ya da dokuma bir yaygdr.
Resim 149 : Yldz porselen duvar taba, stanbul Topkap Saray Mzesi

Hal sanat tarihinde dml halnn Orta Asyada yaayan Trkler tarafndan dokunduu bilinmektedir. lk dokumalarda, yn iplikler dmlenerek hayvan postuna benzer hallar elde edilmitir. Trk hallarn dier hallardan ayran en nemli zellik, renkleridir. Bu hallarda zellikle parlak renkler yelenir. Krmz renk Trk hallarnn temel rengidir. Soluk renklere pek rastlanmaz. Trk hallarnda doal kk boyalar kullanlr. Renklerin yan sra Trk hallarnda kullanlan desenler de olduka zgndr. Trk hal motiflerinde insan ve hayvan figr pek kullanlmaz. Seccade hallarda, stunlar arasna yerletirilen mihrap deseni tm dnyada Trk motifi diye bilinir. Halda esas ge dm ya da ilmektir. Trk hallarnda iki tip dm kullanlmtr. 1. Grdes ya da Trk dm. 2. Sine ya da ran dm. Grdes dml hallarda desen daha keli ve geometriktir. Sine dmnde ise daha yumuak hatlar vardr. Grdes dm ile yaplan hallar daha dayankldr. Trk hallarnn byk ounluu Grdes dm ile yaplmtr.

2. TARHSEL GELM NDE TRK HALI SANATI

Tarihte bilinen ilk dml hal, Orta Asyada Altay dalarnn eteklerinde 5. Pazrk Kurgannda bulunmutur. M 3. yzyldan kalma bu hal Trk dm ile dokunmutur ve Hun Trklerine aittir. Daha sonralar Dou Trkistanda MS 3. ve 4. yzyllara ait hallar bulunmutur. Bu hallar bugn Hindistanda Yeni Delhide ve ngilterede Londra British Museum (Brti Mzyum)da sergilenmektedir. Trkistanda bulunan bu hallar, tek dml ve geometrik desenlidir. Bundan sonraki Trk hal sanatndaki gelimeleri 13. yzyla kadar izlemek olanakszdr. nk bu aradaki dnemden kalma hibir hal rnei gnmze gelmemitir. a. Seluklu Hal Sanat Anadolu Trk hallarnn ilk rneklerini oluturan sekiz Seluklu hals, bugn stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde korunmaktadr. Konya Alaeddin Camisinde bulunan bu hallara daha sonra Beyehir Erefolu Camisindeki , Fustat (Eski Kahire)ta bulunan yedi hal paras daha eklenmitir. Konya Alaeddin Camisinde bulunan sekiz Seluklu hals, halclk tarihi iin en nemli rneklerdir. Grdes dml hallarn genellikle byk taban hallar olduklar anlalmaktadr. Renkler, btn eski hallarda olduu gibi kk boyadr. Zeminde ounlukla krmz veya koyu mavi renk kullanlmtr. Hallarn ounluu kfi yazdan gelien stilize, kaln kenar bordr iinde, bitkisel kkenli geometrik desenlerle sslenmitir. dolguda yer alan bitkisel motifler; yldz, okgen veya rozet eklinde stilize edilmitir.

86

Bu hallardan birinde sar renkli zemin zerine deve taban diye anlan ii dolu sekizgenler ilenmitir. Bordrnde ise krmz zerine beyaz ince kfi harfler yer alr (Resim 150). Beyehir Erefolu Camisinde bulunan Seluklu halsna ait paralar, Konya rneklerine ok benzemektedir. Futsatta bulunan kk paralar hlindeki hallarn da 13 ve 15. yzyllara ait Anadolu hallar olduklar kabul edilmektedir. Bunlarn Msrda bulunmas Anadolu halclnn o dnemde ne kadar moda olduunu ve darya satldn gstermesi bakmndan nemlidir. 14. yzyln balarndan itibaren, Anadolu hallarnda stilize edilmi hayvan figrleri yer almaya balar. Bu tip hallarda zemin, genellikle karelere blnr ve hayvan figrleri bu karelerin iine karlkl olarak yerletirilir. Hayvan figrl Seluklu hallarnn birou stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi ve Konya Mevlana Mzesinde sergilenmektedir. b. Osmanl Hal Sanat 15. yzyldan itibaren hayvan figrl hallarn yerini geometrik desenli ve sluplam bitki motifli hallar almaya balamtr. Bu tr hallar, baz Avrupal ressamlarn (Holbein, Giotto gibi) tablolarna da konu olmu ve bu ressamlarn adyla anlmtr. Trk hal sanat 16. yzyldan balayarak desen ynnden byk bir zenginlik gstermitir. Bu dnem klasik Osmanl hal sanatnn ortaya kt dnemdir. 16 ve 17. yzyllardaki Osmanl hallar teknik ve desen bakmndan farkl zellikler gsteren iki gruba ayrlr: Uak hallar, saray hallar. Uak hallar: ok zengin eitleri bulunan Uak hallarnda geometrik sslemenin yerini bitkisel ssleme almtr. Uak hallarnn madalyonlu ve yldzl olmak zere iki ana tipi vardr. Madalyonlu Uak hallar: Bu tip hallarda, bitkisel motiflerin ortasnda her zaman bir byk madalyon yer alr (Resim 151). Yldzl Uak hallar: Bu hallarda madalyonlar tamamen ortadan kalkmtr. Koyu renkli zeminin zerine sekiz kollu yldzlar yerletirilmitir (Resim 152).
Resim 151 : Madalyonlu Uak hals, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 150 : 13. yzyl Seluklu hals, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 152 : Yldzl Uak hals, New York Metropolitan Mzesi

LSE SANAT TARH 2

87

Yaygn olarak kullanlan bu tiplerin dnda kulu (Resim 153) ve in etkili Uak hallar da vardr. Btn Uak hallar Grdes dm ile dokunmutur. Osmanl saray hallar: Bu hallarn zemininde daha ok natralist iek ve yaprak motifleri ilenmitir. Sine dmyle dokunan, malzeme olarak yn ve pamuun yan sra ipein de kullanld saray hallar genellikle Bursa ve stanbulda saraylarda kurulan zel atlyelerde dokunmutur. 16. yzyln ortalarnda saray iin Osmanl saray hallar grubuna giren seccadeler dokunmutur. Genellikle mihrap desenli olan seccadelerde, mihraplarn iinin bazen bo bazen de iek motifleriyle doldurulduu grlr (Resim 154). Bu seccadeler, zerinde namaz klnmas iin dokunmu kk hallardr. Osmanllarn, Uaktan sonra nemli bir hal retim merkezi de Bergamadr. Bergamada dokunan hallarda, zellikle Anadolu Seluklu hallarnn geometrik desenleri stilize edilerek kullanlmtr. 17. yzyldan itibaren Anadolunun eitli yerlerinde dokunan ve blgesel zellikler gsteren ok sayda seccade rnei gnmze kadar gelmitir. Anadoluda dokunan seccadelerin en nlleri Grdes seccadeleridir. Grdes seccadeleri kvrk keli mihraplar ve bunlarn iki yannda bulunan dekoratif stunlar ile dikkat eker. Zemin genellikle lacivert ve krmz renktedir. ki mihrapl olanlar belki de eyiz olarak hazrlandndan bunlara Kz Grdes denmektedir. Ynleri ksa ve donuk renkli olan bu hallarn renkleri krem rengi, krmz ve mavidir.

Resim 153 : Kulu Uak hals, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 154 : Osmanl saray seccadesi, stanbul Topkap Saray Mzesi

Anadoluda Grdesten sonra Kula, Ladik, Krehir, Mucur, Milas ve Bergama gibi merkezlerde de deiik tipte hal ve seccadeler dokunmutur. Dier sanat dallarndaki byk gerilemelerin aksine Trk hal sanat gelimesini 20. yzyln balarna kadar srdrmtr. Ancak Hereke ve Feshane hallarndan sonra, hal retiminde saray otoritesi ortadan kalkmtr. Trk hal sanat gnmzde Anadoludaki birok nemli merkezde varln srdrmektedir.

88

C. HAT SANATI
Hat sanat, Arap harflerini kullanarak yaplan ve resimsel bir deer tayan yaz sanatdr. Hat szc, Arapada izgi ya da bir satr yaz anlamna gelir. Hat sanat slam kltrnn ilk dnemlerinde olduu kadar, daha sonraki dnemlerde de mimariye karan ssleyici bir ge olarak kullanlmtr. Ayrca el yazmas kitaplarda, duvara aslan levhalarda, fermanlarda, diplomalarda, kitabelerde (Resim 155), mezar talarnda, hal bordrlerinde, vazo ve tabak gibi gnlk eyalarda da kullanlarak bir sanat dal olmutur. Osmanl kltr iinde hat sanat ok ilerlemi, ilevsel grevinin yan sra estetik bir dzeye ykselmi, adeta bat resim sanatndaki tablolarn yerini tutar olmutur. Hat sanatnda yaz geliigzel yazlmaz. Her yaz trnn kendine zg zellikleri ve belirlenmi kurallar vardr. Yaz trleri harflerin birbirinden byk ya da kk olmas, biimi, aralklar, baz harflerin birbirine birletirilip birletirilmemesi ve baz yaz iaretlerinin kullanlp kullanlmamas gibi zellikleriyle birbirinden ayrlmaktadr. Kfi yaz: Dik, kaln ve keli harflerle yazlan bir yaz trdr. Kuran yazmalarnda (Resim 156) ve yaplarn cephelerinde kullanlmtr. Nesih yaz: Genellikle Kuran yazmalarnda, dualarda ve bilimsel kitaplarda kullanlan nesih yaz yuvarlak hatlarla yazlan bir yaz trdr. Sls yaz: ri harflerle yazlan bir yaz tr olduu iin genellikle duvar yazlarnda ve kitaplarn blm balklarnda kullanlr. Bunlarn dnda tevki, celi, siyakat, yaz resim (Resim 157), talik, tura (Resim 158) gibi yaz trleri de vardr. Hat sanatyla uraan sanatlara hattat denir. lk byk Trk hattat, 13. yzylda yaayan Amasyal Yakut el-Mustasamidir. Bu sanat, eri kesilmi kalem ucuyla nesih, sls ve celi yazya yeni bir biim vermitir. Amasyal eyh Hamdullah (1429-1520) ve Ahmet Karahisari dier Osmanl hattatlardr.
Resim 158 : Sultan I. Ahmetin turas, stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi

Resim 155 : Edirne Sokullu Mehmet Paa Kervansaraynn kitabesi

Resim 156 : Kfi yaz ile yazlan bir Kuran- Kerim sayfas

Resim 157 : Yaz resim trnde bir besmele rnei, stanbul Sleymaniye Ktphanesi

LSE SANAT TARH 2

89

Hafz Osman (1642-1698), nesih ve sls yaz trnn en nl ustasdr. Sultan II. Mustafann ve ehzade III. Ahmetin yaz hocalklarn da yapmtr. 17 ve 18. yzyllarda, btn sanat dallarnda Avrupa sluplarnn etkisi grlmeye balarken hat sanat eski durumundan ve gelime hzndan bir ey kaybetmemitir. 19. yzylda Mustafa Rakm, Mahmut Celaleddin, Yesarizade Mustafa zzet Efendi gibi hattatlar ile Osmanl padiahlar II. Mahmut ve Sultan Abdlmecit tannm hat sanatlardr. 20. yzyl, hat sanat bakmndan nemli bir dnemdir. Hamdi Ayta, mer Vasfi, Hasan Rza Efendi, Hac Kmil Akdik, Emin Dede, smail Hakk Altnbezer bu yzyln nemli hattatlar arasnda yer almaktadr. Hat sanat gnmzde bu alanda alan birok Trk hattat ile varln srdrmektedir.

D. MNYATR SANATI 1. TRK MNYATR SANATINA GENEL BAKI

Minyatr, eski el yazmas kitaplarda k, glge ve oylum verilmeden metni aklamak, konuyu ve ayrntlarn betimlemek iin yaplan zel resim tekniidir. Minyatrlerin izim anlaynda genel bir emalatrma eilimi vardr. Resmi yaplan kiilerin yzleri belirgin olduu hlde herhangi bir anlam verilmesine allmaz. Dalar, kayalar, iekler, eitli hayvan figrleri ok doal ama stilize edilmi biimde verilir. Glge kullanlmaz. Minyatr resminde perspektife nem verilmez. Arkaya doru uzaklatka figrlerin klmesi gereine dikkat edilmez. nemli figrler dierlerinden daha byk izilerek dikkatin ekilmesi salanr. Yaplan almalar minyatrn ok eski bir gemie sahip olduunu ortaya koymutur. lk Trk minyatrleri, 13. yzyln ortalarndan itibaren Uygurlar tarafndan yaplmtr. Uygurlar, Orta Asyada Hoo, Turfan ve Kzl gibi Trk ehirlerinde Budizm ve Manihaizm dinleri etkisinde eitli minyatrler yapmlardr. Bu minyatrler, daha sonraki Trk minyatr sanatnn kaynan oluturur. Osmanllar Dneminde doruuna ulaan bu sanat, Orta Asyadan Anadoluya eitli uygarlklarn etkisinde kalarak gelmitir. Anadolu Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki Trk minyatrlerinde sultan ve vezirlerin yaamlarndan alnan olaylarn, edebiyat yaptlarndaki yklerin, manzaralarn ve portrelerin konu olarak seildii grlr. Bunlardan baka, kitaplar ssleyen tp, hayvan bilimi, bitki bilimi, astroloji konulu minyatrler de bulunmaktadr.

2. TARHSEL GELM NDE TRK MNYATR SANATI

a. Seluklu Minyatrleri Erken Trk beylikleri ve Anadolu Seluklular Dneminden ok az sayda minyatrl yazma kalmtr. Kalan bu minyatrlerin kayna da Uygur minyatrlerine balanr. Anadolu Trk minyatr sanatnn bilinen en erken rnei 12. yzylda Silvanda yazlm Dioskorides (Diyoskorides)in Materia Medica (Materya Medika) adl botanik ve zoolojiyle ilgili kitabdr. Artuklu Sultan Necmeddin Alpi iin Sryaniceden Arapaya evrilmitir. Bu kitapta eitli bitki ve hayvan figrlerinin yan sra az da olsa insan figrl minyatrler (Resim 159) bulunmaktadr.

Resim 159 : Materia Medicadan bir minyatr rnei, Dioskorides

90

Resim 160 : El - Hiyel El - Hendesiyeden bir minyatr rnei, El Cezer

Resim 161 : Fatih Sultan Mehmetin portresi, Gentille Bellini

Resim 162 : Gl koklayan Fatih portresi, Sinan Bey

Artuklular Dneminde resimlendirilen dier bir yapt da 1205 tarihli Kitb f Mrifet el - Hiyl, el Hendesiyedir. El Cezer tarafndan yazlan bu kitap ksaca Otomata olarak adlandrlmaktadr. Kitapta suyun ve dililerin hareketiyle alan otomatik ve mekanik aletler anlatlr (Resim 160). Artuklu Sultan Nasreddin Mahmutun emri ile Diyarbakrda yazlan bu kitap bugn Topkap Saray Mzesindedir. Bu dnemden kalma dier bir yapt da Kelile ve Dimnedir (13. yzyl balar). Kitapta Kelile ve Dimne adn tayan iki akaln bandan geenler anlatlr. Anadolu Seluklu minyatr sanatn en iyi temsil eden rnek Topkap Saray Mzesi kitaplnda bulunan Varka ve Glah adl el yazmas kitaptr. Kitap Ayyuk tarafndan Gazneli Sultan Mahmut adna Farsa yazlmtr. Kitabn konusu, amca ocuklar olan Varka ve Glah arasnda geen ackl bir akn yksdr. Kitapta, olaylar aklayan 70 minyatr bulunmaktadr. Anadolu Seluklularndan kalan dier nemli bir minyatrl yapt da el-Sufnin yazd Suvar el Kevakb el Sbita adl astronomi kitabdr. Kitaptaki minyatrlerde insan, hayvan ve cansz nesnelerle simgeletirilen yldzlarn ve burlarn betimlemeleri vardr. Anadolu Seluklularnn siyasal egemenliinin sona ermesinden sonra, Beylikler Dneminde minyatr sanatnn nasl gelitii hakknda fazla bir bilgi yoktur. b. Osmanl Minyatrleri Osmanllar Dneminde saraya baml olarak gelien minyatr sanatnn en nemli merkezi stanbuldur. Bu dnemde kltrl ve sanatsever bir kii olan Fatih Sultan Mehmet Avrupadan birok ressam stanbula getirterek resimlerini yaptrmtr (Resim 161). Bu ressamlarn en nls Fatih portresiyle tannan talyan sanat Gentille Bellinidir. stanbulda bir sre kalan bu ressamlar, sarayn minyatr ustalarn da etkilemitir. Bu dnemden kalma en nemli rnek Nakka Sinan Beyin yapt gl koklayan Fatih portresidir (Resim 162). 1455 tarihli Bediuddin-i Tebriznin yapt olan Dilsuzname adl kitap ilk Osmanl minyatr rnekleri arasnda yer alr. Edebiyatla ilgili bir antoloji olan bu yapt Edirnede hazrlanmtr. Antoloji; airlerin, yazarlarn, bestecilerin yaptlarndan alnm seme paralardan oluan kitaptr. Seki ve gldeste de denir.

LSE SANAT TARH 2

91

1465 ylnda Amasyada yazlp resimlendirilen Cerrhiye-i lhniye adl yapt da bu dnemin minyatrlerinin bulunduu nemli bir rnektir. Kitapta cerrahlk zerine 140 minyatr bulunmaktadr. Fatih Sultan Mehmetten sonra, II. Bayezit dneminde, Avrupadan etkilenen slup yerine geleneksel minyatr slubu arlk kazanmtr. Bu dnemde saraya daha ok doudaki Trk slam lkelerinden nakkalar arlmtr.
Resim 163 : Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeynden bir minyatr rnei, Matrak Nasuh

Trk minyatr sanat, Kanuni Sultan Sleyman dneminde en parlak zamann yaamtr. Bu dnemde Osmanl minyatr slubu iyice belirginlemi, Trk minyatr sanatnn nemli rneklerinde dnemin olaylar betimlenmitir. Bu dnem minyatrlerinde renk tonlarna fazla nem verilmemi, renkler glgelenmeden, kartrlmadan kullanlmtr. En ok kullanlan renkler ak pembe, leylak, eflatun ve yeildir. Dnemin en nemli nakka Matrak Nasuhtur. Sanatnn nemli yapt, bugn stanbul niversitesi Kitaplnda bulunan Beyan- Menazil-i Sefer- Irakeyndir. Yaptn konusu, Kanuninin 1534-1536 yllarnda yapt Irak seferidir. Kitapta, stanbuldan Badata tm nemli gzerghlar, yollar, kaleler, kprler, kentler zgn bir anlatm biimiyle betimlenmitir (Resim 163). Tarihsel konulu el yazma, hem belge niteliindedir hem de resim sanatnn baarl rneklerindendir. Kanuni dneminin dier bir yapt da air Arifinin yazd Sleymannamedir. Bu kitapta 69 minyatr bulunmaktadr.

Resim 164 : Nzhet El Ahbr Der Sefer-i Sigetvardan bir minyatr, Nakka Osman

Trk minyatr sanat, 16. yzylda btn yabanc sanatlarn etkisinden kurtulmutur. Bu dnemde II. Selim ve III. Murat gibi hkmdarlarn da destei ile bu sanat daha ok gelimitir. II. Selim dneminin en tannm nakka Nakka Osmandr. Sanat, Nzhet El Ahbr Der Sefer-i Sigetvar adl yapt iin yirmi minyatr yapmtr. Bu minyatrler, Trk minyatr sanatnn tm zelliklerini gsterir (Resim 164). III. Murat dneminden kalma en ilgin el yazmas, Surname-i Hmayundur. Nakka Osman tarafndan resimlenen bu kitabn konusu III. Muratn olu ehzade Mehmetin snnet dndr. Bu yapt, Osmanllarn g ve zenginliini gstermesi asndan byk bir nem tamaktadr. Kitapta esnaf kurulularnn geit trenleri, mzisyenler, sihirbazlar ve oyuncular canl ve parlak renklerle resimlendirilmitir (Resim 165). Yine III. Murat dneminde Nakka Osman ve Seyyid Lokman adl sanatlarn birlikte resimlendirdikleri ahname-i Selim Han ve Hnername gibi yaptlar da nemlidir. Bu yaptlar yalnzca resimleriyle deil; cildi, tezhibi, hatt ve kitabn btnnn tasarmyla da Osmanl ordusunun byklnn ve saray trenlerinin sayfalara geilerek belgelendii rneklerdir.

Resim 165 : Surname-i Hmayundan bir minyatr, Nakka Osman

92

Osmanl minyatr sanat, 17. yzyldan 19. yzyla dein geliimini toplumsal deiimlerden etkilenerek srdrmtr. Bu yeni dnemde Avrupa resim beenisi ortaya kmaya balamtr. Avrupa resminin etkileri ilk kez IV. Mehmet zamannda balam, Lale Devrinde de artarak srmtr. 18. yzyln en byk minyatr sanats Levni (Abdlcelil elebi)dir. Sanatnn en nemli yapt Surnamedir (Resim 166). Levninin nemli bir almas da Surname-i Vehbi adl eserde renklendirdii minyatrlerdir. Bu minyatrlerde Resim 166 : Surnameden bir min- Resim 167 : Surname-i Vehbiden bir Sultan III. Ahmetin ocuklarnn yatr, Levni minyatr rnei, Levni snnet dn ve dnemin elence yaam ilenmitir (Resim 167). Levni, yapt minyatrlerde bir yandan minyatrn geleneksel kurallarn srdrr dier yandan da perspektif ilkelerini kullanarak nc boyutu yaratmay dener. Sanatnn dier nemli bir yapt da Osmanl sultanlarnn portrelerini kapsayan Silsilename adl albmdr. Bu albmde birok Osmanl padiah bada kurmu biimde betimlenmitir. I. Mahmutun (1730-1754) tahta gemesinden sonra artan Avrupa etkisiyle geleneksel minyatr anlay yava yava sona ermi ve zellikle Sultan II. Mahmut (1808-1839) dneminden sonra bat etkisi n plana kmtr. Kurulan teknik okullarda tuval resminin ncleri yetimitir. Osmanl Devletinin son zamanlarnda tmyle Avrupa resim sanat tarznda resim yapan ressamlar ortaya kmtr.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. Trk el sanatlarn sralaynz. 2. ininin tanmn yaparak tekniklerini syleyiniz. 3. Anadolu Seluklu ini sanat rneklerini belirterek bu dnemin inilerindeki renk ve kompozisyon zelliklerini aklaynz. 4. Osmanl duvar inilerinin grld rnekleri belirtiniz. 5. Osmanllar Dneminde en nemli ini ve keramik retim merkezlerinin nereler olduunu syleyiniz. 6. Trk hal sanatnn geliimi hakknda ksaca bilgi veriniz. 7. Trk hallarnn renk ve malzeme zelliklerini sralaynz. 8. Osmanl hallarnn hangi gruplara ayrldn rneklerle aklaynz. 9. Hat sanat rneklerinde kullanlan yaz eitleri nelerdir? 10. Minyatr nedir? Minyatrn resimden hangi ynlerle ayrldn syleyiniz. 11. Anadolu Seluklu minyatr sanatlarndan ve yaptlarndan rnekler veriniz. 12. Fatih Sultan Mehmetin minyatr sanatna bak asn aklaynz. 13. Osmanl minyatr sanatlarndan ve yaptlarndan rnekler veriniz.

LSE SANAT TARH 2

93

7.
NTE

CUMHURYET DNEM TRK SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Birinci Ulusal Mimarlk Akmnn nde gelen sanatlarn ve nemli yaptlarn aratrnz. 2. Antkabirin ne zaman, hangi mimarlar tarafndan yapldn reniniz. 3. Trkiyede gzel sanatlarla ilgili eitim veren okullarn adlarn reniniz. 4. evrenizde bulunan bir resim veya heykel sergisini ziyaret ederek gzlemlerinizi snfta arkadalarnza anlatnz.

1. CUMHURYET DNEM TRK MMARS

18. yzyln balarndan itibaren Osmanl Devleti, asker alanda birtakm baarsz sonular almaya balad. Bu baarszlklar Osmanl Devletini batya yneltti. Bu yoldan lkemize giren bat kltr, kendi mimari anlayn da beraberinde getirdi. lkemiz mimarisi tamamen yabanc mimarlk akmlarnn eline geti. Osmanl Devletinin son dnemlerinde her alandaki araylar, mimaride de kendini gsterdi. Bat lkelerinde grlen ulusuluk hareketleri, Osmanl topraklarna da yayld ve mimaride ulusal zellikleri iine alan geler farkl bir yorumla yaplarda kullanlmaya baland. zellikle ta ve ta sslemeleri ile tannan Anadolu Seluklu yaplarnn slubu ulusal mimarlk dnemi yaplarnda ok sevildi. Cumhuriyet Dnemi mimarisi zellikle sivil yaplaryla (hkmet konaklar, kkleri, vakf hanlar, bankalar, oteller, eitim kurumlar vb.) tannd. Bu dnem yaplar d cephe mimarileriyle dikkati eker. Birinci Ulusal Mimarlk Akm 1908den itibaren eitli Trk air ve yazarlarn yazlar ile uyandrlan ulusuluk akmlar, mimariyi de etkileyecek bir duruma gelmiti. Batda renim gren baz Trk mimarlar, yeni bir ulusal mimari anlay oluturmak istediler. Bylece bat mimarisinin etkilerinden kurtulmak isteyen abalar grld. Osmanl Klasik Dnem mimarisinin yaptlar inceleme konusu oldu. Bunun sonucunda 19. yzylda Avrupada olduu gibi klasik bir akm bizde de belirdi; biimci bir mimarlk anlay nem kazanmaya balad. Bu akma neoklasisizm (yeni klasisizm) denildi. Ulusal Mimari ya da Ulusal Mimari Rnesans da denilen bu dnem Birinci Ulusal Mimarlk Akm olarak bilinir. 1910 yllarnda ilk rneklerini vermeye balayan bu akm, 1930 ylna dein etkisini srdrmtr. Akm; ortak sanatsal gr, davran ve tutum zellii gsteren sanat veya sanat yaptlarnn iinde grupland kategoridir. rnein; kbizm, realizm, neoklasisizm gibi. Birinci Ulusal Mimarlk Akmna bal mimarlar, gemi mimarlk rnlerini inceleyip bunlardan yararlandlar. Seluklu ve Osmanl yaptlar semeci bir tavrla ele alnd. Yaplarda Klasik Osmanl Dnemindeki stun balklar ve kemerleri kullanld. Yaplarn cepheleri, girileri, bazen de keleri kubbelerle hareketlendirildi. Klasik Osmanl Dnemine ait iniler, ada bir dzenlemeyle Ktahya atlyelerinde yaptrlarak cephelerde kullanld. Yap planlar, blmeler, ok katl inaat teknii batdan alnrken ssleme, Klasik Dnemin etkisinde gerekletirildi.

94

Birinci Ulusal Mimarlk Akmnn Sanatlar Ali Talt Bey (1869-1922): Ulusal mimarlk akmnn savunuculuunu yapm ve bu akmn yaygnlamas iin almtr. Ali Talt Bey, Hendese-i Mlkiye Mektebini bitirdikten sonra ayn okulda bir sre retim yelii grevinde bulunmutur. nemli yaptlar arasnda Beikta, skdar ve Kuzguncuk iskeleleri saylabilir. Mimar Kemlettin Bey (1870-1927): Hendese-i Mlkiye Mektebini bitiren sanat, ulusal mimarlk akmnn kurucularndandr. Berlinde mimarlk alannda eitim grmtr. Kudsteki Mescid-i Aksa ve Kubbets Sahra camilerinin onarmnda almtr. 1925 ylnda Ankaraya gelen sanat, Cumhuriyet Dneminin yeniden dzenlenen Ankarasnda birok yaptn yapmnda grev almtr. nemli yaptlar arasnda Ankara Palas (1927), Ankara Gazi lk Muallim Mektebi (1927), Ankara Devlet Demiryollar Gar Mdrl binas (1928), Ankara kinci Vakf Han (Resim 168), (1927), stanbul Bebek ve Bostanc camileri (1913), stanbul Laleli Tayyare apartmanlar ve stanbuldaki eitli vakf hanlar saylabilir. Vedat Tek (1873-1942): Mimarlk eitimini Pariste grmtr. Padiah V. Mehmet Reat dneminde ba mimarlk grevinde bulunmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda Sanayi-i Nefise Mektebinde retmenlik yaparak birok yeni mimarn yetimesini salamtr. Sanatnn nemli yaptlar arasnda Ankara Eski TBMM binas (1924) (Resim 169), Ankara Gazi Kk (1924) (Resim 170), stanbul Sirkeci Byk Postahane binas (1909), stanbul Tapu ve Kadastro Mdrl binas, stanbul Haydar Paa ve Moda Vapur skele binalar, Kastamonu Hkmet Kona binas saylabilir. Arif Hikmet Koyunolu (1888-1982): Sanayi-i Nefise Mektebini bitiren sanat, bu dnemin nemli mimarlarndandr.

Resim 168 : Ankara kinci Vakf Han, Mimar Kemalettin

Resim 169 : Ankara Eski TBMM binas, Vedat Tek

Resim 170 : Ankara Gazi Kk, Vedat Tek

LSE SANAT TARH 2

95

Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Ankara Etnografya Mzesi binas (Resim 171), Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesi binas (1927, 1930), Ankara ocuk Esirgeme Kurumu binas ve Ankara Lbnan ve srail elilik binalar saylabilir. Birinci Ulusal Mimarlk Akm, 1927 ylndan sonra hzla batllaan ve adalaan Atatrk Trkiyesinde yava yava etkisini yitirmitir. 1930-1940 yllarnda mimaride uluslararas slup egemen olur. Yurdumuza birok yabanc mimar gelerek eitli yaplarn yapmnda grev alrlar. Bu dnemde yurdumuza gelen yabanc mimarlardan bazlar unlardr: Guillio Mongeri (Guilyo Monceri): talyan asll olan mimar, 1900-1930 yllarnda yurdumuzda bulunmutur. Sanayi-i Nefise Mektebinde retim yelii yapm, Ankarann imarna da nemli lde katks olmutur. nemli yaptlar arasnda Ankarada; Osmanl Bankas, Ziraat Bankas Genel Mdrl binas (Resim 172), Ulus Trkiye Bankas (Resim 173), Tekel Bamdrl binalar ile stanbulda Karaky Palas saylabilir. Bruno Tauto (Bruno Taut) (1880-1930): Alman sanat, Gzel Sanatlar Akademisinde retim yelii yapmtr. Sanatnn nemli yaptlarndan biri Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi (1937) (Resim 174)dir.

Resim 171 : Ankara Etnografya Mzesi binas, Arif Hikmet Koyunolu

Resim 172 : Ankara Ziraat Bankas Genel Mdrl binas, Guillio

Resim 173 : Ankara - Ulus Trkiye Bankas, Mongeri

Resim 174 : Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi binas, Bruno Tauto

96

Resim 175 : Ankara TBMM binas, Clemens Holzmeister

Clemens Holzmeistr (Klamens Holzmayster): Avusturyal olan sanat 1927 ylnda Ankaraya gelmitir. nemli yaptlar arasnda Ankarada; Mill Savunma Bakanl (19271931), Genel Kurmay Bakanl (1929-1930), ileri Bakanl, Bayndrlk Bakanl (1933-1934), Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Genel Komutanl (1932-1934), TBMM (Resim 175) ve Cumhurbakanl binalar saylabilir. kinci Ulusal Mimarlk Akm

Atatrkn 1938 ylnda lm ile Trkiyenin tarihinde bir dnem kapand. Bir yl sonra II. Dnya Savann balamasyla birlikte siyasal, ekonomik ve ideolojik boyutlar farkl yeni bir dnem balad. Trkiye, savan dnda kalmasna karn, etkilerini kuvvetle yaad. lk nce inaat yatrmlar ve proResim 176 : Antkabir ve Aslanl Yol, Emin Onat - Orhan Arda jeleri iptal edildi ya da yavalatld. Yurt dndan yap malzemesi getirilmedi. Yurt iinde retilen malzemenin fiyatlar da artt. Bu koullarda Trkiyede mimari alanda 1950li yllara dein srecek olan bir durgunluk dnemi balam oldu. Bylece Atatrkn destekleriyle sren ada mimarlk dnemi kapand. zellikle yerli mimarlarn etkisiyle yeniden ulusal mimarlk anlay arlk kazand. Bu durum, 1950 ylna dein srecek kinci Ulusal Mimarlk Akm dneminin balamasna neden oldu. Bu dnemin mimari akm, Anadoluya zg sivil mimarln, zellikle de Trk evinin etkisinde gelimitir. Bu yllarda mimarlarmz iklim koullarna uygun, geleneksel mimarlkla ilikili, yerli malzeme ile yap retmeye balamlardr. kinci Ulusal Mimarlk Akm, II. Dnya Savann sona ermesiyle hzn yitirmi, 1950den sonra da tamamen ortadan kalkmtr. kinci Ulusal Mimarlk Akmnn Sanatlar Emin Onat (1908-1961): lk mimarlk eitimini svirenin Zrih kentinde yapan sanat, Trkiyeye dnte stanbul Teknik niversitesinde grev almtr. Emin Onatn en nemli yapt, mimar Orhan Arda ile birlikte yapt Antkabirdir. Antkabir: Atatrkn lmnden sonra ona bir ant mezar yaplmas iin uluslararas proje yarmas yaplmtr. Seici kurul, toplam 49 proje arasndan 23 Mart 1942 gn Emin Onat ve Orhan Ardann ortak projesini birinci semitir. Temeli 9 Eyll 1945te atlan Antkabir, 10 Kasm 1953 gn bitirilmitir. Yapda, ankrnn salam ve gzel grnl gri ve ak sar ta kullanlmtr (Resim 176). eref hol duvar, Bilecik mermeriyle delidir. Salonda yer alan lahdin ta Osmaniyeden getirilmitir. Yapnn eref holnn tavan altn yaldzl mozaiklerle, Trk kilim desenlerini andran motiflerle ilenmitir.

LSE SANAT TARH 2

97

Resim 177: Byk Taarruz panoramasndan ayrnt, Atatrk ve Kurtulu Sava Mzesi, Antkabir

Antkabir; mozole, mtemilat binalar, tren yolu (Aslanl Yol) ve alan olmak zere blmden oluur. Mozole blmnde; alt katta asl kabrin bulunduu mezar odas, st katta ise eref salonu ve mermer lahit vardr. Mtemilat (ek) binalar blm; protokole dahil kiilerin kabul salonu, muhafz alayna ait blm, ynetim binas ve Atatrk Mzesinden oluur. Tren yolu (Aslanl Yol) ve alan; giri yolu 250 metre uzunluundadr. ki yannda aslan heykelleri vardr. Yolun bittii yerde byk bir alan bulunur. Antkabirin altnda bulunan galeriler, mze olarak dzenlenmi ve 2002 ylnda ziyarete almtr. Mzede, anakkale savalarndan balayarak tm Kurtulu Sava ve Atatrk devrimleri, byk boyutlu ve ok etkileyici resimlerle (Resim 177) eitli bilgi ve belgelerle anlatlmtr. Antkabirin evresinde on kule bulunmaktadr. Bunlar; Hrriyet, stiklal, nklap, Mdafaa-i Hukuk, Sulh, 23 Nisan, Cumhuriyet, Zafer, Mehmetik ve Misak- Mill adlarn tar. Antkabirin giriindeki merdivenlerin iki yannda Hrriyet ve stiklal kuleleri yer alr. Kulelerin iine Atatrkn zgrlk ve bamszlkla ilgili szleri altn yaldzla yazlmtr. Kulelerin nlerinde l heykel grubu vardr. Emin Onatn dier nemli yaptlar arasnda; stanbul niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi (1944), Bursa Vali Kona (1945-1946) ve stanbul Adalet Saray binalar (1949) saylabilir. Sedat Hakk Eldem (1908-1988): stanbul Gzel Sanatlar Akademisinden mezun olduktan sonra bir sre Paris ve Berlinde almtr. Cumhuriyet Dnemi mimarlnn en etkili ve tannm adlarndandr.

Resim 178 : stanbul Talk Gazino binas

98

Sedat Eldemin en tannm yapt stanbuldaki Talk Gazino binasdr (Resim 178). Bu dnemde lkemize yurt dndan da baz yabanc mimarlar gelmitir. Bunlar iinde en tannm Paul Bonatz (Pol Bonatz)dr. Sanat, bata Antkabir olmak zere ok sayda yaptn seici kurul yeliini yapmtr. nemli yaptlar arasnda; Ankara Saraolu Mahallesi ile Ankara Erkek Teknik retmen Okulu, Ankara Opera ve Ankara Byk Tiyatro binalar saylabilir. kinci Ulusal Mimarlk Akm Sonrasndaki Gelimeler 1950li yllarda kinci Ulusal Mimarlk Akmnn sona ermesiyle, Trk mimarlnda hem anlay hem de slup asndan eitlilik egemen oldu. Trk mimarlar yabanc mimarlarn etkisinden kurtularak bamsz olarak almaya baladlar. Mimarlk alannda eitim veren okullarn oalmas, mimaride yeni akmlarn olumasnda ve gelimesinde olduka etkili oldu. Ankara Orta Dou Teknik niversitesi (1961), Trabzon Karadeniz Teknik niversitesi (1963), stanbul Teknik niversitesi (1967) gibi okullarn almas bu gelimeyi hzlandrd. II. Dnya Savandan sonra dnyada ortaya kan gelimeler, Trkiyeyi de etkiledi. Yeni bir kentilik anlayyla kentler kuruldu. Bu kentlerde farkl ilevlere sahip birok bina yapld. II. Ulusal Mimarlk Akmndan sonraki yeni dnemin belli bal yaptlar unlardr: stanbul Hilton Oteli binas (1953): Kidmore - Ovings - Merill (Kidmar - Oving - Meril) ve Sedat Hakk Eldemin ortak yaptdr. stanbul Belediye Saray (1953): Nevzat Erolun yaptdr. Ankara Spor Saray binas (1947-1958): Mesut Evren ve Nihat Hasekinin ortak yaptdr. Ankara - Fen Lisesi binas (1963): Behruz inici ve Altu inicinin ortak yaptdr. Ankara TEK Genel Mdrl binas (1976): Tansu Kaptanolunun yaptdr. Ankara Atatrk Kltr Merkezi (1981): Filiz Erkal ve Cokun Erkaln ortak yaptdr (Resim 179). Ankara Kocatepe Camisi (1967-1987): Caminin ilk projesi 1957 ylnda Vedat Dalokay tarafndan hazrlanm, ancak daha sonra mimar Hsrev Tayla tarafndan yaplan proje uygulanmtr. Camide, ibadet meknnn zeri bir merkez kubbe ile rtldr. Ana kubbenin drt yannda drt yarm kubbe yer alr. Yarm kubbeler on iki eyrek kubbeyle geniletilmitir. Kubbeler kurunla kapldr. Ankara Kocatepe Camisi; 19. yzyl Osmanl sanat gelenei ve 20. yzyl teknolojisinin olanaklar bir arada kullanlarak yaplmtr. Drt minaresiyle Edirne Selimiye Camisini, merkez kubbe sistemiyle de stanbul Sultan Ahmet Camisini andrr (Resim 180).

Resim 179 : Ankara Atatrk Kltr Merkezi binas, Filiz Erkal - Cokun Erkal

Resim 180 : Ankara Kocatepe Camisi

LSE SANAT TARH 2

99

2. CUMHURYET DNEM HEYKEL SANATI

lkemizde 1883 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebinin kuruluuyla birlikte heykel sanat da gelimeye balamtr. Cumhuriyet ncesi dnemin en nemli heykeltralar; hsan zsoy, sa Behzat ve Mehmet Mahir Tomruktur. Cumhuriyetle birlikte heykel sanat alannda nemli gelimeler yaand. Bu gelimelerde, Trkiyenin batllama ve adalama istei ile Atatrkn sanat anlay etkili oldu. Atatrk, Bursada 22 Ocak 1923 tarihinde yapt bir konumada, Dnyada medeni olmak, ilerlemek ve olgunlamak isteyen herhangi bir ulus mutlaka heykel yapacak ve heykeltra yetitirecektir. Abidelerin uraya buraya tarih hatralar olarak dikilmesinin dine aykr olduunu ileri srenler, din hkmlerini gerei gibi aratrp incelememi olanlardr. demitir. Atatrkn ulusal bir sanat anlay oluturmaya almas, sanat uygar uluslar dzeyine karmaya ynelmesi ile sanat ve sanaty destekleyici tutumlar, heykel sanatnn gelimesi asndan nem tamaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda lkemizde heykel yapacak sanatlarn says yok denecek kadar azd. Devletin ekonomisi, sanatlar yeterince destekleyecek durumda deildi. Ayrca retilecek rnleri, geni halk kitlelerine ulatracak sanat ortam da yeterli deildi. Cumhuriyet Dneminde bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin bir dizi nlem alnd. Yurt dna heykel eitimi grmek iin renci gnderildi, yurt dndan heykeltralar getirildi, sanat ortam oluturma abalar younlatrld. Ayrca, kltr deerlerimizin gn na karlmas iin arkeolojik kazlara baland. Bu arada heykel eitiminde ve etkinliklerinde yabanc sanatlardan da yararlanld. Bu dnemde lkemize gelen yabanc heykeltralardan bazlar unlardr: Heinrich Krippel (Henri Krippel) (1883-1945): Avusturyal olan sanat, Trkiyeye 1925 ylnda gelmitir. nemli yaptlar arasnda; Ankara Ulus Atatrk ant (1926) (Resim 181), stanbul Sarayburnu Atatrk heykeli (1927), Samsun Atatrk ant (1931) ve Konya Atatrk heykeli (1926) saylabilir. Pietro Canonica (Pietro Kanonika) (1869-1959): 1925 ylnda lkemize gelen sanat talyan aslldr. nemli yaptlar arasnda; Ankara Etnografya Mzesi nndeki Atl Atatrk ant (1927), Ankara Zafer Meydanndaki Atatrk ant (1927) (Resim 182) ve stanbul Taksim Cumhuriyet ant saylabilir. Rudolph Belling (Rudolf Beling) (1886-1967): Alman vatanda olan sanat, 1937 ylnda lkemize gelmitir. nemli yaptlar arasnda; Ankara Ziraat Fakltesindeki nn heykeli (1940) ve stanbul Maka Talk Parkndaki nn heykeli (1943-1944) saylabilir.

Resim 181 : Ankara Ulus Atatrk ant, Heinrich Krippel

Resim 182 : Ankara Zafer Meydanndaki Atatrk ant, Pietro Canonica

100

Dier bir nemli sanat da Ankaradaki Gven Antn yapan (1935) Josef Thoraktr (Resim 183). Cumhuriyet Dnemi Trk heykeltralar, Avrupada eitimlerini tamamlayp yurda dndkten sonra Sanayi-i Nefise Mektebinin atlyelerinde uzun sre yabanc hocalarla birlikte almlar; onlardan etkilenmilerdir. Bu dnemin ilk heykeltralar ok sayda Atatrk bst yapmlardr. Bst, insan vcudunun gsten yukarsn betimleyen heykel tResim 183 : Ankara Gven Ant, Josef Thorak

rdr. te yandan, heykel ve kabartmalarda, zellikle savalar ve devrimleri konu alan kompozisyonlar oluturmulardr. Ayrca, ok sayda Atatrk ant da bu dnemde yaplmtr. Sanatlar, heykellerde ta, mermer, bronz, ahap, al gibi malzemeler kullanmlardr. Ratip Air Acudolu (18981957): lk sanat renimini 1918 ylnda stanbul Sanayi-i Nefise Mektebinde gren sanat, yurt dnda eitim gren ilk Trk heykeltradr.

Resim 184 : Antkabir kabartmalarndan, Zht Mridolu

1928 ylnda yurda dnen sanat,

Edirne ve stanbulun eitli okullarnda resim retmenlii yapmtr. nemli yaptlar arasnda; zmir Menemendeki Kubilay ant (1932), Erzincandaki nn ant (1948) ve Ankara Ziraat Fakltesi Atatrk ant saylabilir. Ali Hadi Bara (1906-1971): Sanayi-i Nefise Mektebinde renim gren sanat, 1927 ylnda Parise gitmitir. Yurda dnte stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde greve balamtr. Yaptlar arasnda Havva (1929), Fevzi akmak bst (1936), Tevfik Fikret bst, stanbul Harbiye Atatrk ant ve Zonguldak Atatrk ant saylabilir. Zht Mridolu (1906-1992): Gzel Sanatlar Akademisinde ve Pariste eitim grmtr. Msr ve Yunan heykel sanatnn etkisi altnda kalan sanat, kendi alannda Yeni Klasik (Neoklasik) anlayn ncs olarak bilinir. Soyut heykelleri de vardr. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Ankara Antkabir kabartmalar (Resim 184), Zonguldak Atatrk ant, stanbul Bykada Atatrk ant ve Mu Atatrk ant saylabilir.

LSE SANAT TARH 2

101

Resim 185 : Ankara Hitit Ant, Nusret Suman

Resim 186 : Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi bahesindeki Mimar Sinan ant, Hseyin Anka zkan

Nusret Suman (1905-1978): Gzel Sanatlar Akademisinde ve Almanyada sanat eitimi grmtr. lke iinde eitli ant yarmalarnda dller alan sanatnn en nemli yapt Ankara Shhye Meydanndaki Hitit Antdr (Resim 185). Aldan yapt birok bst ve portrelerinin yan sra Antkabirde yapt kabartmalaryla tannr. Hseyin Anka zkan (1909-2003): Figr arlkl alan sanat Gzel Sanatlar Akademisinde eitim grmtr. Mermerden yapt Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi bahesindeki Mimar Sinan ant en nemli (Resim 186) yaptdr. Ayrca, Antkabirin aslanl yol giriinde yer alan kadn ve erkek heykel gruplar da ona aittir (Resim 187). Hseyin Gezer (1920 - 2002): Figr arlkl alan sanat, geleneksel naklar yaptlarna yanstarak onlara folklorik bir grnm kazandrmtr. nemli yaptlar arasnda; Efenin Ak, Antalya ant, Hacettepe niversitesi Atatrk ant (Resim 188) ve TBMM Atatrk ant saylabilir.
Resim 188 : Hacettepe niversitesi Atatrk ant, Hseyin Gezer Resim 187 : Antkabir, aslanl yol giriindeki erkek ve kadn heykel grubu, Hseyin Anka zkan

102

3. CUMHURYET DNEM RESM SANATI

Trk resminin kaynan eski Trk minyatrleri oluturur. Trk minyatr, ilk rnlerini Uygur Trkleri zamannda vermi Anadolu Seluklu ve Osmanl minyatrleriyle rneklerini oaltmtr. 19. yzylda matbaa ve bask makinelerinin lkemize getirilmesi sonucunda, bat etkili resimler yaplmaya balanm, bylece minyatr a kapanmtr. Minyatr ve duvar resminde bat kkenli denemeler Osmanl sanat iinde yeni bir resim anlaynn domasna neden olmu, dou resim ve minyatr anlayndan yava yava uzaklalmtr. Osmanl ressamlarnn dou resim anlayndan bat resim anlayna geii uzun srm ve aamal olmutur. Derinlik, uzaklk, glgeleme, tonlama gibi bat resmine zg nitelikler ancak 19. yzyln ikinci yarsnda bat resminin kurallaryla tmyle ele alnm ve tuval zerine yal boya tekniinde tablolar yaplmtr. Mhendishane-i Bahr Hmayun ve Mhendishane-i Berr-i Hmayun gibi asker okullarda resim derslerinin okutulmasnn zorunlu tutulmas bat resim anlayna geii hzlandrmtr. 19. yzyln ikinci yarsnda ressam olarak tannan sanatlarn ou asker okul kl ressamlardr. Trk resim sanatnn gelimesine etki eden dier bir ge de Avrupaya resim eitimi iin renci gnderme uygulamasdr. Cumhuriyet Dnemi ncesi ressamlarn byk bir blm Viyana, Berlin, Londra ve Paris gibi Avrupann nemli sanat merkezlerinde eitim grmlerdir. Asker ve sivil okullardaki resim derslerinin ilenii ve yetenekli genlerin Avrupaya gnderilmesinin sanat alannda salad gelimelerin topluma sunulmas, birtakm sergilerin dzenlenmesine yol amtr. Bu durum resim sanatnn gelimesine ve toplumun resme kar ilgi duymasna neden olmutur. lkemizde resim sanatn ynlendiren en nemli eitim kurumu, 1883te kurulan Sanayi-i Nefise Mektebidir. Okulun mdrln Osman Hamdi Bey yapmtr. Okulda ilk olarak yirmi renci resim, heykel ve mimarlk alannda eitim almtr. Bu okul, cumhuriyetin ilanndan sonra 1928 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi, 1982 ylnda ise Mimar Sinan niversitesi adn almtr. Ayrca gnmzde Gazi, Hacettepe, Bilkent gibi baz niversitelerin resim blmlerinde de resim eitimi verilmektedir. lk Dnem Resim Sanatlar Sultan Abdlazizin emriyle Avrupa lkelerine gnderilen ilk resim sanatlar, mhendishane ve asker okul rencileridir. Bunlar iin Pariste 1855 ylnda Mekteb-i Osman adyla bir okul almtr. eker Ahmet Paa, Osman Hamdi Bey, Sleyman Seyyid Bey ve Hseyin Zekai Paa ile Trk resim sanatnn yolu almtr. lk dnem sanatlar, yaptlarnda minyatrlerin etkisinde kalmlardr. Bu etki en ok aalarda, aa dallarnda, imenlerde, ieklerde ve suya den yansmalarda grlr. Trk resminde minyatrn etkisi 1914 ylndan sonra tamamen ortadan kalkmtr. eker Ahmet Paa (1841-1907): Pariste uzun sre renim grm ve buradaki birok nl ressamn atlyelerinde almtr. Yaptlarnda daha ok doay ileyen sanat iyi bir gzlemcidir. Bu gzlem, onun resimlerinde realizm akmn benimsemesini salamtr. Natrmortlarnda ve peyzajlarnda nesneler zerine den k ve glgeyi gereki bir biimle vermitir. lkemizde ilk resim sergisi de 1874 ylnda onun tarafndan dzenlenmitir. Sanatnn nemli yaptlar arasnda Ormanda Karaca, Bursa Manzaralar, Talim Yapan Erler, Tepe zerindeki Kale ve Ayval Natrmort (Resim 189) saylabilir.

Resim 189 : Ayval Natrmort, eker Ahmet Paa

LSE SANAT TARH 2

103

Osman Hamdi Bey (1842-1910): Ressam, mzeci ve arkeolog olan sanat, ilk sanat renimini ve almalarn Pariste yapmtr. Yurda dndnde Osmanl Mzesinin mdrln yapm, Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulmasnda nemli rol oynamtr. Osman Hamdi Bey, resimlerinde insan figrn oka ilemitir. Ayrca Osmanl toplum yaamnn eitli sahnelerini de resimlerinde konu etmitir (Resim 190). Bunlarn yan sra eitli portre ve manzara resimleri de vardr. Trkiyedeki oryantalizmin nemli bir temsilcisi olan sanatnn nemli yaptlar arasnda; Silah Taciri, Kaplumbaa Terbiyecisi (Resim 191), Kuran Okuyan Adam ve Derviler saylabilir. Resimlerinde daha ok sarkl ve doulu figrler kullanmtr. Oryantal, dou ile ilgili, douyu hatrlatandr. Trk Resim Sanatnda Sanayi-i Nefise kl Sanatlar (1914 Kua) Trkiyede batl anlamda bir resim hareketinin oluumu 1914 ylnda balar. Sanayi-i Nefise Mektebinin 1910 ylnda at snav kazanarak Fransa, Almanya ve talyaya resim renimi iin birok sanat gnderilmitir. 1914 ylnda Birinci Dnya Savann balamasyla stanbula dnen bu sanatlar, sanat alannda yeni deiimlere imza atmlardr. Bu ressamlarn ounluu, Trkiyeye empresyonist (izlenimci) etkilerle gelmilerdir. Empresyonistler; konu seimleri, kullandklar tekniklerin benzerlikleri, renk seimleri asndan bir grup oluturur. Bu dnemin ressamlar, gerek yaam biimi gerekse sanat anlayndan tr nc bilinerek yaygn bir ne kavuan brahim alldan dolay all Kua olarak tannmaktadr. Ayn sanatlar, etkinliklerine 1914 ylnda baladklar iin 1914 Kua olarak da anlmaktadrlar. 1914 Kua sanatlar sanat etkinliklerini, Osmanl Ressamlar Cemiyeti araclyla kardklar dergilerde yazdklar yazlarla ve stanbul ile Ankarada atklar sergilerle srdrmlerdir. 1914 Kua, Trk resim tarihinde nemli bir aamay temsil etmitir. Bu ressamlar, doay hi deitirmeden kopya etmek yerine, kiisel
Resim 190 : Enteriyr, Osman Hamdi Bey

Resim 191 : Kaplumbaa Terbiyecisi, Osman Hamdi Bey

104

duygularn ve yorumlarn da tuvale aktarmalaryla kendilerinden nceki ressamlardan ayrlrlar. Yaptklar resimlerde realizm ve empresyonizmin izleri grlr. Bunlar; Avrupada grdkleri eitim sayesinde resmin; kompozisyon, desen, renk olarak bir uyum ve dengenin ifadesi olduunu renmilerdir. Ayrca, peyzaj resimlerine farkl yorumlar getirmilerdir. Peyzaj; manzara, kr resmidir. Natrmortu da yeni almalar ve nesnelerle zenginletirmilerdir. Natrmort (l doa), konusu koparlm iek, yemi, vazo, kitap gibi nesneler olan resimdir (Resim 192). Konu seiminde, stanbul grnmlerinden ev meknlarnn ilerine dein uzanan ve gnlk yaamn doal akn yanstan eitlilik de all Kuann Trk resmine katt yeniliktir. Bu dnemde sanatlar sokaa ve yaamn iine karlar. Srtlarnda boya kutusu, ellerinde sehpalar ile stanbul sokaklar ve tepelerinin resimlerini yaparlar. Bu dneme damgasn vuran ve yaptklar resimleri 1914 Kuann zelliklerini yanstan nemli ressamlar unlardr: brahim all (1882-1960): Sanayi-i Nefise Mektebinde eitim grrken alan bir yurt d snavn kazanarak Fransaya gitmitir. Paris Gzel Sanatlar Akademisini bitirdikten sonra yurda dnmtr.
Resim 193 : Balklar, brahim all

Resim 192 : Natrmort, Mehmet Muazzez

Resimlerinde desenden ok renge nem vermitir. Resimlerinde konu olarak manzaralar, portreler, natrmortlar, tarihten ve gnlk yaamdan kesitler (Resim 193) bulunur. 1923 ylndan sonra ulusal mcadeleyi ve devrimleri konu alan resimler yapmtr. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Manolyalar, Mevleviler, stiklal Savanda Zeybekler, Mor Salkmlar, Modada Deniz Banyosu, Gl Koklayan Kadn (Resim 194) ile Yahya Kemal ve nn portreleri saylabilir. Hseyin Avni Lifij (1886-1927): Sanayi-i Nefise Mektebinde bir yl okuduktan sonra Fransaya gitmitir. Paris Gzel Sanatlar Akademisini bitirip yurda dnmtr. nemli bir portre sanatsdr. stanbul peyzajlarnda akam gnei, kzl havalar, lo ve ssz meknlar, mezarlklar ve karl manzaralar onun en sevdii konulardr. Hseyin Avni Lifij; gl deseni, lirik anlatmlar ve romantik yorumlaryla Trk resmine nemli katklarda bulunmutur.

Resim 194 : Gl Koklayan Kadn, brahim all

LSE SANAT TARH 2

105

Sanatnn yaptlar arasnda; Evler, Testili Kadn (Resim 195), emeli Manzara, Karagn, Akgn, Huzur Dersi, Ankara Kalesi ve stasyon Civar saylabilir. Namk smail (1890-1935): Sanayi-i Nefise Mektebinden sonra eitimini Paris Gzel Sanatlar Akademisinde tamamlayan sanat, Birinci Dnya Sava nedeniyle 1914 ylnda yurda dnmtr. Sanatnn resimlerinde empresyonist etkiler grlr. Resimlerini, doa karsnda edinilen izlenimlerle ve renki bir anlayla yapar. Gl ve parlak klar, parlak ve vurucu renkler onun resminin zellikleridir. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Lale Devri, Yama, Kurtulu Savanda Topular, Harman (Resim 196), Son Mermi ve Siyahl Kadn saylabilir. Feyhaman Duran (1886-1970): stanbul Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra resim eitimini Paris Gzel Sanatlar Akademisinde tamamlamtr. Yurda dndkten sonra Sanayi-i Nefise Mektebinde dersler vermitir.
Resim 195 : Testili Kadn, Hseyin Avni Lifij

Resim 196 : Harman, Namk smail

Feyhaman Duran, Trk resim sanat tarihinde portre ressam olarak yer alr. Ayrca eitli peyzaj ve natrmort almalar da vardr. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Manolyalar, Kasmpatlar, Manzara, Meyveli Natrmort, Mavi alvarl Kz (Resim 197) ve Srtn Dnm Kadn saylabilir.
Resim 197 : Mavi alvarl Kz, Feyhaman Duran

106

Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii 1929 ylnda kurulan birliin kurucular, ressamlar; Ali Avni elebi, Ahmet Zeki Kocameni, Refik Epikman, Cevat Dereli, Mahmut Cuda, Nurullah Berk ve Hle Asaf ile heykeltralar; Muhittin Sebati ve Ratip Air Acudoludur. Bu kuak, Trk retmenlerin yetitirdii ilk kuaktr. 1929 ylnda Ankara Etnografya Mzesinde bir sergi aan sanatlar, Trk resim sanatnda yeni bir dnemin ncs olmulardr. Osmanl Devleti, Kurtulu Sava, cumhuriyetin ilk yllar ve Atatrk devrimleri ile ilgili resimler yapmlardr.
Resim 198 : iekler, Ali Avni elebi

Ali Avni elebi (1905-1993): Sanayi-i Nefise Mektebini bitirmitir. Sanat Trk resmine ekspresyonizm (da vurumculuk) etkisinde kbist bir anlay ve slup getirmitir. Sanatnn nemli yaptlar arasnda Maskeli Balo, Krda Dinlenen Kadn, Dalgal Deniz, Sebze Satcs, At Yar ve ekspresyonist tarzda yapt iekler (Resim 198) saylabilir. Refik Epikman (1902-1974): Balangta model ve doaya dayal resimler yapan sanat, daha sonralar renge nem veren bir slup gelitirmitir. Peyzaj, Marmara Adas, Kale Yolu, Ba Bozumu, Orman ve Yaban rdekleri (Resim 199) nemli yaptlarndandr. Cevat Dereli (1901-1989): lk almalar olan manzara resimlerinde empresyonist etkiler grlmektedir. Daha sonra Trk minyatrlerinden esinlenerek derinlii az, ksz, glgesiz, aydnlk renklerin kullanld duygusal resimler yapmtr. nemli yaptlar arasnda Hasat, Balk Dkkn (Resim 200), Manzara, Boazii, engel Ky, Mevleviler ve Heybeliada saylabilir. Hle Asaf (1905-1938): Trk resminin kadn sanatlarndan olan sanat, resim renimine Berlin Akademisinde balamtr. Bursada resim retmenlii yapan sanat, portreleri ve Bursay konu alan manzaralaryla tannmtr. nemli yaptlar Bursa

Resim 199 : Yaban rdekleri, Refik Epikman

Resim 200 : Balk Dkkn, Cevat Dereli

Manzaras ve einin portresidir. Zeki Kocamemi (1901-1959): all atlyesinde yetimitir. nceleri resim retmenlii yapan sanatnn daha sonraki yaam Gzel Sanatlar Akademisinde retim yesi olarak gemitir. Sanat kbizm ve ekspresyonizm kkenli bir biimcilik anlayla insan figrne yeni bir bak as getirmitir. Ayrca sanatnn doadan ald birok grnmleri de vardr. nemli yaptlar arasnda Boazii ve Peyzaj (Resim 201) saylabilir.

Resim 201 : Peyzaj, Zeki Kocamemi

LSE SANAT TARH 2

107

D Grubu Ressamlar 1933 yl, Trkiye Cumhuriyetinin nemli devrimlerinin gerekletii ve bu devrimlerin ardndan deiimlerin belirginletii bir dnemdir. Cumhuriyet kurulmu, onu yaatacak devrimler yaplm ve en nemlisi cumhuriyet bilinci etkili olmaya balamtr. Cumhuriyetin ada ve evrensel bir nitelik kazanmas erei ile tm sanat dallarnda atlmc, cesur ve ada yenilikler desteklenmeye balanmtr. Bu arada baz ressamlar Trk resminde ada atlm balatmak amacyla bir araya gelirler. Grup, ressam olan; Nurullah Berk, Cemal Tollu, Zeki Faik zer, Elif Naci, Abidin Dino ile heykeltra olan Zht Mridolundan oluur. 1933 ylnda bir araya gelen bu sanatlarn kurduu gruba D Grubu denir. D Grubu yeleri, Trk resim sanatnn Avrupa resim sanat akmlarnn dorultusunda gelimesi gerektiine inanyorlard. zlenimci teknikleri reddeden D grubu yeleri, kompozisyonu kbist ve konstrktivist anlaylardan esinlenerek salam bir dzen ve yap zerine oturtmay amalamlar, atklar sergilerle toplumun ve dier sanatlarn ilgisini ekmeye balamlardr. Daha sonra bu gruba Turgut Zaim ve Bedri Rahmi Eyubolu katlmtr. Kbizm, izlenimcilie bir tepki olarak ortaya kan ada bir resim akmdr. Kbizmde, nesneler paralanp ayrtrlr, yeni bir anlam ve grnm kazanr. Temel ilkesi, nesneleri ok sayda deiik bak noktasndan ve farkl anlarda resmetmektir. Konstrktivizm, 1913ten sonra grlen ve geometrik biimleri benimseyen resim anlaydr. D Grubu, Trk resim sanatnda en etkin ve baarl bir grup hareketidir. Grup 1947 ylnda dalm ve sanatlarn her biri kendi resim anlaynda almalarn srdrmtr. Nurullah Berk (1906-1982): Resim eitimine Sanayi-i Nefise Mektebinde balam, Paris Gzel Sanatlar Akademisinde devam etmitir. ada resim sanatn Trkiyede yerletirmeye alm, Trk resminde kbizmin ilk rneklerini vermitir. Daha sonraki yllarda minyatr, hat gibi geleneksel sanatlarn esinlerini yeni bir teknik ve anlayla yorumlamaya ynelmitir. zellikle minyatr soyutlamalar zerinde younlamtr. Resim yzeyini geometrik paralara blerek grsel konular ada bir gzle deerlendirmitir (Resim 202). Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Testili Kadn, Deve Dikenleri, amlar, ncir Dalnda Beyaz Gvercinler (Resim 203), Frtna, Deniz ve Bulutlar saylabilir.
Resim 202 : Gergef leyen Kadn, Nurullah Berk

Resim 203 : ncir Dalnda Beyaz Gvercinler, Nurullah Berk

108

Elif Naci (1899-1988): renimini Sanayi-i Nefise Mektebinde tamamlamtr. brahim allnn rencisi olduundan onun slubunun etkisinde kalmtr. lk resimlerinde empresyonist etkiler grlr. Daha sonra Trk slam sanatnda yer alan motiflerden esinlenerek deiik kompozisyonlar oluturmutur. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; iekli Natrmort, Saklanan ocuk, Han i, Labirent, Soyut, Evler ve Eflatun Aalar (Resim 204) saylabilir. Cemal Tollu (1899-1968): Sanayi-i Nefise Mektebini bitirdikten sonra bir sre Almanyada eitim grmtr. lk yaptlarnda, Almanyada yannda alt ressamlarn etkisi ile konstrktivist ve kbist etkiler grlr. Cemal Tollu, 1950 ylndan sonra yaptlarnda Anadoluyu konu olarak semitir. Yaptlarndaki figrler, taa yontulmu, fazla derinlik tamayan kabartmalar gibidir. Sanatnn resimlerinde daha sonra Hitit kabartmalar esin kayna olmutur. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Koza Han, Bursa 1949 (Resim 205), Kasaplar, Balerin, Keili Kompozisyon, Ana ve Toprak ile Kurban saylabilir.
Resim 204 : Eflatun Aalar, Elif Naci

Sabri Berkel (1907-1993): Belgrad Gzel Sanatlar Akademisi ve Floransa Gzel Sanatlar Akademisinde eitim grmtr. Buralarda yal boya, fresko ve grafik tekniklerini renen sanat, klasik talyan resminin etkisinde kalmtr. Yaptlarnda izgiye nem vererek rengi ikinci plana iter. Son almalarnda non figratif (figrsz) eilimler ar basar. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Beyaz Masa ve Natrmort, Kedi, Yourtu, Kompozisyon (Resim 206), Kayalklar, Aalar ve Anadoludan Manzaralar saylabilir. Turgut Zaim (1906-1974): Sanayi-i Nefise Mektebini bitirdikten sonra bir sre Pariste alan sanat yurda dndkten sonra D Grubuna katlmtr. Sanat, Avrupa resminin etkilerinden ayrlarak folklorik konulara ynelmi ve minyatr sanatnn esinlerini tayan kompozisyonlar yapmtr. Turgut Zaim, gerlerin ve kyllerin yaam kesitlerini kendine zg bir yorumla tuvallerine yanstmtr. Mutlu yzl kyl kzlar, toraman kyl ocuklar, beikler, koyunlar ve bunlara sahip olmann mutluluunu tayan ky erkekleri onun resimlerinde n planda yer alrlar.

Resim 205 : Koza Han, Bursa 1949, Cemal Tollu

Resim 206 : Kompozisyon, Sabri Berkel

LSE SANAT TARH 2

109

Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Kavun Satan Yrk Kadn (Resim 207), Yrkler, Orta Oyunu, Uurtmal ocuk, Gvercinler ve Hal Dokuyan Kzlar saylabilir. Bedri Rahmi Eyubolu (1913-1975): D Grubuna sonradan katlan sanat Gzel Sanatlar Akademisinde balad eitimini Pariste tamamlamtr. Sanatnn yaptlarnda hem ada sanatn hem de halk sanatnn yerel izlerini grmek olasdr. Kilim paralar, kum ve cam krklar ile rettii resimlerin yan sra mozaik ve duvar resmi almalar da vardr. Gravr ve seramik panolar da yapan sanat, son dnemlerinde soyut sanata ynelmitir. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Beylerbeyi skelesi, Anadolu Hisar (Resim 208), Mangal ve brik, Balklar, Kolu Figr, Krmz Kahve, Kyl Kadn ve Kr Kahvesi saylabilir. Yeniler Grubu 1940l yllarda Trk resim sanatnda yeni bir ressam birlii kurulur. Yeniler Grubu ad altnda toplanan gen sanatlarn ortak gr, yeni bir atlm olarak tek konu belirlemek ve bu konu kapsamnda aratrmalar yaparak resim retmektir. Amalar, toplum kesitlerinin yaam zelliklerini yanstan resimler yapmaktr. Resim, toplumsal ve gereki deerlere ynelmelidir. dncesinde birleen sanatlar 28 Mart 1940ta atklar Liman Sergisi ile sanat yaamna atldlar. Bu sergi sonrasnda birlikteResim 208 : Anadolu Hisar, Bedri Rahmi Eyubolu Resim 207 : Kavun Satan Yrk Kadn, Turgut Zaim

liklerini ortak sanatsal etkinlikler evresinde glendirmeyi amalayan; Nuri yem, Avni Arba, Turgut Atalay, Selim Turan, Abidin Dino, Hamet Akal, Mmtaz Yener ve Kemal Snmezler gibi sanatlar Yeniler Grubunu oluturdular. Yeniler Grubu sanatlar, resim sanatna toplumsal gereki resimler katmlardr. ileri, yoksullar ve toplumun hastalkl ynlerini gereki bir anlatmla resimlemeyi amalamlardr. Grup, kendilerinden nceki D Grubunun ar Avrupa sanat hayranlna ve biimciliine kar toplumsal ieriin nemini vurgulamak amacnda birlemitir. Onlara gre sanat ve resim toplumun sorunlarna dnk olmal, gerek yaam yanstmal, halkn gncel yaamn, sevin ve zntlerini dile getirmelidir. Bu gruba dahil sanatlar 1940tan 1952ye dein yirmiyi akn sergi atlar. Bu arada kimi soyut, bir ksm da figratif resim yaptlar. Yeniler Grubu 1952 ylnda dald, yeleri Trkiye Ressamlar Cemiyeti saflarna katldlar.

110

Resim 209 : Kyl portresi, Nuri yem

Resim 210 : Tarlada Dinlenenler, Nuri yem

Yeniler Grubu Sanatlar Nuri yem (1915-2002): Eitimini stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde tamamlayan sanat, 1949 ylnda Trk sanatn saran soyut eilimler dorultusunda resimler retir. 1951 ve 1960 yllarnda doa ve figrsel anlatma arlk veren soyut fakat davurumcu resimler retir. Tek ya da l gruplar hlinde ve ou kadn portrelerinden oluan resimler yapar (Resim 209). Sanat bu portrelerinde, Anadolu insannn ve zellikle kadnn yaam dramn gl bir duyarllkla yanstr. Sanatnn nemli yaptlar arasnda; Davul - Zurna, plak, Nalbant, Kyl Kadnlar, Kardeler, Dededen Toruna Atatrk Trkleri ve Tarlada Dinlenenler (Resim 210) saylabilir. Avni Arba (1919-2003): Eitimini stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde tamamlayan sanat, 1947 ylnda Parise yerlemitir. nceleri soyut resimler reten sanat daha sonraki yaptlarnda, Trkiyeye zg yresel motifler kullanmtr. Tophane Camisi (Resim 211) sanatnn nl yaptlarndandr. Abidin Dino (1913-1993): D Grubunun kurucularndan olan sanat, daha sonra Yeniler Grubuna katlmtr. Abidin Dino akademik bir resim renimi grmeden, dorudan gazete ve dergi almalar arasnda karikatrler izmi, resimler yapmtr. Sovyetler Birlii ve Fransada ressam ve dekoratr olarak film ekim almalarnda bulunan sanatResim 211 : Tophane Camisi, Avni Arba

, Trkiyeye dnnde eitli dergilerdeki

LSE SANAT TARH 2

111

izgi ve yazlaryla halktan yana, gereki bir sanat grn savunmutur. izgi ve desenlerin n plana kt resimlerinde ii ve kyl tiplerini zgn bir slupla ilemitir (Resim 212). Sanatnn nemli yaptlar arasnda kence, Atom Korkusu, Uzay, Adalar, Liman, Sava ve Bar, kinci Dnya Sava Dizisi ve ok sayda natrmort saylabilir. Trk Resminde Soyut ve Srrealist (Gerekstc) Akmlar 1950li yllarla birlikte Trk resim sanat, soyut sanat akmnn etkisi altna girer. Daha nce toplumsal konulara ilgi duyan ressamlar bile bu dnemde soyut sanat akmnn etkisinde kalmlardr. lk soyut sanat sergisi, Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesi binasnda Adnan oker (Resim 213) ve Ltf Gnay tarafndan almtr.

Resim 212 : Kyl, Abidin Dino

Bu dnemde; Bedri Rahmi Eyubolu, Hamit Grele, Sabri Berkel gibi baz ressamlar, soyut sanat almalarnda eski Trk kaligrafisinden esinlenerek izgisel bir tarz denemilerdir. Kaligrafi, gzel el yazs demektir. 1950 ile 1960 yllar arasnda kimi ressamlar, yaptlarnda ksmen bat ksmen yerli kaynaklardan hareketle srrealist bir anlay benimsemilerdir. 1960tan sonra ise soyut almalarna figratif bir anlam veren birok sanat grlmektedir. Bu dnem ressamlarndan Neet Gnal, byk figrlerden oluan byk boyutlu kompozisyonlar yapmtr. Resimlerinde konu olarak Anadolu ky yaamn ilemitir (Resim 214).

Resim 213 : ki Grnt, Adnan oker

Resim 214: Kyl ocuklar, Neet Gnal

112

Bu dnemin dier nemli bir sanats da Cihat Buraktr. Sanat, yaptlarnda Trk insannn gnlk yaamndan kesitler sunmaktadr. Mzik Aletleri, Yayn Bal, Akvaryum ve Mobidik (Resim 215) nemli yaptlardr. 1970 ylndan itibaren stanbul, Ankara ve zmir gibi Trkiyenin byk kentlerindeki sanat etkinlikleri grlmedik boyutlarda bir gelime gstermitir. Bu gelime bugn de srmektedir. Yurdun deiik yerlerinde alan
Resim 215 : Mobidik, Cihat Burak

galerilerde ok sayda ressamn yaptlar sergilenmektedir.

Bugnk sanatlar; Trk resim sanatn, ada dnce dorultusunda kalc yaptlar ortaya koyarak geni halk kitlesinin kltr gereksinimine yant verecek dzeye ulatrma abasndadrlar.

DEERLENDRME ALIMALARI

1. Birinci Ulusal Mimarlk Akmn ortaya karan nedenleri ve akmn zelliklerini syleyiniz. 2. Birinci Ulusal Mimarlk Akmnn sanatlarn ve nemli yaptlarn syleyiniz. 3. kinci Ulusal Mimarlk Akmnn nemli sanatlarn ve yaptlarn syleyiniz. 4. Antkabir ka ylnda, kimler tarafndan yapld? Antkabir hakknda ksaca bilgi veriniz. 5. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiyede bulunan mimarlardan ve yaptlarndan rnekler veriniz. 6. D Grubu ressamlarnn sanat anlaylar nelerdi? Grubun sanatlarndan ve yaptlarndan rnekler veriniz. 7. Yeniler Grubu ressamlarnn sanat anlaylarn syleyiniz. 8. all Kua diye bilinen ressamlarn adlarn belirtiniz. 9. Trk heykel sanat hakknda bilgi veriniz. 10. Sanayi-i Nefise Mektebinin Trk resim sanatna katksn syleyiniz.

LSE SANAT TARH 2

113

OKUMA METN
MLLETLERN TANINMASINDA GZEL SANATLARIN ROL
Gnmzde her topluluun kendisini karakterize eden sanat eserleri vardr. Bu sanat eserleri, uluslarn birbirlerini tanmas ve anlamas konusunda nemli birer etkendir. Ama bunun iin uluslarn sanat eserlerini tm dnyaya tantmalar gerekir. Ancak zaman zaman uluslarn bu tantm yapmakta yetersiz kaldklar ya da geciktikleri grlmektedir. Trk kltrnn tantm da uzunca yllar ihmal edilmitir. Oysa 3000 yl akn bir tarihe sahip olan Trk ulusunun kltr de bu uzun geliim sreci iinde olduka baarl ve zengin rnekler vermitir. Bu konudaki aratrmalarn yetersizlii, yaplan aratrmalarn zamannda yaynlanamamas ya da bu aratrmalarn bakalar tarafndan yaplmasnn yaratt eksik bilgilenme nedeniyle yanl tannmaya bile neden olmutur. Hunlar, Uygurlar ve Gktrkler zamannda, ilk olmasna karn mimari, heykel ve resim alannda ok baarl eserlerin verildii grlmektedir. Bu baar balantl bir biimde Trkiyeye tanmtr. zellikle Orta a Trk sanatna pek ok ey borlu olduumuz yaplan inceleme ve aratrmalar sonucunda anlalmtr. nk Osmanllar Dnemi sanatndaki pek ok sanatsal rnn daha nce Gazneli ve Karahanl dneminde ilk rneklerinin verilip n hazrlklarnn yapldn, Osmanllar Dnemindeyse bunlarn gelitirildii grlmektedir. Bu aratrmalar srdrldke, tarih iinde baarlan daha pek ok alma su yzne kacak, sanatsal gcmz ve dnya sanat iindeki yerimiz de daha farkl olacaktr. Bugn Trkiyede grlen sanatsal etkinlikler ayn zamanda gemiten de pek ok izler tamaktadr. Bu nedenle gzel sanatlarn her alannda yaplan almalar gnmz olduu kadar gemiimizi de tanmamz; bakalarnn da Trk kltrn tanmasnda ve anlamasnda byk etken olacaktr. Gnmzde iletiim aralarnn (radyo, TV, bilgisayar, gazete vb.) yaygnlamas sonucunda etkili bir tantmla insanlarn ilgisi sanat eserleri zerine ekilebilir. Ayrca, gittike gelien turizm sektrnn en byk turist eken unsuru, o lkede bulunan sanat yaptlardr. nk turistler, gezdikleri lkelerin sanat yaptlarna yakn ilgi duyarlar. Atatrklk (1, 2, 3. kitaplar), Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1998. (Ksaltlarak yeniden dzenlenmitir.)

stanbul Beylerbeyi Saray, Trk mimarisinin sekin rneklerindendir.

114

SZLK
A
abanoz: ok sert, dayankl, siyaha yakn koyu renkte, oymaclkta kullanlan aa tr. akantus: Yapraklar ve dallar ssleme motifi olarak kullanlan bir cins kenger bitkisi. al: Al tann piirilip toz durumuna getirilmesinden elde edilelerek yaplarda, sanatta, mimarlkta ve diilikte kullanlan madde. almak: ki veya daha ok eyin sralanmasnda karlkl deil, aralkl olarak sada ve solda yerlemi olan. aplike: Dz veya desenli bir kumatan kesilmi motiflerin bir baka kumaa ilenmi durumu. arabesk: slam yaplarnda birbirleriyle kesien geometrik ve bitkisel gelerden oluan bir bezeme tr. avlu: Bir yapnn veya yap grubunun ortasnda kalan st ak, duvarla evrili alan.

C
cami: Mslmanlarn ibadet etmesi iin yaplan yap. celi yaz: Uzaktan okunacak biimde istif edilmi, iri ssl Arap harfli levha yazs. cumba: Yaplarn st katlarnda, ana duvarlarn dna, sokaa doru knt yapm balkon. ini: Duvarlar kaplayp sslemek iin kullanlan, bir yz srl ve genellikle iek resimleriyle bezeli, pimi, balk levha, fayans.

D
dehliz: st kapal, dar ve uzun geit, koridor. dekoratif: Dekor olarak kullanlan, sslemeye yarayan, ssleyici. dm: Halnn her ilmik birimine verilen ad.

E
eksedra: Yarm daire planl, kubbe ile rtl ve kendisinden daha geni bir mekna eyrek kubbelerle eklenen mimari mekn gesi. empresyonizm: zlenimcilik. 19. yzyln sonlarnda Fransada ortaya kan, doann k karsndaki davranlarn resmetmeyi amalayan sanat akm. enderun: Osmanl saraylarnda hazine ve harem dairelerinin bulunduu i ksm. enteriyr: Ev iinde gndelik yaamdan sahneleri betimleyen resimler. eyvan: ynden kapal, bir ynden da alan ve tonozla rtl mimari mekn.

B
balbal: Eski Trklerde kiinin anlmas iin mezarnn veya baz kurganlarn etrafna dikilen ta. baldaken: Kare ya da piramidal atyla rtl, kare, okgen veya daire planl, stunlarla tanan kk ak yap. balk: Eski Trklerde kent. Barok: MS 1600-1750 yllar arasndaki klasik sanat izleyen resim ve mimarlk slubu. bazalt: Koyu renkli, sert, bir eit yanarda ktlesi. bedesten: Kuma, mcevher vb. deerli eyalarn alnp satld kapal tarih ar. bezeme: Ssleme, tezyin. birun: Osmanl saraynda Harem dairesinin ve Enderunun dnda kalan blm. bordr: Kap ve pencere gibi mimari gelerin, panolarn, hallarn etrafn kuatan ereve biiminde, ssl ya da sssz, dz ya da kntl, dar ve uzun paralar. Kenarlk, pervaz.

F
figr: Resim ve heykel sanatlarnda varlklarn biimi. figratif sanat: inde insan, hayvan ve doa geleri yeralan, figrc sanat, betili sanat. fil aya: Byk kubbeleri tamak iin rlen okgen, kare gvdeli byk tayc ayak.

LSE SANAT TARH 2

115

firuze: Mavi renkli, saydam olmayan hidratl doal alminyum ve fosfattan oluan deerli bir mineral. fon: mimaride stne baka eyler eklenen blm. fresko: Ya duvar svas zerine kire suyunda eritilmi maden boyalarla resim yapma yntemi. friz: Eski Yunan ve Roma yaplarnda taban kirii ile at arasnda kalan, zeri boydan boya kabartmalarla ssl blm.

hnkr mahfili: Osmanl camilerinde padiaha ayrlm, cami zemininden yksekte, ayr kaps ve merdiveni olan yer. imaret: Yoksullara ve rencilere yiyecek datmak iin kurulmu hayr kurumu.

K
kabartma: Kil, al, ta vb. ilenebilir gerelerin girintili kntl yzeyler durumunda biimlendirilerek yaplm olan eser, rlyef. kaide: Tayc bir yap gesinin veya bir heykelin oturduu ayaklk, taban. kakma: Aa zerinde veya dier ahap malzemede, mobilyada, belirlenmi desen ve izimlere gre oyulmu yuvalara gm, sedef vb. ss maddeleri kaklp oturtularak yaplan (i). kalem ii: Osmanl mimarlnda sva veya ahap zerine boya ile yaplan bezeme. kaligrafi: Harfleri gzel biimler vererek yazma sanat, gzel yaz sanat. kaolin: Porselen yapmnda kullanlan kaliteli, beyaz kil. kasr: Genellikle kent dnda yer alan ve srekli oturmak iin yaplmam, hkmdara ait Osmanl konut yaps. kasnak: Bir stunun gvdesini oluturan silindir biimindeki talarn her biri. k: Osmanlcada ini. kemer: ki duvar ya da aya birbirine balayan ve stteki arl iki yana eit olarak datan mimari ge. keramik: Ham maddesi toprak olup elde, kalpta ya da tornada biimlendirilmi her tr eyann genel ad. Seramik. kvrkdal: sluplatrlm dal biiminde, kendisi ile kesien bir izgiden oluan erisel bezeme gesi. kiri: Yaplarda drt ke kaln keresteden, demirden veya betonarmeden yaplm yatay destek paras. kolon: 1. Stun. 2. Katlardaki demeleri birbirlerine balayan dey boru. konsol: Yaplarda knt oluturan ksmlarn altna konan dirsek eklindeki destek.

G
galeri: 1. Dehliz, koridor. Dar, uzun geit. 2. Sanat yaptlarnn sergilenmesi iin hazrlanm yer, yap. girift: Birbirinin iine girip karm, giriik. granit: Kuvars, feldspat, ortoklaz ve mika minerallerinden birlemi trl renkte, billursu, ok sert bir tr kaya. gravr: Aa, ta, metal bir levhann oyularak ilenmesi ve bunun bir yzeye baslmas teknii. grifon: Ba ve kanatlar kartal, gvdesi aslan biiminde mitolojik yaratk. glbezek: Dairesel ve genellikle sluplatrlm iek biiminde bezeme gesi. Rozet.

H
harem: Saray ve konaklarda kadnlara ayrlan blm. hat: Yaz. Hat sanatnda kullanlan yaz trlerinden her biri. hatay: Stilize yaprak, filiz ve iek motiflerinin birbirine dolamas ile ortaya kan, Orta Asya kl Trk sslemesine verilen ad. hat sanat: Arap harflerini kullanarak yaplan ve resimsel bir estetik deer tayan yaz sanat. hattat: 1. ok gzel el yazs yazan sanat. 2. Meslei hattatlk olan kimse. hayat: Genellikle ky ve kasaba evlerinde, st kapal, bir veya birka yan ak sofa.

116

kontur: Resimde nesneyi belirgin gsteren evre izgisi. kk boyas: Endstriyel tekniklerle retilmemi, eitli bitkisel ve hayvansal kaynaklardan elde edilmi boyalarn genel ad. kk mescit: Anadolu Seluklu kervansaraylarnda avlunun ortasnda yer alan ve drt kemerle tanan, kare planl bir altyap zerinde ykselen kk mescit. kubbe: Yarm kre biiminde olan ve yapy rten dam. kubbe kasna: zerine kubbenin oturduu okgen planl gei gesi. kfi: Arap yazsnn dz ve keli izgilerle yazlan eski bir biimi. kule: ounlukla kare veya silindir biimindeki yksek yap. kurgan: lk ada Orta Asya Trklerinin eya ve hayvanlaryla birlikte gmldkleri mezar tipi. klah: Minare, kule, minber gibi mimari gelerin ve eitli yaplarn zerini rtmek iin kullanlan ucu sivri at rts. klliye: Bir caminin evresinde cami ile birlikte kurulmu imaret, kitaplk, medrese, ar, sebil, hastane vb. yaplarn tm. kmbet: Koni, piramit biiminde dam olan, yuvarlak veya keli yap. kndekri: Trk sanatnda kk ve geometrik biimli ahap paralarn birbirlerine gemelerle balanmas teknii. knk: Pimi toprak veya betondan yaplm kaln su borusu, bz.

mescit: Genellikle minaresiz, kk cami. mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kbe ynn gsteren, duvarda bulunan ve imama ayrlm olan oyuk veya girintili yer. minber: Camilerde hatibin kp hutbe okuduu merdivenli, ykseke yer. minyatr: ounlukla eski yazma kitaplarda grlen, k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan kk, renkli resim teknii. moloz ta: Kaba, przl ta. mozaik: Renkli ta ya da cam paracklarn slak har iine birbirlerine bitiik olarak yerletirilmesiyle oluturulan resim veya bezeli yzey.

N
nakka: Yaplarn duvar ve tavanlarna ssleme yapan usta, bezeki. Nak. natralizm: Doalclk. natrmort: Konusu, cansz varlklar veya nesneler olan resim. nesih yaz: Arap harfleri ile yazlan, yuvarlak ve yumuak hatl bir yaz biimi. ni: Duvar iinde braklan oyuk, gz, hcre.

O
ordu: Eski Trklerde Trk kaannn oturduu karargh. ordu balk: Trk kaannn, kararghnn bulunduu ehir. rg: Mimaride, kk boyutlu ta, tula, kerpi gibi gelerin yan yana ve st ste yerletirilerek duvar yaplmas ilemi.

L
lahit: 1. st ta, tula, mermer, bronz vb. maddelerden yaplm bir kapakla rtl sanduka biiminde mezar. 2. Ta veya mermerden oyma mezar. lirik: Cokun, ilhamla dolu. litografi: 1. Ta basmas. 2. Bu yntemle yaplm (yaz, resim).

P
palmet: Bir sapn iki tarafnda simetrik olarak sralanm uzunca yapraklardan oluan sluplatrlm bitkisel bezeme gesi. pandantif: Kubbeli inaatta kemerler zerine oturtulmu kubbe ile kemerlerin arasn kapatan gen biimindeki kubbe paralarndan her biri. pano: Mimarlkta ve dekorasyonda evresi silmeli bir ereveyle snrlanm yzeylere verilen ad.

M
mabet: Tapnak. medrese: slam lkelerinde, genellikle islam dini kurallarna uygun bilimlerin okutulduu yer.

LSE SANAT TARH 2

117

payanda: Bir duvar desteklemek ya da glendirmek iin kullanlan destek. paye: Duvar rme yntemleriyle ina edilmi kare, dikdrtgen ya da daire kesitli tayc ayak. perspektif: 1. Eya ve nesnelerin uzaktan grn, grnge. 2. Nesneleri bir yzey zerine grldkleri gibi izme sanat. peyzaj: Kr resmi. pilpaye: Osmanl camilerinde ana kubbeyi tayan byk ayak. Fil aya. plastik: Sanatsal bir alma sonucu oluturulmu boyutlu biim. porfir: Kaya. porselen: 1. Kaolinden yaplma, beyaz, sert ve yar saydam mlek hamuru. 2. Bu hamurdan yaplm (tabak vb.). portal: Yaplarn cephelerinde yer alan ve yapnn mimari slubunu gsteren antsal giri kaps, ta kap.

R
restitsyon: Yeniden tasarmlama. revak: st rtl, n ak yer, sundurma. ribt: Asker kuvvetlerin barnd, ayn zamanda dinsel karakteri olan ve kervansaray ilevi de gren yap. rika: Arap harflerinin en ok kullanlan el yazs biimi. rokoko: 18. yzyln banda Fransada ok geerli olan, kavisli izgileri bol, gsterili bir bezeme slubu. rlyef: Bir yzeyi farkl derecelerde oyarak bir biimin ortaya karlmas. Kabartma. rumi: Anadolu Seluklularnn sluplatrdklar filiz, yaprak ve hayvan motiflerinden olumu dolak ssleme.

S
saak: Bir yapnn herhangi bir blmn gne ve yamurdan korumas iin, o blmden da takn ve alt bota olarak yaplan rt. sahn: Camilerde mihraba paralel ya da dik olarak uzanan birbirinden stun sralar ile ayrlm blmler.

sanduka: Toprak, ta, tahta veya mermerden oluan sandk biiminde ve zeri ta, aa, mermer kapakla rtlm mezar. sebil: Genellikle camilere bitiik zel bir biimde yaplm, karlk beklemeden hayr iin ime suyu datlan ta yap. selsebil: st blmndeki bir delikten kan suyun, zerindeki engellerden szlerek aaya doru akt bir tr eme. serigrafi: zel dokulu ipekli bir kuma kullanarak zgn basklar yapma ilemi ve teknii. sr: Baz nesnelere parlaklk verme, d etkilerden koruma, szmalarn nleme vb. amalarla srlen, saydam veya donuk vernik. sra: Seramik yzeyindeki srn frna girmeden nce sv hlindeki biimi. Camdan yaplm. sofa: Anadolu Trk evlerinde oda kaplarnn ald genie yer, hol. somaki: Osmanl literatrnde bezeme amacyla ya da stun olarak kullanlan, renkli, cilalanmas g ve sert talarn genel ad. sve: Pencere ve kap kenarlarndaki ss kalplar. stalaktit: Yan yana ve st ste yerleen prizmatik gelerin da doru derece derece taarak, genellikle simetrik bir dzen iinde dizildii boyutlu gei destei ilevi gren bir eit mimari bezeme gesi. Mukarnas. stilizasyon: Bitki, hayvan veya insanlarn doadaki biimlerinin ematikletirilip tasvir edilmesi. sluplatrma. stuko: Al, mermer tozu ve tutkaln kartrlmasyla yaplan, kurumadan zeri ekillendirilebilen, duvar kaplamalar ve mimari dekorasyonda kullanlan bir eit karm. su kemeri: zerinde su yolu bulunan kemerli kpr. sundurma: Yamurdan, gneten korunmak iin yaplan ve arkas bir duvara verilen at. sls: Arap alfabesiyle yazlan bir tr ssl yaz. srrealizm (gerekstclk): Akln, geleneklerin, alkanlklarn denetiminden uzak bilinalt gereklerini yanstan, yani bilinen gerekle ban kesip kendince bir gerek yaratmak amacn gden edebiyat ve sanat akm. stun: Herhangi bir maddeden yaplan, stnde stun bal denilen kntl bir blm olan, genellikle bir altla, bazen dorudan doruya yere dayal silindir biiminde dey destek, kolon.

118


adrvan: Genellikle cami avlularnda bulunan, evresindeki musluklardan ve ortasndaki fskiyeden su akan, zeri kubbeli veya ak havuz. erefe: Minarenin gvdesini epeevre saran, korkuluklu, ezan okunan yer.

tromp: Kare planl bir meknn zerine kubbenin oturtulabilmesini salamak iin kelere yerletirilen gei gesi. trbe: Genellikle nl bir kimse iin yaptrlan ve iinde o kimsenin mezar bulunan yap. Trk geni: Kare planl bir mekn zerine kubbenin oturtulabilmesini salayan, yapnn gvdesi ve kubbesi arasndaki bitiik genlerden oluan gei gesi.

T
tabhane: Misafirhane ve toplant salonu olarak kullanlan, Erken Dnem Osmanl camilerinde, ana ibadet meknnn iki yannda yer alan blm. takviye kulesi: Bir yapnn salamln pekitirmek amacyla yapnn mimari dokusuna uygun bir ekilde ina edilen kule. tambur: zerine kubbenin oturduu okgen ya da daire planl yap gesi. temperra: Ya, reine, tutkal, yumurta ak gibi balayc maddelerin maden ya da toz boyalarla kartrlmasyla yaplan boya ve resim teknii. terrakotta: Deiik renklerde, tula ve kiremitten daha dzgn, ince dokulu pimi toprak malzeme. tezhip: Yaldz ve boya kullanlarak kt zerinde yaplan her tr bezeme ii. tezyinat: Osmanlcada hem bezeme hem de ssleme kavramlar karlnda kullanlan kelime. Bezekler, ssler. tonoz: Tula ve harla rlm, alttan obruk, yarm silindir biiminde tavan rts. toporafya: Bir kara parasnn doal engebe ve zelliklerini kt zerinde izgilerle gsterme ii. toraman: Tombul, iri yapl, gen irisi. transept: Bir dinsel yapda orta sahn dik kesen, plana bir ha biimi veren sahn (nef).

UV
UNESCO: Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Tekilat. sluplatrma: Bitki, hayvan veya insanlarn doadaki biimlerinin ematikletirilerek tasvir edilmesi. Stilize etme. varak: Altn, gm ya da baka madenler dvlerek oluturulan ince, parlak yaprak. vitray: Birbirine bal kurun blmelere yerletirilmi renkli cam paralarndan oluan, saydam pencere sslemesi veya resim.

YZ
yazt: 1. Bir kimse veya bir olayn ansn yaatmak iin bir ey zerine kazlan yaz, kitabe. 2. Etraf silmeler, korniler ya da kordonlar ile evrili, iinde yaz olan ta. zaviye: ok ilevli (konaklama, ibadet vb.) yap.

LSE SANAT TARH 2

119

KAYNAKA
Akar, Azade; Cahide Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, Tercman Yaynlar, stanbul, 1978. Alaettinin Lambas (Anadoluda Seluklu a ve Alaettin Keykubat) Yap Kredi Bankas Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2001. Ark, Olu, Orta Asya Mimarlk Mirasmzdan zlenimler, Trk Birlii ve Kalknma Ajans (TKA) Yaynlar, Ankara, 1994. Arseven, C. Esat, Trk Sanat Tarihi, Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul, 1940. Aslanapa, Oktay, Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1984. Balangcndan Bugne Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1993. Berk, Nurullah; Hseyin Gezer, 50 Yln Trk Resim ve Heykeli, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1973. Cezar, Mustafa, Osmanl Bakenti stanbul, E. K. Aksoy Kltr Eitim, Spor ve Salk Vakf Yayn, stanbul, 2002. oruhlu, Yaar, Trk slam Sanatnn ABCsi, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2000. Demiriz, Yldz, Osmanl Mimarisinde Ssleme, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1979. Emin Onat ve Cumhuriyet Devri Mimarisi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1962. Eyice, Semavi, znik Tarihesi ve Eski Eserleri, Sanat Tarihi Aratrmalar Yaynlar, stanbul, 1974. Frat, Stk, Seluklu Sanat, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996. Genelkurmay Bakanl, Atatrklk, C 1, 2, 3, MEB Yaynlar, Ankara, 1998. Gezer, Hseyin, Cumhuriyet Dnemi Trk Heykeli, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1984. Gnay, Reha, Sinan the Architect and His Works, YEM Yaynlar, stanbul, 1998. Hattstenin, Markus; Peter Delius, ISLAM Art and Architecture, Knemann, Cologne, 2000. Kuban, Doan, Seluklu anda Anadolu Sanat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. Moolistandaki Trk Antlar Projesi Albm, TKA Yaynlar, Ankara, 2001. nder, Mehmet, Trkiye Mzeleri, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1999. Szen, Metin, Trk Mimarisi, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1996. Szen, Metin; Uur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986. Tannd, Zeren, Trk Minyatr Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul ,1996. Tansu, Sezer, ada Trk Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1977. TDK Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. TDK Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. Topkap Saray, Akbank Yaynlar, stanbul, 2000. Turani, Adnan, Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1984. Turani, Adnan, Sanat Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, Ankara, 1998. Trk ini Sanat, Yap ve Kredi Bankas Yaynlar, stanbul, 1976. Trk Mimarisi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970. Trkiyenin aheserleri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994. Trk ve slam Eserleri Mzesi, Akbank Yaynlar, stanbul, 2002. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C II, Ankara, 1982. Yetkin, Suut Kemal, slam lkelerinde Sanat, Cem Yaynevi, stanbul, 1974. Yetkin, erare, Trk Hal Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1974.

120